Ol o\ 'l I HARVARD UNIVKRSITY IL, I lî R A 1^ T MUSEUM OF COMPARATIVE ZOÔLOGY, éxclii O/rWi n/yuloMOi l^¥-- MÉMOIRES COURONNÉS ET AUTRES MEMOIRES PUBLIES PAU L ACADÉMIE ROYALE DES SriKNCES, DES LETTRES ET DES BEAUX-ARTS HE BEI.GIQrE. COI.I.i:CTIOi\' IM-8». — TOME XIKXII. \ RUXELLES, F. HAYEZ. IMPRIMEUR DE^ L ACADÉMIE ROYALE. Janvier 1 HHi MÉMOIRES COURONNÉS AUTRES MÉMOIRES. MÉMOIRES COURONNÉS ET AUTRES MEMOIRES PUBLIÉS PAU l'académik royale DES SCIEKCES, 1)1 S LETTRES ET DES lîEAUX-ARTS DE UKLGiQUE. COLI.ECTIOPli IN-S. — TOinE X1K.3KII. BRUXELLES, F. HAYEZ , IMPRIMEUR DE LACADÉMIE ROYALE. Janvier 1881. ^ CI HISTOIRE DES CLASSES RURALES AUX PAYS-BAS JUSQU'A LA FIN DU XVIII^ SIÈCLE; PAR M. Victor BRANTS, PROFESSEUR A l'uNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN, DEVISE : Libenter, ardenter, constanier . (Couronné parla Classe des lettres dans la se'ance du 10 mai 1880. Tome XXXII. f^l c3; PKEFACE. La Classe des lettres de l'Académie royale de Belgique a rais au concours une question ainsi conçue : Faire l'histoire des classes rurales en Belgique jusqu'à la fin du XV HP siècle. Étudier leur manière de vivre, et déterminer quelle était dans les campagnes la constitution de la famille et de la propriété. La généralité même des termes de la question nous a paru un critère de la vraie pensée qui inspirait la Classe. Ce qu'elle dési- rait, c'était non l'analyse minutieuse et détaillée de tous les faits relatifs à notre ancienne vie rurale , mais un travail d'en- semble indiquant à grands traits la marche de nos progrès dans cet ordre spécial de l'activité nationale. Les pays voisins nous ont donné de ce genre de travail des exemples mémorables. Les œuvres si importantes de Langethal et d'Anton pour l'Allemagne, de Doniol, Dareste de la Chavanne, Leymarie, Bonnemère pour la France, sont des types remarquables, des guides sûrs et pré- cieux. Cependant, il était impossible de faire pour la Belgique un tra- vail semblable au leur. D'importantes et nombreuses monogra- phies, des recherches particulières leur permettaient un travail d'ensemble que l'état actuel des sources belges rend incommode et difficile. De plus, la littérature agricole de la France est forte et volumineuse. Depuis Jehan de Brie jusqu'au marquis de Tur- (4) billy, nos voisins comptent des agronomes de haut talent et de mérite reconnu. Nous n'avons ni Charles Estienne, ni Bellon, ni Palissy. ni de Serres. Nous n'avons pas de livres nous rensei- gnant directement sur la vie de nos campagnes. Nous ne pouvons donc procéder que par conjectures et inductions. Cet état de la science est éminemment défavorable à la composition d'un travail d'ensemble. Il faut rechercher les détails dans des œuvres com- posées à des points de vue tout différents, ou recourir aux sources originales. Hcureusemenlj nous sommes dotés d'une quantité très-forte de documents publiés. Les Bulletins de la Commission royale d'histoire, les publications académiques, celles de la Société d'Émulation de Bruges et des autres sociétés historiques et archéologiques du pays (Liège, Mons , Waes, Namur, etc.), les Analcclcs pour servir à l'hisloire ecclésiastique de la Belgique et diverses autres collections renferment une foule de pièces, qui, jointes aux documents anciennement édités, constituent une mine de renseignements inépuisable. Enfin, si les classes agricoles ont rarement eu le privilège d'attirer l'attention des savants auteurs dont peut se glorifier notre pays, il n'y en a pas moins, dans leurs nomi)reiix travaux, bien des faits intéressants à cueillir, bien des traits curieux à glaner. Les histoires, les monographies com- munales ont à cet égard une importance toute spéciale. La Bel- gique ancienne et moderne de MM. Tarlier et Wauters, pour le Brabant; les Communes de Flandre de MM. J. Broeckaert et F. De Poltcr pour cette dernière province, les études de M. l'abbé Daris j)Ourle pays de Liège et bien d'autres qu'on retrouvera dans les notes de ce travail, sont des auxih'aircs puissants de l'histo- rien des classes rurales. Cei)endant, labsence de j)ublicolions spéciales antérieures à ce mémoire nous oblige, dans la rédaction des notes, à recourir à un (3) système que réclame toujours un travail de première main. Il a fallu reproduire en entier la plupart des textes servant de base aux arguments du corps de l'écrit. Nous avons longuement hésité à hérisser notre travail de ces citations, nous n'avons pu, tout en réduisant leur chiffre le plus possible, les supprimer entièrement. N'ayant aucun, ou presque aucun résultat acquis à présenter au lecteur, nous ne pouvions le condamner à chercher de tous côtés les preuves de nos assertions. Nous avons donc choisi partout le texte renfermant le trait décisif, emportant conviction, nous bor- nant à indiquer les autres et nous rapportant pour leur contenu à la curiosité du lecteur érudit. Nous avons cru d'ailleurs, nous le répétons, répondre à l'inten- tion de la Classe, en ne présentant qu'une vue d'ensemble sur notre histoire agricole, ne mettant en lumière, dégagés de détails encombrants, que les faits propres à servir de base ou de confir- mation à des théories économiques ou sociales. Ces faits seuls sont dignes de l'attention de l'historien-philosophe ; il néglige les minima, pour saisir le fond des choses et leur leçon scientifique. Quant au plan de cette étude, deux systèmes distincts se pré- sentaient à notre choix. Nous pouvions suivre la voie historique reprenant à chaque période tous les points de la vie sociale et économique. Nous pouvions aussi étudier successivement cette vie sous chacune de ses faces et dans toute la suite des siècles. La conviction que ce second système fait saisir plus clairement la filiation des situations et des coutumes diverses relatives aux points multiples de notre examen, nous l'a fait préférer au pre- mier. Cependant, nous avons fait une exception à ce système, et nous avons étudié séparément la partie de l'histoire antérieure au XI* siècle, sauf pour ce que j'appellerais volontiers la partie (6) technique de ce travail. La Belgique, en effet, n'a guère eu à cette époque d'institutions distinctes, de développement particulier. Nous n'aurions pu ici que répéter ou réfuter ce qu'ont dit avant nous tant d'historiens éminents. La première alternative était inutile; la seconde, si elle n'est présomptueuse, nous eût au moins entraîné au delà du cadre d'un sujet spécial. Nous nous sommes donc décidé à ne faire que les résumer très-sommairement en quelques pages. Tout en présentant à l'Académie un aperçu de notre histoire rurale depuis les origines jusqu'à la conquête fran- çaise à la fin du XVIII* siècle , nous avons naturellement insisté davantage sur la partie la plus originale de cette histoire, la moins connue, mais non la moins digne de l'être. LV HISTOIRE DES CLASSES RURALES AUX PAYS-RAS JUSQU'A LA FIN DU XVIIP SIÈCLE. LIVRE I. LES*CLASSES RURALES EN BELGIQUE DEPUIS LES ORIGINES JUSQU'A L'ÉTABLISSEMENT DE LA FÉODALITÉ. CHAPITRE I". La Belgique aTant e( pendant la domination romaine. L'intérêt qui s'attache à cette période de notre histoire est plutôt un intérêt d'archéologue que d'historien. Ce n'est pas, en effet, dans son étude qu'on peut trouver les principaux facteurs de la future civilisation belgique. Les éléments essentiels de cette civili- sation, ceux qui Vin formeront, pour employer le langage philo- sophique, ne se trouvent qu'à la seconde période de notre exis- tence nationale : ce sont l'élément franc et l'élément chrétien ^ Cependant, le fond de population sur lequel ils vont agir ne laissera pas de modifier leur influence. Il est certain, par exemple, que l'influence des West-Goths en Espagne a été bien différente de ceUe des Saliens dans nos provinces, ou du moins qu'à cause * Edmond PouUet, Histoire politique interne de la Belgique, p. 8. (8 ) de la diversité de la civilisation antérieure, TEspagne du VI* siècle est toute autre que la Gaule de cette même époque. Il importe donc de décrire à grands traits l'état de nos popula- tions au moment de l'invasion barbare du V* siècle et de réta- blissement des royautés franques. § i. Les populations primitives et l'élément celtique. Sans entrer dans la grave question de l'origine des diverses peuplades qui occupaient notre sol, il est certain, semble-t-il, que toutes n'avaient pas atteint un même degré de civilisation. L'atti- tude différente qu'elles prennent vis-à-vis du conquérant autorise cette opinion. Les unes s'éloignent avec soin de toute relation avec la Province romaine, répudient le commerce comme nuisible à la virilité des caractères par le luxe qu'il entraîne. Les autres accueillent avec faveur, et môme avec empressement, les envoyés de César; cette conduite fait supposer des relations antérieures avec le peuple romain *. Quoi qu'il en soit, le conquérant trouva tous les Belges très- éloignés de la civilisation romaine. Chez toutes les tribus de leur race se retrouvent d'ailleurs des institutions et des usages presque identiques. Le régime communautaire de la propriété est claire- ment indiqué par César ^ Ils n'ont pas, dit-il, de champs séparés, ni limités, et personne ne possède en propre une mesure déter- minée de terrain. Chaque année le magistrat local attribue à chaque famille une part du sol cultivé, que l'année suivante elle doit abandonner. Chaque viens a son administration indépendante; on est donc sous le régime de la copropriété de village qui succède à celle de la tribu. * Alph. Waulers, Les libertés communales, p. 52. * Bell. galL, VI, 22. — Dareste, Histoire des classes agricoles en France^ p. 14. — Contra Garsonnet, Histoire des locations perpétuelles, p. 33. Nous n'étendons pas à toute la Gaule le système de la communauté de village, mais dans nos provinces avoisinant la vallée du Rhin, rinûuence germanique a pu modifier le système gaulois delà communauté de famille. (9) Nous donnons d'emblée aux textes de notre historien le sens qui précède; inutile, croyons-nous, de nous arrêter à réfuter l'opinion des vieux auteurs (jui condamnent les tribus à une migration annuelle *, conception bizarre qui organiserait sur un même sol une sorte de chassé-croisé perpétuel des diverses peu- plades et qui, dailleurs, est contredite par toutes les analogies historiques. Nos ancêtres vivaient donc sous le régime de la communauté de village. Inutile d'insister sur la raison que donne César de l'existence de celte organisation. L'auteur des lois agraires y voit une mesure égalitaire. Comme le firent trop souvent les auteurs romains, il assujettit à ses idées les institiitions des peuples qu'il décrit 2. Les anciens Belges vivaient en communauté parce que c'est la forme primitive naturelle de la propriété et que leur état économique n'en comportait pas d'autre ^. Quelle était dans cette période l'économie rurale des Belges? Ils n'étaient p!us nomades, mais ils étaient pasteurs, non pas sans doute que l'agriculture leur fîil inconnue, mais le bétail libre constituait la grande richesse de leur nation *, Plusieurs historiens font produire à notre sol une foule de fruits qui firent, d'après eux, les délices desRomains et que ceux-ci impor- tèrent en Italie. Ils en concluent que dès lors l'agriculture était dans un état assez avancé ^. Nous sommes loin de contester les respectables témoignages de Pline et de Strabon, mais nous crai- gnons que les écrivains belges qui les invoquent, ne se soient ici laissé entraîner par leur patriotisme. Pline et Strabon parlent de toute la Gaule et do la Gaule de leur époque. Cette observation nous engage à ne pas attribuer aux peuplades belges d'avant la ^ Du Rondeau, Mémoire couronné par l'Académie de Bruxelles Sur la civili- sation des anciens Belges, p. 53. 1775. * P. Viollet, Caractère collectif des premières propriétés immobilières, /BiBLiOTH. DK l'École des Chartes, f. XX.\IIÏ, pp. -454 et suiv. 1872. 3 Ém. de Laveleye, Des formes primitives de la propriété. 1872. * Dareste de la Ghavanne, Histoire des classes agricoles en France, p. 4. ^ Eenens, Mémoire sur la fertilisation des-^landes, 18-i9, Coll. des Mém. COUR. DE l'Acad. de Brdx., t. Il de la série in-8«. Inlrod. ( 10) conquête tout ce que ces auteurs nous rapportent. Nous savons, d'ailleurs, que l'agriculture n'était pas l'art de prédilection de nos pères *. Elle était probablement restreinte aux environs des habita- tions, et se bornait aux besoins alimentaires des habitants. Que cul- tivaient-ils? Il est difficile de le préciser. Probablement produi- saient-ils les fruits qu'ils exporteront plus tard, mais cela d'une manière très-extensive. L'orge, l'avoine, l'épeautre, peut-être le seigle; puis aussi des panais, des oignons, une sorte de navets, et, enfin, des fruits ^. Mais il ne semble pas qu'il y ait encore une économie rurale régulière, ni à coup sûr perfectionnée. 11 est un autre caractère de l'économie rurale des anciens Belges, qui, quoique mentionné seulement par Strabon et Diodore de Sicile, doit être considéré comme prouvé par l'histoire des siècles suivants et par les vraisemblances économiques. C'est la quantité considérable de bétail vivant en liberté dans les forêts et les pâtu- rages. Cette assertion est probable surtout pour nos provinces couvertes alors d'épaisses forêts et coupées de marais. Chaque viens avait des communs ou parcours dont personne, sous peine de mort, ne pouvait défricher quelque partie ^. Les habitations des Belges étaient aussi simples que leurs tra- vaux. Ce sont des huttes en bois ou en torchis assez semblables aux cases des nègres. Ils y mettaient le feu quand l'ennemi appro- chait. Elles n'étaient généralement pas groupées en villages, mais éparses sur le territoire du vicies d'après les avantages de la situation. Cela n'empêchait pas l'unité communale de sub- sister *. Nous n'entrerons pas dans le détail de l'organisation sociale des Celtes. Quelque intérêt que présente au point de vue de l'histoire générale l'étude du clan, son importance dans les institutions * César, loc. cit., Agricullurœ non student. 2 Dareste, op. cit., p. 9. — Eenens, op. cit. Inlrod. — Schayes, La Belgique avant et pendant la domination romaine, t. I, p. 56 et suiv. 3 Schayes, op. cit., t. I, p. 62. — César, B. G., VI, 22. * Tailiar, Notice sur l'origine et la formation des villages du nord de la France, dans les Mém. de la Société d'agricultdre de Douai, 2e série, t. VI, pp. 276 et suiv. (H ) belges est trop minime pour pouvoir nous arrêter ici *. Nous devons signaler cependant la condition des classes populaires. La plèbe se trouvait dans une situation intermédiaire entre la liberté et l'esclavage, sorte de servage assez semblable sans doute à la clientèle de l'ancienne Rome. § 2. L'occupation romaine. La conquête romaine exerça sur l'état social que nous venons de décrire une influence incalculable. Elle mettait les peuples nouveaux en contact avec une civilisation arrivée à l'apogée de sa perfection, et qui devait, trois siècles durant, conserver sa splen- deur économique et politique. Ce contact, à lui seul, eût suffi à romaniser une population que le vainqueur chercbait à s'assimiler plutôt qu'à détruire. En effet, l'ascendant d'une civilisation policée sur les peuples barbares est éminemment absorbant quand elle se pose en bien- faitrice, non en ennemie des vaincus. Or, le génie conquérant de Rome était tout fait pour hâter cette absorption. Rome a toujours cherché à absorber, non à exterminer. Pour arriver à ce résultat, elle s'étudiait d'une part à multiplier ses relations industrielles avec les provinces, d'autre part elle familiarisait le vaincu avec le conquérant par la déduction de colonies '^ Elle respectait d'ail- leurs les mœurs, les institutions et la religion des peuples sou- mis. La seule chose qu'elle modifiât complètement, c'était l'ad- ministration. Le pays conquis était aussitôt réduit en province et assujetti à un système uniforme, administratif et financier ^. Les colonies étaient généralement envoyées dans les villes; c'étaient des occupations, non des fondations. Mais, le long des routes qui les reliaient, de riches Romains ou des soldats récom- pensés s'installaient à la campagne. * Voir entre autres : de Valroger, Les Celles, leur origine, etc. Paris, 1878. 2 P. Willems, Le droil public romain, 5« éd., p. 575. ^ A. Waulers, Lib. comm., pp. 65 et suiv. — Poullet, Hist. polit., citée, p. 8. — L. Galesloot, La province de Brabant sou» f Empire romain, Revue HIST. ET ARCHÉoL. , t. 1, p. 176, Cl de iiombreux articles spéciaux. ( 12) Ainsi se fixait, dans le pays conquis, un double élément : l'un urbain, le monde des colons et des fonctionnaires, fond stable de l'occupation romaine; l'autre rural, libre et volontaire, répandu dans le pays et y faisant circuler partout l'influence italique. Il y avait donc tout un réseau romain dont tous les points se soute- naient, mais qui finissait par devenir inaperçu, par se natura- liser. En effet, les exemples industriels et agricoles des immigrés excitaient des concurrences. Les Gaulois fondaient à leur exemple des villœ et des industries, se façonnaient à leur manière de vivre, à leur architecture, à leur langue, en un mot à toute leur tîivilisation *. Cette influence générale de la conquête se spécialisa en deux points qui intéressent particulièrement notre sujet : l'agriculture et la condition des personnes. Les immigrants romains importèrent, en Gaule et dans nos provinces, les procédés perfectionnés delà culture italique et y développèrent la production indigène. Signalons les principaux résultats de leurvenue au point devue agricole. D'abord, les débou- chés du monde romain donnèrent élan et profit à une exploitation sérieuse et régulière de notre sol, en même temps que l'établisse- ment de foyers industriels dans les villes lui ouvrait sur place un marché important. Grâce à ces causes, on y adopta avec zèle les procédés agricoles des Romains, notamment l'assolement biennal ou vergilien qui se substitua sur leurs riches terroirs à la culture nomade de la période précédente ^. Cette transformation agricole eut sur le régime foncier une réaction nécessaire. La propriété individuelle se consolida et la forme compliquée de la villa romaine se substitua aux grossières constructions des indigènes. L'influence romaine fut donc considérable, mais l'Italie elle- même ne fut pas sans ressentir le contre-coup de la conquête. En effet, Rome n'avait pas soumis toutes nos peuplades. Plusieurs, * E. Levasseur, Hist. des classes ouvrières avant 89, t. I, p. 19. 2 V. Cancalon, Histoire de l'agriculture chez les Gaulois , tire des faits observés des conclusions qui nous paraissent inacceptables. ( 13 ) restées libres, mais alliées du peuple romain, avaient subi moins que les autres l'influence romaine; elles furent cependant en relation avec leur terrible ami, et développèrent leur industrie, mais du ne manière plus originale. C'est ici que Pline et Strabon peuvent nous initier à leurs procédés nationaux. Signalons l'em- ploi de la marne, les semailles de printemps, le défoncement pro- fond du sol, qui sont au nombre des meilleurs. En un mot, si Rome enrichit la Gaule et la Belgique, celles-ci l'enrichirent aussi de produits nouveaux et peut-être même de procédés jusqu'alors inconnus en Italie. Quoi qu'il en soit, il est indéniable que la conquête fut pour nos provinces une source de progrès sérieux qui leur fit sauter plusieurs degrés de la marche naturelle des progrès de l'opu- lence. L'influence romaine, favorable au point de vue économique, fut énergique aussi, mais moins heureuse sur l'état social. Basée sur le principe de la communauté de famille, la société gauloise jouis- sait de la paix sociale. La société romaine, au contraire, à l'époque de l'invasion était constituée sur un tout autre type. L'ancien clan italique avait cédé depuis longtemps devant une organi- sation plus avancée, mais où la philosophie païenne avait favorisé le développement graduel de l'esclavage. La conquête mettait donc en présence deux états sociaux qui, partis du même j)rincipe, s'étaient diversifiés par le cours des temps, au point de se contredire : l'association domestique, l'es- clavage. Quelle situation allait naître de leur contact? Cette situation sera complexe : la fusion des institutions fut beaucoup plus lente que celle des races. Notamment à notre point de vue, l'œuvre d'unifi- cation des classes rurales inférieures dura jusqu'au commence- ment de la période féodale sous l'action prépondérante de l'élé- ment germanique. La population agricole ne tarda pas à se diviser en trois grandes catégories de personnes : les hommes libres , les colons , les esclaves. Les esclaves se retrouvent dans toute exploitation. Aucune ( li ) source ne nous dit si leur traitement diffère de celui des esclaves romains. Cela est peu probable. Les renseignements que nous avons sur les autres provinces ne nous autorisent pas à le con- jecturer. Tout au plus, peut-être le souvenir de Tancienne clien- tèle adoucissait-elle, dans les villas gauloises de type romain, la servitude du travailleur. La preuve la plus certaine d'ailleurs de la persistance de l'esclavage absolu, se trouve dans la longue per- manence de cette institution jusque sous la période féodale, et dans les ventes d'hommes que fit faire dans nos provinces le gou- vernement impérial. Cependant l'esclavage n'absorba pas tout le monde des travail- leurs. Il se forma une classe intermédiaire qui s'appela le colonat. Nous ne reprendrons pas en détail la grande discussion née entre savants sur l'origine de cette classe; mais nous devons expliquer en quelques mots sa naissance *. Trois systèmes absolus se sont formés à cet égard. Savigny ne voit dans le colonat qu'un adoucissement de l'esclavage; Dareste le fait dériver de l'ancienne clientèle gauloise ; Wallon, enfin, en fait une création administrative. Chacun de ces trois systèmes a du vrai : nous allons en rassem- bler les éléments. Si dans les villas de type romain il y eut un grand nombre d'esclaves , il était cependant impossible aux Romains de réduire en esclavage toute la population agricole. Cette transformation n'eût pu se faire que par la violence et celle-ci n'était pas dans le caractère de Rome, ou par l'action du temps sur les idées indigènes. Ce dernier moyen eût peut-être fini par triompher des idées nationales, si la situation agricole du monde romain n'eût elle-même poussé à l'émancipation plutôt qu'à l'oppression des travailleurs. C'est de cet ensemble de faits et d'idées que naquit le colonat. Le recensement des Gaules, sous Auguste, contribua peut-être à ce mouvement, en considérant les ouvriers d'un domaine comme attachés à son sol. Mais, à coup ' Sur le colonat ont paru une foule d'études remarquables que nous ne pouvons analyser ici. On peut en trouver l'analyse et la critique dans Bernhard Heislerbergk, Die Enstehung des Colonats. Leipzig, 1876, et Garsonnet, Hist. des locations perpétuelles, p. 158, 1879. ( 13 ) sûr, cette mesure n'eût pas suffi à créer une situation juridique jusque-là inconnue. Ce n'est que bien plus tard que les lois pré- cisèrent la condition des colons, qui est réglée en détail dans le Code Théodosien, mais dont plusieurs lois remontent à Con- stantin. La condition légale du colon est intermédiaire entre la liberté et Tesclavage. C'est une sorte de servage de la glèbe. Le colon est libre en droit, mais il n'est pas indépendant, il n'est pas sui jiiris, son status est incomplet. Il est toujours soumis à un patroniis et ne peut quitter le domaine auquel il est attaché, mais il a les droits de famille et de propriété. Tel que le colonat existait aux premiers siècles de la conquête romaine, on ne pouvait y voir qu'un progrès sur l'esclavage; mais cette situation devint aux siècles de la décadence le refuge de tous les malheureux. Ce régime n'était pas incompatible avec le bon- heur social et la paix économique, mais l'administration romaine de l'Empire allait gâter ce qu'il avait de bon et préparer le terrain à l'invasion. La Gaule fut atteinte de l'affaiblissement général qui attaquait toute la constitution impériale. L'Empire romain succombait à son centre, en Italie, au mal de son principe. Les mœurs primi- tives avaient quelque temps contre-balancé son action, mais la démoralisation et le luxe joints au despotisme hâtèrent la ruine. Le travail méprisé et servile ne produisait plus; le travail libre avait disparu. La populace italique devait être alimentée par ses greniers : les provinces *. Un tel système ne pouvait produire une population vigoureuse. La race diminuait et s'affaiblissait 2. Rome, l'Italie, au point de vue de la défense militaire et de l'ali- mentation publique, dépendaient des provinces. Il fallait accabler celles-ci d'impôts et de levées. La guerre et la fiscalité sucèrent le meilleur de la fortune et du sang des provinces, les dépeuplèrent, détruisirent leur agriculture et leur industrie. ' Sur la situation agricole de TEmpire romain, voir le curieux travail de P. Allard, Les esclaves chrétiens, 2^ édit , p. 97. — Bureau de la Malle, Écon. polit, des Romains, liv. III, ch. XXL 2 Comte de Champagny, Les Antonins, 2« éd., t. III, pp. 261 et suiv. ( J6 ) Les ravages de la guerre, les révoltes locales, l'insurrection des Bagaudes, les luttes des empereurs légionnaires couvraient la Gaule de sang el de ruines. Voyons comme l'orateur Eumène peint en sombres couleurs l'aspect des campagnes des environs d'Autun : a Les champs, dit-il *, dont le produit ne paye pas les frais de culture, sont nécessairement abandonnés; ils le sont aussi à cause de la misère des cultivateurs. Aussi, tout le terrain qui a été autrefois habitable, est-il aujourd'hui empesté par des marais ou hérissé de broussailles ». Constantin pleura à la vue de cette désolation que les mesures administratives des derniers Césars de Kome avaient essayé vainement de conjurer. Si la guerre ruinait le peuple, l'impôt ruinait les riches. Faut-il reproduire la despotique organisation de la curie municipale, et les cruautés fiscales de l'administration romaine-? Ce serait nous écarter de notre sujet. Bornons-nous à en signaler les consé- quences : désertion des villes par les décurions et partant ruine de l'industrie urbaine; abandon des campagnes par les contri- buables et par conséquent ruine de l'agriculture. Si l'on se défie des récits un peu déclamatoires de Lactance et de Salvien, on ne récusera pas le témoignage des lois du Bas-Empire énumérant les privilèges du fisc, menaçant ceux qui abandonnent leurs terres et enfin luttant contre les patrocùiia vicorum ^. 11 est important de constater ici ce mouvement si naturel qui porte les faibles à se réunir sous la protection des forts. C'est le principe de la recom- mandation d'où sortira plus tard le germe de la féodalité, qui donna naissance à ces premiers patronages. Les petits contri- buables, pour échapper à l'impôt foncier, abandonnent leurs biens et les reprennent en jouissance au prix de leur liberté. ^ Gratiarum actio, eh. VI, VIL 2 Pour la Gaule : Lehuërou, Hist. des institutions mérov. el carlov., t. I, p. 120. — Wilbert, Le gouvernement des jJroviJices , Mém. Soc. Émulation de Cambrai, p. 97 etpassim, 1857. —A. Thierry, La Gaule sous l'administration romai7ie. 5 Cod. Tliéod., XI, 24. Absliueant palrociuiis agricolœ, — Ut qui ruslicis palrocinia prœbere tempiaverit, XV lib. auri se sciai dispendium pro singu- lorum fundorum patrociuio, subilurum. Lebuerou, op. oit , p. 13G, Analogies féodales. (47) C'était le colonat qui servait de base à ce trafic, caractéristique évidente des temps de misère et d'anarcliie *. Ce serait exagérer le mal de la situation que d'étendre à toute la Belgique les faits que nous venons de signaler. La misère des provinces gauloises eut sans doute sur les nôtres une fâcheuse influence. Mais, moins soumises à Rome , elles furent aussi moins maltraitées par elle. Là où Rome put avoir prise sur nos ancêtres, ils subirent comme tous les peuples, les effets de sa domination. Mais Rome fut toujours loin de pouvoir les atteindre tous et d'être à même de s'établir à demeure sur le territoire entier 2. La nature du sol, marécageux, boisé ou stérile, fut la cause prin- cipale de cette indépendance relative. Les planteurs romains n'étaient guère tentés de coloniser dans ces régions. L'occupation romaine était toute militaire : il y avait des possessions, il n'y avait pas de provinces. Il en résulta d'abord que les institutions primitives durèrent là plus longtemps, au point même de donner à la civilisation de certaines contrées une tournure toute parti- culière. Il en résulta aussi que ces pleuplades éprouvèrent beau- coup moins les maux de l'Empire : Eumène, dans la description que nous avons reproduite, en limite lui-même l'exactitude « au coude que fait la route de Belgique, » et s'écrie ensuite : « Que n'avons-nous un sol fertile comme celui des Nerviens, que n'avons-nous leurs infatigables laboureurs dont les travaux sont amplement récompensés par le produit de leurs champs ! j> Nous voyons d'ailleurs les éclaireurs de Chlodion faire de cette contrée au chef franc, un brillant éloge ^. La présence des Francs aux environs du pays des Nerviens nous signale une troisième conséquence du caractère tout super- ficiel de l'occupation romaine dans le Nord. C'est la colonisation germanique de cette partie de notre pays ^ Ne voulant ou ne * Duc de Broglie, VÉglise et Vempire romain au IV" siècle, 1^^ partie, t. Il, p. 259, i"= éd. 2 Poullet. Hist. polit., citée, p. 12-13. ^ Gesta Francorum per Roriconem, cité par Aug. Tliierry. Lettre VI sur Vhistoire de France. ■* Schayes, op. cit., t. \, p. 592 et suiv. Tome XXXII. 2 ( 18 ] pouvant le peupler de Romains, les empereurs cherchèrent à combler par des populations germaniques les vides faits par la guerre de César. Ces colons, sentinelles avancées des Germains en deçà du Rhin, préparaient la voie aux migrations futures. Ils for- maient la population liiiqiie , que nous verrons reparaître plus tard : elle était répandue par toute la Gaule , mais ne fut nulle part plus agglomérée que sur notre territoire. Lorsque les Francs Saliens passèrent le Rhin, au IV' siècle, ils trouvèrent donc des amis et des alliés. Depuis quelque temps déjà, les tribus avaient commencé à attaquer les confins de l'Empire; les mllas brûlées sont sans doute des vestiges de leurs exploits *. L'armée d'occu- pation elle-même, composée de mercenaires, souvent germains, pactisait avec ses compatriotes. L'Empire succombait; il perdit d'abord nos provinces du Nord, qui ne gardèrent presque aucune trace du passage des Romains. CHAPITRE II Le monde franc. Déterminées parla pauvreté du sol national, l'augmentation de la population des tribus, les menaces de voisins puissants et remuants , attirées d'ailleurs par la richesse des provinces romaines et la présence de nombreux groupes germains, les peu- plades de cette race se portèrent au commencement du V^ siècle, par un vaste mouvement de migration, vers le midi et l'occident de l'Europe. Nombreux et vainqueurs, ils devaient se faire une place dans l'Empire, y assurer leur subsistance et leur domina- lion. L'invasion devait donc nécessairement créer un état social nouveau, et établir entre le conquérant et le vaincu, certaines relations réelles et personnelles. Comment s'établirent ces rap- ports qui devaient préparer l'avènement d'une civilisation nou- 1 J. Habels, Découvertes d'antiquités dans le duché de Limbourg , l. I, p. 203 et beaucoup d'autres. ( 19 ) velle?Nous ne pouvons dire qu'un mot de l'action des Barbares sur les habitants du pays conquis et sur leurs propriétés *. Dans l'ordre foncier, les immigrants appliquèrent dans leur mode d'établissement les systèmes les plus divers. Les Burgondes et les Wisigoths recoururent à un partage partiel des propriétés 2, les Lombards à une espèce de location forcée, dite hospitalitas ^, les Vandales à une dépossession complète; tous, en un mot, à une expropriation totale ou partielle. Les Francs seuls semblent s'être contentés des grands domaines du fisc impérial; cette race ne dé- pouilla pas dans son immigration générale les propriétaires gallo- romains'^. Mais si, dans le centre de la Gaule, les Francs respec- tèrent le droit établi, il en fut autrement des provinces extrêmes du Nord, notamment le Brabant et la Toxandrie. Là ils avaient pénétré par des conquêtes partielles, c'étaient des assauts à la frontière romaine; ils traitèrent donc le pays en pays conquis, le sol en butin et se l'approprièrent complètement. D'ailleurs maîtres depuis longtemps de la lisière extrême, ils l'avaient façonnée à leurs mœurs et à leur constitution sociale ^. Il n'y eut donc au point de vue territorial aucune confiscation générale des terres dans nos provinces, sauf à l'extrémité septentrionale. Quant aux relations personnelles, la situation ne fut pas non plus brusquement changée. Les Francs n'asservirent pas les Gallo-Roraains plus qu'ils ne les dépouillèrent. Comme ils res- tèrent propriétaires, les vaincus restèrent libres. Il semble même qu'il y eût entre germains et gallo-romains une sorte d'égalité. Il se peut sans doute que dans les premiers temps beaucoup de ces derniers aient été tués et spoliés, mais la race vaincue ne fut certainement pas asservie. La situation sociale des Gallo-Romains, l'influence qu'ils exercèrent dans l'entourage des rois francs 1 G. Prévost, Les invasions barbares en Gaula au V^ siècle, Revue des QDESï, HisT., p. 151, juillet, 1879. ^ J. Havet, Du partage des terres entre les Romains et les Barbares chez les Burgondes et les Wisigoths, Revue historiq , l''^ partie, p. 88, 1878. 3 E. Garsonnet, Hist. des locations 'perpétuelles, pp. 188 et suiv. * Waitz, Deutsche Yerfassungsgesch., t. II, pp. 29-30. ° Eichorn, Deutsche staats u. Rechtsgesch., t. I, p. 187. ( 20 ) prouvent assez qu'ils avaient conservé leur fortune et même leur considération. Cependant ils n'étaient pas absolument, au point de vue civil et politique, traités en égaux des vainqueurs. Le tarif de leur wehrgeld était inférieur à celui des Francs; et ils payaient au fisc royal le census ou impôt foncier, dont ceux-ci étaient exempts *. Tels furent les premiers faits de la conquête dans notre pays; en définitive, l'ordre des relations personnelles et réelles en fut assez peu affecté. Mais s'il n'y eut pas de changement consi- dérable dans la condition privée des populations , l'immigration modifia le caractère général de la civilisation gauloise. L'arrivée des Francs en Gaule présentait en effet un phénomène assez curieux : l'occupation par une race simple d'un territoire dont les habitants étaient parvenus à un haut degré de complication sociale 2. La civilisation romaine était industrielle et urbaine; la société germanique était patriarcale et agricole. L'invasion eut donc pour effet général de rendre la vie aux campagnes, et d'y constituer l'élément prépondérant de la société nouvelle. La conquête res- taura donc l'ordre rural, qui allait rester pendant des siècles la base de toute l'économie sociale ^. Mais le mélange de deux sociétés si différentes ne pouvait pas se traduire par la supériorité absolue de l'un de ses éléments, fût-il l'élément conquérant, sur- tout que c'était celui-ci qui se trouvait encore à l'état de simplicité primitive. Le phénomène de la conquête se renouvelait en sens inverse de la conquête romaine. Nous allons, dans les pages suivantes, étudier sommairement le nouvel état social qu'il va produire. ^ Vuilry, Régime financier de la France, pp. 18 et suiv., a résumé les divers systèmes sur Toccupation. ' 2 Voir la caractéristique des races simples et compliquées dans F. Le Play, Les ouvriers européens, 2' éd., t. I, pp. 159 et suiv. 5 Réflexions sur ce fait : C'^ de Montalembert, Les moines d'Occident, t. II, ]) 268, 4*^ éd. Cf. Guizot, Hist. de la civilisation en Europe, 2"^ leçon. ( 21 ) SECTKiN I. — Les classes sociales. La nation germanique se composait d'une triple catégorie de personnes : les hommes libres, les nobles et les inférieurs *. Cette division primitive ne fut pas modifiée par les migrations ^. Les hommes libres formaient le corps de la nation. C'étaient tous ceux qui descendaient de parents libres. Ils avaient le droit de porter les armes et d'assister aux conseils de la nation. La qualité d'ingénu était personnelle, mais, dci)uis la fixation des tribus, la propriété était une condition presque indispensable de l'exercice de ses droits. L'homme libre avait comme tel la pléni- tude delà jouissance des droits politiques; mais la propriété seule lui en assurait, en qualité de rachimbourg, l'exercice effectif^. L'homme libre petit propriétaire, roi chez lui, fier de son indé- pendance, devint de bonne heure assez rare dans les campagnes. La liberté complète ne se retrouvait guère que dans la noblesse. La partie la moins riche de la catégorie des hommes libres tendait à se confondre dans les classes inférieures. La noblesse ne constituait pas une caste. Les nobles germains n'étaient que les premiers entre les liberi. Tant que la tribu fut nomade, l'autorité politique et sociale se confondit dans son sein. La vertu seule faisait l'autorité, l'autorité faisait la noblesse *. La trustis regia^ le choix d'un homme en qualité de compagnon, fidèle du roi , le faisait noble ^. Les familles qui comptaient un certain nombre de leurs membres dans la trustis formaient la noblesse. Mais dans une société sédentaire et agricole, les offices * « Erat gens ipsa iripartita : sunt denique qui eorum linguà edelingi, sunt qui frelingi, sunt qui lassi dicuntur. » — Hucbald, Vita S' Lebuini , Pertz Script, II, p. 561. 2 H. Zoepfl, Deutsche Rechtsgesch., t. II, p. 32. 3 F. Walter, Deutsche Rechsgesch., t. II, n»» 434, 455. * « Reges ex nobililate, duces el virtute sumunt. » — Tacite, Germania, cap. 7. ^ Les fonctions ministérielles et administratives continuèrent sous le régime franc à être sources de la noblesse. — G. Waitz, Deutsche Verfas- sungsgesch., 2^ éd., t. II , p. 289. (22) publics ne peuvent plus être l'unique source de la noblesse. La possession du sol confère à ses titulaires une influence qui en fait l'aristocratie naturelle. Aussi, à côté des antriistions,\es proprié- taires de latifundia, les magnais formèrent-ils une puissance sociale. Les rois comprirent bientôt que cette noblesse nouvelle allait supplanter l'ancienne en influence et en autorité. Ils recou- rurent au système bénéficiaire qui, en donnant aux fidèles la haute situation foncière, leur assurait leur rang et leur impor- tance dans l'État *. Mais entre les magnats et les bénéficiaires, il existait de nom- breuses et importantes différences que le temps et les circon- stances devaient faire insensiblement disparaître, pour confondre ces deux catégories dans la classe unique des seigneurs féo- daux 2. Al l'autre extrémité de l'échelle des hommes libres, se trou- vaient les scmi-libcri : la catégorie nombreuse des liti, des aldiones, des coloni. On a longuement discuté les différences qui caractérisaient ces trois classes de la population. Il semble admis, bien qu'encore douteux, que lites et aidions sont une seule classe sous deux noms divers ^. Qu'en est-il de la différence entre les colons et les lites? Ici encore la distinction est subtile; les uns ne voient entre ces deux classes qu'une simple différence originaire de nationalité *; d'autres cherchent à découvrir dans les textes une différence juridique de status. D'après ces derniers ^, le lien du colon serait essentiellement agricole et foncier; celui du lite serait un engagement personnel. Cette circonstance le mettrait évidemment dans une condition inférieure au colon. Quoi qu'il ' H, Zoepfl, op. cit., t. II , § 9, pp. 35 et suiv., expose longuement ce mouve- ment curieux. » Voir plus bas section III. 5 Walter, op. cit., n» 419. — Waitz,op. cit., p. 184. Cependant il se pourrait fort bien que Ton finisse par y découvrir des différences. — Waller, op. cit., n"> 415. — Guérard, Proleg. au polypt. d'h^minon, § 140. * E. Garsonnet, Hisl. des locations perpétuelles, p. 290, — Eichoren, Deutsche Staats u. Bechtsgesch.^ § 49. 5 Guérard, op. cit., § 141. (23) en soit de cette différence fort probablement disparue au IX' siècle, il est toujours certain que le colon était, pendant la période franque, le grand ouvrier agricole. Sa condition était fort supérieure à celle du serf; c'était un tributaire '. De même qu'il jouissait de la liberté, mais d'une liberté imparfaite, de même il avait la jouissance du droit de propriété, mais d'un droit restreint et conditionnel. Le caractère foncier des colons était pour eux une grande garantie, une source de prospérité et de liberté. Cepen- dant ils n'étaient pas libres; c'était surtout par une longue série d'obligations en redevances et en travail qu'ils se trouvaient entravés; et l'affrancbissement seul, ou la prescription pouvait en principe les émanciper 2. Le colonat franc, transformation du colonat impérial, n'était pas une condition servile; il avait au-dessous de lui la vaste caté- gorie des serfs, étrangers à toute loi de la société politique. Les colons et les serfs répondaient à une double nécessité écono- mique. Le colon était en définilive un petit tenancier, exploitant partie pour son compte, partie pour celui de son patron. Le colon était un tenancier jouissant de toute la liberté que pouvait comporter l'état économique, et n'ayant sans doute dans son manse qu'un bien petit degré d'indépendance. Maître des fruits ou du moins d'une partie des fruits de sa tenure, il n'était sans doute que surveillant intéressé des travaux dont l'ordre et la nature lui étaient prescrits par le propriétaire. Le serf, au contraire, était l'homme de la main-d'œuvre; c'était l'ouvrier, le domestique rural dans la pleine acception du mot, sans ini- tiative ni responsabilité. Au point de vue économique, le serf du monde franc fait encore partie du cheptel ^. Mais il a comme travailleur une importance indéniable. Était-il uniquement valet de ferme? Sa condition n'était-elle en rien supérieure à celle de l'esclave romain? L'esclavage germanique fut toujours plus doux que celui de l'Italie. Les esclaves germains de Tacite sont ^ Waitz, op. cit., pp. 185 et suiv. ^ Sur le colonat : Guérard, op. cit., pp. 116 et suiv. 3 Waitz, op. cit., p. 167. — Walter, op. cit., §12. (24) des sortes de colons; mais après l'immigration, l'esclavage ro- main qui régnait en Gaule eut sans doute son influence sur l'état social. Les Francs occupant le sol et devenant propriétaires comprirent l'utilité d'une domesticité rurale qui était peu connue en Germanie. Il est donc probable que la servitude complète et personnelle exista après l'invasion sur les domaines des proprié- taires francs. Il y eut donc des sei'vi proprement dits, soumis à tous les caprices de leur maître. Mais, de bonne heure, on voit des serfs dotés de quelque terre, soit d'une tenure véritable (mansuarii), soit simplement d'une habitation, pour laquelle ils étaient soumis à des redevances et à des corvées (casati). A quoi attribuer la naissance de cette caté- gorie de serfs agricoles? Soit à l'habitude ancienne des Germains, soit plutôt à l'insuffisance de la classe des colons. A défaut de colons, on met des serfs dans les tenures ' et ce pas est le pre- mier que fait le serf vers la liberté. Un nom commun désigne dans les sources le colon et le serf agricole. Le serf est étranger au droit public : il ne fait point partie de la société politique. Il n'y touche que comme dépendance de son patron. Le wehrgeld, ce tarif social des conditions du monde franc, ne lui appartient pas; c'est son maître qui en bénéficie; il n'a donc pas de droits. Si parfois les lois s'occupent de lui, c'est moins pour déterminer ses droits à lui, que pour établir, dans l'in- térêt de la société et des tiers, la valeur des actes qu'il pose. Il n'a donc d'autre loi que la volonté de son maître. Mais généralement, sur un même domaine, les habitudes se fixaient, créaient une sorte d'usage ou de droit domanial. C'était là le critère des variétés infinies de sa condition 2. Telles sont donc les diverses catégories de personnes que nous trouvons sur le sol national au lendemain de la conquête. Cette situation ne tarda pas à se modifier sous l'action de diverses causes d'ordre économique et social. * Arg. Guérard, p. 281. * Walter, op. cit., n» 587, et les autres sources citées. — Guérard a analysé louguement la condition des serfs et leurs variétés. { 25 ) Au premier rang des phénomènes importants que nous avons a signaler, se trouve l'extension rapide et générale de la recom- mandation {vassialicum) '. La recommandation est l'acte par lequel une personne se met sous la protection spéciale du Roi, de l'Église ou d'un laïque ; c'est là un terme générique pour dési- gner des actes bien divers. Certains grands propriétaires entrèrent volontairement dans la trustis regia 2; mais ce mode de recom- mandation était rare; les magnats préféraient la libre position de leur puissance allodiale. Dans les classes inférieures au contraire, ce mouvement fut très-vif et très-actif. Les petits propriétaires, incapables de tirer parti par eux-mêmes de leur sol et de se pro- téger militairement au milieu des guerres de l'époque, cherchaient aide et protection chez quelque voisin puissant , se recomman- daient à lui. Le commendatîis se remettait corps et biens à la merci de son seigneur, si ce qu'il lui apportait était peu considé- rable; sinon, il stipulait qu'il aurait, au moins sa vie durant et parfois héréditairement, la jouissance de ses terres, moyennant redevance. Les premiers devenaient serfs, les seconds colons. II y avait là un contrat véritable, obligeant chaque partie à certains devoirs. L'abandon des biens qui se faisait par la commendatîo avait pour condition l'obligation pour le propriétaire de nourrir et de loger ses serfs, de protéger ses tenanciers. Ce mouvement social eut pour conséquence d'abaisser la condition des hommes libres. Les petits propriétaires n'étaient guère à leur place dans le monde économique du VII^ et du VIII^ siècle. Ils devinrent donc tout naturellement tenanciers. Il était assez rare que des stipulations formelles accompagnassent la commendatîo j le contrat, dès lors, était tacite, et se réduisait à l'obligation d'entretenir et de pro- léger le paysan. En même temps la condition des serfs s'était peu à peu amé- liorée. Sous l'influence de l'Eglise, les traitements qu'on employait à leur égard s'étaient adoucis; et ils prenaient rang parmi les personnes, sinon encore en droit, du moins dans l'opinion et la ^ Zoepfl, op. cit., t. II, p. 69. — Garsonnet, op. cit., p. 210. * Laboulaye, Hist. du droit de propriété foncière en Occident, p. 320. (26 ) pratique; aussi, dans la réalité, les maîtres avaient-ils vis-à-vis d'eux les obligations d'entretien, et ne jouissaient plus des droits abusifs de l'esclavage primitif K De ces circonstances résulta une sorte d'unification dans la condition des classes inférieures. Les serfs étaient investis d'une casa, parfois d'un manse ; et les obligations qu'on exigeait d'eux s'étaient en fait fort tempérées. Les colons et les lites, cultivateurs soumis à des obligations assez lourdes, n'avaient pas vu améliorer leur situation qui n'avait d'ailleurs rien d'immoral, et étaient liés à leur exploitation. Enfin les commendati furent tous reçus soit en casaj soit en manse. De sorte que les trois catégories primitives des hommes libres, des colons, des serfs tendirent à s'unifier et à former la vaste classe des serfs de la glèbe où domine le principe de l'ancien colonat ^. Tel est le mouvement général qui, en mo- difiant le régime foncier, changea aussi la répartition des classes sociales. L'étude du caractère de ces classes nous occupera plus loin; nous y trouverons encore une multitude de différences : mais ces différences seront plutôt le fait des tenures et de leurs services que de la condition originaire du tenancier. Dès le iX* siècle, cette importante remarque trouvait sa vérification. La division des manses en ingénuiles, lidiles et serviles correspondait aux services dont ils étaient grevés, peut-être à la qualité de leur premier occupant, mais était indépendante de la condition de leur détenteur actuel ^. Le nombre des hommes libres alla toujours en augmentant ou en diminuant, selon l'idée qu'on attache à ce nom, dit Guérard *; si l'on entend par liberté l'état des personnes qui n'étaient ni des vassaux, ni des colons, ni des serfs, les hommes libres qui, dans ce cas, ne sont autres que les hommes indépendants furent tou- * Voir plus loin : Guérard, op. el loc. cit.— Pour la Belgique en particulier : J. Heylen , Eistorische verandeling over de slaverny, dans les Verandelingen OVER DE KemPEN, p. 56. 2 Wailz, op. cit., p. 171. — Leymarie, Hist. des paysans, 1. 1, p. 169. 5 Waitz, op. cit., p. 189. — Guérard, op. cit., § 316. * Op. cit., p. 498. (27 ) jours de moins en moins nombreux et finirent par disparaître à peu près entièrement au X^ siècle. Alors presque tout le monde était l'homme de quelqu'un. Mais si l'on entend par hommes libres tous ceux qui n'étaient pas serfs , la classe des hommes libres grossit continuellement sous la protection de la religion chrétienne. Les hommes libres qui se recommandaient, tombaient en fait sous l'influence du régime local de la terre dont ils choisissaient le mundium. C'est ainsi que se généralisa le régime coutumier, qui allait devenir la source d'un droit privé nouveau *. SECTION II. — Le régime foncier. § \. Répartition du sol. La conquête avait fondé d'une manière définitive le régime de la propriété privative et de ses inégalités. Un grand nombre de germains avaient reçu un territoire propre, qui, en souvenir de l'ancienne propriété, avait pris le nom àWlos. C'était le proprium, la terre patrimoniale, portant chez les Francs saliens le nom spé- cial de terre salique. Ces alleux étaient tantôt de vastes terrains incultes, tantôt de fertiles lopins de terres, parfois de riches domaines. Rien de fixe dans cette répartition à laquelle les hasards de l'occupation ou du mérite militaire avaient présidé 2. Sans doute la propriété était née probablement dans les tribus germa- niques avant les migrations ^; les lois barbares distinguent par- < Nous n'avons pas insisté sur l'action du christianisme au point de vue des transformations sociales de cette période. Nous n'avons voulu qu'indiquer ces transformations elles-mêmes dans leur marche progressive. L'élément chrétien eut une influence capitale sur ce mouvement, surtout au point de vue de l'uni- fication des races et de l'adoucissement des mœurs. Nous la signalons ici. Son développement appartient à l'histoire générale de la civilisation. ^ Dareste, Hist. des classes agricoles, pp. 89, 91 et suiv. ' Trolz, Jus agrarium, t. 1, p. 89. (28 ) faiteraent les domaines *; mais il est certain que la conquête en bouleversa l'économie et en accentua l'inégalité. Il y eut donc des domaines, ou alodes, d'étendue très-variée et dont la constitution différait aussi d'après la dimension même. En effet, les petits alleutiers ne pouvaient guère profiter du champ qu'ils avaient occupé. Il leur fallait pour l'exploiter et en vivre, l'organisation agricole des dorfen germaniques. Aussi les voisins ne tardèrent pas à s'unir en villages et à reconstituer la marke, indispensable à leur vie agricole. Il y eut donc des villages libres qui restaurèrent dans nos pro- vinces l'organisation germanique 2. Les traces en parurent surtout dans le Nord, où, comme on l'a vu, la domination germanique fut complète et sans mélange. Dans le reste du pays, l'organisation de la marke n'exista guère. Les analogies qu'on y découvre résultent des nécessités sociales, plutôt que d'une filiation historique immédiate; ces nécessités, grâce aux habitudes de la race, ont reproduit dans les villages belges des coutumes assez semblables à celles de l'Allemagne ^. A côté de la propriété privée, alleux grands et petits , et des biens communaux, s'étendaient les vastes domaines du fisc royal, composés de terres vagues, de villse exploitées et d'un grand nombre de tenures qui étaient en réalité séparées du domaine. Ces diverses parties portaient le nom commun de fisc. Les exploi- tations domaniales étaient dites flsci , et ce nom était donné aussi aux tenures de la couronne pour les distinguer de la pleine pro- priété allodiale. L'alleu, pleine propriété juridique dans le sens romain de domi- nium *, était régi par une législation sévère et conservatrice. La * E. Langethal, Gesch. cl. Deutsch. Landwirth,!^ pp. 13, 71. 2 Dareste,opcit., pp. 102 et suiv. Taillar, Mém. sur la formalion des vil- lages du nord de la France, Mém. soc. d'agric. de Douai, pp. 500 et suiv. 3 Voir plus bas le paragraphe des biens communaux et la noie A à la fin du Mémoire. * Walter, Deutsche Rechtsgesch, t. II, n° 533. — Waitz, Deutsche Ferfassung, t. II, p. 222. L'alleu est la propriété romaine, le bénéfice est une conception toute germanique. /6id , p. 225. ( 29) possession de l'alleu était, comme on l'a vu, la caractéristique par excellence de l'homme libre, et devint de plus en plus rare par l'effet des recommandations muJtiples que nous avons signalées et qui le transformaient en tenures de natures diverses*. La con- stitution du domaine nous expliquera à merveille l'utilité qu'il y avait alors pour les petits à se recommander et à rentrer dans l'organisation générale d'une villa seigneuriale. Ils ne pouvaient sur un lopin de terre faire de la culture extensive; ils n'avaient ni les connaissances, ni les capitaux, ni les débouchés qui leur per- missent d'en faire d'une manière riche et intensive. Aux VIP et VHP siècles, l'immense majorité des terres étaient déjà réduites en tenures; c'est donc à l'examen de la nature juridique et économique de celles-ci que se résume à peu près l'étude du système foncier de l'époque franque. § 2. Modes de détention de la terre. On distinguait très-nettement deux ordres de tenures : les tenures libres basées sur un contrat, les tenures serviles consti- tuant une pure concession. Les tenures libres sont au nombre de deux : la précarie et le bénéfice, bisons un mot de ces deux formes de délégation du sol 2, et tâchons d'en fixer les traits distinctifs. Li^précarîej très-différente du précaire romain, prit naissance dans les possessions ecclésiastiques; comme nous l'expliquerons plus tard 5, elle consistait dans la donation faite à quelqu'un de son propre fonds, à condition de le reprendre à titre précaire, soit pendant un certain temps, soit à vie. Nous examinerons, en parlant des amodiations rurales, les conditions de cette tenure, son influence économique et son extension aux domaines laïcs. Généralement elle était subordonnée à l'obligation de servir au * A Wauters, Libertés communales^ p. 20o. 2 C'est celle délégation : dislinction du domaine direct el du domaine utile qui fait le fond de tout le système foncier germanique. ^ Voir plus bas le paragraphe des amodiations rurales. ( 30 ) concédant une rente ou redevance matérielle, et là se bornaient les liens qui unissaient le précariste à l'autre partie. Le bénéfice n'eut à l'origine qu'une différence presque insai- sissable avec la précarie K Les propriétaires, et surtout le fisc, maîtres de grands domaines, aimaient à en concéder l'usufruit moyennant certaines conditions. Bénéfice et précaire s'em- ployaient même indifféremment dans le langage , et il était fort difficile de saisir la qualité spéciale d'une tenure déterminée. Comme la précarie, le bénéfice naissait d'une concession directe ou d'une oblation de terres, reprises dans les deux cas, à titre temporaire, souvent viager, parfois héréditaire. Cependant, si la nuance qui séparait les deux tenures était délicate à saisir dans chaque cas particulier, elle n'en existait pas moins en théorie. La précarie était concédée contre la prestation d'une redevance matérielle. Dans le bénéfice, les liens des deux parties sont plus étroits; il s'établit entre eux une solidarité morale. Il y a un devoir de bienveillance et de fidélité réciproque qui est l'essence même de la concession bénéficiaire 2. Ce bénéfice^ qu'on veuille le remarquer, n'est pas un fief dans le sens attaché à ce mot pendant la période de la féodalité politique. C'est une pure concession d'ordre privé établissant entre preneur et délégant, des rapports spéciaux de bienveillance mutuelle. La dénomination de fie/ne changea rien à la nature des pre- miers bénéfices. Longtemps ils restèrent synonymes; mais la création des bénéfices militaires vint donner au mot fief un sens principal qui! conserva dans la législation et l'histoire. Les minis- tériels, les fidèles du Roi, étaient soumis à raison des grands béné- fices qu'ils recevaient, à des obligations spéciales ^. C'était le ser- 1 Sur l'histoire primitive de la précarie et du bénéfice et les transformations de celui-ci, Wailz, op. cit., t. II, p. 226, éd. 1 870 ; t. VI, pp. 1 à 40, éd. 1875. 2 Wailz, op. cit., t. VI, pp. 4-6. — E. Garsonnet, Hist. des locations pet^pé- tuelles, pp.2'2o et suiv. s Ceci explique aussi comment pendant la féodalité les grands offices minis- tériels furent toujours attachés à un fief. ^Yaitz, op. et loc. cit. Sur Tinféoda- lion des offices de cour sous la féodalité voir pour la Belgique, l'état de la Cour de Hainaul, ajouté à l'éd. Periz de Gislebert de Hainaut, celui de la Cour de Valenciennes, dans les Arch. hist. du département du Nord, t. II. ( 51 ) vice direct du souverain, la fidélité {huldigimg), se caractérisant par le double service de la guerre et de la cour. C'est dans ces bénéfices militaires, qu'il faut chercher la vraie source de l'in- fluence politique du système bénéficiaire et féodal. C'est à lui que s'appliquaient et une législation spéciale et des droits particuliers. L'avènement des bénéfices militaires, source de la féodalité pohtique, ne détruisit pas, mais relégua au second plan les bénéfices ou fiefs purement civils. Ceux-ci existaient, et conti- nuèrent à exister, mais ils étaient oubliés et subissaient par ce fait une législation qui n'était point faite pour eux ^. C'est ainsi que du régime primitif des tenures naquit le système de la féodalité pohtique et militaire, dont nous expliquerons bientôt l'éclosion. Au-dessous des tenures libres, dans l'ordre économique, figu- rent les tenures serviles ^. Celles-ci étaient des occupations de pure tolérance; le propriétaire du sol pouvait à son gré expulser les gens de condition inférieure qui les occupaient. Cependant, en fait, leur situation n'avait pas le caractère instable que ferait de prime abord supposer leur condition légale. Si le propriétaire avait le droit de les expulser, il était de son intérêt de ne pas user de ce droit et de garantir à ses revenus et à son exploitation la stabilité, en l'assurant à la population de ses domaines. Les tenures serviles étaient donc héréditaires de par les coutumes locales, de par ce droit patrimonial, source et garant des premiers progrès des classes rurales. § 5. Constitution des doaiaines. Tels étaient les divers modes de détention du sol. La plupart des concessions foncières avaient pour but l'exploitation du domaine. Sans entrer dans le détail, cherchons à examiner la ^ Voir les conclusions et la portée de celte théorie plus bas, livre II, au paragraphe de la Propriété féodale. Cf. Wailz, op. cit., t. VI, pp. 9, 26, 50 et passim. ^ Garsonnel, op. cit., pp. 269 et suiv. Sur le système des redevances, voir plus bas au livre II, ch. I, sect. I, § 1, et ch. III, secl. IV. ( 32) constitution économique d'un domaine àTépoque franque. L'unité d'exploitation est le manse, terre d'étendue variable mesurée sui- vant les terroirs de manière à suffire à la subsistance d'une famille. Les manses étaient généralement groupés en villœ. La villa était dans le monde frane et fut pendant tout le haut moyen âge la principale unité agricole *. Longtemps, en effet', les manses se fussent trouvés, sans cette organisation, incapables de remplir leur but : la subsistance du preneur. C'était l'association qui en faisait la fertilité. En même temps ce régime était le seul qui assurât au propriétaire la cul- ture de son propre domaine. Expliquons en deux mots ici ce que nous exposerons en détail dans le second livre de ce travail. La villa présentait à chaque manse les avantages des communaux de la terre seigneuriale, indispensables à sa propre culture. La terre seigneuriale, mansus dominicus, était située au centre de la villa ; elle était ordinairement plus grande que chacune des tenures et comprenait plusieurs bâtiments : outre le corps de logis du maître, la sala proprement dite, il y avait une foule de dépen- dances : moulins, fours, brasseries, pressoirs, destinés à servir de débouchés aux produits des manses circonvoisins. C'était là le type de la villa qui ne varia guère pendant toute la durée du moyen âge. On comprend les avantages que son organisation assurait à chaque tenure. Mais les avantages, avons-nous dit, étaient réciproques. En effet, la corvée était pour le propriétaire le seul moyen de faire labourer et produire son sol. Le système extensif de la culture de cette époque n'absorbait pas, loin de là, tout le temps des tenan- ciers. En répartissant le travail de ceux-ci mi-partie sur les tenures, mi-partie sur la terre dominicale, toutes les terres pou- vaient être labourées suffisamment, tout en ne surchargeant pas de travail ceux qui devaient les cultiver. On parvenait donc à uti- liser à la fois tous les bras et toutes les terres. * Sur loule l'organisation des Villœ et du Manse dominical, Raepsaet, ^na- hjse de l'origine et des progrès des Belges, liv. III, ch. XIV, n«' 184 et suiv. Une pièce curieuse citée par Wauters, Hist. des environs de Bruxelles, nous donne quelques détails sur celle organisation en Belgique (alleu de Leeuw, t. I, p. 77, n" 1). (55) Cette main-d'œuvre suffisait aux besoins de toutes les exploita- tions; d'ailleurs, pour suppléer à son insuffîsanee, il y avait tou- jours sur les domaines une catégorie de serfs n'occupant pas de tenures, et que nous avons signalés sous le nom spécial de Casati ou Cossaeten K Tels sont les grands traits de l'organisation d'une villa; ils se sont conservés à peu près intacts dans les siècles suivants. A 1 époque franquc, sous les deux premières races, nous ne con- naissons que par la collation de textes fragmentaires l'organisation des villœ laïques; mais celle des villœ monastiques nous est beaucoup plus connue, grâce aux polyptiques rédigés de très- ancienne date dans les abbayes ^, ainsi que celle des villœ fisci, décrites avec détails par Charlemagne, lui-même, dans le célèbre capitulaire de villis. Sauf les soins particuliers que donnaient les moines à leur exploitation agricole, et la minutie avec laquelle l'empereur organise les siennes, le principe de l'organisation était identique partout. Nous croyons inutile de reproduire ici l'analyse intéressante, sans doute, mais si connue, du capitulaire de 81:^ ^. Au point de vue de l'administration , cette pièce est un curieux monument d'économie rurale et domestique. Quant aux détails de culture qu'elle révèle, il est probablement téméraire de les généraliser. Charlemagne, à tous égards, voulait faire des fermes- modèles; les soins personnels qu'il en prend le prouvent suffi- samment. La villa fiscale est administrée par un Judex et un Maior. Tous deux devaient veiller à l'accomplissement des tra- vaux de l'exploitation, mais le Maior n'avait qu'une position subordonnée; le Judex joignait à sa surveillance l'exercice de la juridiction patrimoniale dans la villa. En étudiant au second livre l'organisation du moyen-âge pro- prement dit, nous aurons l'occasion de revenir sur plusieurs < Zoepfl, Deutsche Rechtsgesch.^ t. Il, p. 69. 2 Guérard, Polijptique cl'Irminon, ch. II, §§ 7 à 17 explique la nature, la tenue, et Tautorilé de ces registres. * Blauqui, Hist.de VÈconom. polit., 1. 1, p. 157.— A. de Villeneuve, Hist de l'Économ. polit., p. 186. — Langelhal, Gesch. d. deusch. Landw., I, p. 119. — Waulers, Libertés communales, p. 123, etc., etc. Tome XXXIl. 5 (34) traits que nous ne faisons qu'esquisser ici. C'est là que nous ferons l'histoire des redevances dont chaque tenure était ordi- nairement grevée , et du genre de culture qu'on y pratiquait *. SECTION III. — Le régime seigneurial. Il nous reste, avant de pénétrer dans le moyen-âge proprement dit, à expliquer rapidement les causes de ce régime féodal qui va dominer dans l'histoire pendant plus de huit siècles. Trois faits principaux signalent la transformation du régime bénéficiaire et monarchique en celui du morcellement politique féodal. C'est d'abord la réorganisation militaire; c'est ensuite la législation des immunités; c'est enfin l'hérédité des fiefs. Nous avons dit déjà que c'était dans le bénéfice militaire qu'il fallait chercher le germe de la féodalité politique. Or le service militaire imposé aux grands bénéficiers, résultait d'une réforme générale dans le régime militaire germanique. Par le capitulaire de 807 et celui peu postérieur de exercitu promovendo qui ne porte pas de date fixe , le service autrefois personnel et accompli à la convocation des comtes, fut tranféré aux seniores, chargés et obligés désormais de présenter à l'armée royale un certain nombre de guerriers. La translation aux seniores d'une partie de l'autorité militaire était un premier pas vers la fusion de la pro- priété et de la souveraineté , en créant les puissantes et redou- tables milices territoriales 2. La législation des immunités, commencée de très-bonne heure, contribua largement à la fondation des seigneuries indépendantes. L'immunité avait pour but de faire échapper un territoire à la juridiction ordinaire, et conférait cette juridiction au proprié- taire, sous l'autorité immédiate du roi. C'était donc la consé- * Voir pour les détails le magnifique ouvrage de Guérard, Prolég. au polypt . d'Irniinon. Cf. pour le X« siècle en Belgique!. Daris, Abbaye de Maubeuge : Analectes pour servir à rhist. ecclésiast. de Belg., t. II, pp. 44 el suiv. 2 Garsonnel, Hist. des locations perpétuelles, pp. 247 et suiv. ( 55 ) cralion d'un privilège accordant au senior l'exercice de droits attachés à la souveraineté *. Ces deux premiers faits, d'une importance générale, avaient rendu presque indépendants en fait les grands seigneurs terri- toriaux, bénéficiers ou alleutiers. Une seule mais importante diffé- rence les séparait encore: l'alleu était une propriété quiritaire et héréditaire; le bénéfice n'avait pas cet avantage. Sans doute, il y eut dès l'origine des bénéfices héréditaires , mais les grands béné- fices offîciaux et militaires ne l'étaient pas. Or, l'alleu constituait la partie la plus restreinte du territoire; la noblesse seigneuriale était donc par le principe viager, entièrement soumise à la royauté. Puissants par leur position territoriale, par le nombre de leurs vassaux et arrière-vassaux, les seigneurs fonciers ordinaire- ment revêtus des fonctions comtales, souffraient avec impatience le caractère précaire de leur situation juridique. Diverses circon- stances favorisèrent leur établissement définitif et héréditaire. Les faibles successeurs de Charlemagne n'osèrent résister que timidement aux usurpations et aux menaces, et continuèrent tou- jours en fait les fiefs et les offices au descendant capable du sei- gneur défunt. L'avènement d'un homme énergique et résolu, comme Charles le Chauve eût pu encore émanciper la royauté des entraves politiques des feudataires; mais l'invasion normande vint porter le dernier coup à la puissance monarchique. Cantonné dans sa forteresse, le seigneur foncier, sous prétexte de résister aux Barbares, consolidait en réalité sa puissance contre la monar- chie , et se préparait à soutenir ses prétentions par les armes. A partir de ce moment, l'hérédité, depuis longtemps dans les mœurs , fut définitivement reconnue tant pour les bénéfices que pour les offices comtaux. Proclamée solennellement en France par le capitulaire de Kiersy en 877 2, elle ne tarda pas à être con- quise aussi isolément par les officiers et seigneurs de l'Empire. * Dareste, Hist. des classes agricoles, p. 149. — E. Laboulaye, Hist. de la prophélé foncière en Occident, p. 522, — Zoepfl , Deutsche Rechtsgesch., t. II, §9. * Garsonnet, op. cit., p. 259. (56) Le X* siècle signale en France, par l'avènement de Hugues Capet, le triomphe définitif du régime féodal, et à la fin du même siècle, il est définitivement établi dans toutes les parties de notre pays K Ces préliminaires nous amènent à cette grande et importante période historique de la féodalité. Nous allons pénétrer dans sa vie intime, cherchant dans la mesure du possible à déterminer son influence sur tous les éléments de la civilisation. * Ch. Piot, De Vhérédité des hénéfices en Belgique et de ses effets, Ann. Soc. Émulation de Bruges, 3^ série, t. III, p. 256. ( 37 LIVRE II. L'ÉCONOMIE SOCIALE DE LA BELGIQUE AU MOYEN-AGE DEPUIS LE Xle SIÈCLE. CHAPITRE I". Les classes inférieures. SECTION I. — Des causes qui ont provoqué le déyeloppement progressif de la liberté civile au sein des populations rurales. § i. Marche logique de ce progrès *. Il ne peut être question de refaire ici la théorie des libertés nécessaires. Sont telles les seules libertés indispensables à l'ac- complissement de la destinée de l'homme. Les autres libertés peuvent être bonnes et utiles : cela dépend de l'état social. Le degré de leur développement, l'indépendance plus ou moins grande des personnes ou des propriétés, constitue la différence qui diversifie les nations et les âges de 1 humanité. Si les libertés nécessaires sont imposées par le droit naturel, les libertés utiles sont l'œuvre des temps et des circonstances, de ce développement spontané des peuples qui forme le droit des gens, dans le sens romain de ce mot. Du moment donc où la liberté primordiale du devoir est accordée à l'homme, toutes les variétés et toutes les * Les idées de ce paragraphe sont éparses et implicites dans Dareste de la Chavanne, Hist. desclasses agricoles. — Henry Doniol,^is^ des classesrurales en France, Paris, 1863. — Ad. Smith, Weallh of Nations, liv. III, ch. I et II. — ^oscher, Natio?ialôkonomik des Ackerbau es^ StnUgàri. 1875, ch. V et suiv. et divers autres. (38 ) phases sociales sont également conformes au droit naturel. La communauté primitive des biens est une organisation aussi régu- lière que le régime de propriété privative des sociétés civilisées. Le servage, respectant la personnalité humaine, n'est pas plus condamnable en droit que la pleine liberté individuelle. Est-ce à dire que les sociétés que nous appelons civilisées, ne soient pas supérieures aux nations barbares? Nullement. Cette conclusion dépasserait étrangement nos prémisses. Mais leur supériorité consiste dans un rapport de mieux à bie7i, et non de bien à mal. Elles sont supérieures, mais elles ne sont pas seules bonnes. Leur avantage consiste à mettre à la disposition de leurs membres plus de moyens utiles pour accomplir leur destinée; d'être mieux outillées et par conséquent plus parfaites. Mais quel est donc le ressort qui pousse toute nation dans cette voie du progrès ? Comment se fait-il que toute société s'enrichisse et s'émancipe, au point qu'on ait pu créer des lois historiques. L'observation de la nature humaine répondra à cette question et nous donnera le secret de la marche régulière des progrès parallèles de l'opulence et de la liberté. Quand l'homme travaille, il le fait par devoir ou par intérêt. En principe le travail ne devrait s'accomplir que par devoir; mais l'intérêt subordonné au devoir est aussi un mobile licite et naturel de l'activité humaine. Il est plus parfait de renoncer à ce mobile, nous verrons le travail ainsi pratiqué dans les monastères ; mais le commun des hommes se laisse guider par des considérations d'un ordre moins relevé. Il faut donc en général qu'outre l'idée du devoir, on présente au travailleur un intérêt proportionné d'une façon approximative à l'effort qu'on réclame de lui *. Ce principe économique et moral renferme tout le secret de l'éman- cipation des classes rurales. Au début du moyen-âge, la population de l'Occident était clair- semée. La Belgique notamment, dépeuplée par les guerres romaines et les misères de l'époque impériale, par les ruines des * F. Basliat, Propriété et loi, dans les Sophismes économiqdes, t. IV, pp. 275 et suiv. des œuvres complètes, éd. Guillaumin. (59) migrations barbares, et plus tard des invasions normandes, ne comptait que peu d'habitants \ Le tiers à peine de son territoire livré a l'exploitation suffisait aisément à cette population. 11 ne fallait pour y subvenir ni grands efforts ni fortes impenses. Une culture extensive et superficielle était tout ce que réclamait la nation. Or, pour un pareil travail, l'assurance de la nourriture était plus qu'il ne fallait à l'ouvrier: on vivait sans prévoir. Tout promettait que la subsistance assurée aux contemporains le serait à leurs descendants. Ici intervient un fait économique nouveau : le progrès de la population 2;ce phénomène modifie sensiblement l'état des choses, et le modifia rapidement en Belgique où la race fut toujours exceptionnellement prolifique ^. Le système du travail primitif devient insuffisant. Il faut pour arracher au sol l'alimentation d'un surcroît d'habitants, un surcroît corrélatif d'efforts et de capital. Ce surcroît ne se développe pas seulement en propor- tion exacte du chiffre de la population : il faut bien plus du double d'impenses pour tirer du sol le double de la production antérieure *. 11 faut dès lors qu'un homme entreprenne, avec le secours d'un capital, l'alimentation d'un groupe d'autres hommes. Cette entreprise l'absorbe ; il doit donc y trouver de quoi fournir aux autres nécessités de sa vie par voie d'échange, avoir même l'espoir, en augmentant ses efforts et sa production , d'acquérir une certaine aisance de la vie. Or, pour cela, il doit être assuré de conserver le fruit de son entreprise ou de sa coopération, et de l'appliquer à ses besoins. L'entreprise sera d'autant plus fruc- tueuse que l'entrepreneur sera mieux assuré d'en percevoir les profits. Voilà comment avec la culture intensive croît l'indépen- dance de l'entrepreneur agricole. Cependant cette indépendance est encore entravée par une autre raison économique. Pour produire, l'initiative ne suffit pas, ^ Voir plus haut. 2 Périn, La richesse dans les sociétés chrétiennes , livre IV, eh. II, a fort bien expliqué ce phénomène. 2 Ém. de Borchgrave, Histoire des colonies beUges. lulrod., § 5. * Rossi, Cours d'économie politique, éd. Bruxelles, t. I, p. 82. (40) il faut le capital. Leur union dans le même chef est la forme la plus féconde de la constitution de l'atelier rural, mais elle suppose une diffusion de richesses longtemps inconnue. Les premières exploitations se constituent donc sous forme d'association, où la part de l'entreprise, d'abord très-restreinte au profit du proprié- taire et du capitaliste, se développe peu à peu. La classe laborieuse fait l'apprentissage du métier, elle apprend à diriger et à prévoir. En même temps elle amasse par les profits de son œuvre, un pécule toujours grandissant, qui lui permet de réunir entre ses mains le capital et le travail, et d'y joindre soit la propriété elle- même, soit une possession stable à des conditions fixes, qui ait les mêmes effets. Appliquons rapidement ces théories à l'ensemble du mouve- ment d émancipation des classes agricoles. Les grands domaines du haut moyen-age sont peuplés de serfs de la glèbe. La culture, nous venons de le dire, ne s'exerçait que sur de grands espaces et d'après un système extensif que le chiffre de la population com- portait. Le serf, casé, logé et entretenu, n'avait aucun intérêt au succès de l'exploitation qu'il cultivait. Mais son incurie ne nui- sait pas au travail grossier qu'il devait accomplir. Mais quand la population des Vi7/(e seigneuriales commença à s'accroître, la situa- tion du propriétaire devint désavantageuse, et le contrat de ser- vage menaça de tourner à son détriment. Les serfs ne produisaient pas plus qu'autrefois, se multipliaient et devaient être nourris. En vain, les accablait-on de redevances, d'exactions, de corvées, le bilan seigneurial devait se solder par un déficit. D'ailleurs, comme nous le verrons, ces mauvais trai- tements faisaient fuir les serfs du domaine qui demeurait en friche. Sans ouvrir toujours les yeux à la vérité économique qu'ils comprenaient mal, la désertion de leurs terres fit recourir les propriétaires au vrai moyen : améliorer le sort de leurs hommes. L'émancipation était donc en réalité une mesure toute de l'intérêt des seigneurs, et même de leur intérêt immé- diat. Elle était aussi, cela va sans dire, de l'intérêt des popula- tions, mais pour elles, l'expérience était à faire et elles avaient (41 ) souvent peur de la liberté. Aussi, verrons-nous des villages entiers s'insurger contre l'acte que leur octroyait la franchise *. D'ailleurs, la libération par sa raison même, devait être gra- duelle et mesurée. Un premier pas fut fait par la fixation des rede- vances, qui introduisit les classes rurales dans la phase juridique de leur histoire 2. Plus tard, un siècle ou deux après, naîtra le contrat libre et réciproque. Le rôle du contrat est vraiment le signe caractéristique de la société nouvelle ^. Nous en étudierons plus loin l'histoire détaillée. Ici encore la même grande loi domine le déve- loppement historique des amodiations rurales : l'indépendance du paysan croît à mesure que le capital lui appartient davantage. C'est ainsi qu'il devient successivement bailleur à rente, métayer, fermier et petit propriétaire. Nous avons indiqué la loi qui préside aux développements que nous allons étudier. Il nous faut les reprendre, les analyser et montrer dans les faits la justification de notre principe. A jeter d'ailleurs sur notre histoire un simple coup d'oeil d'en- semble, nous pouvons déjà constater la précocité de nos libertés rurales en même temps que le développement tout à fait pré- maturé en Europe de notre agriculture nationale. § 2. Politique de l'émancipation. Nous avons à examiner sous ce nouveau titre, la série des causes réelles, ou plutôt des circonstances de fait qui ont pro- voqué les divers progrès des classes rurales belges. Les libertés rurales font seules l'objet de notre étude. C'est dire que nous n'avons pas à étudier l'origine du mouvement communal et des libertés bourgeoises, mais à apprécier seulement, nous le ferons bientôt, leur influence sur l'état du plat pays. Cependant il est un * StuâTl-MiW, Principes d'économie politique, trad. Courcelles, l. I,p. 283. — BrâulSy Études d'histoire rurale, Revue catholique de Louvain, numéros de janvier, mai et novembre 1879. 2 Doniol, op. cit.,liv. III, eh. III, § 3, p. 147. 5 H. Summer Maine, L'ancien droit (The ancienl law), eh. IX, p. 288 de la trad. franc, de Courcelles-Seneuil. (42) point 011 les deux ordres municipal et villageois sont en rapport intime. La transformation sociale dont nous sommes témoins du X* au XVIII" siècle est-elle une évolution régulière ou une brusque révolution? Cette question très-débattue pour les libertés com- munales me paraît rationnellement tranchée en ce sens que les conquêtes civiles n'ont jamais précédé le mouvement économique et social; qu'elles ont toujours été la conséquence naturelle de l'état de la richesse, des idées et des mœurs. Ce qu'on entend par une révolution, c'est le soulèvement général et spontané d'un peuple contre des abus généraux et persistants et dans un but commun et unique. Rien de pareil ne se trouve à l'origine de notre liberté nationale. Sans doute il y a eu des luttes; mais ces luttes avaient pour objet tel ou tel point spécial et local plus diffi- cile à emporter. La féodalité absolue est tombée pièce à pièce sous l'action du temps, des idées, des influences de toute nature; elle n'a pas succombé tout entière en une fois sous la hache des commu- niers. Il y a eu un mouvement communal, des insurrections: il n'y a pas eu une révolution communale ^ S'il en est ainsi dans les villes (civitates, oppida), il en est encore bien plus certaine- ment ainsi de l'avènement des libertés rurales. Une raison pre- mière en est que l'influence économique est ici plus énergique, que la nécessité plus évidente au seigneur, le dispose mieux à l'émancipation. Il y en a une autre dans le caractère énergique et constant , mais lent et patient des paysans du Nord. Ils soufi'rent longtemps non sans se plaindre, mais sans songer à résister, sur- tout à résister activement. Enfin le bienfait de la liberté leur apparaissait moins évident qu'aux classes plus éclairées des villes. Il leur a fallu la grande réaction du mouvement municipal pour être définitivement dotés de la liberté. Ces préhminaires nous permettront d'analyser et de com- prendre l'action simultanée des populations, des seigneurs, et de l'Eglise dans l'œuvre de l'émancipation des classes rurales. * Waulers, Les libertés communales, pp. 16 et suiv., résume les divers sys- tèmes. — PouUet, Histoire politique interne de la Belgique, pp. 130 et suiv. ( 43 I, Action des populations. Quoique énergique, l'action des populations fut généralement calme. On signale rarement de vraies insurrections dans les villœ', il est surtout fort rare de les voir se produire avec un but déterminé, et l'on n'en signale aucune, pensons-nous, avant le XIP siècle. Alors même le cri révolutionnaire que Robert Wace prête aux villageois * devait se faire bien rarement entendre. Ce n'est pas dans les campagnes du XII" siècle qu'on songeait à s'insurger au nom de l'égalité naturelle des hommes entre eux; ce n'est surtout pas dans les campagnes flamandes qu'on eût assisté à pareille scène. M. Wauters croit ^ que c'est « le silence calculé de la plupart des écrivains » qui nous a fait perdre les témoignages des résistances ouvertes à Voppression féodale. Nous ne le croyons pas. Nous en avons indiqué les raisons a priori. Il y en a d'autres qui sont historiques. Les annales monastiques, nos principales sources, signalent parfois des mécontentements vio- lents: Bellum rusticanum oritur^. Mais ce sont des cas isolés. Les annalistes en citent, leur silence n'est donc pas systématique. D'ail- leurs nous allons voir que les populations flamandes savaient se délivrer des misères dont elles souffraient, par des actes de résis- tance passive tout aussi efficaces et plus fructueux que la rébellion à main armée. * Roman de Rou, v. 59-79 suiv. Pur kei nus laissum damagier?.. Nus sûmes homes cum il sunt Tex membres avum cum il ont.... [Dans un livre qui a paru depuis la rédaction de ce mémoire,M.H.Pergameni fait l'histoire de ce qu'il appelle les Jacqueries flamandes ; ce sont les luttes du XIV« siècle qu'il transforme et assimile aux Jacqueries de France : Les guerres de paysans, Bruxelles, 1880, p. 87. Cet aperçu est inexact. Les luttes du XIV^ siècle ne sont pas des guerres de paysans contre leurs seigneurs; mais un épisode important et curieux de l'histoire communale, voir L. Van der Kin- dere, Le siècle des Artevelde.] 2 Op. cit., p. 644. 3 Annales Novesienses, ad annum 1268, ap. Martène et Durand, Amplis- sima collectio, IV, 574. ( 44 ) Ces actes se résument, depuis le XI* siècle jusqu'au milieu du XIIl% dans le grand et perpétuel mouvement de migration qui anime les populations flamandes. Chose étrange pour qui a égard à nos habitudes aujourd'hui si sédentaires, nul peuple n'a envoyé plus loin ses enfants, ni peuplé des terres plus diverses. Nul peut-être plus facilement que l'ancien habitant de nos provinces ne semble se décider à quitter le lieu natal pour chercher ailleurs fortune et protection ^ Les premières émigrations furent locales et revêtirent plutôt le caractère des sécessions de la plèbe romaine. Les ruraux mécon- tents d'un seigneur, ou épuisés par ses guerres, se transplantaient corps et biens, dans une seigneurie voisine et parfois rivale. Ces faits sont signalés dans toutes nos provinces. Les cultivateurs préféraient s'expatrier qu'être pillés ou ruinés d'exactions. C'est ainsi que dans la lutte de 1132 entre Thierry d'Alsace et Florent de Frise, beaucoup d'hommes, surtout de la campagne, s'avisèrent de quitter la Flandre pour les provinces de Florent ^ On signale à la même époque des faits analogues en Brabant ^, et dans le Cambrésis. Ces sécessions n'étaient sans doute pas sans influence sur la conduite des seigneurs. Mais au XII" siècle com- mença l'époque des grandes migrations. A partir de cette date , il y a un mouvement continuel emportant des cultivateurs belges en Grande-Bretagne et en Allemagne. Quelles causes assigner à ce vaste mouvement qui emporte des essaims de Belges jusqu'en Poméranie, en Silésie, sur les bords de la Vistule, jusqu'en Hongrie et en Transylvanie? Est-ce l'oppression où ils gémissaient dans leur pays? Est-ce un simple surcroît de population , comme semblerait le prouver le chiffre si extraordinairement élevé de celle-ci? M. de Borchgrave y assigne ces deux causes, tout en faisant à la seconde la part la plus * Faut-il perdre tout espoir de ressusciter cet esprit pour développer les débouchés de notre industrie nationale? Voir E. Van der Laat, Moyens d'étendre les débouchés de r industrie belge, pp. 20 et suiv. 1878. 2 « Plurimi de Comitatu, maxime rus tici , qui se nimis opprimi dolebant, consilium inierunt... » Kluyt, Hist. critic. Comit Rolland, et Zeeland Midel- burg, t. II, p. 77. 5 Dom Bouquet, ex Auctario Afflghemensi ad afin., il 59. ( 45 ) importante ^ Il n'est pas nécessaire d'ailleurs de recourir à l'op- pression pour expliquer le départ des colons belges. Les princes allemands cherchaient, en effet, par les offres les plus splendides à repeupler leurs territoires abandonnés. Les Allemands avaient vers le Nord, de vastes territoires à conquérir à la culture; or, à partir du XI^ siècle, commence sur une échelle de plus en plus grande, la germanisation des nouvelles provinces 2. Cette œuvre enlevait aux seigneurs de l'intérieur, une partie notable et sou- vent la plus robuste, de leur population. 11 fallait combler ces vides faits par l'émigration. Un moyen très-naturel était d'appeler dans leurs terres des étrangers et de leur concéder les terres aban- données. Mais pour les y amener et les y retenir, il fallait leur accorder une position privilégiée. C'est ce que firent les princes allemands. Les colons flamands et hollandais furent de leur part, l'objet de prévenances particulières à cause des dispositions agricoles spéciales reconnues de bonne heure à leur race. Le mouvement une fois lancé, il n'y a rien d'extraordinaire à voir des compatriotes glisser jusqu'aux dernières limites de la con- quête germanique; leur vigueur, leur agriculture perfectionnée rendaient leur concours précieux et accéléraient la colonisation des terrains nouveaux. Les colons belges, dotés de libertés particu- lières, constituant le Flemings recht, ou jus flandricum, se per- pétuèrent longtemps dans les provinces germaniques; on peut dire que c'est à nos compatriotes que l'Allemagne doit le premier et principal essor de son agriculture 3. L'Angleterre ne faisait pas moins d'efforts pour attirer nos colons sur son sol. Ils y avaient fait leurs preuves en défrichant au XII^ siècle une partie du comté de Pembrok ''. Sans doute, les * Histoire des colonies belges. lulrod. Ce mémoire remarquable esl plein des détails les plus inléressanls et les plus variés sur noire colouisaîion alle- mande. 2 E. Langelhal, Geschichte des teutschen Landwirthschaft, 1. 1, pp. 33-193. ^ De Borchgrave, op. cit. — Ém. de Laveleye, Économie rurale de la Bel- gique,^. 14. * E. Van Bruyssel, Histoire du commerce §n Belgique, t. I, p. 15-4. — E. Vareubergh, Histoire des relations diplomatiques entre le comté de Flan- dre et r Angleterre au moyen-âge, pp. 25 et suiv. (46 ) Anglais recherchaient plutôt les tisserands que les laboureurs, mais à leurs yeux tout cultivateur flamand est un homme qui sait faire du drap et combattre*. L'émigration vers l'Angleterre dura plus longtemps que celle vers l'Allemagne; elle dura pen- dant toute la lutte industrielle des Anglais contre les Flandres. 11 est curieux de voir les avantages qu'offrait au XIV* siècle, Edouard d'Angleterre aux émigrés flamands 2; mais c'est là de l'histoire industrielle qui s'éloigne de notre sujet et qui est sans influence sur les libertés rurales. Ces grandes émigrations pouvaient être justifiées par le chiffre de la population, mais il n'en est pas moins incontestable qu'elles dépassaient le trop plein de la mère-patrie. Il fallut donc chercher à retenir ce monde dans le pays, ou à repeupler celui-ci de colons nouveaux. C'est ici que se manifeste l'influence de l'émigration sur la liberté nationale. Il fallut recourir, comme l'avaient fait les seigneurs allemands, aux chartes de colonisation, appeler des lios- pites, leur accorder des privilèges et des faveurs ^. Il se faisait entre le propriétaire et l'hospes, un véritable contrat de défrichement, déterminant les droits et obligations réciproques des parties. Les seigneurs promettaient qui l'érection d'une église , qui des com- munaux j ils déterminaient le nombre des corvées qu'ils exige- raient, le montant des redevances. Les hospites, de leur côté, s'obligeaient à cultiver à ces conditions et à payer une redevance foncière pro ostilia sua. Les seigneurs recherchaient les colons et annonçaient les concessions qu'ils voulaient faire. C'est ce que firent notamment de puissants barons, Thierry d'Alsace, Henri II de Brabant, Arnould Berthoud, sire de Grimbergen et d'autres *. Les hospites et colons différaient fort, dans le principe, de * Moke, Mœurs, usages et coutumes des Belges, 1, 197; II, 84, 87. ^ FuUer, Church history, cité dans Hallam. L'Europe au moyen âge, t. V, p. 62 delà Irad. de Borghers. <« Les plus riches cultivateurs {yeomen) d'An- gleterre ne dédaignaient pas de leur donner leurs filles en mariage. » 3 Voir sur les hospites le travail magistral de Ch. Duvivier: Hospites. Défri- chements en Europe et spécialement dans 7ios contrées aux XI^, XW et Xllb siècles, dans la Revue d'histoire et d'archéologie, I, pp .74 et 131. ^ Duvivier, op. oit , p. 79. — Raepsaet, Analyse, n"> 231. (47 ) l'ancienne population rurale *. A eux seuls s'appliquaient les bienfaits du contrat de concession. Mais cette position ne pouvait rester privilégiée. Les autres rustici exigèrent bientôt les mêmes avantages. Sans doute ils ne le disaient pas hautement, mais il était facile de voir qu'ils auraient cessé le travail ou quitté le sol s'ils ne les obtenaient pas. La tolérance donc dut s'étendre à tous, et si rien ne garantissait son maintien en droit, l'intérêt même du seigneur l'imposait. La tolérance créa l'usage. L'usage établi fit loi. Dès lors les populations rurales avaient conquis la fixation des redevances sinon partout en droit, au moins presque partout en fait. 11 ne manquait que la consécration écrite et officielle, qui ne tarda pas à garantir l'usage et à le déclarer « ferme et estaule.» Alors les classes inférieures entrent, comme nous l'avons dit, dans la phase juridique de leur histoire; armées de la concession sei- gneuriale , de la charte , mimimentiim de leurs droits , elles ont une position défensable au nom d'un droit positif^. La taille arbitraire, la corvée à merci sont abolies et remplacées par des obligations lourdes encore mais fixes. Le paysan est désor- mais sûr de son avenir, et cet avenir lui appartient. Le texte même des concessions prouve assez que la limitation des droits, la fixation des coutumes est alors la principale ambi- tion des ruraux ^; c'est aussi en elle que les contemporains voient la caractéristique de l'émancipation '". * Raepsaet, op. cit., n" 250 « Servos esse homines penilus negaverunt, et sese tantum bospites et colonos confessi sunt. » 2 L'évêque Gérard 1 de Cambrai « Hanc legem firmatam instiluit ne amplius exigaturab Us, 1012-1048. «—Gauthier d'Avesnes « incolis de Her- rignies . .. scripli hu']us munimentiim liberaliter tradidit, 1196. «— Waulers, Libertés communales, Preuves. — Poullet, Histoire politique, citée, p. 180. ^ Voir la noie précédente. De même « In hune modum pax reformata est (entre S»*' Waudru et les habitants de Castres), quod omnis census lam capi- tum quam terrarum ad niveliensem monetam perpetuo rémanent et consis- tunt, i'iil ; «dans Gachard, Documents concernant l'histoire de la servitude en Belgique au moyen-âge; Bull, de la Commiss. roy. d'hist.,2« série, t. IV, p. 250. Beaucoup de chartes moins explicites organisent en fait la fixation des droits : redevances, corvées, meilleur cattel, etc., V. infrà. * Guibert de Nogent, pariant de la Commune , a dit « pessimum nomen ut (48) En même temps que les chartes émancipaient sub censii des villages entiers, le servage devait nécessairement disparaître insensiblement. Les charges serviles se fixaient et s'atténuaient. Nous examinerons plus loin les étapes de ces progrès. Toujours est-il que la liberté civile grandissait et s'affirmait au sein des classes rurales. Le mouvement communal devait d'ailleurs donner à ces progrès un élan remarquable. Demandons-nous donc la nature et la raison de l'influence des libertés bourgeoises sur la situation du plat-pays. Cette influence fut surtout indirecte. Les communes représen- tant la population industrielle se préoccupaient peu du sort des campagnes et de leur libération. La commune en elle-même n'était pas une alliée des campagnes. C'était un seigneur d'une nature particulière, une seigneurie corporative, mais qui avait ses pro- priétés, ses vassaux, ses milices à elle, son administration et ses agents fiscaux souvent plus tyranniques et plus âpres que ceux des seigneurs particuliers ou du domaine ^ Les communes et les barons rivalisent de puissance : la seigneurie industrielle et la seigneurie foncière cherchent, chacune de leur côté, à étayerleur pouvoir sur des bases solides et durables. Quels effets la lutte de rivalité, parfois très-pacifique d'ailleurs, qui s'engage de seigneur à commune, va-t-elle avoir sur les campagnes? C'est ainsi que se pose la question de l'influence du mouvement communal sur le plat pays. Les seigneurs et les communes avaient dans le monde féodal un intérêt commun : étendre leur propriété et avec elle leur juri- diction [dominium et judicium). En effet, les communes , à l'ori- gine surtout, rentraient dans la hiérarchie féodale; l'étendue territoriale était donc un grand élément de leur puissance. Or toute commune avait juridiction es ville et banlieue. Ville et banlieue constituaient le territoire communal 2. Sans doute il y capile censi omnem solilum debilum semel in anno solvant, » Vie, ch. III. — Cf. Daivesle, op. c\l.,T^A90.—Maugmn, Ifist.de l'administrationdel'agricultiire en France, l. 1, p. 35. — Vuitry, Régime financier de la France, p. 270. * E.Laiigelljal, op.cit.,P, p.9. a Henaux, Conslilution ancienne dupaijs de Liège, p. 229. ( i!» ) avait souvent là des enclaves relevant d'une autre juridiction *, mais en jjrincipe la franchise s'y étendait partout. Les villes avaient donc intérêt à étendre ce domaine ; elles réussirent sou- vent à l'augmenter considérablement et à empiéter sur des juri- dictions voisines. Les règlements de la Ihve (lieue) banale, banmyle, furent l'objet de fréquentes contestations et d'usurpa- tions nombreuses ^. Il va de soi que les communes gagnaient à ces usurpations une extension de juridiction en même temps qu'un accroissement de revenus. Ces territoires de la franchise municipale devinrent bientôt le refuge de tous les mécontents des juridictions seigneuriales. a C'était là un port d'émigration qui se trouvait à portée immé- diate des populations, port susceptible d'être atteint sans grandes peines et sans grands hasards ''. » La proximité de cet asile était une menace perpétuelle pour les seigneurs; celte émigration nouvelle, et elle se faisait en masse, renouvelait pour eux toutes les misères de l'émigration étrangère; diminuait leurs revenus et dépréciait leurs domaines en les dépeuplant ^. En vain cherchèrent-ils à enrayer le mouvement ou à en atténuer les conséquences. Tantôt ils multipliaient les interdictions de sortie aux tenanciers et les peines contre la déser- tion; tantôt ils entraient en arrangement avec la commune pour sauver une partie de leurs droits ^. Mais leurs efforts furent inutiles. La commune défendait hardiment son droit d'asile', et proclamait hautement que jamais personne ne serait serf dans ses murs ^. Les seigneurs, soit magnanimité, soit fatigue de * Warnkonig, Histoire de Flandre, trad, Gheldolf, t. If, p. 222. — Diericx, Mémoires sur la ville de Garni, t. I, p. 125. 2 Tarlier el Waulers, La Belgique ancienne et moderne, Tirleinont, p. 43. — Borgnet et Bormans, Cariulaire de Namur, t. II, p. 70, etc. 5 Poullet, Histoire politique, citée, p. 2iL * Miens , Charterboek, t. II, p. 305. ^ Voir des exemples de ces diverses mesures dans Warnkonig, op. cit., l. II, p. 226, n«. — A.-J. Hevlen, Commenlar. de tertio statu ordinum ditcatus Brabantiœ (éd. de Ram dans la Coll. des Mém. couron., in-4°, t. XVj, pp. 3 et suiv., lr^ — Prat, Histoire d'Arlon, t. H, p. 50, etc. * Les échevins d'Ypres répondent aux habitants de S'-Dizier : « Oncques Tome XXXIL 4 1 50 ) lutter, soit peur ou impuissance, finirent par reconnaître partout le fameux droit d'an et jour. Ce privilège communiquait la fran- chise à tout homme résidant an et jour sur le territoire com- munal '. Or, il était facile de se cacher pendant ce temps, et d'échapper aux investigations du seigneur, investigations d'ail- leurs que la ville elle-même cherchait à entraver. Il serait erroné de voir dans l'af tilude des communes un acte d'humanité. L'intérêt était le vrai inspirateur de leur politique; et nous avons vu que c'était en cfTcl leur ialérêlbicn entendu d'augmenter leur domaine et leur population. L'aptjàt de la liberté leur donna plein succès. A côté de ce désir de la franchise, un autre motif attirait encore vers le teriitoire municipal une population considérable. Les villes étaient alors dans nos provinces, le foyer d'une vie indus- trielle active, dont la prospérité relevait la condition des artisans qui s'y livraient. La perspective des salaires industriels influa donc aussi sur ralïluence des familles dans la banlieue urbaine, et donna à certaines de nos grandes villes des chiffres de popula- tion qui étonnent aujourd'hui 2. L'organisation industrielle du temps, cette gilde où tout est calculé pour donner à l'artisan une existence digne de l'être moral et d'une personnalité libre, un régime économique basé sur la fraternité entre travailleurs, le patronage, j'allais dire la paternité, des maîtres, le succès écla- tant de nos entreprises industrielles, tout devait attirer le paysan vers la ville, vers l'atelier ^. Préservé par les idées économiques du temps de l'exaction et des abus de la concurrence ; sauvé par la loi chrétienne de la charité, de la loi d'airain du salaire *, il ij'avoDs eu de gens de serve condilion. » Olim, éd. Beugnot, l. II, p. 770. S'il est difficile de prendre à la lellre celte déclaration, elle montre au moins les prétenlions des communes sur ce point. ^ Warnkonig, ibid , p. 257, iv 2.— Charte de Jean d'Avesnes, 26 août 1295: Devillers, Carlulaire des cens et rentes dus au comte de Hainaut, t. If, p. 277. ^ Coomans, De la population de nos grandes cités au moijen-âge, dans la Paix, 1879. 3 L. Van der Kindere, Le siècle des Artevelde, cli. 111, explique rorgauisation du travail et ses conséquences sociales. * J, Janssen, Geschichle der deutschen Volkes, 1. 1, p. 515 et surtout pp. 519 1 ( 51 ) pourra, libre et peut-être riche un jour, fonder une famille et vivre heureux. Le mouvement économique des villes eut sur la situation du plat pays la réaction la plus puissante et la plus décisive. L'indus- trie manufacturière et l'industrie agricole doivent se prêter dans Tordre économique un mutuel secours, s'olïrir un débouché réci- proque. Leur développement parallèle est la condition normale de la prospérité économique d'une société civilisée *. Or les com- munes belges, avec leur population exubérante, leurs métiers florissants, leur commerce étendu qui devait bientôt absorber celui de la France, leur multitude d'étrangers, les communes, disons-nous, étaient, pour les produits agricoles, un débouché toujours ouvert. Ce voisinage si fécond de la grande industrie devait porter l'aisance, la richesse et par conséquent la liberté dans les campagnes ^. Quel fut en fait le résultat de cette influence? II fut triple : la multiplication des villes franches, l'abaissement des redevances, le développement des amodiations libres. En effet, pour retenir les populations à la campagne, il ne restait d'autres ressources que de leur accorder les mêmes avantages qu'à celles de la ville. C'est alors que commence la grande époque des chartes rurales, généralement calquées sur celle de quelque grande ville ou cité importante du voisinage. Les villœ novœ se multipliaient et reproduisaient en miniature quelque grand type de constitution urbaine : Anvers, Louvain, Liège, Saint-Trond, Bruges, Beaumont, etc. Mais à côté de ces villœ franches, il subsiste des villages non libres, non émancipés, et suiv., fait connaître l'idée-mère de celle admirable organisation : l'idée chrélienne. ^ Ad. Smilh, op. cit., liv. 111, cii. I. — F. List, Die Théorie des nalionalen System der polilischen Oekonomie,eX le comte de Thiinen,/,so///'/(? Staat, ont démontré celle vérité par l'histoire. ^ E. Levasseur, Histoire des classes ouvrières en France, t. î, pp. 175 et suiv , fait entrevoir cet aperçu sans lui donner la haute importance sociale qu'il mérite. — Ang. Thierry, Essai sur Vhistoire du Tiers-État, ch. I, p. 30 (éd. Gariiier), le néglige complètement.— Cf. Taillar, Histoire de Pa/franchis- sement des communes du Nord de la France, dans les Mém. de l\ soc. d'Emo- LAIIOS DE CiMBRAI, 18.57, p. 361. ( S2) soumis encore à l'administration directe du seigneur. C'est là que se remarquent les deux autres conséquences de l'esprit de l'époque que nous venons de signaler. Nous aurons à revenir en détail, plus loin, sur chacune de ces conséquences. II suflisait ici d'en indiquer la cause, et de les mettre à leur place dans l'échelle générale des progrès du tiers-état rural. Les campagnes participèrent donc largement, du XI' au XV^ siècle, au mouvement d'émancipation qui emportait la société tout entière. « L'abolition ou l'atténuation du servage, dit Wauters *, résumant les progrès réalisés, la substitution de rentes et de redevances déterminées aux exactions arbitraires, l'adoption de lois nouvelles, calquées en général sur celles des villes, produisirent d'heureux résultats. Les mœurs s'adoucirent, on jouit d'une plus grande sécurité. La ville franque fait place à la commune rurale. » Nous avons étudié la part qui revient dans ce progrès à nos braves populations; il nous reste à examiner l'action des seigneurs et celle de l'Église. II. Action des seigneurs et de V Eglise. L'action des populations, quelque énergique qu'elle pût être, eût été, sinon vaincue, du moins fort entravée si l'action seigneu- riale n'eût fini par aider à l'émancipation et si certains faits de l'histoire des seigneurs n'eût facilité, à certeiines époques, le mouvement d'affranchissement. Il y a donc dans l'histoire de l'émancipation du tiers -état rural une action des seigneurs. 3Iais, chose remarquable, dans tous les actes qui la constituent, ils semblent toujours s'inspirer de l'esprit ecclésiastique, se sou- mettre aux lois de l'Eglise ou céder à ses exhortations. En consta- tant ce fait, qui prouve dès l'abord l'influence bienfaisante de l'autorité religieuse, nous devons nous décider à étudier simulta- nément la politique des seigneurs et celle de l'Église en cette * fJberlés communales, preuves. Introd., p. xxi. ( o5 ) matière. Après avoir signalé les faits, nous cherclicrons à décou- vrir l'esprit qui les a inspirés. Trois faits importants nous arrêteront ici lour à tour; la paix et trêve de Dieu, les croisades, les affrancliissements et les chartes. Le droit de guerre privée, attribut de la souveraineté féodale, était, pour les populations, la source de misères continuelles et terribles. En donner le détail, serait sortir de l'histoire sociale pour entrer dans l'histoire politique. Bornons-nous à signaler l'importante mesure qui en atténua les conséquences. L'institution de la paix et trêve de Dieu, dont le principe avait été posé dès i031 au concile de Limoges ^ est due au concile de Tuluge en 1041. Mais jurée par les seigneurs de la Gaule, la paix ne s'étendit pas aux autres pays de la chrétienté. Elle devait y être fondée et acceptée tour à tour. Malgré les objections et les résistances sou- vent étonnantes qu'elle rencontra 2, la paix, décrétée une première fois en Flandre par Baudouin le Pieux et Drogon, évêque de Tournai ^ , fut jurée solennellement par les grands du pays réunis à Arras en 1111 sous Baudouin à la Hache, qui eut l'énergie de la faire respecter''*. On constate une institution ana- logue en Brabant et à Liège ^, mais leur filiation et leur rapport avec la paix de Dieu sont moins bien établies. Toujours est-il que la paix religieuse en fut le modèle et l'inspiratrice. Quelle était donc la portée de ces institutions ^ ? La paix et trêve de Dieu ecclésiastique dérive de la volonté générale de l'Église de maintenir partout l'ordre, le respect des droits de ^ Ernest Sémichon, La paix et trêve de Dieu, \^^ édit. Didier, 1837. Nous n'avons pu nous procurer la '1^^ édit. qui a modifié un peu la l»"^ — A. Du Boys, Influence sociale des conciles, liv. II. — M. de Drimond, Urbain II, liv. II, eh. IV. » Chronique de Baldéric, édit. Le Glay, liv. III, ch. XXII, p. 275. 3 Meyer, Annales Flandriœ ad ann. 1053. * Warnkonig, op. cit., t. I, p. 166. ^ Wauiers, op. cit., p. 356. — Le même. Ce qu'on appelait en Brabant la trêve du Comte et à ce propos de la Paix, instituée par l'évêque de Liège, Henri I", Bulletin de l'Acad. roy. de Belgique, 2" série, t. XXXI, pp. 77 et suiv. — Polain, Histoire de Vancien pajs de Liège, t. I, p. 290. * Sémichon, op. cit., passim et surtout pp. 18, 50 et suiv. (54 ) tous, en un mot la paix. Mais cette paix générale était incompa- tible avec les mœurs des premiers temps féodaux. Sans renoncer à cette paix universelle, elle prend des vues plus pratiques, pro- mulgue des lois qui seront mieux obéies. Elle imagine la trêve de Dieu; mais elle ne renonce pas à la paix. Dès lors^ il existe une paix perpétuelle et inviolable pour les gens d'église, les enfants, les pèlerins, les laboureurs et leurs instruments de travail; une trêve limitant rigoureusement la durée de la guerre pour toulr autre personne. L'Église, voulant guérir la société malade, pro- portionnait ses remèdes à la force du patient. Mais qui donc allait faire respecter ces lois? Quelle en serait la sanction? Il n'y avait pas moyen alors d'établir une loi générale; les désirs de l'Église se traduisirent donc en statuts et pactes particuliers s'adaptant aux besoins locaux de toutes les parties de la catho- licité. Ces pactes sefaisiiient sous forme d'association assermentée des seigneurs, jurant de faire respecter la paix. Dès lors, la paix était sanctionnée par deux puissances, celle de l'association et celle du pouvoir religieux : l'excommunication. On voit, dès lors, le rôle que jouent, diins l'histoire des paix et trêves de Dieu, les réunions et les actes particuliers cités plus haut. Rendant la sécurité aux campagnes, l'intervention de l'Église eût été déjà souverainement bienfaisante. En l'absence de tout pouvoir, elle était seule capable de sauver l'ordre européen, et par l'ordre, la liberté '. Mais les services de la Paix ne se bor- nèrent pas là. Car c'est dans les statuts et les associations de paix que se trouve en partie le germe de nos libertés publiques. Voici comment. Les assemblées réunies pour la paix ne se bor- nèrent pas à des mesures générales; elles ne tardèrent pas à descendre dans le détail de leur but et à organiser la paix civile par une sorte de législation; les actes de [)aix constituent un code à peu près complet de police et de législation appropriée à l'époque. Cette réflexion explique la filiation qui existe entre la paix-Dieu et les paix seigneuriales '^. * Sémichon, op. cit., pp. 515 el suiv. — Litlré, Études sur les Barbares et le moyen âge, p. 582. - Voir dan.s Sémichou, p. 51, /es Canons du concile de Tuiuyes (1041). (55) L'association des seigneurs pour la répression des brigandages, avait été la source de ce grand progrès : l'exemple était donné. Il était naturel que les classes inférieures s'associassent aussi pour leur sécurité et leur paix. Les associations de paix donnèrent un nouvel essor à cet esprit d'association germanique si vif et si actif. Elles firent renaître les ghildes et créèrent les communes jurées du nord de la France. L'association de paix se fondit dans la ghilde, doubla sa puissance, épura ses statuts, et en fit une association d'assurance mutuelle et d'amitié, fortement orga- nisée. On comprend, à ces détails, comment la paix eut en Flandre une influence extrême, et comment cependant on en parle si peu. C'est qu'elle s'est fondue dans la gilde, ancieime et vivace, mais qui, probablement sans elle, fut restée politiquement impuissante. De là vient aussi le rapide progrès des libertés rurales de la Flandre. La gbilde qui s'y était toujours maintenue, embrassait bourgs et villas. Le principe d'association qui avait fait l'antique prospérité de l'agriculture flamande continuait ses énergiques effets. L'assistance mutuelle, la fraternité des mem- bres, la police et la justice des élus, tous ces éléments si précieux se perfectionnèrent en se cbristianisant. Aussi leurs statuts n'eurent-iis qu'à être confirmés par les chartes seigneuriales. Est-ce à dire que les gildo?ies n'ont rien gagné au grand mouve- ment démancipation. Ce serait nous contredire; les gildones étaient souvent serfs, tout en étant confrères. Les cbartes ont donc, en confirmant leur organisation, émancipé leurs membres; mais ceux-ci ont dû à la gbilde elle-même la précocité de leur liberté comme aussi la supériorité de leur travail *. Dans les autres provinces belgiques, la paix fit seule son œuvre, analogue mais plus lente, puisque les populations y étaient moins préparées. Mais c'est encore la paix qui est la source des libertés populaires et c'est le texte des paix qui entre dans la charte et qui, de statut, devient loi ^. * Voir les sources et un aperçu sur l'origine, les développements et les traces des Ghildes, en noie à la fin du Mémoire. * Charte de Valenciennes (1114) dans Jacques de Guise, Annales Hannoniœ, liv. XVI, ch. XVI (éd. de Forlia). — Tarlier et Wauters, Belgique ancienne (56) La paix-Dieu établit une première répression des brigandages et des désordres de toute espèce. Elle donna aux eampagnes une première sjarantie de justice et d'ordre publie. Or, eette garantie en appelait une autre, e'est-à-dire des chartes données par les seigneurs. Les chartes d'affranchissement furent pour les cam- pagnes ce que les chartes de communes étaient pour les villes: des déclarations de droit civil et des règlements administratifs. Avant d'analyser l'esprit des chartes rurales, nous devons nous arrêter à un fait qui, produit par l'association de la paix, eut sur l'avenir de toute les classes de l'Europe une influence considé- rable. C'est le mouvement des croisades. Grâce aux serments de paix, l'Église avait de plus en plus fait pénétrer dans les esprits et les cœurs la foi chrétienne. On comprend dès lors comment, au concile de Clermont, la mâle et religieuse éloquence d'Urbain II parvint à entraîner vers la Terre-Sainte des milliers d'hommes de tous les rangs '. Nous n'avons pas à insister ici sur les faits et l'esjirit de ces grandes expéditions, mais seulement à analyser leur influence sur l'état rural du pays. Ces expéditions religieuses furent un utile débouché à l'ardeur entreprenante et à l'esprit belliqueux des seigneurs. Transférer sur un autre théâtre leurs sauvages exploits, les tourner à l'avantage d'une grande et sainte cause, assurer la paix du continent en dirigeant contre les ennemis de la foi les armes dont les chrétiens se déchiraient entre eux, telle fut l'œuvre générale des croisades. Mais leurs effets ne se bornèrent pas à ce résultat immédiat. Elles produisirent des modifications importantes dans la distribution de la propriété, dans les mœurs et dans la situation industrielle et agricole ^. et mof/erne, arrondissement de Nivelles, 1. II, p. 100. La trêve du comte, treuga comitis, se trouve dans les chartes de Louvain (chap. II), et de tous ceux qui ont eu la même loi. Les constitutions liégeoises portent le nom de paix du pays. — Poullet, Hisl. polit, citée, p. 286. — Coomans, Les communes belges, p. 78. * Sémichon, op. cit., pp. 110 et suiv.— Comte de Mon taleml)ert, les mornes d'Occident, t. VII, pp. 150 et suiv. — Daresle, Histoire de France, t. II. (Nous n'admettons pas sans réserves les appréciations de M. Dareste) ^ Heercn, jE'ssaî sur Vinfluence des croisades. — Les principales émigra- tions et expéditions des Belges. Mémoires de MM. d'Hoop, du Chasteler.de Meersman, Acad.de Bruxelles, ancienne série. Prix de 1779. ( S-) Les seigneurs pour entreprendre le voyage de Terre-Soin te avaient besoin de numéraire. Ils ne parlaient pas seuls, mais avec de fortes escortes qu'il fallait solder et défrayer. La plupart furent donc obligés de vendre ou au moins d'engager leurs domaines. i)c plus, un grand nombre subissant à la fois l'empire de la même nécessité, ils furent contraints de les céder à vil prix. Partout on mettait des terres en offre, et la concurrence des acbcteurs n'était pas grande. L'argent était alors fort rare; les bourgeois dont le com- merce naissait, en avaient encore peu; les juifs n'étaient pas encore très-organisés; les abbayes seules avaient des trésors en espèces assez considérables. 11 en résulta que les abbayes avancèrent beau- coup de numéraire, que les bourgeois acquirent quelques parcelles de terre et que les juifs prirent le reste en engagère. Cette révolu- tion dans la propriété foncière est un événement capital de l'époque, tant au point de vue juridique qu'au point de vue social. A ce dernier égard, nous étudierons plus tard le premier, il eut une double consé- quence. La première fut d'augmenter considérablement les biens du clergé. Or, les terres monastiques étaient les mieux cultivées, celles dont les populations jouissaient de la meilleure condition '. La seconde fut d'ouvrir aux bourgeois l'accès à la propriété fon- cière. Jamais peut-être l'bistoire n'a connu une circulation fon- cière aussi longue et une dépréciation aussi sensible; car la dépo- pulation diminuait encore la valeur des propriétés. On comprend que de pareilles circonstances appauvrissaient les seigneurs croi- sés. Aussi, le produit de leur transaction était-il souvent perdu pour eux. Ils ne pouvaient, à leur retour, s'ils revenaient, songer à retirer de l'engagère les domaines qu'ils y avaient mis. La pro- priété se consolida donc entre les mains des engagistes. La féoda- lité absolue et militaire reçut ainsi de son principal triomphe, le premier coup qui mina sa position foncière 2. En développant le mouvement industriel, les croisades rendi- * Langelhal, op. cit., I^, p. 103. ^ Heeren, op. cit., p. 160. — Blanqui, Histoire de Véconomie politique, i. \, p. I80.— Guizot, Histoire de la civilisation en Europe, 8« leçon (éd. Bruxelles, p. 164), constate encore la concentration des fiefs, c'est-à-dire la décadence des petits fiefs ; c'étaient en effet les moins riches. (58) rent à la cause de la liberté civile un nouveau service. Nous n'entrerons pas dans le détail des débouchés et des chemins nou- veaux qu'elles ouvrirent à la production du continent, et par con- séquent des richesses qu'elles y firent affluer. Le grand essor commercial qui suivit l'élan militaire, en confirma les conséquences au point de vue foncier; la richesse, en effet, s'accumula chez les bourgeois et ils purent songer à donner à leur fortune la stabilité territoriale K Enfin, outre la réaction favorable que devait avoir sur l'agri- culture le progrès industriel, la classe rurale profita directement de l'expédition de la Terre-Sainte. Beaucoup de gens du peuple prirent la croix, et la population subit une diminution considé- rable ^. Il fallut lâcher encore une fois de repeupler les domaines. On le fit en augmentant les libertés des habitants, ou en aliénant les terres, car le mouvement d'aliénation une fois commencé ne s'arrêta plus, soit enfin en leur accordant des baux favorables. C'est à cette époque que commencent à se multiplier les censives et les baux à rente, en même temps que paraissent les confirma- tions des chartes anciennes et les concessions de lois nouvelles ^. Nous étudierons surtout les conséquences foncières des croisades, et ce furent les principales, en traitant du régime foncier et des ammodiations rurales. C'est, en effet, aux croisades que l'on doit le développement de la classe si remarquable des tenanciers ou censitaires libres, et la naissance delà propriété roturière. Disons enfin que les croisés et surtout les moines qui les accom- pagnaient, rapportèrent d'Orient des cultures et des procédés nouveaux qui vinrent renforcer l'agriculture contemporaine *. D'ailleurs la transformation des mœurs, le goût du luxe, donna * Les précédents. — Levasseur, op. cit., 1. 1, p. 546. — Schérer, Histoire du commerce, t. I, p. 151.— F. List, Die Lehren der handels-politischen Geschichle, p. 2. 2 Le nombre des hommes croisés dépns?a naliirellemenl beaucoup celui des femmes qui suivirent l'expédilion. Le marquis du Chasteler. op. et loc. cit., p. 73 en tire des conclusions qui nous paraissent hasardées. ' F, Laferrière, Histoire du droit français, t. IV, p. 4.56. * G. Heuzé, De l'influence des croisades sur l'agriculture. ( 59 ) un débouché a toute une série de produits nouveaux. Mais le luxe n'était encore que peu développé, ce fut le privilège des grands seigneurs et des cours. Nous avons réuni ici les principaux effets des croisades; il en est plusieurs dont nous reprendrons le détail à d'autres chapitres; mais il était utile de les grouper ici parmi les conséquences de l'action combinée de la noblesse et de Téglise. Reprenons maintenant le mouvement de l'affranchissement. Demandons-nous à quelle influence ont obéi les seigneurs dans leur politique? Le texte des chartes nous révèle l'empire d'une double influence: celle de l'idée religieuse, celle de l'idée économique. Il semble, à vrai dire, que dans la plupart des cas, les seigneurs n'agirent que sous l'action unique d'une pensée religieuse. C'est pour le salut de leur àme, le repos de celle de leurs ancêtres, la rémission de leurs péchés, en réparation des maux qu'ils ont causés aux tenanciers, qu'ils leur donnent la liberté *. Les théories économiques étaient-elles trop peu comprises? Les motifs de piété {pietatis intui(us) devaient-ils intervenir et étaient-ils réellement les principaux? A coup sûr, les seigneurs n'avaient pas conscience du mouvement qui s'opérait dans la société, mais ils constataient que l'ancien état de choses était nuisible à leurs intérêts et qu'à force de défendre leurs droits, ils finiraient par en perdre l'objet. Mais cette conviction n'était pas dans tous les esprits. Beaucoup firent un vrai sacrifice en modérant leurs exactions; d'autres voulurent sanctifier par l'intention religieuse un acte que leur intérêt même leur dictait; quelques-uns enfin proclamèrent dans leurs chartes qu'ils agissaient sous la pression des circonstances économiques. Les gens de mortemain, disent-ils, * Thierry d'Alsace (1 140), Mole peccnjninum suorum se considerans.- Gau- thier d'Avesiies (1 19G),— Henri de Rumigny (1215), Tarn pro salute anime mee quam anlecessorum meorum. — Godescalc de Montigny (1233) affranchit ses sujets « en retour des maux que lui et ses ancêtres leur ont causés. « — VVauters' Libertés communales, preuves.— iMarguerite de Flandre (1252), « intuitu pie- tatis et ul Dominus a serviiutepeccati nos iiberet, et tradat perpetuae liber- tali. » Warnkonig, op. cil , t. I, p. 559. (60) ne travaillent pas, disant (jue c'est pour autrui et non pour eux qu'ils se donnent la peine, ils abandonnent les villœ et les terres, les dépeuplent et en diminuent la valeur et le revenu. Mus par ces considérations, ils les dégrèvent et les affranchissent K Ces textes suflîsent à démontrer que les avantages économiques des af- franchissements étaient, au moins vaguement compris ^. Ce qui prouve d'ailleurs plus sûrement encore, que l'affranchissement fut surtout un acte seigneurial, c'est l'exemple curieux des résistances à l'émancipation. Nous n'avons pas rencontré dans les actes belges de faits de ce genre, mais nous sommes certains qu'il doit s'en être produit. Les serfs préféraient l'entretien assuré que leur garantissait la servitude aux hasards d'une exploitation moins dépendante dont une partie de responsabilité leur incomberait: la liberté leur faisait peur. Parfois aussi, sous un seigneur bien- veillant et généreux, ils préféraient le patronage d'un tel maître à l'émancipation ^. Nous avons dit que les chartes s'inspiraient souvent de motifs religieux. C'est aflirmer en cette matière une action énergique de l'Église. Quelle fut donc la politique religieuse de l'émanci- pation. L'Église fut la mère de la liberté en Occident; c'est elle qui a favorisé le plus puissamment les progrès de l'émancipation. Quel fut donc son rôle? Ce ne fut pas de proclamer brusquement par mesure générale l'égalité civile et l'affranchissement de tous les serfs. C'eût été une conduite peu sage et qui eût jeté le trouble dans toute la société. Une multitude d'hommes, sans initiative, sans capitaux n'eussent pu vivre que de pillages et de rapines. Il fallait que la contrainte suppléât à la stabilité du travail volon- taire pendant les longues périodes d'apprentissage des classes rurales. D'autre part, privés de leurs ouvriers, les propriétaires * Guillaume de Hollande : Mieris, Charterbocck, t. II, p. 305. — Enguerrand de Coucy (1568) : Taillar, Mém. cilé Sur V affranchissement des communes, p. 217. — Jean d'Avesnes (1295) : Devillers, op. cit , t. II, p. 279. * Dareste, Histoire des classes agricoles, p. 223. ^ Doniol, op cit., pp. 96 et. suiv. - Brants, op. et loc, cil., 2-^ élude.— Comte de Monlalemberl, Les moines d'Occident, t. VI, p. 11. ( 61 ) eussent été ruinés eux-mêmes et la société eût été livrée tout entière à la misère et à la révolution. La Russie ne souffre-t-elle pas de la généreuse mais trop brusque émancipation de 1862? Les États-Unis ne sont pas guéris des conséquences de l'impru- dente abolition de l'esclavage du Sud lors de la guerre de séces- sion *. 11 faut à l'humanité un développement lent et progressif. Il ne faut pas que la liberté devance la situation économique. L'Église n'a jamais imposé l'émancipation générale avant le temps, ni prêché la révolte aux serfs. Mais quand les circonstances le permirent, que le serf devint capable de pratiquer la liberté, eile inspira toujours l'émancipation et veilla à ce que chaque progrès se réalisât dès qu'il le put être sagement. Elle commença par prêcher l'adoucissement du sort des serfs , par en donner l'exemple, par interdire tout ce qui dans leurs traitements put violer la loi naturelle ou divine ^. Puis elle revendiqua pour eux les droits et la liberté de la famille ^. Enfin, elle conseilla, l'esprit des chartes le démontre, la modération des redevances et l'affran- chissement. Là même enfin ne s'arrêtera pas son œuvre, et repre- nant dans le monde moderne sa mission protectrice des faibles, elle prêchera la charité dans les contrats, comme dans les rela- tions seigneuriales. Telles sont les raisons profondes qui déterminèrent l'Église à recommander l'obéissanee aux serfs et à ne les libérer que d'une manière progressive. Elle a veillé à ce qu'à chaque moment de la civilisation chrétienne, le peuple fût toujours tout ce qu'il pouvait être. Elle a empêché les passions brutales ou aveugles d'entraver ses développements. Elle a, en pénétrant les cœurs, en convain- quant les esprits, fait marcher les nations de sa foi dans la voie des progrès parallèles de la richesse et de la liberté ^. Ce rôle * Claudio Jannet, Les États-Unis contemporains. * Voirie chapitre relatif à la propriété monastique. 3 Gfrorrer, Zur Geschichte deutscher Volksrechte, l II, passim. * Balmès, Protestantisme et catholicisme, ch. XVI, XVII, XVIII et LX. — Cardinal Pecci, aujourd'hui pape Léon XIII, L'Église et la civilisation. Lettre pastorale. — Heltinger, Apologie du cJiristianisjne, t. V, p. 279 de la trad. française. ( 02 ) de l'Église au moyen -âge, sa haute et providentielle sagesse sont d'une vérité incontestable et d'ailleurs reconnue par tout homme impartial. SECTION II. — État légal du tiers état rural au moyen-âge. Nous avons étudié jusqu'ici les causes qui favorisèrent et assurèrent les progrès de nos libertés rurales. Nous avons à en exposer le progrès réel, à en signîder rapidement les étapes, à en faire connaître enfin le dernier état dans nos provinces. Or le tiers état rural comprend dans notre histoire une triple catégorie de personnes, les serfs proprement dits, les gens de condition ou de poëste, enfin les censitaires libres. Examinons une à une ces trois classes de personnes. § 1. Des serfs proprement dits. Les serfs (mancipia, dienslUeden) étaient la catégorie inférieure du monde rural *. C'étaient des hommes de corps dans la mesure où le droit chrétien pouvait en tolérer la notion. Leur position se caractérisait par une triple loi: la poursuite, le formariage, la mainmorte. En théorie, le serf était l'homme de son maître qui devait seu- lement respecter en lui les droits de la personnalité humaine. Les trois restrictions que nous venons d'indiquer étaient des appli- cations de cette idée. En les étudiant, nous tâcherons de montrer comment elles étaient justifiées par les circonstances écono- miques. La poursuite est le droit du seigneur de réclamer ou de reprendre son serf fugitif. Le serf était lié à l'exploitation de son maître; il ne pouvait la (juitter, comme il ne pouvait en èlre séparé. C'est là une restriction importante au « droit d'aller et devenir» que constitue la liberté individuelle proprement dite. * Diericx, Charterboekje. Introduclion. ( 65 ) Faut-il se récrier contre cette restriction et y voir une oppression odieuse? A examiner les choses en économiste et en jurisconsulte, on se persuadera aisément de sa nécessité. La loi de la glèbe, source du droit de poursuite, se réduit à une loi sur le domicile *. C'est un domicile légal joint à une résidence forcée. Or, les serfs du X^ et du Xl^ siècle étaient des hommes exploitant d'assez vastes domaines à titre de redevance ou corvée. A cette époque, aucun intérêt ne les attachait à cette exploitation dominicale où ils tra- vaillaient. La contrainte seule pouvait les y maintenir, et la con- trainte ne pouvait émaner que du seigneur-propriétaire. Laisser aux serfs la liberté individuelle, c'eût été proclamer le vagabondage général, l'abandon de toute agriculture, et la ruine de la jeune civilisation germanique. La poursuite était nécessaire tant que l'intérêt ne retenait pas le travailleur sur le domaine. Le formariage était une restriction analogue par son but, au droit de poursuite. C'était la défense faite au serf de se marier sans le consentement du seigneur, hors de son domaine. Le formariage eût compromis la population d'une villa en enlevant à celle-ci la postérité de ses habitants. De plus les mariages mixtes entre serfs de seigneurs différents rendait fort difficile la fixation de l'état des enfants. Remarquons d'ailleurs que le forismaritagium n'était pas un cas de nullité de mariage : l'absence de congé du maître n'était évidemment pas un empêche- ment dirimant 2. Il ne suffisait pas de conserver sur le domaine la population qui le cultivait; il fallait aussi y maintenir le capital d'exploita- tion, et garantir l'intégrité du mansc. Ce double intérêt écono- mique produisit la mainmorte, ou le droit du seigneur de reprendre tout l'avoir du serf au décès de celui-ci. II n'y avait pas de saisine servile, rêvera manus, ici est possessio, morliia est. On le voit, la situation économique du haut moyen-àge justifiait les restrictions apportées à la liberté de la personne et des biens ^ Branls, Éludes citées. Les hommes de corps, Pievue catholique, décembff 1879. - Daresie, Histoire des classes agricole!^, p 205. ( C4 ) du serf. Ces restrictions seules étaient capables de garantir au travail agricole son indispensable stabilité *. Le serf proprement dit était en outre soumis à la taille seigneu- riale. Il était taillable et corvéable à merci, c'est-à-dire que ses obligations n'étaient pas fixées; on pouvait exiger de lui toutes redevances et tous services. La taille à merci était peut-être la pire de ses charges. En effet rien de plus terrible que de se voir toujours sans garantie, exposé aux exactions du maître, exactions dont en prin- cipe, le taux et la perception étaient également arbitraires. Ce sont ces exactions qu'on peut leur imposer, occasione servitutes, et dont le premier acte d'émancipation les affranchira. Cette servitude à merci , qui ne diffère de l'esclavage ancien que par les limites que la religion y apporta, disparut de très- bonne heure en Belgique. La limitation des redevances que nous avons signalée fit passer les serfs de corps dans la catégorie très- vaste des tenanciers de servile condition dont nous nous occupe- rons bientôt. Mais il subsista des traces du servage à merci, traces plus appa- rentes que réelles dans les propriétés monastiques, et sans doute aussi, bien que nous n'en ayons que la certitude morale, dans les grands domaines laïcs. Nous trouvons là en effet une catégorie de serfs dont les services ne sont pas déterminés; qui sont logés et nourris, mais qui doivent tout ce qu'on leur commande. Ils sont dits hagastaldi [haushaller). Comment exphquer la permanence de la condition des mancipia dans les domaines abbatiaux, alors que nous avons vu l'Église prêcher l'émancipation de paroles et d'exemples. La raison économique va encore nous rendre compte de ce phénomène. Nous avons dit au début de ce chapitre que le caractère de la culture avait justifié longtemps le faible intérêt qu'avaient les travailleurs à son succès. Or tous les grands domaines impliquent l'emploi de valets de ferme, dont l'œuvre reste tout à fait dans les conditions de l'exploitation primitive. Avant à faire un travail grossier et facile, un minime intérêt suffit ^ Ibid., p. 203. — Brants, op. cil., Revue cath., 1879, t. I,p. 459. ( C5 ) à le leur faire accomplir. C'est le cas des hagastaldi. Les moines s'occupant surtout de défrichements et de mise en valeur, exploi- taient de vastes terrains où les services des manouvriers de ce genre étaient nombreux et fréquents. La grande culture soit novale, soit perfectionnée, dominait dans les abbayes *. Il en est résulté que la condition de leurs domestiques ruraux n'a pas sensiblement varié. Heureux sous la direction des moines, traités toujours en servi- teurs plutôt qu'en esclaves, ils n'avaient pas désiré d'émancipation formelle, et,libérésen fait, avaient passé directement du servage à la domesticité. On a fait observer avec raison que l'apparition de la domesticité était le signal de l'abolition du servage '^; et en effet domestiques et serfs remplissent le même office rural. Voilà donc commenl le servage s'est perpétué en apparence et transformé en réalité dans la condition des f'amuli monastiques. Les valets et domestiques sont la classe dans laquelle se retrouve le plus tard le vestige de la servitude ^. Il leur reste en effet de commun avec les serfs ce caractère tout spécial, qu'ils engagent à leur patron leur activité tout entière, et que tantôt casés et nour- ris, tantôt salariés, ils n'ont aucun intérêt au domaine sur lequel ils travaillent. Aussi a-t-on dû fort longtemps restreindre leur liberté pour empêcher une sorte de vagabondage qui serait désas- treux pour les exploitations. Même lorsque toute trace de servi- tude eut disparu, que la domesticité résulta d'un contrat, comme toute autre obligation, les lois durent se montrer plus restrictives à son endroit. N'ayant aucun intérêt, les valets ruraux cherchaient à spéculer sur leurs engagements, à quitter au moment des récoltes pour aller travailler ailleurs à plus fort salaire. Les auteurs nous montrent longtemps les misères des propriétaires avec ce genre (loservitcurSjCn France surtout où les lois n'intervenaient pas pour ^ Branls, op. et loc. cit. * L. Delisle, Les classes agricoles en Normandie, eh. I. Voir les Famuli, Cari, des Dîmes, passim; Domeslici, G^sl. abl). Trud. jih. xmi, apud Perlz, X, 314 — Domaine laïc : sercientes donieslici : acte d'OUion de Cuyck (1564), Cari, de S'-Trond, t. I, p. 586. 5 G. de Ghewiel, Institules de droit belgique, 1. 1, p. 1 10. Tome XXXU. 5 ( 66 ) les protéger*. En Belgique et en Allemagne, le législateur ordonna au valet de servir tout le temps de son engagement et sanctionna cette obligation par la défense de servir ailleurs tout le temps de son premier engagement, et par une amende pécuniaire 2. De nos jours, le défaut de travailleurs agricoles est la grande plaie des campagnes. On ne peut s'empêcher de comparer, au grand désavantage de notre siècle, la solution qu'il donne à la question de la main- d'œuvre rurale et celle des époques antérieures. En plein moyen- âge quand les lois restrictives de la liberté individuelle étaient les plus énergi(|ues, on ne se croyait pas dispensé de donner un certain intérêt au serf. On le casait, il avait un lopin de terre pour sa basse-cour, il avait ordinairement sa vache qui paissait sur les communaux. Il avait son intérieur, sa famille, son feu. En même temps, surtout au grand moyen-âge, la charité améliorait les rela- tions domestiques, attachait les serviteurs au domaine et aux maîtres. Aujourd'hui, on a oublié ces préceptes économiques et sociaux. 11 n'y a plus que des relations de contractant à contrac- tant; et l'antagonisme social substitué au patronage éloigne des campagnes une population que trop d'attraits attirent déjà vers les villes ^. § '2. Des gens de condition ou de poeste. Il n'y a pas au moyen-âge de classe sociale plus vaste que celle des gens de condition. A partir du jour où la fixation des droits se généralisa, où la position des classes rurales devint juridique, il est bien diflîcile d'établir en elle des catégories nettement tran- chées. Sans doute, il y a dans le taux de leurs charges des diffé- rences infinies, mais ces différences sont presque individuelles; souvent un même homme appartient à deux degrés différents, car * OUivier de Serres, Théâtre d'agriculture, l*''' livre, eh. VI. * Steur, Mém. sur l'administration des Pays-Bas autrichiens , Méh. de l'AcAD. ROY. DE BRUXELLES, t. VI, p. 188. — RosclieF, Principes d'économie politique, trad. Wolowski, 1. 1, § 69. — Branls, op. et loc. cit. ^ A. de Tocqueville, De la démocratie en Amérique, éd. Lévy, t. III, p 285, 1874. ( 07 ) les charges sont proportionnées aux tenures, et un homme peut en avoir deux. Cependant nous parvenons à distinguer les gens de condition des censitaires libres proprement dits; les premiers soumis encore à certaines redevances serviles; les autres absolu- ment libres en fait et en droit. Nous distinguerons donc la grande masse des tenanciers ou laelen en deux classes, les mainmortables et les censitaires ^ Les mainmortables qui font lobjet de ce paragraphe, sont affranchis, c'est-à-dire qu'ils sont tenus à des redevances fixes, et exempts de la taille. Mais ils restent soumis d'ailleurs aux trois restrictions juridiques de la poursuite, du formariage et de la raortemain 2. Ces restrictions commandées, nous l'avons vu, par les circonstances sociales, n'avaient rien de déshonorant pour ceux qu'elles atteignaient. La mainmorte, par exemple, faite pour sau- vegarder l'intégrité du manse et du cheptel n'était qu'une loi d'investiture, comme les terres nobles avaient la leur. Il n'y avait là rien de dégradant : Nihil hic ignominiosi, ncc adeo viliorhaec species ^. Cependant les cii'constances se modifièrent; les tenanciers acquéraient un intérêt de plus en plus sérieux dans leur exploi- tation; ils y apportaient une part plus ou moins grande, parfois peut-être la totalité du cheptel. Dès lors les restrictions, justes et naturelles autrefois, devenaient vexatoires et odieuses. (7est l'histoire de beaucoup de droits analogues qui ont eu le tort de sur- vivre aux circonstances qui les justifiaient. Or, ceux-ci ne tardè- rent pas, sinon à disparaître, du moins à s'atténuer et à se modi- * Warnkônig, Flandrische Staatsund Redits Geschichte, t. III, Abth. }, !^ ô. ' Les SL^rfs étaieiil parfois l'objet de deux affranchissements successifs. Voir deuxctiartes marquant Irès-bien les diverses conditions • la !•■« de 125:2, afiran- chissanl les hommes du pays de VVaes « ab omni taiia sive precaria »; la 2'' de 1248, les affranchissant « ab omni servill condilione qua nobis tenebinUir adstricti », citées par L. de Burbure, Annales du Cercle archéologique du pays de Waes, t. VII, pp. 29o el suiv. — La charte de Marguerite de Fl.indre de 1^52, (Warnkônig, Histoire de Flandre, irad. G., t. 1, p. 5o9) n'opère ) ce n'était plus, en réalité, qu'un simple inipôl sur les successions; rien là de plus honteux que le relief des mutations et les profits de fiefs. Souvent même d'ailleurs la taxe en espèces remplaça immédiatement l'exaction de mortemain, et les laeten furent ainsi délivrés de tous les restes de la servitude personnelle K Les provinces de liberté, lors de l'homologation des coutumes, n'admettaient plus sur leur sol aucun de ces vestiges. La coutume d'Anvers l'exclut formellement ^. Il était de principe que le serf mettant le pied sur le sol belge devenait libre. Mais toutes les provinces n'étaient pas également pays de liberté ^. Le servage se conserva jusqu'à la fin de l'ancien régime dans certaines parties de la Flandre impériale, dans le Hainaut et dans le Luxembourg. Les serfs du pays d'Alost n'existaient que dans quatre localités dites serve plaetsen et faisant partie du domaine comtal. Ils ne sont soumis qu'à la mainmorte, et seulement au cas de mort hors de leur lieu de naissance *. Le Luxembourg était tout entier sous le régime allemand. D'ail- leurs le développement économique y était très-arriéré et partant la liberté dans l'enfance ^. On y distinguait les Zinsmannen ou Freischafleuten et les Dinstleuten. Ceux-ci étaient soumis au ser- vage; ils étaient liés à la Vogtei , ne pouvaient la quitter, ni se marier sans le consentement du seigneur ^ Le but du droit de mainmorte est assez nettement indiqué dans les coutumes luxem- bourgeoises : « Ils (les serfs) peuvent marieclier chez eux un de leurs enfants agréé du seigneur, et qu'ils peuvent faire leur suc- cesseur esdit biens. Si on veut faire le contraire, il est au pouvoir du seigneur de casser le tout et de les priver desdits biens 7. » Le ' Acte de 1227. Gachard, Documents cités, p. 253. 2 Tit. XXXVIII, a 1,2. — Anseimo, Tribonianus belgicus, ch LXV. 5 Britz, Mémoire sur Vancien droit belgique, p. 505. * Coutumes d'Alost, 1, 6, 7.— Defacqz, loc. cit.— Raepsael, Atialyse^no 150. * E. delà Fontaine, Le cadastre en Luxembourg. Viihlicâlion de la Société HISTORIQUE DD LUXEMBOURG, t. XVI, p. 194. * Briiz, loc. cit. — Leclercq, Cou/umes du Luxembourg, l. l. — Pral, His- toire d'Arlon, t. II, p. 50. ' Coût, gén., Titre II, art. 3. ( 70 ) scis:neur lient donc à maintenir le mode de transmission de ses terres. En Hainaut des restrictions analogues avaient subsisté pour les serfs de coutume dont il est question dans les chartes *. Les serfs de coutumes du Hainaut sont donc, au moment de l'homologation, à peu près les seuls qui subsistent en pays vrai- ment belge, mais cette condition fut longtemps prédominante dans le pays. Certains auteurs ont cru voir là des restes du ser- vage de corps, mais ce sont des serfs de corps affranchis et deve- nus hommes de condition. Cette dilTcrcnce est essentielle 2. Le serf de coutume est un homme libre soumis à des redevances serviles fixes et déterminées, le serf de droit est un esclave dans la mesure où la religion peut le tolérer. Suivant la coutume on perçoit un droit de servage ^; en droit le seigneur absorbait l'ac- tivité de son serf. La servitude de droit avait disparu depuis long- temps en Belgique. La servitude coutumière était à peine éteinte; en Flandre, nous l'avons dit, elle n'avait pas même disparu. En Brabant, les magnanimes ducs Henri II et Henri III abolirent solennellement la mainmorte dans leurs domaines ^. Cet exemple, sans doute, influa sur les autres seigneurs. Mais malgré ces actes princiers, on retrouve encore au XIV* siècle des serfs en Brabant; sous le règne de la maison de Bourgogne et de ses avides comp- tables, on remarque nettement, même dans le domaine, une ten- tative de restauration des droits de servage^. La révolution seule les abolit radicalement, car Joseph II lui-même n'abolit pas les droits serviles appartenant au domaine royal <^, et on retrouve jusqu'à la fin de l'ancien régime des cas de mainmorte et de meilleur eattel 7. * Faider, Chartes générales du Hainaut, q\\ CXXVllI. » G. de Ghewiel, Institutes de droit Belgique, éd. Bru\., 1. 1, pp. 107 et suiv. ' Chartes générales du Hainaut, ch. CXXVllI, a 1. * Baron de ReitTenberg, Sur Vacte des deux Henri et son interprétation, dans les Nouveaux Mém. de l'Acad. de Buuxelles, t. VI. 6 Tarlieret VVauters, Belg. anc. et mod., ÎSivelles (ville), p. 69. « E. Poullet, Constitutions belges de l'ancien régime, p. 1S6, n" 4, 7 L. Van der Kindere, Siècle des Artevclde, p. 248.— E. de! Marmol, Notice sur Méhaigne , Am^ales de la Soc. archéol. DENAMun, t. Il, p. 187. ( 71 ) D'ailleurs, répétons-le encore, il ne faut pas juger cette condition d'après les idées contemporaines. La condition des hommes de poësle, familia censualis et ohedienSj n'était pas malheureuse; elle était, au contraire, pennagni/lca et sin jiiris contenta *. Comme il y avait eu de tout temps des serfs riches, il y eut aussi, et même beaucoup de censitaires de condition, prospères et heureux. La liberté absolue n'est pas plus une condition nécessaire de bonheur qu'elle n'est un droit natureL C'est ce que la raison proclame en philosophie comme en économie sociale. Dans la vaste catégorie des hommes de condition, ou si l'on veut, des serfs de coutume, rentre l'intéressante série des serfs d'église. A vrai dire, on pourrait presque, avec plus de raison, les ranger parmi les censitaires libres; ils ne sont, en effet, soumis qu'à une capitMtion et à quelques minimes redevances dont la perception tomba probablement assez vite en désuétude ^. Mais comme à l'origine ils sont ordinairement soumis à une redevance commémorative des droits de servage, et qu'on les appelle com- munément serfs d'église, nous les étudierons, quoique indûment, sous cette rubrique. Les serfs d'église dont nous entendons ici parler ne sont pas les serfs de droit commun appartenant h des abbayes ou à des chapitres : ceux-ci n'ont aucun trait juridique particu- lier; ils ne se distinguent que par le traitement plus favorable dont ils jouissent. Les serfs d'église étaient une population com- posée d'une double catégorie de personnes. Les unes, libres, vou- lant se renfermer dans une abbaye, en devenir tributaires, y vivre tranquilles et retirées, et se soumettre par humilité à l'autorité des moines ^; les autres, émancipées et offertes à l'auteL Ces der- nières étaient généralement offertes à sainteur *, à charge de * Martène el Durand, Historia novientensis, Thésaurus anecdolorum, t. III, C.1128. '^ L. de Burbure, Ann. cercle archéol.du Pays de Waes, t. VII, p. 29S. ^ Ces personnes rentraient plutôt dans la classe des convers ou des oblats, V. infra. * Acle de iZOS. GAchnrd, Documents sur la servitude, cités, Bull, de la CoMM. ROY. d'hist., 2« séric, t. IV, p. 83. ( "2 ) payer à l'abbaye certaines redevances déterminées, en capitation, en maritagium, en redevance mortuaire *. 11 est clair que ce genre de serfs était libre, bien qu'il y eût parfois certaines restrictions. Les chartes de donation étaient même considérées comme actes d'affranchissement, Ca?'ta donationis vel liberlatis -. Un assez grand nombre de personnes libres, mais faibles, venaient aussi, aux mémos conditions, implorer la protection d'une église. Celte oblation réelle qu'une personne faisait d'elle-même et de ses biens avait pour effet de la soustraire à toute juridiction laïque, pour la soumettre à celle de l'église, et souvent ainsi améliorait sa condition ^. Les serfs d'église était donc, en fait, des personnes libres. Ils nous serviront de transition naturelle entre les gens de condition et les censitaires libres. § 3. Des censitaires libres. Posons en principe que sont hommes libres ceux qui ont la libre disposition de leur personne et de leurs biens *. Sans compter ici les petits alleuticrs, il faut signaler au premier rang tous ceux qui ne sont plus liés au seigneur que par un cens féodal ou foncier {mannen ofte laelen), sans devoir aucun ser- vice. Ce cens peut affecter toute forme quelconque, il suffit d'en constater le titre. L'exposé détaillé de la condition des censitaires appartient à l'étude du régime foncier, nous ne devons ici que les montrer au faîte de la hiérarchie du tiers état rural. Ces tenan- ciers constituaient la bourgeoisie rurale, ou plutôt la classe moyenne des campagnes féodales^. Investis de l'échevinat, juges et justiciables de leurs pairs, ils puisaient dans la participation * Voir de nombreux exemples dans Piot, Carlulaire de S'-Trond , t. I, pp. 16, 82, 89, etc. « ibid., p. 27. » Ibid., p. n. * Exemple : Charle de Rasse de Gavre (1:252), dans van Lolieren, Chronique et carlulaire de S^-Bavon, [)ièces justificatives, n" 59. ^ Branls, Élude. d' histoire rurale, 1. La censive féodale, Revue catholique DE LouvAiN, l. J, p. 45, 1879. { 75 ) aux fondions publiques, dignité et importance. C'est à ces antiques fonctionnaires ruraux, dont nous étudierons sommairement les fonctions plus loin, qu'on doit la liberté, la sécurité et la police des campagnes. C'est aux statuts locaux, dont ils sont les défen- seurs zélés, beurcux et fiers, que nous devons aussi la liberté et le progrès de notre agriculture. Aussi ne le cèdent-ils guère à la petite noblesse. Possesseurs tranquilles de leurs biens, il n'est j)as rare d'en trouver qui surpassent les nobles par l'élendue de leurs terres, et qui marient leurs filles à des hommes d'une noblesse reconnue K Cette classe de paysans, de propriétaires-censitaires, constituait, à la fin du moyen-âge, la grande majorité de la popu- lation rurale belge. Sans doute, les campagnes eurent leurs époques de souffrances, mais la liberté de nos institutions rurales fut toujours une source féconde de restauration et de progrès. Nous avons étudié la condition des classes rurales et les causes de leur progrès. Saluons, avant de terminer ce cbapitre, le splendidc essor de nos libertés rurales. Proclamons l'énergie et la vigueur de nos populations, et en même temps l'esprit sagement libéral de l'aristocratie belge; le travail et la liberté corroborés par la moralité et la religion ont fait la splendeur de la civilisa- lion de nos provinces. SECTION 111. — La vie, les idées et les mœurs. Rien de moins éclairci que l'histoire morale et même maté- rielle des classes inférieures du moyen-age; rien de plus difficile que d'en tracer un aperçu général avant que les monographies en aient suffisamment mis en lumière les principaux points. Cette difficulté existe surtout pour les classes rurales, qui n'entrent pour ainsi dire pas dans le mouvement littéraire. Les livres ne retracent que les incidents mémorables de l'histoire des cam- pagnes. Il ne nous initient guère à la vie intime et ordinaire. Les idées mêmes qui ont présidé au développement des classes * Trotz, Jus agrarium fœderati Belyii, l. II, p. 528. (74 ) agricoles doivent se conjecturer, plutôt que se trouver dans les œuvres du temps. Cependant l'histoire, sans les idées, serait un cadavre. Borner les causes de l'émancipation aux circonstances économiques, serait matérialiser l'économie sociale. Elle a une âme : si les faits économiques déterminent le développement social, ce n'est qu'à la condition que le mouvement des idées le corrobore et l'active Cherchons donc à esquisser le mouvement des idées qui se pro- duisit par rapport aux classes inférieures pendant la période d'émancipation. Celte rapide étude nous permettra de pénétrer un peu plus avant dans le secret de l'influence religieuse en cette matière. Les classes inférieures du haut moyen âge étaient certes dans une condition assez misérable. Le serf était maigrement nourri, couchait sur la dure, parfois à la belle étoile; son habitation, cabane, casa, en bois et en terre, n'offrait rien de confortable, le vêtement était simple et grossier *. Mais lelat économique du temps ne comportait pas mieux. Il ne faut pas en conclure que le serf était nécessairement misérable et malheureux. II l'était sans doute quand la guerre et les exactions le maltraitaient, mais d'ailleurs sa situation n'avait rien d'insupportable. Il y eut dès lors des serfs riches, possédant eux-mêmes d'autres serfs ^, il y * Hoe dat eersie vole te levene plach : « Ende haer cleder, dat verslaet, En hatlen ander werwe noch glievoech Dan also alst scaep droech. Men vanl sindacl, bont, noch graeu Noch root, noch groen, noch blaeu Bedde noch oorcussen En nulle l'fok vieesch noch wyn Ende lael rusle aise zwyn Onder die borne inl gras. » (Boendale, Lekmspipge}, boec I, c. XXXI, v* 10, éd. de Vries, Leiden , 1844). 2 Chronique et cnrlulalre de Bergues S^-Winon, éd. Al. Pruvost , Brugest 1875. Introd. Il y eut des serfs qui parvinrent à cacher leur condilion et se faufilèrent dans l'industrie libre et même dans la chevalerie. — Galbert, Chronique de Charles- Ïe-Bon, ch. XII. — Waulers, Libertés communales, p. 517. ( 75 ) en eut qui entrèrent dans l'administration de la ville et s'agran- dirent comme maires ou intendants. Ceux-là étaient au-dessus du commun, mais la plèbe rurale elle-même, logée et nourrie, pou- vait être heureuse. Quelle était alors la doctrine répandue sur le servage? Cette doctrine était celle des théologiens catholiques * : elle avait pour maxime et conclusion qu'il ne fallait réclamer du serf que ce que les circonstances permettaient de réclamer sans l'accabler. Ce principe avait pour résultat nécessaire de faire con- sidérer comme injuste une servitude que la situation générale ne comportait plus. Comment donc ce principe avait-il pénétré les esprits? Le christianisme avait introduit dans le monde une notion toute nouvelle du travail et de la servitude. Les hommes créés égaux avaientpéchéet avaient été condamnésàla peine, au travail. Le travail était imposé à tout homme par la loi divine comme une expiation de la faute adamique. Ce travail était considéré donc comme une peine commune à tous les hommes, et comme une œuvre méritoire de la part de qui l'accomplissait volontiers. Le travail était ainsi remis en honneur. Or le servage n'est qu'une forme d'organisation du travail, résultat comme lui du péché de l'humanité. Le serf était donc non-seulement l'égal du maître en nature, mais il pouvait lui être supérieur en vertu. Si donc il devait obéir avec soumission à son maître pour toutes les œuvres matérielles, il en restait indépendant pour l'àme et la conscience, comme personne libre et comme chrétien. D'autre part, le maître lui devait la charité; il devait le bien traiter, le traiter le mieux possible, et par conséquent l'affranchir dès que les circonstances le permettraient. Telle est la logique des idées chrétiennes en matière d'émancipation, idées qui imprégnèrent les esprits au raoyen-âge et auxquelles on est redevable du progrès majestueux de la liberté en Occident. On a attaqué les doctrines théologiques sur le servage. Nous en avons assez dit pour ne pas reprendre le détail de ces incrimina- tions. Disons cependant un mot en ce qui touche notre pays. ' Voir le résumé dans J. Balmès, op. cit., ch" XVI, Elle est admirablement iracée par Papôlre S' Paul, Ep. ad Timotheum, I, 6. (76 ) Tous les écrivains ecch'siastiques qui ont eu quelque influence dans nos provinces professent les mêmes doctrines. Un moine belge de haut mérite, abbé de Lobbes, Ratbier, a tracé, dans un ouvrage célèbre, la morale des divers états pour le combat de la vie (agonisiicon). Au serf, il prêche la résignation, lui rappelle sa qualité devant Dieu, lui conseille la soumission, non par crainte servile, la charité doit écarter la peur des coups, mais par la crainte de Dieu. Sont-ce là les paroles d'un sophiste, d'un pam- phlétaire, d'un ennemi du peuple? Nullement, ses avertissements aux maîtres le prouvent assez :il les exhorte à la modération, leur rappelle les menaces contre ceux qui exploitent les travailleurs, l'égalité ou plutôt la co-servitude de tous les hommes devant Dieu ; il leur défend enfin d'imposer à leurs serfs des services au-dessus de leurs forces ^ Cette doctrine sur le servage, nous la retrouvons dans sa con- ception mystique, chez saint Bernard, l'apôtre de la seconde croisade 2; nous la retrouvons tout entière chez saint Thomas d'Aquin, le docte et sage conseiller de Henri III et d'Alix de Bra- bant 5. ^ Ralherii opéra, éd. Vérone, 1765. Agomsticum seu prœlogia, Tit. XIV de servis :^o\\ trislari ... audi apostolum diceiitem : « servi subdili cstole in omni limore domini. » Id est primum Dei, inde lerreni domini; sive primum limore servili, quem caritas foras millil , videlicet ne flagelleris, etc., adul- timum ne in igiiem œlernum ducaris, Tit.X, de nobilibus: Patronvs,s,\\e ut usitalius a mullis dici amhitur, senior es? audi « quaevullisul facianl vobis liomines et vos facile illis »... aitende .. ul intelligas homines non homnibus sed volaliiibus, etc., esse prœlatos omnesque a Deo natura aequales conditos, sed inœqualitate morum faciente, aliis altos in tantum supposilos ut pleramque aliqui dominentur eliam meliorihus. » Til. XIII, de dominis : Doniinus es? Noh* extolli. Mémento te, servum unum habere Dominum et idée te esse censervuni : vide ne superponas ei (servo) aliquod quod ferre non possit, aut certè difficile poscat servilium, » pp. 27 et suiv. Cf. Vos, Histoire de Lobbes, l. Il, pp. 85 et suiv. 3 Opéra, l. l,col. 576, 1034. 3 Summa, ihéol : Origo et natura ser vilulis, 1 ^ 2=» Q. 94 , art. 5 ad 3 - 2» 2* Q. 57 art. 3 ad 3 — Homo servus allerius secundum corpus, non autem secundum ( 77 ) Les conseils aux maîtres et seigneurs, nous les trouvons, éner- giques et vigoureux, chez Heincmar de Reims, dans le haut moyen-âge; nous les trouvons plus tôt encore, on le verra plus loin, chez les pères de l'institut monastique et dans les écrits des papes; nous les trouvons enfin appliqués dans les abbayes, ces foyers de la vie catholique '. Sans doute, ces conseils n'étaient pas toujours suivis, mais ils |)énétraient les esprits, et nous avons vu que c'est à leur con- science que cédèrent les seigneurs quand ils ouvrirent la grande ère des chartes d'affranchissement. Nous avons exposé le mouvement d'émancipation. Quelle était donc au XIIP siècle la situation d'un paysan de nos campagnes belges? Prenons le type de cette familia censualis et obediens que nous avons vue permagnifica et sut juris contenta. Le censi- taire, mainmorlable ou non, possède sa maison, son cottage^ ou plutôt son manse 2. C'est une exploitation dont l'étendue varie d'après les régions: il la cultive avec sa famille, à charge de quel- ques redevances fixes et d'un nombre déterminé de corvées. Dans In mesure de ses obligations, il est là libre et indépendant. La famille est nombreuse, le chef en est fier et heureux ^. La femme soigne le ménage. Elle est industrieuse et active; c'est le mérite de la femme belge; la mère de famille aura dans toute notre his- toire une place importante au foyer *. Le censitaire et sa famille nientem 2^ '2^ Q.lOi, art. 5, corp. el ad 2. — La lettre de S' Thomas d'Aquin à la duchesse Alix de Brabaut, quoique couleslée, est insérée au l. XVI, p. 262 de réd. de Parme, 1864. • Voir plus bas le chapitre de ia propriété monastique. 2 l/anse a perdu son ancienne signiflcalion de mesure, si jamais elle l'a eue. C'est devenu le nom générique de toute installation rurale. 3 « Doe was ic fier ende coene Van minen groten geslachte : le haddejonger sonen achle Ende jonger dochlren sevene Si waren aile vet ende starc. {Reinaert de Vos, \' 326, éd. Willems, p. U.) ^ * La femme, dit Boendalc, Lekempieghel, h 1, c. XXXII, est une des [Ans ( 78 ) cultivent ensemble; la vie de famille y est très-puissante. Tout le moyen-âge a compris et appliqué ce principe que la famille est l'unité sociale par excellence. La famille est la première unité administrative. Elle est la base du recensement, des statistiques, des impôts. Chaque famille a son foyer, le foyer est Tunité poli- tique. Ceux qui n'avaient ni terre ni ménage ou qui vivaient du pain d'autrui étaient inconnus; la femme, les enfants, les domes- tiques constituant la familia, faisaient un avec le père dans le ménage '. A ce ménage, la perpétuité et la stabilité étaient garan- ties par la coutume des baux perpétuels; le manse était ordinaire- ment héréditaire. Jouissant d'une liberté relative et d'une stabilité presque assurée, le paysan pouvait s'enrichir et être content 2. Examinons donc ce manse qu'il possède. C'est un corps de logis, entouré d'une cour et de terres arables; plus une étable. Le corps de logis et les bâtiments de ferme étaient posés au centre de Texploitation; prœdium est le nom de l'enceinte réservée à l'établissement de la famille 5; du centre de ces terres, le cul- tivateur veille aux travaux. Ce mode de constitution trop aban- donné aujourd'hui était de tradition dans toute la race germa- nique. On n'y connaît guère le village proprement dit *. Toutes les maisons sont séparées et les exploitations entourées de haies, ou de toute autre clôture. L'obligation d'entretenir cette hiiie rentre dans les termes de toutes les concessions et le qualificatif grandes puissances de la terre. — Spieghel der Nederlantscher aiidJieyl, fol. CVj Ghendt, \51i:.—Gu\cc\9ivd'm[, Description des Pays-Bas —S. Demar- teau, Les femmes liégeoises au moyen-âge, Revue générale de Bruxelles, pp. 579 et suiv., 1879. — Lecoy de la Marche, La société au Xllt siècle, 5« étude. ^ Voir la noie B à la fin du mémoire. ' Taillar, Essai sur le droit public et privé du Nord de la France au XII h siècle, p.cciv. ^ Gianvil (Barlbolomœus anglicus), Tractalus des proprie latihus rerum, Liv. Xlll, eh. XLIX de prœdio. « Et csl locus a quo a palrefamilias in medio agrorum suorum domicilium preparalur. )> * Taillar, Notice sur la formation des villages du Nord de la France, MÉM. DE L\ SOC. d'agric. DE DouAi, l. VI, pp. 276 ct suiv. ( 79 ) de mansus circumseptus , citstis circumsepta s'y rencontre à chaque pas ', c'est le foyer propre de la fiimille, où elle est maî- tresse chez elle. La maison et le prœdîum sont remarqués par Tacite '^. La trace s'en conserve encore aujourd'hui ^. Ce mode de constitution de l'exploitation semble marcher de pair avec un vif sentiment de la vie domestique, de l'unité et de l'indépendance du foyer. On le retrouve à ce titre dans l'Allemagne du moyen- âge *. Les anciens Grecs et Latins respectèrent religieusement l'enceinte sacrée de la divinité domestique, sup(;rslition païenne, mais qui cachait une grande vérité sociale défigurée ^. Le triomphe de la vie rurale est dans la famille. Au moyen-âge tout tendait à la consolider et à la per])étuer ^. Tâchons de nous figurer un de ces logis ruraux; nous n'en avons guère de descriptions indigènes. Songeait-on alors à décrire ce qu'on avait tous les jours sous les yeux? Mais, on le sait, nos ancêtres ont colonisé l'Allemagne ; ils y ont importé leurs usages. Un auteur allemand décrit ainsi une métairie flamande du pays de Brème : le corps de logis est situé autant que possible au centre de l'exploitation. Delà cour entourée de dépendances et au milieu de laquelle gît le fumier, on entre dans l'aire de la grange qui forme corps avec les étables. Au fond de la pièce principale flambe dans l'âtre un grand feu au-dessus duquel se balance la chaudière suspendue au mur par un croc. La cloison (jui sépare cette pièce des deux autres chambres est garnie de plats reluisants, d'assiettes et d'autres ustensiles de ménage. Tout y est d'une propreté excessive 7. Le logis du paysan wallon ressemblait sans doute, sous certains * Voir plus loin, au paragraphe des amodialions rurales. * Mor. Germ., c. XVL Necpali inter se junclas sedes. Vicos locant non in noslrum morem connexis et cohœrenlibus œdiûciis : « suam quisque domum spalio cil cumdat. » ^ E, de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 60. * Janssen, Gesch. desd. Volk'^s, 1. 1, p. 280. 5 Fuslel de Coulanges, La cité antique, S^ éd , liv. II, ch VI, 1870 6 F. Le Play, La réforme sociale, ch. XXV et XXXIV, liv. VI ; L'organi- sation du travai', § 67. 7 Koster, elle par de Borchgrave, flist. des colonies belges, p 165. (80) rapports, à celui-ci ^; la propreté y est peut-être moins grande, l'ameublement moins complet, Voustillement plus négligé, car le paysan y est moins riche, l'agriculture moins avancée, la popu- lation moins civilisée 2. Près du logis nous trouvons l'étable. Tout manse, toute case même a une étable. Le moyen-âge, en effet, n'a pas connu le prolétariat rural ^. Le serf le plus infime avait sa maison et le droit de faire paître et picorer sur les communaux de la villa. Il avait donc son bétail, sa basse-cour, ressource de sa famille, intérêt fixe de son travail. Tout paysan avait donc quelques têtes de gros ou de petit bétail et une basse-cour assez fournie. La preuve très-convaincante en est dans les redevances. Le meilleur catel est presque toujours meliiis armenium ou pccus melius: cela suppose un troupeau et une installation. Presque toutes les rede- vances périodiques comprennent aussi des prestations en produits de basse-cour et tout ce qu'on appelle communément les profits de ferme, œufs, beurre, fromage * Il est presque impossible de déterminer le mode d'alimentation ; il est probable que le laitage y entrait pour beaucoup. Le pain, objet naturel de consommation générale, était de la qualité que comportait la dominante de chaque région, cependant le pain de seigle était très-répandu ^; la bière et le vin du pays (landswyn) 1 Hagemans, Hifit. du pays de Chimay, p. 166. * Le poêle Remacle d'Andeiine parle des « ruslicae ac poene barbaroe agri- colarum cohortes » du Namurois. Épigr. lat., liv. II, ép. 15. s On consacre des terres à l'établissement des laboureurs pauvres, 1174: Walter de Dudsela vallum suum terre equare voluil ac monuit.... tcrram pro volunlate monachoruni dislributam pauperibus, ibidem mansicunculas erigere cupienlibus, ut per haec mansionem mereretur in cœlis. » Chroniq. et cartul. de r abbaye des Dunes, éd. Van de Putle, charte 571, p. 458. Bruges, 1864. * Voir plus loin le chapitre des redevances. 5 Wronglen wey broot ende caes Dat hcit hi al den dacli, (Chant des Kerols, XI V^ siècle, Oiidvlaemsclie Hederen, éd. Carton, LXXXV, p. 15i). Pain de seigle et fromage sont nécessaires à l'alimentation des hospites : « in (81 ) arrosaient le repas K En Flandre, on trouve encore le porc salé {bacon), connu en France, et sans doute aussi dans le reste de nos provinces 2, La viande semble peu commune dans l'alimentation populaire: mais un plat de viande entre dans le menu plus soigné du repas d'un maire ^. En définitive, il semble que l'alimentation ait peu varié. Le hareng entrait comme partie dans l'alimentation côtière, signalons enfin la bouillie, puimentiim, qui fut dans cer- taines provinces la base de l'alimentation rustique. Le vêtement différait davantage de celui de notre temps. Le paysan se couvrait du produit de son industrie domestique : la laine, le drap. Nous avons dit que tout paysan flamand savait faire du drap. Ce vêtement était généralement assez long et serré autour de la taille par une ceinture, c'était le tabbaert. La toile était alors un objet de grand luxe. Quelques rede- vances comprennent l'obligation de tisser de la toile (camsilcm facere), mais les paysans ne songeaient pas à s'en vêtir; la che- necessariis quantum ad prandendum » (1^49). Les famuli reçoivent eu moyenne un demi-pain par repas, un entier s'il n'y a qu'un repas par jour. Warnkônig, Flandr. St. u Redits. Gesch., t. III, p. 2, pp. 51 el 55. Que com- portait un tel pain ? A Cambron on en faisait huit à la rasière : {Cart. de Cam- bron, Monuments pour l'histoire de Namur, etc., t. II, p. 216.) Watriquetde Convins plaint « li poures homs...qui n'a que pain noir. » On peut conclure hardiment que le peuple ne connaissait guère que le pain de seigle en Brabant (Van der Kindere, Siècle des Artevelde, p. 252) en Flandre (v. supra) et à Anvers (Gramaye, Antiquilales Flandricœ, Lov. 1708, p. 218). Guicciardini nous dit aussi que le manger ordinaire est encore de son temps du pain de seigle, el qu'on boit beaucoupdelait.EnHainautetAr.lois.lefroment était plus commun (Descrip. des Pays-Bas, Descr. générale. — Cf. Gramaye, loc. cit.). A S'-Bertin, les ouvriers aux champs doivent avoir pain, fromage el cervoise (1471). Revenus et dépenses de l'abbé de S^-Berlin, Revue d'hist. et archéol, l II, p. 437. — Cf. Duviver, Les hospites, même Revue, t. ï, p. 149. ' Voir les paragraphes concernant la production du vin et de la bière. 2 Warnkônig, op. et loc. cit., p. 20. 5 Menu d'un maire de l'abbaye de S'-Pierre, Gand en 1230. Dîner (maellyt) ; un cruchon de vin (stoepe wyns), 2 pains d'auberge, 6 harengs ou 8 œufs, un morceau de viande avec eme scotelen pulments, Diericx, Cliartesbockje. p. 53. Tome XXXII. G (82) mise était inconnue avant le XIV^ siècle, au moins comme usage général K Ce petit coup d'œil sur la chaumière, l'armoire à provision et la garde-robe du paysan au moyen-âge, nous démontrera que s'il était loin sous certains rapports de notre paysan moderne, il avait cependant déjà de quoi vivre paisible et tranquille sous un sei- gneur bienfaisant 2. La situation du tenancier dépendait de lui, mais ceci n'était pas spécial au moyen-âge; cela est vrai de tous les temps. Un des points les moins étudiés, est la situation intellectuelle des classes rurales de cette époque. Nous ne pouvons, sans élargir outre mesure notre cadre, entreprendre son examen qu'il serait souhai- table de voir approfondir bientôt^. L'enseignement populaire était gratuit. Il se donnait dans les paroisses et plus tard sous le porche (ad porlam) des abbayes *. Les conciles veillaient à l'accomplisse- ment de ce grand devoir de miséricorde spirituelle ^. Les maîtres veillaient à l'instruction et à l'éducation de leurs élèves. L'ensei- gnement religieux en était la base. Mais la lecture, l'écriture, la grammaire, le chant, le calcul en faisaient partie. Les seigneurs reconnaissaient le service rendu à cet égard par les abbayes à la * Voir le chapitre des redevances pour les industries accessoires; pour le costume, les tableaux de Memraling,de Q. Metsys et de Van Eyck. — Cf. Broec- kaert et de Polter, Gesch.vande gemeenten cler provincie Oost-Flaanderen, iste reeks, l^'^deel, p. 5. 2 Pour la France, voir Ténuméré et le résumé des sources dans le curieux travail de M. ^rxin^ Annuaire d'économie sociale, t. IV, pp. 106 el suiv. 1879. 3 On trouverait déjà de précieuses indications dans Dom Pitra, Vie de S' Léger, ch. II et III. — De Montalembert, Les moines d'Occident, t. VI, pp. 172 et suiv. — Léon Maître, Les écoles épiscopales et monastiques en Occi- dent, Paris, 1868, pour THisloire générale du moyen-âge; et pour la Belgique en particulier, dans Léon Lebon, Histoire de renseignement populaire, Bruxelles, 1868. — Feys et Van de Casteele, Histoire d'Oudembourg. Bruges, 1878. — R. du Sart, L'instruction primaire avant 89, Revue générale de Bruxelles, septembre 1878. * Les sources précédentes, Van Lokeren, Car^u/a/re de S^-Bavon, p. 135. s Voirie Canon XVI II du ù" concile de Latran de 1179. 1 ( 85 ) moralité et au dcvcloppemcnt intellectuel de leurs sujets *. L'in- struction populaire était loin d!étre négligée sous ce régime et l'on peut croire qu'elle eut longtemps sur la moralité l'influence la plus salutaire. A la seconde moitié du XIII'' siècle, les émancipations s'étaient multipliées, l'aisance répandue et augmentée; la condition que nous avons décrite était la condition moyenne de la population rurale. L'idée de Vinjustice du servage, dont nous avons expliqué la genèse philosophique avait pénétré l'esprit d'une foule de sei- gneurs, qui ne manquent pas de s'en exprimer parfois énergi- quemcnt dans les chartes. Un mouvement analogue se manifestait dans la littérature et se traduisait en invectives et en récrimi- nations contre l'état social. Le mouvement des idées , parti de ridée chrétienne de l'égalité naturelle des hommes entre eux, se transforme, se fausse, s'exagère et aboutit à une sorte de procla- mation révolutionnaire des droits de l'homme. Rien de plus curieux que d'étudier cet étrange phénomène dans les œuvres si remarquables de Jacques de Maerlant ^. Les abus de la servitude qu'il attaque disparaissent presque partout, les exceptions seules justifient encore ses invectives. Les seigneurs prouvaient depuis longtemps par leurs actes qu'ils ne considéraient pas les vilains comme gens indignes de la liberté. Mais emporté par son idée, et peut-être par les idées courantes, Maerlant dépasse son but. Il veut la liberté pour tous, presque tous l'ont conquise; mais la paix et l'égalité ne se trouvent pas encore rétablies. L'idéal du penseur ne se réalise pas, parce que les vices de Ihomme ne per- mettent pas de le réaliser; et à cette vue, il se désespère, croit le monde perdu, s'en prend à la hiérarchie sociale, à la propriété * Par exemple en 1 186 Jean d'Avesnes fait certaines concessions à Tabbaye (J'Haumont: « Quod nimirum hac condilione décerne ut scolaribus pueris magislrum grammaticse arlis semper abbas procuret, qualenus eadenti domus alumnorum suorum scienli* et probitati manuleneatur. » — Duvivier, Le Hainaut ancien, p. 650. ^ J. te Winkel, Maerlanlsiverken, beschomvd als spiegel van de dertiende eeuiv, pp. 22! et 275. Leiden 1877. (84) privative, et du pessimisme tombe dans l'utopie de la république communiste et égalitaire K II est vrai qu'à la fin du XIII' siècle, un mal nouveau commençait à sévir, mal qui justifiait un peu les craintes et les reproches de Maerlant 2. La prospérité industrielle amenait son cortège de misères inséparable de tout bonheur humain. La richesse a ses mauvais côtés ; la force morale doit croître avec les dangers qui la menacent; elles passions, filles de la prospérité, ébranlent aisément la vertu. C'est ce qui rend compte de cette douloureuse loi de l'histoire, qui fait de la gran- deur matérielle d'un peuple, la ruine de sa grandeur morale et partant, le point de départ de sa décadence. Notre civilisation éprouva le contre-coup de ses propres succès. Au XIV^ siècle, nous trouvons le peuple, même le peuple rural, dans un état relatif de bonheur, d'aisance et de liberté. L'indus- trie est à l'apogée de ses triomphes et répand la richesse dans tout le pays. Quelle influence cette prospérité exerça-t-elle sur l'avenir des populations. Un analyste soigneux et savant des mœurs allemandes nous l'a récemment exposé. La prospérité dans les villes engendra la passion du luxe, l'habitude des dépenses exagérées, la préférence donnée dans l'économie aux choses futiles sur les choses nécessaires- Les campagnes suivirent le triste exemple des villes et partout la profusion remplaça l'antique fru- galité ^. La Belgique ne sut pas échapper à ces tristes consé- 1 Of dat vole al conien si Van den eersten Adanie, Twi es dien edel, dander vri, Die derde eyghijn man daer bi [Wapene Martyn, v. 470). Dese wereit treet len ende {Leven van S^-Franciscus , init.) 2 J. teWinkel,p.277.— Cf Maerlant, LevenvanS' Fra7iciscus {12^0). — \oyez à ce sujet les considérations magistrales de M. Le Play, Les ouvriers euro- péens, 1. 1. p. 184 : Les inégalités nécessaires, légitimes ou condamnables. ' J. Janssen, Gesch. der deutsch. Volkes, t. J, pp. 366 et 372. — Voir pour la France : Albert Babeau, Le village sous V ancien régime, p. 323. Twe worde in die werell syn, Dais aliène myn ende dxjn ; Mocht men die verdriven Pays ende vrede bleven fyn, Hel ware al vri, niemen eyghyn Manne melten wiven. [Ibid., y. 612.) \ (8o ) quences. Les lamentations et les tableaux de Jean Boendaele, de Ruysbroeck, récemment reproduits par un auteur belge *, valent en vigueur et surpassent peut-être en grossièreté ceux de Wim- pheling et de Sébastien Brant. Les campagnes furent atteintes de ce triste fléau, on y imitait le luxe des villes, et les paysans vou- laient mener train de seigneur 2. Le peuple belge a oublié son antique frugalité, sa sobriété légendaire; la richesse lui a tourné la tête. Aussi Jacques de Meyere se garde-t-il de vanter encore la modération de ses compatriotes. Au point de vue matériel, comme au point de vue moral, les temps sont bien changés ^. Le petit peuple des campagnes, que devient-il sous ce régime? C'est lui qui en supporte tout le poids; il est opprimé * et la littérature reflète le revirement qui se produit dans les esprits. Pendant cette grande période de luxe, de grandeur matérielle et de désordre moral qui signale en Belgique le passage de la maison de Bourgogne, le petit est méprisé, il est considéré comme un être inférieur, incapable de la dignité et des sentiments de la fausse chevalerie du temps ^. Et cependant nous n'avons pas eu notre guerre des paysans. La jacquerie nous a épargnés ! Il serait long d'en étudier les ^ L. Van der Kiudere, Le siècle des Artevelde, p. 370, ^ Chronique de J. de Dixmude, éd. Lambin, p. 253, an. 1379 : Het vole al zo wel te lande als in de steden, waren costeliker ende beter ghecleel dan die edele, etc., » cité parle précédent, p. 597. 5 « Och hoe verre ist nu van daer » s'écrie lamentablement l'auteur du Spiegel der Nederlantschen audlheyt , après avoir exposé avec amour et édification au liv. IV, eh. XXIX « Sommighe oude ghewoonten » de ses compatriotes. * Et li paures bons est frappez Qui n'a que pain noir et batus Si un por avant s'est embatuz Soillez sera et malmenez, Ainssi est paures démenez. (Walriquet de Couvins, Dit de raison et mesure, v= 147, éd. Scheler, p. 363.) ^ Les poésies de Dire Potter, de l'entourage de Jacqueline de Bavière, citées par P. Fredericq, Essai sur le rôle politique et social des ducs de Bourgogne dans les Pays-Has, p. 75. ( 86 ) raisons. Cependant on peut conjecturer sans trop de hardiesse que notre noblesse foncière fut moins pervertie et moins dépravée que celle des pays voisins. Seule, cette cause peut expliquer comment nos châteaux ont échappé aux assauts qui attaquaient les maisons du patriciat urbain. La domination bourguignonne fut trop courte pour les corrompre. Cette histoire que nous reprendrons au chapitre suivant prouve une fois de plus pour la paix sociale qui régnait dans nos campagnes. Nos villes furent aussi corrompues que les villes allemandes, mais les bourgs n'ont pas complètement suivi leur funeste exemple. Dans les siècles qui suivirent, l'histoire populaire des cam- pagnes se lie à celle de l'administration, de la noblesse, de l'agri- culture. La comparaison fera juger de leurs progrès sous le régime de la centralisation politique. L'aperçu qui précède aura au moins esquissé l'état des campagnes pendant la période qui porte le nom spécial de moyen-age. Bornons-nous à reproduire encore en l'abrégeant, comme terme de comparaison, le petit tableau de Guicciardin K « Le vivre ordi- naire des gens de ce pays en leur mesnage est sobre et modéré. Les femmes sont habiles, et les hommes les laissent presque tout faire. Ils boivent communément de la cervoise, et en aucuns lieux aussi beaucoup de lait. Leur manger ordinaire est pain de seigle et en aucuns endroits (principalement en Arthois et Haynault) pain de froment, et il y a peu de maisons (y ayant quelque peu de moyens) qui ne fallent tous les ans un bœuf ou deux et autant de porcs; et font ordinairement provision de beurre et fromage, de quoyils s'entretiennent et nourissent lapluspartde l'an. Ils s'habil- lent fort proprement et genlîment de vêtemens bien façonnés, tiennent leurs maisons en bon ordre, fornies de toutes pieches d'ustensils en si grande abondance que c'est chose belle à regar- der 2. » Ce jalon confirmera ce que nous avons dit déjà : que le * Description des Pays-Bas. Description générale. ' Sur Vapparatus des ustensiles ruraux on trouve un texte remarquable dans les Coutumes d'Anvers. Clirislyn, Costuymen van Braband, P^" deel, p. 454. À (87 ) genre de vie du paysan a peu varié pendant les longs siècles de son histoire. C'est chez lui surtout que se révèle et se conserve le type original du caractère national. CHAPITRE II. Les classes dirigeantes. Par leur situation territoriale et par leur autorité politique, la noblesse et le clergé exerçaient sur la société et l'économie du moyen-âge et de l'ancien régime une haute et incontestable influence, et constituaient dans toute la pleine signification des termes, les classes dirigeantes. Tâchons donc de pénétrer dans leur constitution sociale, dans leurs habitudes, dans le caractère de leur action. SECTION I. — La noblesse. Rien de plus simple que l'existence des premiers seigneui-s féodaux. Renfermés dans leurs châteaux, ils n'en sortent que pour combattre ou pour remplir près du suzerain les devoirs de la vassalité '. Là est le siège de leur influence, la sanction de leurs droits. Le château élevé sur une motte naturelle ou artificielle, est entouré de fossés et de palissades. L'habitation du maître est au centre du vcdlus (wal); l'entrée est en face du pont-levis qui défend l'accès de l'enclos ^. Cette demeure isolée est la citadelle du seigneur. A la faveur des invasions normandes leur nombre s'est multiplié ^. Chaque magnat a le sien; de là il domine la con- trée et défie le voisinage. Les seigneurs n'ont guère de rapports entre eux, ils ne se rencontrent qu'à la lutte, ou à la cour. Chacun * Wauters, Histoire des environs de Bruxelles. Inlrod., p. xxxv. ^ Jean de Colmieu, dans les Acta Sanctoritm, 27 janvier. 3 Paillart de S' Aiglan, De Vinfluence des abbayes et des invasions des Norlhmans sur l'état social en Belgique, Mém. codr. de l'Acad. rot. de Belg., in-4o, t. XVI, 2e partie. (88) vit chez soi retiré, ordinairement pauvre, du revenu de son exploitation et des redevances de ses tenanciers. La châtelaine, dans cette retraite, dirigeait elle-même le travail des femmes de service occupées à la confection d'étoffes et de vêtements K La famille féodale était là isolée et unie, indépendante et forte. La moMe féodale était l'ancienne sala germanique devenue salle de justice et manoir seigneurial 2. Cette manière de vivre, cet isole- ment,resprit du temps, tout favorisait la puissance de la famille. La vie intérieure, les mœurs domestiques i)rendront nécessairement une grande prépondérance ; l'esprit d'hérédité et de perpétuité y dominera. La famille est la molécule féodale, l'unité indissoluble et nécessaire de l'ordre féodal ^. Les habitudes domestiques, l'es- prit de l'époque, les nécessités sociales et politiques expliquent à merveille une législation toute conçue en vue de la conserva- lion de la famille et qui, nous l'avons dit, n'a pas été sans contre- coup sur la vie des classes inférieures. Le seigneur, disons-nous, était souvent pauvre; il vivait du produit de son exploitation et des redevances de ses tenures. L'exploitation seigneuriale avait son centre au château, dans lintérieur même du wal. Là est la cour (hof), la basse-cour (voorhof) et la grange (spycker) *. Au bas de la motte s'étend le domaine propre du seigneur {villa indonmiicata, mansus indo- minicatiis), il la cultive propriis aratris et siimptibus ^ aidé du travail de valets et des corvées de ses tenanciers. Il est même pro- bable qu'à l'origine les corvées suppléaient à tous les travaux nécessaires. La coutume de l'exploitation dominicale survécut au temps de la féodalité militaire. Les seigneurs flamands ont toujours donné l'exemple de l'attachement à l'agriculture et ne l'ont jamais ^ Alpert, cité par Wauters, Libertés communales, p. 214. ^ Guérard, Prolégomènes au polijptique cClrminon, p. 245. 3 Guizot, Histoire de la civilisation en Europe, A^ leçon, p. 79, éd. Brux., 1840. * Raepsaet, Œuvres, l. V, p. 220. s Acte de 1 207 de sire Gérard de Jauche : « Agriculturse nostrse quas propriis aralris excoli facimus et animalia propria qiiae in curia nostra de Jacea nutriun- lur. » Wauters et Tarlier, Belgique anc. et mod. Canton deTirlemont, p. 176. ( «9 ) dédaignée *. Autour de la villa domlnica se trouvent les tenures. Les gens qui les occupent doivent des redevances fixées d'ordi- naire en travail et en nature. Le travail se faisait sur les terres dominicales et servait à son exploitation, les produits étaient des- tinés à la consommation du maître et de sa famille, aux dépenses de son hôtel. Telles étaient les ressources du budget seigneurial : la difficulté des échanges, la rareté du numéraire, les besoins de l'office maintenaient les redevances en nature qui étaient entassées dans le spycker, et qui étaient la forme primitive des revenus même du domaine de Flandre 2. L'ancien seigneur ne quittait guère ses domaines, il pratiquait donc la vie rurale ; il était propriétaire et landlord au plus haut degré puisqu'il était souverain. Nous savons bien peu de chose des rapports des seigneurs avec leurs tenanciers. Nous ne les con- naissons que par les chroniques et les annales. Or celles-ci ne racontent guère les faits de la vie quotidienne et ordinaire, le vivre commun. Seuls les abus, les exactions, les guerres s'y men- tionnent. Les moralistes ne signalent et n'attaquent que les vices. Les excès ont toujours excité les mêmes plaintes et il faut se défier des exagérations. De ce qu'on attaque et combatte de nos jours les cruautés de l'industrialisme, les historiens des siècles futurs seront-ils fondés à croire qu'il n'y eut pas de patrons faisant ' Nobilitas in Flandria numerosa existit... Studium pecuarium agrorumque cultum a professione sua non éliminât. Jac. Marchantius, Flandria descripta, lib. I,p. 131, éd. Anvers, 1566. ^ Raepsaet, Origine, etc., n"" 245-246. — Rapport ou besogné du conseiller Rose en 1602 sur le fait des espiers, briefs et cens de Flandre. « Le plus an- chien (brief) de Tan 1187 très notable en ce que par tous le discours dMcelui et quasi de receple en recepte, se déclare et manifeste par les mots de granges, livreson et consumption en la maison, etc., que les espiers du commencement ont serviz à renlrelènement des maisons et hostelz des comtes de Flandre et qu'à cest effect, les redebvances se payaient en nature » dans Gachard, Invent. des arch. de la Cour des comptes, t. I, p. 334. — « Victui nostro specialiler députantes sub annuale censu agricolis excolendam donavimus. » Lettre de Thierry d'Alsace (1161) citée par Colinez, Notice sur les Reninges et les Espiers en Flandre, Messager des se. histor.'de Gand, p. 300, 1840. — ^Cf. van Lokeren, Cartulaire de 5' Bavon, p. 126. { 90) leurs devoirs, ni de propriétaires comprenant leur mission. Si donc les abus décrits par les contemporains et blâmés par eux sont vrais, il ne faut pas les croire universels. Les annales monastiques nous conservent aussi d'ailleurs des traits de vertu de la noblesse féodale. En vue de tout cela, ce serait manquer aux premières règles de l'équité historique que de puiser aux sources pour y chercher uniquement les excès d'une puissance dont on ne peut méconnaître les bienfaits ^ D'ailleurs l'Église qui imprégnait la société féodale, avait su trouver ici encore une institution remarquable qui devait tourner vers le bien et l'utile des passions ardentes des guerriers féodaux. La chevalerie était à l'origine la consécration religieuse du noble à la défense de l'Église et des faibles 2. Le pontife qui bénissait le nouveau chevalier invoquait: « Seigneur très-saint... qui pour réprimer la malice des pervers et protéger la justice, avez permis l'usage du glaive aux hommes sur la terre et voulu l'institution del'ordremilitairepour la protection du peuple^...» La chevalerie, œuvre de l'Eglise, est en rapport intime avec le serment seigneu- rial de la paix dont nous avons signalé la salutaire influence. La chevalerie était donc par essence et par droit d'origine une asso- ciation à la fois militaire et pacifique dominée par les préceptes de la justice et de la charité chrétienne. La défense et la protec- tion du faible y était la loi de l'honneur. En un temps où la force * Cf. suprà. — Comte de Montalembert, Les moines d'Occident, t. VI, passim. — « Palet cunclis, dit Pierre le Vénérable dans une épîlre célèbre (lib. I, ép. ^8) qualiter saecularesdomini ruslicis dominantur.Non enim contenti sunteorum nsuali et débita servitule... praeler solitos census 1er aut et qualer in anno bona ipsorum diripiunt, innumeris servitiis afïligunt. » — Cf. Dareste, Hisl. des classes agricoles en France, p. 188. Nous avons vu d'ailleurs les exhor- tations de l'Église; les châtiments ecclésiastiques frappaient même les cou- pables. C'est ainsi que l'archevêque Thierry de Cologne est excommunié par le Pape, comme « depravatus » et « ruslicos et monachos indebitis exactio- nibus ulrosque gravans. » Chroniq. cVE. de Dijnter, liv. IV, eh. LXXVI, l. II, p. 149. ^ Sémichon, Paix et trêve de Dieu, p. 297. ^ Rohrbacher, Hist. univ. de V Église catholique, t. X, p. 472. i (91 ) matérielle semblait souveraine, le code de la chevalerie développé par les croisades, fondait la charité et l'honneur dans la guerre, constituait le point de départ du droit de la guerre dans les nations chrétiennes. Mais il organisait aussi la morale de la noblesse ])aci- fique et résidente; définissait ses devoirs de patronage et de cha- rité. Faiblesse et pauvreté sont titres de respect et de protection. Vertu seule honore et honneur vainc tout. Les exemples des nobles, lors de l'éclat de la chevalerie, les instructions des preux, la littérature de l'époque témoignent des hautes vertus de l'ordre militaire, et partant de son influence sur l'ordre social '. Les types si glorieux de Louis IX, si remarquables d'honneur et de vertu de Bertrand du Guesclin et de Bouciquault, peuvent nous édifier sur ce point. Mais pour rester dans notre sujet, demandons-nous donc les rapports que la chevalerie établissait entre le seigneur et ses hommes, le rôle qu'elle assignait aux « barons et autres seigneurs de grans terres et peuples à gouverner, de quelque état qu'ils soient, et aussi de tous autres seigneurs tant soient de moyen estât. » Le chevalereux etprudhomme Geoffroi de Charny va nous répondre : « dont furent-ils fais, dit-il, es livre de chevalerie 2, pour amer, doubter et servir Dieu et toutes ses œuvres; pour faire le proffît du peuple avant que le leur singulier, pour garder leur peuple sans rien prendre de leur fors que teles droitures comme ils estoient tenu à leurs seigneurs, et non mie les seigneurs euls enrichir sur la povreté de leurs peuples sans cause raisonnable; pour faire raison et justice autant au petit comme au grant et tout droit.... » Ces principes si admirablement exprimés dans tout le beau livre que nous venons de citer sont rappelés plus encore lors de la déca- dence de l'ordre par ceux qui se ressouviennent de sa splendeur. Princes et nobles, disent-ils, maintenaient autrefois paix et ordre dans leur domaine, protégeaient les petits, les sujets et surtout les laboureurs qui nourrissent tout le monde. On travaillait tran- ^ Baron Kervyn de Letlenhove, Œuvres de Froissart, hitrod. aux chro- niques I^, eh. XIII, pp. 189 et suiv. ^ Publié par le baron Kervyn de Leltenhove, op.^it., I^ p. 465. ( 92 ) quille, et chacun était plus content et sage. Ainsi parlent Gilles de Tournay et Watriquet de Couvins *. On comprend sans peine l'influence sociale que devait exercer sur le pays cette haute morale de la noblesse. Elle même d'ailleurs s'y retrempait et s'y fortifiait. La famille vertueuse et respectée était nombreuse et puissante. L'égard à la sainteté de l'ordre de mariage relevait et multipliait la race. « Si aucuns se marient, dit encore Geoffroi de Charny 2, plus par amour que par convoitise; et ainsi est bon le mariage pour avoir hoirs et pour euls garder de péchié. » Aussi les rois et les seigneurs avaient-ils beaucoup d'enfants à cette époque féconde 5, et si nous voyons, à la mort de Jean II, la noblesse brabançonne décimée , c'est que les guerres et les croisades ont moissonné ses plus preux chevaliers *. Dans 1 « Prince poissant, tout noble, soloient maintenir Leurs soubgès tout en pais ; justice soustenir ; A leurs boins heritaiges, laisser tous revenir; Pais et tranquillilet à leurs pooir tenir. (Gilles de Tournay, cité par Kervyn, op. cit., P,p. 424.) Sous les chevaliers du bon temps ancien : a En doubtant Dieu, chascuns vivait du sien. Et li peuples labourait en simplesse, Chascun esloit content de son office. » (Eustache Deschamps, ibid , p. 440.) Le chevalier : a porter doit à preudomme honnour Et garder le laboureur Dont vivres est appareillé Que pour chastel ne tour Ne le tonde » (Watriquet de Couvins, Dit de l'orlie, v^ 391, éd. Scheler, p. 150.) ' Livre de chevalerie, loc, cit., p. 516. ^ A. de Noue, Institut archéologique liégeois, t. XIV, p. 473, 1879. — J. De- marteau, Les femmes liégeoises au moyen-âge, Revue générale de Bruxelles, p. 388, 1879. * Brabantsche Yeesten, liv. V (cités par Galesloot, Les feudalaires de Jean IV, préface, p. m) : In desetiden, dat dit ghesciede Waeren meest die edele liede Soe verstorven in Brabant, Dat men maer XV baenrotsen vont. ( 93 ) les familles d'alors, avec l'esprit que nous venons d'étudier, la femme devait avoir une place eminente. Les mères de famille du temps devaient être, comme le rapporte leur histoire « femmes vaillantes et de grand gouvernement. » Si elles savaient, au jour de fête, paraître en luxe et costume riche, on ne doit pas les croire plongées dans la fainéantise; elles savaient être aussi dignes et nobles ménagères. L'exemple récemment rappelé de la noble dame de Gilles Mauclerc de Heraricourt n'est pas isolé dans les annales de la noblesse nationale *. Cette place privilégiée de la femme dans la famille féodale chrétienne en fit la reine de la chevalerie. Le jeune homme de naissance, avant d'entrer dans la chevalerie, devait servir lui- même sous les ordres d'un chevalier. Les châteaux devinrent comme autant de séminaires de chevalerie. Les habitudes d'égard et de politesse s'y établissaient sous l'œil de la châtelaine, et le respect de ces habitudes devint un devoir nouveau du chevalier. Il devait être non-seulement chevaleureux, mais courtois. Or les premiers égards, la première courtoisie, le chevalier les devait à l'associée de son blason, à la mère de ses enfants, à sa dame. Saint Louis ne décidait rien sans avoir consulté la reine, « parce qu'elle était sa dame 2. » Bientôt tout chevalier eut sa dame; et l'amour joua dans sa vie un rôle inappréciable. Ce serait nous écarter de notre sujet que d'étudier l'influence de la dame et de Vamour sur la morale chevaleresque. Toujours est-il que ce fut par là que pénétra dans l'ordre militaire l'élément de la décadence. Le Xll" et le XIIl^ siècle furent l'époque d'éclat et de splendeur de la che- Ende daer cume tôt vyftienen Riddren af waren, die mochten dienen. Cf. sur notre opinion : La bataille de Woeri7ige7i, dans les Mémoires de la Société historique du Luxembourg, l. XVI, lutrod., et surtout le remarquable mémoire de M. Benoislon de Chàteauneuf Sur la durée des familles nobles en France, Mémoires de l'Académie des sciences morales et politiques, nouv. série, t. V, pp. 753 et suiv. ^ J. de Hemricourt, Miroir des nobles de Hesbaye, passim : article cité de M. Demarteau, Sur les femmes liégeoises. 2 Kervyn, op. cit., 1*, p. 190. ( 94 ) Valérie. Les cours de Brabant et de Hainaut, les deux cours de Flandre, Bruges et Valencicnnes, mais les premières surtout furent des centres brillants et glorieux dont les cbàleaux reproduisaient en petit les fêles guerrières et littéraires *- Mais le XIV® signale la décadence. Le luxe, la débauche s'emparent des cours, la cheva- lerie dégénère. Aux fêtes chevaleresques des Henri de Brabant, succèdent les fêtes et abus des cours de Wenceslas de Luxem- bourg et de Louis de Maie 2. Aux dames ont succédé les maî- tresses, la galanterie remplace l'ancienne courtoisie, l'ancienne humblesse des preux a fait place à un luxe insolent. Avant de pénétrer dans cette triste période, faisons ressortir l'influence que devait donner aux maisons seigneuriales la pra- tique des vertus dont nous avons esquissé le tableau, et la haute position seigneuriale qu'elle devait leur créer dans le pays. Outre la législation essentiellement conservatrice qui garantissait la per- pétuité de leur position foncière, leur nombreuse lignée, les multiples alliances qui en résultaient, formaient sur tout le pays un puissant réseau de seigneuries hiérarchiques. Redoutables avant toutes, même pour leurs suzerains, étaient les grandes races baroniales, les Berthout, les d'Aa, les Crainhem, les d'Assclie , les Gaesbeek pour ne citer que celles du Brabant; les autres seigneu- ries, fortes aussi, mais se mouvant sur un moins grand théâtre, constituaient cependant des forces militaires et des autorités sociales ^. Les arrière-vassaux et leur escorte, lances et milices féodales attachées à leur suite, leur donnaient de l'importance et de l'audace. Sous leur protection on labourait tranquille, on vivait vertueux en suivant leurs exemples , on bénéficiait de leur pré- sence, de leur administration, de leurs dépenses mêmes. Aussi était-on ardent à leur service, fidèle à leur bannière, zélé et dévoué à la défense de leurs droits. Un mémoire de 1457 * donne à ^ Kervyn, op. oit , l\ ch. XII, La cour de Brabant. 2 L. Van lier Kindere, Le siècle des Arlevelde, p. 408. — Gilliodts van Severen, Inv. Arcli. de Bruges, secl. 1, série I, t. 111, p. 400. 3 Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, lulrod., p. xliii. * Reproduit en 1609 dans V Estât et Évaluation du comté de Namur, par Jean deSeur, escuier, greffier et receveur j dans Gachard, Inv. des arch. de la Cour des comptes, 1. 1, p. 300. I (95 ) cet égard de curieuses particularités: « Quand anciennement, dit- il, en chascun des pays de nostredit seigneur (le duc de Bour- gogne), avait ung seigneur demeurant en sa seigneurie, il tenait grand estât, faisait bonne dépense, et estait au devant de ses finances. Iceux seigneurs et princes tenayent leurs seigneuries et subjects en grande justice, estaient prochains de leurs revenus, communicquaient en personne avec leurs officiers,... applicquaient à leur domaine, despensaient en leurs hostelz les provisions de leur crcu, avayent bestaux et pastures dont leur dispense estait furnie, et si eslayent servis et accompagnés des nobles hommes de leurs pays; et en plusieurs aultres manières vivayent de bien grande provision et règle. » Aussi est-on tout entier à leur ser- vice, n'a-l-on qu'eux en vue dans la contrée et consacrerait-on tout Pour sa banière Garder et son droit héritage ^ La cour eut pendant longtemps peu d'influence surl'aristocratie foncière belge. Les châteaux particuliers rééditaient parfois les fêtes princières, mais les cours ne furent pas en général un foyer d'attraction pour la noblesse. Les vieux //6er« se cantonnaient fière- ment dans leur indépendance. Presque égaux en puissance à leurs * Walriquel de Cou vins, Dit de l'ortie, éd. Scheler, p. 137. Vs 121 Haus bons qui a en son mesnage Débonnaire et humain visage Et à tous monstre bonne chière Chascun li veut son avantage. Cil que tout, mueble et héritage Et cors, de volente entière Materaient pour sa banière garder Et son droit héritage. Cf. J. Boendale, Lekenspiegel, boec I, c. XXXII. Ys 35. Een landshere die thuus set Doet sine ghebode en sine wet Houden, ist lief, ist leet ^ Also verre als syn lant gheel. ( 96 ) suzerains immédiats, ils n'avaient à chercher dans leur entourage ni grand honneur ni grand éclat. Les abus qui signalent le XIV* siècle ne furent donc pas une plaie commune à toute notre vieille noblesse. Sans doute, ily eut dès le XIII% et à plus forte raison au XIV* siècle, des seigneurs luxueux et débauchés, dont le cœut^ dur comme une pierre devenait insensible aux misères des vilains *. II y eut des gentiz qui oublièrent leur rôle, et se livrèrent aux excès de la débauche et de la table. Mais on peut croire qu'alors c'était là l'exception dans la noblesse foncière. 3Iais il s'était formé depuis longtemps une classe de gens vivant noblement dans les villes; il y avait aussi la masse toujours grossie des officiers de la cour, qui, sous le faux nom de chevalerie, en violaient toutes les lois, et en déconsidéraient l'antique grandeur. Ceux-là vivaient de luxe et de débauches. A la campagne, fermes, inébranlables demeuraient la grande noblesse territoriale, et aussi la petite noblesse foncière, vivant de dignité et de tradition, de respect et d'amour, mais souvent pauvre ou du moins peu fortunée ^. La grandeur politi- que des seigneuries avait été entamée et amoindrie par l'essor prodigieux des communes, mais leur autorité sociale demeurait inébranlée. Pendant la période bourguignonne « un courant nouveau passa sur l'aristocratie belge. » Les ducs étaient les premiers princes, féodaux de lOccident, alliés aux races royales, rivaux redoutables des plus grands rois de la chrétienté, ils avaient un prestige qui facilitait singulièrement leur politique centralisatrice; cette poli- tique fut l'inspiratrice constante des deux branches des Valois et on peut reconnaître qu'ils n'ont négligé aucun moyen, quelle qu'en soit la moralité, pour parvenir à la couronner. Détruire l'influence sociale de la noblesse par l'action délétère delà cour fut le moyen ^ J. de Maerlant: « Soes edele herte worden sleen » [Wajjene Martyn,\^9i). II. Baudrillard, Histoire du luxe privé et public , a parfaitement exposé les fatals effets du luxe sur Tautorité sociale des seigneurs, liv. I, ch. III, IV et V et surtout eh. IV, §5, t. I, p. 98. ^ Exemples dans Tarlieret Wauters, Bclg. anc. et mod. Arrondissement de Nivelles, l. I, p. 67. Canton de Tirlemont, p. 152, etc. ( i»? ) identique employé par les Valois de France et de Bourgogne *. a Frappés par le feu (Ven haut et par le feu tVen bas, l'action des ducs et l'action des communes, les nobles commençaient à se sen- tir faibles ^; ils commencèrent surtout, éblouis par le prestige de la maison de Bourgogne, à rechercher la faveur du prince et à remplacer par de vaines et faciles grandeurs, la vraie et sérieuse puissance que donne l'autorité sociale. » Avons-nous besoin d'in- sister sur les conséquences sociales de ces tristes changements? Le patronage rural avait disparu du jour où les nobles, fuyant leurs domaines, inauguraient le régime des intendances et de l'absentéisme ^. Le luxe et les dépenses de la cour entamaient le patrimoine des seigneurs; ils devaient reprendre à leurs tenan- ciers tout le surplus qui leur était nécessaire. La dissolution des mœurs et les guerres nombreuses contribuaient encore à ébranler leur fortune ^. Les campagnes étaient donc abandonnées aux inten- dants et pillées par eux. « Hz ont, dit Commines en parlant des seigneurs ^, ilz ont des gouverneurs à qui on parle de leurs affaires, à eulx rien, et ceulx-là disposent de leurs dictz affaires. » Souvent même, paraît-il, ils donnaient cet office au plus offrant, ne contrôlaient pas leurs revenus, et laissaient par conséquent opprimer leurs tenanciers ^. Les visées de la maison de Bourgogne étaient au pouvoir absolu. Affaiblir la noblesse en la déconsidérant et en la ruinant; diminuer ^ De Baranle, Hist. des ducs de Bourgogne, 1. 1, p. 58, éd. Bruxelles, 1859. * Edm. Poullet, Sire Louis Pinnock, Étude de mœurs et d'histoire de la période bourguignonne, cli. V, pp. 46 et suiv. ^ Le Play, La réforme sociale, 54, XVIIL — Brants, La grande propriété et sa fonction sociale, dans I'Associatiox catholique, t. I, pp. 1 et 527, p. 540. Paris, 1878 : La grande propriété en Belgique. * P. Vveûeiicq, Essai sur le rôle politique et social des ducs de Bourgogne dans les Pays-Bas, pp. 109 et suiv. — » Prodigues à dépendre en vanités et en choses non utiles, el puis rapineux par povreté sur les subjets. » Cette parole que G. Cliaslellain (liv. I, eh. VIII, 1. 1, p. 67, éd. Kervyn) applique aux princes, est aussi vraie de toute la noblesse. ® Mémoires, lib. I, eh. X. 6 Jules Colens, Les rentes féodales dans la Flandre, p. 12S. Année 1876. ÏOME XXXIL 7 (98 ) les privilèges des communes, tel eût été l'idéal de leur politique. Mais l'esprit et la coutume de la liberté étaient trop anciens et trop vivaces chez le peuple belge pour céder au premier choc du despotisme. Nous ne pouvons entrer dans une discussion géné- rale sur le caractère de la politique des princes bourguignons. Nous la croyons au premier chef anlinationale, corruptrice et despotique ^ Cependant, pour nous restreindre à l'histoire de la noblesse, nous devons prévoir une objection. L'élément féodal, l'aristocratie militaire conserva dans le gouvernement une place prépondérante. Dans le gouvernement central comme dans celui des provinces, elle garde la première place, ce fait est incontes- table; mais on ne modifie pas en un règne tous les usages d'un peuple. La centralisation ne fut pas immédiatement complète. La maison de Bourgogne et après elle les Habsbourg d'Espagne, continuèrent, surtout en province, à s'appuyer sur l'autorité sociale. Ce système était d'accord avec les nécessités du temps. Le prestige du rang était encore incontesté, l'esprit aristocratique était miné sans doute, mais la tradition exigeait encore que les grands seigneurs fussent censés diriger le pays 2. On ne violentait pas ces traditions, mais on tâchait de soumettre la noblesse en l'alTaiblissant de plus en plus. L'institution de la Toison d'or est ca- ractéristique à cette époque. C'est cet ordre désormais qui confère les hautes fonctions et l'influence politique. A quoi bon ajouter au prestige du rang celui d'un litre factice? C'est que désormais aux yeux du pouvoir, la noblesse tient de lui son autorité : elle ne lient plus sa place éminente par droit divin et social, elle est rede- vable au prince de tout ce qu'elle est dans le pays. La Toison d'or lui donne l'investiture princière : elle relève du prince et non plus de Dieu et de son épée. En même temps qu'on cherchait à enrégimenter les grands, les réformes militaires supprimaient le rôle de la petite noblesse dans la vie publique. La création des bandes d'ordonnance, germe * P. Fredericq, op. cit., eh. III, pp. 73 et suiv., s'attache à le démontrer. * Edm. Poullet, Les gouverneurs de province dans les anciens Pays-Bas catholiques, Bdll. de l'Acad. roy. de Belc, 2^ série, t. XXXV, § 4. i (99) des armées permanentes, renvoyait les seigneurs ruraux dans leurs foyers et limitaient désormais leur action *. On aurait tort de s'imaginer cependant, qu'à partir duXV*= siècle la noblesse belge est morte. Demandons-nous donc ce qu'elle devient sous les Bourguignons et sous les Habsbourg. La petite noblesse rurale resta généralement insensible aux attraits de la cour ducale. Sans doute on vit alors sortir de terre une foule de familles nouvelles, de simples cbevaliers comblés de titres, de trésors et de puissance 2; mais toutes les brandies des anciennes familles, souvent peu fortunées, qui restèrent fidèles aux traditions nationales, se résignèrent à la position retirée et secon- daire de seigneurs campagnards. Leur rôle historique s'amoin- drit, leur influence politique disparaît, leur puissance publique s'évanouit, mais elles conservent intactes leur autorité sociale, la dignité de leur race, l'indépendance souvent farouche du carac- tère féodal ^. Toujours on tint à honneur de se rattacher à ces races chevaleresques; longtemps même elles disputèrent la pré- séance aux familles les plus haut placées de l'époque *. Les guerres privées n'étaient pas encore éteintes dans les campagnes, il était difficile d'empèchcr un gentilhomme de se venger par son épée et ses paysans, et leur turbulence causa souvent au gouvernement les plus grands embarras ^. C'étaient là de vrais gentilshommes ruraux exploitant eux-mêmes les terres de leur domaine. Les gentilshommes du Namurois en particulier, qui conservèrent jus- qu'à la fin de l'ancien régime les privilèges accordés aux terres labourées par leurs charrues seigneuriales ^, nous offrent à cet * Major Henrard, La politique de Charles le Téméraire, rapport du baron Guillaume, Bull de l'Acad. boy. de Belc, 2^ série, t. XXXV, pp. 555 et suiv. ^ Edm. PouUet, Sire Louis Pinnock, loc. cil. ^ Baron Kervyn de Leltenhove, Œuvres de G. Chastellain, t. 1. Notice bio- graphique, pp. ix-x. — Wauters, Hist. des environs de Bruxelles^ 1. 1. Introd. p. LXVIII. * Voir un curieux exemple de ces querelles dans le comte de Villermont, Ernest de Mansfeldt, 1. 1, p. 57. s Edm. Poullel, op. cit., Sur les gouverneurs de province, § 9. c F. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, p. 246. ( iOO ) égard les types les plus remarquables \ dont les autres provinces d'ailleurs n'étaient pas dépourvues -. Une partie de la noblesse était aussi venue habiter dans les villes. Mais elle ne perdait pas pour cela l'amour de la campagne. Elle conservait pied à la campagne, elle savait que là était le fon- dement de sa richesse et de son influence. Le patriciat des villes imitait d'ailleurs ici son exemple. Tous les propriétaires urbains conservaient une résidence rurale j et nous voyons surgir partout de petits châteaux, des gentilhommières (ridder hofsteden), rési- dences non féodales de la noblesse et du patriciat. Ces résidences, telles qu'il en existait depuis longtemps^, se multiplièrent surtout au XV^ siècle d'une manière particulière ^, et continuèrent à s'élever partout. Les nobles construisirent de plus en plus de ces résidences d'agrément {palatia ruralià), qui remplacèrent bientôt partout les vieilles forteresses féodales négligées et inhabitées •», ^ Comte de Villermont, Les Namurois au XVI^ siècle, 2« partie : t/n gen- tilhomme campagnard, pp. 3 et suiv. En 1554, pendant la guerre de France, « les gentilshommes du pais d'enlre Sambre-e! -Meuse ont remontré (à l'empereur) qu'à cause de la délenlion de Mariebourg, leur est impossible habiter, cultiver et remettre sur leurs labeurs, n'est-il qu'il y ail garnison pour tuiiion et défense, « cité par Alb. de Robaulx de Soumoy, Notice historique sur Philippeville , Annales soc. archéol. de Namur, t. VI, p. 163. ^ Voir l'exemple curieux d'un chevalier louant des biens à cens et « s'obli- geant à habiter la dite cour avec sa famille » (1365). C. de Bormau, Cartul. de S^-Servais de Maastricht, Bdll. de la Comm. roy. d'hist., 3« série, t. IX, p. 76, 5 Diericx, Charterboekje, p. 66, décrit le c< Manage de campagne » de damoiselle de Haley en 1289. * Edm. Poullet, La juridiction et la proimété foncières au XV'^ siècle dans le quartier de Louvain, Mém. de l'Acad, rot. de Belg., in-8«, t. XVIll, § 4. — Ch, Blommaert, Les maisons de campagne aux environs de Gand, Messager des se. HisT. DE Gand, 1834, p. 549. « La plupart datent du XV« siècle, » ibid., p. 333. 5 H. Trotz, Jus ograrium fœdcrati Belgii, t. II, p. 410. Ce sont des rési- dences « extra sedem suam » (le siège féodal). CoUocat hic vacuos locuples in pra'dia nummos Et bene quœsitas non maie perdit opes. (Burmannus, cité, ibid.) ( 101 ) et auxquelles l'édit perpétuel étendit même les privilèges nobi- liaires *. Outre ces résidences, les propriétaires fonciers se réservaient dans leurs fermes l'usage d'un appartement où ils pussent s'héber- ger lorsqu'ils la visitaient, c'est la chambre du mailre /^ dont l'usage est réservé dans les baux; ou bien encore ils se réservent le droit déloger personnellement avec leur suite dans le domaine concédé. Enfin la grande noblesse, la noblesse politique, celle de la cour et des fonctions conserva assez longtemps son influence grâce aux traditions et aux fonctions de gouverneur de province. Les grands seigneurs par l'esprit du temps étaient encore landlords. « Dans son pays, disait-on encore du comte d'Egmont, et tous ses égaux étaient comme lui, on ne connaît d'autre roi que lui ^. » Mais linlluence de la cour et les habitudes du luxe détrui- saient peu à peu leur position. 11 ne leur suffît pas d'être roi des cœurs, ils voulurent 1 être par le train extérieur. « Les seigneurs des Pays-Bas, dit le cardinal de Granvelle ^, voulaient être admis pour rois tenant estats hors mesure, qui les plongea en dcbtes; » ils furent la proie des usuriers, « mangèrent leurs pauvres gens » de tenanciers et finirent par se ruiner totalement. On n'ignore pas l'intluence qu'eut cette situation sur les désordres du XVI*' siècle. A l'entrée des luttes du XVP siècle, la centralisation existait encore plutôt en droit qu'en fait dans nos provinces. L'influence du pouvoir central sur le plat pays était très-minime, il avait peu d'action sur les lords-licutenants, moins encore sur les paysans, pas du tout sur la petite noblesse rurale. Il devait d'ailleurs compter avec les Etats. Les Etats furent le grand rempart de nos * Anseimo, Ad edict. pcrpet., art. 22, § 2. * Edm. Poullet, Mémoire cité, Sur la propriété, p. 41. — Acte d'Othon de Cuyck de Mierop (1364) : Piot, Carlulaire de S^-Trond, t. I , p. 386 — Broeckaert et De Potier, Gesch. der Gemeenten Oost-Vlaanderen, l^'e reeks, 2e deel, bail de 14o0 de la famille Utenhove de Gand, pp. 8 et suiv. — E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgigue, p. 180. ' Cilé par Poullet, Mémoire cilé. Sur les gouverneurs, § lo. * Cilé par de Gerlache, Histoire des Pays-Bas, t. T, p. 44, éd. 1839. ( '0^2 ) libertés politiques : nous verrons bientôt leur influence bienfai- sante sur la noblesse nationale. Survint donc la crise du XVP siècle : la guerre religieuse. Elle porta le dernier coup à la puissance politique de la noblesse. Les campagnes affaiblies et épuisées par la guerre n'étaient plus capa- ples de soutenir, à la suite des seigneurs, une lutte contre le sou- verain. La petite noblesse elle-même était abattue. Le gouverne- ment avait la lutte facile; son action fut énergique et l'aristocratie perdit dès lors toute la réalité de son influence politique dans le gouvernement ^ La centralisation gouvernementale s'accentuait et triomphait. La noblesse n'était plus rien dans le gouvernement, qu'allait dès lors devenir son rôle social? Autour des gouverneurs continuait à se presser la foule des courtisans. Désormais on recherche avant tout la faveur des princes; on cherche à se créer des attaches dynastiques, à se mettre en grâce par des alliances espagnoles ^. La faveur est doré- navant une condition absolue de tout genre d'autorité. En même temps une nombreuse suite espagnole entoure les gouverneurs et devient une camarilla puissante. Le pouvoir est désormais aux mains de l'étranger. Les seigneurs nationaux devaient choisir entre le rôle brillant mais vain de courtisans, et celui, noble, digne et sérieux de landlords, d'autorités sociales. Deux faits décidèrent notre noblesse à pencher vers ce dernier choix : la réforme morale de la cour et l'action politique des États. La réforme fut l'œuvre de ces bien-aimés archiducs dont la mémoire est restée bénie et populaire dans nos provinces ^. « L'archiduc, dit un contemporain, le cardinal Bentivoglio * peut * Edm. Poullet, Mémoire cité, Sur les gouverneurs, § 10. 2 Edm. Poullet, ibid. — Mémoire du feld-maréchal comte de Mérode Wes- terloo, p. 51. — Les ouvrages généalogiques de Goelhals, comte de Steiu d'Al- tenslein, Poplimout, etc. 3 Nous insistons sur cette réforme plus que sur les désordres qui la précé- dèrent, parce que nous la croyons à la fois moins remarquée et plus digne de rêtre. * Cité par Namèche, Histoire nationale. ( lOi)) servir de modèle non-seulement à tous les princes, mais encore a tout homme privé; quant à madame Tlnfante, que sa religion et sa piété sont touchantes! On dirait que ses dames vivent non dans le grand monde, mais dans un cloître, tant elles sont modestes. Et pourtant on ne saurait citer une cour plus majestueuse et plus brillante dans les fêtes publiques qui rappellent parfois les beaux jours de la maison de Bourgogne. » Il faut le reconnaître, il y avait loin du caractère sévère et imposant des fêtes des archiducs, aux splendides mais libres réjouissances des cours des XI V" et XV* siècles. « Sa cour, dit un autre contemporain \ était très-magnifi- que, mais elle était si régulière que sans cet apparat royal on l'au- rait prise pour un monastère réformé. Comme tous les vices étaient bannis du prince, les courtisans se faisaient un devoir de s'en éloigner; aussi n'y auraient-ils pas été soufferts sur un autre pied. » Cet exemple des archiducs fut pour la noblesse une éner- gique prédication; en même temps d'ailleurs qu'ils faisaient res- pecter la vertu dans leur entourage, ils appelaient dans le pays de nouvelles corporations religieuses, et il est facile d'entrevoir que leur exemple entrait dans le calcul des princes ^. La sévérité de la cour devait en éloigner ceux qui ne cherchaient que l'orgueil du faste et les luxueux excès de la débauche. Une cour qui n'était plus un centre de plaisirs, mais un centre d'affaires, était un faible attrait. La réforme trop peu remarquée d'Albert et d'Isabelle rompait avec cette corruption systématique de la noblesse dont nous avons vu chez leurs prédécesseurs le but et l'immorale poli- tique. En réagissant contre ces précédents, les princes comme Louis XIII de France ^, essayaient une réforme sociale qui devait * Le sire de Monlpleinchamp, Histoire de l'archiduc Albert, éd. de Robaulx de Soumoy, dans la Collection des mé^, sur l'qist. de Belg. et de la Soc. his- TORiQ. de Belg., p. 533. Bruxelles, 1870. — Cf. p. 524, le portrait de l'ar- chiduc. ^ N. Briavoinne, Mémoire sur l'état des Pays-Bas depuis Albert et Isa- belle jusqu'à la fin du siècle dernier, Mém. cour, de l'Acad. roy. de Belg., iD-4M. XIV, p. 26. 3 Le Play, L'organisation du travail, p. 99 ; la réforme sous les premiers Bourbons. ( lOi ) avoir plus d'influence et de durée que celle du vertueux père de Louis XIV. Moins distraite et moins corrompue, la noblesse songea plus à SCS devoirs et à ses intérêts. Les traditions nationales étaient faites pour Tencourager et la soutenir; l'action politique exercée en commun par les trois ordres les tenait intimement unis, et éta- blissait la solidarité dans leur vie et leurs intérêts. En même temps la pratique séculaire de la vie publique, Tintervenlion héréditaire dans la défense des intérêts provinciaux leur inspirait cet esprit du bien public, cet amour national qui est le plus beau caractère de la vraie aristocratie *. Cette noblesse, constituant le second ordre des Etats, où elle siégeait en la personne des seigneurs les plus qualifiés, résidait ordinairement à la campagne ^ et y formait une société élevée et bienfaisante, fière de ses ancêtres, de ses droits, et plus attachée encore à ses privilèges sociaux qu'à ses droits utiles. Ils tenaient à maintenir la dignité et le respect de leur ordre. Ils s'indignaient de voir conquérir par des gens sans mérite les honneurs du blason; nobles sans noblesse de sang ni de caractère venant « se fourrer, se glisser » parmi la vraie noblesse, et former une sorte de vaine aristocratie dépourvue d'autorité sociale. Ils réclamaient avec énergie et hauteur leurs privilèges traditionnels; et à la fin de l'ancien régime, devenus de plus en plus exclusifs, ils n'admettaient plus aux Etats, comme vrais gen- tilshommes, que ceux pouvant prouver un certain nombre de quartiers, en appuyant leur droit de naissance de l'autorité sociale que donnait la possession de fiefs, de seigneuries ou de terres de justice d'un minimum de valeur et d'étendue ^. Il est curieux d'étudier ces dispositions d'esprit de l'aristocratie foncière de l'époque, dans « l'humble remonstrance sur le fait de noblesse à * Voir sur « l'esprit du bien public " chez la noblesse, les belles pDges de M. Ch. de Ribbe, Les familles et la société en France avant la révolution, liv. I, ch. V. 2 Benlivoglio, Histoire des guerres de Flandre, p. 9, Irad. Loiseau. Paris, 1770. 5 Edm. Poullet, Les Constitutions nationales belges de Vancien régime, Mém. de l'Acau. ro¥. de Belg,, in-S", t. XXVI, p. 142. ( 105 ) Messieurs de la noblesse du pays et comté du Hainaut » datant du commencement du XVII" siècle ^ « L'ordre de la noblesse, y est- il dit, estant la garde et defTencc de Testât, il est nécessaire d'avoir esgard que ses franchises soient entretenues. » D'ailleurs les gen- tilshommes du temps se montrent dignes de leur rôle: ils com- prennent leur mission, savent rester sur leurs domaines, y vivre en prudhommes, y dépenser leur fortune et s'y faire aimer 2. Tel est l'exemple du prince Charles de Croy. Entré en ménage en IGOo, il en fait lui-même le règlement minutieux. « Scavoir fai- sons, dit-il en son préambule ^, que comme souvent par faute de vouloir tenir trop grand train et mesnage (rop opulent, tant en nombre de personnes que autrement, que non-seulement ceux qui le font ainsy, mais aussy leurs biens et ceulx y déclarés suc- cesseurs, viennent tellement à s'engager et à s'endebter qu'ils viennent à la parfin à se ruiner, perdre et aliéner, qui est souvent la cause de la perle totale des grandes maisons et de la mémoire d'icelles, » il se décide à donner des conseils à sa famille, et à donner l'exemple de l'ordre dans sa maison. Lui aussi s'occupait d'agriculture *; nous avons déjà parlé des gentilshommes du pays de Namur. Il est certain que Ihabilude traditionnelle de la vie publique, entretenue par les États fut pour beaucoup dans cette heureuse situation. L'exemple de la chute des anciens Etats pro- • Publiée dans LdiCroix, Invenlaire des archives du Hainaut, p. 220. 2 L. de Monge, L'ancien régime en Belgique, Hevue générale de Bruxelles, janvier 1877. 3 Publié par Hagemans, Histoire du pays de Chimay, 1. 1, p. 282. — Cette série de conseils a quelque analogie avec la pratique des livres de raison, dont M. de Ribbe nous a révélé le contenu si vivement intéressant. Nous sommes convaincus que notre pays doit avoir des traces de ces œuvres de tra- dition. Nous en avons rencontré quelques-unes. Les papiers que nous avons trouvés se rapportent à des classes diverses de la société; nous ne pouvions les insérer ici dans le texte. L'intérêt qu'elles présentent nous engage à les ajouter à ce mémoire. Note C. * Ce prince de Croy avait écrit un « abrégé touchant l'agriculture, recueilli et mis en ordre par nous Ciiarles, syre et duc de Croy et d'Arschot, dédié à M""* Dorothée, duchesse de C et d'A, notre femme, 1606. » Hagemans, ibid., ce sont des extraits d'OUivicr de Serres et de Charles Esliennes. ( 106 ) vinciaux de France, l'efiFet qu'eut à la fin de Tancien régime, dans ce pays, le rétablissement des assemblées provinciales par Necker sont à cet égard aussi instructifs que concluants *. C'est par consé- quent aussi à cette survivance de notre vie locale que nous devons en partie la supériorité de notre agriculture sur celle de la France à la veille de la Révolution 2. En effet le rôle social de le noblesse belge se maintint dès le XVIP siècle jusqu'à la fin de l'ancien régime. La centralisation gouvernementale s'accentua sous le gouvernement autrichien, en ce sens que la grande noblesse fut tout à fait écartée de la politique ^, tout en gardant une haute place dans les armées et une grande influence sociale. Celte influence était reconnue par le gouvernement par la collation de places administratives très- honorifiques, mais sans pouvoir sérieux^. L'aristocratie nationale conservait donc sa puissance dans le pays ; elle en élait fière. Le gouvernement de Vienne la ménagea trop peu; il devint antipa- thique et odieux à la noblesse belge. La cour de Bruxelles était le théâtre de luttes continuelles de préséance entre les nobles de la suite et ceux du pays; les gouverneurs, le comte de Cobenzl en particulier, traitaient la noblesse belge avec une hauteur brutale ^. Le gouvernement ne lui ménageait pas les procédés désobligeants ^, traitait ses réclamations de prétentions vaines et incommodes ^. Cependant si l'aristocratie politique et féodale avait '■ L. de Lavergne, Les Assemblées provinciales sous Louis XVI, passim. — Madame de Slaël, Considérations sur la révolution française, !»•« parlie ch. VI. ^ A. Young, Voyage en France, œuvres, éd. Paris, 1801, t. XVII, pp. 63 et 251. — L, de Lavergne, Économie rurale de la France, 4^ éd., p. 70, 3 Edm. Poullel, Mém. cité sur les gouverneurs de provinces, p. 27. * Ch. Steur, Mémoire sur l'administration des Pays-Bas autrichiens, Mém. de l'Acad. roî. de Belg., in-i", t. VI, p. 50. ^ Ch. Roger et Ch. de Ch, Mémoires et souvenirs sur la cour de Bruxelles et sur la société belge depuis le règne dé Marie Thérèse, passim. — Cf. Gachard, La cour de Bruxelles sous le gouvernement autrichien. Revue de Budxelles, 1841. « Pouliet, ibid. 7 Galesloot, Archives de la cour féodale de Brabant, préface. ( 107 ) vécu, la noblesse était encore vivante et puissante; on en trouve une dernière preuve dans le peu de succès que le régime révolu- tionnaire eut presque partout dans nos provinces. SECTION 11. — Le clergé et les moines. L'action directe du clergé sur l'agriculture se résume presque tout entière dans l'histoire de l'institution monastique et de ses travaux. Les moines participèrent et aidèrent puissamment à l'œuvre sociale de l'église catholique; ils accomplirent aussi dans l'ordre économique une œuvre, qui pour être accessoire n'en fut pas moins éminente. Les moines, on l'a dit souvent, ont conquis à la culture la plus grande partie de l'Occident : notre intention n'est pas d'analyser leur action en Belgique dans ses détails liislo- riques, mais seulement de chercher à rendre compte de sa raison d'être et son système. Le travail fut pour les moines comme pour toute l'humanité, l'instrument du progrès industriel, mais qu'est- ce qui donnait à ce travail une fécondité si exceptionnelle? La vocation monastique, par essence, est l'appel à la perfection chré- tienne. La réaliser est le but de la vie et des efforts |du moine. Or le travail rentre dans l'ordre de ces efforts. C'est, nous l'avons dit, une peine et un commandement. Les moines travaillaient donc, mais ils le faisaient uniquement par esprit de devoir. Leur labeur était œuvre d'expiation et de mérite, non une spéculation, une entreprise d'enrichissement. Et par le but général de sa vie, et par le texte exprès de ses règles, le moine devait donc tra- vailler '. A quels travaux les moines vont-ils donc se livrer? A ceux que leur impose l'état économique et social du temps, et par consé- quent à ceux qui sont les plus utiles aux contemporains et à la société. Reportons-nous aux débuts des monastères. Au sortir des * E. Levasseur, Histoire des classes ouvrières en France avant 89, t. I, p. 129. Le travail dans les monastères. — Ch. Duvivier, Les hospites, § 6. — Gesta abbalum gemblacensium, apud Pertz, VIII, pp. 555 et suiv., n" 23. ( 108 ) invasions barbares, dans un pays tout couvert encore d'épaisses forêts, et de marais profonds, de sables et de bruyères stériles, un moine pour s'isoler devait arracber au sol sa propre nourri- ture, un couvent ne pouvait s'établir qu'en forçant cette nature ingrate à entretenir ses nouveaux babitants. Sans doute au temps des fondations monastiques, il y avait déjà des villœ prospères, des domaines productifs et bien exploités; mais une partie assez restreinte du sol national était occupée par ces exploitations. Nos ancêtres avaient naturellement clioisi les situations les plus favo- rables, dont le terrain conviait à la culture, où les cours d'eau facilitaient la mise en valeur du sol. On a prétendu que nos pères avaient mal choisi leurs établissements; c'est là une erreur. Les villages dont nous connaissons le site ancien étaient très-bien situés au point de vue agricole. Si le contraire nous paraît aujour- d'hui, c'est que nous oublions que la plupart de nos villes doivent leur origine à des cloîtres. Or ceux-ci, loin de rechercher les avan- tages de la situation, les approches des terres habitées, s'établis- saient de préférence en des endroits inaccessibles jusque-là à toute civilisation, et qui n'étaient que le refuge des bétes fauves K Là, défrichant, asséchant, labourant sans souci du résultat maté- riel, mais pour accomplir leur règle et suffire à leur entretien, les moines importèrent dans ces régions barbares les procédés per- fectionnés que les chefs de leur ordre leur enseignaient d'Italie. Ils y appliquaient aussi les procédés nouveaux que les obstacles naturels de tout genre introduisirent dans leur méthode agri- cole 2. Nous n'avons pas sur le mode de culture des premiers éta- blissements monastiques belges de renseignements complets ni précis. Tâchons cependant de nous rendre un compte sommaire * J. Thys, Historische verhandelingen over den staet van het Nederland, t. I, p. 140. ^ Schayes, La Belgique avant et pendant la domination romaine, t. III, pp. 162 et suiv. — Comte de Monlalembert, Les moines d'Occident, t. VI, pp. 273 et suiv. Les moines ont probablement appliqué très-anciennement les procédés de drainage, « sublerraneos aqueeductus derivatus : » Gramaye , Jntiquitales Flandriœ, p. 145, 1708. ( 109 ) de leur système ainsi que de l'ensemble de leur politique écono- mique. Leur agriculture, comme celle de toute l'époque que nous étu- dierons plus loin, était basée sur un système compensateur entre les diverses terres : terres arables et prairies. Mais pour arriver à cette constitution, ils devaient défricher, dessécher, faire, en un mot, un travail préparatoire long et pénible. II fallait à une opéra- tion de cette nature le travail en grand, la main-d'œuvre énergique et persévérante, une direction commune, des frais généraux, de vastes terrains, une longue stabilité d'exploitation. Qui se sera pénétré de la difficulté que présentait la transformation des forêts et marais en terres cultivées, sera convaincu qu'elle ne pourrait être opérée que par le travail assidu d'un corps permanent. En effet les revenus dun tel travail se font longtemps attendre; ils sont trop lents et surtout trop peu élevés, pour tenter l'entreprise des particuliers, qui cherchent avant tout à s'enrichir et à tirer rémunération de leurs labeurs; les institutions monastiques seules, exploitant d'une manière continue et sans esprit de lucre, pou- vaient venir à bout dune œuvre pour laquelle la force de la spéculation était impuissante '. Les seigneurs d'ailleurs comprenaient très-bien cette vérité, ou du moins la constataient dans les faits. Aussi font ils sans cesse aux monastères de grandes concessions presque gratuites de bois, de marais dont ils ne savent tirer aucun profit. Ces concessions se font généralement à litre gratuit ou sous une redevance dérisoire; mais elles constituaient encore un bénéfice net pour le seigneur en enrichissant et peuplant le pays, ou en lui servant une rente que, si minime fût-elle, il n'eût pu obtenir autrement. Les con- cessions portaient cependant une condition, celle de la mise en culture pour les terres vierges, et de l'extraction pour les marais: cette condition, d'ailleurs superflue, était la source du bénéfice du donateur -. * Ch. du Trieu de Terûouck, Mémoire sur les défrichements, Mém.de l'Acad. roy.de Belg., in-4", t. XXI, p. 10. * Van Lokeren, Cartulaire de S^-Baion, p.Dl. On conslate une multitude de concessions de moers (marais, terres lourbifères), à condition d'extraire la ( no ) Les forêts défrichées se transformaient en cultures, les marais desséchés, les moers devenaient prairies *. et ainsi se constituait l'exploitation générale en partie double : la culture semi-pasto- rale de l'époque. Si dans les exploitations communes, le pré était alors un élé- ment indispensable de toute production, on comprend aisément qu'il en était à plus forte raison ainsi dans ces terres flamandes récemment conquises à la production. Aussi les abbayes soignè- rent-elles d'une manière spéciale cette partie de leur domaine qui devait conserver la fertilité à la partie arable; elles devaient donc développer le bétail. Comment les moines s'y prenaient-ils pour recruter leur bétail, sans y mettre de capitaux trop élevés? D'abord ils en élevaient eux-mêmes et le soignaient avec une diligente attention 2; en outre ils encourageaient leurs ouvriers à en acheter : leurs bêtes pouvaient pâturer sur le pré monacal et les profits étaient pour eux^; enfin les moines admettaient sur leurs terres des bêtes à engraisser : sorte de commandite agricole toute à leur avantage en ce sens qu'ils bénéficiaient du fumier; les conventions étaient d'ailleurs établies de manière à leur en assurer le profit *. tourbe. Voir ibicl, p. 94. — Cartulaire des Dunes, passim , et aussi de bruyères (woestynen, waslina) à défricher. — Abbé Van de Putle, Esquisse sur la mise en culture de la Flandre occidentale, Mém. Soc. émulation de Brdges, ^^ série, t. 111. * Ex palude in solidam conversa lerram, Mirœus, Dipl., I, G5. 2 Thomas de Gantimpré, Bonum universale de apibus{\2iO),p. 12o, raconte l'histoire cuiieusedu bœuf gras d'un monastère. 5 Piol, Cartulaire de S^-Trond, t. 1, p. 73. * La commandite de bestiaux, qui donnera naissance au contrat de cheptel, usitée depuis longtemps chez les Wisigolhs, est réglée par leur loi (liv. V, til. V, §§ 1 et 5. De animalibus in custodiam susceptis). Elle est très-répandue chez les moines du moyen-àge. Ils se chargeaient moyennant un certain prix d'en- graisser le bétail des propriétaires voisins « equosad sejornandum, vaccas et porcosad incrassandum. » (Duvivier, Hospites, p. 14o, n" 5.) Un acte de 1203 de l'abbaye de Terbanck y signale des « pecora locala vel nutrienda. » {Ana- lectes pour servir à rhist. ecclésiast. de la Belg.,\. VII, p. 315). Les seigneurs abusèrent même parfois de cet usage en faisant engraisser sur les terres mona- ( m ) Ces domaines et ces prés du manse monacal étaient donc d'une haute utilité agricole, et les seigneurs concédaient volon- tiers aux monastères les terres nécessaires au pâturage de leurs bêtes *. Lorsque les travaux généraux étaient terminés, les moines n'abandonnaient pas l'exploitation de la terre mise en culture: ils en gardaient la régie. Celle mesure était sage. Si trop tôt, ces terres 72 oua/es avaient été livrées aux tenanciers, elles eussent perdu cette fertilité acquise à la sueur du front des frères. Ces terres nouvellement exploitées étaient trop jeunes pour supporter les cultures épuisantes d'un sol fait. Il fallait les ménager, leur rendre amplement ce qu'on leur enlevait par chaque récolte. Or, ces conditions, presque autant que la culture première, s'ac- cordent mal avec le désir du gain et surtout avec le défaut de capital des paysans de l'époque. D'ailleurs, les terres fertiles elles- mêmes, nécessitaient des restitutions et une période, assez longue de l'exploitation riche et soignée des moines en rendait la pro- ductivité plus assurée et la récolte plus fructueuse. Les moines donc préparaient l'exploitation des tenanciers laïques par un long travail et enrichissement du sol. Les terres monastiques étaient divisées en villœ comme tous les domaines seigneuriaux. Plusieurs d'entre elles sont, comme nous venons de le dire, soumises à l'exploitation directe des moines. C'est d'abord l'exploitation abbatiale elle-même. Les âulrcs villœ en régie, dites moiiickhoven, sont dirigées par un moine avec l'aide des convers, des ouvriers de l'abbaye et aux cales les aaimaux destinés à leur table (Maghe, Chron. Bonœ Spei, p. 278). Ces contrais garantissaient aux moines la présence de ranimai pendant le temps stipulé. S'il périssait on devait le remplacer (Duvivier, p. 146). — Tarlier et Waulers, Bel g. anc. et moderne. Canton de Jodoigne, p. 68. — Vincent de Beauvais, Spéculum doctrinale, lib X, cap. CX, CXI , explique en détail ce contrat. ^ Concession de Thierry d'Alsace à l'abbaye des Dunes (1129). « Quotcun- que propriis aralris colère ad suos usus voluerunt et quantum ad pascui. suarum bestiarum opus habuerint una cum illà quam modo inhabilant {Chron. et cartul. des Dunes, éd. Van de Putte, p. 153. Cf. p. 443. ( 112 ) frais de celle-ci ^ Parfois l'abbaye louait une ferme à un de ses religieux chargé de veiller a son exploitation et à la diriger fidèle- ment '^. On constate parfois dans une môme ferme la suitcession des trois systèmes: un moine villicus, un moine fermier et enfin un fermier laïc -. Le système de la régie était d'ailleurs le prin- cipe monastique. Nous avons admis, disent les nouveaux statuts de l'ordre Cistercien, de vivre plutôt de Tagriculture que des revenus d'autrui ^ On évitait donc d'aliéner les biens, et on pré- férait exploiter soi-même ceux qu'on possédait. Pour procédera la location des biens, on consultait le chapitre général de l'ordre. Dans une de ces délibérations, le chapitre conseilla d'affermer les terres éloignées et les moins utiles ^, et on peut considéreï" cette solution comme étant la règle de ses décisions. La nécessité seule, le défaut de capitaux, par exemple, pouvait déterminer une vente; elle justifiait parfois une concession à long terme. Cependant les moines ne gardaient pas toujours la régie de leurs domaines. Soit que tous les chapitres n'eussent pas les mêmes règles que celui des Cisterciens, soit que le nombre des moines ne permît pas l'exploitation des biens si considérables qu'ils possédaient, soit enfin que l'intérêt du monastère ait modifié parfois les appréciations des chefs de l'ordre, il arrivait que les ^ « Moris fuit omnibus monasticis prœcipuas agrorum suorum posssesiones et grangias fratrum conversorum et laicorum colère laboribus, unde et munck- huyzen dicta sunt. » Trotz, Jus agrarium, t. I, p. 55, — Cf. Tarlier et Wau- lers, Belg. anc. et mod. Arrond. de Tirlemont, p. 154. 2 Curlis de Bochout à Dikiielvenne : Un moine vilbcus en 1252, un moine fermier en 1476, un fermier laïc en 1555. En concluant le second bail, l'abbé déclare livrer sa ferme à ce religieux « omme le regeerne ende le bewaerne wel endre gbelrouwelike. Broeckaerl et de Potier, Gesch. der gem. Oost- Vlaand, ^i«r.,2ed., p. 9. 3 a Polius de agricullura et nutritura animalium quam de redditibus alienis vivere disposuimus. » Statuta ordinis cartusiensis ; stat. anliq., p. 3, cap.XXXIll,éd. Bàle, 1510. * « Terras remolas el minus utiles, » Cart. des Dunes (1540), p. 711. Ce principe est fort clairement appliqué dans la politique économique du monas- tère de MaroUcs (1270-1570). Ghesquière, Acta sanctorum Belgii, Vie de S'-Humbert, t. IV, pp 168 el suiv. Cf. mfrà. ( M3 ) moines cédaient leurs manses à des laïcs. Quand les terres étaient suffisamment aménagées, qu'elles étaient capables de nourrir une famille, elles étaient livrées à l'exploitation des fermiers K Comment donc était constituée l'exploitation monastique elle- même ? La population monastique comprenait une triple catégorie de personnes. Les moines eux-mêmes, membres de Tordre, les domes- tiques, familiares ou hagastaldi, dont nous avons parlé plus haut, et enfin les convers. Ceux ci étaient des personnes du monde qui se convertissaient à Dieu dans un couvent et se liaient à Tordre par un lien reli- gieux. Ils rentraient dans cette vaste catégorie semi-séculière, fon- dée à Vallombreuse par Saint-Jean Gualbert et par le célèbre abbé Guillaume, à Hirschau, au Xl^ siècle '^. Les moines et leurs aides se livraient à l'intérieur de l'abbaye aux travaux les plus divers et les plus multiples. Ils pourvoyaient par eux-mêmes à toutes les consommations industrielles du monas- tère. Il y avait donc à côté des moines agriculteurs , une nom- breuse troupe de moines artisans. Nous n'avons pas à examiner la constitution industrielle de l'abbaye, constatons seulement l'existence, en son sein, d'une vie manufacturière assez active ^. Le plan de l'exploitation est tracé en général sur le plan ita- lien : en rassemblant les renseignements épars dans les chro- niques et les chartes, on est parvenu à reconstituer d'une manière assez complète la physionomie des bâtiments d'exploitation '\ Au * G^i Eenens, Mémoire sur laferlilisation des landes, Mém. codr. de l'Acad. ROY. DE Belg , in-8", t. Il, p. 24i. 2 Comte de Moulalembert, Les moines d'Occident, t. VI, p. 484. — « Liceat vobis quoque clericos et laicos liberos et absolûtes a seculo fugienles ad conversionem recipere et eos absque ullius coniradiclione in veslro collegio relinere. Pape Alexandre III à Tabbaye de Liessies (1180) : Duvivier, Rech. hist. sur le Hainaut ancien, p. 628. — Le comte Godefroid de Namurel son épouse Ermesinde en furent. « Infirmorum conversorum professo habitu, oslen- lationis faslum depresserunt. » Annal soc. archéol. de Namur, t. V], p. 598. '" Levasseur, op. et loc, cit. * Duvivier, //06pz7e>% p. 148. Cf. Viollel-le-Due. Diclionnaire de Parclii- tecture, v» abbaye. Tome XXXII. 8 ( n4 ) centre, se trouve le bâtiment de ferme (curtis ou grangià), soit une succursale de l'abbaye (ce//a); soit enfin l'abbaye elle-même (clauslrum, domus, mansiones canonicorum sive infra claustrum, sive extra) '. Le corps de ferme était ordinairement bien con- struit, spacieux et soigneusement aménagé ^. La porte d'entrée se trouvait en face de celle qui donnait sur la curtis. Là se trou- vaient les autres installations nécessaires ou ordinaires, granges, brasserie, pressoir. En debors de l'enceinte, se groupaient les habitations des co- lons; on rencontrait ensuite le moulin. A la porte extérieure de l'enceinte se trouvait l'hospice, annexé ordinairement à l'abbaye seule. Elle était tantôt comprise, tantôt pas, dans le territoire monastique proprement dit. Passons maintenant aux terres non exploitées sous la direction des moines mêmes. Quand ils avaient suffisamment préparé le sol, dit l'abbé Mann, ils faisaient bâtir des habitations commodes, et y établissaient des fermiers à des conditions équitables. Nous ne connaissons pas de détails spéciaux sur ces constructions; il est probable que lin- stallation de ces colons ressemblait à celle que nous avons décrite plus haut. Chose plus importante, c'est que le capital d'exploita- tion était particulièrement soigné. Les renseignements que nous avons nous montrent de nom- breux contrats de métayage et de cheptel ou la sumnia sortis est considérable ^. Les moines usaient, vis-à-vis de leurs tenanciers, de procédés très-favorables et conformes à cette haute idée de pa- tronage social, devoir des grands propriétaires. Le succès du * Duvivier, Hainaut ancien, pp. 652-658, * En Belgique on conserve la grange « de Ter Doest. » Reusens, Éléments d'archéologie.— Le carlulaire des Dunes comprend la description et les me- sures de la ferme (grange) et maison manahle de Zinlhines. La construction en est faite avec un luxe sérieux. Le chêne « boin et vaillable w y domine. La maison entre deux pignons à 1 16 pieds sur 52. Bergeries, boveries, porche- ries, colombier, elc. {Carlulaire, p. 768). Celle grange appartient à l'abbaye de Saint- Vaast, 1409. 3 Voir plus loin le contrat de cheplel, et le métayage. i ( 113 ) travail agricole tient à la sécurité de l'exploitation. Or, cette sécu- rité ne rentre-t-elle pas dans l'assurance qu'un propriétaire égoïste ne soustraira pas tous les bénéfices; n'est-elle pas augmentée par cette confiance qu'il saura au contraire sacrifier, s'il le faut, une partie de ses droits pour alléger la misère de ses tenanciers? La charité seule, la grande maxime « Vivre et laisser vivre » en est la plus sûre garantie '. Or, telle était la devise des moines; car telle est la règle chré- tienne rappelée d'ailleurs par les glorieux chefs de l'Institut mo- nastique, a Comme saint Benoît, nous dit l'illustre historien des moines", Cassiodore veut que les cultivateurs des terres monas- tiques aient part au bien-être temporel et spirituel de leurs patrons. Instruisez vos paysans aux bonnes mœurs, dit-il, et ne les grevez pas de redevances onéreuses ou nouvelles; appelez-les souvent à vos fêtes, afin qu'ils aient à rougir, sil y a lieu, de vous appartenir et de si peu vous ressembler. » L'histoire est là pour montrer si les moines ont su joindre l'exemple au précepte. Ils ne pressuraient pas leurs tenanciers de redevances exagérées ^, leur accordant des remises aux années difficiles *, et parfois pen- dant les premières années de bail, pour mettre l'exploitation en train ^. Les abbayes faisaient prêter serment à leurs intendants de ne pas opprimer leurs colons et réprimaient les abus de ceux qui se rendaient coupables de malversations ^. Enfin, ils faisaient des avances de graines et d'engrais ^. Tout cela diminuait le fer- mage et ses charges, et par conséquent augmentait l'aisance des habitants. Sans doute , il y a des exemples d'insurrections dans les domaines * Brants, Ln grande propriété, loc. cit., p. 18. ^ Comte de Montalembert, Les moines d'Occident, t. Il, p. 86. Cf. p. 158. ^ T. de Bruyii, De l'influence des moines sur la civilisation en Belgique, Mém. de la Soc. littér. de l'Université de Locvaiiv, t. X, p. 202. * A. Heylen, Historische verandeling over den landbouw der Kempen, p. 20. ^ A. Waulers, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, p. 53. ^ Promesse soleunelle de ne pas « quemquam ur villa depredare » (1107), Cartulaire de S^-Dertin, p. 5. Cf. infrà. ^ Thys, Staet der Nederland, t. I, p. 149. ( 116 ) monastiques '; il arrive qu'en cas de lutte, les tenanciers pren- nent partie contre les moines; mais ce sont là des événements passagers : le peuple prend aisément parti contre ses maîtres, et un mécontentement accidentel peut occasionner des violences momentanées 2. Ce qui prouve le mieux la conduite des moines, c'est qu'ils n'ont pas dû accorder ces chartes d'affranchissement que les sei- gneurs laïcs prodiguèrent au XIP siècle. Les moines ont su suivre fidèlement et consciencieusement les exigences du mouvement économique. Leurs colons se sentaient libres et avaient confiance en l'autorité qui les gouvernait. Nous sommes loin de prétendre cependant que l'administration monacale fut toujours irrépro- cliable. 11 y eut des moines prévaricateurs, notamment au X*" siè- cle, avant la grande réforme de Grégoire VII; il y en eut même après lui, car le moine ne dépouille pas la nature humaine en revêtant le froc monastique. 11 serait long d'énumérer les mal- heurs que causèrent aux monastères la simonie et l'intrusion. Le moine Rodulphc, abbé lui-même et plus lard réformateur de Saint-Trond, nous en a laissé pour cette abbaye, la sombre pein- ture, et dans l'abbé Obbert en particulier, le type de l'intrus ^. Lobbes, à la même date, a le même sort sous Arnulphc ^. Tous accablent les tenanciers de charges et de redevances. Les annales monastiques nous font assister aussi aux luttes des abbés contre ' Duvivier, Hospites, p. 143, n° 5. 2 « Oppidani nostri omnes illi (hosli) favorabiles eraiit, ut polo semper levissimus ad talia popolus. » Rodulphus, Gesta abbat. Triid. apud. Pertz, X, 1119. 3 Rodulphus, ibid., a° 1093, « Obbertus abbas in parentibus suis et cura domeslica profluens nimis et gloriosus, plura victus et vestiius effundebat quam in frairibiis et quœ iûterdum lolerare non poleranl abbaliae reditus,unde et ruricolas in precariis fréquenter nimis aggravabat, » p. 251. Cl'. Les misères de la simonie el de Vinlrusion, ibid., pp. 281 et suiv., a» 1099. * Vos, Histoire de Lobbes. Lettres des moines de Lobbes à Obberl, évêque de Liège, contre Tabbé Arnulphe (t 1100). « Superabundaiis fertililale tempo- rum nihil providel in posterum, nihil nobis reservans, Ihesauros suos condidit marsupio pertuso; fiscatis suis solidos, Oscis fiscos superaddens et solidos , » 1 II, p. 454. ( 117 ) (les intendants avides et rapaces *. Ces luttes sont nombreuses; mais le ehroniqueur les rapporte en détail : ce sont les petits drames de, la vie monastique. Le développement général de l'ordre s'oppose à leur généralisation. Les moines n'eussent pu rendre à aucun pays les services éminents et incontestés qu'on leur doit, s'ils eussent été des despotes et des exacteurs. Ce qui est plus éloquent que tous les raisonnements, c'est en effet, le témoignage môme des faits contemporains. Or, il y a une série de faits également caractéristiques: les donations multiples faites aux abbayes; les distributions qu'on fait par leur intermé- diaire ; les émancipations qu'on accomplit en leur offrant les serfs à Sainteur ^; enfin , les villages et les bourgs qui se forment autour de leur enceinte. On donnait aux abbayes. Pendant tout le cours du moyen-âge, les seigneurs et les particuliers firent au clergé des donations considérables de terres et de biens de toute nature. Ils avaient la conviction que ces donations pieuses étaient un acte méritoire et une réparation pour les crimes de leur vie ^. Il en résultait que les possessions monastiques comprenaient des types d'exploita- tion de toute nature. Ces manses innombrables qui figurent dans les polyptiques, ne sontpas des fermes constituées parles moines, d'après le système que nous avons esquissé. Ce sont des terres à revenus dont les moines avaient la jouissance ^. Ils répandaient * Rodulphus, ibid., a° 1117, p. 289. Villicus « redituum villae voiago »i calamilas. » Le tkf lui fui enlevé, sa personne et ses biens adjugés au couveia après de longs débals. 2 Voir plus haut. 3 Mirseus, « Codex donaïunum piaruln » el passim dans tous les cartulaires. — Hincmar de Reims prévoyant une calomnie éditée plus lard, apostrophe énergiquement ceux qui « jam sua misericordialiler largiunlur sed se cubto- dire a peccalis negligunl el venalem Dei justiliani œstimant, cuni curant pro peccalis nummos Iribuere et arbilranlur se posse inulte peccare. Qui quanti largiuntur aspiciunt, sed quanta rapiunl non perlendunt, iu pertuso sacculo mercedes miltunt. » De cavendis viliis et virlulibus exercendis, éd. Paris, 1045, QEwtres, t. Il, p. 45. * Nous croyons inexact l'aperçu de MM. Feys et Van de Casteele, Histoire d'Oudtnbourg, t. I, p. 4 il, sur les causes pour lesquelles les moines n'exploi- laicnl pas tout en régie. ( H8) sans doute sur ces possessions nouvelles les bienfaits d'une admi- nistration sage, mais ces bienfaits y étaient moins sensibles que dans les dépendances immédiates des manses monacaux. Ces donations enrichissaient les abbayes , et cette richesse ne pouvait que s'accroître par une administration sage et éclairée , rendue bienfaisante par l'esprit qui l'inspirait. Les revenus de l'abbaye étaient répartis en trois parts; l'une destinée à la pitance des religieux, l'autre au temporel du culte, la troisième au secours des indigents. Les donations indiquaient parfois elles-mêmes leur but cbaritable. Les moines étaient les intermédiaires ordinaires non pas forcés, des libéralités des particuliers. La confiance qu'on avait en eux les faisait naturellement choisir comme exécuteurs de pareilles volontés *, et leur perpétuité assurait la stabilité de la fondation. Les biens des abbayes étaient administrés par l'abbé ; mais il avait sous lui divers chefs de travaux préposés aux diverses sec- lions du travail monastique et spécialement le prieur, intendant général des biens du couvent. Cette administration sagement réglée, faisait de l'abbaye une mine d'argent inépuisable 2, dont la richesse se répandait sur le pays environnant, tant par sa communication volontaire et charitable, que par sa communica- tion naturelle et économique. Les richesses de Tabbaye ne fai- saient d'ailleurs que s'accroître. Leurs acquisitions, à titre gratuit, ne tarissaient pas, et elles étaient la source d'augmentation con- stante de leurs revenus parles achats directs, la hausse naturelle de la valeur du sol, les prêts et engagères. Cette source était féconde aussi : les moines avaient la plus grande fortune de répoque,ils étaient les banquiers et acheteurs indiqués à qui- conque se trouvait dans le besoin^. L'administration des abbayes ^ Teslamenl de Goswin de Gossencourt (1346). Hujus mei testamenli seu ultime niee voluntalis eligo et constituo nieos veros et legitiaios exsecutores et maiiufideles discrelas personas dom. : les moines de l'abbaye d'Heylissem» cité par Waulers, Be!g. anc. et moi., art. Heylissem. * « Mons argenleus indeficiens, « dit de Tabbaye des Dunes, l'abbé Nicolas deBailleul (1-226-1255), Chronique des Dunes, p. XVIII. ^ Voir plus bas le crédit. ( il9 ) ne fut cependant pas toujours très-heureuse. On les voit endet- tées, faire des emprunts, recourir même à des aliénations. Mais ces moments de détresse étaient vite réparés quand un adminis- trateur intelligent reprenait la direction des affaires ^ Les biens des fondations charitables étaient confiés dans l'ab- baye à un fonctionnaire spécial. Cette administration consis- tuait le service de la Porte. Son chef était le portier qui dans beaucoup de couvents portait le nom plus expressif d'aumônier {ekemosynarius) 2. La Porte {porta) n'était autre chose que le porche extérieur du monastère où se réunissaient les pauvres, et où se présentaient les voyageurs et les malades ^. Le service de charité était, par excellence, dans l'esprit de l'institut monastique; aussi alla-t-il toujours en se perfectionnant à mesure qu'augmen- taient les ressources mêmes des monastères. Dès 816, le concile d'Aix-la-Chapelle ordonnait aux couvents d'avoir près de la porle, un lieu de réception pour les arrivants et un hôtel et hôpi- tal pour voyageurs et malades ^. L'histoire des progrès de la charité monastique, parallèlement avec ses ressources financières, est très-clairement exposé dans un remarquable mémoire du couvent de Postel, adressé en 1600 au roi d'Espagne ^. Le mo- nastère, dit-il, par les termes de sa fondation, doit être ouvert à tout venant, avoir un hospice de pauvres, et héberger indistinc- tement tous les étrangers , en les traitant d'après leur rang. D'abord on ne donnait aux pauvres qu'un pain et un pot de bière. Quand on devint plus riche , tant par les donations pieuses que par l'administration diligente des proviseurs, on parvint à '■ Presque toutes les chroniques présentent de ces alternatives. Alors les moines se décident à vendre. Voir plus haut. Item, Hildegonde, abbesse de Thor, « Sciant omnes quod nos gravi onere debitorum occupati, in tantum eliam ut intolerabiles imininerent usurae, lali urgente necessitate... » vend, elc. (1245). Gramaye. Antùi. Bridanœ. Diplomata, p. 33. 2 C'est à lui qu'on adresse parfois les legs charilables, « portario de Tho- san ad usum pauperum ad portam supervenientum » (1217), Cartul.des Dunes, p. 49i. ^ Pertz, Porta ad quam suscipiuntur hospites, X, p. 232. * A. du Boys, Influence sociale des conciles, p. lOi. ^ Heylen, VerJvmdeJincjen over de Kempen, p. 48. ( 120) améliorer les traitements. On donna à chacun un pain d'une livre et demie, un pot de bière et un morceau de viande. II en arrive ainsi un millier par semaine. En outre, trois fois par semaine, 500 à 400 pauvres viennent recevoir bière et pain à la porte du couvent. A Averbode, ce chiffre montait parfois jusqu'à 1,200 par jour '. Inutile d'insister sur les immenses avantages économiques et sociaux que |)résenlaieiît ces institutions en qui se résume pendant plusieurs siècles toute l'histoire de la charité 2. Indépendam- ' Ibid., p. 41. 2 A côlé de la charité moiiaslique existait cependanl la cliarité paroissiale. Chaque paroisse avait le devoir de secourir les iudigenls de sa communaulé. (Thomassin, Dict. des se. ecclésiast., v" |)auvres). Ce devoir était rempli par les tables des pauvres ou tables du S^-Esprit {de Tafefe). L'administration de ces bureaux de bienfaisance paroissiale partagea dans l'histoire le sort des fabriques d'église auxquels ils étaient annexés. Le clergé paroissial surveillait les opérations, et des laïcs de la paroisse, ordinairement les magistrats muni- cipaux, faisaient partie du conseil en qualité de momàocren (mambours\ (Waulers, Tirlemont-vi'.le, p. 165.— Rapport du cardinal d'Alsace à Clé- ment XII (1750), n" 80. Annlecfes pour servir à VHist. ecclésiast. de f'elg., t. XII, p. 127). Ces tables étaient enrichies par des donations pieuses et avaient leurs revenus piopres gérés par un proviseur {onder-momboer). 11 y avait aussi de nombreuses institutions de charité privée, fondées « elee- mosynis fidelium » avec l'autorisation du prince ou du seigneur. 11 y en avait un très grand nombre. Charles V fil en 1551 un essai de centralisation des secours, mais il ne réussit pas complètement. jNous n'avons pas même à esquisser une histoire de la charité, mais nous espérons que la question que l'Académie a posée à ce sujet, trouvera les amateurs qu'elle mérite. Les tra- vaux de MM. Tarlier et Wauters nous prouvent la fécondité de la charité de nos ancêtres. Le curieux tableau tracé en 1042 par un Récollet de Cambrai constitue une page intéressante de son histoire. (L'osliel Diev ov il est traiclé de l'antiquité et noblesse de l'hospitalité et des plus fameux hôpitaux des Pays-Das, par le V. P. David Charlal. Dovay 16^5). Les archives paroissiales et d'assez nombreuses monographies nous édifient d'ailleurs étrangement sur le zèle charitable des siècles passés. Le gouvernement prit des mesures géné- rales de bienfaisance, parmi lesquelles il faut signaler avant tout l'élablisse- meut des monts- de-piété, organisé par Coberyher. (P. de Decker, Histoire des monts- de-piété) ; et une longue série de règlements, assez peu eflQcaces contre la mendicité. (Piot, Le règne de Marie-Thérèse, ch II et III.) Voir dans Kern- { 121 ) ment des bienfaits qu'elles répandirent sur les eonlrées qui les environnaient, les hospices qu'elles construisirent, ces hôtelleries ouvertes à tout voyageur, furent de la plus haute importance au point de vue des relations commerciales. En ces temps où les roules étaient peu sûres, les voy.iges longs et fatigants, les habi- tations encore rares, l'Iiôlcllerie du monastère était pour le voya- geur un refuge et un abri. Les couvents, asiles du marchand inquiet et fatigué, furent les protecteurs du commerce en même temps que les bienfaiteurs de l'humanité souffrante '. Les monastères sont un centre religieux et économique, c'est ce que nous avons cherché, et espérons-le, réussi à établir. A ce double litre ils attiraient presque continuellement une foule nom- breuse. Cette aiïluencc était assez régulière; elle augmentait con- sidérablement la consommation locale et devait provoquer la création de groupes industriels. En même temps les solennités religieuses attiraient à des époques fixes un concours de monde encore plus considérable. Ces fêtes étaient le rendez-vous naturel de gens habitant à des distances éloignées; aussi ne tardèrent-elles pas à constituer des foires et des marchés, et devinrent ainsi la cause du développement d'un grand nombre de villages '^. peneers, De oude vryhcid Montenaken, t. II, p. 407, l'organisation détaillée d'une Table du S'-Esprit (1767). ^ Schérer, Histoire du commerce, t. 1, p. 143. — Périn, La richesse dans les sociétés chrétiennes, t. I, p. 412, 2<" éd. — A la fin du XVIII' siècle Thos- piialilé des religieux de S'-IIubeit était encore l'unique ressource de ceux qui allaient du Brabant à Luxembourg. Verhoeven, Mémoire sur les constitu- tions de la îiation belge, Liège 1790, p. 65. — Paillart de S*-Aiglan, Mémoire cité, Sur rinflut nce des moines, p. 7S. ^ Paillart, ibid. — Godefroid, comte de Louvain, Charte de Mont S^-Guihert. « Gaudebam meo consilio unde mihi in Gemblacensi Cenobio esset ad Deuni frequenlior oralio, et unde vicinis non perturbatio sed animarum et corporuni esset consolalium, cumque propter pacis el concordise unilatem multi illuc convenerunl ut ad habitandum sibi domos construerent, » apud Perlz, t. VIII, p. oo4. Geslaabbat. Gemblac. — Ilem., Chronique de S^-Berlin. Villa nostra AIras inqua Odlandussedemjstatuit, eamque omni nobililate nobililavit; ibique utplurimuni negolia tractans, ab iiiquirenti frequentabatur populo. Marlène, Thésaurus uovus, l. III, col. 500. Sur les villages d'origine monastique voir pour le Brabant, Tarlier et Wau- ( 122 ) L'histoire industrielle et commerciale est donc intimement liée à celle des couvents; c'est à leur abri, sous leur protection que sont nées dans l'Occident les premières institutions commerciales. Les habitants venaient chercher sur leurs territoires la paix et la prospérité. Les bienfaits des couvents et le respect qu'inspirait la vertu de leurs habitants, furent cause d'un grand nombre de privilèges dont ils furent dotés par les princes et les seigneurs, et qui, con- stitués par la volonté solennelle de ceux-ci, furent ensuite garantis et confirmés par la sanction pontificale. Au nombre de ces privi- lèges, il faut signaler comme spécialement important l'exemption des novales et de toute redevance pour les exploitations, et Texemption de tonlieux ou droits de passage, pour les hommes et marchandises en destination ou de la provenance du monastère*. Les biens et les privilèges monastiques étaient inviolables. L'Eglise fulminait l'anathème contre ceux qui y touchaient, et l'excommu- nication était en ces siècles de foi, une arme plus puissante que le fer. Cependant les princes séculiers ne respectèrent pas toujours les droits des couvents; et surtout leurs agents se permirent vis- à-vis d'eux de fréquents abus. Le renouvellement continuel des confirmations pontificales prouve assez qu'il fallait rappeler sou- vent les droits religieux et la sanction qui les protégeait. Le droit qui servait le plus fréquemment de prétexte aux exigences laïques, était le droit de gîte. Ce droit obligeait l'abbé à héberger le seigneur et sa suite tant en hommes qu'en animaux, et fut souvent l'objet des protestations énergiques des couvents ^. Certains monastères étaient aussi, par droit de fondation restés soumis à des redevances spéciales, devaient aux seigneurs des droits ou des corvées, et les agents fiscaux se permettaient parfois ters, Belg. anc. et moderne ; le Hainaut : Duvivier, Bech. histor. sur le Hai- naul ancien; le Luxembourg : Prat, Histoire d'Arlon, t. II; la Flandre: Warnkônig, Histoire de Flandre, irad.Gheldolf, t. Il, p. 555; la Flandre fran- çaise : Taillar, Mémoire cité, Sur les villages, p. 579. * Voir plus loin les charges foncières et le commerce. 2 Van Lokeren, S^-Bavon, p. 97. i (123) de charger les gens d'église sans scrupule '. Enfin les princes eux-mêmes allaient parfois jusqu'à faire des sortes d'emprunts forcés aux abbayes de leur territoire 2. [Mois ce fut surtout à partir de la centralisation du pouvoir que leur position fut battue en brèche par le gouvernement, et cela notamment par la fameuse législation des biens de main-morte ^. Les formalités et défenses d'acquisition souvent rééditées et toujours éludées n'enpcchèrent pas cependant les abbayes de continuer jusqu'à la fin de l'ancien régime leur œuvre charitable et humanitaire. Sans doute, à la fin de l'ancien régime, les monastères n'avaient plus le monopole de l'instruction populaire ni de la bienfaisance publique, mais ils répandaient encore le bien être autour d'eux, et leur suppression fut en beaucoup de régions une cause de ruine et de misère. CHAPITRE III. Le régime foncier. Je ne me propose pas de transformer ce chapitre en un traité complet de droit féodal. Ce serait méconnaître et le but de ce tra- vail et les règles les plus élémentaires de la proportionnalité des matières. Après plusieurs mémoires remarquables qui ont analysé * Voir la charte de Jean III de Brabant de 1556 et celle de 1358 sur les redevances de corvées lui dues par les abbayes, dans A. Pinchart, Inv. arch. de la Cour des comptes, l. IV, p. 102, et Tordonnance d'Aubert de Bavière de 159o sur les corvées abusives imposées aux gens d'église, dans Faider, Cou- tumes générales de Hainaut, l. 1, p. Go. « Ils sont, dit-il, domaigiés et mo- lestés de corvées. » ^ Wauters, Histoire de Jean I<'^, duc de Brabant, Mé.w. de l'Acao. de Brux., n 8", t. XIII. — Cf Broeckaert et de Potter, Drongen, t"*^ reeks, S^i^ deeb p 105, ne i. ' Britz, Mémoire sur l'ancien droit belgique, p. 505. — P. Claessens, Les Liens ecclésiastiques dans ^ancienne Belgique, Re>de cathol. de Louvain. Juillet, 1880. ( 124 ) les principes juridiques du moyen-âge, nous pouvons nous borner ici à faire apercevoir les points qui ont exercé sur le mouvement économique et social l'action la plus considérable. Celte élude nous révélera dans l'ordre foncier, un progrès parallèle à celui que nous avons suivi dans le développement de la liberté personnelle des classes rurales. Le principe de la ruralilé au moyen- âge c^t essentiellement restrictif. La propriété et le travail sont soumis à une foule de limitations. Le régime féodal basé sur la propriélé foncière, est un régime exclusif de toute liberté de la propriété; dénombrements, inaliénabilités, retraits, système successoral sont autant de règles sévères et probibitives. L'bomme de fief est lié de mille entraves que nous sommes portés à juger tracassières. Le vilain dans les amodiations rurales, n'est pas beaucoup mieux partagé. Le bourgeois seul aura la libre disposition de ses biens; mais ces biens sont urbains ou censés tels. Que fait donc au régime qui gouverne les biens leur qualité urbaine ou rustique? Cette distinction est capitale, car elle nous donne le secret de la différence entre le régime du code Napoléon et celui du droit ancien. Pendant tout le moyen-âge la propriélé urbaine et rustique, confondues aujourd'hui sous une législation uniforme, furent l'objet de règles diverses, même opposées. Celte distinction est éminemment logique. Les exigences de la législa- tion rurale sont en effet toutes différentes de celle de la législa- tion urbaine. La fortune rurale a besoin de stabilité, d'unité, d'uniformité; la fortune industrielle doit être libre, mobile, circu- lante, divisible. De ce caractère si opposé doit naître un régime différent. Cette différence, la loi du moyen-âge la consacrait '. Ces réflexions nous expliquent le caractère général du droit ancien. Le principe foncier du haut moyen-âge était complètement restrictif. La raison toute simple en est que la domaniaiité pvé- dominait alors d'une manière absolue et exclusive. Depuis l'inva- sion des Barbares, les campagnes l'avaient emporté sur les villes; et le régime bénéficiaire auquel succéda la féodalité avait fondé la hiérarchie publique sur l'ordre rural. Toute la législation qui * Uovilhors, Études sur les origines et le principe de la ruralité, Revoe HISTORIQUE DE DROIT FRANÇAIS ET ÉTRANGER, t. I, pp. 389 Cl SUiv., 1855. ( 125 ) sortit de cette situation fut donc dirigée en vue de la conserva- lion, de la sauvegarde, du développement de la puissance foncière. Il n'y avait vie, richesse, puissance que dans tout l'ordre rural; il devient donc la base et le but de tout Tordre public et civil. Quand est née l'industrie, quand la fortune urbaine, commer- ciale s'est fait jour, on a vu se former une législation nouvelle, issue des besoins de la situation et des relation^. Ainsi est ne le droit statutaire ou coutumier qui fait sa part naturelle aux exigences de l'industrie *. Les bourgeois eurent donc la libre disposition de leurs biens; mais s'ils acquerraient un fief, cette propriété essentiellement rurale, ils devaient pour cette part de leur patrimoine se sou- mettre à la législation féodale. Le fief alors, nous le verrons, n'est plus qu'une propriété ordinaire, mais soumise à un régime s])é- cial : celui des biens rustiques. Ces quelques aperçus, que nous tâcherons de justifier à chaque page du présent chapitre, démontrent que le régime foncier au moyen-àge, comme celui des droits personnels est la résultante logique et naturelle des circonstance où il était en vigueur. Est-ce à dire que nous blâmons l'œuvre d'unification des deux droits, ou plutôt la suppression du droit féodal ou rustique par le législateur de 1804? Nous admettons volontiers que les contraintes qui pesaient sur le régime foncier devaient disparaître , et que la liberté de la per- sonne devait se communiquer à la terre, à partir du jour où l'homme devenait capable et digne d'en disposer. La liberté de la propriété est la caractéristique d'une civilisation développée. La législation nouvelle a donc fait œuvre régulière en débarrassant le sol des charges et des restrictions juridiques qui le grevaient. Mais en vertu même de ce principe de liberté, nous eussions voulu que le Code civil en eût compris autrement les consé- quences, organisé différemment l'application. En effet, la liberté (le la propriété ne détruit pas la distinction du droit rural et du droit bourgeois. Pour être capables l'un et l'autre de gérer leurs ' Ceci explique pourquoi dans cet essai sur l'histoire des classes rurales nous n'avons pas à trailer eœ professa de la législation slatulaire. { 126 ) biens, l'industriel et le propriétaire foncier sont-ils forcés d'avoir les mêmes intérêts? Nous ne le croyons pas. La loi pouvait sup- primer les différences des deux droits; elle pouvait ne plus inter- préter par voie d'autorité les intérêts de chaque patrimoine; mais ces différences elle devait les laisser renaître sous le régime de la liberté. Au lieu d'organiser comme autrefois le partage forcé des fortunes industrielles ou bourgeoises et la conservation forcée des patrimoines fonciers; au lieu d'imposer comme elle l'a fait, par mesure générale le partage de tous les biens de quelque nature qu'ils soient, elle eût du, pour bien faire, laisser au père de famille désormais capable de comprendre ses intérêts, le soin et la liberté de les interpréter à son gré. Le régime actuel est pour la propriété rurale aussi despotique que l'ancien peut le paraître; il est en outre destructif de sa constitution et contraire à ses intérêts les plus évidents. En présence de l'importance de la fortune commer- ciale , méconnue cependant ailleurs, on a imposé son régime à la fortune agricole. C'est cela que nous trouvons condamnable. L'an- cien droit garantissait légalement à chaque patrimoine le respect de ce qu'il croyait être ses intérêts. Nous voudrions que le droit moderne laisse au moins à l'agriculture la liberté de sauvegarder les siens. SECTION 1. — La propriété féodale *. Le contrat de fief ou inféodation comprenait deux actes dis- tincts : la foi et hommage et l'investiture. Par le premier le vassal promet de remplir les obligations inhérentes au fief; par le second, il en acquiert la possession. L'essence de ces obligations, * Sur l'ensemble du syslème, il faut recourir naturellement aux feudisles contemporains de chaque période et aux textes existants des lois féodales. Nous croyons inutile d'y renvoyer pour chaque trait. Nous nous bornerons aux renvois caractéristiques. Pour le droit spécial de nos provinces, voir parmi les modernes : Warnkônig, Flandrische Staats u Redits, gesch., t. III. — Galeslool, Inventaire des ar- chives de la cour féodale de F.rabant. — La Perrière, Histoire du droit frcn- çais, liv. VII, ch. V, sect. 1 et [Coutumes de la Flandre et du Hainaut), t. VI, init. — Taillar, Recueil d'actes en langue romane. Inlrod. sur le droit public et privé de la Flandre au XIII*^ siècle. — Brilz , de Ghewiel , de Facqz, op. cit. ( 127) la féaulë ou fidélilé, est la base de toute la hiérarchie féodale. Celte fidélité comprenait certaines obligations. 11 fallait, pour garantir l'ordre général, veiller a ce que leur service put toujours s'accomplir. Cette nécessité créa pour les fiefs une législation loute particulière. Cette législation résultait du caractère même des services féodaux. Les principaux étaient les services d'osl et de cour. Il fallait donc que le feudataire fut toujours capable d'ac- complir ces deux services. Il devait donc cire mâle et majeur. Mais il ne suftisait pas que le feudataire pût accomplir en personne le devoir féodal. Il fallait que son service fût proportionnel à l'éten- due de son fief. Le suzerain conservait toujours un droit sur son domaine concédé et on ne pouvait V abréger indûment. De ce princi])e résulta la législation foncière du fief et notamment la règle de l'indivisibilité qui la domine toute entière. 11 y a donc ici un double principe à combiner : celui delà capa- cité et celui de l'indivisibilité. Ces deux principes sont corrélatifs; ils s'appliquent surtout en matière de transmission du fief. En cette matière le principe féodal exigeait que le fief passât tout entier aux mains d'une personne capable d'en faire le service. La première conséquence de ce principe était celui de la masculinité. Le fief appartient au mâle, seul capable du service K Mais cette règle, si elle fut jamais absolue, ne se maintint pas longtemj)s dans sa rigueur. Une compensation, la garde noble ou maimbournie, garantit au suzerain la conservation de ses droits dans les |>a}s du Midi 2. Mais si les femmes étaient parfois admises au droit féodal, le mâle conservait toujours sur elle le droit de préférence. Les mâles n'avaient pas encore droit égal au fief. Le principe d'in- divisibilité venait limiter leurs droits et créer le droit d'aînesse; celui-ci est d'origine toute féodale ^. ' Le fils hérite des fiefs « om dat hy es mans persoon » dit l'ancien texte du droit brabançon, Galesloot, loc. cit., p. 50. ^ La garde noble est inconnue en Brabant. Dans les coutumes féodales du Nord, les femmes furent dès Tabord capables à défaut de (ils, La Perrière, loc. cit. 2 La raison en est très-bitn expliquée dans Van Leeuwen, Censura foren- ( 128) 11 y avait là toute une série de restrictions réglant le sort des biens dans la famille qui les possédait. Une autre série de dispo- sitions prévenait la sortie des biens de la famille. Le fief en prin- cipe était inaliénable. Cette loi était sauvegardée par les règles du retrait féodal. Il importait en effet de conserver dans une famille l'influence sociale, sur laquelle reposait alors tout le régime poli- tique. Tel était le régime de la féodalité primitive et absolue. Mais ces règles se modifièrent avec le caractère même du fief. Le contrat d'inféodation, qui d'abord était un lien personnel établi entre les contractants, s'étendit bientôt ; la foi et bommage d'essentielle qu'elle élait devint accessoire. Elle constitua une sorte de forma- lité *. Le principal fut Tinvestiture ou la cession d'un droit réel. L'inféodation devint donc une espèce de contrat réel, le fief devint un genre de propriété. Quelle fut la cause qui opéra ce changement et quelles en furent les conséquences? La cause principale fut l'acquisition des terres par les roturiers. Nous avons signalé au moment des Croisades, l'espèce de liquida- tion foncière qui se produisit. Dans ce mouvement foncier, les roturiers acquirent des terres féodales. Or les roturiers étaient incapables des services féodaux. Ils devaient donc stipuler des redevances à la place du service militaire. Ce fait modifia complè- tement le caractère du fief. Il introduisit notamment le principe du rachat du service militaire inconnu avant lui. Le fief de contrat personnel, gratuit, honorifique, politique, prenait le caractère de contrat réel, pécuniaire, civil. Ainsi commençait la révolution qui transforma la féodalité en une institution purement civile : la concession du domaine utile à certaines conditions déterminées 2. sis, liv. II, eh. XX, n" 3. — Cf. C. du Royer, Histoire du droit de disposer par testament, p. 159. Paris, 1870. ' Celle formalilé demeura cependant la caractéristique du fief. V. infi^à. 2 E. Garsonnel, Histoire des locations perpétuelles, pp. 572 et suiv , ex- plique très-bien cetle Iransformalion dans les divers pays féodaux. — Voir aussi sur l'hisloire économique du régime féodal el de ses transformations, le remarqualDle a{)erçu de Don F. de Cardênas, Ensayo sobre la historia de la proprietad territoriale en Espâna, lib. I, cap, 7, l. 1, p. 60. Madrid, 1875. ( 129 ) La conséquence immédiate de cette tranformation fut de modi- fier les services féodaux eux-mêmes. L'ancienne féaullé ne com- portait, si j'ose ainsi parler, que des services immatériels. Désor- mais les profits du fief prennent naissance. Les fiefs non militaires doivent des services pécuniaires K Il en résulte ainsi que le fief est désormais une chose qui est dans le patrimoine du fcudataire. Mais s'il peut en disposer il ne le peut qu'à certaines conditions; le dernier étal du droit belge exige encore certaines formalités pour l'aliénation et la transmis- sion des fiefs, devant certaines cours, mais en général ils étaient de libre disposition sauf des droits pécuniaires. Le fief continua donc à se distinguer de tout autre contrat par l'obligation de foi et hommage et par la législation spéciale qui en régissait les fonds. Cette législation ne fut pas maintenue sans quelque peine. Les juridictions urbaines étendaient assez naturel- lement le cercle de leurs pouvoirs. Aussi prenait-on l'habitude de trafiquer des fiefs devant les cours échevinales. Cette innovation, si elle avait pu s'invélércr, eût bientôt supprimé entre les biens roturiers et féodaux toute différence apparente. La juridiction des cours féodales se fut éteinte par désuétude si les princes n'eussent veillé au respect de la législation féodale 2. Les acquisitions de biens féodaux par des roturiers se multi- plièrent de plus en plus avec le développement de la fortune industrielle. Le patriciat urbain acquerrait les terres qui échap- paient aux anciennes familles. Celles-ci avaient vu diminuer le produit de leurs rentes par la baisse des prix de toutes choses, elles avaient dû se résoudre à des aliénations et c'étaient les bour- geois qui s'enrichissaient de leurs dépouilles et cherchaient à constituer une aristocratie financière. Cette transformation que nous venons de signaler n'a certaine- * Ainsi naquirent les profils de fief. Mâlécot et B\m, Précis de droit féodal, pp. 196 61209. ^ Voir ces tentatives dans Waulers, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 1S4. — Jean 111 résista à ce mouvement, mais il fallut pour le vaincre Tintervenlion énergique de Philippe le Bon (ordonnance Philippine de 1446) et de Charles V (édit de lo25j. Galesloot, loc. cit., p. xxxiii. Tome XXXH. 9 ( 150 ) ment rien eu de subit. Longtemps il a subsisté côte à côte une féodalité militaire et une féodalité civile. Il serait difficile de pré- ciser le moment où la première a été vaincue. Sous Jean III , les iiefs militaires sont les plus rares; le fief, il est facile de le constater, a tout à fait dégénéré; il est détourné de sa signification pre- mière *. Au XIV* siècle, les livres féodaux du pays de Waes expri- ment ouvertement le droit de racbat du service militaire ^. Mais il y a eu pendant longtemps un enchevêtrement et une sorte de confusion des deux principes qui se combattaient. Il est curieux de constater cette lutte d idées juridiques à propos d'une question assez intéressante de capacité féodale. Fallait-il être gentilhomme pour acquérir un fief? Après ce que nous avons dit jusqu'ici il semble que poser la question soit la résoudre. Il n'en est rien. La joyeuse entrée de Brabant proclamait encore le droit exclusif des chevaliers à l'acquisition des terres nobles ^- N'y a-t-il pas là une flagrante contradiction? Sans croire que le texte soit toujours resté sans application *, ne pourrait-on pas conjecturer qu'il ne s'appliqua qu'aux fiefs seigneuriaux et militaires? La distinction des deux espèces de fiefs n'a jamais été consacrée par des lois; elle était inconnue au haut moyen- âge, elle l'était redevenue à la fin de l'ancien régime ; mais il y eut un moment où elle fut vivante dans les faits; dès lors on aurait tort de la méconnaître ^. ^ Galesloot, ibitl., et Le livre des feudataires de JeanlII. ^ Peut-on interpréter autrement robligalion d'un feudataire à un cheval de c Skilliiige? Chevalier de Schoutèle de Tervarent, Le livre des feudataires du pays de Waes, p. 2 et passim (1385). — Cf. Britz, Ancien droit belgique, p. 583. 5 Edm. Poullet, Mémoire sur la Joyeuse Entrée de Brabant, p. 202. ■* Comme le pense Wauters, Histoire du règne de Jean I^^, p. i267. On a interprété dans le sens d'un privilège de capacité féodale, un usage de la ville de Gand qui défendait aux bourgeois d'acquérir des biens extra promœria, sauf s'ils étaient nobles (Heuterus, Rer. burg.. — Trotz, Jus agra- rium, 1. 1, p. 50). Jean-sans-Peur, au dire du chroniqueur leva cette interdic- lion. J. de Meyere nous explique cet usage : il avait pour but d'éviter la multi- plicité des .pa/e6i«r9'er, bourgeois non résidents. Les nobles seuls pouvaient être dotés de la bourgeoisie dans ces conditions {Annales Flandriœ, ad. a. 1202). s Nous avons exposé plus haut, livre I, p. oS, la naissance et la longue per- ( 131 ) Quelles furent les conséquences de la transformation du prin- cipe féodal? La principale fut la. consécration de laliénabililé des fiefs. C'est elle qui a eu les résultats sociaux les plus considé- rables. En effet ce fut le signal de la décadence des anciennes maisons seigneuriales, et cela à divers titres. La propriété foncière avait été jusque-là la source exclusive de la supériorité sociale. Le chef héréditaire d'un domaine était de plein droit le chef de la contrée. Cette domination n'était pas seulement juridique, elle était réelle et morale. Grâce aux droits seigneuriaux, à la tradi- tion, à Tesprit public, cette autorité était incontestée. Mais l'essor de la fortune industrielle devait ébranler cette position privilégiée. 11 créait à côté des seigneuries foncières, la seigneurie communale et en son sein des familles opulentes constituant une force nouvelle : la ploutocratie. L'avènement de cette puissance devait modifier toute la constitution de la société. D'abord elle devait diminuer la position financière de la noblesse : celle-ci avait pour revenus les cens fonciers des tenanciers; or comme nous le verrons, ces con- cessions étaient héréditaires et leur taux était fixe. La multiplica- tion de la puissance productive, Taugmentalion et la dépréciation du numéraire diminuaient de plus en plus la valeur de ces rentes anciennes soit en nature, soit en espèces. Dans cette situation la noblesse n'avait qu'un petit nombre de partis à prendre. Elle pouvait, comme elle le fit souvent, vivre pauvre à la campagne, ou bien chercher à lutter avec les familles industrielles. Celles qui prirent ce dernier parti désertèrent la campagne et vinrent habi- ter la ville, soit pour y vivre noblement, soit pour se livrer à l'in- dustrie *. Chacune de ces deux alternatives devait faire bientôt circuler les fiefs dans les familles roturières. Pour vivre noble- ment, il fallait avoir des revenus élevés, surtout pour rivaliser de train avec le patriciat urbain; cette nécessité occasionnait les ahénations foncières 2. Or tout bien aliéné tombait en roture. Le sislance des bénéfices ou fiefs ruraux ou non militaires. En fait, au point de vue économique, ils revenaient à la censive ; en droit, ils subissaient la loi féo- dale. Celle coexistence si bien expliquée par Waitz (voir plus haut) explique bien des phénomènes du droit féodal. * J. te Winkel, Maerlants iverken, p. 251. ^ Waulers, Histoire de Jean I^'-, pp. 267 el 561. ( 132) patriciat comprenait instinctivement qu'une puissance écono- mique et sociale sérieuse ne s'établit que par la possession du sol. Aussi était-il très-avide de terres, très-empressé aies acquérir *. Mais cette transmission se faisait plus souvent par voie indirecte. Les nobles à court d'argent engageaient leurs domaines pour une somme déterminée à des banquiers juifs ou autres, avec obliga- tion de remboursement à date fixe et parfois clause pénale de commise au premier protêt. Or un bien engagé était presque toujours un bien exécuté. Les banquiers alors, en vertu de leur contrat, relevaient le fief engagé et celui-ci passait bientôt de leurs mains à celles de quelque bourgeois opulent ^. Les alliances avaient fait aussi passer certains fiefs en mains patriciennes ^. Les familles nobles de la ville, surtout celles qui se livraient à l'industrie, s'étaient fondues avec la haute bour- geoisie; les alliances fréquentes avaient uni ces familles, dont la fusion constitua ce qui porte le vrai nom de patriciat urbain, le corps des lignages. Cet ensemble de circonstances devait ébranler l'importance du droit féodal. Le bien roturier et le fief figuraient côte à côte dans une même patrimoine. Ce premier résultat devait entraîner des modifications dans le régime juridique des biens féodaux. L'inaliénabilité avait disparu, l'indivisibilité devait être bientôt compromise. L'indivisibilité avait un bouble but : garantir au suzerain la prestation des services féodaux, et maintenir la gran- deur de la famille en assurant son unité. Ce principe avait donné naissance à la théorie du miroir de fief. Au décès d'un feudalaire, les fils se partageaient sa succession, mais l'un d'entre eux, ordi- nairement l'aîné, représentait le fief entier vis-à-vis du suzerain; la portion échue à l'aîné se transformait en fief dominant vis-à- vis de celles de ses puînés. Cette théorie avait pour conséquence ^ Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, p. 16. « Oppidani illas (heridilales) eliam valde préciose emere consueverant. » ^ Voir plus bas, Crédit foncier. 3 Accord de 1396 relatif aux propriétés des bourgeois de Bruges. Gilliodts- van Severen, Inv. Arch. de Bruges, 1" sect., 1" série, t. III, p. 413. ( 135) un privilège dans le chef de l'aîné, privilège non plus seule- ment seigneurial, mais réel et foncier. Celait un préciput. La valeur de ce préciput, plutôt récognitif de supériorité hiérarchi- que et sociale, que collatif de droits réels sérieux, fut toujours assez minime, et finit par devenir insignifiante. Ce qu'il y avait d'essentiel dans la législation successorale c'était la reconnaissance officielle de l'aîné comme chef de la famille. En cette qualité il avait donc droit aux titres et droits seigneuriaux, et au manoir féodal signe matériel du titre politique. Le droit féodal ne consa- crait donc pas l'indivisibilité patrimoniale du fief; mais son indi- visibilité seigneuriale. A l'exemple de l'ordonnance de 1209 en France, la théorie du miroir de fief disparut dans nos provinces; et les puînés relevèrent directement du suzerain. C'était une pre- mière et triste brèche au régime féodal. Le principe de l'ordon- nance de 1209 en supprimant le lien hiérarchique entre les frères, enlevait l'unité de la famille féodale et la disloquait au profit du pouvoir central. Ces divisions furent la cause de la multiplication des seigneuries; les fiefs sont souvent très petits; le partage entre les descendants si nombreux des familles belges en est la cause évidente. Si l'autorité féodale de l'aîné succombait, son privilège hono- rifique subsista. Dans tout le régime féodal des successions, l'aîné conserve, avec les droits seigneuriaux, la maison paternelle; il est reconnu le chef de la famille. La part avantageuse qu'il reçoit est bien minime dans le dernier état du droit; ici c'est le vol du chapon, là c'est le château avec son enceinte. Mais la famille con- serve en lui son chef avoué et reconnu. A la fin de l'ancien régime, ou plutôt pendant tout l'ancien régime proprement dit, la vraie nature du fief a disparu *. C'est une propriété soumise , eu égard à son importance et a celle de ses posseseurs, à des règles spéciales. Mais ces règles sont devenues de plus en plus larges ; la libre disposition des fiefs est proclamée presque partout 2; la part avantageuse est réduite à une propor- ' G. de Ghewiet, t. I, p 20a. ^ Coutumes de Brabant, de Luxembourg, etc., ceJle de Flandre conserve des reslriclions. Brilz, Galesloot, loc. cit. — Cf. Messager des se. histor. de Bel- gique, pp. 24, 44 et 55. 1852. ( 134 ) tion infime. Le fief n'est plus qu'un domaine dont la législation garde encore quelques traces plus apparentes que réelles de son ancien caractère conservateur et restrictif. L'alleu noble avait suivi les vicissitudes de l'histoire des fiefs, comme il en partageait la législation. D'ailleurs il était rare; et les vrais liberi, fiers de leur noblesse exemple de toute servitude, se paraient avec orgueil de ce titre envié et honoré *. L'alleu rotu- rier, au contraire, suivait le régime bourgeois. Cette espèce d'alleu a en Belgique une grande imj)ortance dans l'histoire de la pro- priété foncière; car presque toutes nos coutumes étaient allo- diales, appliquant le principe : Nul seigneur sans titre. Le Hainaut seul était pays de droit féodal ^, aussi constatons-nous une infinité d'alleux dans les transactions que nous révèlent les chartes. On aurait tort de confondre la propriété féodale avec la grande propriété. Ces deux termes ne sont nullement corrélatifs. Le régime que nous avons esquissé prouve assez que l'étendue des fiefs pouvait être réduite indéfiniment du moment que la motte féodale était respectée. La dimension de la propriété féodale n'est donc pas garantie. La preuve de fait en existe d'ailleurs dans les livres de fiefs qui nous sont conservés. Les fiefs dont il est fait hom- mage descendent parfois à la limite de la toute petite propriété ^. La terre féodale suit le mouvement général de la propriété; son étendue diffère de province à province, de seigneurie à seigneurie. Mais qu'est-ce donc dans le dernier état du droit qui distingue le fief de toute autre location perpétuelle? Le fief est un domaine utile, dont la jouissance est grevée de certaines charges, c'est même à la fin de l'ancien régime une sorte de propriété; mais ce n'est * Waulers, Libertés communales, p. 206; Environs de Bruxelles, t.î,p. 7. ^ Britz, loc. c , p. î)91. — Sur les alleux, Rnepsaet, Analyse, liv. III, eh. XV. 3 Voir infrà el le livre des feudataires de Jean IH, éd. Galeslool; le livre des fiefs du pays de Waes, éd. chev. de Schoutèle de Tervarent; le livre des fiefs de Jean d'Arkel (Looz), éd. chev. C. de Borman; les fiefs du comté de A^amur, éd.Bormans et Borgnet; le Leenboek d'Anvers Siux Archives commu- nales de celle ville. Il y avait là un grand nombre de feoda ruralia ou béné- fices non militaires, dont nous avons parlé plus haut. ( 135 ) pas une propriété libre, et le titre de sa servitude, pour employer le mot d'un jurisconsulte belge *, c'est la foi et hommage. Là reste toujours la différence essentielle de son type juridique. SECTION II. — Les amodiations rurales ^. Les amodiations sont les modes divers de concession par lesquels un propriétaire permet à un exploitant de détenir une partie du sol. L'histoire des amodiations rurales, nous l'avons déjà dit, est intimement liée à celle des progrès économiques. Au commencement du moyen-âge, l'amodiation proprement dite était inconnue. II n'y avait pas de contrats, mais des concessions libres dont l'usage seul garantissait la possession; c'étaient les tenures. Le manse occupé par un serf pouvait lui être retiré. Le strict droit le permettait. Mais en fait, l'usage constant avait garanti à chacun la perpétuité de sa tenure ^. Dans ces temps, l'intérêt commun des propriétaires et des tenanciers était la stabilité de l'exploitation. Un seul contrat était connu : c'était la précarie*. La précarie était un acte par lequel une personne offrait ses biens à une autre, à charge de les reprendre d'elle à titre précaire. C'était une espèce de contrat de rente viagère. Le stipulant en effet abandonnait son bien, quitte à en jouir tranquillement sa vie * Anselmo, Tribonianus helg. v» feodum. ' Sur l'ensemble de la théorie économique des contrats, au point de vue historique, voir Dareste, Histoire des classes agricoles, p. 248. — fl. Doniol, Hisl. des classes rurales, pp. 167 à 207 et 249.— L. Delisle, l/ist. de la classe agricole en Normandie, ch. IL — Turgot, Réflexions sur la formation et la distribution de la richesse, § 19, Œuvres, 1. 1, pp. 16 et suiv. — 0»^ de Gas- parin. Le métayage, ch. XIII, p. 81. — L. Garsonnet, Ifist des locations per- pétuelles, passim. — Roscher, Nationalokonomick des Ackerhaues , ch. V, p. 185, etc., etc. ^ Guérard, Prolégomènes au poJyplique d'Irminon, t. I, p. 248. *• Guérard, ibid., 1. 1, pp. 567 et suiv.— La Ferrière, IlisL du droit français, t. IV, p. 4.Ô0. Voir le texte de deux prestaries belges, l'une dans Warnkônig, ffist. de Flandre, trad. G., t. II, p. 524, émanée^ d'Eginard; l'autre dans le Cartulaire de la commune de Fosses, éd. Borgnet, p. 2. ( 136 ) durant *. La précarie, contemporaine des bénéfices, avait le même principe qu'eux. Les petits propriétaires incapables de se main- tenir libres et tranquilles au milieu des troubles de l'époque, pré- féraient renoncer à leur indépendance pour obtenir la protection d'un plus fort. C'était là une mesure intermédiaire entre le béné- fice et le contrat de servage. Cette recommandation semble s'être surtout faite à l'église. Souvent celle-ci ajoutait de son propre bien; elle avait tout intérêt à favoriser un contrat qui augmentait gratuitement ses possessions. Le précariste était soumis à des obligations ordinairement minimes; mais la sanction de ces ser- vices est très-sévère : la commise immédiate. La précarie ne tarda pas à pénétrer dans l'ordre laïc. Les pro- priétaires se trouvant trop riclies en terres, et ne pouvant les exploiter, prirent le parti de les concéder contre des redevances déterminées. Cette concession spontanée ne pouvait s'appeler précarie : on l'appela censive ou terre censile, de la redevance, census, qui la grevait. Ces charges étaient minimes, comme le rap- port même du sol, mais la sanction sévère de la précaric s'y retrouvait. Une diiïércnce cependant les distinguait, c'est qu'en principe celle-ci était viagère. Mais elle ne tarda pas sans doute comme toutes les tenurcs à devenir perpétuelle. La précaric et la terre censile se confondirent donc et donnèrent naissance à la cen- sive du moyen-âge ^. La censive est la concession faite par un seigneur, du domaine utile d'une terre, à charge d'une redevance ^. Le bail à cens avait * Cette spéculation se retrouve souvent dans l'histoire; mais plus tard on reprit les biens à cens ou à ferme. Exemple : concession de terre au chapitre de la collégiale de S'-Paul-Liége à condition de fermage (lantsage) au dona- teur et à ses hoirs (1575 et 1595.) Cartul. de la collégiale, pp. 325 el 555. — Donation Ghislelles (12G9) de quelqu'un « een miel vri lant, eghin lant ende quilelant te senen vrien eghendome... ende (les donateurs) zyn worden erve- like chensers van desen vorseiden lande; » La Flandre, p. 569, 1878. * Garsonnet, op. cit , pp. 251 et suiv. 3 Surraccensement voir les sources générales. — Pothier, Trailé des cens, et les autres jurisconsultes anciens. — Giiliodls-van Severen, Inventaire des chartes de la ville de Bruges. Introd. p. 5o8. — Brants, La censive féodale, Revue catuoliqde de Lodvain, t. I, p. 41, 1879. — Tractatus de reditihus ( 157 ) le même caractère. Ces deux contrats sont-ils identiques? Censivc el bail à cens sont essentiellement la concession perpétuelle du domaine utile d'un bien ; l'accensemcnt est base sur la distinction féodale du domaine direct et du domaine utile. La structure de la société féodale excluait l'idée de l'aliénalion complète de la pro- priété. Directe et justice étant intimement unies, on avait natu- rellement réservé la directe dans tout contrat foncier. Cette directe devait être reconnue par un signe extérieur. Ce signe était le census, la redevance qu'elle qu'en soit la nature. Le cens était essentiellement récognitif de la directe seigneuriale ou doma- niale. Quelle était dans ce contrat la situation respective des deux parties? Le censitaire ou preneur à cens était maître de la terre con- cédée. Il en avait la propriété complète, libre et héréditaire. Il pouvait donc disposer du fonds, l'exploiter à sa guise, le trans- former ; il avait en un mot la totalité du domaine utile sans que le droiturier pût intervenir dans son exercice. Les textes sont très-expressifs dans la concession de ces terres et accentuent le caractère indépendant du titre censal. Cependant ce n'était pas là une pleine propriété, et la directe devait être reconnue. Elle l'était parle service du cens, et par cer- tains droits accessoires de relief et mutation *. annuis, anonyme, manuscrit de 1623, Biblioth. nationale, MS. n» 15562. A côlé de la censive se maintient, presque confondu avec elle le fief rural, dont nous avons signalé l'existence et le caractère. * Acte transformant xmepossessio en census perpetuus (1225), Cart. des Dunes, p. 519. Caraclère : Jean 11 (1295) confirme la cession de « bonaquœ rniles in hœre- ditalem juslam sub annuo censu tenens erat, « Analectes pour servir, etc., t. V, p. 3G7.— Haaredilas sub censu (1180), ibid., ix, p. 45. — Acte de 1251 » Terram a ?zo6/s jure hœredilario tenebunt et nobis exinde persolvunt nomine census, Cari. Parc, les Daines, fol. 53.— Acte de Rasse de Gavre (1291) « con- ferimus hœvas in veram et puram haeredilatem sub annuo censu perpetuo tenendas et possidendas, niliil juris retenenles prseter annuum cênsum et dominium altae juslitiae si resplendeatde eisdem. «tiramaye, Anliq. bredanœ. dipL, p. 44. — Acte de 1251 « Terra censualis quam hœriditatem vocant. » Waulers, Environs de Bruxelles, t. 1, p. xlvi, etc. ( 158) La redevance censière ne constituait pas dans l'idée du concé- dant un prix de location; d'ordinaire elle était trop minime pour cela *. Cependant, il arrivait que le but en fut différent et qu'à la redevance rccognitive vint s'ajouter une sous-rente ayant un vrai caractère de fermage. Nous nous sommes demandé tout à Theure si censive et bail à cens étaient termes identiques. L'essence des deux contrats est la même, mais leur nature diffère. La censive est d'ordre seigneurial et féodal; le bail à cens d'ordre domanial et privé. L'importance de cette distinction gît dans le caractère de la redevance. La cen- sive, appelée fief ccnsuel ou fiof roturier, participe à toute la législation féodale. Retenu noblement par le seigneur, le titre cen- suel suit le titre féodal; il est comme lui indivisible et impres- criptible '^. Les litres des cens seigneuriaux passent a l'aîné comme ceux des fiefs, et sont impartagcables. Cette théorie à naturelle- ment sa réaction sur la tenure elle-même. Le litre ne peut être partagé; il en résulte que l'unité du cens subsiste malgré le par- tage des terres. Souvent même les terres ne se partageaient pas; et c'est à cause de cela que se formèrent en France les nombreuses communautés de famille qui y jouèrent un si grand rôle au moyen- âge ^. Ces communautés sont inconnues dans nos provinces. Et en effet le partage des biens censaux était admis par le droit belge sans autorisation seigneuriale. * Acte de 1220 « conlnlit sub annuo censu terram hseriditarie possidendam, quia vcrro lerra majoris est precii quam census prenoniinalus, lam ipse quam poster! nobis ad homagium lenenlur adstricli, » Cart. de Bergues-S^-Winoc, 1. 1, p. 207. Ce texte signale fort bien la différeûce de la censive avec le fer- mage et le bail à rente. * Ce caractère reconnu par tous les jurisconsultes (voir les sources géné- rales), a été rappelé encore à la fin de l'ancien régime par ordonnance du 5 octobre 17oG, publiée le 17 mars 1780, Liste chronolog. des ordonn., etc., des Pays-Bas autrichiens, II', p. 82, II-, p. 47. — Acte de il 71, une terre de l'abbaye des Dunes payera annuellement jure censuali un cens au cellerier de Bergues, « et sic ul raque ecclesia Indissolubili caritatis vinculo connexa gaudebit. » Cart. de Bergues-S^-Winoc, p. loi. ' Daresle et Doniol, op. cit. — Troplong, Préface au contrat de société.— E. de Laveleye, Les formes primitives de la propriété. ( 139 ) Le cens seigneurial, par sa nature même était exclusif. Une même terre ne pouvait relever à litre censuel de deux seigneurs différents; le censitaire lui même ne pouvait concéder un arrière- cens car, tenant le bien h titre roturier il était incapable d'un droit seigneurial. L'accensement domanial au contraire échappait à la loi féodale. A: quoi attribuer la différence de ces deux contrats ? Pourquoi ici la directe est-elle seigneuriale, là simplement privée? Une observation historique nous expliquera ce phénomène. La censive prédomine dans les pays de droit féodal; le bail à cens dans les pays de franc-aleu '. En Belgique notamment nous trouvons la censive très-répandue en Hainaut, pays féodal, sous le nom de mainferme ^. C'est donc à la maxime fondamentale du droit régional qu'il faut se rapporter pour expliquer la prédominance d'un des deux contrats. Ici nulle terre et partant nul censitaire sans seigneur. Là nul seigneur sans titre, prédominance du droit privé, allodial et roturier. Pour être seigneurial il devait être stipulé et prouvé tel ^. Le cens imposé à un individu comme reconnaissance d'une directe spéciale sur tel fonds, ou imposé à tout un village en aveu de seigneurie pour des biens communaux, ne différait pas de caractère. Faite à une personne ou à une iiniversilas, la conces- sion était la même; la redevance fixe que devait chaque habitant d'un village et celle que doit un particulier à chef de cens sont identiques. Seulement la redevance concédée par charte à un vil- lage est toujours seigneuriale. La similitude de ces concessions prouve leur commune origine, et l'empire des circonstances ana- logues qui les ont fait naître *. * E. Garsonnet, op cit., p. 406. ^ E. de Facqz, Ancien droit belgiqup, l. II , p. 74. — Britz, op. cit., p. 591. ' Polhier, Traité des cens, chap. prél , sect. 1, art. 1, § 5 le dit expressé- ment — Wynanls coûfirme celle opinion. W. sur LegranJ, pp. 127 el 197. — Cf. Brilz, p. 192d. * La Perrière, Hisloire du droit français, t. IV, p. 439.— Exemple : con" cession des religieux de Corbie aux Communitales villarum de MoU (1582), Anal, pour servir, elc, t, V, p. 57. — Voir la curieuse conces.sion de polders ( 140 ) Les seigneurs qui voulaient faire exploiter leurs terres, les don- naient à cens; mais il ne leur convenait pas toujours d'émanciper du coup leur homme et d'en faire un libre tenancier. Ils devaient aussi songer à se réserver le revenu de leur terre. Aussi leur con- cession prenait-elle souvent la forme d'une location, c'est-à-dire qu'au cens récognitif de la directe se joignait un surcens repré- sentant le prix du revenu de la terre '. Ce surcens parfois distinct du chef-cens était souvent confondu avec lui et en suivait le sort. C'était notamment le cas de la tenure en champart. Le surcens comportait donc ou une redevance en espèces, ce qui était rare, ou souvent des revenus en nature, ou enfin une part fixe des revenus du sol. Qu'est-ce qui déterminait à cet égard le choix du concédant? Les redevances en espèces étaient les plus rares, à cause du défaut de numéraire. Le métal circulait peu, et il était peu nécessaire, car les transactions étaient rares, et les échanges directs encore fréquents. Les redevances en nature étaient donc imposées par les circonstances, d'autant plus qu'elles étaient destinées à la consommation directe du seigneur, de sa famille et de ses gens. Ce genre de redevance pouvait s'imposer à tous les fonds; car tout censitaire pouvait se procurer aisément les oies, chapons et gelines dont il était grevé, et même les muids de blé, prix fréquent des concessions foncières. Mais quand une terre était déjà livrée à la culture, le propriétaire voulait s'en assurer un revenu plus fixe et plus sûr. 11 voulait bénéficier du produit de ce sol dont il connais- faite parla dame d'Hoboken aux habitants de celte commune (1260). Kuyl, Hohoken, p. 250. — Toutes les concessions de chartes ou fixation de rede- vances sont des actes du même genre faits par mesure générale. Charte d'Oisy (1216). Taillar, Becueil d'actes en langue romane, p. 53. * Le cpns une fois concédé ne pouvait plus être majoré (E. Boutaric, Louis IX et Alphonse de Poitiers, p. 281. Cf. p. 229). Le surcens devait donc être sti[)ulé de prime abord. Mais les censitaires pouvaient céder leur censé à ferme ou à rente (pas en arrière-cense) ; et imposer de ce chef un surcens. Ces Iransaclionse.xpliqueiit l'origine des doubles cens et leur caractère différent. — Cf. Giliiodts-van Severen, op.cil , p. 561.— Acte de 1547 imposant «une sous- rente deseure la souvraine renie et sans le sou\'riène rente de rien ameinrir. » Cartulaire de l'abbaye de Groeninghe à Courtrai, éd. Van de Putle, p. 48. ( 141 ) sait déjà la valeur et la fertilité. S'il donnait voloriders à cens les novales et les terres vagues, il se résignait plus difficilement à abdiquer ses droits sur une récolle assurée et peut-cire luxuriante. Or quel meilleur moyen avait-il que de se réserver toujours une part fixe de celte récolte annuelle? Il ne concevait pas encore d'autre moyen de placer sa terre à intérêt (ccnsus seu rcdditus), que d'en abdiquer le domaine utile; il inventa donc le cliampart qui lui donnait le plus de garanties *. Dans la législation de ce contrat on aperçoit bien les préoccupations du propriétaire. Il a soigné SCS intérêts. Le cbampart est infiniment plus sévère et plus restrictif que la censive; en effet, et ce point déjà est important, la lenure en champart obligeait à cultiver. Le possesseur ne pou- vait, sans le consentement du seigneur, modifier la destination du sol, ni, par exemple, transformer une terre à blé en bois ou en pâturage. Si le tenancier négligeait la culture, la coutume de Hainaut permettait même au seigneur de faire cultiver lui-même la terre concédée de manière à prendre sa part des fruits. Cette part variait d'ailleurs beaucoup. Elle était tantôt de moitié, tantôt de la troisième (terres tiercbales), de la quarte, delà septième gerbe ^. Sans oser ériger notre opinion en certitude, nous serions assez porté à croire que le cbampart fut le mode de concession presque unique des terres exploitées. L'accensement proprement dit n'eût été alors que le résultat d'une recommandation, un acte d'émancipation individuelle, ou la concession d'un fonds encore inculte. Le cbampart, en effet, semble comporter la contribution du seigneur à l'exploitation. Or cette sorte d'association élail indis- pensable en un temps ou les capitaux étaient encore trop peu répandus pour permettre à un tenancier une exploitation auto- nome et lucrative ^. * Sur le champart, voir les Anciens, et Britz, p. 625. — Raepsaet, Analyse, iiv. IV, eh. IV. — E. de Facqz, l. II, p. 155. ^ Livre des feudataires du pays de Waes, passim, éd. chev. de Schoutèle de Tervarent. — Léop. Deviller.s, Carlulaire des cens el rentes dus au comte de Hainaut, t. I, p. 166; t. II, p. 16o. — Schoonbroodt, Inv. des chartes de S'-Martin de Liège, n» 483. ' Raepsaet, ibid., n° 249. Acle de l'abbaye de Marchiennes (1089), « coloni ad medielalem per omues saliones faciant et excolant. » ( H2 ) Les acccnscmenls, quelle qu'en soit la forme ou la redevance, consliluaient de véritables concessions. Elles étaient à certains égards unilatérales : le concessionnaire n'était pas obligé de res- ter sur le fonds; il pouvait toujours se débarrasser de toutes ses obligations en abandonnant le fonds, en déguerpissant. De bonne heure le contrat vint modifier cette situation. C'est dans le contrat d'hoslise qu'il apparaît d'abord. Le contrat d'hos- Ure a son origine dans les grands contrats de défrichement du XI' siècle. Ceux-ci, nous l'avons vu, obligeaient les hospites à se fixer sur une terre, à la défricher, sauf à payer certaines rede- vances et à jouir de certains avantages déterminés *. Or, ce con- trat conclu d'abord avec des groupes d hommes, ne tarda pas à s'appliquer aussi à des tenanciers particuliers. H devint alors le vrai contrat d'hoslise ou d'établissement. Ce contrat obligeait le concessionnaire à se fixer sur la terre, à la cultiver et à y con- struire une habitation. Ce système était un véritable progrès, car il garantissait la persévérance du travail et la stabilité de l'ex- ploitation. En même temps, il accordait déjà par les obligations qu'il comportait, une certaine indépendance au preneur. Celui-ci ne pouvait abandonner l'exploitation ^, mais il y avait déjà sa propriété et une certaine direction. Ce contrat d'établissement survécut à toutes les modifications ultérieures des locations. Au XV^ siècle il était très-fréquent, et les agronomes du XVIII* nous parlent de l'empressement du paysan à obtenir ces sortes de baux. L'habitation elle-même constituait d'ailleurs pour le pro- priétaire une garantie sérieuse de ses droits ^. Le contrat d'hos- ' Voir plus haut. Ch. Duvivier, Les hospites, loc cit. * Ils étaient obligés de rester cultiver le sol; aussi, bien que libres, les ven- dait-on avec lui. L. Delisle, Les classes agricoles en Normandie , ch. I. — Cf. Carlulaire de Bergues-S'-Winoc (1208 à 1218), p. 199. - Ch. Duvivier Le Haiiiaut ancien (l 180), p. 652. « Hospites cum terra. » = Warnkonig, Flandr. St. et R. Gesc/i., B^ III, ablh. 2, p. 42 ; a» 1 168-1207 « abbaii S' Pelri (Gand) licebit necquiquam lerrae conferre hominibus ut eam excoiant aut ibidem mansionem faciant.— Piot, Carlulaire de S^-Trond, t. 1, p. 253; a° 1250 « Wansionarii (de Henri évéque de Liège) qui incullura seu arabili lerra ipsius edificaruut, vel ad edificandum aliquam parlem dicle cul- ture receperunl. » — J. de Smel, Carlulaire de Vabbarje de Cambron, Mo.xum- (143) lise hii-même d'ailleurs revêtait les diverses formes de redevances que nous avons signalées. Le contrat était né. On était sous le régime des obligations bila- térales. Leur avantage était trop évident pour ne pas leur donner aus- sitôt la supériorité sur les concessions anciennes. L'accensement devient de plus en plus rare, et fait place au bail où à l'arrentement. L'arrenlcment est une aliénation véritable de propriété. Le progrès des villes avait acclimaté l'idée dune transmission com- plète de la propriété. Le droit de superficie, sorte d'acccnsement bourgeois, s'était bientôt transformé en un véritable transport de domaine '. Mais la dilTusion de la propriété rencontrait dans les campagnes un obstacle sérieux dans le manque de capitaux. Le paysan ne pouvait prélever sur son bien le prix d'acquisition de la terre. Cela n'était possible qu'aux bourgeois qui acbctaicnt à tout prix les ricbcs terres de la banlieue circitm-urbaine. 11 fallait donc recourir à un autre expédient; ce fut d'échelonner le payement du prix de vente. Le prix fut stipulé sous forme de rente perpétuelle ou viagère. Les rentes étaient privées ou seigneuriales d'après leur titre constitutif. Par leur essence elles étaient un droit réel, que le concédant se réservait sur le fond, et consistant en une prestation périodique. Le bail à rente qui serait inutile aujourd hui que les capitaux se sont répandus, et que la propriété est divisée, fut éminemment utile dans les siècles passés, car elle joignait aux avantages de la petite pro- priété, ceux du crédit foncier. Le grand obstacle, en effet, qui poDR SERVIR A l'histoire DE Namur, Ldxemrourg. ctc, t. II, p. 168; a" 1293 Cession d'un journal de terre à bail et « si doit Jehans faire maison sur la terre suffisant pour contrepan devant deux ans à venir. » — E. Pouilet, Sire Louis Pinnock, eh. I, p. 3 pour le XV^ siècle. — Le marquis de Chasleler, Lettre relative aux grandes fermes, Mém. Acad. de Bruxelles, l. VI, p. 256, 1875 pour leXVIlI'^ siècle. * L. Van der Kindere, Le siècle des Artevelde, p. 219. — Britz, pp. 1022 et suiv. — Schoonbroodi, Inv. des chartes de S'-Màrlin de Liège, w 225. — Polhier, Le bail à rente. — Gilliodts-van Severen, op. et loc. cit. ( 144 ) empêche très-souvent l'acquisition du sol par le paysan, c'est que ses ressources ne lui permettent pas de dépenser à la fois le capital d'achat et le capital d'exploitation. Le bail à rente préve- nait cet inconvénient en échelonnant les payements qui devenaient moins lourds par leur division. Ce contrat, dans les circonstances économiques actuelles serait contraire aux intérêts du proprié- taire, et ne peut plus servir qu'aux grandes spéculations foncières. Mais alors que le bail à ferme était encore peu connu, et que les placements de capitaux étaient encore difficiles, il constituait une ressource précieuse pour le propriétaire et l'acquéreur. Le bail à rente, remarquons-le encore, était alors la seule forme licite de crédit agricole à des propriétaires. Les prêts ne pou- vaient se faire que de propriétaire à tenancier; pour en faire à un tiers, il fallait recourir au contrat de rente ^ Ces utilités du contrat de bail à rente en avaient multiplié l'application; quand les circonstances qui l'avaient fait naître eurent diminué ; que les capitaux furent devenus plus nombreux, le bail à ferme plus usité, les placements financiers plus faciles, on se vit dans la nécessité de limiter ses effets. Les rentes avaient été pour la plupart créées à perpétuité. Or les rentes foncières étaient irrachetables , c'est-à-dire que le débit-rentier ne pou- vait se débarrasser du service de la rente en payant le capital. Ceci résultait de la nature même de l'arrentement. Il constituait au profit du crédit-rentier un droit réel sur le fonds aliéné. Ce droit jiassail avec le fonds de main en main. Ce droit devait avoir pour conséquence normale de diminuer la valeur foncière de l'héritage, car c'était là une dette qui en grevait le revenu. Or quand les transactions s'étaient multipliées, chaque vendeur avait pris pour habitude de se réserver une rente sur le fonds. Les terres et toutes les propriétés se trouvaient ainsi grevées de rentes non rachetables, qui dépassaient parfois leur revenu. L'arrentement avait fait son temps et son abus devenait un mal. Les terres étaient à ruine et abandonnées de leurs jjropriétaires qui ne pouvaient en payer le service. II fallut déclarer les renies * Voir plus loin le Crédit foncier. ( 145 ) rachetables. Ce que fit Charles V par rordonnance de 1S28 qui fixa le taux de rachat au denier 30 *. L'époque moderne, avons-nous déjà dit, se distingue par la place éminente qu'y occupe le contrat. C'est, en effet, le contrat rural qui commence à prédominer dans le régime des amodia- tions, à partir du XIll^ siècle en Belgique. Le régime du contrat, tel qu'il se présente à nous dans cette phase de notre histoire économique, a pour base l'équilibre d'obli- gations bilatérales ^, Le paysan est arrivé au degré d'initiative et de fortune suffisant pour être entrepreneur. Mais il y a loin encore des premiers contrats au régime moderne des amodia- tions rurales. Le premier pas dans la voie de la liberté d'exploi- tation fut le régime du pacte. Le tenancier n'est plus seulement un mansionnaire travaillant sous la surveillance du villicus, mais un entrepreneur rural ayant dans une certaine mesure la direc- tion de ses travaux , et la responsabilité de ses obligations. Le contrat ainsi fait, sur la base de la réciprocité, était généralement très long. L'usage consacrait l'hérédité des tenures ; aussi beau- coup de contrats ruraux furent-ils perpétuels et héréditaires ^; mais à mesure que le mouvement économique et agricole se développait, sans enfreindre l'usage, on commença à se réserver le droit de résiliation. Le contrat rural devenait, de plus en plus, un contrat personnel, une entreprise industrielle. Sa durée fut donc limitée en ce sens que l'hérédité d'usage était exclue. En * Il y avait exception pour les rentes féodales et celles constituées en laveur du service divin et des pauvres. Van Lokeren, Cartulaire deS'-Bavon, p. 166. 2 VVarnkônig, Flaiid. St. u. R. Gesch., h'^ IH, abth. 2, p. 23, a" 1266 « acee- perunt terras quas clebent excolere, et debent habere... Tenentur dicti, etc., obligations fixes. Les tenures commencent à se concéder ad pactum; nomine firmae, vel pacti, vet trecensus.— Piot, Carf. f/eS'-rronc/, 1. 1, p. 506; a° 1202. « Concedimus sub bac lege et conditione. » — Cart. de Cambron, t. II, p. iOI , a° 1180. — On voit qu'il y en a des exemples antérieurs au XIII^ siècle. Cela ne nuit en rien à la succession logique des contrats. Aucune de ces évolutions ne s'est faite brusquement et les formes diverses ont toujours longtemps coexisté. Le dernier acte cité est probablement une emphytéose. Cf. infrà. s Bail de Jean de Cuyck (1564), « ad firmam seu accensam perpeluam » Piot, Cart. de S'-Trond, t. î, p. 578. Tome XXXIL 10 ( 146 ) fait sans doute, les cultures restèrent perpétuelles; mais cette hérédité n'était plus qu'une tolérance reconnue comme telle par les deux parties *. Ce progrès dans le régime des amodiations se manifesta d'abord dans les propriétés ecclésiastiques qui furent toujours, nous l'avons dit, à la tête du perfectionnement agricole. 3Iais il est déjà très-avancé à la fin du Xlll^ siècle, même dans les domaines seigneuriaux. Les contrats agraires comprennent de multiples variétés, leurs stipulations peuvent varier indéfiniment, cl elles suivent dans leur histoire le progrès de la capacité et du capital des classes rurales. Nous ne nous permettrons pas de faire ici à propos d'histoire, la comparaison intéressante d'ailleurs, du métayage et du bail à ferme. Mais nous devons constater la place qu'occcupe dans notre ancienne économie chacun de ces contrats et la raison du rôle qu'ils y ont joué. Au début du régime contractuel, le paysan n'avait pas encore amassé assez d'épargnes pour entreprendre une culture produc- tive et sérieuse avec ses seules ressources; il fallait l'association du propriétaire; celui-ci devait fournir une partie notable du capital, non-seulement du capital d'installation, mais même du capital circulant. Propriétaire et tenancier coopèrent donc à l'œuvre de la production. Le sol et le capital sont encore dans les mêmes mains; le ca- pital passera de plus en plus, aux mains de rcntreprcncur par les bénéfices successifs de son entreprise et ses persévérantes épargnes. Or, si propriétaire et tenancier contribuent à la forma- tion du capital, ils doivent partager proportionnellement les béné- fices de l'exploitation. De là naît le métayage. Ce contrat qui par- tage les fruits en nature proportionnellement aux contributions, < Au lieu de concéder « ad paclum antiuum hcredilario jure, '^ on concède « ad paclum annuum ad 3, 6, etc. annos. « Cari, de S^-Trond, l. 1, p. 260. u Terrae ad cerlum îempus ceosilori Iradiiœ. » Cart de Camhron, t. II, p 258, «0 1531. Manse mulabilis, Kempeneer, Oude vryheid Monlenaken, t. II, p. 401. i ( H-7 ) est à la fois, dans cet état économique, le plus juste et le plus sur. Le plus juste, cela est clair; le plus sûr, car en assurant au pro- priétaire un droit immédiat sur les fruits, il lui assure la seule garantie de payement qui! puisse trouver chez un tenancier pauvre. Ces raisons expliquent la longue existence du métayage, sa pré- sence dans l'histoire agricole de tous les pays, et enfin l'applica- tion de son principe dans toutes les formes de concessions foncières, sous les noms divers de terrage, champart et métayage ou colonat partiaire. II en fut en Belgique comme partout ailleurs. Du XIP au XV^ siècle, les métayers sont très-nombreux dans tous les documents. Les baux ad partem , à moiturie, te helfwinninghe, te halven grane, se trouvent en masse dans les titres de cens et rentes des abbayes et des seigneurs *. D'ailleurs le métayage et le fermage ont longtemps coexisté. Il serait difficile de préciser la date de l'origine de ce dernier con- trat^. Sa réapparition est sans doute ancienne, mais il ne se répan- ^ Le métayage semble avoir été moins rare en Belgique qu'on ne l'avait cru. E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 274. « Cullura here- ditaria, ita quod nos medielalem seminis ejusdem terrse providere tenemur, dictus vero B residuam, frucluum vero média pars in nostros usus, et média cedit in u.sus illius (1200), Cart. de Vabhaye de la Cambre. — Wauters, Belgique anc. et moderne (canton de Tirlemont), Wilkhringen, pp. 85 et 177. — En 1220 l'abbaye de S'-Bavon possédait un nombre considérable de mé- tayers. Van Lokereu, Cart de S'-Bavon, p. 93. — Bail à métairie de la dame de Perwez : « Segeles vel bladus equalibus porlionibus inter nos et eos divi- delur (1260), Messager sciences histor. de Belg., p. 107, 1872. — Item, bail à colonage de la curtis de Longuesaulx dans Duvivier, Les hospites, annexe II. — Dans la Campine le métayage fut irès*longlemps la forme des baux « Colo- nus N, habebit culturam Ter Locht ad medietalem crescentium » (1587). J. Heylen, Verhandelingen over de landbouiv in de Kempen, p. 12. — Ce contrai est fondé sur le même principe que le champart, Léop. Delisle, Les classes agricoles en Normandie , p. 50. ^ Ducange signale le plus ancien eu 1080. — Nous en trouvons un pour la Belgique en 1095 « possessio cum servis et ancillis, farmario et camba... » Analectes pour servir, etc , t IV, p. 596. Mais nous avouons être un peu incré- dule à son égard, ce « cum farmario et camba » est étrange : si nous avions pu voir le texte original peut-être aurions-nous lu « furnario. » ( U8 ) dit pas aussitôt; on voit même pendant longtemps exister une sorte de contrat intermédiaire entre le métayage et le fermage; c'est le contrat de cheptel. Dans ce contrat, l'entrepreneur agri- cole exploite à ses frais ' ; il fournit le capital circulant, mais la totalité ou une grande partie du capital d'exploitation ne lui appartiennent pas; meubles, bestiaux, instruments lui sont cédés avec le fonds. Il doit les reproduire intacts à la sortie du bail. Cette avance porte le nom de sujnma sortis, car il y a dans ce contrat en même temps qu'un avantage, une aléa pour le fermier 2. En même temps, la redevance contractuelle conserve encore parfois la forme proportionnelle du métayage. Ceci est une mesure de garantie. Dans le contrat de cheptel, les garanties du bailleur sont presque nulles; il se réservait donc son droit de prélèvement sur la récolte du locataire ^. Le métayage proprement dit ne disparut pas cependant; on ne le trouve pas régi par les coutumes, mais sa persistance encore de nos jours, prouve assez que son application n'a pas été inter- rompue. Aujourd'hui encore on en trouve des traces, bien que de plus en plus rares, dans la région des Flandres *. Le métayage n'est pas seulement une forme primitive de con- trat agraire, il exige encore une surveillance à peu près constante du propriétaire sur l'exploitation. Cette surveillance utile au point de vue des rapports de bienveillance et de patronage de seigneur * Celle différence est bien marquée dans le texle suivant (1210) : « Inler ipsos (l'abbaye de Waulsort et son tenancier), ita amicabililerfuit compositum quod dictus C et ejus successores terras illas jiropriis sumptibus omnino excolent et de fructibus earumdem terciam partem reddent ecclesie memo- rale. » Anal, pour servir, etc., p. 54, 1879. " « Omnibus bestiis aliisque mobilibus quse monaslerio perlinere et colonis coDcedi solebant. » Thésaurus anecd., t. III, c. 1304. — Heylen, op. cit., p. 10. — Broeckaert et F. de Potier, Gesch. d. gem. Oost-Vl., l. II, 2*^ d., Afsnée, p. 5. Prêt d'une summa sortis à rendre en espèce ou en staldieren. 3 Voir plus loin les garanties du bailleur. * E. de Laveleye, Écon. rur. de la Belg., p. 34. — L'agriculture belge. Rapport au Congrès inlernational de Paris, 1878, p. lxxxvi. — On concède les terres » ad parlem, vel ad firmam » d'après les circonstances (1290) Cart. de Cambron, t. II, p. 8G2. (m ) a tenancier, ne compense j)as cependant les avantages économi- ques du bail à ferme. Celui-ci surtout devint même socialement supérieur au colonat partiairc du jour où l'absentéisme commença à sévir en Belgique. Le métayage en effet exigeait alors la néfaste surveillance des intendants. L'économie sociale a depuis longtemps condamné le triste système des middlemen. Aussi les métairies avaient-elles au XVIIP siècle presque disparu du domaine agricole de la Belgique *. Le triomphe définitif appartient au bail à ferme. Dans un pays où le paysan est capable et riche, ce genre de contrat combine admirablement les avantages des deux parties. Le tenancier est maître de son exploitation, la dirige à son gré, sans avoir à rendre compte à personne de ses travaux et de sa gestion. C'est un entre- preneur soumissionnant une opération à des conditions fixes en vue de son profit et sous sa responsabilité personnelle. L'agricul- ture, reconnue majeure, devient sous ce régime une industrie spéciale et autonome. L'entrepreneur n'est plus soumis qu'à la condition fixe d'une rente annuelle. Cette fixité est la plus sûre garantie de son indépendance 2. De son côté le propriétaire dans le bail temporaire peut faire suivre à ses revenus une marche lentement progressive, suivant l'augmentation de la valeur du sol, et celle de ses produits ^. Dès le XIll^ siècle on voit de fréquents exemples de bail à ferme *; mais la durée en est variable; généralement elle est réglée d'après les travaux de la culture; aussi avait-elle pour base trois, ou un de ses multiples : trois était le terme de rota- lion ; neuf, celui des grandes fumures; douze, le terme de marne dans certaines terres ^. On rencontre souvent les baux de trois, six, neuf, douze, dix-huit ans. Mais les plus longs sont rares. On * Comte de Gasparin, Métayage, p. 27. — A. Young, Voyage en France. OEuvres, éd. Paris 1801, l. XVII, p. 251. ' « A mercede certa et firma quœ promitebalur, coulractus dictus est firma, » cité par Trop Ion g, Traité du contrat de louage, p. 273, n« 651. 5 Sur le prix des baux, voir la noie D à la fin du mémoire. * Wauters, Libertés communales, p. 6o3. ^ Voir plus loin le Régime agricole et la production des céréales. ( 150 ) trouve exceptionnellement les baux de trente ans, mais alors con- clus de dix en dix ans *. On suivait d'ailleurs en tout ceci les usages locaux et ils variaient indéfiniment. Ces termes stipulés n'étaient pas fatals. On admettait la tacite reconduction, et cela par périodes cuUurales. Quand un preneur continue à travailler le sol après le terme de bail, il y a rénovation tacite de celui-ci pour un nou- veau terme de rotation, jusqu'au moment où la terre se trouve en même sole , période et saison 2. H semble même que Ibérédité soit restée dans les mœurs, et que les propriétaires aient eu de la peine, le cas écliéant à expulser leurs locataires. On signale à cet égard, notamment en Hainaut, une résistance passive des tenan- ciers connue sous le nom de mauvais cjré et qu'on ne parvint pas sans peine à vaincre ^. Le bail, tout en consacrant dans le chef de l'entrepreneur agri- cole une liberté supérieure à celle des régimes antérieurs, était loin cependant encore de lui garanlir une indépendance absolue. Le propriétaire tenait à conserver sur l'exploitation de ses terres une sorte de haute surveillance qui se traduisait par les stipula- tions mêmes du contrat. Le concédant cherchait à faire améliorer son sol, tout au moins à ne pas le laisser épuiser. De là les obliga- tions imposées au fermier et qui offrent beaucoup d'analogie avec celles qu'on stipule encore aujourd'hui. Une première stipulation que domine l'ensemble du contrat est de ne pas céder le bail; ceci est naturel, car les capacités et les capitaux sont variables *. Mais il si>it pour l'exploitation même du * Certaine terre « Stelit ad censam in manibus colonorum trigenla annis et amplius ila quod de decennioin decennium dicta censa renovatur et singulis annis emolumentuni sive censa recipitur » (1340), Cart. des Dunes, p. 711. ^ Coutume de Louvain, eh. XI, art. 12. — Christyn, Cost.van Brabandt, t I, p. 28. « Te weten tôt dat de landen weder syn in suleken aerde,tyde ende saisoene ghelyck die syn verhuert glieweest. » ^ Lefort, Le droit de marché, Bdllet. Acad. des sciences morales et poli- tiques. Compte-rendu de Vergé, nouvelle série, t. VII, pp. 87 et 498, 1877. — Vallelte, Le mauvais gré en Hainaut, Ibid , p. 533. — F. Malezieux, Études agricoles sur la Grande-Bretagne, p. 570. — Wauters, Environs de Bruxelles, l. I, p. 193. ^ Cb. Duvivier, Les hospites, p. 133. — PouUet, Juridiction et propriété foncières au XV" siècle. I ( 131 ) sol une série de règles restrictives. Le preneur ne doit pas seule- ment bien cultiver ^, mais il doit respecter les lois de la culture tracées par son bailleur dans leurs traits généraux et même dans leur menu détail -. Enfin il doit aussi augmenter l'étendue pro- ductive du domaine, et est dans l'obligation de mettre périodique- ment une cerlaiîie étendue de terres en culture •^. On voit que dans le bail à ferme, il y avait encore moyen de restreindre la liberté du cultivateur. D'ailleurs l'usage quotidien le prouve assez ; môme au XIX^ siècle on n'a pas confiance en l'ex- périence de l'exploitant. On lui trace encore minutieusement ses règles et il faut reconnaître que nous avons fait à cet égard bien peu de progrès depuis le XV*" siècle ''*. Malgré les progrès du bail à ferme, les concessions perpétuelles n'avaient pas disparu. L'empbytéose qui de tout temps était restée très-usitée, surtout dans les domaines ecclésiastiques, subsistait encore ^; elle était même, comme nous l'avons dit, très-enviée des paysans sous la forme d'une espèce de contrat d'bostise. Ce con- trat se retrouvait en Hollande sous le nom de hehlemming , et reproduisait tout a fait l'ancien contrat d'bostise. Il était déjà anciennement très-usité en Grôningue et en Frise ^. La petite propriété rurale n'était pas inconnue sous l'ancien ^ Bail de J. délie Chièvre, bourgmestre de Liège, receveur de Tévèché donnant à ferme {à stiiil) , sous cette condition (UOo). Schoonbroodt, Archives du Val S^-Lamhert, t. I, n» 909. — Item (1733). Kempeneers, Oude vryheid Monlenaken, t. Il, p. 427. 2 Voir plus loin la Culture. 5 Poullet, Mémoire cité snv La -propriété foncière. ^ Comte de Gasparin, Le fermage, p. 180, donne un type de bail moderne qui diffère fort peu des anciens. — Cf. G. Heuzé, Les assolements, p. 240, s L'emphytéose se distinguait de l'accensement et de l'arrentement en ce qu'ellecomporlait pour l'emphytéote 'l'obligation d'entretenir en I)on état. C'est probablement par elle que l'idée du contrat s'est maintenue, puisrépandue dans les amodiations rurales. Cfv. supra, p.l43, notel,un acte de 1180.— Item. une empliylèose de 1460 avec une foule de stipulations et l'histoire d'un procès à son propos, Cartulaire de Fabbaye de Groeninghe à Courtrai, p. 79. 6 Trotz, Jus agrarium, l. II, p. 538. — E. de Làveleye, Les formes primi- tives de la propriété, p. 254. ( 152 ) régime. L'antique censive s'était transformée peu à peu en pro- priété entre les mains de ses possesseurs. Grevée dès longtemps d'une rente fixe en argent ou en nature, la valeur de cette rente avait fini par s'amoindrir et devenir dérisoire. La censive donc était une propriété libre *. Elle circulait comme telle, et la plu- part des détenteurs déterre censales les avaient acquises deniers comptants^. La propriété était donc alors beaucoup plus répandue qu'on ne le croit. Le paysan lentement enrichi avait de quoi consa- crer à sa terre le double capital d'achat et d'exploitation. Dès lors il désire être maître du sol ; le démon de la propriété Ta saisi, moins vivement qu'en France où la possession du sol pouvait seul le sauverdes misères de l'ancien régime, mais de manière cependant à lui faire payer de sa terre un prix souvent supérieur à sa valeur. Ce n'étaient pas seulement les bourgeois, c'étaient les paysans qui faisaient celte concurrence ^. L'augmentation du capital foncier ne les effraye pas; ils sont assez riches et soigneux dans leur cul- ture pour espérer un intérêt supérieur au revenu normal du sol. Maîtres de leur lopin de terre , ils sont fiers et indépendants *. Le petite propriété riche est le triomphe de l'agriculture intensive. Un mouvement parallèle à celui de la liberté des contrats, se manifeste dans la dimension des exploitations. Mais son explica- tion ne peut se concevoir qu'après Tétude de la constitution du domaine agricole. Nous devons donc étudier d'abord les méthodes agricoles de l'ancienne économie nationale. Nous avons taché de donner jusqu'ici un aperçu général des progrès du peuple belge dans le régime foncier, par rapport 1 Branls, La censive féodale, loc. cit., p. 47. — Raikem, Discours de ren- trée, p. Al, 185;2. * Vente d'un demi-bonnier de pré censal pour 20 écus d'or (1332). Schoonbroodt, Arch. de S'-Martin de Liège, n" 236, etc. ^ « Quand on met quelques bonniers en vente, les paysans les achètent. » Bacon, Commercedcs Pays-Bas en 1105, MS. de la Bibliolh. royale, coll. van Hullhem, cité par N. Briavoine, Mém. sur Vétat des Pays-Bas, Mém. de l'Acad. de Belg.; in-i", t. XIV, p. 180. — Sur les prix, voir la note D à la fin du mémoire. * L'abbé Mann, Mém. sur les grandes ferines, Méï. de l'Acvd. de Baux., l. VI, pp. 21 4 et suiv., n« 17. ( 153 ) aux modes juridiques de détention du sol. Nous l'avons vu d'abord sous le régime d'apprentissage agricole , de la tenure soumise et surveillée el du travail à la corvée. De là il est monté aux amodia- tions réelles, concessions unilatérales dont le texte consacrait l'ancien usage héréditaire. Mais il y est encore surchargé de rede- vances, limité dans sa liberté. A ce système succède celui du con- trat bilatéral, caractérisé par des obligations juridiques et une res- ponsabilité personnelle. Enfin, les contrats eux mêmes deviennent de plus en plus libres et égaux à mesure que le capital s'amasse entre les mains du paysan; celui-ci est enfin maître du sol et de son exploitation , soit comme possesseur juridique et fermier , soit comme plein et libre propriétaire. Cherchons maintenant à préciser ces traits généraux, à ana- lyser dans chaque régime la position respective du propriétaire et du tenancier, leurs obligations, leurs garanties et leurs droits. SECTION III. — Droits el obligalions des tenanciers. Entrons dans le détail de la situation juridique que font à l'ex- ploitant les divers régimes que nous avons présentés au lecteur; et tâchons de définir par le menu les charges qui pèsent sur lui vis-à-vis de son seigneur. Ceci se résumera dans l'exposé des redevances et services et de leur régime juridique. Les obliga- lions du tenancier se résument en ces deux termes, redevances et services *. Ne prenant notre point de départ qu'au moment où les classes agricoles acquièrent des droits positifs, nous pouvons poser comme règle générale que la redevance n'est pas arbitraire. On le sait, le principe primitif du monde féodal était celui de la taille à merci. Les stipulations des contrats de concession foncière s'é- tendirent peu à peu et substituèrent à ce système celui de la rede- vance fixe. Les redevances sont de deux espèces. Les unes foncières, basées sur l'occupation d'un fonds de terre; les autres personnelles, frap- pant toute personne par voie de capitation, ou indirectement à * Guérard, Prolégomènes au polyptique cVIrminon, 1. 1, p. 657, n» 745. ( 154 ) l'occasion de tel ou tel acte de sa vie. Ces redevances au moyen- âge revêtent le double caractère d'impôts et de rentes. Le census et le reddilus, très-distincts en doctrine, sont confondus j)ar le fait même de la fusion de la propriété avec la souveraineté ' ; cepen- dant à y regarder de près on pourra constater que dans les rede- vances payées au seigneur, les unes sont plus permanentes et plus fixes que les autres; ce sont les foncières. Ceci prouve, et les sources le confirment , que les seuls impôts reconnus comme tels, les aides féodales, se répartissaient généralement dans les seigneu- ries par voie de distribution personnelle. Le cens foncier compre- nait donc une part d'impôt, mais d'impôt local et seigneurial; tandis que la contribution personnelle était l'assietle ordinaire de l'aide féodale. Nous n'en parlerons donc qu'en traitant de l'impôt. Quant aux droits personnels autres que la capitation,ce sont aussi des droits seigneuriaux. La redevance foncière était naturellement réelle; elle était liée et proportionnelle au fonds qu'on détenait. C'était la terre et non fliomme qui en devait la redevance ^. Ces redevances étaient très-diverses, et se soldaient en nature, en espères, ou en travail. Le cens en numéraire était de loin le plus minime. Nous avons expliqué les raisons monétaires qui en empêchaient l'extension. Cependant de prime abord, il y eut presque partout une part du cens payable en espèces ; cette part est à peu près fixe partout; en général 6 deniers par bonnier ^. Ailleurs il subissait une gra- dation différente. On ne trouve pas d'explication claire de la signi- fication de ce cens uniforme. On serait tenté de croire que c'est la part récognitive de seigneurie, l'impôt ; tandis que le reste serait la rente foncière. Cette conjecture étendrait, et cela sur une base facile, la distinction du menu cens et du gros cens des censives particulières. Cet impôt fixe, succédant à l'ancien arbitraire, serait 1 A. Vuitry, Études sur le régime financier de la France avant 89, pp. 41 à 97. 2 VVarnkonig, Histoire de Flandre, trad. G., t. II, p. GO. 3 Chev. de Schoutele, Livre des feudataires de Waes — Carlulaires des Dunes et de S'-Trond, cités, passim. ( 153 ) la forme générale de la redevance qu'on trouve parfois imposée en nature sous le nom de gerba libertdtis '. La redevance en nature, qui serait dès lors le revenu foncier proprement dit, est généralement en rapport avec les produits mêmes du sol exploité 2; c'est grâce aux cahiers de redevances que nous connaissons les dominantes agricoles de chaque partie de notre domaine rural. Les manses ou censés étaient grevés de prestations en céréales ou en produits de cultures industrielles. Les petits établissements, les cases, devaient surtout les produits de ferme qui étaient leur seule ressource. Enlin on leur imposait souvent des produits de l'industrie domestique, comme la laine et la toile, ou de l'industrie agricole, un brassin de bière, du vin, du pain, ou des produits locaux. Dans certains cas on remarquait mêmes des prestations bizarres, comme une ])aire de bottes ou de pantoufles; ou d'autres choses parfois tout-à-fait excentriques. On ne peut expliquer ce dernier genre de redevances que par le seul désir d'émanciper totalement un censitaire en ne gardant que le symbole extérieur le plus minime possible de la supériorité seigneuriale ^. La prestation en travail ou corvée, consistait primitivement dans l'obligation pour le mansionnaire de cultiver la terre dominicale. Cette obligation consistait soit dans la culture complète d'une terre d'après le système prescrit,soit dans l'assistance à la culture de l'ex- ploitation seigneuriale pendant un temps ou pour un travail déter- miné'^. A partir de la fixation des redevances, chaque village eut des * Raepsaet, 4na/)/.se, no231. Cette contribution serait, d'après lui le cens payé par chaque ménage pour l'usage des communaux. 2 Ex. Acte de fondation dugraud béguinage de Namur (1235), «. Defructi- bus dictseterrae solventur census ipsius terrae. » Ann.soc. arch. de Namur, t. VI, p. 47. — Nous ne donnerons pas d'exemples des diverses prestations reprises dans le texte; ils sont extrêmement abondants et aucun n'étant spé- cialement caractéristique, ne mérite l'honneur d'une citation particulière. Tous les carlulaires et toutes les histoires locales en fourmillent. Nous en tirerons au chapitre de la production les conclusions que de droit. 3 E. Boutaric, Louis IX, p. 229. ^ Le premier genre s'appelait riga, le second curvada, les deux réunis aratura^ Guérard,op. cit., §§ 345-349. ( 156 ) servitia consueta *. Les corvées d'usage étaient assez minimes et fixes. Réparties entre tous les tenanciers d'une villa, elles étaient peu sensibles à chacun d'eux; c'était le meilleur moyen pour le seigneur de faire cultiver son domaine. Le système des corvées s'alliait pour l'ouvrier rural avec la conservation de sa tenure propre et l'exploitation de son champ. La question de la main d'œuvre agricole était résolue de l'unique manière dont elle pou- vait rétre alors. La corvée annuelle de chaque vilain comprenait ordinairement un travail de neuf jours répartis en trois termes, les deux labours et la moisson. Cette organisation est la plus commune, mais non pas générale. L'époque des semis, des fumures, des engrangements amène aussi ses travaux 2. Outre la grande corvée des travaux du sol et de la récolte, il y a encore une série de journées exigées pour des œuvres particulières. En première ligne faut-il signaler les servitudes de transport, obligeant à mettre à la disposition du .seigneur des chevaux , des hommes et des véhicules pour certains services spéciaux ^. Enfin en cas extraordinaire, les tenanciers devaient aider à la réparation des murs, clôtures, haies ou fossés du manse dominical. Nous n'avons pas à insister sur les détails de chacune de ces charges; l'état actuel des recherches scientifiques ne permet pas encore d'en fixer la valeur comparative. La seule et grande utilité qu'en présente l'analyse, c'est de connaître l'ordre des travaux rustiques. C'est par la stipulation des corvées que nous sommes le mieux et même à peu près uniquement instruits des méthodes agricoles de nos laborieux ancêtres. L'avènement des contrats modifia très-peu de choses à l'ensem- ble des charges que nous avons énumérées. Les trois genres de prestations demeurèrent en usage ; mais le payement en espèces prit de plus en plus d'extension, pour prédominer presque abso- lument a partir du XVP siècle. Le numéraire s'était multiplié, la * Diericx, Charterboekje. Inlrod. ' Voir plus loin les travaux du sol. 3 Les services de transport, Carroperœ, sont souvent très-onéreux. ( 157) circulation fiduciaire était active, les baux à terme prévenaient les dangers de la dépréciation. Les redevances en nature et en travail ne disparaissent pas ce- pendant tout à fait. Les propriétaires tiennent encore longtemps à se faire servir directement par leurs tenanciers les choses de leur consommation personnelle, de celle de leur ménage, leur provision de bois, de fruits etc., *. En outre les anciennes rentes en nature subsistent toujours et doivent se servir régulièrement. Les prestations en travail restèrent très-tard en usage. Jusqu'à la fin de l'ancien régime on réservait dans les baux deux ou trois jours de corvée par an, mais souvent la corvée se réduisait à une obligation insignifiante, comme celle de conduire une fois par an en voiture le propriétaire de sa demeure à l'exploitation qu'il va visiter 2. Quelle était l'organisation usuelle ou légale du service de ces diverses charges? Que devait-on payer, comment le devait-on faire; qui en était chargé. Quelles étaient les garanties du payement et la procédure d'exécution? Le payement en espèces devait se faire en monnaie coursable : mais les monnaies des différentes provinces étant souvent fort différentes, on stipulait généralement dans les contrats celle dans laquelle on voulait être payé ^. Mais ces précautions étaient loin (d'être toujours suffisantes. Il fallait se prémunir contre les chan- gements arbitraires dans la proportion des métaux ^, contre les diminutions du titre monétaire. Les seigneurs se permirent sou- vent des amenuisations monétaires qui, en les enrichissant aux dépens de leurs sujets, jetaient le trouble dans les relations com- merciales et détruisaient l'équilibre des fortunes du pays. Ces * Ex, Broeckaert et de Polter, Gesch. der Gemeenten Oost.-Vl., Deurle, p. 8, etc. 2 Les mêmes. Boeclvhout,p. 12; Aelsl, t. 11, p. 556. — E. de Facqz, ^nc/en droit belgique, t. II, p. 218. ' Ordinairement argent français ou impérial. •* Propcrticii de VoràVargent en Pays-Bas (1250-1698), Biblioth nation. MS. n» 6314. Ce MS., fol. 435 donne les proportions réelles des deux mctaux pendant quatre siècles dans nos provinces. ( 1K8) mesures socialistes que Jean P' de Brabant ne dédaigna pas ^ et dont Louis de Nevers, et Louis de Maie furent, à l'exemple de leur protecteur, les tristes coutumiers 2, nécessitaient surtout pour les rentes perpétuelles de grandes et minutieuses précautions. Énumérons les principales. On déterminait dans le contrat la taille au marc de la monnaie qu'on stipulait ^; on déclarait vouloir être payé en argent fort, c'est-à-dire de l'aloi reçu lors du con- trat-*; on exigeait payement en bon or ou son équivalent ^; enfin on recourait, ressource précieuse, au payement de banque. On sti- pule le payement au change; les tables de change existaient pres- que partout et la monnaie de change devint commune dans les stipulations. Le changeur était libre d'apprécier les monnaies qu'il voulait accepter. Les créanciers avaient donc leur banquier qui faisaient leursrecettes. Chose remarquable, les receveurs des villes por- taient le même nom , et remplissaient le même office pour les recettes des finances communales ^. * -A. Wauters, Hit. de Jean /"^ pp. 357 et suiv.— Cf. R. Clialon, Les monnaies des comtes de Hainaut, p. 75. 2 Gérard, lieclierches sur les monnaies, elc, Mèm. de l'Acad. de Bruxelles, l. V. Partie historiq., p. 162. La convention du 16 juillet 158i entre Philippe le Hardi et Jeanne de Brabant rétablit l'ordre dans le système monétaire, — A la tin du XV1<= siècle on se plaint encore amèrement des falsiûcalions moné- taires. « De viliori argentiœ monetœ dicli anni mixlura nihil dico nisi quod adeo sit varia ac fucala ut me non rare bac in re Reipublicœ pudeat pigeatque... luopes imbccillesque... signatum aurum et argenlum invectentes, ac vilioris metalli nixmia motione (foris obducto fuco) corrumpentes , populum expilant, bonasque constituliones avaritia sua pervertunt. « P. Heuterus, Declaralio valons monetœ,c'Ap. X, Anvers, 1600. 2 Vente (126-i) proMCL marchis bonorum et legalium Sterlengorum, duo- decim solidis pro qualibet marcha computandis. Piot, Cart. de S^-Trond, t. I, p. 3U. * Van Lokeren, Hist. de S'-Bavon, p. 115. « Moneta fortis, debilis. » 5 Concession ad annuam pensionem (1572) de seize verges de pré pro duobus scudalis antiqui au ri boni et justi ponderis, vel ipsorum valorem in alià bona moneta, in cambio. » C. de Borman, Livre des feudataires de Jean d'Arckel à Looz, p. 128. * Voir plus loin le crédit. ( 159 ) Le dictamen des changeurs en matière monétaire faisait loi et on stipulait, léguait, contractait en or de caméra, moneia in cambio *. Les stipulations en nature échappaient à ces difficultés; elles étaient fixées par mesures connues. Mais le but de l'indication en nature était souvent de parer aux dépréciations éventuelles; et les redevances elles-mêmes se payaient souvent par é(piivalcnt. Soldées en nature ou non, comment devait-on s'en ac(]uitter? Si elles étaient payables par sacs et mesures , il fallait déterminer la qualité de la denrée promise. Les anciens actes sont encore ici très minutieux dans leurs indications. Ils stipulent la meilleure qua- lité, une qualité bonne, loyale et marchande, la meilleure après la semence ^. Comment donc apprécier cette qualilé? Faut-il voir dans les énonciations des actes la preuve de l'existence ancienne des mercuriales ^? Nous en doutons : nous nous croyons tout au plus autorisés à conclure qu'on se référait pour cette appréciation au marché le plus proche , soit celui du lieu du contrat, soit celui de la mesure indiquée dans l'acte *. S'il y avait contestation, le différend devait < Jnlerpigniis de 300 écus (1581) boni auri ac monelse imperatoris aul régis seu in valore eorum in aliâ moneta aurea ad dictamen campsorum, Livre des feiidataires de Looz, cité, p. 227.. — « Moneta concambianorun7, » Miraeus, Diplom ,1.1. 754. — Legs de 30,000 ducats d'or de Caméra par le prince de Croy (i564), Wauters, Hist. des environs de Bruxelles. 1. 1, p. 491. Il y avait parfois des contestations à ce sujet, le débiteur prétendant pou- voir se libérer en toute monnaie coursable (que communiter in bursà curreret) (1341), Bull, de la Comm. roy. dliist. de Belg., 5^ série, t. IX, p. 64. 2 Bladi melioris (1230), Cart. de Cambron, l. II, p. 840, etc., « boni et pagabiliSj boni at solubilis, goeds, custbaers of comans goed, » Piot, Cart. de S'-Trond, l. I, p. 306, a» 1262, p. 258, «« 12o3; Cart. des Dunes, p. 762, a» 159o), de meliori post semenlem, du meilleur après la semence {Carl.de Cambron, t. II, p. 120, a« 1236. — L. Devillers, Cart. de S^-Denis en Bro- queroie, Axn. cercle archéolog. de Mons, t. X, 1'"'' partie, p 140,0" 1225), etc. 5 Comme le fait M. Deiisle, Hist. des classes agricoles en Normandie , pp. o87 et 759. * Cela semble contirmé par le texte suivant (1255) « Secundum quod unum sextarium de meliori siligine apud Dyst valere polerlt ad unumdenarium prope, meliorem siliginem nobis lenebuntur, ^) Cart. de S'-Trond, 1. 1, p. 261. ( 160 ) se vider devant les cours foncières qui avaient les rentes et rede- vances dans leur compétence *. Il en était de même sans doute quand il fallait constituer des équivalents. Aux briefs de Flandres, c'était le chancelier, président de la chambre des Renenghes, qui fixait le cop d'après les renseignements du receveur et le cours des marchés 2. Dans la plupart de communes, les échevins fixaient aussi le prix des denrées ^ ; mais ces taxations particulières n'excédaient pas le territoire des communes. Les propriétaires particuliers abusaient souvent de leur droit de taxation arbi- traire; il en fut surtout ainsi quand les offices d'intendants se multiplièrent et devinrent vénaux. On n'avait plus égard au prix de marché. Ces abus provoquèrent des plaintes, mais qui ne furent que bien tardivement écoutées. A la suite d'une ordonnance de 1667 imposant la constitution des mercuriales *, le conseil souverain de Tournai décida que dorénavant la taxe des rentes en nature serait faite par des hommes spéciaux, d'après la moyenne des trois marchés qui suivraient l'échéance des rentes ^. Ce système sauvegarda à l'avenir l'intérêt et la justice pour les deux parties. Le mode d'exécution des travaux et corvées était parfois exacte- ment stipulé. A défaut d'énonciations on suivait à cet égard l'usage deslieux^; on admettait aussi que les corvées ne se devraient prê- ter que par ceux qui le pourraient faire sans frais, et par con- séquent qu'on n'imposerait à quelqu'un que les corvées de son métier 7. Il y eut souvent des corvées rachetables. Elles étaient cotées a prix fixe, Jean III en 1586 permit aux abbayes de se ^ Ex. pour la France dansMouteW, IIisl.desFrançais,XÏ\'' siècle,t.l,p.ll8. 2 Colinez, Notice sur les Renenghes, Mess, des se. hist, Belg., 1840, p. 500. ' Règlement administratif de Brux ,art.i>0, dans Chrislyn,t. I ,pp. 199et243. * L. Torfs, Les mercuriales dans les Fastes des calamités publiques; Les famines, p. 247. s Jules Colens, Les rentes féodales. Flandre, 1876, p. 125. ^ « Ainsi qu'il a useit couslumeement aler aval le paiis raisonnablement » (1338), Bormans, Les fiefs du comté de Namur, U'^ 11 v., p. 14. 7 Raepsaet, Analyse n» 248. « Chascune corvée de ce mesme labeur dont il vit, » Charte d'Oisy (1216).— Taillar, Recueil d'actes, p. 54. — Cf. Laugbethal, Gesch. d. teutsch. landw., P, p. 250. ( 161 ) libérer des journées de charriage qu'elles lui devaient au prix de 12 gros tournois *. Les corvées non exécutées se résolvaient en dommages intérêts. Une décision de 1389 les fixe à 10 deniers par jour de travail 2. Comment fallait-il payer ces diverses charges? Payées au titu- laire de la redevance, à son délégué ou à son banquier, les rede- vances en espèces sont portables. Les redevances proportionnelles devaient être contrôlées par l'ayant droit avant la levée des gerbes et conduites à la grange champarteresse ^. Ce payement des redevances n'était pas sans compensation et il servait, comme encore aujourd'hui, à entretenir de bonnes rela- tions entre fermier et seigneur. Les tenanciers qui viennent payer leur redevance sont nourris pendant leur séjour chez le proprié- taire; l'abbé de Saint-Pierre à Gand leur donne en outre quatre nummi par jour ^. Ce payement se faisait aux époques stipulées, dont les termes variaient d'après les contrées. Les rentes en nature se payaient après la récolte. Le fermier ne pouvait alors se libérer par caution et devait faire payement réel. Les corvées aussi n'étaient pas entièrement gratuites; les sei- gneurs entretenaient les travailleurs pendant leur travail , leur donnaient la nourriture ordinaire, ou un vêtement en compensa- tion de leur peine. Si on ne leur donne pas assez ils ne doivent pas travailler avant d'être restaurés. Tel est le principe admis de très-bonne heure ^. ^ Charte de l."538, A. Pinchart, Inv. Arch. Cour des comptes, t. IV. p. 192. ^ 1389, Cart.clesDunes,\).7Q0.—Li\ loi deWalincourt(1516) donne le tarif suivant: Le manouvrier doit 8 deniers, cel ke a un keval doit 3 sols. Blin, Notice hist. sur W., Mém. de la Soc. d'Émulation de Cambrai, t. XXXI, 2« par- tie, p. 128. ^ Britz, op. cit., p. 623. 1 Warukônig, FI. St. u R. Gesch., B Wauters, Environs de Bruxelles, t. J, p. 77. — Cf. plus haut ce que nous avons dit de l'alimentation populaire. Tome XXXII. H ( 162 ) Quelles étaient donc les garanties et les sanctions de ces obli- gations? Les plus anciens accensements étaient garantis en général par une clause pénale résolutoire *. Ce régime si radical fut insensi- blement remplacé par un taux d'amende par jour de retard; c'est le taux de chaque ban. Cependant l'usage de la clause résolutoire ne disparut pas; une législation spéciale, celle des spycker- renten renouvelée par l'ordonnance de 1602 maintient pour l'exécution de ces rentes anciennes une sanction très-énergique. Le champart, nous l'avons dit, conférait à son titulaire le droit de cultiver lui-même le bien grevé et d'en retirer son droit. Celte rigueur était tempérée par l'esprit de charité qui faisait remettre aux obligés les redevances en des temps difficiles. Celte tolérance était parfois même consignée dans les contrats ^. Les baux comprenaient d'ailleurs divers genres de garanties, notamment la caution et l'hypothèque. Un genre spécial de caution, dit voorhuur, consiste dans le payement anticipé d'une somme d'ar- gent par le fermierentrant^. L'hypothèque n'était pas une garantie normale, car le censier pouvait n'avoir pas d'immeubles, mais il arrivait que le propriétaire ajouta au bail la clause de bâtir sur le sol concédé. La bâtiment servait alors de centrepan *. Parfois le bail concédait au propriétaire le droit en cas de non-payement, de s'emparer d'emblée d'une terre du locataire ^. Mais la garantie qui domine toutes les autres par sa généralité, est le privilège du bailleur, tel qu'il est entendu par l'article 20 de * « Ul qui negligil censum perdal agrum, » Raepsaet, Analyse, n^ 246. * Vente d'une censé (16il) moyennant rente « bien entendu que s'il écheoit temps de g.uerre, la dite rente ne se doibt pas, » comte de Villermont, Cou- vin el sa châtellcnie, p. 257. 3 Acte de 1261, Cart. de S'-Trond, t. I, p. 502. * Voir plus haut les amodiations et le contrat d'hoslise. s Acte de 1341, Bull, de la Comm. roij. d'hist de Belg., 3« série, t. IX, p. 6. Parfois le propriétaire stipulait la solidarité quand il y avait plusieurs locataires fermiers. Ex. Bail curieux du sire de Borre à quatre tenanciers associés (1311), « So hcbben gheloeft dese vorseide persoene ende elc over al, etc. » Les sti- pulations sont très-longues, Brocckaeri et de Potier, Gesch. der gem. Oosl- Vlaend., Afsnee, p. 5, l''« reeks, \'^' deel. ( 165 ) la loi du d5 novembre I85L II porte sur tout le mobilier de la ferme, les invecla et illata. Ce privilège cesse quand le proprié- taire a pris caution *. Telles étaient les redevances, et les moyens légaux qui en garan- tissaient le service au titulaire. Mais le tenancier, de son côté, ne pouvait être dépourvu de toutes garanties, pour les termes mêmes de son bail et la conservation de son capital. Pour assurer au colon la durée de son exploitation, de manière qu'il soit sûr de ne pas travailler et dépenser pour autrui, l'an- cien droit féodal, la loi de la court, lui garantissait l'hérédité. Il y avait là pour lui une sorte de droit réel consacré par l'usage et qui le fut par les termes mêmes des concessions d'accense et de bail a rente translatives du domaine. Plus tard, quand le droit réel du censitaire fit place au droit personnel du fermier, l'ancien principe germanique conserva sa prépondérance sur le principe romain. Les coutumes consacrèrent énergiquement la préférence due au bailleur sur le nouvel acquéreur de la propriété ^. Si la législation garantit la durée du bail, le capital agricole est- il aussi protégé? Lorsque les baux sont temporaires, il y a natu- rellement lieu à des entrées et sorties. Or il importe de régle- menter les droits et obligations des fermiers entrants et sortants pour maintenir intact le cheptel, et éviter les abus d'exploitation du dernier terme. Les obligations du fermier sortant se résumaient ordinairement dans les points suivants : obligation de laisser libre le tiers de l'exploitation afin que le nouvel entrant puisse aussitôt semer ce qui lui est le plus nécessaire; obligation de laisser sur le fonds le tiers de la paille et du fumier; ce droit était remplacé en Hollande par le droit de troisième gerbe du propriétaire. Celui-ci prélevait sa part, puis la laissait sur le fond. En compen- sation, le fermier sortant devait être indemnisé des impenses faites sur le sol et des améliorations non épuisées. Or dans la pri- sée de ces indemnités, on suivait des règles particulières dites * Britz, p. 953. — G. de Ghewiet, t. II, p, 20. ^ Huere gaat voor çoop ende sterfdach en breekt gheene buere, Coul. de Louvain, ch. XI, a. 1 ; Coût, de Bruxelles, a. 116; Coût. gén. de Hainaut, ch. CXXII, a. lo. ( 164 ) pachters-7'egt et très-variables de province à province. Les con- ditions de cette indemnité furent réglées en particulier par acte du M octobre 1761 *. Remarquons d'ailleurs que toutes les dispositions relatives aux baux à ferme n'avaient qu'un caractère supplétoire, c'est-à-dire que la libre volonté des parties pouvait toujours y déroger 2. Le gouvernement autrichien prit des mesures spéciales pour empêcher le fermier sortant de se venger par hame de censé sur celui qui reprenait les terres à sa place ^. Tel est l'ensemble de la condition juridique des parties sous l'ancien droit belgique. Il semble que les intérêts de chacune y soient sauvegardés. Les époques malheureuses que traversèrent nos populations rurales proviennent bien plus des abus des hommes que des vices ou des lacunes de la loi. Ce sont des excep- tions qui n'ont pu enrayer le progrès de la Uberté et l'augmentation du capital au sein des classes agricoles. SECTION lY. — Conditions économiques communes aux diverses exploitations. § 1. Des charges publiques. Pendant tout le moyen -âge , avons-nous dit, les redevances avaient un caractère privé. Il n'y a que des revenus seigneuriaux dont le peuple était parvenu insensiblement à conquérir la fixation. Mais dans les chartes de ce genre il ne faut nécessai- rement pas comprendre la répartition de l'aide féodale, que les devoirs inhérents à la féodalité obligeaient le vassal à payer à son * Voir toute celte législation dans Sieur, Adminisiralion des Pays-Bas autrichiens, Mém. de l'Acad. roy. de Belg., in-4o,t. VI, pp. 185 et suiv. — Sur le pachlers-regt , Eenens, 3Iém. cité sur la fertilisation des landes, Mém. DE l'Acad. roy. de Belg., in-S", t. II. Introd., et E. de Lavelcye, L'agriculture belge, Rapport au Congrès de Paris, 1878, p. lxxxii. 2 Coût. gén. de Hainaut, eh. CXXII , a. 15; Coût, de Deurne, a. 582, « indien by de huercedielle daer af gbeen andere condilie en is gbemaekt. » 3 Piot, Le règne de Marie-Thérèse, p. 251. ( 165 ) suzerain. Celui-ci, de son côté, lorsqu'il accordait des franchises ou des immunités, avait toujours soin d'en réserver expressément le droit. Quant aux bourgeois, ils furent longtemps taillables ; mais les princes, en accordant les franchises aux bourgs, limitèrent aussi aux cas féodaux leur droit de levée sur leurs sujets. Cette déclaration faite par Henri II, renouvelée par Jean I, fut méconnue et violée *. La charte de Cortenberg la consacra enfin définitive- ment, et depuis lors elle fut toujours respectée. En dehors des limites de l'aide, aux quatre ou aux sept cas d'après les contrées, le droit d'impôt était inconnu. Le principe financier de l'ancien régime faisait du domaine la ressource première des princes; le droit de levée n'était qu'accessoire,destiné,dans les circonstances exceptionnelles, à venir en aide à un budget obéré ^. Mais ce caractère exceptionnel, le besoin d'argent, n'était pas abandonné au jugement arbitraire du prince; il devait être contrôlé par les contribuables. Il fallait le consentement des intéressés. Ce prin- cipe a été reconnu et consacré par tous les anciens monuments du droit public belge. La Belgique fut toujours un pays, non ^ Henri II, dnns son testament; Jean I", y ajoiile« Sauf le consentement des barons » « quando barones terrae Brabantise homines suos nobis concesseriut lalliandos. w Wauters, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 61 . Mais jusque-là les ducs avaient continué la taille arbitraire a Ciaus, dit Jean pr (1293) que nous et nos ancesseurs avous taillé jusque à ores à nos volonté, » A.-J. Heyien, Com- menlar. de terlio statu, Mém. de l'Acad. rot de Belg., in-4», t. XV, p. 22. Henri [Il et la duchesse Alix, sa veuve, en avaient assez profité. Elle écrivit à S' Thomas d'Aquin pour lui demander s'il lui était permis de lever des impôts. Le sage conseiller lui répondit qu'elle se souvînt que les princes sont faits pour le bonheur des peuples. Que si leurs revenus étaient insuffisants, ils pou- vaient sans doute lever des taxes, « quae si non sunt immoderalae absque pec- cato exigi possunt, » mais que les impositions exorbitantes étaient certaine- ment illicites. {Divi Thomœ opéra, éd. Parme, t. XVI, p. 292.) Les conseils du célèbre docteur ne furent pas sans influence sur nos libertés civiles consacrées dans la charte de Cortenberg du 27 septembre 1512. A partir de là, le prince, pour les besoins extraordinaires, dut recourir au vote de ses sujets. Cf.de Baranle, Hist. des ducs de Bourgogne^ éd. 1839, p. 49. ' Edm. PouUet, Hist. politique interne de la Belg , p. 400. — C'est encore le principe de la Constitution anglaise. Laferriète et ^dXbiQ^ Les Constitutions d'Europe et d'Amérique, p. 437. ( 166 ) d'impôt, mais de subside. Chaque fois que, dans le cours de l'his- toire, les seigneurs suzerains ont dû recourir à ces levées, le con- sentement des contribuables est accompagné d'actes exprès de non-préjudice proclamant très-haut que c'est là moins un impôt voté qu'un don octroyé , accordé de pure grâce *. Avec de telles garanties, corroborées par l'inaliénabilité du domaine prin- cier 2, le peuple et les seigneurs ne risquaient rien à la levée des impôts. On ne pouvait imposer, il fallait demander, et les ducs de Bourgogne reconnurent expressément ce principe de notre droit public ^. Il fut loin cependant de constituer une garantie absolue contre les abus des levées publiques. Les dépenses de luxe et de guerre se multipliaient et il fallait faire face aux exigences d'un budget qui croissait toujours. Ces besoins nombreux et perma- nents, tout en respectant l'ancien principe financier, le relé- guèrent bientôt dans le domaine de la théorie. S'il restait vrai que le domaine était la grande ressource du trésor, il était vrai aussi en fait que toujours elle était insulTisanle et que, à chaque exercice, il fallait des aides. Extraordinaires en droit, elles devin- rent donc ordinaires en fait *. D'ailleurs les princes avaient trouvé moyen d'éluder les anciennes rigueurs constitutionnelles. Le domaine inaliénable était engagé, il servait de garantie à des emprunts souvent considérables dont il fallait servir les intérêts. Ces emprunts escomptaient les aides à venir; et celles-ci durent devenir permanentes pour payer les créanciers de la dette publique ^. Cène fut pas sans peine que les ducs de Bourgogne parvinrent à constituer un budget annuel et régulier. Ils éprouvèrent bien des résistances, essayèrent bien des objurgations, endurèrent bien des plaintes. Mais s'ils réussirent dans l'œuvre si difficile de la ' Voir les exemples groupés par Edm. Poullet,Le5 Constitutions nationales de Vancien régime, Mém. de l'Acad. roy. de Belg., in-S», t. XXVI, p. 425. 2 Ibid,, p. 419. ' E. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, pp. 224 et suiv., expose en détail les principes et le mécanisme de nos finances publiques sous l'ancien régime. * Henné et Wauters, Jïist. de Bruxelles, t. II, p. 492. î> Wynants, Traité des aides {m2in\iscni).]ntTod. ( 167 ) constitution financière monarchique et régulière, ils ne chan- gèrent pas le principe de droit public qui subordonne au vote des contribuables dans les Etat>, la levée des aides et subsides. A la différence de la France, nous n'avons jamais connu limpôt royal *. Ce n'est pas à dire cependant que nos privilèges financiers n'aient jamais été battus en brèche. Il semble acquis aujourd'hui que les légistes du gouvernement autrichien ont essayé de les amoindrir et de les renverser. Mais l'opposition énergique des Étals rendit vaines les prétentions despotiques des Prié et des Joseph II, et la déclaration léopoldine du traité de La Haye recon- nut sans restrictions les principes du vieux droit national ^. Tels étaient les principes; inutile d'en relever la haute impor- tance économique pour les classes rurales. Montesquieu nhésite pas à proclamer que les pays les plus riches sont les plus libres, qu'ils sont cultivés à raison de leur liberté ^ et le triste écho des plaintes du paysan français de l'ancien régime est trop significatif pour qu'il ne suffise pas h le démontrer '*. Les aides se levaient donc à la suite d'une demande, d'une prière {hede) faite aux Etats. Sans entrer dans le détail de l'orga- nisation financière du moyen-âge, nous devons dire un mot de la question si importante de l'assiette des contributions et de leur répartition. Une première répartition devait se faire entre les villes et les seigneuries. Celle-ci en général se renouvelait à chaque levée. En Flandre, elle était réglée par le Transport de Flandre ^. * L'aide féodale étant essentiellement un don gracieux, il nous semble dif- ficile d'y voir avec M. \u\iry {Régime financier de la France, pp. 417 el suiv.), l'origine de l'impôt royal. Nous préférons en voir la source avecM. Caliery [L'impôt royal dans Vancienne monarchie, Revde des quest. histor., octobre 1879, pp. 419 à 492) dans la transformalion du service militaire en redevance pécuniaire. 2 Edm. Poullet, Les Constitutions nationales, pp. 423 et suiv. 5 Esprit des lois, Liv. XVII L ch. III. * Voir les Économistes français du XVII« siècle :Vauban,Boisguilbert, etc. et rexcellenl exposé de l'étal des finances françaises à la fin de l'ancien régime dans L. de Poncins, Les cahiers de 89, pp. 201 et suiv. ^ Le mode réglé d'abord sous Robert de Bélhjme fut revisé sous Jean de Bourgogne et sous Cbarles V. ( 168 ) Puis venait la sous-répartition. Nous savons mal comment elle se faisait dans les terres seigneuriales, cependant nous en connais- sons quelques traits. Des fonctionnaires seigneuriaux divisaient les charges par villa avec le consentement du seigneur, et trans- mettaient la cote à chaque village, probablement au villicus *. Dans chaque village, la cote était répartie entre les habitants par voie de capitation ou par voie réelle. Nous avons dit que l'unité administrative était la famille, le feu, le manage; la capitation prenait donc la forme spéciale du fouage. De très-bonne heure cependant, chaque village eut ses fonctionnaires financiers spé- ciaux chargés de la sous-répartition. Ce sont les bedesetters. Leur principale fonction était de répartir entre les habitants la cote des aides qui leur incombait. Ces personnages étaient nommés par la communauté, soit directement, soit indirectement, pour un an; et ils ne pouvaient refuser de remplir ce mandat. Ils constituaient les setboekeu ou rôles de contribution d'après lesquels on conti- nuait d'ordinaire à lever les charges ^. C'étaient les États qui, en votant le subside, en fixaient aussi l'as- siette. A l'origine, le pied personnel ou la voie de contribution do- mina^; plus tard, on préféra l'impôt réel; mais il n'y avait là rien de fixe ni de stable. Tout dépendait des idées du moment. Les sous- répartiteurs devaient se soumettre sur ce point à la décision des États. Seules, les villes échappaient a cette obligation.en la rache- tant, en s'abonnant; cet acte leur donnait le droit de lever tel subside ou taxe que bon leur semblait, quitte à solder au trésor princier le chiffre de la cote imposée *. Le principe de la liberté des États en matière d'assiette des aides était absolu : les États y tenaient et surent le maintenir. Il semble cependant peu contestable que dans un pays dont l'admi- ' Lindani de Teneramundà^ libri III, cap. IV. ^ Sur la sous-répartilion, voir E. de Facqz, op. et loc. cit. — Poullet, Con- stitutions nationales, loc. cit. — W auters, Hist. des environs de Bruxelles, 1. 1, pp Lxi et 3o. Cf. le régime français dans A, Babeau, Le village sous l'ancien régime, p. ^OQ. 3 Warnkônig, Histoire de Flandre, trad. G., t. II, pp. 436 et 439. * Henné et Wauters, Histoire de Bruxelles, t. II, p. 607. ( 169 ) nistralion est unique, l'uniformité du pied des levées ne fût pré- férable. Aussi le gouvernement essaya-t-il de le réaliser. 11 s'y prit malheureusement par un mauvais moyen. C'était sous le gou- vernement du duc d'Albe, au moment où le peuple était accablé des misères de la guerre et de lourdes charges financières. Le duc, à court d'argent, voulut arracher aux États l'impôt célèbre du centième denier sur la valeur des biens, du dixième sur les transactions mobilières et du vingtième sur les transactions immo- bilières. Cet impôt exorbitant dans son principe, embarrassant et tracassier dans sa perception, était ruineux pour une nation com- merçante. Aussi provoqua-t-il un toile général dans toutes les provinces. Mais si l'impôt ne valait rien, l'idée de son unification était remarquable. La diversité des impôts, disait le duc dans ses lettres patentes sur le dixième denier, est une source perpétuelle de luttes et de querelles entre les États. Le nouvel impôt suc- comba parce qu'il entravait le commerce, frappait les gens du peuple, haussait le prix des denrées. Mais la tentative resta comme précédent ^ Le gouvernement ne la renouvela plus, mais les États se chargèrent eux-mêmes d'unifier l'assiette de l'impôt dans les Pays-Bas. Le pied réel fut successivement adopté presque partout. L'usage, le meilleur des législateurs, réalisa ce qu'un édit n'avait pu accomplir ^. Les États, avons-nous dit, opéraient la première répartition ; celle-ci se faisait d'après les capacités des communautés; la sous- répartition était faite par les fonctionnaires locaux. Les opérations de la distribution et de la perception des aides avaient été régularisées par les ducs de Bourgogne grâce à la surveillance des chambres * Sur ce fait financier voir Bakhuizen van den Brink, Notice sur le dixième denier, Messager des se. hist., 1849. — Namêche, Cours abrégé d'histoire nationale, t. II, p. 327. — Cardinal Beutivoglio, Ifist des guerres de Flandre, liv.V, a" lo69(analyse minutieuse des débats qui surgirent).— Protestation des États du Hainaul en leur tenue du 20 août 1571 dans Lacroix, Inv. des arch. du Hainaut, p. 112 (exposé très-net des dangers économiques de cet impôt); enfin les textes officiels aux Placards de Brabant, t. IIÏ, Ordonnances des 18 janvier 1334, 6 avril 1570, 31 juillet 1371, 21 novembre 1576. ^ Wynants, Traité des aides. En Flandre cependant on conserva le pied personnel de la taille. —G. de Ghewiet, 1. 1, p. 194. — E. de Facqz, op. cit., t. Il, pp. 237 etsuiv. ( 170 ) . des comptes '. Mais au sein des guerres civiles, cette action s'était affaiblie et le désordre s'était glissé dans ces opérations 2. En 1G86, on fit un essai de statistique foncière qui pût servir à la levée des aides sur le pied réel. Ce système était insuffisant à cause de la confection défectueuse de ce registre lui-même. Il se bornait, en effet, à classer les terres d'après leur nature, mais non d'après leur valeur. Quelques villages constituèrent isolé- ment des cadastres sérieux , mais cette tentative était isolée. Répartition et sous-répartition étaient donc très -mauvaises; les États eux-mêmes n'étaient pas toujours impartiaux 5. Les asséeurs, gens corruptibles, se laissaient induire à modifier le pied de l'as- siette, à faire des faveurs et à créer des exemptions illégales. C'était un désordre provoqué évidemment par le manque de sur- veillance de l'administration centrale *. On discutait alors le mode d'intervention qui lui était possible. On proposait à la fois la création d'un ministère des finances et la constitution d'un cadastre général et officiel ^. Nous n'avons pas à examiner la pre- mière de ces mesures qui se traduisit par l'érection de la jointe des administrations et des offices de subsides ^. Quant à la seconde, elle a un caractère économique et foncier très-intéressant. On discutait au XVIII^ siècle les avantages de la fixité des cotes fon- cières. Les uns, partant du principe de la justice distribulive, et songeant aux intérêts du trésor public, réclamaient une péré- quation régulière des cotes cadastrales. Les autres se disaient que l'impôt était incorporé dans le revenu foncier; que les terres, en cbangeant de mains étaient payées d'après leur revenu réel, déduction faite des charges publiques. * Gachard, Notice historique sur la Cour des comptes. En lêle de TInvent. DES ARCH. DE LA CoDR DES COMPTES. ' Rescription de la Chambre de comptes au conseil des finances, 1625, Gachard, Inv., elc.,t. lil, p. iv. ' Réclamation des villes du Hainaut, 1 7S9, dans Lacroix, Arch. du Hainaul, p. 266. * VVynants, op. cit., p. 85. ^ Rapport du prince de Kaunitz à Marie-Thérèse, 1764, dans Gachard, Ana- lectes belgiques, 1. 1, p. 401. ^ Par décret du prince Charles de Lorraine, 13 octobre 1764 ( 171 ) Ce fui le premier principe qui remporta dans l'esprit des réfor- mateurs des finances au XVIII* siècle, MM. de Cobenzl et de Kaunilz; les matricules surannées et défectueuses de 1686 nui- saient par leur application à la caisse impériale. Aussi, chercha- t-on à les renouveler; pour faciliter ce travail, des commissions dites des charges publiques, furent installées dans toutes les pro- vinces, et celles du Limbourg et du Luxembourg ne tardèrent pas à constituer pour ces parties des Pays-Bas des cadastres com- plets et réguliers indiquant contenance, qualité, valeur et revenu des biens qui y étaient repris '. Les aides et subsides n'étaient pas les charges uniques. 11 y avait aussi des contributions personnelles proportionnelles au revenu et soldées en travail ou corvées ^. On les levait d'après la fortune mobilière. C'étaient des charges imposées aux commu- nautés et réparties entre leurs habitants. Il fallait habiter la com- mune pour en être atteint. Ces charges étaient peut-être les plus lourdes à cause de leur répartition. En effet, malgré les efforts des fonctionnaires locaux, le gouvernement ne permettait de frapper que les domiciliés; or, il arrivait que ceux-ci fussent la partie la plus pauvre qui se trouvait ainsi très-lourdement grevée ^. Ce n'est qu'à la fin du XVII^ siècle que les charges furent réparties sur un pied mi-réel, mi-personnel. Cela permit d'atteindre les étrangers, les forains et d'égaliser la répartition *. Tel est par aperçu l'ensemble des charges publiques financières qui grèvent le paysan de l'ancien régime. II y eut des moments ou ces charges l'accablèrent, notamment pendant la triste période des guerres de religion et pendant les guerres avec la France; * Ch. Piot, Le règne de Marie-Thérèse, p. 93. — Prat, Histoire d'Arlon, t. Il, p. 306. — De la Fontaine, Introduction dans le Luxembourg du cadastre des biens- fonds, clans les publications de la Société historique du Grand duché de Luxembourg, l. XVI, p. 197. * Wynants, op. cit. ^ Tarlier et Wauters, Belg. anc. et moderne, canton de Tirlemont, Haut- Heylissem, p. 107. * G. de Ghemel Jnstitîttes du droit belgique,^ I, p. 194. Ces principes étaient appliqués aussi en matière de taille personnelle. { 172 ) mais si les Etats cédèrent aux dures nécessités que certaines situa- lions leur imposèrent, ils surent conserver intact leur droit con- stitutionnel et sauver nos populations des excès de l'arbitraire administratif. § 2. De la dîme. Aux charges publiques proprement dites, il faut joindre une imposition qui pesait uniformément sur tous les fonds nationaux à litre de redevance ecclésiastique :1a dîme. Dans un travail qui ne doitétre qu'une esquisse de l'existence et des progrès de nos classes rurales, il serait hors de cadre de faire un examen détaillé de l'organisation de cette institution. Sans entrer dans la question si débattue de son origine, ni dans l'exposé déjà fait de sa légis- lation dans nos provinces *, disons un mot de sa nature et de son influence économique. La dîme ancienne, réelle et solite, c'est-à-dire celle qui se prélève sur les fonds labourés et sur leur production ordinaire, ainsi que sur les animaux, était la principale. Elle frappait le plus clair de la richesse agricole du pays, mais elle ne frappait en principe que les cultures proprement dites. Le produit des terres non labourées n'y était soumis que si un usage notoire en consacrait la perception. La dîme solite ou inso- lite, constituait dans le chef de son titulaire un droit réel, dis- tinct du fonds et qui ne suivait pas l'aliénation du domaine de celui-ci 2, La dîme ainsi entendue était une charge générale, appartenant au clergé; nous disons au clergé sans spécifier. En effet la dîme qui avait surtout pour but initial de satisfaire aux besoins maté- riels du clergé des paroisses, s'était insensiblement amortie et avait passé presque tout entière aux institutions religieuses ou aux chapitres ecclésiastiques. Le curé et le décimateur étaient donc très-souvent des personnes distinctes. La dîme ainsi s'était écartée de son but primitif. Cependant les obligations des déci- * Britz, op. cit., p. 626. ' Britz, ibid. — G. de Ghewiet, 1. 1, p. 130. Cf. infrà. ( 173 ) raateurs compensaient un peu cette transformation. Le titulaire de la dîme était obligé de payer la portion congrue aux vicaires et clercs des villages, si la dîme des curés primitifs ne suffisait pas à cet effet. Cette obligation des décimateurs était présumée sauf usage contraire *. La coutume y ajoutait souvent le devoir de par- ticiper à l'entretien et à la réparation des édifices religieux de l'endroit 2. Quoi qu'il en soilde ces compensations, elles ne satis- faisaient pas tout à fait les habitants. La dîme a été l'objet de beaucoup d'attaques; elle fut souvent, semble-t-il , payée avec répugnance; sa transformation ne fut sans doute pas étrangère à cette disposition des esprits. Le peuple se voyait à regret obligé de payer une part de sa récolte pour le clergé, quand cette con- tribution n'améliorait pas la situation du prêtre qu'il connaissait et qui se dévouait chaque jour à ses intérêts spirituels et tem- porels ^. La dîme en elle-même ne paraît pas avoir été une charge bien truelle. Remarquons d'abord que la dîme est un impôt foncier, qui, comme tous les impôts de cette nature, s'était fondu depuis longtemps dans le revenu foncier. La dîme quelle qu'en fût le taux, souvent inférieur à la dixième gerbe, était une charge ancienne, et le prix foncier s'était depuis longtemps réglé en vue de cette contribution *. 11 est incontestable cependant que peu d'impôts ont été l'objet d'invectives plus énergiques. Nous ne nous arrêterons pas aux causes morales. Nous en avons signalé une; le progrès de cer- taines idées philosophiques en est une autre, et ce n'est pas la moins importante. Mais la dîme en elle-même prêtait-elle à ces réclamations. Par sa nature, non. Était-ce par sa perception? La dîme était un prélèvement absolument privilégié. Les agents du décimateur venaient faire sur place le dénombrement des gerbes avant leur mise en tas, et levaient la part de l'ayant droit ^. Ceci « Brilz, p. 629. — G. de Ghewiet, t. I, p. 159. 2 Ibid. 5 A. Babeau, Le village sous V ancien régime, p. 134. — L. de Poncins, Les cahiers de 89, p. 179. * Ad. Smith, Richesse des nations, éd. Guillaumin, t. III, p. 198. 5 Règlement de Charles V, 1520, Placards de Brahant, t. I, p.92. — Inter- ( 174 ) était absolu, et le dëcimateur pouvait même passer sur les champs cultivés pour conduire son charriot de gerbes jusqu'à la voie pu- blique *. Cette perception sans doute était assez désagréable; mais il nous paraît douteux qu'elle ait suffi à motiver tant de récriminations. Le champart s'exerçait de la même manière et n'a pas soulevé tant de plaintes. Or, les percepteurs ecclésiastiques étaient généralement moins exigeants que les agents laïcs. Nous ne prétendons pas, nous l'avons déjà dit, que l'administration du temporel ecclésiastique fût toujours exempte de tout reproche 2. Il y eut des intendants qui méconnurent leurs devoirs , il y eut surtout des percepteurs infidèles. Dans la principauté de Liège en particulier, l'usage d'affermer la perception des dîmes était très-répandu. Les cartulaires des chapitres sont remplis d'amodia- tions de dîmes à des prix très-élevés ^. Or, des perceptions entre- prises en de pareilles conditions ne pouvaientêtrequenuisiblesaux exploitants grevés. Elles étaient faites dans un esprit de spécula- lion et d'entreprise très-nuisible aux débiteurs. Le principal dan- ger de cette perception stricte et financière était d'écarter tout moyen d'accorder au producteur remise ou exemption de sa rede- vance. Nous avons signalé les principes qui guidaient les religieux dans leurs exploitations; sans en avoir trouvé jusqu'ici d'exemple positif, nous pouvons conjecturer qu'ils les étendaient à la per- ception de la dîme. Leur application était peut-être ici spéciale- ment nécessaire; la dîme en effet se percevait sur ce produit brut, sans aucune déduction des frais de production, indépendamment de toutes autres charges d'ordre privé ou public *. Il importait donc beaucoup en cas de mauvaise récolte que ses exigences fus- sent modérées. C'est sans doute ce qui arrivait presque toujours. Ces remises, jointes à la proportionnalité essentielle à ce système, ont fait que si les dîmes ont été gênantes, parfois même oné- prétatiou 15:23.— Lettre de mandement du souverain bailli de Hainaut, 1558. Lacroix, Inv. des arch. du Hainaut, p. 14. * Cart. de Bergues-S'-Winoc, t. I, p. 220. ^ Voir plus haut Les moines. ^ Schoonbroodt, Çai^t. du chapitre de S^-Martin, passim. * Brilz,p.630. ( 173 ) reuscs, elles n'ont cependant jamais ruiné personne. Il y eut en rëaliié des protestations , des soulèvements , même des ligues contre le payement de la dîme *, mais il y en eut contre toutes les redevances. Un droit fiscal prélevé sur un village tout entier par un corps étranger, quelque bénin qu'en soit l'exercice, est toujours désagréable et de nature en bien des circonstances à provoquer des plaintes, voire même des résistances 2. Que dire enfin des procès et des contestations qui surgirent à propos de la dîme? C'étaient là les conséquences naturelles, néces- saires de la nature même de ce droit. Il était lucratif et assez mal défini. Lucratif, il devait occasionner des dissentiments entre les ayants droit et en effet beaucoup de différends sont vidés entre prétendants par des partages de droit sur le produit de certaines dîmes ^. Mal défini, il y avait souvent lieu de se demander si telle terre, ou telle culture y était ou non soumise *. Nous ne voyons dans ces usages rien qui soit spécialement onéreux pour l'agricul- ture, contraire à ses progrès. Recommencer aujourd'hui contre cette institution le procès qu'on lui fit au XVIII' siècle, faire un tableau des oppressions dont elle fut la source, serait faire œuvre de polémiste et non d'historien. Les dîmes ont eu leur mauvais côtés, elles ont eu leurs abus; nous ne le nions pas; quelle institution n'a pas eu les siens? Mais quel fut son principal abus? Ce fut d'être détour- née de son but réel et primitif; ce n'est pas dans ses rap- ports avec l'agriculture qu'il faut le chercher. Les dîmes ne sont pas le meilleur moyen de subvenir au temporel du culte; * Ch Duvivier, La dîme au moyen-âge, Revue d'hist. et d'archéol., t. II, p. 180, 1860. ^ A. de Tocque ville, L'ancien régime et la révolution, liv. II, ch. ï,a parfaite- temenl démonlré celte thèse pour les droits seigneuriaux. 2 Actes épars dans les Carlulaires des Dunes, etc. * Ex. : pour la dîme de la pomme de terre, Baron J.de Saint-Génois, Z)ir7ie de la pomme de terre en Flandre, Mess, des se. hist.de Belg,, p. 472, 18S2. — De la Fontaine, La fomme de teire en Luxembourg, Société hist. du Grand- Duché, l. VII, p. 189.— Dîme des navets, (l^Sl-lSôO), Cart. de Bergues- S'^-Winoc, 1. 1, pp. 594,432. ( 176 ) cette opinion semble prouvée par leur histoire; mais cette ques- tion importe peu aux classes agricoles; ce qu'il faut constater, c'est que cet impôt comme tel, en tant que charge foncière, ne fut pas plus ruineux, le fut même moins que beaucoup d'autres. Les dîmes étaient de diverses espèces; sans avoir à entrer dans leur détail, bornons-nous à les énumérer *. C'étaient d'abord les grosses dîmes ou celles des fruits qui se récoltaient en grand, blés, foins, vignobles; puis les dîmes menues ou dîmes vertes, concernant les récoltes de petite culture et des plantes indus- trielles, légumes, sainfoin, chanvre, et , semble-t-il , de tout ce qu'on a appelé les fruits de jachère (braekvruchte?i). En outre, les grosses dîmes portaient sur le bétail, et les menues sur les troupeaux domestiques. L'usage qui faisait la règle à cet égard était assez arbitraire, et la distinction assez vague. Elle n'était cependant pas sans importance, car gros et petits décimateurs ne levaient pas toujours au même taux. C'étaient là les redevances ecclésiastiques levées sur les terres an- ciennes. A côté d'elles nous trouvons la dîme novale, droit spécial de prémices sur les terres nouvellement défrichées. Les monastères , qui se livraient aux principaux défrichements, étaient exemptés des novales sur les terres qu'ils réduisaient en culture 2. Telles étaient les dîmes réelles ou prédiales. C'étaient les prin- cipales. Les dîmes personnelles ne vécurent pas longtemps; mais il y eut toujours certaines dîmes qui, par l'objet qu'elles frappaient, avaient un caractère mixte, portant sur un produit, obtenu par le concours des forces de la nature et du travail de l'homme. Telle était la dîme du miel, de la cire, du lait. On pourrait peut-être aussi y comprendre la dîme des harengs, usitée sur les côtes et qui occasionna d'interminables procès ^. Les réflexions qui précèdent, on le voit, écartent entièrement la question de l'origine des dîmes. La discussion de ce point quel- * Voiries sources supra. E. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, p. 139. * Trolz, Jus agrarium,X. I, p. 33, et les innombrables privilèges et confir- mations épars dans les cartulaires. 5 Cart. des Dunes, de Groeninghe, près Courlrai, etc. ( 177 ) que vif que puisse êlre son intérêt, ne peut rentrer dans notre cadre *. Nous avons donc pris pour point de départ l'opinion la plus répandue malgré de nombreuses divergences : celle de l'origine commune des diverses dîmes existant à la fin de l'ancien régime. Nous n'entendons pas par là trancher la question en ce sens. Ne la discutant pas, nous posons en hypothèse l'opinion de la majo- rité. Nous tenons à faire ces réserves pour prévenir toute objec- tion. En effet, celte hypothèse est la plus défavorable à l'opinion que nous avons soutenue. Nous avons défendu l'innocuité de la dîme, redevance ecclésiastique. Nous n'avons jamais prétendu que toutes les redevances seigneuriales fussent également inoffen- sives. S'il y a donc, ce que nous ne voulons pas décider, s'il y a à distinguer entre dîmes laïcales et paroissiales, dîmes d'origine spirituelle ou d'origine seigneuriale, cette distinction ne ferait sans doute que confirmer notre argumentation. Quelle que soit l'origine des dîmes, il est certain qu'aux derniers siècles on distinguait entre dîmes ecclésiastiques et dîmes seigneu- riales ou séculières; mais c'était là une distinction de fait; le nom de la dîme dépendait uniquement du caractère laïc ou religieux de celui à qui on la payait. Les dîmes de toute nature furent abolies par la révolution, soit par l'article 5 du décret du 21 août 1789, soit par la loi du i7 juillet 1795, publiés en Belgique en exécution d'un arrêté du d4 brumaire an IV (3 novembre 1795) 2. § 3. Biens et usages communaux. Les villœ possédaient en indivis certains droits, dont l'exercice était réservé à leurs membres. Ces droits étaient de diverse nature. Il y avait des propriétés communales et des communaux proprement dits. Les premières étaient des droits réels apparte- nant à la communauté comme corps moral, comme universitas; et dont elle peut disposer en suivant les règles de la tutelle finan- * Résumé des théories émises jusqu'ici en Belgique, dans Warnkonig, Hist. de FlancL, trad. G,, l. II, p. 382. 2 E. de Facqz, op. cit., t. Il , p. 147. Tome XXXIL 12 ( 178) cière. Les communaux étaient des domaines soumis au profit des communiers à certaines usances et servitudes déterminées. Ces deux catégories d'immeubles sont tout à fait distinctes en théorie; sans doute les propriétés des communes peuvent être en même temps des communaux, mais cette coïncidence n'est ni générale, ni nécessaire, et le régime juridique des deux genres était fort différent *. Nous n'avons à parler ici que des communaux proprement dits. II y avait au moyen-âge une idée fortement enracinée dans l'esprit populaire, c'est que l'herbe, l'air, l'eau et le bois, dons gratuits de la nature, devaient être aussi livrés à la jouissance gratuite de tous les hommes 2. Ce principe était celui de la marke germanique. Les terres incultes, landes, prairies naturelles, bois, étaient, comme de droit naturel, abandonnés à l'usage des habitants. Ce principe demeura très-vivace pendant tout le moyen -âge. Les seigneurs cependant, en vertu de leur souveraineté, n'avaient pas tardé à empiéter sur les droits des vilains. Ils avaient diminué, réglementé, même supprimé certains usages et transformé leurs bénéfices en droits seigneuriaux. Ces terres vagues dont ils cher- chaient à s'assurer ce domaine, ils les rétrocédaient à cens aux communautés, ou parfois à des particuliers. Restaurer à leur profit et moyennant redevance les jouissances communales, était le seul avantage que les seigneurs pouvaient retirer de leur usur- pation. En effet la constitution agraire du moyen-âge réclamait impérieusement l'existence de pâturages communs. C'était un élément indispensable du régime agricole du temps ^. Toutes les chartes de colonisation doivent promettre aux colons, outre des terres à cultiver personnellement, du bois et des prés dont ils puissent user pour leurs installations et leur bétail. Les seigneurs, propriétaires et souverains, ne manquaient donc jamais de con- ^ Stockmans, Decisiones Brahantinœ, Dec. 87 les confond. — Cf. Raepsael, Analyse, liv. IV, eh. X, n^^ 276 et suiv. ' Wauters, Libertés communales, p. 253. — Guérard, Cart. de S^- Père de Chartres, p. 172. 3 Raikem, Discours de rentrée, p 63, 1853. — Kempeneers, Onde vryheid Montenaken, t. 1, p. S6. { 179) céder des usages de ce genre. 3Iais ces concessions ne leur enle- vaient pas leur droit de propriété sur ces biens. Telle était donc la situation: les seigneurs propriétaires concé- daient aux communes la jouissance des terres vagues, bois et prés utiles à leurs habitants. On a longuement discuté l'origine des biens communaux. Les uns les ont tous fait dériver de concessions seigneuriales *. D'autres n'y ont vu que la persistance , sous une forme moins radicale ou , si l'on veut, une transformation de l'ancienne copropriété germa- nique 2. Ce dernier système nous paraît démontré pour l'Alle- magne, ou le régime des dorfen ne s'est modifié que par évolutions insensibles. La marke, copropriété sacrée et indivise des habi- tants, a persisté pendant tout le moyen-âge, et ce sont les atteintes portées par les seigneurs à ses privilèges inviolables qui ont servi de premier prétexte à la guerre des paysans ^. Mais dans nos pro- vinces, il nous paraît difficile d'admettre comme générale la vérité de cette opinion. Le type germanique du village a eu chez nous sur la constitution des domaines, une influence beaucoup moindre qu'en Allemagne. En admettant que ce type fût celui de nos villages primitifs, l'invasion romaine en a considérablement mo- difié l'organisation; les migrations germaniques ne l'ont restauré que dans son principe nécessaire, non dans son organisation réelle *. H y a donc eu chez nous de tout temps des villages ayant des jouissances communales; mais leur territoire était délimité par les concessions royales ou particulières; l'organisation agraire de nos provinces s'est formée évidemment d'après les exigences économiques du temps; mais elle a été constituée ainsi artificiel- ^ Wauters, Libertés communales, p. 251. — Ch. Duvivier, Les hospites. — Raepsaet, loc. cit., n» 278 et les sources y citées. — Dareste, Hist. des classes agricoles, p. 372. — Trotz, Jus agrarium, t. 1, p. 24. * E. de Laveleye, Les formes primitives de la propriété. — G, von Maurer, Gesch. der Dorfverfassung in Deulschland. — L. Vander Kindere, Notice sur l'origine des magistrats communaux et sur Vorganisation de la marke dans nos contrées au moyen-âge, Bdll. de l'Acad. rot. de Belg., 2*= série, t. XXXVIII. 3 G. von Maurer, op. cit. — E. Langethal, Gesch. derTeutsch.Landw.,P,p.^i. * Taillar, Mémoire sur la formation des villages. (180) lement et non par voie de formation naturelle et insensible. Ces usages communaux nés spontanément dans une tribu, supposent le développement d'une nation passant insensiblement de la vie pastorale à la vie sédentaire, mais sont incompatibles avec le fait d'une conquête et d'une brusque appropriation du sol, Ce n'est qu'à l'exlréme-nord de notre pays, dans ce littoral flamand où s'élevèrent les gildes indépendantes, que ce système peut s'être et s'est probablement vérifié. Que conclure de ces réflexions ? Que les communaux, sans être, sauf dans le littus saxonicum, la transformation de la rnarke primitive, sont cependant l'application du même principe, la con- séquence des mêmes nécessités sociales. Rien d'étonnant donc à ce qu'on y retrouve les mêmes idées, les mêmes règlements, les mêmes usages que dans la marke elle-même, dont le village belge n'est que la reconstitution. Quels étaient donc les droits des communiers ^ ? Ces droits étaient loin d'être absolus et illimités. La première condition de leur jouissance était d'appartenir à la communauté; c'était un avantage réservé aux manants^ mais tous les communiers participaient à l'usage des prés et des bois communaux. En quoi donc consistait cet usage? Pour le fait des prés, dans le droit de pâturage. Tout membre de la communauté peut envoyer son bétail sur le pâturage com- mun. Cependant ce droit lui-même est soumis à certaines restric- tions. Il fallait que le bétail appartînt au manant, ou du moins, si c'était du bétail commandité, qu'il l'ait hiverné ^. Il ne pouvait, par exemple pour les bois, acheter des pores à la saison des glands et les revendre aussitôt après. S'il outrepassait ses droits, une amende le frappait. Pour le fait des bois, les droits consistaient dans la glandée pour les porcs; à partir de l'époque où les tailles avaient atteint cinq ou sept ans; dans le droit de maisonnage, ou droit de prendre ce ^ VaLder Kiudere, op. et Icc. cit., p. 29 (du tiré à pari), ^ Nus ne putt avoir aise es près ne es pâtures s'il n'eslmauans en Tavotirie est si puent prendre bustes a Nourechon s'il les puenl avoir et si les evernunt et aulrcmenl ueei.t. » Loi d'Onnaing, cité par le précédent. ( 181 ) qui est nécessaire à la construction, raais celui-ci était soumis à une autorisation préalable et à une fixation ; enfin dans le droit de prendre le bois nécessaire à la consommation du ménage '. Tel est l'ensemble des droits communaux, qui étaient d'ailleurs soumis dans cbaque localité ù des réglementations très-variées ^. Ces droits existaient presque partout, non-seulement dans les vil- lages, mais même dans les villes. Les ayants droit y attacbaient une très-liaute importance et les soins très-spéciaux donnés à leur admi- nistration en seraient, à défaut d'autres, une preuve suffisante. Cet atlachcment à la jouissance des communaux était justifiée parla situation économique. Nous en avons dit la raison ; ce sont les exigences de la culture semi-pastorale de cette époque. L'existence de ces droits a donné lieu à de grandes controverses sur leur utilité. Elles ne peuvent se trancber qu'en distinguant les époques et les périodes culturales. Sans doute dans un régime agricole encore incomplètement intensif, ces jouissances sont un grand élément de bien-être pour ragriculteur. Non-seulement il y trouve un secours pour son exploitation, mais il en tire des utilités gratuites très-précieuses. La science agricole ne lui permet pas encore de mettre utilement ces terres en culture; il en tire donc par ce raode de jouissance le meilleur parti pos- sible. Mais quand l'agriculture se développe, que les circon- stances permettent utilement le défricbement de ces terres, il est plus utile au pays et à cbacun de ses babilants de leur donner un emploi plus productif. Si les communaux ont été utiles, ils ne le sont plus. Leur existence est toujours contemporaine d'une situation économique encore incomplète ^. 1 E. Borgnet, Cartul. de Fosses, p. 106. — Hagemans, Hist. de Chimay: Ordonnance du conseil de Hainant sur les bois, p. 575. — Bormans, Les fiefs de iVami/r, passim, Ireiiv. — Mémoiremanuscrit sur Tadministralion forestière au XV« siècle. Arch. de la Soc. d'Émulation de Liège (section agricole). — Comte de Villermont, Couvin et sa châlellenie, pp. 47 el suiv. Règlement très-res- trictif. * On mesurait les terres primitivement d'après le nombre de brebis qui pouvaient y paître, les bois d'après les porcs qui pouvaient s'y nourrir (sagi- nari). Ex. Cart.du Mont Blandin, édil. Van den Pulle, p. 71. 3 L. de Lavergne, Les assemblées provinciales sous Louis XVI, p. 82 et passim, reproduit à cet égard les curieuses délibérations de ces assemblées. ( 182 ) Si cela est vrai des prés et des terres vagues, il serait peut-être inexact d'étendre aux terrains boisés une appréciation si absolue. Les communes, corps moraux et perpétuels sont les meilleurs conservateurs des forêts que la spéculation particulière dérode au grand détriment de l'intérêt général. Or rien ne s'opposerait à laisser persister dans les bois communaux des usances qui sans leur nuire augmenteraient gratuitement l'aisance des habitants *, A mesure que l'agriculture progressait, les terrains commu- naux étaient l'objet d'emprises plus considérables. Mais de tout temps ces emprises avaient été soumises à l'usage commun pen- dant les saisons mortes, c'est-à-dire après la première coupe pour les prés, après la récolte et pendant l'année de jachère pour les terres arables. La servitude de ces propriétés était dite vaine pâture, par opposition à la dépaissance ou grasse pâture sur les terrains communaux. Ce droit était encore très en vigueur lors de la rédaction des coutumes et Ton en trouve plus d'une trace dans leur texte; les jurisconsultes et les placards s'en occupèrent également 2. La vaine pâture n'était pas dominée par les mêmes principes que la dépaissance communale. Celle-ci n'appartenait qu'aux manants; le droit à la première était basée sur la réciprocité. Le droit d'aller sur les terres de ses voisins n'était fondé que sur l'obligation de souffrir le même exercice. Il suffisait donc d'être propriétaire. Mais le droit de tout exploitant n'était pas indéfini. La mesure du droit|, le nombre de têtes qu'on pouvait envoyer en pâture était déterminé d'après le nombre de bonniers qu'on cultivait ^. Comment apprécier cette institution? En elle-même et pendant longtemps elle ne fut pas nuisible, mais quand de nouveaux procédés agricoles commencèrent à se faire jour, elle devint gênante pour leurs progrès. En effet la pâture constituant un * F. Le Play, La réforme sociale, liv. IV, chap. XXXV. * Législation dans E. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, p. 131. 3 Steur, L'administration des Pays-Bas autrichiens, p. 190. — Henrion de Pansey, Des biens communaux, ô" éd., p. 369. — Pardessus, Traité des servitudes, n» 132. i ( 183 ) droit des voisins, on ne pouvait sans le violer en limiter l'exercice. Or les cultures de jachères et les.culturcs dérobées devaient néces- sairement restreindre le temps de libre pâturage. Celui-ci en clfet détruisait toute culture. Il en était de même pour les prairies artificielles. La pâture commençant communément aussitôt après la fenaison, absorbait toute la seconde herbe, enlevait à l'exploitant le bénéfice du regain, et par conséquent diminuait son revenu et la valeur de sa terre. Cette servitude était donc pour les progrès agricoles une enirvivc sérieuse; non-seulement elle en diminuait les bénéfices, mais elle en compromettait le succès et empêchait toute modification sérieuse à la culture des domaines. Aussi de bonne heure des restrictions furent apportées à celte servitude elle-même. Pour expliquer ces restrictions, il faut remonter à l'origine. La vaine pâture, avons-nous dit, avait existé de tout temps sur les emprises communales, et probablement même sur toutes les propriétés de la cojnmune. Elle était née d'un usage tout naturel, souvenir de l'ancienne communauté, et justifiée par ce principe qu'on peut user d'une chose quand, en le faisant, on ne nuit pas à son propriétaire. La vaine pâture, utile aux com- n.unautés, sans préjudice pour le propi iclairc, avait naturelle- ment passé dans les mœurs. Il résulte de celte origine que la vaine pâture ne constituait pas un droit véritable de la communauté, mais une simple faculté autorisée par la tolérance des proprié- taires K Quelle que soit la vérité historique de cette théorie, il était cependant diiïicile aux particuliers d'échapper à une servi- tude consacrée par un usage immémorial. Aussi fallut-il que des mesures générales vinssent les libérer. Ce fut à propos de l'aban- don du systèfne de jachères que commença son afiranchissement, qui fut partiellement réalisé par les coutumes de Ruremonde et d'Alost. Mais le grand mouvement économique ne se fit sentir que vers le milieu du XVIII* siècle et aboutit presque en même temps à diverses ordonnances consacrant la liberté des propriétaires dans * DuDod, Traité des prescriptions^ l""* partie, eh. XI f. ( 184 ) loiile l'étendue de nos provinces, par le droit de clôture des héri- tages, droit dont le seul exercice délivrait le domaine de la vaine pâture communale. Cette législation accordait aux cultivateurs le moyen de garantir la liberté de leur culture; elle rendait à la vaine pâture son vrai caractère juridique de libre tolérance *. Mais cette tolérance pou- vait avoir été abdiquée par une concession formelle fondée sur un litre. L'édit de Louis XV en avait, dans ce cas, ordonné le respect. La loi ou code rural de 1791 abolit même cette dernière exception et ne laissait plus au droit de clôture qu'une seule exception : celle où la vaine pâture entre parlicuUers était fondée sur un litre; encore, dans ce cas, était-elle rachetable^. La liberté des fonds froissait incontestablement quelques inté- rêts individuels, mais elle contribuait au bien-être général en facilitant les progrès de la culture. D'ailleurs le code de 1791 n'agit pas en cette matière d'une manière violente. li ne supprima pas brusquement un usage ancien, mais en confirmant, comme les actes législatifs antérieurs, le caractère précaire de cet usage, il en favorisa la disparition graduelle par l'effet du mouvement écono- mique. Ce but se réalisa en effet; grâce à une meilleure intelli- gence des intérêts agricoles, à rexercice fréquent du droit de clôture, la vaine pâture est en pleine décroissance en Belgique, et le moment n'est pas éloigné où, par la seule action du temps, elle aura disparu, sans qu'il faille pour la supprimer, l'intervention du législateur ^. * Toute celte théorie est clairement démonlrée dans le rapport magistral de M. Th. Smolders sur le litre I, ch. IV-VI du projet de Code rural, Docu- ments parlementaires, session 1878-1879. ^ Nous ne faisons que signaler ici la seconde exception prévue à l'article 11, section IV du Code rural. Le texte et la portée de cet article exigerait des dé- veloppements juridiques trop étendus. ^ Qu'on nous permette, à la veille, de la révision du Code rural, d'ex- primer le désir qu'on s'abstienne en celte matière de mesures brusques et radicales et qu'on laisse l'action du lemps et du progrès faire son œuvre. Ce principe demodéralion aélécelui du Code rural de 1791, œuvre intelligente d'un homme remarquable, économiste et agronome, Heurtaull de Lamerville, député de la noblesse du Berry. — Cf. L. de Lavergne, Économie rurale de la France, 4^ éd., p. 422. { 185 ) Une association naturelle d'idées nous conduit à dire un mot ici d'une servitude rurale existant sur les propriétés non en faveur de la communauté, mais en faveur des pauvres. C'est le glanage. Quand les récoltes sont mises en tas, le propriétaire ne peut glaner ni par lui-même ni par ses gens. Il faut que les pauvres puissent y venir chercher leur part. C'est une sorte de charité légale. Les glaneurs, de leur côté, ne peuvent que ramasser les épis épars sur le sol; ils ne peuvent, sous aucun prétexte, s'ap- procher des tas, et le temps du glanage est strictement limité. Le code rural de 1791 a aboli l'obligation du propriétaire de ne pas glaner, mais il réglemente l'exercice du glanage de la part de ceux qui voudraient en profiter *. § 4. Le crédit foncier et agricole 2. L'agriculture a besoin de capitaux; or le travail et le capital ne sont pas toujours réunis dans les mêmes mains. Il en était surtout ainsi au moyen âge. Le capital ne s'est amassé que lentement par les épargnes des classes laborieuses. Comment donc le travail agricole obtenait-il ses capitaux? Au début de cette période de l'histoire, nous l'avons dit, le capital d'exploitation du manse appartenait tout entier au seigneur; celui-ci le reprenait à la mort de son tenancier par droit de mainmorte. Mais quand commen- cèrent à naître les exploitations séparées et les diverses tenures, il n'en fut plus ainsi. L'histoire des amodiations, on l'a vu, est l'histoire même du capital rural. Rappeler leur succession, c'est donc aussi analyser les phases du crédit agricole. Or nous voyons l'un après l'autre s'appliquer dans les tenures le principe du métayage, du cheptel, du fermage. Quelles conditions financières, quel état de crédit révèlent ces formes diverses? Le métayage, c'est la société proprement dite avec responsabilité égale et par- * E. de Facqz, op. cit., t. II, p. 149. * Au point de vue historique. Doniol, Hist. des classes rurales, p. 214. — Daresle, Hist des classes agricoles, p. 521. — L. Delisle, Les classes agric. en Normandie, ch, VIII. ( i8« ) tage de bénéfices entre propriétaire et tenancier. Le cheptel, c'est la commandite, le capital confié par le propriétaire à son tenan- cier sous la responsabilité et aux risques de celui-ci. Le fermage, c'est l'indépendance du tenancier entrepreneur et capitaliste; mais obligé de chercher les avances et le crédit en dehors de ses rapports fonciers avec le bailleur *. On voit donc clairement, dans cette histoire même des tenures, celle des progrès des capitaux chez le paysan. Le métayage et le cheptel sont les formes par excellence du crédit rural dans les temps ou les pays où le capital du tenancier se trouve insuffisant. Ils présentent un double avantage. Le premier est de se faire en nature, c'est-à-dire en objets directement utiles à l'industrie agricole et à l'exploitation même à laquelle ils sont attachés. Le second avantage est d'être conclus de propriétaire à tenancier, c'est à-dire entre les per- sonnes qui ont le plus grand intérêt commun à la conservation du capital et de l'exploitation tout entière. Le propriétaire est le ban- quier naturel de ses tenanciers; les avances aux exploitants de son domaine font partie du grand rôle économique et social qu'il est appelé à jouer dans le monde. Enfin le métayage et le cheptel présentaient encore, pour leur temps, cette grande garantie qu'ils permettaient au propriétaire-bailleur de veiller de près à l'emploi de sa terre et de ses capitaux; chose précieuse en un temps où ceux-ci étaient rares et chers, l'expérience agricole encore minime, et les garanties du bailleur d'ailleurs dérisoires. C'est donc par voie d'association et de commandite que se ré- vèlent les premiers essais du crédit agricole. Cette forme de crédit était d'ailleurs maintenue par l'interdiction de toutes les autres. Cette interdiction canonique et légale fut un bienfait social, puisqu'elle maintint, par son influence, les formes de crédit vraiment adaptées à la situation économique de l'époque ^. Alors plus que jamais il eût été vrai de dire que paysan grevé était paysan ruiné ; car, pour se libérer et se relever, il lui eût fallu bien plus * Troplong, Préfaces aux traités du contrat de louage et du contrat de société. * Claudio Jannet, Le prêt à intérêt et les lois ecclésiastiques. Noie au cha- pitre XXVIII des Lois économiques par A. de Metz-Noblat, S^éd., p. 293. I à ( 187 ) de travail, de profits, d'épargne qu'aujourd liui. Le prêt à intérêt, forme de crédit d'une société arrivée à l'apogée de sa prospérité et de son activité industrielle, était incompatible avec les lents progrès, les minces profits, la circulation difficile qui caractéri- saient l'état économique du haut moyen-âge. LEglise ne tolérait pas lintérêt sans société; le prêt lui-même devait être gratuit, c'était le miituum ou prêt de charité. Quand le bail à ferme commença à se répandre, les prêts gra- tuits en nature durent augmenter aussi; mais la gratuité du prêt était un acte de charité, de bienfaisance; on chercha donc à se créer un intérêt *. Ce fut l'origine du contrat de constitution de rente '^. Ce contrat consistait dans l'abandon d'un capital en pleine propriété contre le service d'une rente perpétuelle ou tempo- raire. L'essence de ce contrat, la cause de sa licéité était Tinexigi- bilité du capital. Le bailleur de fonds ne pouvait jamais réclamer sa somme, il l'avait donnée en mutuinn ^; mais le débi-rentier, l'emprunteur était toujours admis à se libérer. Inexigible, le capital était toujours remboursable. C'était, pour propriétaire et tenancier, une forme précieuse de crédit, toute à l'avantage de l'exploitation de Temprunteur. En effet, le prêt est indéfini, le cultivateur n'a donc pas h. craindre de se voir inopinément récla- mer un capital qu'il a immobilisé dans le sol et qu'il ne peut rendre qu'en vendant son exploitation. Le prêt à long terme est un desideratum, aujourd'hui presque irréalisable, du crédit agri- cole. On voit que le moyen-âge en avait trouvé une parfaite réali- sation. En même temps qu'elle était avantageuse au tenancier, la constitution de rente l'était aussi à l'exploitation même, car, ^ Le crédit gratuit disparaissait. « Il d'v a plus de charité parmi les hommes, » dit le préambule de TordonnaDce des Archiducs du 8 mai 1600. * Tractatus de reditibus atinuis, 1625, Bibl. nat., MS. n» io562, ch. I ellIL Le taux légal auquel on pouvait constituer une rente, était à Liège et en Flandre du denier 20 (o %), en Hainaut du denier 16 (6.25 ^ o). Britz, op. cit., p. 602. — Cf. Tractatus, cité, ch. VIll : « Quod sit juslum pretium redituum annuorum. 3 Acte dellôo « Cum 1res marcas mutuo acceptas constiiissent, sex fru- menli modios usuris solvebat. » — Piol, Cart. de S^-Trond, 1 I, p. 46. ( 188) obligé de fournir la rente, l'emprunteur était obligé aussi d'em- ployer le eapital à la terre et d'en tirer profit. Enfin, dernier avantage, si ces profits étaient considérables, il pouvait à son gré se libérer et rembourser le capital constitué *. La constitution de rente était un crédit mobilier ; une autre combinaison juridique analogue créa le crédit foncier pour les petits propriétaires. C'est le contrat de rente foncière, l'arrente- ment dont nous avons expliqué plus baut les avantages écono- miques. Ces avantages réunirent, à tous ceux de la constitution de rente, celui d'une garantie supérieure, celle du sol, quand Cbarles V eut proclamé leur rachetabilité générale 2. Ces contrats, dont la licéité avait d'abord été révoquée en doute, furent évidemment permis depuis la célèbre déclaration de Martin V et de Calixte III ^. Cet acte pontifical révèle, une fois de plus, l'esprit de la législation ecclésiastique en matière de prêt à intérêt. L'Église ne tolérait pas l'exploitation du faible par le fort, du pauvre par le riclie. Elle ne voulait d'intérêt que pour autant quil fiît justifié. Or il ne lui semblait justifié que si le capital engagé courait un risque, ou si, pour l'avancer, le prêteur se privait d'un bénéfice certain. Or, dans ce contrat de rente, il y avait un risque très-clair, celui de perdre son capital, qui était réellement aliéné et inexigible. Il y avait là sacrifice, risque et, partant, cause de compensation. Avant d'examiner les crédits illi- cites, disons donc un mot du caractère économique de la doctrine * Acte de 1229. Vente de biens pour racheter une rente annuelle de 24 marcs, Waulers, Table chronologique des diplômes imprimés , t. IV, p. 83. Parfois le service de la rente portait amortissement du capital. Acte de 1285, Bull, de la Comm roy. hist., 3« série, t. XIII, p. 55. 2 Exemples dans L. Vander Kindere, Siècle des Artevelde, p. 220. — Schoonbroodl, Arch. du Val S^-Lamberl, t. I, n» 640. a» 1363. — Kempe- neers, Oude vryheid Montenaken, t. II, p. 521, donne comme suit le taux des rentes pour celle région : 1587 9 «/o 1643 5 «/q 1724 5 «>/o 1749 S «/o 1640 15 o/o 1694 5 «»/o 1728 2 V-2 o/o 1756 3 ^j-i <>/„. 3 Tractatus, cité, ch. III. — CIj. Jourdain, L'économie polilique au moyen- âge, Mém. de l'Acad. des Inscript, et Beiles-Lettres, t. XXVIII, p. 14, 1874. i ( 189 ) de l'Église. Nous venons d'en noter le principe. Ce principe, il faut le reconnaître, est l'application d'une loi de l'économie politique. L'intéi'ét hausse ou baisse d'après les risques que court le capital et la fortune du prêteur. Or comment celle fortune peut-elle être compromise? Quand l'industrie est active, elle l'est parla perte ou rimproduclivité du capital; quand l'industrie est peu déve- loppée, quand le capital est un amas de denrées ou d'écus qui n'a pas réellement le caractère de capital, de fonds de reproduction, la fortune du préteur ne peut être entamée que par des risques spéciaux de perte : par une responsabilité assez étendue. 11 en résulte que, dans ce dernier cas, la société seule justifie un béné- fice, tandis que dans le premier un intérêt est naturel. L'acte de Martin V marque une étape du mouvement économique, une autre est fixée par l'Encyclique vix pervenit de Benoît XIV, et enfin dans la décision des congrégations romaines ex» 1850. Ce n'est pas la discipline de l'Église qui a changé, ce sont les condi- tions extérieures de la société qui, en changeant, ont modifié la portée des anciens contrais juridiques '. Tel était l'état normal du crédit dans la théorie et dans la pra- tique; reprenons maintenant le crédit illicite et occulte et le prêt à intérêt véritable depuis son apparition jusqu'au jour où la tolé- rance lui donna une quasi-licéité. De bonne heure des spéculateurs et notamment des Juifs et des Lombards entreprirent de prêter à intérêt en dépit de la législa- tion canonique et civile 2. Les tables de prêt s'étaient multipliées très-rapidement; il y en avait non-seulement dans les villes, mais jusque dans les villages ^. Us y tenaient à la fois comptoir de ^ Voir un résumé de la théorie catholique dans Ch. Périn, « Considérations sur r usure, » a[)pcndice à la richesse dans les sociélés chrétiennes, 2^ éd., t. II, p. 489. Cette théorie a donné lieu a une foule de publications. Voir leur énuméiation et celle des actes pOitiiicaux dans J. Carrière, De conlractibus, D"Mlil et suiv. ^ P. de Decker, Étude sur r histoire des monts-de-piété en Belgique. ïniro- duction. — Cf. comte L. Cibrario, L'économie politique du moyen-âge, tra- duction de Wolowski, liv. III, ch. VI. ^ Wauters, Jean h', p. 362, en signale dans 4es villes et même dans ks bourgades (Giimberghe, Lennick, Wavre, etc.]. Un acte de 1247 signale un { 190 ) change et de prêt, et étaient, nous l'avons vu, les banquiers des seigneurs et des villes, chargés de la recette de leurs rentes et fer- mages *. Les princes chrétiens, sous l'empire des circonstances, les avaient tolérés à condition de ne se livrer à aucune entre- prise usuraire, de se borner aux opérations de change et aux prêts de commerce. Ce fut le système proposé en Brabant par le duc Henri III dans son testament en 12G0, et appliqué en 1261 par Guy de Dampierre en Flandre ^. Mais si la nécessité imposait la tolérance, il était dangereux de permettre l'exercice du prêt aux spéculateurs étrangers; ils ne s'abstenaient jamais des fœnus illicitum', les pauvres et les grands en souffraient également. Les étrangers ou leurs associés avaient, nous l'avons dit, établi des tables dans presque toutes les localités tant soit peu impor- tantes du pays; or là, ils étaient à même de prêter aux gens pauvres de façon à s'enrichir à leurs dépens. Telle était la triste pratique des prêts à la semaine qui ruinaient le cultivateur et que cependant il recherchait si aveuglément. C'était le petit peuple rural qui pâtissait de ces marchés onéreux, où la courte échéance, au lieu d'être un motif de gratuité, deve- nait, au contraire, un moyen d'usure ^. C'était surtout dans les usurarius dans le village de Somzée, Anal, pour servir, etc., t. IV, p. 416. — Galesloot, Le livre des feudataires de Jean III, pp. 97, 140. — P. de Decker, op. cit. — Les comptoirs de change d'Anvers. Thys, ffist. des rues et places publiques, p. 74. — « Domus que vocatur caméra cambitorum, » Cart. de S'-Trond, t. I, p. 509, etc. — Gand. Gilllods Van Severen , op. et loc. cit., p. 130. * Payement d'une emphytéose « in oppido S'> Trudonis in cambio ipsius domini (1372). » C. de Borman, Les livres de fiefs de Looz, p. 128. — Changes des villes : "Wauters, Hist. de Bruxelles, t. II, p. 605 (plus tard on créa une chambre de receveurs). — Cart. van Loven, kap.V,art. S. — Droit de Nampte et otiice de chambgeur, Borgnet, Cart. de Ciney, p. 118, etc. Cf. Gilliodls-van Severen, Inv. des Arch.de Bruges, secl. 1, sér. 1, t. III, p. 64. * P. de Decker, op. et loc. cit., p. xvi. Les juifs furent cependant souvent persécutés par les princes. 3 Philippe-Auguste, dans son « règlement des usures privées » avait spé- cialement interdit de prêter aux laboureurs de bras (agricolae qui non habent ( 19« ) mauvaises années que la tyrannie des usuriers s'exerçait sur les malheureux paysans; alors, ne pouvant rentrer dans leurs fonds au terme stipulé, ils aggravent les charges de leurs débiteurs et les forcent, sous la foi du serment, à doubler leurs obligations *. Aussi l'usurier était-il dans le peuple qualifié de l'épithètc terrible et significative d'évcoigéliste de Lucifer 2; c'était l'exécuteur des propriétés et des ménages, le mangeur des récoltes. Ajoutons que pour augmenter l'amour des fermiers envers le changeur^ c'est à lui, comme on l'a vu, que se payaient les rentes au compte du sei- gneur. Or le seigneur grevé de dettes lui-même, était exigeant. Les seigneurs mangent les povrez gens, dit un dicton du XV"' siècle. Il leur fallait rattrapper ainsi les dépenses et le luxe de leur vie. Le dic- ton ajoute en effet aussitôt: les lombards mangent les seigneurs ^. La noblesse était grevée de dettes considérables. Le numéraire était rare, or il en fallait pour les satisfactions du luxe, comme autrefois pour les expéditions militaires. Alors c'étaient les abbayes qui avaient servi de banquiers et avaient fourni aux sei- gneurs les fonds nécessaires aux croisades. Mais plus tard « les spéculateurs leur offrirent leurs services intéressés *, » et ce facile moyen de faire de l'argent , les entraîna dans des dépenses funestes à leur prestige. Ils contractèrent une foule d'emprunts onéreux et engagèrent leurs patrimoines, opération dont les princes hœreditales vel mobilia unde possent sustentari, nisi propriis raanibus). Doniol, op. et loc. cit. ' Fœneralores debilores suos omnibus modis gravani et dum die dicta pecunias suas nou recipiunt, bas die reddita subfideetsacramento duplicant. Gesta abbat. gemblac. apud Pertz. script, viii, n" 61, p. 347. 2 Een woekereer, Eeu wisseleer, Een meuleneer, Een lolleneer. Zyn de vier evangelisten van Lucifer (cité par de Decker, op. cit., p. xxv). ^ Dicton inscrit sur un registre de la Haute cour de Namur. Messager des sciences histor., pp. 63 et suiv., 1831., Ann. de la Soc. arcfi. de Namur, t. IV, p. 300. * Ordonnance d'Albert de Bavière (1386), Faider, Chartes du Hainaut, l. I, p. 43. — Aux Brabansche Yeesten, est annexée, 1. 1, p. 760 éd. acad., une curieuse consultation des docteurs de Paris, sur le fait de l'usure en Bel- gique (1319). ( 192 ) ne leur donnaient que trop le funeste exemple •. Les engagères étaient des contrats par lesquels on vendait des biens-fonds avec faculté de rachat pendant un temps déterminé. Ce délai expiré, le créancier devenait propriétaire au prix de la vente 2. Or, bien peu étaient en mesure de servir le remboursement. Celui-ci devait se faire à date fixe, soit au change, soit à personne, soit au porteur. Remarquons en passant celte circulation du titre d'engagère, idée mère des institutions du crédit foncier. Le pre- mier protêt justifiait la mainmise, et l'adjudication du fonds au créancier ^. De cette manière, les nobles étaient privés de leurs patrimoines, leurs familles déconsidérées, et les spéculateurs con- quéraient les titres seigneuriaux. Enfin les privilèges des préleurs frustraient les autres créanciers du débiteur, car a par deniers empruntez, leur hiretaigcs et possessions sont du tout exécutez *. » Les mesures législatives étaient peu efficaces pour réprimer ces abus. Quelque inconvénient social qu'elle présente, l'usure est un de ces rares fléaux qui sont provoqués et réclamés par leurs vic- times. Les lois sur l'usure ne servaient donc qu'à aggraver le mal et à faire payer par les emprunteurs les risques légaux qu'ils fai- saient courir à l'usurier. L'usure est un de ces maux qu'il faut sur- tout réprimer par des peines spirituelles, 1 Eglise catholique l'a tou- jours fait, et par la moralisation des diverses classes de la société ^. * Voir plus haut, les impôts; Cf. BuU. de la comm. roij. dliisL, 2^ série, t IV, pp. 37, 81 et passim. * Britz.op cit., p. 891. 3 Ex. BormaDS et Borgnet, Cari, de Namur, t. II, p. 27, acte de 1556. — C. de Borman, Fiefs de Looz, acte de 1367. — Wauters, Environs de Bruxelles, t. I, p. 191 et passim. — Brabantsche Yeesten, t. II, p. 633. * Ordonnance citée d'Aubert de Bavière, loc. cil. --Baudouin, comle de Flandre tt de Uainaut interdit les usures (1198) « quoniam ex usurà multa el infinita scaturiunt mala, videlicet ecclesiarum destructiones, nobilium et ignobilium, principum et magnalum exhseredationes. « Namèche, HisL natio- nale, t. V. s Wurlb, Discours de rentrée à la Cour d'appel de Gand, pp. 15 et suiv., 1864^, donne un aperçu sommaire de la législation belgique sur l'usure ; mais nous ne pouvons admettre tout le comnicutaire qu'il en fait. Il ne faut pas conclure de notre texte que nous réprouvions tout acte législatif en matière d'usure. Il faut toujours tenir compte de la situation particulière de chaque société. ( i93 ) Nous n'avons vu jusqu'ici que des exemples de crédit parti- culier; n'y eut-il donc aucune institution de crédit collectif en faveur de l'agriculture. Nous n'avons pas h insister sur les avan- tages bien connus des institutions séparées de crédit foncier, prêtant à long terme et à petit intérêt aux agriculteurs. Le bien- fait des banques de Prusse et de Pologne, dans leurs différentes organisations, en serait, à défaut d'arguments théoriques, une preuve pratique très-suffisante. Nos provinces ne furent pas dotées pendant l'ancien régime d'institutions analogues. Nous n'avons en ce genre qu'un projet, resté sans exécution, mis au jour par Pierre d'Oudegherst * el portant constitution d'une caisse hypothécaire. L'auteur proposait la fondation de « tré- soryes publiques obligées de secourir un chacun de telle somme d'argent qu'il demandera moyennant 6 p. % de bonnes rentes par an et bien hypothéquées et assurées. » Ce projet qui, d'ailleurs, était très-peu agricole, ne fut pas adopté par le Conseil d'État à cause de la dépréciation générale des rentes qui ne permettait plus d'en créer utilement de nouvelles pour la circulation. Les rentes sur le domaine royal notamment avaient cours à la moitié du taux de constitution. Cette situation fit avorter le projet du gentilhomme flamand, projet qui ne se représenta plus et n'eut plus d'analogue avant l'époque moderne. CHAPITRE IV. I.e Tillage ou la communauté rurale. Lr villa constitue une unité corporative; ses membres vivent d'une vie commune et cela dans une intime solidarité. Cette soli- darité, cette vie communale est un élément essentiel de l'état social. Les familles sont les monades, mais on ne peut se figurer complètement leur action sans jouir du spectacle de leur activité 1 P. De Decker, op. cit., ch. V. Tome XXXII. 13 ( 19^* } dans la sphère ordinaire où elle se déploie. Nous devons donc dire un mot des institutions locales du plat pays au moyen-âge, qui différaient généralement de celles des agglomérations urbaines, Le mécanisme de ces institutions se composait de deux ressorts principaux, le maire et le corps scabinal et d'un troisième, devenu accessoire à la fin de l'ancien régime: l'assemblée des habitants *. Le maire est l'officier villageois le plus ancien, il est dans la villa le représentant par excellence du pouvoir seigneurial. Le maire (maïor, judex, villicus) était revêtu dans la villa de la plé- nitude de l'intendance; il remplaçait tout à fait le seigneur dans Tordre foncier. 11 en résultait que cet agent était revêtu à la fois d'une mission administrative et d'une autorité judiciaire. Au moyen-âge, en effet, propriété et souveraineté étaient confondues, le droit de régir entraînait donc le droit de contraindre 2. Le vil- licus cumulait donc les fonctions du judex et du custos des domaines mérovingiens, et se rapprochait beaucoup du judex des villœ de Charlemagne ^. Quel était donc à ces titres divers l'office du villicus féodal ? Ses fonctions administratives sont celles d'un intendant; il doit veiller à ce que les tenanciers exécutent les corvées et apportent les redevances seigneuriales; il doit les avertir du payement à faire, veiller aussi à ce qu'ils soient fidèles aux clauses de leurs conces- sions : défoncements, fumures, assolements; enfin opérer la répar- tition des amendes entre ceux qui ont manqué à leurs obligations''*. Dans un ordre plus élevé, il est chargé de la police locale; de veiller comme l'ancien judex à ce qu'il ne se commette aucun délit dans, la villa. Enfin, il préside à l'administration économique de la communauté, par exemple en surveillant les aisances com- nmnales, répartissant les côtes d'imposition, etc. ^. A ces fonctions administratives se joignaient des attributions judiciaires; au régle- ^ Edm. Poullet, Les Constitutions nalionales, p. 339. 2 E. Boularic, Louis IX, p. 155. ^ Guépard, Prolég. au polypl. d'Irminon, pp. 216 et suiv. ^ Cart. du Mont Blandin, p. 141, a« 1176. — Van Lokeren, Hist. de S^-Bavçn, pièces juslificat., n« 93, etc. » Voir plus haut, passim. I ( 195 ) ment il joignait la contrainte. Les pouvoirs judiciaires du maire ne peuvent être déterminés d'une manière générale. Il avait tou- jours, comme minimum, la juridiction contentieuse et gracieuse en matière foncière, ce qui constituait dans la hiérarchie judi- ciaire, la basse justice. Celle-ci comprenant en général toutes les matières des droits patrimoniaux, le maire avait la plénitude de la juridiction civile dans le village K La moyenne et la haute justice criminelle échappaient seules à son intervention. Le maire n'exerçait pas gratuitement ces diverses fonctions. Il avait des privilèges. En général, la place de maire comportait la concession du mansus dominkatus dans la villa qu'il devait régir; en outre il avait parfois droit personnel à des redevances spé- ciales, et comme détenteur du ehef-manse, il profitait des corvées que les tenanciers devaient y accomplir 2. Les maires étaient ordinairement choisis dans la villa même ; il arrivait qu'ils fussent serfs, au moins à l'origine ^. Cela n'avait rien d'étrange. Nous avons vu qu'il y avait des serfs riches ayant eux-mêmes des serfs et de l'influence. Mais l'importance de ces fonctions ne tarda pas à émanciper leurs titulaires. Ils grandirent à mesure que la liberté et la richesse se répandaient dans leur villa *. Ce qui favorisa leur agrandissement c'est que très-sou- vent leurs fonctions devinrent héréditaires et furent inféodées. Dès lors, bénéficiant pour leur oflîce de l'hérédité et de la légis- lation féodales, ils devinrent non-seulement libres, mais puis- sants ^. Les seigneurs n'eurent guère à se féliciter de cette transformation qui fut presque générale. Les maires, riches et feudataires, devinrent des «coqs de villages, » d'autant plus redoutables que, investis des pouvoirs seigneuriaux, tantôt ils en abusaient à leur profit ^, tantôt les négligeaient complètement et ^ Raepsaet, Analyse, n" 224. — PouUet, Hist. polit, de Belg.^ p. 563. 2 Cart. de S'-Trond^ t. I, p. 67, etc. 5 Guérard, op. cit., p. 223. * Diericx, Cliarterboekje.lnirod. p. vi. ^ Devillers, Cart. des renies du comte de Hainaut, passim : i^Iaires yre- laules. — Laiigelhal, Gesch. der deustch. La?idw.^P, p. 208, 6 Voir plus haut la section relative à l'administration monastique, p. 116. ( 196 ) faisaient cause commune avec les tenanciers *. Alors commença une lutte longue et difficile des seigneurs contre l'arbitraire et l'insubordination de leurs agents. Malgré leur hommage d'inves- titure, le serment qui confirmait leur fidélité et la promesse solennelle de ne léser personne ^, ils avaient des allures violentes et prétentieuses. Des plaintes nombreuses surgirent contre leurs usurpations. Tantôt le seigneur ou l'abbé délibérant sur les moyens à prendre, se décidait à menacer l'office de commise et de refus d'investiture. Tantôt, pour éviter des conflits et des maux pires encore, il entrait en composition avec les maires et procédait à l'amiable à une définition de pouvoirs ^. Parfois cependant les seigneurs frappaient de plus grands coups; fai- saient prononcer condamnation et dépossession de l'exacteur en cour féodale, ou même réclamaient l'intervention du suzerain. C'est ainsi que fempereur Conrad III intervint dans la querelle de l'abbé de Stavelot avec ses villici et subordonna la conservation de leur office à l'accomplissement régulier de leurs devoirs *. La luite contre les maires, le désir d'amoindrir leur position dans les communautés rurales, ne furent peut-être pas étrangers à la création des baillis de Flandre, qui supprimait définitivement leurs attributions judiciaires ^. A une époque difficile à préciser, mais au plus tard au XIP siè- cle, le maire reçut dans l'exercice de ses fonctions, des assesseurs, choisis dans la population. L'institution de la cour des tenants ou laethof, qui devint l'échevinage, se répandit surtout du XII^ au XIV^ siècle, époque où on peut la dire générale. Comment naquit celte institution? Elle sortit pour ainsi dire de la force des choses. Les maires du haut moyen-âge ne jugeaient pas seuls, par eux- * Wauters, Libertés communales, p. 644. 2 Fidelitatem sacramento firmare (1146), Cart. de S'-Trond, t. I, p. 72. — Promesse solennelle de ne pas « quemquam in \illa depredare » (1107), Cart. de S^-Berlin de Fumes, p. 5. 3 Exemples nombreux dans les chroniques réunies apud Periz, scriplores, VIII, X, XII, passim. * Guérard, op. cit., p 226. 3 Wariikonig, Ifist. de Flandre, irad. G., t. II, p. 161. (197) mêmes. Dans tout l'exercice de leur juridiction, gracieuse et contentieuse, ils étaient assistés de la population de la villa. Nous examinerons tout à l'heure l'organisation des plaids. Ces réunions très-utiles comme rouage accessoire, comme contrôle public, sont insuffisantes comme rouage principal, et leur intervention était inefficace contre les abus de pouvoir des viliici. Il fallait, tout en respectant leur existence, donner à la communauté des garanties dans l'exercice même de l'autorité active. De plus à mesure que la population augmentait, le service judiciaire des plaids devenait absorbant et onéreux. Comment donc naquit l'échevinage, héri- tier des anciens plaids? Les serfs affranchis sub censu, sans échapper à la juridiction seigneuriale, bénéficiaient depuis leur émancipation du grand principe .du jugement de chacun par ses pairs. De cette circonstance résulta la constitution d'une cour censalcj analogue à la cour féodale, composée de tenanciers ou censitaires, et exerçant sous la présidence du maire la juridiction foncière et censale. Il y avait dès lors dans la communauté deux pouvoirs distincts, ayant leur juridiction particulière : le laethof, les tenanciers jurés, d'une part; le maire de l'autre K Quand les seigneurs s'aperçurent de l'immense avantage résultant pour les bourgeoisies de leur administration propre, ils songèrent natu- rellement à doter les villœ des mêmes causes de prospérité ^^. Mais comment organiser l'administration villageoise? Le moyen était simple, on le choisit. Les cours de tenants, avec le maire, exerçaient la juridiction foncière. Il n'y avait qu'à étendre leurs attributions et à conférer désormais aux tenanciers jurés, sous la présidence du maire, l'ancienne juridiction et l'autorité admi- nistrative jadis réservées à lui seul. Du coup les tenanciers deve- naient échevins ^. La communauté dès lors participait activement et efficacement à la direction de ses affaires et de ses intérêts; elle avait une vie publique; sa loi, son magistrat émanaient d'elle. Cette part prise par la communauté à la vie publique, à la gestion * Raikem, Discours de rentrée i8o^, p. 64. ^ Wauters, Environs de Bruxelles, Inlrod. p. -lu. 2 E. de Facqz, Ancien droit belgique, 1. 1, pp. 42 et suiv. ( 198 ) des intérêts communs; l'exercice des fonctions échevinales; la pratique continuelle d'une liberté limitée mais réelle, entretenaient dans les villœ le patriotisme, l'amour du bien public, et l'esprit de tradition *. Les cbarges communales étaient un lionneur apprécié et envié ^ ; leur bonne gestion, un titre à la recormaissance de la communauté; aussi les campagnes belges furent -elles mieux administrées que celles d'aucun autre pays, par des hommes dévoués, au courant des intérêts locaux et capables de les satis- faire, A défaut d'autres preuves, cette foule de bans municipaux sur la police des champs conservés dans les archives de nos éche- vinages, ne suiïiraient-ils pas à le démontrer ^. Il ne peut entrer dans notre cadre de retracer l'organisation de nos échevinages ruraux. Bornons -nous aux grands traits. Les échevins étaient pris dans la population de la communauté et nommés par le seigneur. Quoique sortis du « comuns peuple, » ils étaient les représentants de l'autorité seigneuriale. Parfois le choix du seigneur était limité, mais en général il était libre dans ses nominations ^. Il n'y avait exception que pour les villages dotés de la loi de Beaumont qui conférait à la communauté l'élec- tion directe de son corps échevinal ^. Une autre exception impor- tante concerne les franchises. Celles-ci sont des communautés rurales calquées sur le type des organisations urbaines, et élisant librement tout le magistrat ^. Ces variétés seraient importantes et curieuses dans une histoire générale des échevinages qui, espé- rons-nous, paraîtra bientôt. Elles ne peuvent nous arrêter ici. Marie-Thérèse abolit la première; la seconde avait presque dis- paru au XV^ siècle. La chose essentielle à noter ici c'était le choix * CoDsidéralions analogues pour la France, dans Ch. de Ribbe, Les familles et la société avant la révolution, ch. IV. La famille, les instilulions elles libertés locales. * Trotz, Jus agrarium, t. II, p. 528. 3 Boulhors, Les origines de la ruralité, Revue hist. de droit français et ÉTRANGER, t. I, p. 381. * E. de Facqz, op. cit., t. I, p. 44. ^ L'abbé Defourny, La loi de Beaumont. ® Kempeneers, De oude vryheid Montenaken, t. I, p. 63. ( 199 ) de l'ëchevinat clans le sein de la communauté. C'est ce qui a fait sa grandeur et son importance sociales. L'échevinage dans sa juri- diction n'était pas indépendant; il doit juger selon la loi et l'usage; mais il est parfois obligé de se rendre d chef-sens à un échevi- nage supérieur ou à une cour féodale, et à droiturer d'après leur enseignement. Cette précaution était indispensable au moyen-âge. Bien que l'instruction, comme nous l'avons dit, fût assez répandue, il arrivait que dans les villages de rang inférieur la justice fût rendue par des hommes trop peu instruits pour comprendre et remplir leur mission. Très-capables d'administrer les intérêts de leur village, ils ne l'étaient pas toujours d'appliquer convenable- ment les lois. « Tous juges, disait en I57ii, le prince de Groesbeek dans sa réformation de la justice, devront être gens de bien, de mariage légitime, sachant lire et écrire, s'ils sont recouvrables. « Les qualités morales se retrouvaient assez, mais l'instruction suf- fisante n'était pas aussi garantie ^ Quels que puissent être les inconvénients de ces juridictions inférieures, il est toujours cer- tain que leur intervention a épargné au peuple bien des tracas et des lenteurs dans les causes ordinaires de leur compétence, et l'a fait échapper souvent aux frais dévorants des grandes procédures judiciaires ^. Aussi, par respect pour le privilège antique des ëchevinages, et pour l'essence même de leur institution, quand le prince Charles de Lorraine fit son enquête pour la réforme de la justice, aucun conseil ne proposa de leur enlever leur juridic- tion traditionnelle ^. L'avènement des ëchevinages n'avait pas exclu la communauté de toute participation aux affaires publiques. L'usage des réunions générales du commun subsista longtemps à côté du collège scabinal, et se perpétua dans certaines provinces jusqu'à la fin de l'ancien régime. Ces réunions portaient le nom antique de plaids. * E. de Facqz, op. et loc. cit. * Ces frais étaient considérables. De Damhoudere, « Declamatio in pro- cessuum voracitatem, » en lête de la Praxis rerum civiîium, éd. Anvers, 1567. — Cf. Le taux des frais de procédure devant ies échevins de Mille en 1784. Tarlier et Waulers, Belgique anc. et mod., canton de Jodoigne, p. 168. ^ Edm. PouUel, Les Constitutions nationales, p. 341. ( 200 ) La réunion des plaids était périodique '. Elle se tenait sous la présidence du maire et des échevins, et se composait de tous les pères de famille de la communauté. Pour y participer, il fallait éire parler fatrtilias, chef de raesnage, homme ou femme. Nous avons déjà fait remarquer l'importaniîe sociale accordée aux moyen-âge à la famille. Nous en trouvons ici, au point de vue poli- tique, une preuve nouvelle et convaincante. Telle était la tradition antique. A la fin de l'ancien régime, on voit naître le principe du cens. L'édit de 1756 n'accorde droit de vote qu'aux propriétaires, et à défaut à leurs fermiers, en proportion du terrain qu'ils pos- sèdent. Ce n'est plus exclusivement sur la mission sociale, c'est sur la fortune que se règle le droit politique. Le plaid est convoqué par cri ou au son de la cloche, par an- nonce au prône ou à la sortie de la messe , après avertissement particulier, et cela à la semonce du maire. Après l'office, les hommes se réunissent, souvent en plein air, ou en quelque lieu « décent et convenable. » Là l'universalité des communiers est présente, elle le doit sous peine d'amende; c'est un service public. Autrefois elle délibérait sur tous les intérêts communs; plus tard chacun y est admis à faire valoir des plaintes sur la gestion muni- cipale. C'est là un contrôle réel qu'exercent les habitants sur l'ad- ministration locale. Ils continuent à s'intéresser aux affaires com- munes et à y exercer une action qui n'est pas sans influence. Les plaids de ce genre n'étaient pas fréquents; il y en avait deux ou trois par an. Outre ces plaids généraux, on connut longtemps aussi les plaids ordinaires, sortes de séances publiques où le peuple était admis devant les échevins, à se présenter et à récla- mer justice sommaire entre parties présentes. Ce sont en quelque sorte des séances de justices de paix, débarrassées des formalités ' Pour les détails, voir les notices sur les villages namurois, par Eug. del Marmol, Ann. de la Soc. arch. de Namur, l. I, pp. 28-4, 317; t. II, p. 185; t. IV, p. 219. — Ann. du Cercle archéol. de Mons, passim. — Taillar, Recueil d'actes en langue romane. Inlrod. sur le droit public et privé, p. cxcix. — Sur les plaids généraux, voir un curieux document de 1531 relatif à la com- mune de Roux-Miroir, dans Tarlier et Wauters, Belgique anc. et mod. (canton de Jodoigne), p. 114. ( 201 ) de la procédure judiciaire, et auxquelles les populations sem- blaient attacher assez de prix *. Les grands plaids se retrouvent surtout à la fin de l'ancien régime dans le pays de Liège, le Namurois, le Limbourg et une partie du Hainaut. Ce sont les provinces voisines de la France qui en ont le mieux conservé les habitudes locales. Ces plaids ser- vaient encore de mode de publication des édits et ordonnances; on y délibérait sur l'administration des biens communaux; sur le moyen de subvenir aux impôts que devait payer la commune ; sur les limites du village, etc. On y procédait à la nomination des agents communaux, sergents et taxateurs. Leurs décisions, por- tant le nom de recez, étaient consignées en un registre spécial. Dans la principauté de Liège, les plaids étaient le droit com- mun de l'organisation rurale. Le magistrat, en efFet, était élu directement par la communauté. 11 y avait à côté du maire et des échevins, pouvoir judiciaire, des bourgmestres et un conseil communal, pouvoir administratif. Ce système se rapprochait beaucoup plus que celui des autres provinces, de notre régime actuel, à cause du principe de la séparation des deux pouvoirs. Le corps échevinal était nommé par le prince; le conseil com- * Diericx, Charterboekje, Introd. p. lxvi, distingue trois espèces de plaids {gaudingen, gau-thing). Les placita generalia, réunions obligatoires de tous les habitants pour délibérer sur les intérêts communs. Les générale waer- heden, ou enquêtes plénières (voir leur règlement dans Warnkônig. FLSI. u. R. Gesch., t. m, Abth. II, p. 126. — Cf. Fredericq, Les ducs de Bourgogne, p. 169). Enfin les placita ordinal ia, gewoenhjke dinghe dagen. Justice som- maire des échevins entre parties présentes (Defacqz, op. cit., t. I, p. 48). L'existence de ces diverses sortes de plaids est tout à fait distincte. Il nous semble qu'on les a jusqu'ici trop peu séparées. Le plaid général est une réu- nion des habitants, le plaid ordinaire n'est qu'une séance d'un uabunal jugeant par procédure sommaire. Les documents anciens les distinguent très- nettement {Coût, de Limbourg, n"' 154, 166, Cartul. de Ciney, pp. 84, 100). Les séances des plaids ou gedinge élaient distinctes de celles des cours ou hoven. C'est ainsi qu'au livre des feudataires du pays de Waes est ajouté à l'exposé des fiefs : « Men is ghehouden ende ghecostumeerd up dese leenen te houdene hof ende ghedinghe, » et autres énoncés semblables (éd. chev. de Schoutete de Tervarent, pp. 240, 249, etc.). ( 202 ) munal, élu par la communauté en ses plaids. Tout manant chef de famille était électeur à condition de posséder dans la juridic- tion cinq verges de terres avec une maison; l'élection se renou- velait chaque année en tenue générale du grand plaid ^ Que la commune rurale soit une franchise, un échevinage, ou une communauté liégoise, on voit clairement qu'elle vivait d'une vie propre et autonome. Les libertés locales ont été dans toute notre histoire, vivaces et florissantes. Les régimes les plus centra- lisateurs ont eu le mérite de les respecter. La communauté avait son activité politique; les populations s'y préparaient à participer au grand mouvement des affaires publiques. La commune est récole primaire de la liberté 2; nos classes rurales n'ont jamais été privées de cette importante éducation sociale. Elles ont joui des mêmes principes et des mêmes usages que les communautés françaises, mais elles n'ont pas eu à subir la même campagne centralisatrice ^. L'administration du ressort rural par le domaine n'atteignait pas les privilèges ruraux. La division fiscale du terri- toire était tout à fait indépendante de la tutelle administrative *. Celle-ci, à la fin de l'ancien régime, était réalisée par la surveil- lance des hauts fonctionnaires du ressort rural. A la tête de ce ressort figurait un bailli ou drossart , dont l'institution, déjà an- cienne en Flandre, s'était généralisée. Mais la plupart des com- munautés rurales, soumises au pouvoir seigneurial, échappaient à l'action du souverain ^. Ces restrictions, et les principes de la tutelle administrative et financière des communautés du plat 1 Edm. Poullet, Constit. nat,. p. 3od. — Hénaux, Constitution du pays de Liège, p. 8-4. — Borgnet, Introd. à une histoire des instit. polit, de l'ancien pays de Liège. — Le même, Cart. de Fosses, Introd. pp. lui et suiv. — Carlul. de Ciney, pp. en et suiv. 2 A. de Tocqueville, La démocratie en Amérique, éd. Lévy, t. I, pp. 93 et suiv. ^ Ch. de Ribbe, op. et loc. cit. — A. Babeau, Le village sous Vancien régime, liv. I • La communauté. — A. de Tocqueville, La révolution et Van- cien régime, liv. II, ch. III et VI. * Edm. Poullet, Constit. nat., p. 20. 5 Edm. Poullet, ibid., p. 479. — Steur, L'administration des Pays-Bas autrichiens, p. 56. { 203 ) pays, nous n'avons pas à les étudier ici. Il nous suffisait de voir nos anciens habitants des campagnes jouir d'une administration autonome, et, en un mot, des bénéfices si sérieux de la décentra- lisation administrative. CHAPITRE V. lie régime agricole. SECTION I. — Production des céréales. Malgré la fertilité d'une partie de son terroir, le travail assidu et la capitalisation généreuse de ses cultivateurs, la Belgique ne parvint jamais à nourrir annuellement de ses propres produits la nombreuse population qui la couvrait *. Pendant toute l'histoire économique de notre pays, nous constatons la nécessité perma- nente des importations alimentaires. Les provinces françaises voisines de notre pays lui vendaient du blé; le Hainaut et l'Artois pouvaient aussi en fournir au reste des Pays-Bas, mais les rela- tions commerciales de la Hanse étaient pour eux une ressource plus précieuse. Le Levant était le grenier de nos provinces; et le retard de ses arrivages pouvait suffire à provoquer la famine sur notre sol. Les famines en Belgique! L'histoire en est triste et longue; elle est une preuve trop palpable de l'insuffisance rela- tive de notre production nationale 2. Nous sommes donc néces- sairement, au point de vue alimentaire, tributaires de l'étranger. * « Frumenlum domeslicum sœpe lantœ multitudini non est nutriendoe absque subsidiario exlernorum. » Marcbantius, Flandria descripta, p. 14. — Témoignages conformes de Meyere et de Machiavel, cités par E. de Laveleye, Écon. rur. de la Belg., p. 17. — Ch. van HuUhem, Discours sur l'état ancien et moderne de l'agriculture dans les Pays-Bas, p. 26. ^ E. Van der Meersch, Notice sur les famines c/ui ont désolé la Belgique, Mess, des se. hist. de Belg., p. 247, 1847. — L. Torfs, Fastes des calamités publiques. Les famines, etc. ( 204 ) Nous l'avons toujours été. Cette vérité conduit à une conclusion, sur laquelle nous reviendrons, mais qui à l'heure actuelle a son importance toute spéciale ; c'est que la Belgique ne vit que du libre échange. Elle en a besoin au point de vue alimentaire pour pouvoir importer le montant de son déficit annuel. Elle en a besoin au point de vue industriel: ce n'est en effet qu'en ayant à l'extérieur un libre débouché pour les produits d'une manufac- ture florissante qu'elle aura de quoi payer à l'étranger la contri- bution annuelle qu'elle lui réclame. La vie même des populations est donc intéressée au libre échange de nos produits. C'est ce que nos ancêtres ont toujours compris *, c'est ce que nous ne devrions pas oublier: cependant tous les auteurs s'accordent à proclamer le développement tout à fait prématuré de notre agriculture en Europe, grâce à l'énergie de notre caractère national, grâce aussi sans doute à cette exubérance de population, aiguillon le plus actif du progrès économique. C'est de ce progrès que nous allons tâcher d'analyser la marche historique dans la mesure ou le permet l'état actuel de la science. § 4. Les périodes culturales 2. L'époque que nous étudions s'ouvre sous la période pacagère. L'agriculture a abandonné le système pastoral, mais la part de culture céréale a encore besoin d'être appuyée sur un usage très- considérable des forces naturelles. Ce principe que nous avons ' Jl est curieux de voir à cet égard la politique des Belges En 1538 le roi de France cherche à détacher les Flamands de l'Angleterre. « Vray est, répon- dent-ils, que des Français nous viennent bleds; mais il convient avoir de quoi acheter et paier; et muy de bled a denier dolent celui qui ne l'a. Mais d'En- gleterrenous viennent laines et grands prouffitz pour avoir les vivres et tenir grands étaz et du pais de Haynau nous venrait assez bleds, nous a eux d'ac- cord. » E. Varenberg, Histoire des relations diplomatiques entre le comte de Flandre et l'Angleterre au moyen-âge, p. 1 1. Le dernier point de la réponse est contestable et invoqué sans doute pour les besoins de la cause. 2 Roger, L'agriculture allemande, 18^7. — Roscher, National œkonomik des Ackerbaues, kap, II. — Lecouleux, Cours d'économie rurale, t. II, ch. VU et IX, etc. ( 205 ) déjà énoncé se caractérise dans l'application, par la constitution en partie double du domaine, et le système arable avec alternat de jachères. La constitution en partie double divisait le domaine en terres de pâturage et en terres de labour. La prairie était alors partie intégrante et indispensable de toute exploitation. C'est grâce au bétail qui y vivait, au fumier qu'il produisait, qu'on sou- tenait la partie cultivée du domaine. On ne connaissait pas la culture à coups de capitaux; elle eût été peu lucrative, car la richesse générale de la société ne lui eût pas offert un débouché rémunérateur. On devait, dans l'état économique du temps, pro- duire à peu de frais; le développement de la richesse générale accentue les progrès des méthodes agricoles. Il ne faut pas, en fait d'agriculture, employer des procédés dont l'état économique de l'époque ne comporte pas l'application. Ces procédés d'ailleurs étaient inconnus; et pour faire un peu de culture céréale, il fallait restituer largement au moyen des forces naturelles dont on dis- posait. Le pré était donc un élément essentiel de toute exploi- tation. On comprend dès lors, à cette époque, la haute importance économique des biens communaux, où tous les habitants d'un village pouvaient chercher la nourriture de leur bétail, la matière première de leur fumier. Outre les dépaissances communes, l'ex- ploitation particulière elle-même comprenait le pré et la terre arable *. Tantôt cette répartition était fixe, tantôt le pré se com- posait successivement des diverses parties du domaine; ce der- nier système est le moins fréquent. Les prés arables constituent une exception; ce sont des terres soumises à un labour, puis rendues à l'état de végétation naturelle. Ces terres rompues une première fois, puis abandonnées, étaient, à leur reprise, assimilées à de nouvelles emprises 2. Parfois cependant, l'état pacager et l'état de culture s'alternent assez régulièrement; alors l'abandon des terres après culture ne constitue plus qu'une longue jachère, * Presque toutes les concessions comportent une certaine étendue « Tarn lerrœ quam prali. « Cependant l'usage des communaux y suppléait quelque- fois. — Abbé Van de Putte, Esquisse sur la mise en culture de la Flandre occidentale, Mém.de la Soc. d'émulation de Brdges, Ire série, t. IIL ^ Voir plus haut les Navales. ( 206 ) nécessaire dans les lerres nouvellement défrichées, et dans la période agricole la plus primitive et la plus pauvre K En général donc le pré constituait une partie fixe du domaine exploité. La séparation définitive des deux parties du sol fut consommée par l'avènement de l'assolement triennal 2. Les débuts de l'agriculture régulière sont caractérisés par le système agricole de l'alternat romain, virgilien ^; alternat de blés d'hiver et de printemps. L'alternat, ne donnant aucun repos à la terre, exigeait la constitution en partie double, et aussi, pour donner son dimanche à la terre, la succession du pré et du labour sur le même sol. Mais la rotation : céréales d'automne, cérales de printemps, jachère, rendait cette alternance inutile, tout en ayant encore un besoin impérieux du voisinage constant des terres pâturées *. L'assolement triennal est le système généralement usité au moyen-âge. Il se substitua assez tôt au système biennal. On ne sait en fixer exactement l'époque, mais il était au IX^ siècle en usage en Belgique, comme le prouvent notamment les registres de l'abbaye du mont Blandin ^. Ce système prédomina pendant une grande partie du moyen- âge. On en a la preuve dans des textes formels ^, ainsi que par des renseignements partiels qui en sont la confirmation évidente. Ces preuves se tirent de diverses inductions. Nous avons dit que » WarnkoDig, F/and. sL u. R. Gesch., l. 111, Abth. II, p. 51, (1249). Le pré arable est cultivé pendant irois ans puis remis en pâlure et ainsi de suite. — Coutumes de la mairie de Crombrugghe (1264), Dierlcx, Charferhoekje, p. 74. 2 G"'- Eenens, Mémoire sur la ferlilisation des landes. Introd. 3 Georgiq, 1, 82. * Voyez la coexistence des deux systèmes dans Guérard, Polypt. d'Irminon, Prolég, p.351. 5 Chronique du Mont Blandin, p. 72. — G. Heuzé, Les assolements et les systèmes de culture, p. 11. 6 Abb. de S'-Amand, « De his (XV buonariis) seminantur de sigali ad hiber- nalicum buon. V, ad œstivum, buon. V » dans Guérard, Polypt. d'Irminon, Prolég. l. I, p. 926. — Les terres sont divisées en pièces ki sunt a blet, lière à march, gaskière. L. Devillers, Cartulaire du comté de Hainaut, t. II, p. 230. ( 207 ) les redevances se payaient d'ordinaire sur les fruits mêmes de l'exploitation. Or toute exploitation complète doit redevance en deux sortes de grains : d'aulomn« et de printemps. A côté des domaines entiers, on rencontre parfois des demi- exploitations. On a conjecturé que c'étaient là des lopins de terre soumis, vu leur petite étendue, au système biennal. Les rede- vances semblent encore confirmer cette opinion puisque nous constatons que les demi-charrues ne payent redevances qu'en une espèce de céréale, chaque année '. Enfin, quand dans le métayage les obligations des parties sont analysées, la présence simultanée des deux espèces de grains est clairement constatée ^. Aux redevances, joignons les corvées réparties entre les deux cultures; et nous aurons une série d'inductions venant à l'appui de textes précis pour démontrer que les deux sortes de grains sont cultivées chaque année dans la majeure partie des exploi- tations du pays. Le choix de ces cultures n'est pas partout le même, et les mêmes sources nous feront connaître les dominantes agricoles. L'examen rapide des chartes des diverses provinces démontre en général la prédominance sur le froment, du seigle en Flan- dre, dans le Brabant et le pays d'Anvers; de l'épeautre à Na- mur et dans le pays de Liège; et d'autre part la prédominance de l'avoine sur l'orge dont la culture semble assez rare. C'est * Texte expressif d'un acte de 1247: « Qui carrucam habebit integram tene- bitur annuatim duas garbas; unam siliginis vel spellœ, aliam avense. Qui vero dimidiam carrucam habebit unam siliginis vel speltse. Analectes pour ser- vir, etc., t. IV, p. 416. — L. Delisle, Histoire des classes agric. en Normandie, p. 297. Cependant parfois la différence ne consistait que dans le nombre de gerbes, ce qui ne diminue rien de la vraisemblance de la conjecture. « Quilibet burgensis dabit... Si tenuerit unum curtile duos mencaudos avense, et qui dimidium tenuerit, dabit unum mencaudum. » Jacques d'Avesnes, Charles de Landrecies, XI^ S. dans Namêche, Hisloire nal., t 111, p. 119. 2 « Ad lerram lotalem singulis annis totum semen dabit medietate siliginis et medietate avenœ. » Van Lokeren, Cartulaire de S'-Bavon, pièces justifie, no 65. — Cf. Contrat de métayage cité de la dame de Perwez, 3Iess. des se. hist., p. 107, 1852.— DeLaveleye, Écon. rur. deja Belg., p. 274.— « De censà, 44 modios grani cujus média pars débet esse bladi et alla avenœ, 1282, Cari, de Camhron, t. II, p. 863, etc. ( 208 ) donc en général l'avoine qui alterne avec le seigle ou l'épeautre *. Il y avait donc deux parts du sol occupées par les grains; que devenait la troisième? Pour réaliser l'assolement triennal, il faut prouver qu'elle était vide, c'est-à-dire en jachère. Cette preuve est bien facile ; mais pour l'administrer, il faut distinguer le caractère même de la jachère. La jachère primitive est le repos delà terre dans sa notion absolue; c'est un vrai dimanche qu'on lui accorde; on lui permet de reconstituer ses forces productives sous l'action de l'atmosphère. Le tiers du sol doit rester vide et sans culture 2. Tel est le principe de cette agriculture primitive. Mais ce système n'est pas long; on ne tarde pas à profiter du tiers an pour travailler le sol et faciliter ainsi l'action des éléments, des agents naturels , et à aider leur œuvre par l'emploi de reconsti- tuants. Il y a un travail et une fumure de jachère. C'est la jachère améliorante, premier et notable progrès de l'économie rurale. Les baux imposent clairement le travail de jachère, qui y est signalé comme usuel et de pratique générale ^.11 est à remarquer, d'ailleurs, que les obligations imposées aux tenanciers de fumer, chauler, marner leurs terres, sont toujours fixées à un terme d'années multiple de trois, c'est-à-dire à une époque de jachère. * Voir passim tous les cartulaires et inventaires d'archives déjà cités. Le mot frumentum ne doit pas toujours se traduire par froment. Frumentum est le ternie usité pour la céréale dont on se nourrit, dont on fait le pain (quo frui- mur) le brodfrucht. Langetlial, Gesch. der deusch. Landio., t. I, p. 25. — F. Le Play, Les ouvriers européens, 2°ie éd., t. I, p. 293. Le froment c'est irilicum, tarwe. Il est fort difficile de faire l'histoire des plantes alimentaires. Dareste, Hist. des cl. agric, p. 9. Voir à ce sujet un travail général, trop ancien mais encore curieux de C.-G. Heyn , « Origines pannificii frugumque inventarum initia. Opuscula academica, Gotlingen, t. I, p. 350, 1785. 2 Le tiers bonier de le tière doit être vuide et nient colturé : chou est a savoir hrake. Usages de Crombrugghe cités. — Cf. Duvivier, Les hospites, p. 147. 3 « Brake debent relinquere légitime cultam » 1266, Warnkënig, op. cit., t. III, Abth. II, p. 23. — L'abbaye des Dunes rendra « xviii '/g mensuras terre avenis, et xv vissaliis oneratas et advestitas, necnon xxxv Va terre benè et sufficienter ad gasqueram laboratas, » 1416. — Cartulaire des Dunes, p. 769. Enfln il y a des corvées de jachère. Devillers, op. cit., t. I, p. 57, 3 corouees l'an, une al march, une al waim, et une al gaskière, et passim. ( 209 ) Ce système triennal comportait nécessairement la division de la partie arable de l'exploitation en trois soles, sur chacune des- quelles se succédaient les trois ternies delà rotation, de façon que chaque domaine comprenne constamment une sole de chaque espèce. Ces soles n'étaient pas divisées mathématique- ment; on tenait compte des avantages locaux, des qualités du sol, de son homogénéité * ; ce sont là des règles élémentaires qu'on applique instinctivement de très-bonne heure. Rotation et asso- lement étaient obligatoires; il n'était pas permis aux concession- naires d'un terrain de le cultiver à son gré, de changer le cours normal des cultures 2; il ne peut « desroiier ni deffroisser » le sol ^. Aussi le fermier sortant doit-il laisser la terre dans l'état où il l'a reçue, avec un tiers sans culture. La jachère improductive resta très-longtemps en usage dans nos provinces. Au XVIII^ siècle, on cultive encore à blé, à mars et à ver- saine ^; la servitude de la vaine pâture ne fut peut-être pas étran- gère à sa longue persistance. Cependant de bonne heure, une série de cultures nouvelles vint changer le caractère de la jachère et préparer le système de la rotation. Nous assistons successivement à l'avéncment du navet, du trèfle, de la pomme de terre, qui pro- duisent chacun une révolution heureuse dans l'économie rurale, comme de nos jours la betterave en a réalisé une nouvelle ^. * Voir à la note précédente la distribution dans la terre de Zinlhines (abbaye de S'-Vaasl, cédée à celle des Dunes). — Cf. celle de la forme d'Havre (abbaye de St-Denis en Broqueroye). L, Devillers, Cartulaire de cette abbaye, AnJi. du Cercle archéol. de Mons, t. X, l^e partie, p. 214, \\^ 2 — Celle de la ferme de Cappendael en Brabant (abbaye d'Heylissem), Tarlier et Wauteis, Belg. anc. et mod. (cant. de Tirlemont), etc. — Ferme de Walencourt, Polin, Notice hist. sur Walencourt, Mém. de la Soc. d'Émulation de Cambrai, p. 173, 1872. ^ Extra cursum solitum, — » exigemus et recepiemus ab eo corporale jura- mentum quod durante termino dictge censae terras nostras extra cursum soli- tum non excolet » (!295), Cartulaire de Cambron, Monum. pour l'hist. dk Namdr, etc., t. II, p. 86o, ^ Duvivier, Les hospitcs. Annexes: Baux de 1278, pp. 164 et 170, etc. ^ Déclaration du conseil de Brabant, 1754, citée dans les Publications de la Soc. hist. du Grand-Duché de Luxembourg, t. VII, p. 190. ^ Sur les progrès successifs, Eenens, op. et loc. cit.— Jules Nollée de Nodu- ToME XXXll. 14 ( 210 ) Le navet est très-anciennement connu dans nos provinces, et était employé dès l'origine, paraît-il, à l'alimentation du bétail *. Mais son importance agricole ne pouvait encore se pressentir. C'est au pays de Waes que nous le trouvons le plus ancienne- ment employé ; il y existe, sa culture y est florissante dès le XIV^ siècle ^, el l'on peut sans témérité y voir le premier essai de jachère vive ou productive. La jachère productive est dans l'histoire agricole un des points les plus importants; appliqué (l'une manière inconsciente, ce système porte en lui la prochaine réalisation de la rotation complète. L'expérience démontre dans une province qu'une série de cultures différentes peuvent se suivre sur le même sol; que les céréales et les fruits de jachère [braakfruchien) ^ s'alternent sans inconvénients. Dès lors la res- tauration du sol pai' le repos doit perdre de plus en plus dans la pratique. On applique sans la connaître la grande et féconde lliéorie des restitutions. L'expérience détruit la jachère, la science s'emparera de ce fait qui sera le point de départ de progrès immenses. Les fruits de jachère se multiplièrent. Au navet se joignit le trèfle. Le trèfle dont nous n'avons pas à analyser les vertus ali- mentaires, eût réalisé définitivement la rotation régulière s'il avait réussi partout, s'il avait pu réussir tous les trois ans. On dut mo- difier la rotation générale comme on le fit en Flandre, ou recourir aux plantes fourragères en créant des prairies artificielles. Au XVI^ siècle, la culture des fruits de jachère, vivant de l'air plus que du sol, s'était fort étendue en Belgique; depuis longtemps wez, Journal de la Soc. centr. agric. de Belg., p. 194, 1879. Sur la pomme de terre, voir les sources citées à propos de la dîme et J. Coliin, Quelques (rails de l'Imt. de la pomme de lerre dans la Rev. cath. de Louvaiiv, 1. 1, p. 509, 1880. * Pline, Hisloire nat., XIX, 50. ^ Le pays de Waes porte le navet dans son écusson, Phil. de l'Espinoy, Rech. des antiq.et nobl. de Flandre, éd. Douai 1631, p. 99. Le sobriquet de ses habitants est Raepelers. (Ed. de Dene, de Langen Adieu, 1361, Belgisch MusEDM, t. IV, p. 102). — Cf. Eenens, op. cit., p. 68. — J. De Smet, Notice historique sur le pays de Waes, Mém. de l'Acad. roy. de Belg., in-d», l. XXI, pp. D et suiv. ^ Braakloof, Eenens, op. cit., p. 62. Plac. de Flandre, t. lil, p. 415. ( 2H ) elle en avait importé la culture en Allemagne ', comme elle devait au XV 11^ siècle la populariser en Angleterre. Dans l'intervalle il est vrai, Tarello avait posé les bases scientifiques de l'assolement ^, et Ollivier de Serres avait vulgarisé la théorie et la pratique des prairies artificielles ^. L'influence scientifique du sage conseiller de Henri IV ne put manquer de s'étendre sur un pays mieux j)réparé qu'aucun autre à en apprécier l'importance et la vérité pratique *. Aussi l'assolement flamand se régularise et se com- plète. Les fruits de jachère perdent ce nom contradictoire; la rotation, l'assolement alternatif règne en Flandre. On se trompe- rait cependant si on étendait à toutes nos provinces le mouve- ment de progrès rapide que nous venons de signaler. Adoptées et appliquées depuis longtemps par les paysans flamands, la jachère productive et la prairie artificielle rencontrèrent de Top- position dans d'autres provinces ^. Les propriétaires brabançons du XV^ siècle limitent strictement dans les baux le terrain qu'on pourra y consacrer ^. Ils ne l'interdisent pas tout à fait. C'est la lutte du tenancier qui, par expérience, a compris ses intérêts contre la théorie encore arriérée du propriétaire, qui, jaloux de la fertilité de son sol, craint qu'on ne l'épuisé par cette conti- nuelle production. La jachère, la jachère améliorante, bien entendu, se perpétua donc dans la plupart de nos provinces; les fruits de * Janssen, Gesch. dsr deiitsch. Voîkes, t. I, p. 285. — Sur l'influence agri- cole des Flamands en Allemagne, Ém.de Borchgrave, Hist.des colonies belges, p. 550. ^ Grégoire, Essai historique sur Vagriculture. En tète du U I, de l'éd. de 1804 des OEuvres d' Ollivier de Serres, p. lxxxviii. — H. Donioi, Hisloiredes classes rurales, p. 541 . — Monteil et Louandre, Hist. agricole de la France, p. lo9. ^ Théâtre d'agriculture ou mesnage des champs, livre IV, eh. II et III, éd. 1804, t. l,p. o04. — A Poirson, Histoire du règne de Henri IV, éd. 1866, t. III, p. 177. Sur les relations des Flamands avec la France sous Henri IV, voir ibid , p. 220. * Il semble que ce soit à la fin du XIV« siècle que la prairie artificielle soit entrée en usage. L. Van der Kindere, Le siècle des Arlevelde, p. 251. s Edm. Poullet, Juridiction et propriété foncière au XV^ siècle, p. 51. — L'abbé Mann, Mémoire sur les grandes fermes, n" 15. ( 212 ) jachère sans y être inconnus, y étaient peu employés. La routine a conservé dans le système condrusien moderne l'ancien système de l'assolement triennal; et ce n'est qu'au début de ce siècle que Mondez parvint par son exemple à introduire l'agriculture fla- mande dans la Hesbaye ^ L'Angleterre avait élé plus pressée d'emprunter à la Flandre le secret précieux de sa richesse agricole. Au XVII' siècle elle commença à cultiver en grand le navet et le trèfle. L'emploi des fruits de jachère lui était indispensable pour nourrir la population exubérante de ses industries. Mais le système flamand complet, assolement, travail, fumures, ne fut pas Importé aussitôt. Exposé par Hartlib, favorisé par Cromwell, pré- conisé par Arthur Young, il était réservé à lord Leicester de l'ap- pliquer dans les domaines du Norfolk et de fonder l'assolement célèbre qui porte ce nom '^. Les libertés locales de la Flandre, le caractère énergique et cou- rageux de ses habitants, la population exceptionnellement dense qui l'habitait, les succès et la prospérité de son industrie et par conséquent le développement de ses agglomérations urbaines avaient transformé son sol en une raine de produits qu'on eût crue intarissable. Le génie fécond de ses cultivateurs sut découvrir un perfectionnement nouveau et hardi, que seuls encore ils appliquent aujourd'hui. La terre menace de ne plus nourrir ses habitants; cette terre ils retendront artificiellement; ils lui feront produire deux récoltes par an sur près du tiers de l'étendue de chaque domaine. C'est le système célèbre des cultures dérobées, consistant à faire produire la même année sur la sole des céréales de printemps, une récolte intercalaire d'anciens fruits de jachère. « Les champs de la Flandre ne reposent jamais. Les récoltes de l'été ne satisfont pas le fermier; à peine la moisson est-elle faite, la terre reçoit dans son sein de nouvelles semences qui fournis- ^ E. de Lavtleye, Économie rurale de la Belgique, '2" éd., pp. 150, 183 — Mondez, Su7- la deslruciion de la jachère et les avantarjes de V arjriciilture flamande, 1780. 2 F. Malézieux, Études agricoles sur la Grande-Bretagne, p. 260. — E. de Laveleye, op. cil., p. 14. — Grégoire; Essai cité, p. cxxiii. — L. de Lavergue,] Économie rurale de V Angleterre, 4* éd., p. 6:2. ( 215 ) sent de nouveaux végétaux, lesquels couvrent les champs, automne et hiver, jusqu'à ce que le printemps avertisse de préparer la terre pour la saison suivante. * » De quand date la culture dérobée? C'est ce que nous ne pourrions déterminer avec exactitude. La pratique en était générale en Flandre à la fin de l'ancien régime ^ mais elle ne s'étendait guère au delà de cette |)rovince qui est encore de nos jours un type célèbre de supériorité agricole ^. Ces aperçus nous permettent de dire un mot de l'étendue des exploitations. Pendant le premier moyen-âge, on avait pour prin- cipe de ne concéder que les domaines suftîsant à l'alimentation d'une famille. Ces domaines avaient-ils une dimension fixe? On la longtemps soutenu, en assignant au manse l'étendue de douze bonniers. Il semble qu'il n'y ait rien eu dans ce chiffre de général ni de régulier. Le chiffre de douze bonniers fut assigné comme minimum par Charles le Chauve, à l'étendue du manse paroissial. Mais le manse ordinaire pouvait s'éloigner de ce chiffre. Les mansi et les lioven avaient donc la dimension que réclamait le degré de fertilité du sol ou ils étaient situés *. D'ailleurs le prin- cipe même ne tarda pas à perdre de sa rigueur, et l'on vit appa- raître bientôt des demi-manses. Le manse demeura une sorte d'unité d'exploitation, mais on le divisa souvent. Manse et culture d'abord synonymes se diversifient considérablement. L'étendue * Shaw, Essai sur les Pays-Bas autrichiens, p. 85. — Voir le curieux tableau de l'agriculture flamande dressé par le comle François de Neufchateau, inséré dans réd. Grégoire du Théâtre d'agriculture d'Ollivier de Serres, Paris, 1804, t. I, p. 18-2. Résumé p. 202. 2 Anhur Young, Voyage en France, OEuvres, l. XVII, p. 145. — Cf. Van Isperen, Les progrès agricoles des Flamands et des Brabançons, Mém, de la Soc. DES SCIENCES DE HaRLEM, t. XII. ^ On a cependant essayé de naturaliser ce système en Hesbaye. J. Carluy- vels, Le rôle des récoltes dérobées dans V économie des cultures industrielles de la Hesbaye. * Sur le manse: Guilmot, Mémoire sur les anciennes habitations rurales, sur les terres qui étaient attachées à chacune d'elles et sur la diversité de leurs mesures, Arcb. hîst. dd nord de la France, t. II. — Guérard, Prolég. au polypt. d'frminon, t. I, p. 609. Nous avons exposé plus haut (livre I, p. 33) l'organisation de la villa. ( 214 ) moyenne des exploitations est fort différente d'après les sols des diverses provinces; cette étendue d'ailleurs est toujours indépen- dante de la pâture. Dans les villages, les communaux procuraient aux fermes cette ressource nécessaire, aussi ne faut-il pas con- clure de la toute petite exploitation à l'avènement de la haute culture intensive *. 31ais abstraction faite du voisinage des prés communs, la dimension des cultures elles-mêmes était très- variable. Constatons d'abord que la culture dominicale était d'or- dinaire plus grande que les tenures environnantes; cependant elle-même était souvent fort petite. Les fiefs suivaient assez géné- ralement le mouvement économique de la culture. Nous avons vu que leurs terres et leurs hommages se divisaient souvent, ce qui devait dans des familles nombreuses, diminuer considérablement leur étendue territoriale. On peut donc prendre même pour base d'appréciation des cultures, l'étendue des petits fiefs qui ne des- cendaient jamais au-dessous de la limite minima qu'indiquaient les conditions agricoles. Or à réunir tous les éléments des chartes et des divers documents sur la propriété et la culture, il semble prouvé que le morcellement est très-ancien dans notre pays, surtout dans les provinces flamandes. Dans le Brabant, sous Jean III, le livre des fiefs nous signale partout de petites tenures d'un journal à quatre bonniers du pays; encore les petites terres sont très-divisées et les exploitations d'un gazon signalées comme exceptionnelles II en est de même dans le pays d'Anvers, où l'on trouve par exception une terre de 6 ^/a bonniers. Dans le pays de Waes, la moyenne des exploitations du XIII*' au XIV« siècle est d'un bonnier à une mesure du pays. Au Limbourg elle est d'un ou de deux des bonniers locaux. Dans la partie wallonne de la Bel- gique, les tenures ne sont pas aussi petites. Les cultures namuroises sont grandes; nous y trouvons une bonne moyenne de 25 bonniers pour les cultures dominicales. En Hainaut, il est probable aussi que les fermes étaient très-grandes; sans doute, l'unité du cortil n'y est que d'un peu plus de onze ares; mais c'était là l'habitation du manant et non l'exploitation du tenancier. Dans les provinces * Tous les détails suivants sont tirés yar moyenne des sources déjà citées. C 2)5) wallonnes la division des terres ne se fit que fort tard, et à la vue des effets bienfaisants qu'elle avait produits dans les provinces flamandes. Ce ne fut guère qu'au XVI 11'= siècle que commença le morcellement. Encore celui-ci doit-il être attribue plutôt au désir des paysans d'avoir une exploitntion indépendante qu'à une vraie révolution économique. D'ailleurs ce désir même, provoqué jjar la capacité matérielle et intellectuelle de le réaliser, est le plus sûr garant des résultats d'une exploitation moins étendue. C'est, nous l'avons dit déjà, la vraie raison économique de la réduction pro- gressive des domaines, et de la supériorité intensive de la petite culture sur la grande exploitation ^ Le mouvement ne fit que s'accentuer de plus en plus dans nos provinces; les agronomes du XVlIh siècle le favorisaient hautement de leurs conseils et de leurs exemples. § 2. Police et commerce des guains. Intimement liée à l'importante question de l'alimentation publique, celle du régime des grains préoccupe toujours haute- ment les gouvernements. Ce régime présentait une importance toute spéciale dans un pays, qui comme le nôtre, avait besoin de combler par des importations périodiques le déficit de la produc- tion nationale ^ Le commerce des grains était donc une des pro- fessions qui intéressaient le plus le public. Ce commerce était généralement libre; c'est-à-dire que son exercice n'était pas en temps normal, soumis à une surveillance particulière. Mais dans les temps de crise alimentaire intervenaient parfois des règle- ments sévères sur l'accumulation des denrées. Ces mesures, lois d'accaparement aggravées parfois de lois de maximum ^, se ren- * N. Briavoine, L'état des Pays-Bas, p. 115. — De Pontécoulant, Mémoire statistique du département de la Dyle, an X. — Abbé Mann, Mémoire cité sur les grandes fermes. — Marquis de Chasleler, Lettre sur les grandes fermes. — Shaw, Les Pays-Bas autrichiens, pp. 83 et suiv. * Sur l'ensennble, L. Torfs, lets over den graenhandel, Belgisch Mdsedm, t IX, p. 566. 5 Gualbert, Vie de Charles le Bon; Le Comte^ avait défendu les amas de grains et édicté un maximum. L'exécution de cet édit fut le prétexte de son assassinat, d'après le chroniqueur. ( 246 ) contrent surtout sur les marchés locaux, émanant du magistrat des villes. Celui-ci, en face d'une disette, défendait à tout le monde de conserver chez soi plus de blé qu'il n'en fallait pour la con- sommation de son ménage. Cette défense était corroborée par l'ordre donné au producteur de vendre tout au marché. La spé- culation sur les grains était interdite ^ Le peuple d'ailleurs s'en prenait avec violence à ceux qui amassaient les denrées; accusant comme il le fit toujours, les marchands de grains de s'enrichir aux dépens de la vie du pauvre ^. Ces règlements d'ailleurs se retrouvent dans les actes de l'administration générale ^, comme dansThistoire particulière des villes; et l'édit de 1699 condamne comme « ennemis du bien public et sangsues du pauvre peuple » ceux qui spéculent à la hausse des blés quand elle dépasse un taux naturel. Ces mesures diverses étaient prises dans d'excellentes inten- tions; mais leur grand mérite était d'apaiser les inquiétudes populaires. Les importations du Levant étaient plus précieuses pour prévenir les disettes. Elles ne firent d'ailleurs pas défaut et le commerce alimentaire de la Hanse dans les Pays-Bas fut de bonne heure considérable *. Mais si l'importation internationale était encouragée depuis le grand essor commercial du XU'' siècle, le commerce intérieur était gêné par ces tracasseries multiples et ^ Sur les mesures locales, Torfs, Fastes des calamités publiques : Les famines, pp. 145 à 241 , passim. — Henné et Waulers, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 259 et passim. ^ Histoire d'une spéculalion manquée et d'une émeute à Tournai à propos du prix des grains dans les Mémoires de Pasquier de la Barre, éd. Ale.x. Pin- chart, t. ï, pp. 40, 114, etc., ann. 1565-1566 : « Pillage du château rouge, ainsi appelé parle même et pauvre peuple voulant par ce donner à entendre que ledit Baudelet avait fait ériger ladicte maison des deniers qu'il avait prouffitez au renchérissement des grains, lesquels deniers étaient venus et procédez de la sueur et sang des pauvres gens. » 2 Liste chronologique des édits et ordonnances. — Livre des Placards , passim. * L. Torfs, lets over den graenhandel, loc. cit. En 1567 il arrivait à Anvers du Levant 30,000 hectol. par an. — Sur notre commerce en Orient, cf. L. Van den Bussche, Une question d'Orient au moyen-âge, La Flandre, p. 187, 1878. ( 217 ) assez inutiles. A la fin de l'ancien régime, le gouvernement autri- chien comprenait fort bien que « tout ce qui gène la vente et Tachât des grains, tend à gêner la circulation, à la resserrer, à faire plutôt augmenter le prix qu'à le faire baisser, en même temps que le cultivateur se décourage et que la nation qui vit de l'agriculture en reçoit de l'affaiblissement * ». Mais malgré l'avis des hommes d'État, il n'osait en pratique refuser satisfaction aux réclamations populaires et renouvelait les édits, en même temps que les interdictions commerciales. Quel était donc tant à l'inté- rieur qu'à l'extérieur, le régime commercial des grains sous Tan- cien régime? Le commerce intérieur était entravé depuis longtemps par la vieille organisation des tonlieux. Le tonlieu n'était à l'origine qu'un tribut payé pour les pas- sages d'eau, mais dans le cours du moyen-àge, et déjà sous les Francs, son sens fut étendu aux passages de terre 2. C'était là un droit domanial par excellence résultant du droit incontestable qu'a tout propriétaire de mettre à prix le droit de passer sur sa terre ^. Ce droit se percevait dans tous les domaines, de tous les marchands non privilégiés, sur toutes les marchandises, voyageant par eau ou par terre, fussent-elles mêmes en simple transit ''*. Le tout évidemment comportait des variétés locales d'après les diverses juridictions. On peut donc accepter cette définition du ^ Avis du conseil privé (1771) émis dans ime consullatioii du conseiller Kulberg. Il faut avouer cependant que cette jurisprudence n'était pas fixe, car en 1765, par l'organe du conseiller de Cock, la même assemblée avait émis un avis difTérent. Gachard, La législation des grains en Belg. au XVIII" siècle, Bdll de l'Acad. ROY. BE Belg., t. XVII, l»"* partie, p. 28. ^ Teloneum. « Tribulum de mercibus marinis circa liltus acceptum. « Ducange, v» teloneum. — Suc terre. Id., v teloneatus, capit. Chlotar, 619, an. 9. ' Marlinez, Hetrecht domaniael van Drahant. * Sur la généralité de ce droit voir divers textes, notamment : Actes de l'empereur Olhon, Cartulaire des Dunes, p. 179. —Angleterre : et (rans- verso {lransil}.lb\Ci.,i). 177. — 1222, Bdll. dela-Comm, roy. d'hist., 5« série, l. XIII, p. 31. ( 218 ) tonlieu: c'est un ancien droit domanial imposé sur l'entrée et la sortie des marchandises, même sur celles allant, dans l'intérieur du pays, de l'une province à l'autre K Le tarif du tonlieu variait donc, mais il était généralement proportionnel au poids et à la valeur de l'objet transporté ^. A l'époque féodale les tonlieux étaient ordinairement concédés ou inféodés, mais les concessionnaires devaient se soumettre aux termes de leur commission ^. Dans celle-ci le concédant prenait des précautions spéciales pour empêcher que les entrepreneurs n'entravent le commerce par leurs exigences outrées. Le rèi^le- ment du tarif était imposé même aux feodati; l'acceptation des •pots de vin leur était interdite; quand ils n'avaient que la con- cession pour medietas, les seigneurs et eux-mêmes exerçaient simultanément les recettes, sauf récompense le cas échéant. Enfin, si le concessionnaire était indigne, exerçait des violences ou des exactions, il pouvait être dépossédé par jugement de ses pairs s'il était feodatus, révoqué s'il était simple commissionnaire. Parfois la perception du tonlieu imposait au concessionnaire des obliga- tions accessoires telles que la police du passage, l'entretien de la route sur les revenus de la perception. Les tonlieux particuliers existaient encore à la fin de l'ancien régime. Les tonlieux du prince étaient les plus importants et rentraient dans l'administration générale du domaine. Leur perception était confiée en Brabant au receveur du domaine, présidant une chambre de tonlieux devant laquelle se vidaient les affaires contentieuses 1 De Nény, Mém. hist. et polit, sur les Pays Bas autrichiens, t. H , p. 144. ^ Règlemeût du tonlieu de Mods. L. Devillers, Cartulaire du cens du comte de Hainaut, 1. 1, p. 19. — Voir divers tarifs dans les pièces justificatives de Warnkônig, Histoire de Flandre, trad. G , t. II.— Les marchandises sujettes à tonlieu ne pouvaient y échapper en prenant un autre chemin , et cela sous peine d'amende {\iOi), Brab. Yeesten.i II, p. 723, éd.académ. ' Exempt. :E. de Dynter, Chron.duc Brab.,\\v. IV, ch LXXVI.,éd. académ., t. II, p. 149. Henri duc de Lorraine concède en fief le tonlieu de l'Escaut à Gode- froid de Breda (1212). — G. de Borman, Un cartulaire du chapitre deS'Ser- vais de Maeslricht, Bull, de la Comm. roy. de Belg., 5« sér., t. (X, p. 69. Com- mission de Jean de Relte, nommé par le cliapitre, thelonarius de Lipperen (1360). I ( 219 ) de cette nature *; elle était composée de marchands et de juris- consultes 2. En Flandre cette branche du contentieux rcssorlissait comme toute Tadminislration à la chambre de rencnghes. Le nombre des chambres de tonlieux n'était jjas fixe; toute ville pouvait en réclamer la fondation. Le règlement général des ton- lieux dans les Pays-Bas unifiés, est arrêté dans les additions successives à la Joyeuse Entrée de Brabant. Il prescrit notamment la tenue d'un livre de droits, indiquant les exempts et la taxe des non-exempts, la réparation civile des marchands surtaxés, et plusieurs autres précautions qui sont plutôt du ressort d'une histoire administrative ^. Les chambres de tonlieux étaient sou- mises à la surveillance de la chambre des comptes, arbitre suprême des questions financières, et plus tard du conseil des finances. En 1583, une chambre de tonlieu fut fondée en Flandre, et cette juridiction fut ravie à la chambre des renenghes. Une chambre supérieure de tonlieux était établie à Bruxelles et recevait appel des autres chambres de Brabant. Elle-même était soumise à l'appel du conseil de Brabant*. Ce régime administratif dura jusqu'en 1685. Alors la perception des tonlieux fut avec toutes les recettes du domaine, mise à ferme par le gouvernement pour un certain terme. Le système d'amodiation confia naturellement aux fer- miers la perception de ces droits ^. La juridiction des chambres se maintint jusqu'à l'établissement des juges des entrées et sorties en 1G94. L'analogie eut alors pour etTet naturel de soumettre le contentieux des tonlieux aux nouveaux juges domaniaux. Les chambres de tonlieux conservèrent leurs autres attributions, notamment la police de la voirie ^. * E. de Facqz, Ancien droit belgique, 1. 1, p. 104. — Marliuez, op. cit. t. I, * Koepluylen of thollenaers. Il y en avait six, plus six jurisconsultes, mais ces chiffres étaient variables Tarlier et Waulers, Belg. anc. et mod., Tirle- mont (ville). 5 Edm. Poullet, Consfit. nat., p. 421. *• E. de Facqz et de Nény, op. et loc. cit. s A. Pinchart, Arch. de la Cour des comptes, t. IV, init. — Placards de Flandre, t. III, p. 846. * De Neny, op. cit., t. II, p. 132. — Pinchart, ibid., p. 93, n« 2. ( 2-20 ) A côté des tonlieux domaniaux, subsistaient les tonlieux parti- culiers et ceux des villes K Celles-ci avaient souvent profité de leurs finances pour racheter les impôts, et on leur octroyait alors le droit de lever la taxe à leur manière. Le plus souvent elles frappèrent des charges indirectes. C'est ainsi que la législation des octrois, donna naissance aux octrois, tels qu'on les entend aujour- d'hui, c'est-à-dire aux droits perçus à Tentrée et à la sortie des portes des villes "^. Cette charge de la circulation avait ses exempts; ainsi la plupart des grandes villes, les monastères, et enfin les marchands se ren- dant en foire franche ^ en étaient libérés. Les tonlieux grevaient beaucoup le transport et embarrassaient le commerce. C'était là un vrai réseau d'obstacles à des transac- tions que l'intérêt général commandait en vain d'affranchir *. Les charges qui en résultaient étaient assez lourdes, et nous avons vu que le peuple rangeait aussi le percepteur des tonlieux au nom- bre des évangélistes de Lucifer. Les tonlieux d'ailleurs, qui s'ex- pliquaient à certains égards quand les diverses parties des Pays- Bas appartenaient à des princes différents, n'étaient plus depuis leur unification, qu'une vexation pour le commerce. Mieux aurait valu cent fois comme mesure fiscale, frapper un impôt direct, « car plus un peuple est à son aise pour le commerce, et plus il est en état de satisfaire aux emprunts et tailles du souverain ^. » Ils subsistèrent cependant jusqu'à la fin de l'ancien régime, quoi- que fort réduits par la multiplicité des exemptions. ^ Prat, Hist. d'Arlon, t. II, p. 298. ^ Gachard, Essai sur la législation des octrois. — Henné et Wauters, Histoire de Bruxelles, t. II, p. 613. — Tarlier el Waulers, Belg. anc. et mod. Tirlemonl (ville). ^ Y. Gaillard, Les /ojres, Messager DES se. Hrsroa. de Belg., pp. 193 et suiv., 1851. * P. de Decker, Origine des douanes en Belgique, Bull, de l'Acad. roy. DE Belg., 2^ série, l. XXXV, p. 256. — A. Wauters, Un essai du système du libre échange en Belgique au XVIl" siècle, Bull, de l'Acad. roy. de Belg., a»- série, l. XXII, p. 181. ^ Mémoire pour la suppression des tonlieux dans les Pays-Bas, Bibl. nat., MS.no 12548. ( 221 ) Une entrave tout aussi vexatoire pour le commerce alimen- taire, consistait dans le droit d'étape K C'était, en général, le pri- vilège qu'avait une ville de faire arrêter, étaler, et offrir en vente les marchandises étrangères passant chez elle, à moins que celui qui les transportait ne préférât rehrousser chemin. C'était une sorte de droit d'entrepôt réel, mais exagéré par le droit de vente puhlique. Bruges, factorerie hanséatique, avait ce privilège pour toutes les marchandises en vertu d'un acte de Louis de Créey K Dordrccht avait des privilèges analogues. Il y avait un certain nombre d'étapes spéciales pour le hlé : Amsterdam pour la Hol- lande et la Zélande, Anvers pour le Brabant, Douai pour l'Artois elle Hainaut, Gand pour la Flandre. La base de ce privilège dont l'ori- gine est immémoriale, ne peut être que dans les nécessités d'ap- provisionnement de la ville. Les villes furent de bonne heure le rendez-vous naturel des producteurs des environs, ou plutôt c'est le marché même, provoqué par quelque circonstance, qui donna naissance à la prospérité de la ville. Les seigneurs, voyant les avantages économiques de ces réunions, en concédèrent souvent l'érection. Le droit de se réunir en marché était précieux; la ville en profitait autant que les producteurs. Quand les relations s'étendirent et se facilitèrent, les marchés devinrent moins néces- saires; les villes qui y trouvaient un avantage, cherchèrent à les conserver ^, et leur puissance leur permit toujours, soit d'impo- ser l'étape à tous les producteurs de la banlieue, soit même d'ar- racher le privilège d'étape sur la circulation générale, aux princes du territoire. A Gand, dont nous prendrons ici le régime pour type, le blé déposé à l'étape, y restait pendant huit ou quinze jours. Les ^ V. Gaillard, Anciennes institutions commerciales. Privilège d'étape, Mess, des sciknces hist. de Belg., p. 252, 1849. — Daion de ReilTenberg, V état du commerce, etc., des Pays-Bas au A7P siècle, passim. 2 En 15^3, confirmé par Louis de Maie en 1358, Texte dans Gilliodts-van Scveren, Inv des arch. de Bruges, sect. i, série 1 , t. III, p. 12. — Cf Dlanqui, Hist. de r économie politique, l. I, p. 2:20. 5 G. de Molinari, art. Céréales, du Dictionnaire d'économie politique de Coquelin et Guillaumin, t. 1 , p. 334, éd. 1853. ( 222 ) bourgeois pouvaient venir s'en approvisionner pour leur con- sommation, mais non pour le commerce. Après ce terme la vente et le transport redevenaient libres. Ce privilège, respecté long- temps par les princes, grâce aux réclamations des intéressés, fut insensiblement réduit par des règlements successifs. Enfin en 1734 un règlement administratif de Gand supprime comme inutile l'of- fice de garde-étape ^ . En dehors de ces restrictions, le commerce était libre. L'article 6 de la Joyeuse Entrée de Brabant consacre pour tout Brabançon la liberté du commerce. « Chacun peut commercer librement et paisiblement en payant son tonlieu légitime ^. » Ce principe ne fut pas toujours respecté, mais il resta néanmoins un principe, auquel, en général, on ne touchait qu'à regret. Tel était le régime normal du commerce des grains à l'inlérieur des Pays-Bas ; quel était le régime extérieur; quelles furent les res- trictions apportées au libre commerce des grains avec l'étranger? Deux principes dominaient à cet égard notre régime commer- cial avant le XVP siècle. Le premier : que le commerce avec les étrangers est libre et quitte de toute imposition; le second, issu du droit des gens : que, en cas d'hostilités avec une puissance voi- sine, tout rapport mercantile se trouvait interrompu entre elle et la Belgique ^. Cette liberté avait existé pour tout le commerce, et notamment pour le commerce des grains, sauf quelques dispo- sitions temporaires des ducs de Bourgogne, jusqu'à l'ordonnance de 1522 pour la Flandre ^. « Vu la disette et la cherté des den- rées, disait Charles-Quint en son préambule, vu les fréquentes et fortes exportations, vu les achats faits au plat pays par des spécu- lateurs en vue de conserver ces grains jusqu'au moment où ils pourront satisfaire leur avidité déréglée, nous défendons l'expor- tation des grains et leur achat hors du marché. » Cette ordonnance, sans doute mal observée, fut renouvelée plusieurs fois, et Phi- ' V. Gaillard, op. et loc. cit. "^ Edm. Poulie t, La Joyeuse Entrée de Brabant, p. 7i. ^ Conseiller Delplanck, Mémoire sur les douanes, MS. ci lé par P. De Dec- ker, op. cit., p. 256. * Placards de Flandre, 1. 1, p. 652, liv. II, rubr. 19. ( 223 ) lippe II en étendit le dispositif à tout le pays en 1575 '. Les grains étaient donc francs à l'entrée, mais la sortie en était interdite. Les considérants de l'ordonnance impériale de 1522 révèlent l'esprit qui la dicta. Ce sont les intérêts supposés des consom- mateurs nationaux qui j)réoccupaient le législateur. On semblait ne pas comprendre encore que personne n'est tenté d'exporter le grain, quand le marché national lui-même offre au vendeur un prix rémunérateur. Une institution célèbre allait bientôt altérer complètement l'esprit de notre régime commercial. Philippe II, suivant d'ail- leurs l'ancien principe national, avait établi l'interdiction de sortie vers le pays ennemi pour toutes les marchandises, pendant les guerres qui signalèrent son règne. Mais, il crut devoir y apporter un tempérament et permettre la sortie sauf à obtenir de l'administration, concession de passe-port ou licente, pour un droit fixe. Les grains n'étaient pas soumis à ce régime. Leur exportation n'était pas prohibée seulement en pays ennemi, mais par toute frontière et par mesure d'intérêt publie. On ne pouvait donc racheter le droit de les exporter ^. Philippe II, sur ce point eut de la peine à faire exécuter ses ordonnances; les fraudes se faisaient sur un grand pied avec la complicité des fonctionnaires ^. La prohibition de sortie des grains semble cependant être restée le principe, sauf à être plus ou moins sévèrement maintenue dans la pratique d'après le prix des denrées alimentaires. Quand les prix baissaient on tolérait l'exportation, mais si la cherté re- paraissait, on republiait, rappelait les anciennes ordonnances pour les remettre en vigueur*. 1 Placards de Brahant, t. I, p. 390, liv. III, lit. III, eh. I. Le système commercial de Philippe II et ses édits sont vantés par Jean Bodin, au point de vue des intérêts cationaux. Les six livres de la République, livre VI, eh. II. Beaudriiiard, Jean Bodin et S07i temps, p. 485. ^ « Graen in fuytvaeren verboden, ende innecomen vry » dit l'ordonnance du 51 août 1597 organique des licentes. Placards de Brabant, t. I , p. 416. Ce système était né sous Charles-Quint, en l'édit de 1542. A. Wauters, Un essai de libre échange, loc. cit., p. 185. 5 A. Pinchart, Inv. arch. de la Cour des comptes, t. IV, rubr. Licentes. * Ordonnance du 15 novembre 1630. Les anciens édits contre l'exportation ( 224 ) Mais si la sortie resta en principe prohibée, l'entrée ne demeura pas franche. C'est ici que nous allons voir se produire la modifi- cation importante, qui en changeant nos principes économiques, vint grever l'importation des grains. La guerre entre l'Espagne et les Provinces-Unies était la raison apparente du maintien des licentes. Par leur nature et par les déclarations des princes, créées pour la durée de la guerre, elles devaient cesser avec elle. Malgré les protestations des États, la continuation des hostilités donnait à ce régime un air de légitimité. Mais dans le fond, la protection du commerce n'était que le prétexte, c'était le revenu qu'on pour- suivait. Et de fait, ce revenu était considérable. Le traité de Munster, signé le 50 janvier 1G48, supprima le prétexte, et sur les réclamations des États belgiques, trois déclarations de la même année suspendirent les licentes '. Cette suppression fut de courte durée. Nous ne pouvons entrer dans le détail des débats constitutionnels et des démarches diplo- matiques auxquels donna lieu cette intéressante question '^. Sa solution seule importe au commerce des grains. Cette solution est consignée tout entière dans le célèbre placard de Philippe IV, du 12 octobre 1CS4. Le roi considère que la surcéance des droits n'a pas abaissé le prix des denrées, que le commerce n'en a pas bénéficié, que la suppression profite surtout aux sujets étrangers, puisque les États voisins lèvent des droits analogues et que la réci- procité est manifestement un droit, enfin que ces droits sont une source de profits considérables pour l'État, et compensent ainsi par une contribution équitable et facile à lever, une foule de charges lourdes et parfois immodérées, a Ce serait, dit-il, choquer les principes de la conservation des États, de retrancher un moyen public, si ancien, si invétéré et si peu onéreux aux sujets ^. » L'ordonnance royale, on le voit, était un ])laidoyer en faveur a Sullen wordeii van nieuws ghepublieeri ende vercondicht; ende gheproce- deerd tegen de transgresseurs. » Placards de Prabant, 1. 1. p. 324. * P. De Decker, op. cit.— Comte de Wynants, Origine des licentes et droits d'entrée, 1750. Bibliothèque nationale, MS. n« 12541, 2 Texte dans De Decker, ibid. 5 A. Wauters, Un essai de libre échange, loc. cit., relate les démarches du magistrat d'Anvers en faveur de la liberté. ( 225 ) des impôts indirects, qu'elle promettait d'ailleurs de lever avec modération. Il est incontestable que ses arguments ont un fond sérieux de vérité économique. Sans doute, Philippe IV violait les franchises de nos provinces en s'attribuant la faculté de lever à son gré les droits de douane; mais s'il a eu tort de faire un coup d'État au point de vue du vote de ces charges, on ne peut le blâ- mer de les avoir maintenues et d'avoir introduit dans le budget ordinaire des ressources royales ces impôts de consommation qu'on considère à bon droit comme les plus conformes aux grands principes économiques. Malheureusement, et ce fut son erreur, le gouvernement ne se borna pas selon sa promesse, à frapper la libre consommation, « les inutiles venant du dehors. » Il imposa l'entrée et la sortie des choses de première nécessité '. Ce fut l'occupation française que le fit entrer dans cette voie funeste. Quelle était avant cette époque l'idée économique qui présidait à la distribution des taxes ? A l'idée de remplacer les anciennes charges par des impôts indi- rects, se joignait semble-t-il l'application d'un principe commer- cial; ce principe est énoncé très-clairement dès 1632 dans une instruction de Philippe IV au Cardinal-Infant. » Modérer les droits de licentes sur les matières crues (matières premières), qui viennent du dehors pour être travaillées au pays, et augmenter celles qui en sortiront pour être travaillées ailleurs au-dessus des licentes des premières; modérant aussi les manufacturés du pays pour l'étranger et augmentant ceux qui viennent du dehors, dont le pays peut se passer en usant de ceux qui se fabriquent 2. » * A, Waulers, ibid., p. 188. « Sur les victuailles nécessaires au peuple, dit le mémoire cité des magistrats d'Anvers, il est bon d'y mettre nulle ou petite imposition, le tout, afin que pouvant vivre à bon marché, il puisse tout meil- leur marché donner des aunages et pour par ce moyen en avoir bonne isçue, aultant ou plus que ses voisins. » On voit que les industriels du XYII* siècle comprenaient les lois économiques. 2 1632. Texte dans N. Briavoine, Mémoire sur l'état des Pays-Bas, p. 31. Cette théorie avait été préconisée dans l'adresse du magistral d'Anvers, qui la faisait dériver de la célèbre doctrine de la Balance du Commerce. Wauters, ibid., p. 187. Tome XXXII. 15 ( 226 ) C'était l'application exacte du principe économique de Colbert. Louis XIV envahissant nos provinces ne fit qu'en accentuer la rigueur en édictant le tarif général de 4G70 qui servit de base à toute la législation ultérieure ^ Ce tarif frappait les grains de droits trés-élevés. C'est un vrai régime de protection. On lui fit subir bientôt d'importantes modifications. On comprit, dans les régions officielles, qu'il était de l'intérêt de l'agriculture d'avoir pour ses produits un grand débouché; on favorisa « le débit et traite foraine des grains qui sont en grande abondance. » Ces prin- cipes firent concéder à peu près complètement la libre sortie des grains, par l'ordonnance de dG8G, inpiréc par le marquis de Cas- lanaga, qui montra toujours une sagace intelligence des intérêts de nos provinces. Le tarif de 1697 proclama la franchise des grains à la sortie; mais l'entrée resta imposée. L'abondance cependant ue dura pas toujours. La cherté revint. On sentit la nécessité d'une augmentation de denrées sur le marché et on en revint à Tancien système des Habsbourg : liberté d'importation, interdic- tion de sortie, par les édits combinés de 1709 et 1745. Charles VI voulait, disait-il, permettre aux habitants du pays de s'approvi- sionner à des prix modérés et empêcher les étrangers de venir s'approvisionner sur notre marché 2. A partir de cette époque les principes économiques ne se modi- fièrent plus. Le gouvernement appliqua une sorte de régime d'échelle mobile, ouvrant ou fermant les portes d'après les prix des grains. Sous Marie-Thérèse, on se réglait sur le prix moyen du marché de Bruxelles, et si le froment dépassait le 'prix rai- sonnable de G5 à 70 sous la rasière, on l'arrêtait aux portes ^. Joseph II, pénétré des idées économiques de son temps, dis- ciple de l'école des physiocrates, voulut la liberté absolue. Ce prince fut le Turgot des Pays-Bas. Arrêté quelque temps par les conseils du prince de Kaunitz, il rendit enfin sa célèbre ordon- nance de 1786. a Pleinement convaincu, dit-il en son préambule, * J,-M. Wouters, Livre des tarifs, ou des placards émanés depuis 1670 pour la conservation des droits, etc. Bruxelles 1737. -' Ibid., pp. 292, 302, 29**. 3 Gachard, Législation des grains au XVIII" siècle en Belgique, loc. cit. ( 227 ) qu'une entière liberté dans le commerce des grains est le seul moyen d'entretenir constamment dans le pays, le prix le plus avantageux de cette denrée, tant pour le })ropriétairc et le culti- vateur que pour le consommateur, » il proclame la pleine liberté pour chacun, d'acheter et de vendre les grains où bon lui semble- rait. Mais la transition était trop brusque; dès l'année suivante la liberté fut limitée; restaurée un instant par Trautmansdorf, elle fut restreinte définitivement par trois édits de 1789 qui restèrent en vigueur jusqu'à la conquête française. § 5. L'industrie meunière. Le premier procédé de mouture fut la trituration à la roue manuelle. On a trouvé des traces de moulins à bras dans les fouilles archéologiques de nos provinces K Les Francs appor- tèrent l'usage du moulin à eau 2. Enfin les moulins à vent s'éle- vèrent à partir du XII^ siècle, mais ils furent pendant longtemps assez rares ^. Les seigneurs s'empressèrent d'élever des moulins dans chacune de leurs villœ. C était là que les cultivateurs des environs venaient moudre leur blé *. L'usage du moulin seigneu- rial leur était indispensable : aussi le seigneur faisait-il payer une redevance pour le service qu'il rendait à tous. Le seigneur en érigeant son moulin faisait acte de sage administration ; il est en effet dans le rôle économique du propriétaire, d'ériger des usines où les cultivateurs trouvent un débouché pour leurs matières premières. Le seigneur conservait parfois son moulin en régie ; plus souvent il l'inféodait et l'affermait avec le droit exclusif de moudre sur ses domaines. Les concessionnaires étaient tenus de ^ Belpaire, Mémoire sur les changements de la côte d'Jnvers à Boulogne, MÉ.ir. DE l'Acad. de Bnux., t. VI, p. 36. — Galeslool, Le Brabant sous Vempire romain, Revue d'histoire et d'archéologie, t. I, p. 188. ^ Les moulins à eau devaient être l'objet de concessions seigneuriales, parce que les cours d'eau étaient censés appartenir au seigneur. Taillar, Recueil d'actes. Introd. p. ccxlvii. 3 A. Waulers, Jean I^'', p. 342, * Raepsaet, Analyse, n»» 253 et suiv. ( 228 ) respecter les usages du moulin, et de se contenter d'une quotité du grain qu'on portait à la mouture *. A l'origine l'érection du moulin banal avait été un service rendu aux populations; mais quand les moulins libres s'érigèrent, que les communications devinrent plus faciles, la banalité se trans- forma en un monopole odieux et gênant. C'était encore une fois un privilège purement gratuit qui ne rémunérait plus aucun service. 11 n'y avait jamais eu là d'usurpation; mais la raison d'être du droit ayant disparu, il était naturel qu'il disparût avec elle. Aussi cherchait-on à s'y soustraire par tous les moyens et les cours foncières évitaient d'en consacrer le droit 2. H subsista cependant quoique battu en brèche de tous côtés et sans doute souvent éludé, jusqu'à l'abolition des droits seigneuriaux. SECTION II. — Production do vin ^. La production du vin est aujourd'hui une des industries les moins importantes de notre pays. Autrefois cependant elle n'était pas la dernière. On ne pourrait préciser la date de l'introduction dans nos provinces de la culture des vignobles. Elle semble inconnue aux premiers habitants de nos contrées. Non-seulement Varron atteste que la vigne ne croissait pas au nord des Gaules, mais César dit que les Nerviens ne permettaient pas même l'im- portation du vin, de peur que son usage n'énervât leur vigueur. Domitien ordonna d'arracher tous les vignobles des Gaules; cette défense fut levée en 282 par Probus. Peut-être pourrait-on attri- buer à la réaction que provoqua cet édit la plantation de vignobles * Exemple. Infeodalion : 1302, à tel mouture qu'il est useit et accoustumeet kemunement en Haynnau, ains au vintieme. Devillers, Cartulairedu comte de Hainaut, t. II, p. 287. — Bail : mouture au seizième. F. de Potter, Gesch. der gem. Oost. Fland., p. 12. Deurle (1561). — Cf. Taillar, Recueil d'actes, etc., pp. 412, 430, 452. — Namêche, Histoire nation., t. III, p. 119. 2 Comte de Villermont, Couvin et sa châtellenie, p. 163. ' L. Torls, Fastes des calamités puUiques, p. 279. Les vignobles en Bel- gique. — A. Schayes, Sur la culture de la vigne en Belgique, Mess, des Sciences historiques de Belgique, 1833 et 1843. ( 229 ) jusque clans les provinces les plus éloignées. Nous n'avons guère de détails sur les premiers progrès de celte culture; nous en con- statons la présence au IX" siècle, au monastère de Mont-Blandin à Gand ^ Les abbayes flamandes continuèrent cette exploitation qui était pour elles d'un très-grand rapport; l'exemption de ton- lieux dont jouissait en Allemagne, l'abbaye de Saint-Bavon lui avait même assuré le monopole du commerce des vins à Gand, commerce qui s'exerçait par commissionnaires 2. La vigne entrait pour beaucoup dans la culture des terres de Saint-Bavon ; les tenanciers devaient même parfois payer en redevance une cer- taine mesure de vin récolté sur leur domaine ^. Cette culture avait été étendue aux domaines du comte par Baudouin le Pieux ^. Le Brabant fut célèbre au moyen-âge par ses vignobles. Il en existait certainement dès le Xl^ siècle ^, et dès leXÏI'à Louvain et à Bruxelles. Cette dernière ville en faisait un grand commerce au XIV siècle, et dès lors on s'ingéniait à le frelater, ce qui pro- voqua les lois pénales les plus sévères ^. Les crûs de Louvain et de Bruxelles figuraient avec honneur à la table des ducs; et d'ailleurs le vin du pays (landsivyn) était d'un usage très- répandu. Ces vins étaient-ils bons? Il serait difficile de le dire, mais cela est peu probable. Sans doute, les ducs s'en servaient, mais ce pouvait être pour encourager l'industrie nationale. Rohault le dit rude et verdelet, et Ortelius assure que le vin de Louvain nest pas dangereux pour le cerveau des élèves de l'Université. A partir du règne de Charles-Quint, on s'aperçut qu'il était plus avantageux de cultiver le grain que la vigne. Les vignobles furent donc extirpés insensiblement; au XVIP siècle, ils le sont presque * Chronique du Mont Bîandin, édition Van de Putte, pp. 71-86. ^ Warnkônig, Histoire de Flandre, trad. G., t. II, p. 560. 3 Van Lokeren, Histoire de S^-Bavon, p. 169. * Baron Kervyn de Lettenhove, Histoire de Flandre, 2« éd., 1. 1, p. 125. * L. Galeslool, Le Brabant sous l'empire romain, 1\evde d'hist. et d'arch., 1. 1, p. 363. — Cf. Tarlier et Wauters, Belgique ancienne et moderne, canton de Tirlemonl, pp. 9, 144 et passim. ^ Henné et Wauters, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 161. ( 230) partout. Il n'en reste plus guère que dans la province de Namur, parce que le terrain où on les conserve n'est pas propre à la cul- ture des grains *. En effet le produit de ces vignes était très- incertain, les frais étaient considérables; leur culture dut cire abandonnée dès que la facilité et la sécurité des communications permit aux vins étrangers d'entrer sans grands frais de transport dans le pays ^. Les essais de reconstitution des vignobles ont depuis lors tou- jours échoué ^. SECTION 111. — Production du Létail. Rien de plus obscur que son histoire. A l'origine de notre civi- lisation, le bétail vivait en abondance à l'état libre, presque sau- vage. A l'époque de la grande culture intensive des premières races, les troupeaux constituaient la grande richesse nationale'*. Les lois barbares comminent en effet des peines sévères contre ceux qui entament cette richesse, contre ceux en particulier qui volent des animaux ^\ et surtout des reproducteurs. Toute idée d'élevage proprement dit n'était pas étrangère aux Francs ^. Nous voyons que le choix des étalons est pour eux une question importante et ^ Lettre de M. de Nény, 1758, dans la Paix, 1878. 2 E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 277. 3 La bière remplaça bientôt le vin dans la consommation usuelle. Elle fut très-répandue dès longtemps. A chaque manse dominical était annexée une camba (brasserie). Nous ne pouvons pas ici analyser les méthodes de fabrica- tion de ce breuvage. Nous devons le signaler parce qu'il fait partie intégrante du régime populaire et que sa composition en fait un objet de l'industrie agricole. Les méthodes belges, depuis les lemps anciens, ont été analysées par Vrancken, De cerevisiœ elaborandœ arle. — Cf. J. Carluyveis et Stammer, La bière et le malt. Introduction. * Ut jam trans fluviuni Pascal helga pecus, mediumque ingressa per alvuin Gallica francorum montes armenta perrerant Claudien, De landib. Stilicon., liv. I, v. 224. s Moke, Belgique ancienne, p. 402. ^ E. Langethal, Gesch. der deutsch. landwirth, t. I, p. 33. ( 231 ) que les propriétaires de troupeaux s'associent même pour s'en procurer *. Les riches magnats de l'époque franque veillaient avec un soin jaloux à l'entrelien de leurs troupeaux, et leurs fils eux-mêmes étaient parfois chargés de les garder ^. Quand l'agriculture devint intensive, qu'on entra dans la période semi-pastorale ou pacagère, nous avons expliqué comment le bétail conserva toute son importance, tant en lui-même que pour la restauration des terres cultivées. Son entretien et sa mul- tiplication étaient plus faciles en Flandre que dans le reste du pays, car elle avait en abondance les riches et gras pâturages. Aussi était-elle couverte de bétail : bœufs, moutons, chevaux ^. La race flamande avait dès lors le type qui la caractérise encore aujour- d'hui ^. Il y avait en Flandre de très-nombreux marchés de bes- tiaux, et de Bruges on exportait beaucoup de chevaux ^. Les Flamands ne se servaient guère que de chevaux pour la culture ; mais ceux-ci étaient recherchés comme chevaux de guerre pour leur taille et leur force ^. Les bêtes à cornes, outre leur utilité générale dans l'économie rurale, servaient à la production du lait. L'industrie laitière et fromagère était une des grandes richesses de la Flandre, et le commerce du beurre et du fromage 1 Lex salica, lit. III, art. 7. « Si quis taurum gregem regentem furaveril qui de tribus villis communes vaccas teauerit, hoc est trespeliius... » ^ TdiWhr, Mémoire sur la formation des villages, p. 335. — Bollandistes, mars, t. III, p. 559 ; juin, t. II, p. 82. 3 « Terra pascuis uberrima et armentis et pecudibus plena.» Bartholomœus anglicus (Glanvil), Tractatus de proprietatibus rerum, liv. XV, eh. LVIII. — » Multis in locis, pascuis Flandria ac pratis quara arvo meiior est. » — Meyerus, Berum Flandric, lom. X, p. 39, Bruges, 1531, — Bohault , Descriplion univ. des Paijs-Bas, 1608. * Rohaull, ibid. Le pays abonde en bestial domestique de toute espèce. Les bœufs y sont très-grands, spécialement en Hollande, où on dit y en avoir qui pèsent 2,000 livres. — En Hollande, Frise, Gueldre et Flandre, sont des chevaux en grande abondance, grands, robustes et forts, principalement pour la guerre. ^ Verhoeven, État de l'industrie et du commerce en Néerlande, Mémoire DE l'Acadé>iie DE BRUXELLES. Prix dc 1777, p. 128. ^ Voir la no[e 4. — Joinville avait à la Croisade d'Afrique un « ronciu » (roussin) flamand. Vie de S^ Louis, éd. de VVailly, n" 229. ( 232 ) était international au moyen âge K Les troupeaux de mouton servaient la matière première aux métiers de drapiers, soit dans les villes voisines, soit à la ferme même, car cette industrie fut longtemps domestique ^. Le Brabant eut plus de peine, vu la nature de son sol, à con- stituer un bétail riche et suffisant ^. Nous avons vu comment les abbayes ont contribué aux progrès du bétail, des procédés d'éle- vage, et comment elles s'y prenaient pour remplir leurs étables à l'avantage général *. L'usage des prés communs permit aussi à beaucoup de petites exploitations d'avoir une étable assez bien montée, et nous avons dit déjà que peu de manses étaient privés du grand avantage qui en résultait ^. Mais si beaucoup de petites tenures jouissaient du bénéfice d'une étable, et des profits qui en sont inséparables, il leur était impossible d'entretenir un repro- ducteur. Aussi fallait-il pourvoir d'une manière générale à cette nécessité de l'élevage. Nous voyons, en effet, le seigneur se réser- ver parfois le droit de garder dans son étable un taureau, qui pourrait parcourir librement toutes les terres de la seigneurie, mais qui en compensation, servirait à la monte des vaches de la commune. Ce droit appartenait tantôt au seigneur, tantôt au déci- mateur ^. Il y avait là sans doute un privilège pour le propriétaire * E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 17. — « Flandre, terre de lait et de beurre. » Abbé Mann, Hist. nat. des Pays-Bas marilimes, n" 4, MÉMOIRE DE l'Académie roy. de Bruxelles, t. IV, p. 126 — Warnkonig, Fland st. u. R. gesch., Bd. III, ablli. II, p. 65 (1170). Le monastère d'Arden- boiirg constitue une rente en beurre au chapitre de S^-Marlin de Tournai. Considérants très-curieux. 2 II en était de même du tissage de la toile. Cartulaire du Mont Blandin, p. 7:2. Obligation de Camsilem facere. — Van den Abeele , Gesch. der stadt Deinze, p. 53. — Raepsaet, Notice sur Vorigine de la fabrication des toiles de lin. Mess, des Sc.hist.de Belg., p. 213, 1827-1828. » A. Wauters, Environs de Bruxelles. Introd., t. I, p. xxii. * Voir plus haut la section relative aux moines, p. 107. s Voir plus haut les sections relatives aux communaux et aux périodes agricoles pp. 177 et 204. 6 Wauters, Environs de Bruxelles, Introd., t. I, p. xlviii, n^ 3. — Ana- lectes pour servir, etc , t. I, p. 342. — Cartulaire de S^-Trond, t. I, p. 71. ( 233 ) qui nourrissait son taureau pour rien, une charge pour les tenan- ciers dont les récoltes pouvaient être menacées de certaines ava- ries par la libre pâture de cet animal, mais il y avait aussi pour eux un avantage immense à avoir à leur disposition un étalon, capable de fortifier la race animale qui était une partie impor- tante de leur pécule agricole. Les soins d'amélioration de la race n'étaient d'ailleurs pas négligés. Les seigneurs ne l'oubliaient pas. C'est à Thomas de Savoie que nous devons l'acclimatation en Hainaut de la race des bœufs savoyards, qu'il fit transporter à l'état sauvage dans la foret de Mormal '. C'est de cette importation du XIII^ siècle, que date sans doute notre commerce de bestiaux avec la Savoie dont on retrouve la preuve deux siècles plus tard dans le transport de bœufs et vaches de Savoie en Hainaut pour compte du duc Phi- lippe le Bon 2. L'engraissage était une industrie particulière, qui donnait lieu aussi à un commerce de bestiaux avec l'étranger. Ainsi au XVIl^ siècle, nous constatons le transport de bœufs maigres du Danemark vers les Pays-Bas, d'où on les exporte ensuite engrais- sés 5. Aussi en vertu du principe commercial de Colbert, que nous avons vu appliquer dans nos provinces, faisait-on au point de vue des tarifs une différence entre l'entrée des bestiaux maigres ou gras. A la fin du XVIP siècle l'importation était deve- nue considérable. Par ordonnance de 1652, «Son Excellence étant informée que l'introduction du grand nombre de bétail à cornes, provenant des pays étrangers, a tellement diminué le prix et rap- port des pâturages et terres de ces provinces qu'elle avilirait entièrement la valeur d'icelles au préjudice de l'État, et dési- rant de donner moyen aux sujets du Roy de jouir de l'utilité , delà multiplication et nourriture du même bétail, » frappe de droits d'entrée assez élevés le bétail importé. Cette ordonnance, * Jacques de Guyse, t. XIV, p. 478, cité par Ch. Duvivier, Recherches his- toriques sur le Hainaut ancien, p. 63, Xin« siècle. 2 Comte de Laborde, Les ducs de Bourgogne, t. II, p. xi, n^ 2 . 3 LeUre du conseil des finances 165o, dans A. Pi^nchart, Inv. des arch. de la Cour des comptes, t. IV, p. 82. ( 254) renouvelée l'année suivante, stipulait cependant que le bétail maigre ne payerait que pendant les quatre derniers mois de l'an- née *. Pendant tout l'ancien régime, le gouvernement se montra fort soucieux des intérêts de l'élevage. Le comte de Wynants en exposant les principes de répartition des charges personnelles 2, recommande « qu'on prenne garde de ne pas décourager ceux qui nourrissent le bétail, car le bétail fait une partie de la richesse du village. » L'épizootie de la race bovine et la maladie des chevaux, connue sous le nom de morve, envahirent nos provinces à la suite des guerres du règne de Charles VI. Elles donnèrent l'occasion de se manifester, à la sollicitude de l'administration centrale ^. Le pre- mier acte de police sanitaire émana de Charles VI en 1714. Il exigeait de tout animal vendu un certificat d'origine et de santé. Marie-Thérèse, reprenant la lutte administrative contre le fléau, provoqua en même temps des mesures sévères pour le combattre, et l'étude des moyens propres à le vaincre. L'ordonnance de 1744 fut complétée pour les Flandres, par le remarquable édit addi- tionnel de d 770, vrai code de police sanitaire, renfermant les dis- positions les plus minutieuses et les plus eflicaces pour l'abattage des bêtes atteintes, la désinfection de tout ce qui était capable de transmettre la contagion, le pacage des bestiaux sains dans les lieux non infectés, les défenses d'entrée ou de sortie. En même temps les travaux de l'abbé Needham, du médecin van Elsaeker, de de Berg, éclairaient le comité chargé de l'exécution de l'édit *. La législation sanitaire austro-flamande fut très-complète et très- sage. Il est probable que c'est elle qui a inspiré les rédacteurs des ordonnances françaises contemporaines, dont les Français eux- mêmes ne méconnaissent pas l'infériorité ^. * Woulers^ Livre des tarifs depuis 4670. 2 Traité des aides, MS. fol. 165. 3 Ch. Piot, Le règne de Marie-Thérèse^ p. 2d3. ' Ibid. s Mauguiii, Études historiques sur l'administration de Vagriculture en France, t. I, p. 238, n^ 1 expose et compare longuement les deux législations. ( 255 SECTION lY. — Du régime de la chasse <. Les abus du droit de chasse n'ont pas été un des moindres soucis des cultivateurs du moyen- âge. Nous devons donc examiner si en Belgique ces abus ont été graves et ruineux pour les cam- pagnes. A l'origine de la féodalité, le droit de chasse était un acces- soire de la propriété foncière, mais il ne tarda pas à être considéré comme un attribut de la hauteur et seigneurie. Cependant ce droit ne reçut pas dans toutes nos provinces une organisation identique. En Brabant, on en sait peu de chose avant la Joyeuse Entrée de Jeanne et de Wenccslas, de 1555. Il semble qu'il fut un acces- soire du domaine direct, et que les vassaux ne pussent en jouir que moyennant une concession spéciale. Cette charte, au con- traire, accordait à tout Brabançon le droit de chasse à litre per- sonnel. Ce droit n'était restreint que par le privilège de garenne. Garenne était l'étendue de terrain que le souverain ou le seigneur réservait à sa chasse personnelle. Or les souverains pouvaient concéder indéfiniment des érections de garenne à des particuliers. Ces concessions eussent détruit le privilège des Brabançons, aussi Antoine de Bourgogne, en sa Joyeuse Entrée de 1406, promet de ne laisser de garennes que celles qui étaient de droit. Les garennes ne compromettaient pas seulement le fameux droit des Brabançons; elles étaient encore préjudiciables à l'agri- culture : le gibier des garennes se répandait dans les campagnes environnantes et en rongeait à merveille les récoltes. Philippe le Bon ne maintint les garennes que « pourvu que les gens n'en souffrent pas un dommage déraisonnable, » et introduisit le prin- cipe des indemnités pour le dommage causé aux champs par le gibier. ^ A. Faider, Histoire du droit de chasse et de la législation sur la chasse, MÉMoinE COUR. DE l'Acad. de Belg., in-8", t. XXVII. Ce Mémoire étant exlrê- mement complet, nous n'avons pu mieux faire que d'en extraire les notes générales utiles à notre sujet. ( 236 ) En Hainaut malheureusement la situation était moins belle. Les seigneurs pouvaient chasser en toute leur seigneurie. Le droit de chasse était exclusif et les laboureurs éprouvaient même à son occasion les plus lourdes exactions. En Flandre, la chasse se présente plutôt sous la forme de droit régalien. En prin- cipe, le droit de chasse n'y appartenait à personne sauf autorisa- lion du prince. La situation de principe différait donc de province à province; mais en fait, sauf le privilège brabançon, elle se ressemblait par- tout. Dans la réalité, jouir de la chasse et de la pêche faisait partie des droits utiles des seigneurs hauts-justiciers. La conces- sion devait émaner d'eux, mais la seule chose qui leur fût inter- dite, c'était de concéder à quelqu'un la chasse sur le territoire d'autrui. En un mot le droit de chasse, régalien en principe, était seigneurial en fait et s'exerçait d'une façon plus ou moins éten- due selon la qualité de la personne qui en usait. Le seigneur jus- licier chassait par toute sa seigneurie, le vassal ne le pouvait hors des limites de sa juridiction. Nous ne pouvons entrer ici dans le détail de l'histoire et de la législation du droit de chasse. Disons seulement deux mots des mesures dont il fut l'objet en faveur de l'agriculture pendant l'ancien régime. La chasse exerçait, nous l'avons dit, des ravages sérieux sur les propriétés rurales, tant par la voracité du gibier que par les courses des veneurs dans les champs. Le gouvernement, qui n'oubliait pas que la chasse était un droit régalien dont il permettait l'exercice, prit diverses mesures protectrices de l'agriculture dont « l'intérêt a droit à la sollicitude des gouvernants *. » Nous avons signalé la garantie contre les dégâts du gibier. Une autre mesure importante limite le temps de la chasse, primitivement libre. La chasse était interdite pendant que la terre était couverte de ses fruits. Cette durée variait de province à province. Le terme moyen en était du i5 mars au do août. Des peines sévères frappaient les personnes chassant en temps prohibé. » Placard du 26 juillet 1677. ( 257 ) Le droit de chasse des seigneurs avait d'inévitables inconvé- nients. Ils le protégeaient avec un soin jaloux et parfois avec cruauté. Sans doute la répression ne se faisait pas attendre, mais les faits mêmes étaient exorbitants. Ces faits, il est vrai, devinrent de plus en plus rares dans nos provinces. Le gouvernement cen- tral sut prendre de bonne heure une attitude énergique et répressive. L'abolition du droit de chasse par la législation révo- lutionnaire, ne fut donc pas pour notre pays un soulagement très- appréciable. Dans le régime définitif établi par le droit nouveau, le principe sans doute est changé. Le droit de chasse est devenu patrimonial, mais la pratique, la réglementation et la police ont été bien peu modifiées. ( 238 ) NOTES JUSTIFICATIVES. A . - LES GILDES K On a signalé depuis longtemps l'esprit d'association comme un des traits caractéristiques de la civilisation germanique. Les gildes furent une de ses plus importantes et plus curieuses manifesta- lions. Les peuplades qui se fixèrent sur le littoral flamand étaient constituées en groupes de familles, liées par la religion et obligées de s'entr'aider dans toutes les difficultés et dans tous les dangers. Cette union de familles, souvenir de l'ancienne vie patriarcale, était tout à la fois une alliance militaire et une société de secours mutuels. Dans les cantons du littoral, les Flandres proprement dites et le mempiscus pagitSj la défense contre les inondations, la construction et la réparation des digues, étaient les objets les plus importants de leur assurance réciproque. Ces unions n'avaient rien de professionnel; elles étaient d'ail- leurs antérieures à la division des industries. Elles se composent d'un certain nombre de familles n'ayant d'autre but que de s'unir et de s'entr'aider ^. En y entrant, les nouveaux affiliés pro- mettaient de se soumettre à la loi commune, et de contribuer, par un versement quelconque, à l'existence matérielle de l'association. De cette contribution {gilclan, geld) naquit le nom de gilde ^. La gilde est une institution plus spécialement saxonne; c'est à * Voir p. 55. 2 Ces gildes n'ont que le nom de commun avec les gildes industrielles. 11 y a entre elles de très-grandes différences et aucun rapport de filiation. Pycke, Mémoire sur les corporations connues sous le nom de métiers, Mém. DE l'Acad. Roy. DE Bkuxelles, t. YI, p. 16. ^ Moke, La Belgique ancienne, p. 267. ( 239 ) ce titre que nous la retrouvons clans les vieux poëmes Scandi- naves *, que l'Angleterre en fut couverte, et que nous la voyons puissante et combattue dans le Litliis saxoîiicunif pays des Fle- mengs, d'où elle se répandit dans le Nord de la Gaule ^. Cette institution étrangère, secrète, païenne, consacrée par le serment, fit peur aux rois francs. Charlcmagne et Louis le Débon- naire la condamnent avec énergie, et surtout interdisent sévère- ment la prestation de serment aux gUdones. Le second de ces princes charge expressément les seigneurs d'empêcher leurs serfs de contracter de pareils liens ^. Cette politique était toute diffé- rente de celle des rois anglais. Loin de chercher à détruire les gildes, ils les avaient protégées et christianisées *. Il faut recon- naître que les princes Anglo-Saxons connaissaient intimement la nature de ces unions; tandis que les rois Francs luttaient en aveugles contre un ennemi mal connu. Les gildes, par la naissance du régime agricole et sédentaire, avaient pris un caractère foncier. L'association de familles était devenue en même temps une association de voisins. Soumises aux mêmes règles que les gildes primitives, les gildes agricoles avaient leurs magistrats, leurs règlements, leurs juges, leurs propriétés. La gilde était en même temps une bourgade. Les gildes libres du littoral flamand firent renaître naturellement dans cette région le système germanique de la marke. Gilde et marke, dans l'ordre foncier, sont deux termes faits pour être unis. Il y eut donc dans les Flandres des types de la marke germanique. C'est là que la propriété communale a revêtu le type germanique primitif. Mais * E. ùeLAseXç-^jn, Les sagas des Niehelungen, passim. Wilda, Das gilden wesen im Mitlelalter. ^ C'est toujours en Flandre qu'elles furent le plus vivaces, maison en trouve ailleurs. Kempeneers, De oudevryheid Montenaeken, t. II, p. 240. — A. Wau- ters, Libertés communales, p. 137. — A. Thierry, Considérations sur la France, ch. V. ^ Les actes législatifs sont cités dans Wauters, op. cit., pp. 158 et 139. ^ Hallam, L'Europe au moijen-âge, Irad. Borghers, éd. Bruxelles, 1840, t. III, pp. 233 et suiv. — E. Varenbergh, Histoire des relations diploma- tiques entre le comté de Flandre et V Angleterre au moyen-âge, pp. 34 et suiv. ( 240 ) toutes les gildes n'étaient pas des gildes libres; il y eut des serfs qui en formèrent. Les serfs des villœ flamandes s'organisèrent en gildes assermentées ^ Nous ne pouvons pas entrer dans le détail de l'organisation des gildes. Trois traits les caractérisaient. Association jurée. Règle- ment commun. Magistrature administrative et judiciaire, propre et élective. Cette institution résista aux législations impériales. Impuissance ou plutôt tolérance, les seigneurs la laissèrent sub- sister 2. Sans aucun doute, ce secours mutuel, cette administra- tion propre devaient faire aux gildones une situation supérieure à celle des serfs des contrées voisines; mais cette organisation ne leur assurait pas la liberté. Pour être gildones, les paysans n'étaient pas moins des serfs. Nous avons vu les circonstances qui vinrent donner aux gildes territoriales une puissance nouvelle et un essor extraordinaire. Le mouvement d'émancipation eut pour résultat d'émanciper les gildones, et de garantir en outre par charte, les anciens règlements de leurs associations. La gilde, modifiée et fortifiée par l'association de paix, devint donc le germe de la commune jurée. C'est ainsi que la gilde devint commune; elle a gagné à cette transformation, l'émancipation personnelle de ses membres, et la consécration officielle de ses heures. Le mouvement communal ne détruisit pas la gilde; il ne fit que l'émanciper et la reconnaître. La comparaison des statuts avec les chartes est à cet égard d'une démonstration convaincante ^. La gilde se survit donc à elle-même dans la commune. Nous ne pouvons l'y suivre, et y analyser le développement de ses institu- ' Capitulaire de 821 de Louis le Débonnaire : « De conjurationibus servo- rum. » — Cartulaire du Mont Blandin, p. 73. Une terre avec 50 geldingi. * Dans le Roman de Rou, les milices rurales sont appelées gildons, v. 1307. La furent li boen chevalier Li boen archier, li boen geldon. 3 Raepsaet, Analyse, n" 428. — Hallam et Thierry, op. el loc. cit. — Baron Kervyn de Lelieuho\e, Histoire de Flandre, éd. 1874, t. I, p. 146. ( 241 ) lions, qui tantôt se fondent dans les institutions communales, tantôt et presque partout, coexistent à côté d'elles. La solidarité et l'association intime des membres de la gilde se maintint aussi. Celte solidarité, ce secours mutuel, avait été pour beaucoup dans le premier développement économique de la Flandre. Grâce à elle, à l'union des travailleurs, la population flamande a réussi, aux époques primitives, à lutter avec avantage contre les éléments, et a se préserver des inondations qui mena- naçaient son sol. C'est sans doute à cette union aussi, a cette entente dans les tra- vaux, accrue peut-être par sa propre nécessité locale, que nous de- vons les premiers progrès de notre agriculture flamande. C'est par elle que s'est formée cette race forte et vaillante, à laquelle nous de- vons la mise en culture des sauvages terrains du littiis saxonicum. Cette solidarité des paysans flamands se manifesta notamment au moyen- âge, par l'existence dans nos campagnes de sociétés d'assurance mutuelle pour les cas d'incendie, d'épizootie, dont nous trouvons des traces au XIIP siècle dans le pays de Furnes '. Les chartes d'émancipation n'avaient pas toujours respecté exactement les anciennes divisions des gildes rurales. Plusieurs d'entre elles s'étaient souvent réunies en une gilde supérieure, dont elles reconnaissaient la loi, tout en eonserviint leur existence distincte et particulière. C'était cette grande gilde qui était dotée de la keure 2. Mais l'existence locale des gildes partielles ne dis- parut pas; des traces en subsistèrent longtemps. Warneton a conservé ses sept gildes locales ^, et dans les voisinages de Gand qui ont survécu à toutes les transformations de notre régime municipal, on est tenté de retrouver un souvenir des anciennes gildes locales, dont l'union aurait fondé la grande cité flamande*. ^ Wauters, Libertés communales, p. 139, n* 2. ^ Baron KervjD de LeUenhove, op. cit., 1. 1, p. 144. ^ Wauiers, op. cil., p. 140, ne. -* E. Vaienbergl), Notice sur les voisinages de Gand, Bull, de l'Acad. rot. DE Belg., 2e série, t. XXVI, p. 564. — Cf Klimralh, Histoire du droit public et privé de la France, 1. 1, p. 445. To5iE XXX IL 16 ( 242 ) B. - LA FAMILLE CONSIDÉRÉE COMME UNITE SOCIALE *. La famille est la vraie unité sociale. C'est elle qui fut le berceau de l'humanité; c'est d'elle que la société naît et renaît chaque jour. L'homme ne se forme que dans son sein. Par elle surtout il a une influence sociale. Elle est donc vraiment l'unité, la monade du corps social. Nous avons dit que le moyen-âge avait compris cette vérité, et que les détails administratifs, comme les habitudes sociales démontrent que l'esprit de famille et le respect du foyer y dominaient. Nous étudierons bientôt quelques-unes de ces habi- tudes de famille qui prouvent la vigueur de la tradition. Au point de vue administratif, signalons un fait remarquable, qui prouve que l'individu isolé, le prolétaire était au moyen-âge politique- ment inconnu. La distribution de l'impôt et le recensement se font par feux ^. Le feu est le foyer, le siège de la famille. La capitalion proprement dite est inconnue, comme la statistique individuelle. Pour être une unité numérique et contribuable, il faut avoir intérêt à la conservation sociale. Il faut être attaché à la patrie et à son sol, par les liens matériels et autres du foyer domestique. Tant de foyers, tant d'unités. On ne comprend pas au moyen-âge d'autre statistique; le chiffre des personnes occu- pant chaque foyer importe peu, la communauté a autant de centres de vie, d'activité, d'intérêts; c'est l'essentiel, c'est ce qui se compte. Quelle est donc la composition de la famille, de l'unité sociale? Constitue une unité tout ménage vivant ensemble du même pain. Il ne faut pas croire que le moyen-âge conçoive la société indé- pendamment des intérêts spirituels. Au contraire; l'esprit social y est éminemment chrétien. Aussi le ménage se conçoit-il en dehors du mariage; le célibat voué au culte, à la religion donne à l'homme ou à la femme un caractère supérieur, qui le rattache * Page 92. * Voir la section relative aux charges publiques. ( 243 ) aux intérêts majeurs de la société. Le prêtre, les communautés religieuses, les familles, voilà donc les unités sociales. La famille se compose de son chef naturel et de tous ceux qu'il abrite et nourrit sous son toit. La famille, c'est le consortium. Cesi l'unité de vie et d'intérêts qui en constitue la communion. Le père et la mère de famille ne font qu'un avec les jeunes garçons et les jeunes filles qui sont restés au foyer de la famille. Si même les enfants se marient et s'établissent au foyer paternel, s'ils sont héritiers associés, c'est encore l'unité du foyer qui fait l'unité civile. Il n'y a qu'un foyer; il n'y a donc qu'un *. C'est ce prin- cipe qui a favorisé, en France, la constitution des communautés de famille si nombreuses et si vivaccs au moyen-âge. Là tous les enfants mariés ou non, avec leur postérité restaient ensemble au foyer paternel, et formaient, sous la direction du père de famille, de l'aîné des frères à son décès, une communauté fraternelle. Cette société se constituait de diverses manières, mais notamment par an et jour de vie commune, en compagnie^ c'est-à-dire en « vivant ensanble à un pain et à un pot. » Ces sociétés paisibles, réunissaient les capitaux et les forces de toute une famille sur une exploitation étendue, étaient soumises à une charge unique, et échappaient à la mainmorte par leur caractère de perpétuité ^. Existait-il en Belgique des communautés de ce genre? Jusqu'ici on n'en a pas signalé; il n'y a dans les sources que de rares et vagues allusions, qui ne peuvent autoriser une conclusion géné- rale. Peut-être arrivera-t-on à en constater l'existence : peut-être * Chascun feus« délie ville doit .... sauf les vives dames qui n'ont point de terre, le varlelet les damoiselles à marier. Bormans, Livre des fiefs du comté de Namur, 1" livr., p. 56. — Redevance à |)ayei' par « femina omnis de pane proprio vivens (1207), Bull, de la Comni. roij. hist. de Belg., 2*= série , t. IV, p.2St. — Chaque consortium (ménage) paye un cens : à savoir ceux « qui pro- prlum panem comederint, » non pas ceux « qui ad unum focum manserint, vel panem communem manducaverint « (1222), A. Wauters, Libertés com- munales. Preuves. ^ Dareste, op. cit., p. 231. — H. Doniol, op. cit., pp. 74 et 177. — E. de Laveleye, Des formes primitives de la propriété. — Troplong, Introd. au traité du contrat de société. — Beaumanoir, Coutumes de Beauvoisis, édition Beugnol, 1. 1. lulrod. p. xx. — Compagnie (cum panis). ( 244 ) aussi cette forme transitoire du travail agricole n'a-t-eile pas paru dans nos provinces. Faut-il attribuer cette différence à la trempe énergique de notre caractère national, qui a su, au sein même du servage, développer sa richesse et son initiative? La marche rapide de nos libertés civiles, la perfection tout à fait prématurée en Europe de notre agriculture, semblent confirmer cette réponse toute à l'honneur de la vieille patrie belge *. Le chef de famille, le père ou à son défaut la mère qui, nous l'avons vu, occupe un rang élevé et respecté au foyer, voilà l'unité statistique, administrative, civile, même politique 2. Nous avons dit que le célibat religieux était aussi honoré. Les institutions de mainmorte réunissaient ceux qui y étaient voués. Nous ne pouvons nous étendre ici sur la haute portée sociale de ces asiles religieux. Abstraction faite de leur action religieuse, des congrégations apostoliques et militantes, les asiles offraient un refuge pieux, une vie sérieuse et respectée aux célibataires que la vocation religieuse n'entraînait pas dans le cloître ou que les cir- constances éloignaient de leur famille. C. — LES PAPIERS DOMESTIQUES \ Aucune source plus précieuse pour l'histoire interne des familles, et partant pour celle de la société tout entière que les archives privées. Cette mine de renseignements sur la vie privée, sur les idées, sur les habitudes, sur la vie quotidienne du foyer avait, aux siècles passés, un caractère que les papiers contempo- rains sont loin de présenter. Autrefois ou voyait, dans les notes domestiques, se retracer la vie de famille clle-mcme; on y voit les événements qui la troublent, les accidents économiques heu- * Branls, La mainmorte féodale, 'Retve cxtuoli^ve de Louvain,!.!, p. 462, 1879. 2 E. del Marmol, Notice sur Warisaulœ, Ann. de la Soc. arch. de Namdr, t IV, p. 258. 5 Pase 105. ( 243 ) reux on malheureux qui s'y passent, l'influence qu'y exercent les faits extérieurs militaires ou politiques. Aujourd'hui les archives ne se composent plus guère que d'actes otïiciels ou de papiers timbrés constatant un fait, ou garantissant un droit dans le style monotone des officiers publics. Il est certain que cette différence en dénote une plus importante dans Tesprit même des familles. Sans exagérer les conclusions., tâchons d'analyser la composition des archives de quelque famille de l'ancien régime. Nous y trouvons d'abord des notes et chroniques faites par quelques membres de la famille. Avant la découverte de l'impri- merie, et même longtemps après, dans les familles patriciennes ou bourgeoises, on possédait des chroniques du pays ou de la ville. Ces chroniques étaient souvent, pour les commencements, la copie de quelque chroniqueur local. Puis venaient s'y joindre une continuation et des réflexions personnelles du copiste, pour les faits dont il avait lui-même le souvenir. De là viennent ces innombrables chroniques de nos villes si répandues partout *. Mais les particuliers ne donnaient pas toujours à leurs relations la forme savante et régulière d'un mémorial. Nous trouvons aussi de nombreuses annotations éparses sur divers registres. Ce sont là des chroniques pour le fond, mais dont les éléments sont épar- pillés sans ordre ni trame. Les notes sont inscrites soit dans les livres de comptes, soit en marge de quelque livre usuel de l'indi- vidu qui les écrit, soit même souvent dans les registres publics dont la rédaction lui est confiée. Elles se rapportent soit à l'his- toire locale, soit aux incidents économiques ou atmosphériques; contiennent des réflexions sur les faits et les hommes, l'expres- sion des sentiments divers qui animent leur auteur, et enfin des faits de sa vie privée et domestique 2. Ces notes, qui doivent se • P. Ruelens, Bull, de la Comm. roy. cVhist. de Belg., 3« série, t. IX, p.2o2. C'est surtout au moyen de ces petites cfironiques que L. Torfs a composé ses Fastes des calamités publiques . ^ L. Torfs, op. cit., passim. — J. Borgnet, Cart. de la commune de Fosses, annexe IV, p. 325. Ces petites chroniques sont mélangées de pièces de vers, sentences, boularJes que les auteurs consignaient là,-ne disposant pas des faciles moyens de publicité que nous possédons aujourd'hui. — Cf. Eug. Van Damme, ( 246 ) trouver en grand nombre, pourraient faire l'objet d'une élude bien curieuse. Rien ne vaudrait, pour la connaissance de l'esprit d'une époque, le dépouillement de ces réflexions journalières faites sous l'impression de quelque événement, exprimées sans réticence et sans détours. Ce sont là des sources précieuses pour l'histoire économique, morale et même politique des localités. Mais si les papiers domestiques sont précieux pour l'histoire locale, ils le sont surtout pour l'histoire de la famille elle-même. Étudier les familles dans leur vie intime et quotidienne; analyser les sentiments qui inspirent ses membres; c'est le seul moyen de connaître une société et une époque, de la faire revivre et de la juger sagement. Ce sont les archives privées qui rerifcrment ces trésors qu'elles conservent avec un soin trop jaloux. En France un publiciste éminent est parvenu à y puiser à pleines mains, et ses patientes mais fructueuses recherches ont ouvert à la science sociale des horizons nouveaux ^ La Belgique posscde-t-elle de ces richesses? Nous n'en pouvons douter, mais elles sont encore inconnues du public. Tâchons de dire en quelques mots ce qui existe et peut faire espérer de trouver encore. Au premier rang des papiers domestiques, citons les cachereaux. Le cachereau est un registre où le chef d'une famille annole ses dépenses et ses recettes. C'est le livre de raison [liber rationum) dans sa notion primitive. Mais en Belgique le livre de raison semble n'avoir jamais existé qu'à l'état élémentaire. Voici ce que nous y trouvons de plus caractéristique : En tête, un résumé généalogique qui porte le nom de slock, sans réflexion , ni his- toire. Parfois cependant le fils, en commençant son registre, retrace sommairement les grands traits de la vie de son père. Histoire de Chiny et d'Orval, p. 23. — M. de Ribbe a signalé des écrits curieux d'un genre analogue, Un Nostradamus du XV'^ siècle. Le poêle Adrien Wils, d'Anvers (1600), annotait dans ses manuscrils de poésies les naissances et décès des membres de sa famille. Dibliolhèque royale, MS. n« 13663. (Coll. Van Hullliem, 200.) 1 M. Ch. de Ribbe, Les familles et la société en France avant la Révolution ; La vie domestique, ses modèles et ses règles; Une famille au XVI'' siècle; Le livre de raison. ( 247 ) Viennent ensuite les recettes et dépenses journalières selon l'ordre de leur date. Mais à ces renseignements sont entremêlées des indications de famille et en particulier l'état civil de ses membres. Naissances, mariages, décès y sont consignés ainsi que les faits principaux intéressant chacun d'eux '. Dans les familles nobles, on tenait souvent des livres de famille spéciaux; c'étaient là de vraies annales domestiques dont les tri- bunaux, à défaut d'autres renseignements, admettaient quelque- fois l'autorité -. Cet usage de tenir ses comptes, et de faire l'état civil de sa famille prétait naturellement à la rédaction de cahiers qui, par leur forme, leur contenu très-hétérogène, le caractère parfois original, parfois édifiant de leur rédaction, devenaient de vraies histoires intimes de la famille, en relatant les joies et les misères, les fêtes et les drames. Cependant les exemples en sont rares dans nos provinces, ou du moins, il y en a peu de connus. Prenons un exemple. Le livre de compte du ménage s'ouvre le jour du mariage. On y inscrit la date, le nom de la mère de famille, le montant de sa dot. L'un de ces livres s'ouvre ainsi ^ : « Ilonori previa vir tus (devise de la famille). 1691. Sit nomen Domini bene- dictum. Nous nous sommes mariés le jour des âmes à midy, à l'église paroissiale de Sainte-Gudule. Dieu bénisse notre mariage que nous avons contracté à son honneur et de la Vierge. » Sui- vent les dispositions ou covenances de mariage que Tautcur accorde avec son beau-père « à la bonne foi et devant Dieu. » Il énumère ensuite la série de ses enfants: il a laissé à cet effet un espace libre en tète du mémorial, qu'il remplit au fur et à mesure des naissances. Le corps du livre comprend l'histoire économique de la famille; le récit est entrecoupé de comptes et de calculs. Cette histoire est très-dramatique. La succession de son beau- pèrc est l'objet de mille difticullés qui prouvent peu, il faut en * Sources aux Archives privées : Familles de T.; de F.; de N. de P.; elc. Cf le catalogue des MS. généalog. du fonds Goelhals à la Bibliothèque royale. ^ Baron de Reiffenberg, Essai sur la statistique ancienne de la Belgique, Mém. de l'Acad. ro\. de Belg., in-4", t. IX, p. 51 . - ^ Livret de Ch.de B., de Bruxelles, Bibl. roy., Fonds Goelhals, n» 1913. ( 248 ) convenir, pour la paix qui régnait dans la famille. L'auteur de notre mémorial est seul victime des injustices de ses coparta- geants et il supporte son malheur avec une chrétienne résigna- tion. « Après cela, dit-il, est venue l'horrible tempête, quand tous ensemble voulurent la (sa femme) faire sortir de la maison paternelle avec une rente de 22 florins par an. Qui nous a fait ce tort, nous a fait une tempête si cruelle que nous ne pensions pas comment cela pourrait tomber en tête à un barbare. Cependant sit nomen Domini bencdictum. Deus providebit. » Ce manuscrit d'un grand bourgeois de Bruxelles du XVII^ siècle respire les sentiments chrétiens et pieux. Mais par son histoire, il semble que ses contemporains n'aient pas tous même piété ni même désintéressement. Quels étaient a cette époque les sentiments de la noblesse. Nous avons signalé au commencement du même siècle le remar- quable exemple du prince Charles de Croy écrivant lui-même le minutieux règlement de son ménage. Le mémorial de deux sei- gneurs flamands, intitulé livret par ses auteurs ^, nous fournit quelques traits intéressants. Le père se marie en 1590 « et ses nopces furent franches nopces. » Il prie Dieu de bénir son union. « Le Seigneur Dieu donne la grâce que soit au nom du Seigneur Dieu et au salutaire de notre âme. » Mais ces formules religieuses contrastent étrangement avec les relations du fond, et nous font apparaître sous un jour bien curieux la société noble du XVl^ siècle. Mais si la vie privée n'est pas sans tache, il semble que ces fautes ne soient que bagatelles; l'aveu n'en coûte pas, et la bonhomie qu'y met l'auteur prouve qu'il n'y avait là rien d'ex- traordinaire à son époque. La foi subsistait cependant; et le vieux soldat qui écrit le livret invoque avec piété les patrons de ses enfants. « Mon fils, dit-il à la naissance de son aîné, mon fils portait le nom de mon grand'père lequel je prie Dieu qu'il veuille garder de mal et fortune, et lui vouloir faire participant de sa sainte grâce au royaume des cieux. » * Messires Marcus de C, mnriéen 1390, el Engelberl de C, marié en 1646. Tous deux sont Brugeois. Archives privées. ( 249 ) Dans le livret de son fils, pas de traces religieuses; l'auteur du second livret, quoique conseiller au conseil de Brabant, nous offre un type curieux d'incroyance superstitieuse. L'astrologie, faut-il croire, était de mode parmi les incrédules du grand monde au XVII^ siècle, à moins que l'attention qu'y accorde le docte magistrat ne constitue chez lui une manie peu juridique. Tou- jours est-il qu'à la naissance de ses enfants, il substitue au nom des patrons la mention détaillée de l'état du ciel au jour de la naissance, du signe sous lequel ils sont nés, de la disposition du firmament; il a soin d'indiquer pour l'un d'eux que « Vénus, Jupiter et le Soleil sont en trigone et qu'on est sous le signe du Sagittaire. » Ce livret n'est sans doute qu'une curiosité dont il y a peu d'éditions et son auteur nous paraît atteint de bizar- rerie. Rien là qui ressemble au mémorial simple, mais calme et digne, d'un autre magistrat, vivant un siècle plus tôt, avocat au grand conseil de Malines * qui commence en 1558 par des annotations qui se rapprochent du type que nous avons analysé d'abord. L'habitude des mémoriaux nous est attestée au XV^ siècle par des annotations retrouvées sur des registres publics, mais qui constituent à coup sûr les éléments d'un livret, car ils nous initient aux détails intimes de la vie privée de leur auteur 2. Aux traits de sa vie domestique, joignons la relation du départ de son frère. Elle nous montrera dans les familles plus d'union que n'en révèlent les querelles successorales de notre auteur bruxel- lois du XVII^ siècle. « In nomine Domini. Le merquedy, IS** jour de février, l'an 1447, Lambillon, fils légitime de feu Noël, cui Dieu pardoint, se party de la maison son frère où il avoit de- mouré depuis le trespas de son dit père, pour s'en aller demourer en la ville de Bruges et illec apprendre et proufiter au mieulx qu'il pourra. Notre Seigneur-Dieu, par sa saincte et digne grâce, * Gérard le Prince, Arch. jud. de Mons, cité par Alex. Pincliart, Mess, des se. HisT, DE Belg., p. 228, 1851. ^ Jehan Taiilefier de Fleriux, greffier de réchevinage de Namur, aux registres aux transports de la Haute Cour de Namur, cité par J. Borgnet, Mess, des se. hisl. de Belg., pp. 60 et suiv., I80I . ( 250 ) le veuille conduire et préserver et garder de mal et de tous périls. Amen, amen, amen. » On voit qu'il y a dans les papiers domestiques des trésors d'histoire sociale? De quelques traits épars, on ne peut rien con- clure, mais Tabondance de renseignements analogues constituerait le fond d'une histoire morale aussi remarquable qu'utile, telle que celle dont déjà des études semblables ont doté la France. Quelle est donc l'importance des livres de tradition au point de vue social. Quel esprit révèle dans une famille l'habitude même d'en posséder? Nous ne voulons pas exagérer nos conclusions. Les notes généalogiques étaient d'une grande utilité au moyen- âge quand les archives publiques et l'état civil mal organisés faisaient courir aux particuliers le danger de manquer de preuves *. La relation des comptes, des actes, des recettes et dépenses avait des avantages analogues, quoique moins considérables, car les registres des cours féodales et les actes scabinaux furent de bonne heure tenus avec grande régularité, comme le prouvent ceux que nous conservons. Si donc les circonstances expliquent dans certaine mesure la tenue des recueils que nous signalons, celle-ci cependant démontre aussi la vivacité de l'esprit de famille et une préoccupation con- stante de ses intérêts. Le contenu des archives prouve à cet égard les sentiments de leurs auteurs, et l'utilité même de leur rédac- tion n'enlevait pas à leur usage leur influence sur l'esprit de famille. Quand chaque membre de la famille est obligé pour conserver ses droits ou du moins pour les assurer, d'en consigner par lui-même les preuves et d'en rassembler les éléments, il se pénètre naturellement davantage de l'esprit même de la famille. ^ Sur l'état civil. Baron de Reiffenberg, op. el loc. cil. Une importante étude de L. Gilliodts-van Severen, Inv. des arch. de Bruges Introd. pp 283 et suiv. — En France, A. Babeau, Le villnge au moyen-âge. — Une curieuse élude sur les registres paroissiaux dans la Bévue des questions historiques, avril 1879. — Sur les registres paroissiaux régularisés en Belgique, par édit du 28 mai 1567. P. Claessens, Des paroisses dans Vancienne Belgique , Bevde CATHOLIQUE DE LoUVAIN, t. II, p. 443, 1879. ( ^^31 ) II s'y attache. Forcé d'être prévoyant pour certaines choses, il l'est aussi pour toutes les autres. Une preuve remarquable de cet esprit se trouve dans les tes- taments; les pères considèrent comme une sorte de devoir de veiller à la sauvegarde de leur patrimoine. Comme les Romains des premiers siècles, ils ne veulent pas mourir intestat '. Quel est donc le but de leur testament. C'est d'éclairer leurs héritiers sur les vrais intérêts de la famille et du })atrimoine, et de réparer par les actes de dernière volonté les injustices qu'ils auraient pu commettre dans leur gestion. Dans les testaments on retrouve parfois la pensée sociale qui présidait à la rédaction des vrais livres de raison. Nous connaissons quelques testaments liégeois, a Acte religieux considéré comme l'accomplissement d'un devoir sacré, le testament porte l'empreinte de ce double caractère 2. > Il commence au nom de Dieu à qui on recommande son âme à l'entrée de l'éternité ^, puis on ordonne la réparation de tous les torts qu'on peut avoir causé * sans restriction et sans ^ Messire G. de F., ue voulant mourir inteslat.... (17^6). Archives privées. — « Cupiens ne intestatusdecedat. » Testamonl de maître H.Welleiis (1453), Analcctes pour servir, etc , t. VII, p. 225. — On met presque sur la même ligne l'obligation de tester et celle de se confesser avant de mourir. E. de Ryckman, Le testament cV après les faits, Axndaire de l'économie sociale, t. III, p. 191. ^ E. de Ryckman, Un testament liégeois au XVh siècle ; Essai sur la pra- tique de la liberté testamentaire. Revue catholique de Louvaux, 1877. ^ Ceci était commun à presque tous les testaments. Mais si la formule était : « In nomine Domini; » les formes diverses que les testateurs donnent souvent à cette pensée, prouvent qu'ils pensaient à ce qu'ils disaient. Testament, cité de M. Wellens. — Testament de Nicolas de Esche (1502), « lu N. D. N. J. G. Imprimis animam meam pecatricem infinitae bonilati . . omnipolentis Dei commendo, « Analectes pour servir, etc., t. VII, p. 383. — Testament d'Anne Gérard, servante (1626), « recommande son àme a Dieu le Créateur, à la benoîte Vierge Marie, à Madame S'^Anne sa palronesse et à toute la cour Céleste, » Ann. de la Soc. archéol. de Namur, t. VI, p. 81. — Beaumanoir. Coutumes de Beauvoisis^éâ. Beugnot, t. I, p. 209 donne la formule générale des testaments. * E. de Ryckman, op. cit., Testament de Jean Uuche, bourgeois de Namur V1518}. « Je velts et dévisse qne me detes soient paiées et mi tor faitrendut, si ( 28-2 ) même recourir aux exceptions du droit civil *. Puis en règle au point de vue des intérêts spirituels, on descend à l'ordonnance du patrimoine, que le Seigneur a voulu aussi qu'on gère fidèlement et avec diligence Dans ce nouveau règlement on a en vue le bien et la prospérité de la famille. Le testateur cherche avant tout à maintenir le respect et l'autorité au foyer domestique, en faisant à la mère de famille, la compagne de sa vie, l'associée de son blason, la mère de ses enfants, Théritière de ses devoirs et de ses droits, en lui faisant une position digne et élevée. Nous l'avons vu, les mères de l'ancien régime étaient dignes de leur rôle. On veillait à ce qu'elles pussent le remplir 2. Le testateur ensuite disposait de quelques biens « pour Dieu et en pure aulmône », c'est la part des pauvres, celle de l'Église; puis en faveur de divers légataires. S'il avait des enfants, il par- tageait les biens entre eux ^: à Liège souvent on créait un fidéi- commis destiné à maintenir le nom, la dignité, la splendeur de sa maison ^. Nous ne pouvons entrer dans le détail de ces der- nières dispositions ^. Bornons-nous à les signaler avec l'esprit nus en y ai, selon se forme et à rensengnement de sainte église, » Analectes pour servir, etc., t. Vil, p. 496. — J. Bélhune, Un testament au XI F^ siècle, Mess, des se. hist.de Belc. p. io, 1879. * Messire G. de F., Testament cité, défend d'opposer l'exceplion de prescrip- tion. — On voit souvent dans les actes, les contractants renoncer aux arguties de légistes pour faire annuler éventuellement le contrat. « Omnibus cavilla- tionibus, cautelis et sublerfugiis « (1280), Cartulaire de S^-Berlin de Pope- ringlie, p. 126. — Ibid., passim renoncent à toute exception d3 dol, violence ou lésion. Remarquons que ces renonciations impliquent un accord presque général et probablement une certaine complicité des magistrats du premier ressort. - E. de Ryckman, op. et loc. cit. ^ Les avis de père et mère jouaient ici un grand rôle. Ils sont éminemment utiles à prévenir les difficultés successorales. Sur Timportance des partages d'ascendants : Claudio Jannet, appendice à VOrganisation de la famille de M. Le Play, 2^ éd., p. 523. * Fidéicommis liégeois, Méan. Obs. 649, n" 4. Voira cet égard les mémoires juridiques récents relatifs à une affaire de fidéicommis devant la Cour d'appel de Liège, L. de Wonge, Mémoires 1878 et 1879. ^ Une histoire complète du régime testamentaire et un examen détaillé de ( 2S3 ) qu'elles révèlent, et espérons que nos vieilles archives s'ouvriront pour édifier les contemporains par les beaux exemples qu'elles nous pourraient révéler. ». - APERÇU STATISTIQUE. La statistique éclairée par le raisonnement et l'observation sociale est le clou de jauge des progrès économiques d'une société. Malheureusement sa constitution pour les siècles passés exige une série de travaux longs et difficiles, qui n'ont pas encore été entrepris pour notre pays. Pour établir la corrélation nécessaire entre le prix de la main-d'œuvre, celui des denrées et la valeur des métaux précieux, il faut connaître exactement la valeur rela- tive des types monétaires qui circulaient aux diverses époques de l'histoire. Aux travaux de Gérard i, de Heylen, de Gaillard 2, de Chalon ^ et autres savants *, il manque un complément écono- mique et synthétique fixant cette relation de valeur entre les monnaies successives ^. La déterminer est l'œuvre d'un numismate économiste, et nous espérons que l'éminent M. Chalon voudra bien un jour en doter son pays. En présence de l'insuffisance des études de ce genre sur les antiquités monétaires des provinces nos actes privés fourniraient les élémenls d'une admirable et instructive his- toire du droit et de la société belgiques. Notre cadre ne nous permet ici que de les signaler. * Recherches sur les monnaies des Pays-Bas, Mém. de l'Acad. de Brux., t. V, parlie historique. ^ Recherches sur les monnaies des comtes de Flandre. 5 Les monnaies des comtes de Hainaut, elc. * Voir les articles épars dans la Revve de numismatique belge. Nous avons exposé plus haut quelques-unes des diflficultés de la question. s Sur le système employé avec tant de succès en France, voir notamment Guérard, Polypt.d'Irminon. — Leber, Essai sur l'évaluation de la fortune privée au ?7iO(/en-d<7e.— Deiisle, Les classes agricoles en Normandie. — Cibraris, ^économie politique au mor,en-âge, pour Tltalie, et le résumé de la théorie par P. Clément, Jacques Cœur et Charles VII ou la France au Zr« siècle, 1. 1, pp. Lxi et suiv. ( 254 ) belgiques, on comprendra sans peine pourquoi notre aperçu statistique est nécessairement incomplet et pourquoi il présente des difficultés d'évaluation et de comparaison. Ceci posé, réunis- sons les renseignements principaux que nous avons recueillis. Le prix des terres, leur valeur localive, et le taux du revenu foncier nous sont mal connus. Au XIIP siècle, le bonnierde terres arables se vendait 10 marcs en Flandre *, le prix du bonnier de pré était triple 2. Quel revenu représentait le bonnier? A Namur, au XIll'^ siècle le rapport du journal de pré était évalué à 4 sous esterlins ^. Au siècle suivant, en Brabant, le bonnier de terre cultivée valait 10 livres et don- nait au propriétaire un revenu d'un muid; or le muid se payait 20 sous ou 1 livre *. Le revenu était donc de 10 p. "/o du capital foncier; ce qui est considérable. Au XIIP siècle encore, la moyenne des cens dus au comte de Hainaut s'élève à 5 setiers d'avoine et 3 chapons ^ au demi-bonnier ^, tandis que dans le pays de Waes la moyenne est de 6 sous de Flandre au bonnier 7. Au XV* siècle, on décide dans le pays de Gand que la verge ne pourra être évaluée plus de 6 deniers de revenu imposable ^ ; le prix de location est alors de 7 sous gros le bonnier en Brabant, de 1 livre gros en Flandre; dans le quartier de Louvain en par- * Serruro, Cartulaire de S'-Bavon, pp. 215, 214, a» 1251, 2 1250. Wauters, Table chronologique, a" cit. — De Smet, Corpus chronic. Flandr., t. II, p. 861. s S. Bormans, Les fiefs de Namur, l^^' liv., p. 26. * A. Wauters, Le règne de Jean /" de Brabanl, pp. 357 et suiv.. passim. s L. DevillerSj Cartulaire des cens et rentes du comte de Hainaut, passim, t. 1, p. 59. 6 Le chapon est évalué de i à 10 deniers. ' Chevalier de Schoutete de Tervarent, Liv7^e des feudataires de Waes, passim. 8 Van Lokeren, Cartulaire de S^-Bavon, p. 1 45. Wauters donne pour le Brabant les chiffres suivants: XIII^ siècle. ... 10 marcs de Cologne ou 16 livres. XVIe siècle. . . . 150 florins, Joseph II 600 à 1,800 florins, [Environs de Bruxelles, t. I, p. xvin.) ( 2oS ) ticulicr l'hectare semble avoir rapporté 4 */2 muid de seigle au propriétaire, soit 27 à 50 sous '. En Flandre le prix de location de 10 escalins la mesure, semble avoir peu varié du XV^ au XVIP siècle. Le prix de la mesure étant de 8 à 1:2 livres, il en résulte que le revenu foncier était au chilTre encore élevé de 5 p. °/o 2. A partir du XVI'' siècle, il semble descendre à 5 ou 4 p. "/„; ce revenu même ne se maintint pas et au XVIIF siècle il n'était plus que de 2 '/2 à 3 p. °/o 3. Mais cet abaissement, comme dans tout pays prospère, se manifeste par l'augmentation rapide de la valeur foncière. Pour juger sainement des progrès de la valeur locative des terres, il faut comparer les baux successifs d'un même domaine. Nous en possédons de très-rares éléments ^; il serait à désirer qu'à l'avenir les auteurs des monographies s'attachassent à ce point de vue spécial de l'histoire locale '^. Dans le pays de Liège au XIV' siècle on loue le bonnier un florin d'or ^ et on le vend 40 écus ^ ; au XVI*= siècle, notamment dans la franchise de Montenaken, le prix moyen du bonnier est d'un muid; relevé au XVIIP siècle à 1 '/s ^^ presque 2 muids. Le ' Edm. Poullet, S/re Louis Pinnock, ch. VIII, p. 110. 2 Tresoir van de Maten: sorte d'annuaire staiislique, éd. 1590. Cf. E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 275 ; éd. 1668, p. 501. 5 Bacon, Commerce de 3 Pays-Bas en 1165, MS. de la Bibliothèque royale, cilépar Briavoine, Mémoire sur l'état des Pays-Bas, p. 120. * Ex. Ferme de Bochoute, louée en 1476 pour 24 livres j en 1533 pour 58, J.Broekaert et de Potier, Gesch. der gem. Oost-Vlaanderen, 1^'^ reek, l^^^ deel. Dikkel venue, p. 9. — Item., ferme dite Goet ten Broeke, louée en 1375 pour 50 livres parisis, au XV^ siècle pour 27 nobles, en 1650 pour 66 livres gros, en 1778 pour 70 livres gros; ibid., Afsnée, p. 4. ^ Un exemple remarquable de ce travail a été donné en Frauce pour la ferme de Villeroy, appartenant à rhospice de Sens par M. Lallier, Bulletin de la Soc. archéolog. de Sens, 1857. Cf. Mauguin, Histoire de l'administration de l'agriculture en France, t. IV, p. 369. — Marquis de Dampierre. Rapport fait à TAssembiée nationale, en 1873, Sur la création d'une École supérieure d'agriculture, Annales de l'Institut aguonoiique de Paris, t. I, p. 51. « Bail de 1564. Piot, Cartulaire de S'-Trond, 1. 1, p. 578. ' Acte de 1332. Schoonbroodt, Chartes de S^-Martin, n° 236. ( 256 ) prix courant est monté à 70 ou 100 ëcus et le prix de location à 20 ou 30 '. Nos renseignements relatifs au produit brut sont encore moins précis, car les chartes ne nous en parlent pas même indirecte- ment. 11 n'y a que quelques indications éparses. Le règlement des usages de Crombrugghc, au XIP siècle, porte que l'on y sème 4 liaelslers, soit 15 litres, au bonnier ^, mais nous ignorons le rendement total. Au XVI'' siècle, la mesure flamande donnait 7 Va fioet de blé ^, mais ce produit n'était pas uniforme, car d'autres indications le rabattent à 5 hoet *. La petite culture devait d'ailleurs donner un produit brut plus fort que la grande. Nous trouvons épars dans divers ouvrages des tables du prix des choses aux diverses époques de l'ancien régime ^. Avant la confection du travail monétaire dont nous avons signalé l'utilité scientifique, il ne peut être que d'un intérêt assez médiocre de consulter ces tarifs. Le fait le plus saillant qui ressort de la statis- tique des denrées agricoles, est la violence des fluctuations qu'eut à subir leur prix. Ce fait, nous l'avons déjà signalé; et nous lui avons assigné ses causes probables Espérons que l'on pourra bientôt tirer des conclusions plus étendues des tarifs conservés, et apprécier plus exactement l'état de la fortune privée au moyen-âge belge. * Kempeneers, Montenaken, t. I, p. 223; t. II, p. 426, n^ 2 Diericx, Charterboekje, p. 7i. 3 Tresoirvan de Maten,éô. 1590. i Ibid., éd. 1668. s SignalODs parmi les tarifs imprimés : Le prix des choses à Louvain (1143- 1427), éd. B»"^ de ReifTenberg, Messager des sciences historiques de Belgique, p. 119, 1840. — Prix des grains à Gaud, Bruges, etc. (1384-1404), éd. Gérard, Recherches sur les monnaies des Pays-Bas, Mémoire de l'Académie de Bruxelles, l. V, Partie hist., p. 178. —Tarif des grains à Bruxelles (1500- 1699), éd. Chrislyn, Cosluymen van Braband, t. I, p. 242. — Luxembourg (1595-1873), éd. Prat, Histoire d'Arlon, t. II, p. 596. — Marché de Courlrai (1692-1794), éd. J. Colens, La Flandre, p. 125, 1876, etc., etc. (W); TABLE ANALYTIQUE. Abbayes. 64, 407 et suiv. Absentéisme, 97. Voir Résidence. Administration; — romaine, if>; — monastique, 116, 176; — communale, -198. Voir Villages. Aldions, 22. Alimentation, 80, 119. Alleu, 27, i;^4. Amodiations rurales, 133 et suiv., 186. Archiducs (Les) Albert et Isabelle, lOl. Asile (Droit d'), 49. Assolements, 12, loi, 204, 212. Voir Culture. B. Banalités, 227. BANQUE.Voir Cr^V//7, Chanfje ; — Banque foncière, 198. Beklemmingrecht, loi. BÉNÉFICE, 29, 30. Voir Fief. Bétail, 9,80, 110, 181,230. Bois (Usages dans les), 180. Bourgeoisie rurale, 72. Bourgogne (Maison de), 96. C, Cadastre, 170. Celtes, 8. Censive, 136. Centralisation, 97, 101,202. Céréales, 203 et suiv. Voir Grains, Produits. Change. Voir Banque, Crédit, Mon- naies. Charité, 119, 120. ÏOME XXXII. Chartes seigneuriales, 59. Chasse, 23o. Chevalerie, 90. Clan, 10. CoLONAT romain, 14, 17; —franc, 23. Colonies, système romain, 11 ;— moyen- âge, 43. Commerce intérieur, 21o ; — extérieur. 222 ; — en général, oO, 120. Communal (Mouvement), 48 et suiv. Communautés de famille, de village, 8, 193. Voir Marke, VilUujes. Communaux, 177. Communisme, 42, 83. Constructions rurales, 114, Voir Ha- bitation. Contrats, 110. 114. \o\r Amodiations. Corvées, loo. Cour, son influence, 96 et suiv. Crédit, 185. Croisades, 56. Culture, 107, 204 et suiv. Voir Asso- lements. ». DÎMES, 172. Domaines francs, 33. Voir Villa; — du moyen-âge, 78; - seigneuriaux, 83; - monastiques, 110. Voir Ex- ploitations. Domestiques, 65. Douanes, 225. K. Échevinages, 196. Église, son influence sur lemancipa- tion, 52. 60. 17 ( 258 ) ÉMANCIPATION (ses causes), 41 et suiv. ÉMIGRATION, 43. Voir Colonies. Emphytéose, 451. Enseignement, 82. Esclavage, 13. ÉTAPE (Droit d'), 221. États (Influence sociale des), 104 Exploitations, Voir Domaines; — leur étendue, 214. Famille, 77, 88, 92, 242. Femme, 77, 90. Fermages, 147, 149. Voir Prix. Fief, 30, 35; — régime féodal, 126 ei suiv. Fisc, 28. Foires, 121. Formariage, 63. G. GiLDES, 55, 238. GÎTE (Droit de), 122. Grains, 159. Voir Céréales, Culture, Commerce. H. HABITATION, 10, 12, 74, 79. HOSPITALITAS, 19. HosTiSE, 46, 142. Hypothèque du bailleur, 162. Idées du moyen-âge sur la liberté, 73. Immunités, 34. Impôts, 164 et suiv. (Principe, assiette, répartition^ perception). Industrie manufacturière, 50. Intérêt (Prêt à). Voir Crédit. J. Jachère, 208. Liberi, 21, 26. Liberté, sa notion philosophique et historique, 37; — idées du moyen- àge sur elle. Voir Idées. LiCENTES, Voir Douanes. Lites, 18, 22. Luxe, 59, 84. M. Mainmorte (Droit de), 63, 67 ; — (biens de), 123. Maires, 194. Manse, 32, 213. Mariage des serfs, 63; — dans la no- blesse, 92. Marke, 22, 179. Voir Communaux. Meilleur catel, 60. Voir Mainmorte. Mercuriales, 159. Métayage, 146, 148. Métiers, 52. Meunerie, Mobilier, 74. Monastères. Voir Abbatjes. Monnaies, 157, 253. M. Noblesse franque, 21 ; — féodale, 52, 87 et suiv. Ordonnances (Bandes d'), 98. Outillage, 79, 86, Pachtersrecht, 163. Papiers de famille, 105, 244. Partage des terres par les Barbares, 19; — des successions. Voir Succes- sions. Patronage rural, 115. Patrocinia vicorum, 16. Personnes (État des), sous les Romains, 14; — sous les Francs, 21; — au moyen-âge, 62. Plaids, 200. Polyptiques, 33. Population, 39, 50. Précarie, 29, 135. Prix des choses. Voir Statistique. Produits agricoles, 9, 10. Voir Cé- réales, Grains. ( 259 Propriété, son histoire, 8, o9, K^8 et suiv. ; — la petite propriété, loi. Rapports sociaux de propriétaire et tenancier, 89, 92. Recommandation, 16, 25. Redevances, 47, 140, io3 et suiv. Rentes, 143, 187. RÉSIDENCE des propriétaires, 89, 9o, 100. Voir Absentéisme. RÉVOLUTION rurale, 42. S. Seigneuries, 84. Semi-liberi, 22. Serfs. Sous les Francs, 28; — au moyen-âge, serfs proprement dits, 62. —serfs de coutume, 89 ;—d'église,7i. Sources générales, 8. Statistique, 25;i Successions (Régime des), 126. Testament. Voir Successioîis. Théologiens, 73. Voir Église. tonlieux, 217. Toison d'or, 98. Tradition. Voir Papiers de famille et famille. Travail. Voir Corvées. Trêve de Dieu, 53. Vaine pâture, 182. Vêtements, 81. Villages francs, 33; — monasti ques 121 ; — constitution des villages, 193 et suiv. Vin (Production du), 228. {Uo) (W) TABLE DES MATIERES. Pages. PRÉFACE 5 LITRE I". les classes rurales en belgique depuis les origines jusqu'à l'Établissement de la féodalité. CHAPITRE Ie^ — La Belgique avant et pendant la domination romaine ■ . 7 § \. Les populations primitives et l'élément cel- tique 8 § ± L'occupation romaine 11 CHAPITRE II. — Le monde franc 18 Section I. Les classes sociales 21 Section II, Le régime foncier . 27 §1. Répartition du sol ib. § 2. JVIodes de détention de la terre 29 § 3. Constitution des domaines 51 Section III. Le régime seigneurial 34 ( 262 ) E.ITRK II. l'économie sociale de la BELGIQUE AU MOYEN-AGE DEPUIS LE XI* SIÈCLE. Pages. CHAPITRE I". — Les classes inférieures 37 Section I. Des causes qui ont provoqué le dévelop- pement progressif de la liberté civile au sein des populations rurales ib. § 1 . Marche logique de ce progrès ib. § 2. Politique de l'émancipation 41 I. Action des populations 43 II. Action des seigneurs et de l'Église ... 52 Section II. État légal du tiers état rural au moyen- âge 62 §1. Des serfs proprement dits t6. § 2. Des gens de condition ou de poeste ... 66 § 3. Des censitaires libres 72 Section III. La vie, les idées et les mœurs ... 73 CHAPITRE II. — Les classes dirigeantes 87 > Section I. La noblesse ib. Section IL Le clergé et les moines 107 CHAPITRE III. - Le régime foncier 123 Section L La propriété féodale 126 Section IL Les amodiations rurales 135 Section III. Droits et obligations des tenanciers. . 153 Section IV. Conditions économiques communes aux diverses exploitations 164 § 1 . Des charges publiques ib. § 2. De la dîme 172 § 3. Biens et usages communaux 177 § 4. Le crédit foncier et agricole 183 CHAPITRE IV, — Le village ou la communauté rurale 193 ( 263 ) Pages. CHAPITRE V. — Le régime agricole 203 Section I. Production des céréales 203 §1. Les périodes culturales 204 § 2. Police et commerce des grains 215 § 3. L'industrie meunière 227 Section IL Production du vin 228 SectionIII. Production du bétail 230 Section IV. Du régime de la chasse 235 NOTES JUSTIFICATIVES. A. — Les gildes • 238 B. — La famille considérée comme unité sociale 242 C. — Les papiers domestiques 244 D. — Aperçu statistique 253 Table analytique 257 Il) GESCHIEDENIS VAN DEK BELGISCHEN BOERENSTAND TOT OP HET EINDE DER XVHIe EEUW ÎRANS DE POTIER en JAN BROECKAERT. KtN-pREUK : Nosce pairiaui. (Bekroond met de gouden eermedaille door de Klas der Lettcren der koninklijke Académie vaii België, in zitting van '10 Mei 1880.) Tome XXXII. m GESCHIEDENIS VAN DEN BELGISCHEN BOEREWSTAND. IMLEIDIMG. Nosce patriam! Met reclit meenen wij deze spreiik te mogen aan bel hoofd stellen dezer vcrhandeling, waarin de lotgevallen worden beschrevcn van het aanzienlijkste dcel onzcs volks, het- welk tôt heden zoo weinig bestudeerd, zoo weinig gekend is.Zon- dcrling, voorwaar î duizenden geslacbten, millioerien familiën bebben elkaar op bet veld en in bet boscb, aan moeras en duin op- gevolgd, met dezelfde strevingen als de stedebewoners, deelende met ben in den roem der overwinning op uitbeemscb geweid, genietende de vnicbten derzelfde bescbaving, door bun gemeen- scbappeb'jk vernuft verworven, en de zegeningen der vrijbeid, met allerlei rampen, Iranen en bloed gekocht; men beeft aile boeken van 't verledene streng, nauwkeurig onderzocht; doorgedrongen in de duistere middeleeuwen. ja, de versle tijdstippen der gebeim- zinnige aloudbeid getracht te doorgronden en de levenswijze en zeden der allereerste bewoners van ons vaderland tôt aan den biii- sebjken baard, we willen zeggen tôt in bet naakte bergboI,dat bun lot scbuilplaats diende, zorgvuldig uitgepluisd; « er is gecn piint scbier van 't veelbewogen leven onzer voorvaderen, betwelk niet langs zijne verscbillige zijden is onderzocbt en opgebelderd ; wij kennen de gescbiedenis onzer onderscbeidene gewesten, kastelnijen en steden , kloosters en beerbjkbeden, neringen en gilden ; wij lezen bet verbaal van groote veldslagen en woedende volksoploopen, van scbitterende ridderfeiten en scbandelijke ver- woestingen; maar tôt beden beeft geen enkele scbrijver zicb ter take gesteld meer bcpaald de bewoners der velden in bun doen en verlangen, in bunnen strijd der eeuwcn na te sporcn. » En nocbtans — boewel éen van slreven met lietandcrc dccl des (4 ) volks, lecfdeii de landbouwende geslaclitcn niet in dezelfde om- standighcden als de poorlers der steden, genoten zij dezelfde vciligheid niel als dezc , die door vestingen en bolwerken ver- schanst en door miiren en poorten ingesloten, sleeds aan nieer- dere weelde, pracht en gemak gewend waren. Beider handelwijzc en behoeften waren, gelijk zij allijd zijn zullen, zeer verschillig. zoodat die levensbeschouwing ook den wijsgeer en denker geen gering belang niag opleveren. Oppervlakkig ingezien, zou het allicht anders voorkomen en scbijnen dat de gescbiedenis van den boerenstand, allijd de rus- tigste van aile, even eenlonig is aïs de gewone daglaak , die hij te vervullen lieeft; maar men vergeté niet in welk innig verbandbij staat met de niachtige stad, die den toon geeft, en met den vorst, die de wet voorschiijft. Het dorp is niet enkel de gemeente : 't is ook de parocbie. en was, zelfs voor deze onlstond,de becrlijkbeid of eenig deel daarvan; — ziedaar zijne aaneenscbakeling met de kroon en met bel overige des lands. — Zet men 't onderzoek voort, dan onldckt men de trapsgewijze, langzame onlwikkeling des dorps, lot den dag, waarop het, nagenoeg aan de slad gelijk in recht en vrijbeid, rijp is geworden voor de ontvoogding. Onder bloot sloffelijk opzicbt zelfs biedt de gescbiedenis van het builenvolk cen grool belang aan. Is het niet leerrijk, nutlig en aangenaam levens te weten, hoe de menschelijke kiinst hier de woeslc, onvruchtbare natuur heeft overwonnen , daar hare shii- merende kracht wist op le wekken en lot rijkere oogslen wist dienslbaar le maken? is de landbouw, eindelijk,niel bij ieder volk de hoofdbron aller wclvaart, en ondersleiint deze niet ten krach- tigsle de beschaving? Ja, is t geen overal waar le nemen ver- schijnsel, dal in die landen, waar de akkerbouw op gelukkige wijze wordl beoefend, de algemeene verlichling niet achlerwege blijft? De gescbiedenis van het land zal niet volkomcn gekend zijn, als men die der landbouwklasse — de lalrijkste — verwaarloost. lieeft de adel heerlijke tijden beleefd en zich door glansrijke daden beroemd gemaakl; vcrhief zich de burgerij, eerst na den hoogen en lagen sland opgekomen, door onverpoosde werkzaam- heid en de beoefening aller welenschappcn lot eene noggrootere hoogle — ook de boerenstand had zijne vcrdienslen, zijne glorie. ( ^ ) « De geleerden (zoo erkent Le Play in zijne Réforme sociale), die den voormaligen tocstand der Europeesche boeren liebben bestu- deerd,zonder zicli te laten inisleidcn door de staatkundige driften onzer dagen , zijn allen tôt hctzelfde besluit gekonîcn. Dcze ge- trouwe tafereelen van 't verledenc toonen ons de boeren , zelven uitspraak doende over Iiiinne burgerh'jke en erimineele zaken, geringe lasten belalende en zonder toezicht de taksen vaststellende betrekkelijk de plaatselijke uitgaven ; hebbende, eindelijk, jegens hunne heeren eene zekere onafhankelijkheid, als welke gcene an- dere kkisse des vastekinds tbans tegenover deEuropeeselie bureau- cratie zou diirven nemen. » — Zoo is't, en wij zullen in den loop van onswerk meerdan ecns de gelegenbeid bebben aan te toonen, dat de boer ten onzent, reeds gedurende de middeleeuwen, het oneindig beter had en in beschaving verder was gevorderd dan zekere schrijvers, zonder het minste bewijs, hebben bewecrd. Meer redenen zullen er wel niet noodig zijn, dunkt ons, om de belangrijkheid te bewijzen van het onderwerp, door de konink- lijke Académie tôt prijsvraag gesleld, en ook om onze verwonde- ring te wettigen, dat er tôt hiertoe geene geschiedenis is geschre- ven van den boerensfand in België, waar de landbouw van vôor honderden jaren reeds een zoo schitterend standpunt heeft gc- nomen, dat hij door tal van geleerde , bevoegde raannen anderen volken tôt voorbecld is gesteld geworden. Het ontbrak ons noch- lans niet aan opwekking : Frankrijk , INoord-Nederland, Duitsch- land en Engeland , om maar van de rijken te gewagen, welke in onze nabijheid liggeh,stapten ons voor en kennen reeds, de eencn volledig, de anderen op tamelijk voldoende wijze, het verledcne hunner landbouwers. Zoo kunnen wij onder de voornaamste uit- gegeven schriften van dien aard, of met het onderwerp onmid- dellijk in verband staande, opnoemen : J.-B. RouGiER DE LA Bergeuie , IHstoire de l'agriculture fran- çaise, considérée dans ses rapports avec les lois, les mœurs et le commerce, précédée d'une notice sur l'empire des Gaules et sur ragriculture des anciens. Paris, Huzard, 1815, in-S". — Histoire de ragriculture des Gaulois, Paris, 1829. Grégoire, Essai historique sur Vétat de l'agriculture au ( c) XV r siècle (p. Lxxxiii-CLxv du tome du Théatke d'agriculture d'Olivier de Serres, publ. en 1804). De Marivault, Précis de l'histoire générale de l'agriculture. Paris, 1857, in-8°. C. Dareste de la Chavanne, Histoire des classes agricoles en France, depuis saint Louis jusqu'à Louis XIV. Paris, Guillauinin et C'% 1834, in-8% XV, o27 bl. Léop. Delisle, Étude sur la condition de la classe agricole en Normandie. Evreux, 1851, in-8'', LI, 758 bl. WiLBERT, Des anciennes coutumes du Nord de la France et de leur influence sur la première organisation communale de ces contrées. Lille, 1846, in-8°, 24 pp. E. BoNNEMÈRE, Histoive des paysans, depuis la fin du moyen âge jusqu'à nos jours [1 200-1850) précédée d'une introduction, an 50 avant J.-C. jusqu'à 1200 après J.-C. Paris, 1876, in-8% 2 vol. Seconde édition (illustrée), 1877, Paris, librairie de la Sor- bonne, 1 vol. iii-4° à 2 col.,4G4 pp. C. Louandre, Du travail et des classes laborieuses dans l'an- cienne France (Revue des Deux Mondes, 1850, IV.) BouTHORS, Études sur les origines et le principe de la ruralité (Revue historique du droit français et étranger, I, 1855). — Les sources du droit rural, cherchées dans l'histoire des communeux et des commîmes. LoYSEAu, De l'abus des justices de village. A. Leymarie, Histoire des paysans en Fra?ice. Paris, 1849,2 vol. ia-8°(2«édit., 185C). J. Simonnet, Coup d'œil sur l'histoire de la classe agricole en France. Paris, 1857 (Le Correspondant, nouvelle série, V). H. DoNiOL , Histoire des classes rurales en France et de leurs progrès dans l'égalité civile et la propriété. Paris, 1857, in-8°. V. Cancalon, Histoire de l'agriculture depuis les temps les plus reculés jusqu'à la mort de Charlemagne. Limoges, 1857, in-8°. Terrier de Lorav, Histoire des paysans (3^ édition). Paris, Leclère et C'% 1877, in-24, 155 pp. A. BabeaUjZc village sous l'ancien régime. Deuxième édition, revue et augmentée. Paris, librairie académique Didier et C'^, in-12, 593 pp. (7 ) Louis de Baecker, Histoire de l'agriculture flamande en France depuis les temps les plus reculés jusqu'en 1789. Lille, Danel, 1858, in-8% 158 pp. Ortille, Coup d'œil sur la vallée de la Lys. Arthur Young, Voyage en France. Mengy, Essai de géologie pratique sur la Flandre française. H.-J. KoENEN, De Nederlandsche boerenstand, historisch beschre- ven. Haarlem, Kruseraan, 1858, VIII — 156 bl. G.-H. VAN SoEST, Geschiedenis van fiet cultuurstelsel, 18G9, 2 deelen iii-S". Anton, Geschichte der Deutschen Lantwirthschaf't, von den àltesten Zeiten bis zum Ende des 15"" Jahrhunderts. Gosl., ITOQ- ISOI, 5 B'^Mn-S''. Jacobi, De rébus rusticis veterum Germanor. Lips., 1 833, in-8". Garve, Ueber den Charakter der Baueren und ihr Verhàltniss gegen den Gutsherrn und die Regierung. Bresl., 1786. L.-A. Sloet, Overzicht van den landbouw in Duitschland, van de vroegste tijden tôt het midden der IX' eeuw (in Nijhoffs BiJDRAGEN, VIII, bL 81 en vig.) A. VON Wersebe, Ueber die Niederlândischen Colonien. Hano- ver, 1816. E. Langethal, Geschichte der Teutschen Landivirthschaft.iena, 1850. Ersch en Gruber, Encyclopédie. Art. : Bauernstand, VIII, 160 fF. Thaer, Einleitung zur Kenntniss der Englischen Landwirth- schaft, 3B^ Hann., 1816 *. In België — 't zou onrechtvaardig zijn het te verzwijgen — zijn in deze orde van gedachten ook reeds verschillige proeven gele- verd ; eenigewetenschappelijkemannenhebbenbijdragenbezorgd voor de geschiedenis van ons landvolk en van onzen landbouw, en van de meeste mag men getuigen, dat zij niet zonder verdiensle, verscheidene zclfs, in hunnen aard, belangwekkend zijn. Onder deze noenien wij : ^ Verscheidene der hooger opgenoemde vverken, zelfs de voornaamsle, heb- ben wij in geene enkele openbare bibliolheek onzes lauds kunueu aantreffen. (8) Dv Ro^^DExv, Mémoire sur tes questions : quel était l'habillement, le langage, l'état iV agriculture, du commerce, des lettres et des arts chez les peuples de la Belgique avant le VIP siècle. Bruxelles, 1774, ia-4°. — Iletzelfde werk overgezet in Iiet Vlaainscli. Adr. Heylen, Hislorische verhandeling over de voornaemste opkomste en voortgang der landbouwkonst inde Kempen. 's-Hcr- togenbosch, 1789. — Tweede uitgave, onder den titel : Hislori- sche verhandeling over de Kempen. Turnliout, Brepols en Dirckx, 1837, in-8", 237 bl. J.TiiYS, Historische verhandeling over den staet van het Neder- land. Mechelen, 1809, i2 deelen in-8°. Stephen, Essai sur l'état de la culture belgique et sur les moyens de la perfectionner. Londres, 1784, in-S". Pu. AuBRY, pastoor te Bellevaux, in Luxenibiirg, scbreef in 't begin dezer eeinv vij'f verbandelingen over den landbouw, waar- onder een Aperçu du progrès que l'agriculture avait réalisé de- puis cinquante ans dans le duché de Bouillon (1808). — Gezon- den naar een landbouwkundig Gcnootscbap van Parijs en in Hs. gebleven. A.-G.-B. ScHAYEs, Recherches sur les causes du développement de l'agriculture et sur celles de l'origine et de l'accroissement des villes de la Belgique (La Belgique et les Pays-Bas, 2^ voL, app.). — Notice sur le défrichement des bruyères et sur la formation des colonies agricoles dans les Ardennes (Mémoires et publica- tions de la Société des sciences du Hainaut, V-VI). H. Eltz, Ueber den frûheren Kulturzustand der Ardennen, und das geschichtliche Leben des Landmannen im Luxemburger Lande. Luxemburg, 1865, in-4''. J.-F. de Lichtervelde, Mémoire sur les fonds ruraux du dé- partement de l'Escaut. Gand, 1815, in-8°. — La Bêche ou la mine d'or... 182G. Ch. Steur, Précis historique du régime des campagnes en gé- néral... (Mémoires de l'Académie, 1827, VI). A. Eenens, Mémoires sur la fertilisation des landes de la Campine et des Dunes. Bruxelles, Hayez, 1849, 330 bl. in-8''. C.-A. LiNCKEjD/e belgische und flanderische Landwirthschaft... Leipzig, 1843, in-8''. Em. de Laveleye, Essai sur l'économie rurale de lu Belgique. (Overgczet in het Vlaamscli do.or F.-A. Boone, ondcr dcn lilel : De landbouivkunst in de Xederlanden. België. Uilgavc van Iiet Willemsfonds, n'' oO.) Edm. Poullet, Les juridictions et la propriété foncière au quinzième siècle dans les quartiers de Louvain (iMémoires de l'Académie royale de Belgique). A. DE HooN, Mémoire sur les poldres de la rive gauche de l'Es- caut et du littoral belge. Bruxelles, Ilaycz, 1853, in-8°, 1 14 pp. J.-L. VA\ Aelbroeck, L'agriculture pratique de la Flandre. Paris, 1830, in-8°. — Supplément. Paris, 1855. (Overgezetonder den titel : Werkdadige landbouivkunst der Vlamingen.) i.-^.ScHWERTZ, A nleilung zur Kenntniss der Belgischen Land- ivirtlischaft. Halle, 1807-181 1, 3 B^^S in-8''. Cu. VAN HuLTHEM, Discours sur l'état ancien et moderne de l'agriculture dans les Pays-Bas, 2^ e'dilion. Gand, Van der Hac- ghen , 1857, in-8°, 76 pp. P. PoDESTA, La Flandre occidentale. H. Kervyn, Entretien d'un instituteur avec ses élèves, par un ami de l'enseignement primaire et de l'agriculture. Gand, H. et I. van der Poorten, 1869, in-S*'. Samiel Hartlib, a discourse of husbandrg iised in Brabant and Flandres, shewing ivonderfull improvement of land there and serving as a pattern for our practice in ihis common ivealth. London, 1650, in-4*'. — His Icgacie or an enlargement of tlie discourse ofhusbaU' dry vsed in Brabant and Flanders. Gelijk men bij den eerslen oogslag ziet,zijn de meeste schriften over de Belgische toestanden hoofdzakelijk aan den bodem en de teeltwijze, niet aan de landbouwers toegewijd. Wij weten bet : voor 't schrijven zulker gescbiedenis komen vêle moeilijkbeden voor : de oorkonden, waarop men steunen moet, zijn op verre na zoo veelvuldig nietals bij voorbeeld die dersteden, waar mendoor- gaans eene menigtc cbarters, privilèges, rekeningen en andere documenten aanlreft, die over elke zijde van 't gemeenteleven licht verspreiden. Wie de gescbiedenis van den boerensland ( 10 ) schrijven wil, kan zich iiiet toi ecn enkel gevvest bepalen, maar hoeft wijd en zijd opzoekingcn te doen, 't geheele land te door- kruisen en ailes te vereenigen wat strekken kan om het tafereel van de gebeurtenissen, van den aard en de zeden des volks zoo volledig mogelijk te maken. Wij hebben getracht zulks te doen en durven betrouwen op de welwillendbeid onzer rechters. Voor bet eerste tijdvak — bet voorbislorische, dat wij meenden niet te mogen achterwege laten, zijn volstrekt geene gescbrevene oorkonden,maar wij hebben ons bediend van een ander slag van geluigenissen, door de wetenschap in onzen tijd uit onderaard- sche grottcn en spelonken aan het Hcht gebracht. Wat het leven en den arbeid,de uitspanningen en de beschaving onzer Keltische en Gcrmaansche voorzaten betreft, daartoe heeft men de geschied- verhalen van C^sar , Tacitus, Strabo en anderen, en zoo komt nien tôt de Frankische overheerscbing en Karel den Groote, na wien de bronnen allengs milder en tah'ijker wordcn. Eene daar- van hebben wij, tôt betere kennis der toestanden in de middel- eeuwen, bij voorkenr geraadpleegd, nameh'jk de aloude wetge- ving van de verschillige gewcsten onzes lands. Wij beschouwden deze aïs eene der zuiversle en zekersle bronnen voor de geschie- denis des volks, daar men in de wetten den geest, den trap van beschaving in iedere eeuw, de zeden en begrippen der natie on- vermomd terugvindt. Het onderwerp alzoo behandelende, is er mogelijkheid zelfs van den nederigen boercnstand een belang- wekkender beeld te schetsen dan door't bloote verhaal van gebeur- tenissen is te bekomen. Eindelijk hebben wij ook hier en daar het woord gelaten aan schrijvers, die buiten het historische vak werkten, te weten aan de dichters, w icr hekelingen of loftuitingen veelal niels zijn dan de weergalm van de uilingen der inenigte, en dezer neigingen en behoeften , even klaar aïs de geschiedschrij- vers, veropenbaren. Wij achten onnoodig er bij te voegen dat wij ook in de voor- naamste archiefvcrzamelingen des lands de stukken hebben op- gezocht, welke wij dachten ter behandeling van het onderwerp niet te kunnen onlberen. iH) EERSTE HOOFDSTUK. Bewoners van Bclgië in de verste oudlieid. — Keltisch tijdvak. — Germaansch tijd- vak. — België onder de Romeinsche overheersching; — onder de Franken. — Invoering des Christendoms, § I. — Bewoners van België in de verste oudlieid. Het is gekend dat Bclgië ettclijke eeuwen voor de tcgenwoor- dige lijdrekcning recds bewoond was. Hoc diclit het lloers ook zij, dat ovcr dca grijzen, gelieimzinnigen voortijd gespanncn hangt, toch schemert er hier en daar ecii flauwc lichtstraal door, genoegzaam om den opletlenden navorscher toc te laten ecnen hhk te werpen op het huiselijk en openbaar leven der aller- cerste bewoners onzes vaderlands. Dank aan de voorhistorische wetcnsehap ', sedert eenige jaren * Men kent het onlstaan der eveugemelde weieuschap; deze dagteekenl siechts van 1829, wanneer D"" Schmerling, eeu der geleerdsle natuuronder- zoekers onzer eeuw, zijne merkvvaardige oiitdekkiugen in de rotskloven van het Luiksche begon en er, onder eene menigte dierenbeenderen en vuurslee- nen, deoverblijfselen van den mensch aantrof, hier geleefd hebbende in eenen tijd, welken men overeengekomen is het tijdvak van den mammouth, van het rendierof hel steenen tijdvak te noemen. De opzoekingen in de grotten der provincie Namen, ten jare 1864, op lasl van het Belgische Slaaisbestuur, door eenen anderen beroemden geoloog, M.-E. DupOM, oudernomen, kwamen helstelsel van D»" Schmerling bevesti- gen. De drie groiten, door hem aanvankelijk onderzocht, waaronder degene ten dorpe van Furfooz, op vijf kilomelers ten zuiden van Dinant, aan de boor- den der rivier de Lesse, leidden tôt de ontdekking in vier opeenvolgende aardiageu, van eenaanlal Keitisclie, Romeinsche en Gallischeoudheden, over- blijfselen van dieren- en menschenbeenderen, welker iigging, te midden van eenen hoop steenen, geweldig door de kracht eens watervioeds dooreenge- schud, het onomstoolelijkbewijs opleverde dat hier het menschelijk geslacht leefde op het tijdslip dat eene laatsle overstrooming den bodem gansch van gedaante veranderde. Andere bergholten, in de zoo bij uitstek schilderachtige onistreken van ( 12) hier te lande met gelukkig gevolg beoefend, zijn wij inderdaad er toe gekomen liet vaderlandsche geschiedboek met een geheel nieuw hoofdstiik verrijkt te zien. Met behulp der ontdekkingen op dit gebied, waarvan de uitslagen eene vvezenlijke omwente- ling in de studie der geschiedenis en oudheidkunde hebben te weeg gebracbt, zijn de duisternissen van het verledene gedeelte- lijk opgeklaard en hebben wij leeren kennis maken met het geslacht, dat in overoude tijden, toen westelijk Europa nog in zijnen oorspronkelijken naluurslaat lag, den Belgischen bodem bewoonde. Wij laten het wetenschappehjk vraagpunt, tôt welk ras de eerste bewoners onzes vaderlands behoorden, ter zijde, om ons alleenlijk met de van hen gekende bijzonderheden, in verband met hunne levenswijze, hunne zeden en gewoonten, bezig te houden. Dit volk was ruw en onbeschaafd in den vollen zin van hetwoord; het had geene andere schuilplaats dan de donkere holen onzer bergen, kende noch landbouw, noch veeteelt en leefde bijna iiitsluitelijk met de opbrcngst van de jacht, zonder van wat de natuiir hem verder aanbood het minste denkbeeld te hebben. Hunne wapens bestonden aanvankeHjk in niets anders dan scherp gemaakle kei- of vuursteenen (silex), van verschilli- gen Yorm en grootte, alsmede van rendierhoornen, in houten stelen gevat, waarmede zij zich niet ontzagen de vreeselijkste dieren der wildernis, aïs den béer, de hyena, het everzwijn, den rhinocéros, tôt zelfs den reusachtigen oHfant aan te vallen. De boog schijnt hun, althans in het cersle tijdvak, evenais het metaal, onbekend te zijn geweest. Dinanl, werden opvolgendiijk met hetzelfde doel opgespoord en brachlen eene verbazende menigte voorwerpen aan het licht, vvelke het eventijdig beslaan van den mensch en den mammouth, hel rendier en andere sederl lang uitgestorvene of uitgewekene diersoorlen in België ten overvioede aantoon- den. 't Zijn de uitslagen dezer geologische vvaarnemingen, door genoemden geleerde in zijn werk : l'Homme pendant les âges de la pierre dans les envi- rons de Dinanl-sur-Meuse ^ bekend gemaakt, welke ons de stoffe leveren voor dit deel onzer verhandeling over de levenswijze der allereersle bewoners onzes vaderlands. ( 13 ) Zoodra liet (lier gedood was, gaven zij zicli niet cens de moeite het naar hiinne spelonk te sleuren ; zij sneden het ter plaats met hunne vuiirsteenen messen in stukken, droegen allecnlijk, boven het vleesch, de huid, den kop en de mergbeendercn mede, en lieten al liel overige, als hiin geen mit kunncnde opieveren, onaangeroerd. Het merg der bcenderen en de hersenen waren liun, gelijk thans nog bij de Laplanders en de Groenlanders, eene geliefkoosde lekkernij. De aanwezigheid van talrijke dierenover- blijfselen in de grolten van Monlaigle, onder andere, door den oudheidkundige Dupont vastgesteld, geeft ons te kennen op welke wijze de aldaar verbleven liebbende wilden het merg uit de beenderen wisten te halen; zij bedienden zich daarloe van snijdcnde en pletterende werktuigen, eveneens van steen, welke beenderen, door eenen geweldigen hamcrslag van hun bovendeel ontdaan, zij daarna openkliefden en, na geledigd le zijn, ordeloos in hunne nabijheid overhoop lieten liggen. Of zij 't vleesch rauw of door 't vuur gczengd opaten, is niet nauwkeurig kunnen wor- den opgeraaakt; de kracht van het vuur allhans was voor hen geen geheira, daar in mccr dan écne grot ovcrbhjfsclcn van haardsteenen en verkoolde beenderen, te gelijk met hoopen asch, zijn ontdekt, onwedcriegbare getuigcnisscn dat de raensch van dit tijdvak zijn verblijf in de bergholtcn hicld. Hoc cllendig het gcstcld was in zulke woningen, beroofd van het vriendelijkc, opvvekkcnde zonnclicht, hoeven wij ons slechts voor te slcllen. Onder dit opzicht Iccfden onze voorzaten al niet bêler dan thans nog de van aile beschaving vcrslokene Eskimo's, 't is te zeggen in den siaat van den mensch der natuur, wien geene andere behoeflen bckend zijn dan zich le voeden en zich te verdedigen legen de vleeschvrelende dieren der woudslreck. Hunne spclonkcn te reinigcn, door de overblijfselen hunner maaltijden builen te werpen, daarmede bekrcunden zij zich niet, hierin als het ware gelijk aan de dieren zelve, welke noch- tans bêler dan de mensch tegen de verpestende uilwaserain- gen van rotte, in onlbinding zijnde dierlijke overblijfscls gchard zijn. Ook, ware 't niet welenschappelijk bewezen dat de zomers hier toen minder heet waren dan tegenwoordig, derwijze dat die ( ii ) uitwasemingcn door ecnen koudercn luchlstroom gctcmperd werden, zou het verblijf in zulke sombere holen niet uit te hou- den zijn geweest. Of, gelijk sommige schrijvers hebben beweerd, onze grotbewoners zich vergastten aan menschenvlecsch, zal wel mocilijk te bewijzen zijn. Hetgeslacht, dal hier in die verwijderde eeuwen zulk leven leidde, was klein van gestalte en kleedde zich met de huiden der wildc dieren, op de jacht huit gemaakt; het vervaardigde deze kleeding bij middel van bcenen naalden en peesachtige draden, getrokken uit de beenpijpen van het rendier, vermoedelijk ook wel met paardenhaar, en benuttigde, denkt men, het merg als vet- achtige zelfstandigheid orner de huiden medete beslrijkenen deze aizoo zachter te maken. Het schier onnoemelijk getal vuursteenen krabbers, in de verschillige rotskloven gevonden, leidt tôt de veronderstelling dat die gebruikt werden om de vellen te ont- haren, waardoor hunne kleederdracht een minder dierlijk uitzicht vertoonde. De huidenbereiding zal derhalvc een hunner eerste nijverheidstakken geweest zijn. Te oordeelen naar de in overvloed ontdekte versieringsvoor- werpen, als doorboorde schelpen, spiegelsteenen en tanden, waarmede zij zich optooiden, waren zij in hooge mate pronkzuch- tig, helgeen overigens bij de meeste wilden vvordt waargenomen, terwijl 't voor bewezen te houden is, dat zij zich het Hchaam met rood ijzerstof beschilderden, — een gebruik nog len huidigen dage bij de Indianen van JNoord-Amerika bestaande. Ook de eigenlijk gezegde huiselijke voorwerpcn waren aan de wilde bewoners van ons vaderland niet ten eenemalc onbekend, alhoewel de kennis der kleibewerking, ter vervaardiging van pot- werk, bij hen eerst opkwam gedurende het rendierentijdvak,het- welk op dat van den mammouth reeds van ecnen zekcren voor- uitgang geluigt. Het staat, inderdaad, vast dat hunne wapens en andere gcrecdschappen toen recds beter waren en van meer onderscheidene vormcn, wij gingen haast zeggen, gemaakt met eene zekere kunst, welke zij op hunne tochten naar Champagne, alwaar zij hunne vuursteenen haalden, zullen geleerd hebben. Zelfs kent men uit het evengcmclde lijdvak ecnige voorwerpen ( io ) met ruw doch niet onaardig snijwerk, welkete rcclit de aandacht der oudheidkundigen liebben opgewekt en als de oudste bewijzen van de beoefening dezer kunst mogen aangemerkt worden. Te gclijk met hiinnc gebeclilbeid aan den huiselijken haard (want een zwervend Icven scliijncn zij niet geleid te bebben), hadden onze grotbewoners eenen grooten eerbied voor liunne dooden; zij begroeven die in de diepte der eene of anderc rots- kloof, afgezonderd van liunne gewone schuilplaats, en hielden daarbij zekere plecbtigheden, waaruit mcn geneigd is af te leiden dat zij op een toekomslig leven hoopten en derbalve ecnig bcgrip van de godbeid badden. De Voorboofdbeen-grot (7Voî^ du frontal)^ in de nabijheid der Nutonsgrot op bet grondgebied van Furfooz aangetroffen, levert de duidelijkste kenteekens eener dergebjke grafplaats op, volkomen gelijk aan degenc van Aurignac, dépar- tement der Haute-Garonne, in Frankrijk ^ Men vond er niet min dan zestien menschelijke geraamten, overbb'jfselen van mannen, vrouwen en kinderen, en daarnevens, te midden van een aantal vuursteenen en mergbeenderen, potwerk en doorboorde scbel- pen, eenen dikken platten steen, die gebeel en al in de opening der grot paste. De ligging dezer voorwerpen in eene plaats die oogenscbijnlijk niet tôt het verblijf van den mensch diende, laat inderdaad vermoeden dat deze alleenlijk bestemd was voor de b'jkplecbtigbeden, waaronder bet doodenmaal is te rekenen, bet- welk men in aile tijden en bij aile volkeren terugvindt. Naarmate bet rendierentijdvak ten einde liep, om vervangen te worden door dat der gepolijsle steencn, ontstond er in de levenswijze der oudstgekende Belgiscbe bevolking eene nog al merkelijke verandering. Het waren nu niet meer uitsiuitelijk de bergboltcn, die den menscb tôt verblijf verstrekten; de gesebikt- sle plaatsen in de opene lucbt, meestal de verbevenste, omtrent ccne rivier, werden met dit doel door bem uitgckozen en bij wijze van verscbansing ingericbt, zooals in Condroz , ahvaar niet min dan tien zulker standplaatsen zijn ontdekt, ongeniinderd eene menigte andere, in de verscbillige gedeelten van België, tôt (') H. Lehon, L'homme fossile en Europe^ 5^ édition, bl 79. ( ^0 ) zclfs aan dcn boord dcr Sclielde te Rupelnionde, opgespoord K Dcze omstandiglicid, gevocgd bij de botei e bewerking dcr vuur- slcencn, in groolen getale uil laatstgcmcld tijdvak loi ons geko- mcn, laat met grond vcrinoeden dat een nieuwc volksslam, geliecl en al van levenswijze met die onzer grolbewoners vcrschiilende, zich middelerwijl in dcze gewcstcn was komen nedcrzetten. Of dcze nicuwe bevolking, welkc weldra de macliligsle was en de spelonkniannen ondcrwierp, zoo nict iiilrocidc, hier dcn akkcr- bouw en den lluisdiercnk^Yeck invocrde, is met geenc zckerbeid le l)cpalcn, cvenmin of zij tôt bel bijna fabelacbtigc gcslacbt der Cimnieriërs beboorde, wclke als de eerste l)c\voncrs van noorde- lijk F.uropa doorgaan. Hare vcsliging in de vlakten, gevocgd bij de ontdekking aldaar van verscbcidcne voorwcrpcn , met de bewerking des gronds in verband slaande, laten evcnwcl toc te vcronderslcllcn dat de jacbt en de visclivangst haar nict iiitsliii- telijk bezig bieldcn, maar dat zij, door de kennis van de kracbt des bodems, dezen lot baar Hcbaamsondcrboud zal bebben weten te benulligcn, waardoor de ccrslc ])aan op bct gebied des mcn- scbebjkcn vooruitgangs langzaam niaar zeker gcbroken werd. § II. — Keltisch tijdvak. Vcrscbillige streken onzes vadcrlands waren alzoo gedurende ellclijke eeiiwcn reeds bewoond geweest, locn uil bct noorden van Azië een onlzaglijke volksslam naar Kuropa afzakte en zicb in bct wijd uilgcslrckle land tusscben den Rijn, den Oceaan, de Middcllandsebe zec, de Alpen en de Pyrenccën nedcrsloeg. Dit volk, onder den algemeenen naam van Keilcn of Gallcn bekend, nam bijgcvolg ook bezit van de streck, bel legcnwoordigc België uitmakende, en Icgdc er, boc barbaarscb ook men 't bcbbe afge- scbildcrd, de grondslagen cener lot dusver onbekend geblevene besebaving. De Voorzienigbcid, die dcze machlige iiitwijkelingcn bct verre * J. VAN Raemddnciv, L'j pays de Waai préhislorlque, bl. 111. ( 17) Oosten had doen verlaten, kon lien voorzckcr naar gcene gun- stiger plaats licbbcn geleid voor de ontwikkeling van ecn groot volk, en mcn kan het hiin niet euvel opnemen dat zij zich meestcr maakten van ecnen grond, welks bewoners weinig of niets gedaan liadden om eenige aanspraak op bezit to kunnen doen gelden. De Grioksche en Romeinsche schrijvcrs, bij welke men nioet te rade gaan om over hunne levenswijze te worden ingelichl, stellen ons de Kelten voor als een bij uitstek strijdzuchlig, fier en kioekgebouwd volk, in hunne weergalooze stoutmoedigheid door geene hinderpalen legcn te houden , en van zoo groot eene gestalte, bij schrikver^Yekkenden aanblik, dat zij als de verdel- gers dcr mcnschhcid werden aangezien *. Hunne buitengcwone lichaamskracht wordt door CiïSAR bijzonderlijk toegescbreven aan de eenvoudigheid van hun voedseJ, de gedurige oefeningen, waaraan zij zich overgaven, hunne kuischheid en de onbeperkte vrijheid hunner handehngen van in de eerste jaren huns levens. De vrouwen waren merkwaardig van schoonheid en even kloek en dapper als de mannen 2. Wat het karakter der Kelten betreft, dit was, volgens de even- geraelde schrijvers, eene zonderlinge mengeling van goede en slechte hoedanigheden. Zij waren hoovaardig en trotsch, licht- geraakt en gramnioedig, gierig, onbescheiden en bijgeloovig. Hoc groot hun moed ook was, wanneer zij de bovenhand hadden, zag men hen niet zelden bij den minsten tegenslag tôt moede- loosheid vervallen, gelijk het mede van hen gezeid wordt dat zij in zekere mate zouden meineedig geweest zijn, arglistig en wis- pelturig,waardoor zij zicii bij de vreemdelingen halelijk maakten. Een ander hun eigen groot gebrek was de dronkenschap; die drift was bij hen zoo diep ingeworteld, dat zij voor eene kruik wijn soms niet alleenlijk eenen slaaf, maar zelfs hunne eigene vrij- heid afstonden; ook verhalen Titus Livius en Plutarchus van de Kelten dat, toen zij de eerste raaal den wijn van Italie hadden ^ An>/Ei Flom, Epilome^ lib. I, cap. 15. ^ DiODOR. SicLL. lib. V, cnp. 3:2, Tome XXXll. 2 ( 18 ) gcproefd, dcze hun zoo vcrieidend voorkwam, dat zij zo nder vcrtocf in dichte gclederen naar dit land optrokkcn, en het ten grootsten deele vcroverden *. De nciging tôt den drank was hun in mcer dan ëcn gcval ten uitcrste noodlottig. Van ccnen anderen kaiit onttrekt men hun den lof niet, dat zij gocdhartig, edehnoedig en van eenc groote eenvoudigheid van zcden waren; herbergzaamheid oefenen aanzagen zij als eenc nnluurlijke plieht en verlcenden zij aan iedcreen, zondcp te vragcn wie hij was of waar hij heenging; ook was de vreemde- ling, dien zij aldus hadden onlhaald, zoo heilig in hunne oogen, dat zij hem bij zijn vcrtrek door cenen of meer der hunnen deden vcrgezellen, orn hem tegen allen vijandeh'jken aanval te verde- digen, en er bestond zelfs eene wet, die den moord, op ecnen vreemdeling begaan, met de dood strafte, terwijl dergehjke mis- daad jegens eenen inboorling maar de verbanning van den dader voor gevolg had ^. Nîîast deze aartsvadcHijke deugd der Kelten, die tegen de grootste hunner gcbreken ruimschoots opwoog, roemt men nog liiinne onderlinge verkleefdhcid en hunne vriendentrouw , die lien aanzette tôt de edelste zelfopofFering. Wars van bedrog en onrecht, duldden zij niet den minsten smaad, hunnen bloedver- wantcn of vrienden aangedaan, en zoudcn zij zich onteerd geacht hebbcri. dien ongewroken te laten. Een ongelukkige in het lijden te zien noopte hen tôt hulp en bijstand, terwijl men voorbeelden aangehaald vindt dat zij zelfs tegenover hunne vijanden in het ongeluk grootmoedigheid toonden. Maar waardoor zij zich onder al de volkeren der oudheid onderscheidden, was hunne onversaagdheid in den strijd, de builengewone dapperheid en raoed, welke zij aan den dag legden wanneer't hunne vrijheid en onafhankelijkheid gold; dan ont- vlamdc in hunne ziel het vuur der heiligstc vaderlandsliefde en 1 TiT. Liv., V, 35. — Plutarch. m Camillo. 2 DiODOR. SicuL. V. — Nicolas Damas, apud Strob.eum, Anlhol. scrm. 145. — ScHAYES, La Belgique et les Pays-Bas, I, loi . ( 19 ) zwoeren zij niet te riisten, vooraleer ovcr Iiunnc vijanden te hebbcn gezegepraald. In den beginne droegen de Kelten, zoo het schijnl, geene anderc kleeding dan dierenvellen. Later, evenwcl, tocn zij de wol en het vlas hadden leeren bewerken, vervaardigden zij zich klee- dcrcn van weefsels, die de bcvvondering der meer bcschaafde Yolkcren van hetZuiden gaande maakten. Hunne gewone draclit werd van dan af de sagum of krijgsmantel, dien zij, met eenen haak of gesp vastgehecht, om de schouders wierpen; daaronder kwam de kleurenrijke borstrok, gainabis, iiit, terwijl hunne becnen in de hracca staken en hun schoeisel uit houten voct- zolcn bestond, welkc zij met lederen riemen om den voet bonden. Het hoofdhaar, waaraan zij met pommade van geitenvet en beu- kenasch eene glansrijke tint wisten te geven, zwierde hun in lange golven over de schouders. De kleeding der vrouwen was die der raannen nagenoeg gelijk, met dit verschii dat hun onderkleed iels langer was en van eene fijnere stof, gewoonlijk linnen, met bloemen en stikwerk vcr- vaardigd ; de mannen beschilderden hun aangezicht in het blauw, de vrouwen bestreken het met eene soort van gist of bierschuim, om er meer glans aan te geven, wat hunne pronk- en praalzucht doet uitschijnen, hoczeer ook door de natuur onder 't oj.zicht der huidskleur, die uitermate wit was, bevoorrecht. Het hoofd- deksel der Kelten bestond in eene puntachtige muts of kap, in 't latijn hardocucullus geheeten. De aanzienlijken uit den stam vcrgenoegden zich echler met de bovenbeschreven kleeding nict, maar verrijkten die met aller- hande kostelijke versieringen, aïs gouden armbanden en ringen, halssnoeren en dergelijke; ongetwijfeld zullen deze bewijzen van hun schoonheidsgevoel niet zonder invloed op hunne verdere ontwikkeling geblcven zijn. Eindelijk zijn de geschiedschrijvers het ecns om hunne zindelijkheid te piijzen, zoodat het eene zeld- zaamheid was iemand, hoe arm ook, in lompen te zien gehuld gaan *. * Ammian. Marcell., lib. XV, cap. 12. ( 20) Toondcn zich de Kelten pronkzuchlig en aan zekere weelde ver- slaafd, hunne woningen, daarcntegen,waren uiterst eenvoudig : 't waren luittcn van bout en leem, met een punlachtig slroodak,heb- bende nocb verdiep nocb vensters, dan allcenlijk cène deur, langs welke bet licht binnendrong, in 't gebeel bijna voikomen gelijk aan degene der negers en wilden van Amerika ^. Hunne optim- mering cischte niet veel arbeid, daar Strabo verzekcrt dat twee dagen daartoe voldoende waren. Huisgcrief was er niet veel in ann le treffen; eenige aarden potten, zitbanken en kieine boutcn tafcls, en voor slaapsteden op den grond uitgespreide dierenvellen of eenige bussels stroo, ziedaar ailes, indien men op het woord van den evengenoemden gescbiedschrijver mag voorlgaan ^. De biitten stonden van elkander afgezonderd, gewoonlijk te midden der onmeelbare bosscben, waarmede België te dien tijde en nog lang daarna overdekt was; ook wel in de nabijbeid eener bron, beek of rivier, om niet op te verren afstand bet onmisbare water te moelen balen; 't is genoeg te zeggen dat er toenmaals geene steden bestonden, zooals door sommigen is gemeend gc- worden, ten ware, bemerkt Schayes, men diebenaming wilde toe- ])assen aan de vornilooze vereeniging van ellendige woningen, zonder de minste rcgelmatigheid bier en daar opgebouwd, naar- voigens het in den zin kwam der bevolking die voor baar vcrblijf uit te kiezen. In tijden van oorlog was het wat anders : toen trok icder met ailes, wat hem toebeboorde, naar eenc veiligc schuil- plaats, beschut door paalwerk en grachten, soms wel door eene dubbeie rij steenen muren, en welke alzoo eene wezenlijke ver- sterking uitmaakte, door C^sar en anderen met den naam van oppidum bestempeld, maar die spoedig, zoodra het gevaar gewe- ken was, verlaten werd ^. Naar de getuigenis van de meeste schrijvers over de Kelten was de landbouw, die hoofdbron der menschelijke beschaving, nh roeg een hunner voornaamste bestaanmiddels geworden. Dit * Schayes, Hist de Varchilecture en Belgique^ 1, 7. 2 StRAUO, IV. — POLYB. II, 17. — DiOD. Sic. V, 2. ' Schayes, La Belgique et les Pays-Bas, I, 70. (21 ) is zoo waar, dat Pmnius, die hcn op zijnc reizcn door Galiië bezocht (schoon het noordelijk gcdeelte tocn reeds door de Germancn was ingenomen), met deri mcestcn lof van Iiiinne landbouwkennis gewaagt. Een bewijs van de waarlieid dezes gezegden, hetwelk wij des te gereedelijker op de Keltische bcvol- king van Eîelgië toepassen, daar de vruchtbaarheid van dcn bodem hier niet zooveel krachtinspanning vorderde, is de ver- standige manier, hun uitsluitelijk eigen, om bij middel van den mergel, de kalk en de assche den grond te bemesten; ook is 't bekend dat de Romeinen meer dan éene wijze van bebouwiiig hiinner velden, aïs beter en verkieslijker, navolgden, Zij waren insgehjks bedreven in het aanleggen van weiden, gaan door als de uitvinders van den ploeg, de egge en de sikkel, en waren bekend met verscheidene andere landbouwgereedschappen, als de kar, den buidel, de pik, den vlegel en een ander door Plinius beschreven werkluig op wielen , waarmede 't graan werd geoogst *. De voornaamste hiinner veldvruchten bestonden in tarwe, rogge, gerst,haver, spelt en boekweit; himne boomgaardcn leverden vooral appels {spadonia), krieken, mispels en pcrzikcn op, terwijl hunne groenseiplanten uit ajnin, pastenaken, knolra- pen, roode worteis, melde en salade bestonden. Eenen goeden veestapel te bezitten stond bij de Keiten hoog aangerekend. Zij bezaten koeien, stieren, geitcn en schapen, hadden uitmuntende paarden, doch hielden het meest van var- kens, welke zij niet eens opsloten, maar met groote benden in de bosschen h'cten loopen. Het vrijgeweid was in streng bcpaalde grenzen omschreven, en wie 't schenden dorst werd met de dood gestraft ^. Doch niet alleen de akkerbouw en de veeteelt was bij de Gal- iische bevolking hoog in aanzien geslegen : ook verscheidene andere nijverheidstakken en handgedaden waren haar bekend, als het zout- en zeepmaken, de metaalbewerking, de glasver- vaardiging, de scheepsbouw enz., maar bijzondcriijk het linncn- ' Plim us, XVIII, 50. ^ DiODOR. SlCLL. V, (22) en wollevveven, waarin zij naar de getuigenis van Plinius en anderen uitmuntlen *. Alleen in 't potbakken schijnen zij niet zeer gevorderd te zijn geweest. Wij repten hooger reeds een woord over hunne spijzen; deze bestonden voornamelijk, behalve in liet wiid en den visch, dien zij door de jacbt en de viscbvangst opdeden, in gezouten var- kensvleesch, nielk, brood en honig, alsmede in de groenten en boomvrucbten,welke zij hadden leeren aankweeken.Zij zaten ojj geene stoelen, maar plat op den grond, 't zij op hooi of vellen van wolven of andere wiide dieren, en bracbten biinne spijzen eenvoudig aan den mond met de handen, zonder zicb van eenig ander gerief te bedienen dan kleine messen, die zij in eene scbeede aan den gordel droegen. De gerecliten werden opgediend in grootc aarden schotels, bij de rijken in zilveren of vertinde koperen, veelal ook in tinnen korven, en smaakten hun opper- best, hocwel ze met boter nocb olie, slecbts met zout en azijn waren gcreed gemaakt. Als 't feest was, of eene groote piechtig- beid ben vereenigde, dronken zij elkanders gezondbeid uit cenen buffelshoorn, ofwel uit de bekkeneelen bunncr vijanden, die zij van 't slagveld hadden medegenomen. Die zonderlinge drinkschaal, met wijn of bier {cervisia) gevuld, ging rond van de eene hand lot de andere, te beginnen met den voornaamste des gezelschaps, en dit bleef gewoonlijk aanhouden tôt allen in staat van dronken- schap verkeerden ; dan, bij 't minste verwijt, vielen zij elkaar wel- eens aan het lijf en gingen tôt bloedige worstelingen over. De grooten uit den stam deden zich bedienen door jonge knapen en jneisjes en waren aan tafel geschikt, ieder volgens zijnen rang en zijne waardigheid. Elke gast was vergezeld van twee zijner wapenlieden [soldurii), waarvan de eene achter hem recbt stond en zijn sehild vaslhield, terwijl de andere rechtover zijnen meester zat, met dezes lans in de hand ^. In al de groote aangelegenheden des levens speelden de ban- ketlen, als bij ons nog, eene voorname roi ; zclfs de huwelijken ' PLiMi.lib. XIX, cap. 1. — DiODOR.SicuL lib. V, cap. 30. ^ Ahen^i, Dipnosoph, V, 13. — Diodor. Sicul , V, 20. < ( 23 ) werden aan tafel beslotcii. Gebeurcle hel dat verscheidcne jonge- lingen naar de hand ecner zelfde dochter dongcn, zoo werden allen door dcn vader ten zijnent uitgenoodigd, en de eerste, wien zij den nap, gevuld met water, te drinkcn aanbood, was de uil- verkorene. Van dan af ook was de verloving aïs voltrokken beschouwd en werd de dag bepaald op welken de plecblige vereenigina; zou gevierd worden. De daarmede \ergezcld gaande plechtigheden zijn ons niet bekend, doc h men weet dat de dochter eenen bruidschat van haren vader ontving, waarbij de man gehouden was evenveel le voegen,hetwelk het gemeenschap- pclijk bczit uitmaaktCjdat met de aanwinsten tijdens het huwelijk verkregen, werd geërfd door dcn langstlevende '.De vrouw at nooit met dcn man en bleef, gezamenlijk met de kinderen, onder dezes streng uilgeoefende voogdij. Ook was het bij de Kelten, in- zonderheid bij degenen langs de boorden van den Nederrijn geves- tigd, een gebruik, dat de mannen dezen vioed raadpleegden om le weten of, in geval van verdenking, hunne vrouwen hun getrouw bleven : zoodra hem een kind geboren werd, legde de echtgenoot het op zijn schild en trok er mede naar het water; indien 't kind bovendreef, was 't een teeken dat hij er de vader van was, zoo niet, dan liet hij 't maar onderzinken, als onwaardig om in den schoot des gezins te worden opgenomen ^. Alleen den grooten schijnt het tocgelaten te zijn geweest meer dan ëene huisvrouw le beziiten. Zoolang de kinderen niet in staat waren de wapens te behan- delen, mocht de vader er niet mede in 't openbaar te voorschijn komen. Middelerwijl leerde hij hen te paard rijden en de werp- spies sHngeren, met meer andere krijgskundige verrichtingen, en eerst wanneer zij daarin genoegzaam geoefend waren, gespte hij hen om de lenden het zwaard, dat hen tôt in de hoogste jaren des levens bijbleef. De grootste betrachling der moeders was hare zonen eenen heldendood te zien stervcn. * C^SAR, lib. VI, cap. 19. 2 Claudian. m Rufmum, lib. 111, v. 110-112. — Anlhologiœ Grœcœ Epigr. XXXII,uitg. Jacobs, IV, 127. (24 ) Er waren vier standen in den stam : de prieslers of druiëden, de vrijen en de slaven; de twee eerste hadden ailes te zeggen en hicldcn de teugels van het bewind; het volk was aan allerlei lasten onderworpen en geheel en al in de macht der bestuurders. leder der talrijke volksstammen was verdeeld in een meer of min aanzienlijk gelai kantons, en bestuurd door eenen overste of koning, aan eenon of twee kiesbare opperhoofden {principes) ondergcscbikt. Dit opperboofd, dat men vergobret noemde, mocht gedurende zijne ambtsbediening zich buiten de grenzen zijns lands niet begeven, en in oorlogstijd oefende hij een onbeperkt gezag uit. De fédéra tiegeest, dien wij later toi eenen zoo hoogen graad bij de Germanen zullen ontwikkeld vinden, maakte bel voornaamste macblbestanddeel derKelten uit.Elke volksstam leefdegewoonlijk onder zijne eigene wetten ; maar dreigde hen een nakend gevaar, aanstonds werden er tusschen de verscbillige takken der nalie uitgebrcide bondgenootscbappen gcsloten. Alvorens den veldtocht te openen, vereenigden de bondgenooten zich in algcmeene vergadering oin het mannental te bepalen, dat clke stam ter gemeene verdediging op de been te brengen had. Al de manspersonen,de jaren hebbende om dewapens te dragen, waren gehoiiden die vergadering bij te wonen, en wie er de laatstc aankwam, werd, in tegenwoordigheid der vereenigde raenigte, zonder genade ter dood gebracbt. Het was ook daar dat men de legerhoofden koos. Het voorzitterschap dezer veree- nigingcn beboorde aan de druiëden, en de orde werd er gehand- haafd door een soort van provoost, die, met het zwaard in de liand, het reeht had de stilzwijgendheid op te leggen aan hen, die dengene, welke het woord bekomen had , onderbraken of sloorden *. De druiëden waren, zoo uit hoofde hunner heilige bedicning als der wereldlijke macht, welke zij uitoefenden, van groot aan- zien en zeer invloedrijk :zij verrichtten de ofTeranden, bewaarden de geheimen van den godsdienst, dcden voorspellingen uit de » C^ESAR, lib. V, 66. — Strabo, Mb. IV. (23 ) ingewanden vnn geslacbte diercn, bcoefcnden de stcrrenkijkerij on mecr andcre wclenschappen, en voerdcn de weltcn en het gerccht uit. Wanncer een veroordeelde weigerde zicli aan hunne uitspraak te gedragen, werd Iiem niet alleen in het vervolg aile recht ontzegd, maar tevens verboden nog ooit deel te nemen aan hunne ofîerandenj hetgeen, zcgt C/Esar, de grootste straf was welke ieniand kon worden opgelegd. Die deze ver- dienden, werden aanzien als goddeloozen, als booswichten en van iedereen verlaten,ja verafschuwd, alsof zij door eene besmet- lende ziekte waren aangedaan. Dieven en baanstroopers werden verbrand, moordenaars uit het land gebannen. Eene der voornaamste leeringen der druiëden was de onster- felijkheid der ziel en de vcrhuizing van de zielen der afgestor- venen in andere menschelijke lichamen. De hemellichten en hunne bewegingen, de grootte der aarde, de natuur der dingen, de macht der onsterfelijke goden, dit waren, ver\olgt C^sar, de voornaamste onderwerpen huns onderrichts. Hebben wij het noodig te zeggen dat een volk met zulke denk- beelden uitermate dweepzuchtig was? In de ernslige ziekten, voor het gcveeht, of in welk gevaar ook, ging hunne dweeperij zoo verre, dat zij menschen slachtofîerden of de gelofte aflegden hun eigen leven ten offer te brengen. De slachtofferingen van dieven of andere groote misdadigers werden als de aangenaaraste aan de goden besehouwd, maar bij gebrek aan zulke werden er ook onschuldigen geslacht *. Evenals de meeste volkeren der oudheid vereerden de Kelten verscheidene goden, welke in twee groepen waren gesplitst : de oppermachtige goden en de ondergeschikte. De hoogste godheid was Tliens of Tlieulates, de uitvinder der kunsten, de geleider der reizigers en de beschermer der kooplieden; daarop volgden ffesus, de geduchte of de oorlogsgod; Bel of Beleniis, die de zon verpersoonlijkie; Tar«??, de dondergod; Dis of Dit, de god der duisternissen; O^/mm, zinnebeeld van de kracht der welspre- kendheid, en Beliscina, de godin der wijsheid, der kunsten en ' C^SAR, lib. IV. ( 26 ) nijverlieden. Hunne mindere goden waren Andarla, Epona, Nehalennia, Nefyd, Ardiiinna^ Cernunnos en meer anderen. Zij haddeii ook hunne goede en kwade gecsten [dîisii), vereerden boomen en waterbronnen en richtten, ter bediening hunner godsdiensUge plechtigheden, groote sleenen altaren op, vvelke onder den naam van dolmen, of liunnehedden, Ihans nog in ver- scheidene slreken van Nederland, iiizonderheid in 't landschap Drenlhe, vrij talrijk worden aangetroffen *. Hunne lijkdiensten waren prachtig en kostelijk. Ailes wal de overledene bemind had,totde dleren loe, werd daarbij verbrand; ja liet gebeurde niet zelden dat ook slaven en vrijgemaakte slaven met zijn lijk in het vuur werden geworpen, en dat zijne naaste magen en vrienden zich vrijwiilig te midden der vlammen wierpen om den afgestorvene op zijne reis naar de eeuwigheid te vergezellen 2. Wat de geestesontvvikkeling der Kellen betreft, deze scliijnt vôor de Romeinsche overheersching niet ver gevorderd te zijn geweest.Zij konden noeh lezen noch schrijven,maar hunne bardeii vervaardigden gezangen, die zij, onder begeleiding van de harp of chrotta^ in hunne vergaderingen en bij feesten zongen en de geschiedenis van hun land of den lof hunner helden en goden ten ondervverp hadden. § III. — Germaansch tijdvak. Wij hebben uit de geschiedenis geleerd hoe de Kellen of Gallen, na gedurende een drietal eeuvven onze gewesten bewoond m te hebben, voor eenen anderen machtigen volksstam, de Ger- ï In Bflgië schijiien zulke sleenen min dan elders te zijn opgericlit geweest; ook kan men er siechts een drietal van opnoemen, le welen : de beroemde Brunhildestten {inerre Bnuiehaull) op het grondgebied van Ilollain, nabij Doornik ; de Duivelsteen, vvdke nog goene halve eeuw geleden le Namcn werd gezien, en de derde te Braye, bij Rinche, vernieligd in 1755. 2 PoMP. Mel., lib. III, cap. 2. ( 27 ) nianen, de plants moeslen ruiincn. De eerste innikking Jezer zwervende voIkctcii had> vo!gens sommigcn, plaats omirent het jaar 450 na de slichting van Rome (3:24 voor Chrislus); volgens anderen siechts in 't jaar 280 voor de tegenwoordige tijdrc- kening. Toen ongeveer 60 jaren voor Christus, Julius-Cœsar hier op zijne beurt gewa})enderhand invicl en, na eencn hardnekkigen tegenstand,de bcvolkinggrootstcndeels lot onderwcrping dwong, was de streek lusschen den Rijn, de Seine, de Marne, den Oceaan en de Waal gelegen, door vier en Iwintig versclùllige volksstammen, aile van Germaanschen oorsi)rong, bewoond , welke men Belgen noerade, en die door Iiunne dapperheid ondcr al de volkeren van Gallië uitmuntten. De voornaainsle dczcr volksslammen, in het hedendaagsche België gcvcstigd, waren : de Eburonen, op de boorden der Maas, in het Limburgsche en Luiksche; de Atuutieken, aan de hoogere Maasoevers, in het Luiksche en Namensche; de Trevieren, in het Luxcmburgsche; de Nerviërs, ten oosten der Schelde lot aan de Samber, in Hene- gouw, Brabant en het land van Aalst, en de Menapiërs, lusschen Maas en Schelde, in de Kempen, en lusschen de Schelde en de Noordzee, in Vlaanderen. Zooals wij bij Tacitus en andere schrijvers der oudheid geboekt vinden, was de levensvvijze dezer verschillige voiker- schappen, op enkele uilzonderingen na, geheel anders dan die hunner voorgangers; vooral hunne slaatkundige inrichting, gegrondvest op de beginseîs, die door de werking der eeuvven heen, thans nog onzen maatschappelijken staat bcheeren, was die van een vrij en zelfstandig volk, zoodat zij de Kclten, ondanks dezer betrekkelijk raeer gevorderde bcschaving, oneindig vooruit waren. Ook waren zij nict weinig trotsch op hunne afkomst en hechtlen zij het grootste bclang aan het behoud hunner eigene wetten en gebruiken, welke de alverwinnende arenden van Rome niet bij machte geweest zijn te veranderen. Wat de Grieken en de Romeinen, toen zij voor de eerste maal een Germaansch léger zagen, het meest vcrbaasde, was de rcusachtige lichaamsbouw^ dier manncn van 't Noorden, tegen { 28 ) wolkc de kleinc gestaltc (1er zuidervolkercn zonderling afstak K Zij waren niet min merkwaardig door de blanklieid hanner huid, de levendigheid hnnner blauwc oogen, en inzonderheid door hun blond en goudgeel haar, dat hen, evenals bij de Kelten, onafgesneden op den riighing of in den nek of op het hoofd met eenen knoop was vastgebonden. Hun woest karakter en dreigende blik boezemde eenen zoo grootcn schrik in, dat, verhaalt C.ï:sar, versebeidene zijner krij- gers, vooraleer tegen hen op te rukken, bunnen laatsten wil lieten opstellen, zeker, als zij bijna waren, het tegen hen niet le kunnen volhouden ^. Geen wonder dan ook, dat de slerkte en de hooge gestalte dier mannen aanleiding gegeven hebben tôt de traditie, dat wij van renzen zijn voortgekomen : geen ander volk op aarde kon hen in moed en onversaagdheid evenaren. Of, zooals door Pomponius Mêla en Tacitus bevestigd wordl, de kindcren der Germanen gewoonlijk naakt gingen en de volwasse- nen zelven in hnnne woningen ongekleed waren, is een punt, dat, met inachtneming van ons klimaatjgrootelijks le betwijfelen valt. De meesten trokken dierenvellen om het lijf of eenen korten mantel, dien zij met eenen haak of doorn, gelijk de Kelten, vast- maakten. Bij sommigcn was de huid van den kop der dieren derwijze over hun hoofd getrokken, dat zij door de ooggaten uit- zagen. Zij gingen veelal met ongedekten hoofde, droegen voet- zolen van bout of leder en eene soort van broek, die slechts tôt aan de knieën kwam. De vermogendsten onderseheidde men aan eene om 't lijf geslotene kleeding, vervaardigd van grof linnen en gekleurd, terwijl zij in 't midden eenen gordel, aan den wijsvinger elker hand eenen ring en om den bals eene ijzeren of koperen ketting droegen. De kleeding der vrouwen was nagenoeg gelijk aan die der mannen; alleenlijk lieten zij den bals en de armen gebeel naakt en droegen zij linnen van purpere kleur. Evenals de Kelten besleedden de Germanen eene uiterste zorg aan het boofdbaar, dat zij voor niets ter wereld zouden hebben ^ CiESAR, II, 50. « kl , 1, 39. (29) afgesneden, daar de dracht van lang haar bij lien een teeken van vrijheid was; daarentegen hiclden zij den baard altijd kort, zich allecnlijk bepalcnde bij groote neerhangende snorrcbaardcn, vvelke er niet wcinig toe bijdroegen om bun mannelijk uitzicbl nog vreesebjker te maken. Hunne wapens, welke zij schicr nooil aflegden, waren voornamebjk : bet sparum,eene soort van lange, lichte werpspies; bet gesum (scbicbt), de oorlogsbiji en bet zwaard. Hun scbild, uit geviocbten wissen, boombast of bout bestaande en met eene dicrenbuid overtrokken, niet zelden met allerlei afbeeldingen van dieren bescbilderd, was lang genoeg om bet gebeele licbaam te bedekken. Wat wij van de woningen der Kelten zegden, is op die der Germanen mede toepasselijk; 't waren voor de meeslen eenvou- dige butten van bout en stroo uit dunne païen, met rijs door- strengeld en met blinkende kleiaarde, soms van verscbillige kleur, bestreken, nauwelijks groot genoeg om de leden van 't gezin eene plaats om den baard te verscbaffen, en die, voor den vorm, niet slecbt aan eenen grooten bijënkorf geleken. De eenen bouwden ze aan den boord of te midden der bosscben; de anderen, vooral de iMenapiërs, op door de natuur of menscbenbanden gevormde boogten, terpen of torpen, naderband vliebergcn gebeeten, ten einde zicb, bij gebrek aan dijken, daardoor te beveiligen tegen den vioed, en vooral tegen de overstroomingen, waaraan deze landen gedurig onderbevig waren. De but bestond slecbts uit éen vertrek, en bad nocli vensters nocb scboorsteen, daar zij veelal maar diende tôt nacbtverblijf of bij guur wcdcr, en 't gezin meest in de opene lucbt vertoefde. Zij badden ook kuilen in de aarde, waarin zij bunnen voorraad konden bcrgen en zicb desnoods verschuilen *. Het is genoeg te zeggen dat de Ger- manen, welke men beeft afgescbetst als in den beginne een zwervend leven te bebben geleid, nu bier dan daar buiine butten opslaande, noch steden nocb eigenlijk gezegde dorpen badden, en dat, wat C.ïsar aanvoert van de opp^da der Nerviërs en der Atuatieken, deze enkellijk bestonden uit in tijd van oorlog opge- * Tacit., Mor. Germ., cap. IG. ( 30 ) richte vcrschansingen, bestemd om er hunnc vroiiwcn, kinderen en grijsaards, huisraad en vce in op te sluiten, terwiji de slrijders tegcn dcn vijand optrokken. « Oppida ut circumdala retiis busta declinuîil, zegt âmmianus Marcellinus. Dit woord van den Romcin- schen geschiedschrijver bevestigt tcn voile datgene van Tacitus^ wannccr hij schrijft : « Nullas Germanorum populis urhes habi- iiiri salis nolum est, ne pati quidem inter se junctas sedes; colunt discreli ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit. » Inlusschen leefden de Germanen hier, niettegenstaande hunne afzondering, in geraeenschap met de leden van hunnen volks- stam en met de nabiirige volkeren. Geene natie was ooit guller in gastvrijheid en onthaal; ieder huismeester nam den aanklop- penden reizigcr in en dischte op naar zijn verraogen. De kuisch- Iieid stond op hoogen prijs, en wie daartegen zondigde, werd noch om jeiigd noch om schoonheid verontschuldigd. Hadden de aanzienlijkcn meer dan éene vrouw (veel min uit welliisligheid, dan om den wille van hunnen hoogen stand, waarmede zekere grootsehheid gepaard ging), de huwelijkstrouw werd streng nage- leefd. Nooit gingen zij echtverbintenissen aan met vreemde vol- keren, en het was ecne misdaad slechts een bepaaid gotal kin- deren te willen hebben en nieuwgeborenen om 't leven te brengen. Zij waren ongevcinsd, rondborstig en hadden maar éen w oord. Daarbij hadden zij eene groote liefde voor de vrijheid en den geboortegrond, en lieten zij zich eerder, gelijk de Ner- viërs, tôt den laatsten man in stukken kappen, dan zieh te onder- werpcn. Daarentegen hadden zij ook wcl andere dan prijsbare hoeda- nigheden : zij waren uitermate bijgeloovig, beminden de werke- loosheid en sleten gaarne den tijd, buiten de jacht, met slapen, elen, drinken en spelen. Soms brachten zij dag en nacht in den drank over, zonder zich dit tôt schande te rekenen, hierin gelijk met hunne voorgangers, welke , gelijk wij gezien hebben, zoo zeer aan die ondeugd waren verslaafd, dat zij van den drank, aïs 't w^are, hunnen god hadden gemaakt. Met de teerlingen en de bikkelen spelen was hun grootste vermaak; daar gaven zij zich zoo driflig aan ovcr, dat zij, na al hun bezit vcrloren te hebben, r 31 ) somiijds hunne vrijhcid zclvc vcrtuischten, hoewcl zij die meer achttcn dan het levcn. Dcze drifl naar drank en spel was oorzaak dat er dikwerf hevigo twistcn ondcr hcn oprezcn, waarin men gewoonlijk van woorden lot daden overging, en waaruit niet zelden doodslagen volgden. De disch, noclitans, waarbij icder zijnen eigcn slocl en tafel had ', was eenvoudig en zuinig; het voedsel bestond mecstal uit wilde vriichten, vlcescli, visch, eicren en gcstremde melk, doch hunne meest gcliefkoosde spijs was varkensvlecsch. Moeskruiden of groenten schijncn hun zooveel als onbekend te zijn geweest, en wat hunne dranken betreft, deze bestonden uit ecn afkooksel van garst of koorn, dal naar ons hier geleek ; uit mee, voortko- mende uit de gisting van honig, geraengd met water, en, naar men V, il, ook uit jenever ^. Het gebruik, uit buffelshorcns te drinken, ofwel uit de sche- dels van verslagene vijanden, was bij de Germanen insgelijks in zwang; zij lieten ook nooit na hunner gasten gezondheid voor te stellen onder het uitsprekcn van : wacht heil! drink heil ! en men had hun smaad aangcdaan, daarbij niet eerst van den aan- geboden drank te proevcn,ten teeken, waarschijnlijk,dat er noch verraad noch bedrog onder schuilde. Hoewel niet van gcestesgaven ontbloot, maakten zij weinig werk van verstandelijke oefeningcn ; zij kenden noch kunsten noch wetenschappcn; het gros des volks leerde noch lezen noch schrijven, maar van kindsbeen af hardden zij hun lichaam tegen de vcrmoeinissen en de guurheid des weders. Zij hielden veel van zwemmen, te paard rijden, jagen en de speer werpcn. Bij deze en dergelijke oefeningen bepaaide zich geheel hunne oefening. Zoolang de zonen der Germanen minderjarig waren, telden zij voor niets in de maatschappij; zij stonden ondcr het toezicht van dcn vader, die hen in den wapenhandel oefende; doch cens den vereischten ouderdom bereikt hcbbendc, leiddc men hen in de volksvergadering en ontvingcn zij schiW en lans, waardoor zij ' Tacitus, Mor. Gcrm., cap. 22. ^ Anton, Geschichte der Deulschen La7idwirlhscliaft, I, 32. ( 52) opliielden alleen den gezinne te behooren en mondig werden verklaard. Nietvoor de jongeling twinlig jaren was geworden en getooud had in staat te zijn om het vaderland te verdedigen, koos hij,met goedvinden zijner ouders, eene echtgenoote, waarbij deugd en onschuld vooral zijne aandaclit vestigden. De docliters liadden geene vrije keuze, maar moesten zich den jongeling lalen welge- vallen, dien hare ouders, of na dezer overlijden, liare broeders of yerwanten haar oplegden. Ook bracht de vrouw geenen briiid- schat aan den man, maar deze aan de vrouw. Deze bruidschat beslond gewoonlijk in cen opgetuigd paard.een paar ossen,bene- vens een scbiid met framei en zwaard. Hierdoor kon de vrouw zich steeds het mannelijk bestuur herinneren, waaraan zij zich onderwicrp en waarnaar zij luisteren moest, evenals een gctoomd paard naar zijnen berijder; den arbeid, welken zij met haren man, tôt onderhoud van het gezin te verrichlen had, evenals een koppel ossen, die le zamen den plocg irekken, en eindelijk het gevaar dat zij, zoowel als de genoegens, met hem te deelcn had, zonder hem daarin te verlaten. Door het wapentuig, dat de vrouw dan ook gemeenlijk aan den bruidegom gaf, werd deze daarenlegen herinnerd wat zijne roeping was, en wat zijne gezellin, die zich aan hem oveigaf en toevertrouwde, van hem cischen en verwachtcn kon *. Eens de overeenkomst gesloten, had de trouwbelofie of onderli'ouw plaats, hetgecn gcschiedde met de verwisseling der ringen, waarna ten bepaalden dage de echt werd gevierd in 't mallum of gouwding, ten bijwezen der magen en vrienden van de verloofden. 's Anderdaags gaf de echtgenoot aan de vrouw een geschenk, gcheeten morgengave^ en kwamen bloedverwanten en vrienden liaar insgelijks met geschenken vereeren. Zoohaast de vrouw die ontvangen had, werd heur haar gevlochten en opgebonden; van dan af begon hare laak van huisvrouw en blecf zij haren man in ailes ondergeschikt. ^ Van der Aa, Aardnjksliundig woordenhoek der Nederlaiiden, I, alge- meen overzii^t, bl. 6. (53) Het schijnt niet dat voor de invoering des christendoms onze Germaansche vooroiiders de trouwbelctselen kendcn : immers nog in 554 zien wij Rad\vig,koningder Warners (ecn heidensclie volksstam in Fricsland), zijne sclioonmocder liuwen, tcrwijl nog in de X*" ceuw de bewoners van 't eiland Walcliercn met hunne zuster, en ja met hunne eigene moeder trouwden '. Ilct gebeurde zeiden dat de huwelijksplichten overtreden wcrden : wanneer dit bij de vrouw plaats bad, onderging zij dan ook cène voor- bceldige bestrafïing : de ecblgenoot sneed haar de haarlokken af en joeg haar, in de tegenwoordigheid harcr bloedverwanten, gansch naakt uit den huize, zonder er nog naar om te zien. De echtseheiding kon niet dan om zware rcdens, als overspel, onvmchtbaarheid dcr vrouw en onvermogen des mans, soms ook wel door den vrijen wil beider echtgenoolen, worden uilge- sproken. Het was zeldzaam dat de vrouw, weduwe geworden, een tweede huwcb'jk aanging. Er waren dric, of liever vier standen bij de Germanen : de adel, de vrijgeborenen, de vrijgemaakten en de lijfeigenen. Het opper- hoofd of de koning, die een zeer bcperkt gezag uitoefende, werd uit den adel gekozen, en wel voornamelijk uit diegenen, welke door schranderheid, beleid en doorzicht boven anderen uit- blonkcn. Zoodra de keuze gedaan was, werd de verkozene op een scbild gezet en door uitgelezene jongelingen in de hoogte gchcven. De daarop volgende oversten droegen den naam van hoofdrech- ters of opperhoofden; deze hadden, ieder in zijne landslrcek, le beslissen over zaken van gewoon belang, terwijl de groote aan- geiegenheden wcrden verhandeld op landdagen of volksverga- deringen, waar ieder vrijgeborene spreken en stemmen mocht. Dcze vergaderingen, welker bijwoning niet verplichlend was. wcrden in de opene îucht, bij nieuwe of voile maan, gehouden,cn eindigdcn gewoonlijk met een gastmaal.Aan iederender genocmde boofdrechters wcrden, op dezelfde wijzc, bonderdmannen (cenle- narii) toegevocgd, die een rechtsgebied van minderen omvang hadden, hun tcvcns tôt raden verstrekten en hunne vcrricli- ' Wage.naar, Vaderlandsche historié, I, 316. Tome XXXH. 5 (34 ) lingen gezag bijzetteden.Dcze laatsten dienden den opperhoofden in vrcdesfijd tôt luister, en in tijden van oorlog tôt bcscherming, want elk ijverde om het naast bij zijn opperhoofd te zijn en hem in manhaftigheid te evenaren, zoo niet te overtrefTen. De vrijgeborenen hadden, als de edelen, de uitgestrektste pcr- soonlijke vrijheid en onafhankelijkheid; allcn hadden gelijke rcchten en gelijk stemrecht in de volksvergaderingcn, behalve dat de edelen na den koning het woord voerden en de bestuur- lijkc ambten hiin bij voorkeur werden opgedragen. Deze stand, die, evenals de edelen, geene belasting betaalde, maakte de aan- zienlijkste raacht der natie uit. De vrijgemaakten waren zulken, die slaaf geweest waren en hunne vrijheid bekomen hadden, 't zij om bijzondere getrouwig- heid of om eenige uitstekende daad in den krijg. Zij mochten geene getuigenis afleggen noch openbare ambten bedienen, en vormden alzoo eene klas tusschcn de vrijen en de lijfeigenen, nagenoeg gehjk aan de lidi der Salische wet en aan de laten der middeleeuwen. De slaven, of lijfeigenen, eindelijk, waren zondcr rang in de samenleving. Alhoewel geheel en al in de macht hunncr meesters, zonder wier toestemming zij zelfs niet mochten in den echt treden, waren zij echter niet, gelijk bij de Griekcn en de Romcinen, aan ruwe mishandelingen blootgesteld. Zij verrichtlen den huisdienst of het landwerk, bewoonden afzonderlijke hutten in de nabijheid van de hoeve hunner eigenaars en wisten voorts wat zij dezen in vergelding der hun overgelatene gronden, in koorn, vee of kleedingstukken, hadden op te brengen. Het waren der- halve geene slaven in den vollen zin van het woord, maar veeleer dienstbaren, aan hun kort gesneden haar en bijzondere kleeding van de vrijen en de vrijgemaakten te onderscheiden. Dusdanigen waren de kinderen der onvrijen; de krijgsgevangenen; dcgcnen die door spel, hongersnood of andere ongelukken hunne vrijheid verloren hadden, alsmede dezulken, die hun verschuldigd weer- geld niet konden betalen. Gelijk men eenige regelen hooger gezien heeft, was de volks- macht bij de Germanen zeer uitgebreid. Dit uitvloeisel hunncr (35 ) vrijheidszuclit blonk vooral iiit op de aîgemeene landdagen, waarop vrede en oorlog of andcre belangrijke zaken aan hct gemeen goedvinden onderworpcn werdcn. Indien liet gedane voorstcl misliaagde, werd dit met algemeen gcmor afgekeurd; bcliaagde hct, dan werd zulks door het schiidden der speren aan- getoond. De door lien gekozene oversten liadden geen ineerder gezag dan de onderdanen, maar moesten zich naar de mccrder- heid voegen; zelfs den koning werd geen meerder voorrcclit toe- gekend dan hen ten oorlog te geleiden en hiinne vergadcringen voor te zitten; zoodat hunne politieke inrichting, nagenoeg gelij- kende aan die van Zwitserland, aïs de grondsiag onzer hedcndaag- sche instellingen, beheerscht door het princiep der volkssouve- reiniteit, mag worden aangemerkt. Wij zien in de boeken van C^sar en Tacitus dal de grondei- gendom bij de Germanen door gansch andere wetlen, als later Icn onzent in voege gekomen, beheerd werd. Niemand van hen, zegt C^SAR, had vaste, bepaalde akkers, maar elk moest zich te vreden houden met hetgeen de kantonrechters jaarh'jks onder de verschilh'ge familiehoofdcn ter bebouwing aanwczen. indervocge dat dczelfde grond nooit gediirende Iwee achtereenvolgendc jaren in iemands bezit bleef. De oorzaak van dit gebruik schrijft bij daaraan toe, dat men wilde belctten dat het volk, zich te veel aan het plaatselijke levcn der landbouwers hechtende, zijnen oorlogs- geest zoude verhezen; dat de toenemende vergrooting cens grondeigendoms eindigen zou met de rijken machtig genoeg te niaken om de armen te verdrukken, en dat de bezitlingsgeest, tôt ecne noodlottige begeerhjkheid aanleiding gevende, twisten en oneenigheden zou doen ontstaan en het gevoel der gehjkheid ver- nictigen *. Naarmate een volksstam zich in eene onbewoonde landstreek kwam nederzetten, kreeg elk hondcrdtal famihën, waaruit de gemeente was samengesteld, een deel grond, dat in loten of kavels gesplitst, tusschen ieder van hen werd onderverdeeld. Deze loten waren min of meer beduidend, volgens het aanzien ^ C.ïSAR, VI, 22. { 30 ) en dcn rang der familiehoofdcn, wclke ze, op hunne beurt, aan hunne dienstlieden ol' lijfeigenen afstonden, om door dezen, mits de hooger aangeduide vergelding, tôt den vruchtenkweek te worden aangewcnd '. Het aldus verworven eigendorasrecht kon niet worden ver- vreemd dan met inachtneming van streng nageleefdc bepalingrn. Kwam de vader te stervcn, zoo vervicl zijne bezitting van rechls- wege op dcn oudsten zoon of, indien hij geene raannelijke erfge- namen achlerliet, op den naasten vaderlijken bloedverwant, want de vrouwen waren van aile bezitrecht uitgesloten. In vergoeding >verden aan de andere zonen nieuwe loten in de gemeentegronden afgestaan, waardoor zij gelijke rechien in den Staat verkregen en bijgevolg gclijkelijk bedeeld wcrdcn"^. Het opvolgingsrecht was in voîkomene overcensteraming met de inrichting der familie; bel had zijnen grondslag in het princiep dal de onroerende gocderen om zoo te zeggcn eene massa uitmaakten, wclke toebeboorden aan de familie, als gerechtelijke gemeenle bcschouwd. Binncn zijn leven kon de bezitter dezer goederen er niet vrijlijk over beschikkcn ; de bloedverwanten hadden het recht zich legen de ontvrecin- dingcn, die hij zonder hunne loestemming deed, te verzcltcn. Na zijne dood kwam het bezitrecht zich in den persoon van den erfgenaam vcrcenigen, met de rechten, die hem te voren, in zijne boedanigheid van lid der familie, waren toegekend. Hij volgdeden overledene op in zijne goederen, gelijk hij hem opvolgde in de plichten van beschcrmingen familiewraak, die ermede vcrbonden waren ^. Het strafstelsel der Germanen was even weinig ingewikkeld en gansch in ovcreenkomst met hunne staalkundige inrichting. Alleen tegcn de verraders, de overloopers, de lafaards en de eervergetenen, zcgt Tacitus, werd de doodstraf uitgesproken; al de andere misdrijvcn en overtredingen werdcn slechts als per- soonlijke belccdigingcn aangczien, w^elker beslraffing men over- * Tacitls, 3/or. Germ , cap. 26. 2 Ph. Blommaert, Aloude Geschiedenis der Delgen, 480. 3 Ganser, Le droit coutumier (Delg. jud., X, 150). i ( 37 ) liet aan degenen, die in hunnen pcrsoon of goederen waren le kort gedaan. Het was zelfs eene plicht voor iedcreen hct hem toegebrachte leed niet ongevvroken te laten , gclijkmede voor elk lid dcr familie van den beleedigde het recht van wraakneming, dat men faidha noemde, uir te oefenen. Dat hier misbruiken iiit sproten, is te begrijpen, en 't was dan ook om die le keer te gaan, dat de Germaansche wet op den duur een bevredigingstelsel invoerde, door de zaken van dien aard aan het oordeel der rechters te onderwerpen. Deze bepaalden derhalve het bedrag der I)oete, door den misdadige op te brengen, en waarvan de Iwee (lerden, of het eigenlijke weergeld, aan den verongelijkte of dezes famille, het overig derde aan àcn vorst of aan den slaat toekwam. De grootste misdaden, als doodsiagen, brandslichtingen en dief- stallen konden aizoo, gelijk de lichle belcedigingcn, door het weergeld worden afgekocht, maar de verzoeningsprijs verschilde natuurlijk naar gelang van het misdrijf of de overtreding. Wan- neer de boetplichtige niet voldoen kon, bleef ei^ hem niets anders over dan met zijne vrouvv en kinderen in dienslbaarheid le Ireden, of wel gebruik te maken van het hem toegestane vour- rechl, de hem opgelegde plicht « van zijnen nek te schudden » en er zijne naastbestaanden mede te belasten. Dit zonderling gebruik, chrenecliriida geheelen, en dat eerst in 595 door koning (]hildebert kon worden afgeschaft, bestond hierin : de veroor- deelde riep zijne bloedverwanten bijeen, nam met de linkerhand een weinig aarde uit de vier hoeken zijns huizes, ging zich ver- volgens op den drempel der woonst plaatsen, met het gelaal naar binnen gekeerd, en wierp de aarde over de schouders zijns naasten blocdverwants, die daardoor met de belaling van het weergeld belast bleef. Daarna ontkleedde hij zich lot op het hemd, sprong blootshoofds en barvoels, met eenen stok in de hand, over de haag, die zijn eigendom afsloot, na vôor twaalf getuigen te hebben gezworen dat hij boven of onder de aarde niets mecr bczat, dan hij had aangeboden. Dit gedaan, kon hij voor de op hem • drukkende boete niet meer vervolgd worden, tenware de verschil- lige leden zijner familie, op welke hij alzoo beurlelings de chrene- chruda loepaste, niet betalen konden, in welk geval de boel- ( 58 ) plichlige, na viermaal door den klager te zijn aangemaand gcweest, de doodstraf onderging *. Alhocwel heidenen, liechtten onze voorouders een groot belang aan hunne godsdienslige plechligheden; zij oefendendiebij voor- keur op de heuvels en in het dichtste der wouden, aan bronnen of rivieren, en hadden een zeer hoog begrip van de godheid, welke zij, gelijkTACiTus ons leert, niet vatbaar geloofden om in tempels te worden opgesloten. Evenals hunne hutten was de offerplaats afgeslotcn door een gracht of paalwerk, en daar te midden, naar de oostzijde, stond het ou ter van steenen blokken, hetwclk door- gaans rond en bedekt was. Rondom deze plaats vvaren loofhulten van boomtakken met banken, waar men de godsdienslige feest- malen hield. Dat zij naderhand ook tempels bouwden, blijkt uit de ievensbeschrijving van St. Elooi, waarin men vindt dat deze geloofsprcdiker, in Menapië gekomen, daar vêle tempels ver- nielde : fana nonnulla deslruxit, waar Thor, Woden en Freyr werden aanbeden. Hunne godenleer was niet min uitgebreideningewikkeld als de mythologie der Grieken. Hun grootste god was Woden, bij C^sar en andere Romeinsche schrijvers door J/ercMn'Msaangewezen,en, als de schepper van het lieelal en het menschelijk geslaeht, ook wel Alfador, Alfadur, Alvader %(inoQmà. Daarop volgden Thor, de god des donders en der luchtgesleldheid, en Freya, Wodens echtgenoote, als de godin der liefde, des huwelijks en der vrucht- baarheid vereerd. Voorts hadden zij JVîord, den god der winden, der zee en des vuurs; Tyr of Dys, in de Edda als de dapperste der goden, naast Woden, beschreven; Bragi, beroemd wegens zijne wijsheid en welsprckendheid; Hehndallrj ook de witte god genoemd, van wien men zegt dat de negcnde niaand (November) hem is toegewijd; Baldet, Vidar, Loki en meer andere goden, ascn en asinen, die ieder de eene of andere deugd of hoedanigheid verpersoonlijkten. Ook wil men dat de nog tegenwoordig bij ons gebruikt wordende namen van de dagen der week aan de namen hunner godheden onllcend zijn. De twee eerste waren, namelijk, * ScHAYES, La Belgique et les Pays-Bas, I, 258. (59) nan de Zon en de Maan, door lien mede als godheden vereerd, toegewijd ; de derde werd naar Dijs, dcn dapperen strijdgod, genaamd; de vierdc naar Woden; de vijfde naar Thor; de zesde naar Freyr of Freya, terwijl de laatste, naar men wil, zou afgeleid zijn van de Romcinsche godheid Saiin^nus, die ook bij de Kellen werd vereerd. Het Walhalla was de plaats, waar de zielen der op 't slagveld gesncuvelden door zekere goddelijke raaagden of witte vrouwen, Nornen en \Yalkuren gchceten, werden opgenomen : aldus eene soort van lieldenhemel, in tegenstelling met HeÂheim^ de ondcr- aardsche verblijfplaats van de zielen der anders gcstorvenen. Boonien, waterpoelen en bronncn, ja tôt kocien, paarden en vogelen werden door onze ^oorouders insgelijks vereerd; inzon- derheid den eik, dit zinnebeeld van macht en grootheid, schreven zij eene gebeimnisvolle kracht toe; zij bescbouwden hem als den stamvader der menschen en des menschelijken geslachts, in wiens kruin zich de godheid bij voorkeur verborgen hield, en voor niets ter wereld zoiiden zij hunne bijl erhebben aangeslagen, zelfs dan, wanneer bij door oiiderdom vergaan was of een slorm hem had neergeveld. Ter verricliting der godsdienstige plechtigheden had men priesters, zangers en priesteressen; de eerstgenoemden, met eene buitengewone macht bekleed en bijzonder invloedrijk, waren de offeraars bij gewone feesten en vergaderingen, raadpleegden de goden bij algemecne onheilen en landsrampen, bewaarden de onschendbaarheid der heilige woudenenofferplaatsen, hielden de orde in de volksvergaderingen en bij het léger en voerden de dood- vonnissen iiit. De zangers of skalden zongen den lof der goden, beiirden door hunne liederen den strijdlust bij het volk op en maakten deel van den geestelijken stand; terwijl de priesteressen oî alrunen niet alleenlijk profezeerden, maar ook de geneeskunde bcocfenden. Eene dergelijke priesterin was Velleda, die in den krijg der Belgen tegen de Romeinen, oiider Civilis, haren land- genooten heil en Romes ondergang voorspelde. — Wichelaars en waarzcgslers bezaten ook grooten invloed, dewijl deze in aile belangpijke omstandigheden werden geraadpleegd. ( iO) De offers bestondcn in aile slag van vec en gevvassen, vooral paarden, ossen en slieren, welker vleesch gczoden en onder de gildegenooten (want de Germanen waren tôt gezamenlijke offerande en wederzijdsche verdediging genoolschappelijk vereenigd) werd iiitgedeeld. Het bloed van het geslachte dier werd in bekkens of vaten verzameld, waarmede men den heiligen disch en het outer bestreek en de deelnemers besprengde. De eerste beker werd Woden toegedronken voor des konings zege en het landsheil; dan 1er eer van Niord en Freya, voor den zegen over de vruchten der aarde en den vrede; de andere bekers, ter gedacbtenis van beroemde helden of der afgestorvene bloedverwantcn. De wijze, waarop onze Gerraaansche voorvaderen bij het ofFeren te werk gingen, was, zoo men ziet, eenvoudig en stichtend, en niet zoo wreed als bij de Gallen, die hunnc offers op eene waarlijk onmenschelijke wijze ombrachten. * Het dient evenwel niet ver- zwegen te worden, dat groote misdadigers of gevangenen somtij'is ook, tôt bedaring van den toorn der goden, werden geslachtofferd. Even eenvoudig doch indrukwekkend was hunne begravings- wijze. Nadat het lijk gedurende drie dagen en drie nachlen door magen en vrienden bewaakt, en de overledene door lofliederen wasbezongen geworden,droegmen het naar de grafplaats,dichtbij het gewijde woud. Daar werd het lijk op eenen houtstapel lot assche verbrand en de asch in eenen aarden pot of lijkbus ver- zameld, welke men daarna met graszoden overdekte. Dit gedaan zijnde, hield men het doodenmaal en dronk de zoon sin faders minne; hoe meerdaaraan medehielpen, hoe grooler eer den over- ledene bewezen werd. De lijkbrand hadgewoonlijkplaats bij onder- gaande zon, wanneer het tôt weemoed stemmend tafereel der in rust zijgende natuiir nog den indruk van het treurige tooneel kon vergrooten. Bij den lijkbrand van vorsten of andere aanzienlijkcn des geslachts verbrandde men ook de voorwerpen, die de afgestor- vene meest had gelicfkoosd, als zijn paard, den bond en soms den slaaf van den hcld. Wceklachten en tranen hielden spoedig bij hen Oj). * DiODOR. SlCDL. lib. V. ( 41 ) Vcclvuldig waren de plaatsen, waar de vcrbrande overblijfsclen derovcriedenen aldiis werden hijgezet. Die grafheuvclcn (tumuli), zooals men er hier te lande thans nog verscheidene aantreft *, waren gewoonlijk eenen halven lot vier voet hoog en liadden van () tôt 20 schreden in den omvang. Nevens de gemelde asch- en beenderurnen werden sonilijds kleinere geplaatst met spijs en drank voor de afgestorvenen, niet zelden ook met allerlei andere voorwerpen, als : metalen ringen, armbanden, halsversiersels en dergelijke. Wij zegden liooger dat onze Germaansche vooroudersongcmeen bijgeloovig waren. De antwoorden hunner waarzeggers werden aïs godspraken geëerbiedigd; men gaf acht op het geluid en het vliegcn der vogelen en op het gehinnik van witte paardcn, tôt dat einde in eene afzonderlijke plaats gevoed. Zocht men den uitslag van eenen moeilijken oorlog te kenncn, men liet eenen vrcemden krijgsman met eenen eigen landgenootin het strijdpcrk gaan en de lîitslag wcrd als een voortecken opgenomen. Het vuur kende men eene heilzame kracht toe; zelfs de rook had een wonderbaar ver- mogen, terwijl de asch met de handen weggcdragen en op de akkers gestrooid werd, in de hoop van eenen goeden oogst te bckomen. Onderlusschen geloofde men vrij algemeen aan een opper- wezen en aan zijne alomtegenwoordighcid ; men verwaehtte een onstcrfelijkleven in Wodens paleis, het prachtigc Walhalla, waar de zaMgen oud hier zouden drinkeniiit de schedelsder verslagene vijanden, hetgeen ons de twec groote trekken van den aard der Germancn te kennen geeft : eene voortreffelijkc gave — de dap- perheid; eene groote ondeugd — de dronkenschap. Aangaande liunne godsdicnstige feesten is 't een opgemerkt feitjdat die levens als volksvermaken waren ingericht. Die feesten hadden vooral den eerdienst der naluur lot grondslag en de jaar- gelijden speelden daarin de hoofdrol. Dusdanig waren de vier groote jaarlijksche feesten of ofTerdagen onzer voorouders, welke * Namelijk in de omslreken van Ronse, te Roeselare, SL-Denijs-Wes!rem, Merendre, Melle, Dikkelvenne, Mespelare, Waasmunster, Baasrode, Aslenc (in Vlaanderen), te Rethy, bij Postel (Anlvverpen), le Savenlhem (Brabant), le Ampvin, Avesnes (Luik) enz. ( 42 ) nog heden len dage omirent dezelfde tijdstippen, doch onder andere benamingen en met anderc slrekkingen, gevierd worden. De eerste dezer pleclitighedenjhet Joel-of Midwinlerfeestgenaamd, was verreweg de belangrijkste en ingesteld ter verlicerlijking der nieuwe zon, waarbij de goden op de aarde neerdaalden om den menscben heil en vreugde aan te brcngen. Zij ving aanwanneer de zon, aan den zuiderkeerkring gekomen, hare terugreis tôt ons schijnt te bernemen, dus in den nacbt van den 21 Deceraber, waarmedc de eerste maand des jaars begon en een nieuw licbt en levcn opging. Dit feest, dat bij de invoering van 't Christendom in 't Kerstfeest overging, duurde twaalf dagen en werd op de luidrucbligste wijze, onder zingen, spelen en drinken, bij naclite- lijke vreugdevuren en feestmalen gevierd. Den dertienden dag werd bet gesloten, en die dag werd daarom Dertiendag genoemd, zooals nog beden in vêle streken Driekoningendag, de dertiende dag na Kerstdag, Dertiendag wordt geheeten. Gedurende bet Joel- feest werd aile grof werk opgescborst ; de misdadigers waren alsdan voor de vervolgingen des gerecbts bevrijd, en aile twist of gcvecbt werd uitgesteld. Men braoht zijncn vrienden bezoeken, deed elkaar gescbenken, en zoo men met iemand in oneenigbeid bad geleefd, men poogde zicli weder te verzoenen. Hct Iweede groote feest, dat gevierd werd bij de lenteëvening en met den voornaamsten der algemeene landdagen samenviel, droeg den naam van bet Oosterfeest. Dan voerde men bet beeld des doods of des winters naar den vloed of de grens van de gouw en bracbt bet sierlijk gebulde beeld der herlevende natuur jube- lend in de plaats. Het derde, dat Midzomerfeest werd gebeeten, viel op bet tijd- stip dat de zon baar hoogste standpunt aan den bemel bereikt, dit is rond 20 Juni. Dien dag, evenals op bet Oosterfeest, werd bet Noodviiur aangestoken, ter berinnering aan den dood van Balder en den wereldbrand. Ilet vierde der groote jaarlijkscbe feesten, eindelijk, bad plaats bij de berfstevening en droeg den naam van bet Oogstfeest. De Germanen voerden ook in pleehtige optocbten hunne goden door de gouwen rond, opdat ze bun eenen rijken oogst zouden ( 43 ) schenken en andere gunsteii en voordeelen aanbrengcn. Dit geschiedde op den gewijdcn wagen, die overdokt was met cen kleed en voortgetrokken werd door witle paardcn, of somtijds door koeien, als 't symbool der vruchtbaarheid. Een onniisbaar vcrmaak bij de Germaanschc fcesten was 't dansen om vuren en 't springen door of over de vlammen; ook liaddcn zij hunne scbouwspelen, docb niaar van ëcne soort, te weten den zwaardendans : naaktc jongelingen wierpen zicb met eenen sprong tiisscben zvvaardcn en dreigende frameeën, en badden van die oefening eene kiinst gemaakt, wclke met bcvalligheid gepaard ging. * Dat zwaarddansen, gebjk wij verder zullen zien, bleef tôt het einde der middeleeuwen, ja in Vlaanderen tôt aan onzen tijd nog in den smaak, al sprong men niet meer naakt en op 't einde door stokken of liouten zwaarden. Onder de andere spelen, die tôt lichaamsbeweging en tijdverdrijf strekten, waren bet steenwerpen, 't spiesslingeren en 't springen de meest geliefkoosde, en de vrouwen vermaakten er zicb mede zoowel als de mannen. Koningin Brnnehilde, in 't Nevelingenlied, was in die spelen zoo bebendig, dat zij geenen vorst tôt echtge- noot begeerde, of bij moest haar daarin overtreffen. Nog hadden de Germanen de bolspelen, wedloopen en 't klimmen, ongeliik- kiglijk , zoo wij zegden, ook het dobbelspel, waarbij zij zelfs, als ailes verspeeld was, hunnen eigenen pcrsoon op bet spel zetteden. Om nu deze schets van de zeden en gewoonten, het huiselijk en openbaar leven onzer Germaansche voorouders te volledigen, boeven wij er nog eenige woorden bij te voegen in verband met het hoofdzakelijkste deel dezer verbandeling : himne landbouvv- kennis en hunne handels- en nijverheidsbetrekkingen. Dat, in de eerste tijden hunner bezetting van onzen grond, de Germanen zich niet, gelijk hunne voorgangers de Kelten, op den akkerbouw toelegden, is een punt dat ons door de oude schrijvers te wel is bewezen, om het te mogen in twijfel trekken. Om hen echter, gelijk men gedaan heeft, af te schetsen als geenen land- bouw drijvende, of ten minste als zicb daar weinig mede ophou- * Tacitus, 3Ior. Germ., cap. 24. ( 44 ) dcnde, zouden wij gegronde redens raoeten hebben om de getuigenis der ouden legcn te spreken. Inderdaad wij lezen bij C^SAR, dat de Belgenzichin onze gewesten iicderzettcndc, daartoe waren aangelokt door de vnicbtbaarhcid van dcn bodem : propter loci fertilitalemj en tocn Tituriiis en Cotta hunne legioenen in de gouwen der Menapiërs leidden, wordt er gezeid dat zij de korcn- velden verwoestten, terwiji dezcifde CiESAR verhaalt dat hij, het overrijnsche Germanie ontvluchtende, waar zijn léger gebrek aan Icvensmiddelen zou gehad hebben, zijne troepen op de vruchtbare velden der Ebiironen en Ncrviërs tcrugbracht. Een ander geloofwaardig schrijver, Plinius, na gemeld le hebben lioe zij hunne korenlanden bewerkten, voegt er bij dat de Trevieren, toen hun koren in eenen buitengewoon strengen winter door de geweldige koude bevrozen was, hunne landen in de maand Maart opnieuw bezaaiden en aldus eenen zeer rijken oogst bekwamen. Eindelijk Cerealis,zooaIs Tagitus schrijft, noemt diizell'deland, en Gallia Belgicain 't algemeen, /<:ectmrf/s simum solum; bewijzen genoeg, nieenen wij, dat de velden van Vlaan- deren, Brabant, Limbiirg, Henegouw en Luxemburg, hoevvel doorsneden door uitgestrekte bosschen en moerassen, voor cen groot deel door de bebouwing waren vruchtbaar gemaakt. Wij willen aannemcndat de landbouw toen echlor nog maar in zijne kindsheid was : de aangehaaide oude schrijvers bewijzen het; doch waar rogge, garst, baver, vlas, boekweit en meer andere veldvruchten groeiden en een aanzienlijke veestapel de voornaamste rijkdom der natie uitmaakte, zulk land, neen, kan nict worden voorgcsteld aïs eene wildernis, en de verschillige volksstammen, die er, onder de schaduwe der vrijheid, hunnen zctel hadden opgeslagen, kunnen geene barbaren geweest zijn. Onder de hooger genoemde volkeren van den Germaanschen stanijdie in C/Esar's tijd België bewoonden, waren de Menapiërs de meest be>chaafden, en degenen die een min zwervend leven leidden. Allioewel in een bij uitstek ongunstig oord gevesligd bebouwden zij hunne velden met zorg en kunde en hadden geleerd het slijk en de mergelder rivierenmet het dorre zand van duin of heide lot meerdere vruchtbaarmaking le vermengen. Zij gingen (43 ) nit op de jacht en op de vischvangst en vcrzorgden eene aanzicn- lijke gnnzcn- en vceteelt. De ganzen zonden zij met gelieelc kudden naar Rome, ahvaar die, evcnals het rund- en varkcn- vleeseh, dat zij bijzonder smakelijk wisten te bcrciden en te rooken, als lekkernijen gezocht werden. Zij drcven handcl met de bevolking der kusten van Groot-Briltanië, en bezigden daartoe schepen, gelimraerd van eiken balken, die door groote ijzcren nagels waren bevestigd en voorzien van ankers, kettingen en zeilen, — deze laaste gemaakt uit goed bereide, slappe dieren- vellcn. De vrouwen sponnen de wol der schapen, weefdcn Iaken, vervaardigden de kleederen en voorzagen in de buiselijke be- hoeften. De Nerviërs, daarentegen, bemoeiden zicli zooveel niet met den landbouw en dreven in het geheel gecnen koophandel; zij ge- doogden zelfs op hun grondgebied de tegenwoordigheid niet van vreemdc kooplieden, uit vrees dat de wijn en de pracht hunne krijgers zouden bederven en verweekelijken. Ten opzichte der geheele natie was de nijverheid nog in harc wieg en bepaaide zicli bij het maken der voorwerpen van aller- eersle noodzakelijkheid. De vervaardiging hunner wapenen, van liunne nog onvolmaakte landbouwwerktuigen, van grove stoffen voor hunne klceding en van wat huisgerief, waaronder grof poltenwork, eeaige gclijkenis aanbiedende met dat wat ons van hunne voorgangers, de Kelten, is ovcrgebleven, ziedaar waarin, vôor de Romeinsche overheersching, de nijverheidsvJijt der Germaansche Belgen bestond, terwijl, wat hunnen koophandel betreft, builen dengenen, dien wij hiervoren hebben geschetst van de Menapiërs en de Morienen, deze zich insgehjks bepaaide bij de eerste levensnoodwendigheden, althans ons niet genoegzaara Lekend oni er meer, dan wij hier doen, over uit te weiden. ( 46 §4. — België onder de Romeinsclte overheersching ; — onder de Franken. — Invoering des Christendoms. De in de voorgaande bladzijden geschetste zeden en gebriiiken onzer Gerraaansche voorouders bleven voor het grootste deel in zwang onder en zelfs nog na de heerschappij der Romeinen, die België, gelijk men weet, eene halve eeuw voor de tegenwoordige tijdrekening veroverd en in eene Romeinsche provincie her- vormdhadden.De pogingcn vankeizer Augustusen zijne opvolgers om deze gewesten geheel en al op zijn Romeinsch in le richten, sluitten op de diep gewortelde gehechlheidhunner bewoners aan ailes, wat hun eigendommelijk was, en hadden alleenlijk voor gevolg ben in zekere mate te bedwingen, zonder de aloude zucbt naar vrijheid en zelfstandigheid in bunne ziel te versmacbten. De meeste schrijvers zijn bet op dit punt volkomen eens, dat de Romcinscbe besebaving bier te lande weinig of niet doordrong; len lioogste scbijnt zij barcn invloed meer of min te bebben doen gevoelen in de groote centrums der bevolking, als te Trier, te Bavai, le Doornik en te Tongeren, gelijkmede misscbien in bet oostelijk en zuidelijk gedeelte des lands, alwaar de bewoners met de er zich nedergezet hebbende Romeinen in aanraking kwamen en dczer meer gevorderde beschaafde levenswijze van lieverlede zullen bebben aangenomen; overal elders, zoowel ten noorden als in 't westen van België ondergingen de voorouderlijke zeden sellier geene verandering en bleef de Germaanscbe volksgeestzijn eigenaardig karakler bebouden. De aardrijkskundige Strabo, die omirent 70 jaren na de verovering van Gallië scbreef, schildert de Belgen nog onder dezelfde trekken af als de groote Romeinsebe veldbeer-gescbied- scbrijver. In Tacitus, die eene balve eeuw na Strabo leefde en in wiens keurige gescbiedenis zoovcel merkwaardige bijzondcrbeden over Belgisch Gallië en zijne bewoners voorkomen , treft men siechts eene enkele plaats aan, waar van bet toenmalig bijzondcr leven der Belgen wordt gewag gemaakt, dâar, namelijk, waar bij { 47 ) van den Germaanschen oorsprong der Nerviërs en Trevicrcn sprekende, le kennen geeft dat hct wocst karakter en de ruwheid van de zeden der voorouders nog bij de afstammelingen, althans voor een gedeelte, wordt tcruggevonden. En dit is niet te verwonderen, wanneer men, met de cvcnlijdige schrijvers in de hand, eenen blik werpt op de geheele Bclgische landstreek, welke slechts eeuwen na den val van het Romeinsche rijk, ten gcvolge van ganscli andere oorzaken dan de maclit der wapenen, van uitzicht begon te veranderen. Strabo en Plinius, en na hen Dio Cassius, schilderen Vlaanderen af als een armoedig, onvruchlbaar en verlaten gewest, gebuld in nooit opklarende nevelen en koude, onvoorzien van groote volkrijke stedcn en vlekken,met hier en daar wat ellendige hulten in heide en moeras, waar de jager, de herder, de visscher of de landbouwer zich zeker over geen benijdenswaardig lot verheugen mocht. Nog in de IV* eeuw hing de H. Paulijn geen ander tafereel op van Menapië; Iweemaal daags bedekten de zecgolven de lage vlakte lot verre in het land, zoodat de bewoners dier streek lelkens genoodzaakt waren zicli op hoogten, door de natuur of menschenhanden gevormd, te beschutten. Het oude land der Nerviërs vertoonde gedurende de geheele Romeinsche overheersching éene woeste, moerassige landstreek, met hier en daar cenige openliggende bouwlanden in de nabijheid der rivicren, terwijl Taxandria en orastreken bijna éene heivlakte uitmaakte en het overige des Belgischen bodems schier geheel en al door het Koolwoud {Silva Carbon aria) was bedekt. De staatkundige inrichting en de maatschappelijke toestand der bevolking w erden, het is waar, merkelijk gewijzigd. Niet alleen legden de overheerschers de hand op eene groole iiitgestrekthcid laiiderijen, de beslc welke zij maar konden aantrefFen, en die zij ten voordeele van den Staat verhuurden, of ter belooning van bewezene diensten aan hunne vrienden en beamblen wegschon- kcn; niet alleen werd de bloem der jongclingschap bij de Romeinsche légers ingelijfd en kwam de lijfeigenschap,onder den vorm eener wezenlijke slavcrnij, lot stand; maar geheel 't inwen- dige besluur, de ziel der nalie, werd op vreemden leest geschoeid, ( 48 ) ongeminderd een gansch hatelijk stelsel van belastingen, welke toi onderhoud der légers en bezoldiging der talrijke bedienden mocslen wordcn opgebracht. Deze belastingen bestonden vooreerst uit het boofdgeld, of de schalting op de ingezetenen ten voordeele van den keizer, van welke allecn de onderjarigenen,naar 'tscbijnt, ook de ouderlingen warcn vrijgesteld. Dit boofdgeld, door den veroveraar van Gallië het eerst in voege gebracht, belicponderhet stadhouderschap van Jiilianus tôt niet min dan 2G goudslukken per persoon, helgeen in bedendaagsche geldwaarde op ongeveer 500 franken neer- komt. Vervolgens had raen den grondlast, ofjugeratio, die volgens een nauwkeurig kadaster in ieder gewest geregeld was en geliclil werd op al de landen zonder onderscheid, zelfs op die welke door den Staat waren verpacbt, deze laatste voor den jaarlijkschen cijns van het tiende deel der veldvruchten, van het vijfde deel der boomcn en van eenen geslelden prijs voor iederen kop van groot of klein vee in de weilandstreken. Waar noch geld noch bouw- land was, geiijk bij de Friezen, werd de toi gesteld op het vee en belaaide men met ossenhuiden. Doch nog drukkender belastingen waren die op het zout en de verschillige eet- en koopwaren, op de erfgoederen, op de beroepen en ambachten, in éen woord op ailes wat eenige waarde had of arbeid verlegenwoordigde. Aile vreemde waren mocslen inkomende reehten geven, welke soms lot het achtsle der gansche waarde klommeri : al de grenzen, al do riviercn, al de groote banen waren bezet met tollenaars. Voor de eetwaren, op de openbare markten gebracht, bctaalde men soms den honderdsten, soms den veertigslen penning; de soldalcn alleen waren daar vrij van, voor zooveel echter zij niet méer kochlen dan voor hun gebruik noodig was. Men voege daarbijde reehten op nalalenschappen en de ergiften (5 ten honderd), bel vijf en Iwinligste gedeelle der koopsom van iederen slaaf en het honderdste voor aile andere verkochtc goederen — dit ailes uit- wijzens een tarief, voor de overwonnene provinciën in Gallië vaslgesleld *, en men zal zich een gedacht kunnen vormen van 1 Des RoceeSj Hist. ancienne des Pays-Bas, II, 209-302. r 49 ) het ontzaglijk inkomen cler Romeinsche schatkist, ten nadeele onzer bevolking, en ^an de gegrondlieid der klachten, welkc een dergelijk regeeringstelsel, gegrondvest op liet recht van den sterke, iiit den schoot der verdrukten deed opstijgen. Van eenen anderen kant , wij zouden ongelijk liebben het niet te bekennen, voerden de Romeinen hier verscheidene werken van openbaarnut uit, welke het algemeen uitzicht des lands eeniger- wijze verbeterden. Zoo rezen er in talrijke plaatsen, versterkte posten en villas op, betrokken door Romeinsche veldoversten en bestuurders, en legden deze, het land door, groote en gemak- kelijke wegen aan,in verbinding met de volkrijkste steden en vlekken, die van heverlede opkwamen — het eenig wezenHjk beschavingselement, zegt een schrijver *, door hen ten onzent, al was 't ook meest maar met een krijgskundig doel , ingevoerd. Daarenboven bewezen de keizers, met het oog de onder hun gebied staande volkeren aan de vreemde meesterschap te gewen- nen, wel hier en daar eenige persoonlijke voordeclen, door onder andere aan de voornaamste familiën het Roomsch burgerschap te verleenen, met het recht van openbare ambten te mogen bekleeden, — eene gunst, welke zij zoo vrijgevig, daar ze hun niets kostte, uitdeelden, dat omtrent het midden der eersteeeuw, onder keizer Claudius, al de vrije inwoners van Gallië dit burger- schap bekomen hadden. Ook schijntde Romeinsche overheerschingonzenlandbouw niet ongunstig te zijn geweest; het gebruik van den ploeg, den vlegel en de pik, dat zij mogelijk van de Kelten hadden geleerd, werd door hen, misschien met eenige verbetering, voortgezet. In westehjk Europa, en bepaaldehjk in ons vaderland ook, scliijnen de voornaamste woorden op landbouw en veeteelt betrckking hebbende aan de taal der Romeinen ontleend , het zij deze wezen- hjk die voorwerpen hebben ingevoerd , het zij ze, die aantref- fende bij de Gallen,zulke benamingen gegeven hebben 2. Zoo werd ^ L. Hymans, Hist. pojmlaire de la Belgique, bl. 21. 2 Grimm {Geschichte der Deutschen Sprache, I, S. 15 ff., 28 ff., 55-70), bewijst dat er vroeger echt Germaansche bewoordingen voor landbouw en veeteelt in gebruik waren: « P/^'igen und malen (zegt hij) haben Deutsche uiid Tome XXXII. 4 ( oO ) het Latijnsche ager tôt onzen akker ; zoo hoort men 't Romeinsche satum in ons zadd ; de furca der Romeinen werd onze hooivork; hunjugum ons jiik; 't oude vannus klinkl nog weer in ons wan; van 't flagelliim der ouden maakte men ons dorschvlegel, van hun secula onze sikkel, en van hun spatha onze spade. « Zoo ook, merkt Koenen aan, schijnen de West^rsche benamingen van graa?i [granum), wikken {vicia), kool {caiilis) en andere voort- brengselen van onzen land- en luinbouw, met de kunst van die te kweeken, tôt de nieuwere volkeren te zijn overgekomen. » De teelt der tarwe en eenige andere gewassen werd bier zoo goed verzorgd, zegt ergens een scbrijver, dat, twee eeuwen na de verovering, onze landbouw geene mindere achting genoot dan die van Italie. Geheel Gallië, volgens de getuigenis van Strabo, bracbt eene aanzienb'jke boeveelbeid tarwe, gerst en eikelen op en was heinde en ver om zijnen veekweek bekend. De vlasteelt werd niet rainder op prijs gestcld en maakte van dan af een der bijzonderste bestanddeelen uit van den nationalen rijkdom. Ook verscbeidene nieuwe soorten van tuinvruchten en fruitboomen werden onder de Romeinen hier uit vreemde streken overgeplant, lerwijl men bij Plinius gewag gemaakt vindt van den plataan, die vooral gekweekt werd bij de Morienen, en er zelfs reeds ten tijde van Augustus pogingen werden aangewend om hier den wijngaard te doen wortel schieten. Deze uilbreiding van den landbouw moet echter niet in te hoogen zin worden opgenomen. De uitdelgingsoorlog, door C^SAR ondernomen , had het land een groot deel zijner bevolking doen verliezen, tôt zooverre dat zijn opvolger de gebeele ver- latene streek tusscben Maas en Rijn ter wederbevolking aan andere Duitsche volksstammen afstond, hetgeen later opzichtens andere gedeelten van België, ten voordeele van Romeinen, meest uitgediende soldaten, plaats had. Ook mag deze colonisatie der vruchtbare streken onzes vaderlands door de Romeinen als een Slaven weder von einander noch von Rômern iind Griechen erlernt, aber neue Arien des Getraides, volkommnere Weisen der Ackerbestellung môgen durch Mittheilung dahin und dorthin, friiher oder spàter, verbreitet worden sein. » ( SI ) hunner grootste werken worden beschouwd, welke op de ontwik- keling onzer bevolking en ja, voor de beschaving, niet zonder invioed gebleven zijn. Doch de eigenlijk gezegde klas der laiid- bouwershad er niet het minste voordeel bij; immers, met het ver- lies hunner onafhankelijkheid en de berooving van wat hun rechtmatig had toebchoord, al bestond dit slcchts uit het onont- beerhjke om door de w ereld te geraken, waren de oude bewoners des lands, die niet tôt de begunstigden behoorden, werktuigen geworden in de handen hunner nieuwc meeslers, oprechte slaven, wier taak het was den grond, aan welken zij ora zoo te zeggen waren vastgekluisterd en die methen werd verkocht, voor hun- nen arbeid te bevruchten , zonder voor al hun zwoegen en zweet eenige aanspraak op belooning te mogen doen gelden. Van de vreemde meesters toch was geene lotsverzachling te verhopen. Zegde de Romeinsche wet niet : « Non tam vilis quam nullus » — de slaaf is zelfs niet vil, hij is niets? Nu, dit beginsel was enkel de bekrachtiging van den tijdgeest, uitgedrukt in de schriften van de wijssten en vroomslen der oudheid. Aristoteles leerde immers dat er vrije menschen waren, en schepselen, voor welke het nuttig en rechtvaardig is in slaafschheid te leven, daar deze maar van de dieren verschillen door het begrip, dat zij bezitten, van 't verstand bij de vrije mannen , zonder voor hen zelven daarvan 't gebruik te hebben. Cato , de deugdzaamste man der oudheid, raadde aan, de oude slaven, gelijk een oud paard, te verkoopen, en Plato zelf, die verhevene denker, schreef dat de slavernij door God gevesligd was, terwijl de dichter Lucanus, in een bekend vers uitriep : a Het menschelijk geslacht is gemaakt voor enkele mannen! » — Met dergelijke begrippen in eene machtigingerichtemaatschappij,konden, eilaasîdeoverwonnenne en dienstbaar gemaakte volkeren geene hoop hebben op ver- zachting van hun lot, en zij lieten dan ook geene pogingen onbe- proefd om het dwangjuk van zieh af te schudden, getuigen de onlusten , door Julius Florus, een Trierenaar, onder keizer Tibe- rius verwekt, en bijzonderlijk de opstand der slaven, laten en cijnsplichlige landbouwers in 't midden van Gallië, welke door het onderdrukkend bestuur der Romeinsche machthebbers getergd, ( S2) de hoofden te zamen staken en, onder den naam van Bagauden , in dorpen en steden eene ijselijke verwoesting aanriehtten. Doch, evenals aile menschelijke instellingen, begon het reuzen- gebouw der Romeinsche overmacht weldra op zijne grondvesten te wankelen om al spoedig in duigen te storten. Met de derde eeuw onzer jaartelling geraakte geheel Europa in eenen bajerl van verwarring door de invallen der Barbaren. Ontelbare zwer- men van woeste volken , uit het noordwesten van Azië afgezakt, vielen als een stortvloed op Europa neder , ailes op luinnen doortocht verwoestende en verdelgende. Alom vernielden zij de gedenkstukken van kunst en wetenschap , alom w erden de oude bewoners of uitgeroeid of verdrongen , en de overblijfselen ver- smolten onder de overwinnaars. De stad Rome zelve viel in de handen der Barbaren , en toen tegen het einde der V^ eeuw deze geduchte omwenteling voltooid was , bleef er van het ontzagwek- kend Romeinsche rijk nog slechts eene schaduwe over. Ook in ons vaderland had er intusschen een geheele omkeer in de bestaande orde van zaken plaats gegrepen. De gelegenheid te baat nemende, welke de verzwakking van Rome zoo gelukkig aanbood, hadden een groot getal Duitsche en Kimbersche volks- stammen, in de geschiedenisbekend onder den naam vanFranken, een verbond aangegaan om het j uk der Romeinsche overheersching af te schudden. Zij toefden niet hunne verdrukte broeders in Gallië ter hulp te snellen en bezit nemende van den grond, die voortaan hun nieuw vaderland bleef, mochten zij er in gelukken den gemeenen vijand uit zijne bezittingen te jagen. De vestiging van het rijk der Franken , dat nu begon, kon niet anders dan door de inboorlingen met vreugd en hoop op eene betere toekorast onthaald worden; immers de eenen zoowel als de anderen waren van hetzelfde bloed, loten van denzelfden Germaanschen stam,met dezelfde neigingen, zeden en gewoonten, en het viel derhalve het nieuwe bewind gemakkelijk zijne heerschappij over deze gewesten als eene weldaad te doen beschouwen. Het ligt in ons bestek niet, hier de staatkundige hervorming te doen kennen, welke de opneming van ons land in het Frankische ( 33) rijk voor gevolg had. Deze had overigens een gansch Gerraaansch karakter, gegrond op den geest van vereeniging en wederzijdsche bescherming, die de Germaansche volkeren zoo in het oog loopend kenmerkt, en had voop bijzonder uitwerksel op eene bijna volledige wijze de slavernij te vernietigen, op den voet, zooals zij door de Romeinsche wetgeving was ingevoerd geworden. Men zag zelfs welhaast onder dit nieuw beheer de landbouwklassen een deel van den politieken invloed herwinnen , dien zij op een ander tijdstip bezeten hadden, en eene meer of min overwichtige roi spelen in de gebeurtenissen, die alsdan voorvielen. Waren niet al de leden der natie onder de Franken gelijk, hunne maatschappelijke inrichting toch draagt de sporen van eenen zekeren democratischen geest en huldigde het princiep der volkssouvereineteit , waardoor het gezag des konings aan streng bepaaide rechten en plichten onderworpen was. Evenals onder de Germanen voor de Romeinsche overheersching had ieder gewest of kanton {pagus) zijne bestuurders, gekozen door de vrijen of stemgerechtigden , en welke de zoogenoemde rechtbanken der raclumburgi uitmaakten, voorgezeten door eenen overste, met den titel van graaf (co»ies), als vertegenwoordiger des konings, en die door dezen naar willekeur modit worden afgezet. De uitoefe- ning der reehterlijke en burgerlijke justilie was aan de zorgen dezer bestuurders opgedragen, terwijl er ook,als bij de Germanen, algemeene volksvergaderingen bestonden , waarop ailes, wat tôt nut en voordeel des lands strekte, verhandeld werd. De invoering der Salische wet *, die de Nederduitsche Franken ,of Saliërs beheerde, droeg er niet weinig toe bij om de uitoefe- * De Salische wet dagleekent van vôor de bekeeiing der Franken tôt het Christendom, vermoedelijk tijdens de regeering van Clovis. Naar de meeste waarschijnlijkheid werd zij opgesteld in Brabant, waar de eersle Salische Franken woonden, en zoo was België niet alleen de wieg der Frankische monarchie, maar ook de bakermat hunner nationale wetgeving. Deze wet draagt de sporen eener ontkiemende beschaving bij een volk, dat nog maar weiuige wetten bezat. De crimineele strafbepalingen zijn er overheerschend : GuizoT telt er 345 zulker artikels in, en enkel 63 nopens andere onderwerpen. Het eigenlijk burgerlijk recht was bij de Franken nog in de wieg. Uitwijzens (34) ning der justitie, en in het algemeen de raaatschappelijke rechten der bevolking, op vaste grondslagen te vesligen, gelijk de nieuwe inrichting tevens het bezitrecht des grondeigendoms regelde, tot- dan toe bij de Germanen verwaarloosd, zoo niet verstooten gebleven. Er waren drie soorlen van grondgoederen bij de Franken : de allodiaUf of onafhankelijke gocderen, de bénéficiaire en de cijnsbare goedercn. De allodiale eigendom , die uitsluitelijk in handen der grooten was en het volkomen beschikkingsrccht over grond en bodem , met het hooge en lage gerecht over de er op wonenden begreep, kon alleen, als nauw met het landsbestuur verbonden en lot den krijgsdienst verplichtende, den vrijen in den Staat toebehooren en mocht door den bezilter verkocht of op aile andere wijze ver- vreemd worden, zonder de toestemming van eenigen overheer te moetcn inroepen. De vrouwen waren van het bezitrecht zulker gronden uilgcslolen. De bénéficiaire landgoederen , welke later onder den vorm van leenen overgingen, waren zulke, die door den vorst,ter belooning zijner getrouwen, werden weggeschonken, en keerden gewoonlijk Da den dood des begiftigden tôt de kroon terug, hierin gelijk met de ambten en waardigheden, welke onder dezelfde voorwaarden, dit is onder den titel van bénéfice, werden uilgegeven. De cijnsbare gronden, eindelijk, waren landerijen, welke de grootegrondeigenaars aan de lijfeigenenofook wel aan landbou- wersjdievrij waren, tegenzekere lasten en verplichtingen ten titel van cijns afstonden. De houders van zulke gronden , welke de groote klas der landbewerkers vormden, noemde men laten of gasten, in'tLatijn /iospi7es. Sommigen hunner moesten dehelft der vruchtcn van hunnen akkerbouw afstaan; anderen hadden een schaap, een varken, een hoen, een dozijn eieren, een brood of de korte inleiding dier wel blijkt, dat de Salische wet door het volk zelf werd opgesteld, en namelijk door hunoe rechters (proceres), die er zieh minder op toelegden een eigenlijk vvetboek samen le brengen, behelzende al de deelen van bel rechl, in eene logische orde, dan wel de beslaande oude costumen na elkander te schrift te slellen. andere voorwerpen van dicn aard te leveren ; ecnigen slonden ten karweidienste, moesten spitten, maaien, voeren; het meeren- deel echter waren slechts gehouden tôt de betaling van eenen geringen jaarcijns, die van lieverlede, naarmate de waarde van het geld verminderde, onbeduidend werd*. De betaling geschiedde gewoonlijk tweemaal 's jaars : in de lente en in den herfst , ten- zelfden tijde als de groote volksvergaderingen , wanneer den vorst, naar oud landsgebruik, geschenken werden aangebracht ^. De zoo even vermelde uitgiften van beneficiën en grond- vercijnzingen werkten gunstig op den landbouw en hadden de vermeerdering der hoeven {mansi) voor gevolg, welke in mansi ingenuiles en maiisi servîtes bestonden en over 't algenieen twaalf bunder gronds bevatten, toereikend om eenen ploeg met twee tôt vier ossen of evenveel paarden aan den gang te houden. De gewone manse derFrankische soldaten {mansus ingenuis) hestond uit eene woning, eene schuur, stallingen en andere gebouwen, in de oude oorkonden bekend onder den naam van castica, en met de omliggende landerijen binnen hagen en grachten, gelijk bij de Germanen, bcsloten. Er waren evenwel ook hoeven van mindere uitgestrektheid, ten gebruike der onderhoorigen van den grond- bezitter, en welke uit dien hoofde dan ook minder dan de andere in de rijksschattingen, die weldra in voege kwamen, werden aan- geslagen. Deze landbouwgebruiken hadden gewoonlijk zes bunder grootte en stonden in de nabijheid der mansus dominicatus, de woning, het hof {ciirtis, aida, ook de zaal , vroonhof, dinghof genaamd) des landsheeren,diena verloop van tijdzijne bezittingen op eene aanzienlijke wijze zag aangroeien. Ongelukkiglijk voor den landbouwenden stand, was deze ver- meerdering van den rijkdom der grooten de oorzaak, dat zij tôt een wezenlijk misbruik van gezag werd aangewend. Nog was de herinnering aan den grooten Clovis, den grondlegger der * A. DE Vlaminck, De stad en de heerlijkheid van Dendermonde, in de Gedenkschriften van den Oudheidkundigen Kring der stad en des vGorma' ligen Lands van Dendermonde, IV, 19. " Blommaert, Aloude Geschiedenis der Belgen, bl. 184. ( 36 ) Frankische monarchie, niet uitgestorvcn , of het land werd in verscliillige burgeroorlogen gewikkeld, die 't in zijnen zoo heil- zaam begonnen vooriiitgang tegenhielden en 't besluur met ver- lamming sloegcn. Hiervan gebruik makende, eigenden de heeren zich met eene weergalooze onbeschaamdheid allerlei rechten en voorrechten aan, welke de regeering, die met lien had te rekenen, scheen te gedoogen,alt]ians niet bij machte was h un te ontnemen. Schier overal werdcn de veldbewoners door de rijke grondeige- naars ongestraft beleedigd en verstoolen, met belastingen gekwol- len en ten onder gebracht, zoodat liet arme landvolk, door zijne wettige beschermers verlaten, op den duur geene de minste rechten noch vrijheden meer bezat en, met de berooving zijner zuurgewonnen liave , welhaast voorgoed in de ketenen der dienst- baarheid werd gekionken... Midderwijl was er in het Oosten een beschavingslicht opgegaan, dat, beter dan de zegepralende wapenen der Romeinen, ook het volk van deze gewesten uit de barbaarscbheid zou trekken en zijne toekomst verbeteren.Wij bedoelen de stichting des Christen- doras, die grool,e gebeurtenis in de geschiedenis der menschheid. Het staat niet met voile zekerheid aangeteekend wanneer de godsdienst van Cbrislus het eerst in België is bekcnd gemaakt; alleenlijk schijnt het, dat de Belgen de eerste begrippen des gcloofs ontvingen van de Christene soldaten, welke zich onder de légers bevonden die Rome, op de oevers des Rijnstrooms , tegen de invallen der Duitschers onderhield. Wat er van zij , stellig is het, dat reeds in de tweede eeuw eenige kerkgemeenten in het oosten onzes lands bestonden, en dat men in de derde eeuw, niettegenstaande de vervolgingen der Romeinsche prefccten, het Christendom in de voornaamste slreken van België gevestigd vindt. Tôt de bekende geloofspredikers van dien lijd behoorden de heiligen Piatus en Eubcrtus, bij de Ncrviërs, en Chrisolius, in West-Vlaanderen. Zij vielen aïs marteiaren voor de edele zcnding welke zij zich hadden opgelegd. Ongelukkiglijk deed de Christe- lijke lecr gedurende de vier eerste eeuwcn weinig voortgang en werd de godsdienst in het begin der V^ eeuw door de invallen der Barbaren zoo goed als uitgedoofd. (57 ) 't Was ook eene lastige, bijna oniiitvoerbare taak de Belgen tôt eenen anderen godsdicnst te bekeeren ; immers, wij hebben gezien met welke hardnekkigbcid zij aan hunne voorouderh'jke zeden en gewoonten gehecht waren, en welke moeite de hen overheer- schcnde vreemdeb'ng te vergeefs inspande om hen van levenswijze te doen verandcren , de kiemen eener mildere beschaving in hunne harten te doen opschieten; ook stonden zij schier overal op tegen de missionnarissen , die hun het woord van 't Evangeîie kwamen brengen, en aanvaardden zij dit eerst voorgoed onder de regeering van Dagobert en zijne opvolgers , die de heilverkon- digende leeraars van Christus in hunne zending krachtdadig ondersteunden. Zoo noemt de schrijver der St.-Medardslegende de Menapiërs, welke het slechts den H. Amandus, omstreeks 628, gelukte tôt het Christendom te bekeeren, een woest volk , hard- nekkig aan den dienst zijner afgoden vcrkleefd *. Deze getuigenis wordt in de volgende eeuw vernieuwd door St. Ouaan opzichtens de bewoners der strcek van Antwerpen , en door de levens- beschrijvers van den H. Ursmar voor de bevolking van Luxem- burg en het omliggende. De H. Livinus , die in dezelfde eeuw zijnen apostolieken iever met den marteldood bekocht, schetst de inwoners van den pagus Brachatensis af als Barbaren , gedom- peld in de duisternissen van het heidendom, zich kenmerkende door allerlei ondeugden en buitensporigheden , als het overspel, den doodslag en den roof, door geweldenarijen, meineedigheden en andere hatelijke misdaden, welke, zoo schreef bisschop Boni- facius, slechts door hunne wetten en landsgebruiken, die er hen toe machtigden, eenigcrwijze kunnen gerechtvaardigd worden ^. Nog in de gemelde eeuw waren de heidensche dweeperij en de ruwheid der Taxandriërs zoodanig dat niet éen Christen geloofs- prediker, vôor den H. Lambertus, bisschop van Tongeren , dit 1 « Ferocem Flandrensium gentem suae noviomensi ecclesiae sociavit. — Erat enim gens ipsa fera et indomilabilis, durae cervicis populos et implaca- bilis. pravis adniodum subdilus obsequiis idolorum et cum multa obslinatione suorum defendens culturum deorum. » (Fortunat , Vita S. Medardi.) 2 Acta SS., II, 438-459. (S8) ongastvrij gewest , welks inwoners als onhandelbare barbaren worden afgeschilderd, had durven bezoeken. Deze volharding van het meerendeel der Belgen in den gods- dienst hunner vaderen , ondanks de strenge bevelen door de Christenc keizers tegen het heidendom uitgevaardigd en in 554 door Childebert vernieuwd , zou alleen toereikend zijn om den geringen invioed te bewijzen dcr Roraeinsche denkbeelden in een gpoot gedeelte van noordelijk Gallië, en de soort van onafhanke- lijkheid, die er de bevolking weten te bewaren had. Ook zou die afkeer onzcr voorouders voor de nieuwe begrippen nimmer over- wonnen geweest zijn indien, gelijk wij zeiden, de wereldiijke macht er niet ware tusschen ge^omen. De waarheid behaalde echter in dezen strijd, vol van opofFeringen en geduld , de zege- praal; doeh,zoo de Belgen er eindelijk in toestemden den eer- dienst hunner goden te verzaken en kinderen der beschaving ver- spreidende kerk van Christus te worden, niet al hunne godsdien- stige gebruiken en bijgeloovigheden konden worden uitgeroeid. De bekende herderlijke aanspraak, door St. Eh'gius tôt de bewoners van de legenwoordige provinciën Antwerpen en Vlaan- deren, moge dit bevcstigen ; hoe groot ook zijn apostolieke iever was, toch gelukte de moedige bisschop er niet in de heidensche gewoonten uit te wortelen, en de geloofspredikers , die na hem kwamen,hadden dezelfde bijgeloovigheden, vooral de eikvereering en den boomdienst in het algeraeen te bestrijden. De canons van 't in 745 gehouden concilie van Leptines (bij Binche) treffen met den banvloek eene menigte bijgeloovige volksgebruikcn, waarom- trent men het document, getiteld : Indiculus super stitionum et paganiarum, door Schayes en door de schrijvers der Histoire des Carolingiens bekend gemaakt , met vrucht raadplegen kan. Ook Karcl de Groote en verschillige pauzen moesten er tcgen ijveren, doch konden evenmin ten voile in hunne pogingen gelukken. Nog op het einde der XIII* eeuw, zegt Lodewijk van Velthem, was een eik tusschen Sichem en Diest het voorwerp der openbare veree- ring, hetgeen niet te verwonderen is, als men weet dat nog in onze eeuw eenvoudige buitenlieden in ons land zekeren boomen eene bijzondere heilkracht toeschrijven. Het land van Chimay, onder ( S9 ) andere, schijnt gedurende verscheidene eeuwen na de prediking des Christendoras de aloude overleveringen bewaard te hebben, terwijl de meeste onzer tegenwoordige feesten op den buiten, aïs het Vastenavondfeest, het St.-Pietersvuurmaken en dergelijke, in het heideHdom onzer voorouders hunnen oorsprong vinden. (W IP HOOFDSTUK. Sedert de vestiging van het Christendom lot aan de verbrokkeling des rijks van Karel den Groote. — Vrijmaking der dienstbaren. — Staat der beschaving. — De kloosters leggen den grondslag van den akkerbouw in ons land. — Bestuur van de landelijke bevolkingen. Het lot der lijfeigenen ging onder den onweerstaanbaren invloed der edelmoedige gedachten, door Christus in de wereld verspreid , verzachten. Welke rechtschapene ziel, welk edelden- kend mensch zou weerstand hcbben geboden aan eene leering, die 't licbt bracbt in de duisternis des verstands, die broeder- lijkheid en liefde predikte,in plaats van onderdrukkingengeweld, en van wiens verkondiger de wereld wist dat zijne onmetelijke liefde voor de menschbeid met een weergaloos lijden en eenen schandigen dood was bezuurd. Hoe zouden vooral de ongeluk- kigen, die verreweg ^t grootere getal uitmaakten, dien scbit- terenden dageraad eener gansch nieuwe wereld niet met geest- drift hebben begroet , wanneer hun uit den mond der predikers van 't nieuwe geloof de blijde mare toekionk : « Er zijn onder u geene Joden en Grieken , geene vrijen en slaven , maar gij allen zijt éen in Christus. » Geen wonder, dat door dergelijke beginselen de grondslagen der heidensche samenleving , welke niets kende dan macht en slavernij,ondermijnd en ten laatste geheel verdelgd raoesten worden. Het werk vorderde echter maar langzaam, ja, er zouden eeuwen noodig zijn alleer de laatste slaaf tôt den stand van een vrij raan zou verheven zijn; maar den gang der gedacbte te stremmen, het vermolmd gebouw der vroegere maatschappij redit te houden — daartoe zou al de macht van een harteloos dwangbestuur niet in staat zijn. En al kostte het, ookin ons vaderland, menigen verkon- diger der blijde tijding het leven, uit het bloed der gemartelden schoot het zaad der nieuwe beschaving veelvuldig en welig op. De Kerk ging niet met overhaasting, maar met wijze omzichtig- I ( ei ) heid te werk. De canonieke wetten verzekerden den lijfeigene opvolgendlijk de vrije uitoefening zijner persoonlijke rechten, en ook het burgerlijk gezag moest, van zoohaast het de richting volgde, behoedzaam te werk gaan. De banden der lijfeigenschap toch waren vroeger uit staatsbelang vastgesnoerd , en deze nu in eens los te maken kon niet, zonder de maatschappelijke inrichting in gevaar le brengen. Wij zien dcrhalve in de III^ en IV^ eeuw onzer jaartelling nog een aanzienlijker getal dienstlieden dan vrije raannen , raaar deze laatsten waren omirent het einde der V* eeuw reeds merkelijk vermeerderd. Toen St. Remigius, bisschop van Reims, ten jare 48d Clovis geluk wenschte over zijne verhefîing op den Frankischen troon, schreef hij hem : a Zie u thans in het bezit van geheel de fortuin uws vaders (Chilperik); bedien er u van om slaven le koopen en hun de vrijheid te schenken K » En de Kerk, de daad voegende bij bel woord, ont- voogde een aanzienhjk getal hjfeigenen , waarvan velen lot den geestehjken stand werden opgeleid, de anderen aan den landbouw bleven. Er was bij de Franken eene tweede klasse van dienstbaren, die, hoezeer aan den grond gekluisterd, zoo men 't heet, toch eenige vrijheid genoten en zelfs de wapens mochlen dragen. Eene derde klasse bestond uit mannen, die, aanvankelijk vrij, wegens misdaad lot slavernij waren veroordeeld. Deze laatsten noemde men « lijfeigenen van den fiscus » ; ook zij beploegden het veld of arbeidden aan de openbare wegen. Wil men den toestand der landbouwers van dit tijdvak kennen, dan is 't noodig eenen blik te werpen in de wetten, welke lien beheerden. Een Capitularium van koning Childebert , van S95, bepaalt in het 15° artikel, dat de lijfeigene van de kerk of van den fiscus, voor 't verhelen eener diefte, gestraft zal worden met de dood; dat het zondagswerk zou te keer worden gegaan met eene boete van 5 gouden stuivers (ongeveer 50 fr. onzer huidige munt), en bij gebrek van betaling, met de geeseling. — De capitularia ^ Ddbos, Histoire critique de l'établissement de la monarchie française dans la Gaule (Paris, GifFart, 1741, IV, 320). (62) van 630 bepalen in 't 440* artikel, dat de lijfeigene , die zijnen meester aanklaagt van eene niisdaad, welke strafbaar is met de dood, op staanden voet zou worden omgebracht. — Eene lijfeigene dochter, bij charter of vôor de kerk in vrijheid gesteld, en nadien trouwende met eenen lijfeigene, valt, door dit huwelijk, weder in dienslbaren staat (18* hoofdstuk). — Wat de lijfeigenen in voile dienslbaarheid, de slaven, betreft, met dezen mochten geene zaken aangegaan worden (74® hoofdstuk) *. Bij de Franken omirent den Rijn werd de lijfeigene, overtuigd van diefstal, gehangen, maar een, die 's nachts had brand gesticht, ontkwam het met eene boete van 36 gouden stuivers (ongeveer 600 fr. onzer munt),boven deherstelling der schade.Daarentegen werd degene, die eenen lijfeigene van 't leven beroofde, tôt gelijke boete veroordeeld, en mocht een vrij man zijnen dienstbaren niel meer dan drie slagen toebrengen, Voor elken slag meer betaalde men eene boete van 1 gouden stuiver, terwijl de geeste- lijke of koninklijke bediende, wegens zulke overtreding, drie- maal meer moest betalen. Eindelijk eenen lijfeigene 't been te breken werd beboet met 9 gouden stuivers (nagenocg 145 fr.) Wanneer men deze strafbepalingen vergelijkt met de voile meestcrschap, welke de slavenbezitters onder 't Romeinsch beheer genolen, mag men zeggen dat de Franken in de VI* en VII* eeuw het lot hunner lijfeigenen merkelijk hadden verzacht. Men deuke, onder andere, aan het res mancipi, waar de Romeinsche slaaf staal ingeschreven nevens de huisdieren Overigens, hier hadden de lijfeigenen, hoezeer ook vernederd en bedwongen, het recht des huwelijks en het genot der familie. De bezorgdheid van den Frankischen wetgever voor den land- bouw blijkt duidelijk uit de Salische wet, waarbij in het 48* arti- kel den bezitters van vrij-eigene goederen (alleuds) wordt ver- boden de plaats, welke zij bewoonden en lot cultuur brachten, te verlaten, ten einde daardoor den lijfeigenen geen slecht voorbeeld le stellen. Indien bijgevolg de bezitter eens vrijcn gronds zijne verblijfplaats verliet en naar een ander oord ging wonen , werd 2 Baluzius, I, 50-62. ( 63 ) hij gestraft met eene boete van 30 stuivers, en bicef bij in zijne nieuwe woonplaats, de boete verboogde , tenzij er wederzijdsche overeenkomst bestond {de villa ad villam). Om dezelfde rcden was bel in 't algemeen den grondbezitters verboden bunne lijfeigenen te verkoopen met bet doel zich elders te gaan vestigcn. De verzacbting van den toestand der landbouwers gedurende het Frankiscbe tijdvak blijkt nog duidelijker uit het 57* artikel der boogergemelde wet , bepalende dat een eigenaar zijnen dienstbaren de vrijbeid mocbt scbenken vôor den koning *, betzij door zich zelven , betzij door eenen derde , op voorwaarde nochtans dat bet goed des ontvoogden aan de scbatkist komen zou, ingeval bij kinderloos kwam te sterven. Dit verraogen om slaven vrij te maken was evenwel nog onder Karel den Groote, ingevolge zekere bepalingen van 't Romeinscb recht, beperkt ^. Hocveel prijs er aan de bevrijdingderlijfeigenen werd gehecbt, blijkt uit de plecbtigbeden,welke daarbij plaats vonden. Beboorden de dienstbaren toi de kerk of verlangden zij in den dienst der kerk te treden, dan werden zij doorgaans in eene taiiijke verga- dering van geestelijken gebracbt, of in den tempel, ten bijwezen des bisscbops, van priesters en edelen, vrijgemaakt. De vrijbrief, gewoonlijk vôor bet altaar gegeven, moest bezegcld zijn niet alleen door den kerkvoogd, die de plecbtigbeid voorzat, maar door al de aanwezige beeren, priesters en leeken, en den naam beheizen van dengene, die ontvoogd werd. Gescbiedde de vrijma- king namens den koning of eenen aanzienlijken leek, dan bracbt men den lijfeigene, naar inboud der Salische wet, voor den vorst; daar, recbtstaande of knielende, bood bij eenen penning aan tôt afkoop of rantsoen der slavernij, welke penning de koning of ecn zijner dienaren, of de eigenaar des dienstbaren, bem uit de band sloeg, aldus te kennen gevende dat de slavernij vernietigd was. Daarop verleende de vorst, of de voormalige meester, eenen vrijbrief, die aanving met eene vrome aanroeping '. * Baluzius, I, 40. • Idem, I, 260. 5 « In nomine S. Trinilatis, Odo... rex... notum sit omnibus.,, quia nos ob anorem,Deo aeternorumque remuneralionem... servum jt^ris nostri, nomine ( 64 ) Het verleenen eener beperkte vrijheid geschiedde met minder plechtigheid. Den lialf ontvoogden werd in de hand of op het hoofd gelegd eene charter, inhoudende dat zij wel ontslagen waren van dienstbaarheid, raaar tôt andere in 't schrift uitge- drukte diensten verpHcht bleven. Doorgaans had de vrijmaking van Hjfeigenen plaats op godsdienstige feestdagen, ofwel op heughjke tijdstippen van 't famiheleven, zooals ter gelegenheid van een huwehjk, eene geboorte, of door kranken op hun doodsbed. Zoo raoet het niet verwonderen , dat de charters der vrijmakingen meest eene godsdienstige bevveegreden daartoe opgeven, zoo als : « pro remedio animae, pro retributione aeternaj pro remissione peccatonim, » voor de zaligheid der ziel , voor de eeuwige belooning, voor de vergiffenis der zonden. Edoch, er kwamen voor 't bevrijdingswerk ook andere gcdachten op. De ervaring had geleerd , dat de arbeid der vrijen beter was dan deze dermannen, die, aan den grond gekluisterd, noch recht, noch levensgeluk kenden, maar weinig beter dan 't redelooze dicr werden behandeld en derhalve niets kenden dat hunne eigen- liefde en moed tôt aanprikkehng kon dienen. Gedwongen, met gelieimen weerzin, vervulde de dienstbare de zware dagtaak, onbewust of hij geene mishandelingen zou bekomen in stede van belooning, zonder de minstc vergelding voor 't meedeelen en toepassen van zijne waarnemingen en bevindingen omtrent de gesteltenis van bodem of lucht, de behoeften der staldieren , de inschuring of bevvaring der oogsten, al hetwelk den eigenaar alleen voordeelen verzekerde. De meester wist het : liefde doet wederliefde ontstaan; door mildere behandeling zijncr Hjfeigenen verkreeg hij meer en beter werk, overvloediger vruchten, rijkere winsten, en dit ailes vermeerderde naarmate de landbouwer daarvan een grooter deel verkreeg. Zoo geleidde de vrijmaking der mannen tôt die van den bodem, en de grondafstanden, na in den beginne gansch voorwaardelijk en beperkt geweest te zijn, N.... astantum in conspectu nostro et fidelium procerumque nostrorum manu propria e manu ejus excutientes denariùm secundum legem salicam... liberlum facimus atque ad onini vinculo servitulis absolvimus.... praeciplentes charta an, 887.... » (Dccange, V, manumissio). ( (>'i ) (zooals bij voorbeeld voor ecnen zekcrcn tijd, met bcpaling van 't cleel dcr opbrengst van dcn landboiiwer) veranderdcn van licverledc in het voile bezit, legen betaling van cencn jaarlijk- schen eijns en cnkelc dienstplichten , welke nien karweien heette. Het onderscbeid lusschen den vorigen toestand en den iiieuwen was dus, dal de lijfeigene, die het hofgoed zijns races- ters had bevverkt, maar éenen dag 1er week bad voor de verzor- ging zijncr eigene zaken, lerwijl de vrijgemaakte gebouden was twee of drie maal 's jaars zijn werk op den akker of de boeve te ondcrbrcken , om de beerlijkc karwci te gaan kwijten. Dit was en blcef , nog eeuwen lang, eene berinnering aan den staat der slavernij, een overblijfsel van het recht des meesters om alléen over den arbeid des lijfeigenen te beschikken , maar de nieuwc toestand bracbt eene te groote lotsverzacbting mee dan dat de licbte dienst. welke van den ontvoogde gevergd werd, niet met gediild — wat zeggen wij ? — niet met erkentcnis en genoegen zoii verricbt worden. Zelfs de onvolledige vrijbeid, na den staat van volkomene dienslbaarbeid, was den landboiiwenden staat allerbeilzaamst. Vooitaan recbtstreeks belang hebbende in de meerdere op- brengst van den bodem en het grootere getal staldieren, zal bij zijne besle licbaamskracbten en al de gaven van zijnen geest te werk stellcn om het best mogelijke resultaat te bekomcn. ]\u eerst begint voor hem het huiselijke leven in de volbeid der genietingen, want bij weet nu, voor wie bij zwoegt, terwijl de liefde voor zijne huisgenooten zijne kracbt en nioed verdubbelt; nu eerst heeft de plaats, waar bij geboren is of bij zijnen rang verkrijgl naast de andere slervelingen, voor hem eene blijvende waarde, vcrmits bij weet, dat geene wet of recht hem er uit mag drijven, en bij die mag overlaten aan zijne kinderen. En tenzelf- den tijde met het huisgezin ontstaat opvolgendlijk het buurtgilde, de gemeente en de kerkelijke parocbie, met nicuwe welteii, nieuwe rechlcn, veclal ook met privilèges en andere gunslen, die nieuwe middelen van stoffclijkcn vooruitgang doen ontslaan en alzoo wccr den grond leggen tôt eene meerdere bcscbaving. De arme veldeling staat niet langer afgczonderd; deel makeiide Tome XXXII. 5 ( 66 ) van een talrijk ovcr de vlakte verspreid gezin, begint voor hem het niaatschappelijke leven , streeft hij met honderden of duizen- den natuiirgenooten naar een zelfde doel, met hem in dezelfde vreugde en denzelfden zegen verbonden, deelgenoot van de eigene rampen en beproevingen , met allen te weer in den eigen nood. Op zijne heurt gevoelt de landbouwer dat hij een vader- land heeft. De ontvoogding der lijfeigenen was niet enkel een zegen voor den landbouw, voor de veeteelt en hijgevolg voor de volksvoe- ding, maar de overvloed der veldvruchten en de hehoefte aan talrijke voorwerpen voor de landbewerking deden weldra nieuwe nijverheden geboren worden en eenen uitgebreiden han- del ontstaan, al hetwelk vroeger door de lijfeigenen meest op rekening van hunnen meester werd verricht. De middelstand^ die zonder den kleinen eigendom onmogelijk was geweest, kwani op deze manier te voorschijn. Maar met welketrageschreden de maatschappelijkehervorming ook g'^komen was, toch vond zij al de raannen, die zij bevoordee- ligde, er niet ganseh rijp voor. Bij velen waren geaardheid en zeden niet verheterd , wat pogingen ook de moedige geloofszen- delingen in ors land aanwendden om meerdere beschaving te vcstigen. Het oud Germaansche gilde heerschte nog in zijne voile kracht, en de offerdagen gaven dikwijls aanleiding tôt groote uitspattingen en zedeloosheid , zelfs tôt samenzweringen tegen het gevestigde gezag. Dat daardoor de arbeid minder geregeld en niet zoo goed verricht werd als wel behoorde, zal men licht bcgrijpen. Vooral in de VIII' en IX*" eeuw, toen de Carlovingische heerschappij zoo uitgeslrekt en moeilijk te beheercn was, zag het bewind zich genoodzaakt strenge maatregelen tegen de gilden te nemen en Karel de Groote eindigde met ze ten eenenmale te verbieden, zelfs diegene, welke een menschlievend doel betracht- ten en de deelgenooten tegen brand en schipbreuk verzekerden. Dit verbod werd vernieuwd in een capitularium van 794, en ook door het concilie van Nantes en den aartsbisschop van Reims, Hincmar. Edoch, 't was moeilijk het gilde te dempen. Nog in 821 moest Lodewijk de Goedige er tegen opkomen in 't capitii- I (67) larium van Diedenhoven (Thionville), rechtstreeks gericht tegen de bewoners van Menapië, aan de Vlaamsche zeekust. Daar leefde, inderdaad, een Saksische stam, samengesteld uit landbou- wers, visschers, wevers of handelaars, waarvan de meesten zich nooit tôt dienstbaarheid liadden verlaagd, en die zich nu en dan vereenigden in samenzweringen, die uitliepen op onlusten en miiiterijen tegen de vorstelijke ambtenaren ^ In de geschiedenis bekend onder den naam van KerelSy leefden zij onder eigene wetten, onderhielden hunne oud-Gerraaansche zeden en wilden aanvankelijk niets weten van het christen geloof, hoewel, reeds in 745, de kerkvergadering van Leptines voor hen eene formuul tôt afzwering van het heidendom en van 't giide had opgesteld 2. Lodewijk de Goedige beval den oversten dier weerspannige heden elk ^erbond of gilde onder deze te beletten, hen zelven dreigende met eene boete van 60 stuivers, ingeval er eene overtreding mocht vastgesteld worden ^. Het waren evenwel de Kcrels alleen niet, die de heidensche gebruiken bleven aanhangen : verreweg het meeste getal bewo- ners onzes vaderlands, hoewel christen gedoopt, schijnen er aan- vankehjk niet te hebben kunnen van afzien. Dit geldt vooral het doodenmaal , hetwelk magen en vrienden op het graf van de afgestorvenen plachten te vieren. De vêle misbruiken, daaruit * Pertz, Ié^^es,238. — Baluz., I, 773. - Uit dit formuul blijkt dai de Saksen de Dietsche taal spraken : « Ec forsacho diabolae end allum (Ik verzake den duiyel en alleu diabol-geldey end allum diaboles toercutn, duivelsgilde, en allen duivels werken, Thunaer ende Woden, end Saxonote end allem Thor en Woden, en Saksenot en aile them unholdum, the ira genotas smt. » de onheiligen, die hunne genooten zijn.) (Lebrocqdy, Analogies linguistiques. Bruxelles, 1845, 52bis.) 5 Pertz, Monumenta Germania historîca, I, 230. — A. Wauters, Les gildes communales au Xb siècle (Bulletins de l'Académie, 2^ série, t. XXXVII). ( 68) gesproten, hadden recds in 598 het concilie van Karthago, in 566 en 567 hefgene van Tours, in 745 dat van Leplines, bewo- gen, om met kracht daartegen op te komen; maar toen Karel de Groole de onmogelijkheid zag van gemeld gebruik uit le roeien, poogde liij er eene godsdienstige kleur aan te geven door de bevelcn, dat er maar ëen doodengerecht zou zijn, namelijk ten dagc der iiitvaai't, en dat dit zou worden voorafgegaan van missen voor de zielsrust des afgestorvenen *. Bovendien moest de keizer verbiedcn licht te ontsteken vôor boomen, stcencn en bronnen, waar men eene goddelijke kraclit aan tockende, en andere gebruiken uit den tijd des beidendoms. Men moet niet verwon- derd zijn over dit standbouden van veroudcrd geloof, dewijl dit op verscbillige tijdperken in de Iiand was gevverkt, vooreerst door de invallen der Franken, nadien door de vestiging van Saksische koloniën in onderscbcidene gewesten van Bclgië, en waar men bardnekkig aan bet oude versiaafd bleef. Leefdcn rceds in de IV* ceuw (uitwijzens eene oorkonde van keizer Tbeodosius) de boogcrgemelde Saksen aan de westergrens , welke van hen bare benaming verkreeg (littus Saxonicum) , lalcr kwamcn er andere stammen omirent de zuidoostebjke grens , bcpaaldebjk in de Ardcnnen, waar bun spoor leruggevonden wordtin verscbeidene plaalsnamen, zooals Sassenheim , Sachsenhaiizen cnz. Hier en daar worden nog overbbjfselen van volksfeesten uit die lijden opgcmerkt. Lovpville (provincie Luxcmburg) was onder 't Ro- meinscb belieer eene villa, en rceds op 't einde der VIII* ceuw een dorp met ccnc kerk, zooals in eene bulle van paus Léo III (795-81 C) is te zien. Te dier plaatse is ecn iumidas, la Hoquette (booglc, beuvel) gebeeten, en waar tôt op bet laatst der vorige ceuw ieder jaar een volksfecst v/erd gevierd , dat opklinit tôt dcn nacbt des tijds. Op den kermisdag namelijk vcrcenigde zicb al Iict volk der gcmeente rond den grafbeuvel, en danstc er, wat men de Hoquette noemde. SpccUiedcn en dansers kregen er, scdert onbeuglijken lijd , eene gift, die verstrekt werd uit bet ^ Vandaar de dertigste, alsook de missen, welke in de Vlaamsche streiien de derde en zevende worden genoemd. (69 ) inkomen der kerk. Deze jaarlijksche dans Iiieid maar op met de Fransche revolutie, wanneer de gift niet langer werd betaald. Geen twijfel, of dit gebruik dagteekende van de voorchristelijke tijden , en zal, gelijk menig ander, door de Kerk moeten gedoogd geworden zijn nadat nien 't eene cliristelijke bediedenis liad gegeven. En echter, Karel de Groote vervvaarloosde niets om de bescbaving te verbreiden, zelfs onder de geringste volksklasse. Vôor bem waren er geene andere dan geestelijke scbolen, boofd- zakelijk bestemd tôt de opleiding van priesters en andere kerk- dienaren; de beroemde vorst legde er zicb vooral op toe, de letterkunde en de wetenschap algemeener te maken. Bij zijn capilularium van 789 noodigde bij namelijk de bisscboppen uit om Iwee soorten van scbolen te boiiden, de eene voor 't leeren lezen en scbrijven aan de kinderen , de andere voor 't onderwijs der Nviskunde, taalkunde en den psalmzang. Dat hieraan gevolg gegeven werd bewijst bet capitulariiim van Theodolf, bisschop van Orléans, tôt de bem onderhoorige geestelijkbeid gericht, waarbij bij baar aanmaant openbare scbolen op te ricbten, niet alleen voor de bewoners der steden , maar ook voor die der buitengemeenten. « De priesters (zoo scbreef bij daarbij) zullen scbool bouden in de steden en dorpen, en zoo een der geloovigen bun zijne kinderen wil toevertrouwen om ben in de letteren te bekwamen, dat zij ben niet weigeren te ontvangen en te onderwijzen, maar daarentegen ze met eene volmaakle liefde opleiden, zicb berinnerende dat er gescbreven staat : zij , die geleerd zullen geweest zijn, zullen scbitteren gelijk de starren des firmaments; en zij, die er velen in den weg der recbtvaar- digbeid zullen ondervvezen bebben, zullen in aile eeuwigbeid blinken als starren. » De kinderen leerende, zal men daarvoor geene vergelding vragen en niets aanvaarden dan 't geen de ouders bun vrijwillig en uit genegenbeid geven zullen ^. » De groote keizer bepaalde zicb niet tôt bet sticbten en begif- tigen van scbolen, maar maakte van de geleerdheid eene aanbe- veling tôt bet bekomen van eerambten. Hervormer op geheel ' Theod. Capit. § 50. ( 70) het verstandelijk gebied, verbeterde hij ook de bijzondere wetten en de rechtspleging, strenge straffen bepalende voor misdaden, welke totdan loe met geld waren geboet geweest. In ailes lict hij zich richten door den geest des Christendoms, overtuigd dat die godsdienst niet enkel een doel, maar ook een middel was om de barbaarsche volkeren te beschaven en te verzedelijken ^ Als het eerste en nuttigste voertuig der beschaving werd door Karel den Groote de volkstaal vereerd. Deze vaste regelen te geven, haar te verbeleren en te verfijnen , met het oog op een volkomen begrip der wetten, was hem eene aangename taak. Hij stelde zelf eene spraakkunst op, gaf Dietsche namen aan de twaalf raaanden des jaars en aan de windstreken, welke hij in twaalf verdeelde, en legde alzoo den grond niet alleen van het let- terkundige Dielsch , maar meteen van het eigendenkend geestes- leven zijner land- en stamgenooten 2. Eindelijk, den lust voor de eigen taal nog meer, en op eene bestendige wijze, willende bevorderen , deed hij de helden- zangen en volksHederen der onde Germanen opzoeken en te schrift stellen, trachtende daarmede de groote deugden der voor- gangers in den geest der nakomeHngschap te bewaren ^. Jammer, dat de Capitularia van latere Frankische koningen niet alleen den geestelijken, maar ook den leeken het zingen van wereldsche ' Warnkoenig et Gérard, Histoire des Carolingiens, T, 372, * 'l Is ongeveer van dien tijd, of weinig vroeger, dat onze gemeenten en gehuchten hunne benaming kregen, hetzij naar een dier, het zij naar eene beek of rivier, berg of dal, veld of laar, broek of weg, doorgaans in den uit- gang aangeduid. Voorbeelden zijn hiervan : Beveren , Evere , Bosmeer, Wol- verthem, Wambeek, Lippeloo, Buggenhout {beukenhosch)^ Lindeti, Eikevliel, Assche (Esch), St-Lievens-Essche , Boondale , Moere, Boermond, Schelde- rode, Koekelberg, Scherpenheuvel, Zoetendale, Ertvelde, Zandvliet, Edelare en dergelijke meer. Het sele (in Zèle, Bekkerzeel, enz.) wijst lerug op een oud sala of kasleel ; hem of heim (in 't Fr. hameau) duidt eene woonplaats aan, bepaald door 't eerste deel des woords ; ing^ overeenkomstig met het Fransche ignies (Bouvigjiies), ognies {Gognies), egnies [Trazegnies) en met het agne en ogneàev Ardennen (Mortagne en Bastogne), hedieôl gemeenteweide, enz. ^ EiNH., Vita Karl, imp., c. 29. ( 71 ) liederen verbood; dat Lodewijk de Goedige, door al te viirigcn godsdienstijver aangezct, de gezangen der voorchristelijke voor- ouders deed vernietigen en uit de scholen verbande, alzoo elke recbtstreeksche gemcenschap met de Germanen der vorige eeuwen afbrekende en voor altijd de bron dempende, waaruit de voile kennis van hun leven, karakter, zeden en begrippen onvervalscht en onvervreemd vloeide. Dit is de oorzaak, dat slcchts weinige Nederduitsche gedichten uit de verre tijden tôt ons gekomen zijn, en zonder de boeken der Scandinaviscbe godenleer, de Edda, zou men heden weinig of niets van de begrippen en den graad van besehaafdheid onzer heidensche voorouders weten, tenzij uit de schriften van Romein- sche geschiedverhalcrs, wier gegevens zeker niet aile den toets der waarheid kunnen onderstaan. Een stuk nochtans, geîukkiglijk een hoogst merkwaardig, kwam tôt ons, ten minste wat den geest betreft, maar de vorm (eene Hoogduitsche vertaling uit het Dietscb) behoort tôt de XIII^ eeuw. Wij willen spreken van de Goedroen, in hoofdzaak neerkomende op het volgende : Goedroen, eene koningsdochter, levende op het eiland Wulpen, aan de Vlaamsche kust, wordt geschaakt door eencn koning der Noordmannen; de maagd blijft evenwel getrouw aan den geliefde uit eigen slam, verduurt liever aile vernederingen en ontberingen dan meineedig zieh over te leveren aan den woesten sehaker, en wordt ten laatste door haren broeder en haren verloofde, aan de spits eener groote heirmacht, bevrijd en aan hare betrekkingen terug gegeven. — Ziedaar een trefFend beeld van de zuiverheid en trouw der Germaansche vrouw! Het bestaan van dichteriijke tradiliën onder de Franken van Zuid-Nederland wordt nog bewezen door 't even bekende JVeve- lingenlied , geboren aan den Nederrijn, doch hetwelk in tegen- stelling der zachte gevoelens, welke in Goedroen de overhand hebben, kracht, haat en woestheid ademt. Na de vernietiging der oude letterkunde werd , een tijd lang, eene nieuwe beoefend, namelijk in de kloosters; want de monni- ken, na den grond te hebben gelegd van den huidigen landbouw, lieten van lieverlede de bebouwins hunner akkers over aan ( 72 ) leekebroedcrs of andcre dicnstlieden, ofwel zij gaven de door hen ontgonnen gronden in cijnspacht uit om zich toe te leggen op de ontginning van een ander veld, dat nog nieer zorg ver- eischtc, niaar gcen minder rijken oogst voor de samenleving zou opleveren; het menschelijk verstand zou door hen ontwik- kcld wordcn en de vruchten hunner ernstige studie als nieuwe zaden voor wetenschap en beschaving heinde en verre verbreid wordcn. Was de aloude volkspoëzie vernietigd, eene nieuwe moest in de plaats treden, en 't was de geestelijkheid, die ze leveren zou; maar in hare lianden kon die geene andere dan de kerkelijke richting volgcn. lîier nochtans deed zicli eene groole mocilijkheid voor de nieuwe volksschrijvers op : wei was er eene gesprokene, ecbter niet eene geschrevene taal, altbans nog geene, die voor de letterkunde gescliikt was. Die te vormen koslte vecl moeite, omdat, gelijk D"" Jonckbloet te recbt opmerkt, de geestelijken, die ze scbrijven wMldcn, in hunne Latijnsche geleerdbeid niet eens de noodige teekens vonden om de Duitsche klanken uit te drukken en uit dien boofde genoodzaakt waren eerst de taal zelve te leeren ^ Overigens, de spraakkunst van Karcl den Groote zal wel niels dan eene procf geweest zijn, onvolmnakt, daar na liem de Benedietijnermonnik Otfried, der abdij van Weisenburg, die ver- beteren moest. Omtrent hetzelfde tijdperk werd ook bel Romaanscli gevormd. Uit de mengebng van deze taal in het Dietsch was de taal der Franken ontstaan, of het Fransch, betwelk op den duur het Dietseh in een deel van Noord-Frankrijk vcrdreef; dit Fransch, in zijnen oorsprong ruw, gaf zelf het aanzijn aan ondersclioidene dialeeten, namelijk hetWaalsch, dat de sporen beliield van zijne Keltische, Latijnsche en Dietsche oorsprongen 2, De vruchten der nieuwe letterkunde werkten heilzaam op het gemocd des volks; zij bevorderden, van den eenen kant, het onderwijs van den godsdienst, door eene menigte schriften lot 1 D' .JoNCKRLOET, Gpscfiierlenis der midden-Nederlandsche letterkunde, I. ^ Wachter, Gloss. Germ. prœfatio,^ 49, — Ernst, Histoire du Limboiirg, 1. (75) verbreiding en opwekking des geloofs, terwijl zij, van den anderen kant, den sniaak louterden en door zachtere gevoelens de aange- borene rnwheid van 't Gerraaansch karakter temperden. In deze orde van gedachten zullen wij ons bepalen te wijzen op het oudst bekende sluk, waarin men den Nederlandschen taalvorm teriig- vindt, namelijk eene prozavertaling der psalmen , opklinimende tôt den tijd van Karel den Groote, en op den Hêljand [Heliand , Heiland) een fragment, wil men, eener volledige bijbelvertaling, door Lodewijk den Vrome aan eenen Saksischen dicbter opge- dragen. Uit dit tijdvak hebben wij nog een volksgezang, in Vlaan- deren door eenen monnik ter eere van Lodewijk III vervaardigd, en handelende over de schitterende zege diens konings, in 881 bij SaucoLirt en Vimeux behaald. Hier ziet men, hoe groot de weg reeds is, op verstandelijk en zedelijk gebied sedertde voorcbriste- lijke tijden door het volk algelegd. De ruwe Germaansche toon is verdwenen; den dicbter bezieit geen woeste strijdliist, geen dorst naar wrake meer; Lodewijk zegepraalt omdat hij zijn vertrouwen op God steit, en God de weezen in zijne hoede neemt. Vergelijkt men daarbij een oud Scandinaafsch heldenlied over Ragnar Lodbrog, den beroemden bevelhebber der Denen, welk een ver- schil neemt men waar! De heidensche zanger, de wapenfeiten der noorderbenden in de velden van Vlaanderen {j Flœmingja veldi) verbeffende, eindigt met den kreet van woeste vreugd : « Den wolven werd veel voedsel gegeven! » [môrg thà or tafu fèkst vorguni); het Lodeivijkslied daarentegen sluit met een gebed : « De Heer behoude hem (Lodewijk) door zijne genade ! » {Gehalde inan truhlin bi sinan ergrehtin.) Omtrent dien tijd moet ook Iiet Roelandslied {la Chanson de Roland, la chanson de Ronceveaux) gedicht zijn , een algemeen gekend en geliefkoosd volksgezang der middeleeuwen, dat de Frankisch-Germaanscbe heldendeugd in Karel den Groote ver- eeuwigt en door de innigheid van 't godsdienstig gevoel, dat er in uitgestort is, den vromen geest der pasbekeerde heidensche bevolkingen in hooge mate bevredigen kon. Eeuwen lang zou dit lied in de Dietsche en Fransche taal, gelijk in 't Hoogduitsch, door minnestreelen bewerkt en opgesierd, tôt de nakomelingen ( 74 ) der koene Germanen spreken van de eer en groothcid hunner helden : « De Carlemagne et de Rolant Et d'Olivier et des vassaux Qui moururent en Rainscevausc. » Wat de Romansche lettcrkunde betreft, de oudste stukken in deze gaan ook tôt de IX*' eeuw, maar van gedichten is er eerst sprake in de XP eeuw. Dat de volkstaal wezenlijk beoefend en in de scholen van de plattelandsgemeenten uitsluilelijk aangeleerd werd, is men ge- neigd op te maken uit het feit, dat de kennis van 't Latijn in de IX^ eeuw ten onzent zoozeer verrainderd was, dat de kerkver- gaderingen (onder andere die van Tours, in 813) den pastoors bevolen onder de mis het epistelen het evangelie aan degeloovigen voor te lezen in de taal, door het volk gesproken. Overigens, het Latijn werd dan nog enkel beoefend in de kloosters en stede- scholen, maar niet meer zooals voorheen. De taal van Rome ver- basterde hier weldra tôt de zoo geheetene basse latinité, in welk dialect voortaan de charters met betrekking tôt kloosters, parochie- kerken , gemeenten of lijfeigenen werden opgesteld, een gebruik dat algemeen in zwang zou blijven tôt het midden der XIIP eeuw. Als maatstaf derFrankische beschaving onder stoffelijk opzicht, en van de huiselijke weelde, hebben wij een vrij aanzienlijk getal sieraden, welke in begraafplaatsen van dien tijd ontdekt zijn. Uit menige tumuli werden , benevens landbouwwerktuigen en wapens, voorwerpen opgegraven, die laten zien dat de Romeinsche zeden in Haspengouw evenzeer als in Vlaanderen haddenwortel geschoten. De wet der XII tafelen,waarbij verboden was gouden of zilveren voorwerpen bij de asch der aflijvigen neer te leggen, werd stiptelijk nageleefd, maar mcn treft er daarentegen andere voorwerpen van pracht en weelde, uit Italie, Griekenland of zelfs uit Egypte hier aangebracht, in groote hoe- veelheid aan, benevens fleschjes in gekleurd glas, vergulde bronzen vazen, lampen,gelijkende aan degene welke men bezigde ij den eeredienst van Appolo, munten, drijfwerk met figuren, I (73 ) waarvan de oogen met zilver waren geïncrusteerd enz, *. Elders treft men kralen aan van rooden amber, die dienden voor halsban- den, en ongelijk van vorm en grootte; witglazen perels met sporen van verguldsel, oorringen van wit glas, in den vorm eener peer, en meer bewijzen van de ijdele praalzucht der menschenkinderen 2. Tevens gaf de lust naar weelde zieh bij de Franken lucht in 't oprichten hiinner grafplaatsen, die grootscb en duurzaam waren integenstelling der eenvoudigvan aardc cngraszoden opgeworpen terpen, w aaronder men de asch der oiidere Germanen terugvindl. Deze meerdere weelde doet natuiirlijk het vermoeden ontstaan, dat in de tweede belft der VIII'' en de eersle der IX"^ eeuw de bevolkingen onzes lands onder stoffelijk opzicbt tôt een zeker welzijn waren gekomen. Inderdaad, Karel de Groote had niet enkel getracbl verbetering te brengen op verstandelijk gebied, maar zijne bezorgheid uitgestrekt tôt den landbouwenden stand. Het groofste deel zijner bezittingen uit groote hoven [curtes) bestaande, wilde liij dat daar de woonplaatsen der veldwerkers, alsook de stallen, schuren, bagen en grachten sleeds goed onder- houden werden , en ieder hof voorzien zou zijn van een bed met pluimmatras en dekens, onverminderd kleine bedden voor de kinderen, lakenen kleeren, tafels en zitbanken. — Zou de geringe boer der XIX^ eeuw het wcl veel beter hebben dan zijn voor- ganger van over duizend janr? De huizen der hoeven waren van bout getimmerd en bestreken met klei; de verblijven der dienstliedcn, stallen en schuren waren bezijden. De grootere hoeven {villae) in welke men den oorsprong der latere dorpen en steden te zoeken heeft, bevatten akkers, weiden , bloemperken en eenen boomgaard. Men vond er aile slag van werklieden, althans volgens de Capitularia van den keizer, de villis ^ moesten er in de hoven, van de kroon afhan- gendejhoef-en goudsmeden, kleermakers, wagenmakers, draaiers, wapensmeden, brouwers van hier en mee, bakkers, vogelvangers, zeepmakers enz. gevestigd zijn. Gemeld eapitularium de villis , hetwclk te recht de bewonde- * Aldus, 0. a., te Walsbets (Hemelrijk),te Monlenaken en op audere plaatseu. 2 Gelijk te Yedrin (prov. Namen), te Lede (Oost-VlaaDderen) enz. ( 76 ) ring van [Montesquieu heeft gaande gemaakt, is inderdaad ten hoogste belangrijk om den staat des landbouws in het begin der IX' ecuw te doen kennen. Men vindt er naiiwkeurig eene opgave van al de voorlbrengselen in graangewasscn,groenten,huisdieren, wild enz., welke op bevel des grooten keizers ter markt moesten gebracht worden en ook te dien tijde de voornaamste inkomsten- bron des rijks uitmaakten. Reeds ten tijde van Karel den Groote had de ooftteelt hier eene groote uitbreiding verkregen. Op zijn bevel werden in de villas verschillige soorten van appelen, peren, pruimen, per- ziken en kersen aangekweekt, ook niispels , kwee, hazel- en walnoten. In 794 deed de vorst den prijs vastellen der voor- naamste gewassen, en dit wel op den volgenden voet : 1 mud baver werd gesteld ten prijze van 1 denier; 1 mud garst op 2 deniers; l mud rogge op 5 deniers; 1 mud boekweit op 4 deniers; twaaif brooden van boekweitmeel kostten zooveel aïs 15 van rogge, 20 van garst en 25 van baver '. Het vee stond niet boog in prijs. Bij de Ripuarische Franken , bij voorbeeld, had een gehoornde os, gezond en niet biind, dezelfde waarde als een schild en een lam, en zes maal minder dan een goed harnas of een afgerichten valk; eene gezonde koe werd geschat op de helft van eenen os, welke, uitwijzens een capitula- rium van 't einde der VIII" eeuw, 10 scheliingen gold , gelijk- staande met 60 mud koorn. Volgens de wet der Rijnfranken gaf men eenen goeden hengst in ruiling tegen eenen versierden helra of twee harnassen , of tegen eenen valk , waarmee men op jacht kon gaan naar den kraanvogel. Een merriepaard had de helft dezer waarde. Omirent dienzelfden tijd gaf men twee hennen voor eene gans, twee ganzen voor een speenvarken, drie kalveren voor eene koe enz. Ook de geestelijkheid trok zich het lot der landbouwers aan. Wij weten reeds hoe zij ijverde voor de vrijmaking der lijfeige- nen ; in 858 had er eene vereeniging plaats van bisschoppen der * Tijdens eenen hongersnood in 806 werd per mud betaald : haver, 2 de- niers; garst en spelt, 3 deniers; rogge 4, en boekweit 6 deniers. (77 ) provinciën Reims en Rouaan (onder welke kcrkvoogden verschei- dcne lot in onze geweslcn geestelijk gebied hadden), en daar werd met toestemming deskonings vastgesteld,dat de vorstelijkcambte- naren zieh bepalcn moesten te w aken op den landboiiw en de aan den fiscus toebeboorende gronden,namelijk op zulke wijze, datde werkzaamlieden bij tijds konden verricht worden en de opgelegde taak de gcscbiktiieid of de kracbten der arbeiders niet te boven mochten gaan (14^ artikel). Hadden de eersle landontgingers bij voorkeiir de vruchtbaarste plaatsen uitgekozen , bepaaldelijk zulke, welke, dooisneden van beken of in de nabijbeid cener rivier of kreek, en omtrenteen bosch, den meester het genot van jacbt en vischvangst verze- kerden, gebeel anders gingen doorgaans de kloosters te werk, die reeds op 't cinde der Romeinsebe heerschappij , docb voorna- melijk in schuts der Frankiscbe koningen opgekomen, liefst de woeste, dorre en afgelegene plaatsen opzocbten K Zoo geraakten aile streken van ons vaderland langzamerband bevolkt. Het taaie geduld der monniken , afgezonderd van 't gewoel en de zorgen der wereld, geene andere bekomraering kennende dan met betrekking lot hunne dagelijksche taak, gelukte er overal in om de aanvankelijk woeste natuur te herscbeppen lot vriicbtbare akkers en lachende weiden , hier en daar bezet met zindelijkc gebouwen, welke van lieverlede vermenigvuldigd, lot dorpen, en vele zelfs toi steden zijn uitgebreid ^^ Over het algemeen mag men zeggen, dat de boer, die klooster- * De eersle kloosters in ons land schijnen opgericht te zijn in de IV^^ eeuw, door St. Vitricius, Jeerling van Sl.Marten, en namelijk in hel zuidweslelijk deel der streekj die la 1er Vlaanderen werd genoemd. ^ Men denke slechts aan de kloosters van Sint-Truiden, Sinl-Omaars, Fosses, Leuze, Ronse, Gent, Nijvel, Marchiennes, Lobbes, Saint-Ghislain, Soignies, Bergen, Maubeuge, Aulnes, Malmédy, Doornik, Siavelol, Sithiu (Sint-Berlijn) cnnienige andere, in den loop der VII« eeuw lot sland gekomen. ^Yat de dorpen belreft, deze waren reeds talrijk in de FX" eeuw : men vindt er versclieidene houderden opgenoemd in de lijsl der plaalsnamen van 'l eersle deel der Table chronologique des chartes et diplômes imprimés, publiée par Alph. Wauters. ( 78 ) land beploegde, daar verschillige voordeelen bij vond, welke andere pachters misten; wij zullen hier enkellijk wijzen op de gunstige omstandigheid, dat hij geene veranderirig van eigenaar had te duchten, en zijne pacht derhalve duurzaam was. Het klooster toch wist hij een bezitter te zijn, die nooit stierf ; hij was zeker, dat de eiken van het bosch, toen deel makende van schier elke groote landhoeve , in Brabant en Vlaanderen evenzeer als in de Ardennen of het Henegouwsche , niet bedreigd waren door de bijl van eenen geldzuchtigen of spiizieken eigenaar, en zoo werd de huraar nooit gekwollen door een ontmoedigend voor- uitzicht, eene kwellende onzekerheid, welke den ijver en de zorg van andere pachters dikwijls verlammen moest. Wic « onder den staf » wilde arbeiden, mocht zich zelf als 't ware bezitter achten van het landgoed , dat hij bewerkte, in dezen zin , namelijk, dat hij er blijven raocht voor geheel zijn leven , althans zoo lang de toestand zijns gezins en de bevrijding van groote rampen, die niet kunnen voorzien of vermeden worden, hem zouden vergunnen de voorgeschrevene plichten te kwijtcn. De kloosterlingen, niets voor lien zelven mogende bezitten of anderen opdragen , als ver- bondcn door den eed, het eigendom der Kerk tegen elke ver- vreemding of berooving te zullen beschutten, waren dus maar enkel vruchtgebruikers van het goed, dat der instelling was geschonken, en 't is aan deze omstandigheid te danken, dat meer dan éenc en dezelfde famille honderdjaren en meer het klooster- goed bewoonde, hetwelk vier of vijf opvolgende geslachten van eigen bloed met hun zweet hadden bevochtigd. Er blijft ons nu nog, aleer dit tijdvak te sluiten, te spreken over de bestuurlijke en rechterlijke inrichting, welke de Franken, vooral onder Karel den Groote, behccrde. Tôt aan dczes komst was er aan het bestuur in de rechtsple- ging weinig verandering toegebracht. De pagi bestonden nog ; de graven, oudtijds eenigerwijze oversten van den stam, waren allengs agenten des opperbestuurs geworden, in wier handen de krijgsmaeht, de politie en het bestuur uitsluitelijk vereenigd waren , en die tcvens de rechterlijke macht uitoefenden , ten ( 79 ) minste daarop het hooge toezicht hacldcn. In vcrgelding daarvan hadden zij het gcnot van ecnig landgoed of domein ^ Karel de Groote bracht aan de inrichting der justitie gewichtige veranderingen toe, namelijk door het instellen van het schepen- dom. Wel is waar vindt men, hoewel slechts enkele malen, reeds vôor hem melding gemaakt van schepenen '^; maar eigenlijk weet men niet wat soort van bediening deze uitoefenden. Stelh'g was 't de groote keizer, die het collège of de bank van schepenen, als bestendig rechterlijk korps, in voege bracht, en wel ter ver- vanging der voormalige rachimhurgi van elk pagus. De oorzaak dezer hervorming is niet onbekend gebleven. Een capitularium van Lodewijk den Vrome (829) zegt iiitdrukkelijk dat de vica- rissen en honderdmanncn de gedingen te zeer hadden vermenig- vuldigd ^, veeleer iiit begeerlijkheid naar de boetgelden der afwe- zigen, dan in het belang der gerechtigheid ; nu, om dit misbruik te keer te gaan en het volk van langduriger kwellingte bevrijden, verbood hij tôt die gerechtszittingen op te roepen al wie er geene zaak te verhandelen had , ter uitzondering der zeven schepenen, die er altijd moesten aanwezig zijn. De wijziging in 't justiciebe- heer was derhalve eene nieuvve weldaad van Karel den Groote, waarbij hij, steeds met het oog op het welbegrepen volksbelang, nog bepaalde dat geen graaf ter gerechtsplaats zou komen, tenzij nuchter zijnde en kalm van zin * ; dat de zittingen niet te kort- stondig mochten zijn en de graaf er 't genot der jacht en der tafel voor verschuiven moest ^; dat ieder bisschop, abt of graaf eenen goeden grilïier zou hebben, schrijvende eene leesbare letter ^. ' Zie het capitularium van 803, cap. V, c. 19. - De geleerde Warnkoenig ontdekte in het staatsarchief van Cent eene charter van 745, voorlkomslig van de Sint-Bertijnsabdij, en waarin, naast andere handleekeningen, die is le lezen van Gumharii scauuini (zie : Flcin- drische Staats-und Rechtsgeschichte^ I, appendice^ 9-11, en de Fransche uit- gave (met een fac-similé). 5 Baluzius, I, 671. * Capit. Caroli Magni, anno 805, cap. 15, ap. Baluzius, bl. 393. s Idem ann. 807, cap. 4 ; ibidem, I, 459. ^ Idem, ann. 805, c. 4; ibidem, bl. 421. ( 80) Eindelijk, de iiilvoering van deze en mcer andere wijze verordc- ningen ^^illende verzekeren , stelde Karel de missi dominici in, die tôt last liadden vierniaal s'jaars de verschillige graafschappen des rijks le doorloopen , de misbruiken van allen aard te verbe- lereii en hem verslag le doen van hunne bemoeiingcn '. De missi kregen eene bepaalde macht, toen Karel de keizers- kroon had opgezet. Het land vverd verdeeld in groote dislricten, waarvan ieder verschillige graafschappen en dioceezen bevatte. Onmiddeliijke vertcgenwoordigers van den vorst, krcgcn zij een uitgestrekt gezag, niet alleen over de graven, maar zelfs over de bisschoppen, ablen en abdissen, wier openbaar en bijzonder leven zij moeslen Irachten te onderzoeken. Tevens was hun opgclegd , te waken op de goede a erslandhouding der burgerlijke en geeste- lijke overheden,op het goed van kerken en kloosters, dat zij tegen de aanmaligingen der booze inpalrners en legen de aan- slagcn van rinve over\\eldigers beschutten moeslen. Vooral was hun aanbevolen een oog in 'l zeil te houden, opdat de graven goed rechl zouden oefenen , en waar dit niet geschiedde, zelven rechl le plegcn lotdat de graaf zijncn j)lichl weer kwijten zou ^. Ook de missi plachten vier maal 's jaars zitling te houden, waar zij de klachten des volks aanhoorden en recht verschaften. Boven deze inrichting stond de regeering, welke Hincmar, aarts- hisschop van Reims, volgenderwijzc naar de bekende beschrijving van Adalhard doet kennen : Het hooger of iniddcnbestnur bestond uit den keizer, bijgcslaan door zijnen bijzonderen raad en door eene algemeene vergade- ring : placila generaliaoï gencrales conventus. Deze bijeenkomsl had tweemaal in het jaar plaats, te wclen in de lenle (Mei) en in den hcrfst, en werd verdeeld in Iwee sectiën : eene voor de gecsle- lijke, de andere voor de burgerlijke zaken. De bijzondere raad zetelde beslendig. Op de herfstvergadering bracht men de gil'ten bijeen voor den * Capit. Caroli Magni^ ann. 802, c. 25. — Baluzius, I, 370. — Pertz, Leges, I, 96; II, 10. 2 Warnkoemg et Gérard, Histoire des Carolingiens, 1,540-341. (81 ) vorst; raen onderzocht er de zaken voor het volgcnde jaar, aïs 't noodig was, en de inissi kwamen er versiag doen van ailes, wat zij namens den vorst hadden verricht of wat zij belangrijks hadden opgemcrkt. Deze placita waren de voorloopers der Alge- nieene Staten, later opgericht, alsmede van de parlementaire instellingen, welke nog heden in voege zijn. De algemeene vergaderingen werden op verschillige plaatsen gchouden. Tijdens de regeering van Karel den Groote telde men er vijf en dertig, waaronder evenwel slechts twee op Belgischen bodem : in 771 te Valcnsijn (later aan Henegouw ontweldigd) en in 812 te Boulogne (nadien van Vlaandercn afgescheiden). Zooals wij tôt nu toe den toestand van het landvolk deden kennen — veiligheid voor hâve en goed, verzekering van recht, rust in het binnenland, bescherming van den arbeid — zou men allieht tôt het besluit komen dat het lot des landbouwers in de VHP en IX^ eeuw gunstig, ja benijdenswaardig was. En even- wel, den toestand goed onderzoekende, vindt men eene keer- zijde.... Er waren toen ook openbare lasten, die de menigte, vooral op het platteland, tegen de borst moesten stooten, omdat ze vooral op haar drukten. De bisschoppen en abten waren gehouden den keizer en zijn talrijk gevolg op zijne veelvuldige reizen te herbergen, eene verplichling, die ook den graven was opgelegd, doch welke laatsten in zulke gevallen zorgden, zich door den armen boer te doen vergoeden. De belasting, hun uit dien hoofde gevraagd en de adventu régis geheeten, was ongeluk- kiglijk de eenige niet, die van de vruchten des nijveren land- bouwers werd afgeperst; ook het voeder, noodig voor de uittrek- kende krijgslieden, moest door hen worden verschaft en ver- moedelijk ook wel de wagens en 't gespan, om het te vervoeren. Hoe zwaar deze bclasling toen reeds op den geringen man drukte, kan men afmelen naar de bittere klachtcn, die in de volgende eeuwen tegen de dikwijls herhaalde opeischingen van dien aard door de buitenlieden werden geslaakt. Tome XXXli. LÎ5.; III* HOOFDSTUK. Verdrukking van het landvolk. — De zwakken zoeken bescherming bij de kloosters. — Ontwikkeling der persoonlijke vrijheid, gevolgd door de ontvoogding der gemeenten. — Uitbreiding van den landbouw. — Verbetering van zeden en beschaafdheid. Toen Karel de Groote, na een langdurig streven ten nutte der nienschheid, liet moede hoofd ter rust had gelcgd, openbaarden zieh twee richlingen in den staat, ganscli strijdig met elkander. Aan den eenen kant de zucht om het geringe volk uit de banden der lijfeigenschap los te raaken, aan den andercn eene bepaalde strekking onder een aantal machtige grondbezitters om zich ten koste des armen landzaats door allerlei afpersingen, zelfs door geweld en misdaad, le verrijken en weder onder 't juk tebrcngen. Beide stroomen gingen naast elkanderop, verwarring brcngcnde in de hooge en lage slanden der samenleving, terwiji ook in de regeeringskringen begon wanorde te komen. De wijze wetten, door Karel den Groote uitgevaardigd, werden niet loyaal uitge- voerd of bleken niet aile doeltreffend te zijn. De openbare ambte- naren hadden een uitgebreid gezag, hetvvelk zij gemakkelijk tôt eene volstrekte meeslerscbap wisten te maken, doordien bun, te gelijk met hunne bediening, groote landgoederen warenafgestaan; de instelling der missi dominici was onloereikend om de uit- voering der wetten te verzekeren en de orde te bandhaven; de nationale vergaderingen waren slecht ingericbt, hunne betrek- kingen met het koninklijk gezag al te onbepaaid. Verschillige opperhoofden streefden om zich onafbankelijk te maken van de kroon en zieh in het bun toeverlrouwde gewest als vorst te doen erkennen. Deze en nieer andere oorzaken werktcn medc om de ontbinding des weleer zoo machligen rijks le verhaastcn, die eindelijk plaats had ten jare 843. Karel's opvolger had, na vier en twintig jaren zonder glans te hebben geregeerd en op 't iaatst door zijne eigcne kinderen, die zich tegen hem gewapend hadden, gevangen te zijn genomen, drie zonenachtergelatcn,diehetkeizerrijk in drie deelen splitsten. ( 85 ) Lodewijk krcrg de landen tcn wcsten van den Rijn; Karel bekwam degene ten wcsten dcr Schelde, en geheel de streek tusschen beide rivieren viel te beurt aan Lotharius, die aldushet gebied verkreeg over de meeste onzer provinciën. Ondertusschen viclen andere gebeurtenissen voor, die eenen tijd lang aile pogingcn om aan de wanorde in den staat een einde te stellen, dwarsboomdcn. De noordsebe barbaren, de zwakheid der regeering en de verdeeldbeid onder 't volk te baat neraende, waagden nieuwe invallen in ons land en vonden geenen ernstigen tegenstand. Had Karel de Groote lien aanvankelijk door de kracht der wapenen gestuit, zijne afstammelingen paaiden ben met gond.... Hierdoor stouter geworden, verdubbelden zij bunne invallen, maakten zich meester van al de steden en abdijen, welke van bunne kostbaarbeden werden beroofd en daarna in ascb gelegd, en ranlsoeneerden of verdreven de veldbewoners, alom schrik en verdelging, dood en rouw verspreidende. Die bacbelijke loestand duurde nagenoeg eene balve eeuw, namelijk totdat de Noordmannen omirent Leuven eene bloedige neerlaag leden en bunne slrooptocbten opbielden. Die betrekkelijk lange aanwezigbeid der barbaarscbe benden op den bodem van België was zeker niet gescbikt om bet werk der vrijmaking te bevorderen: integendeel, de woestaards, die in dezen benardcn tijd, en lang nog nadien. bet arme volk van den buiten op allerlei wijzen onderdrukten, volgden m.aar in bunne geringe omgeving na wat de Noordmannen op breede scbaal hadden verricbt; en mogelijk waren er onder de bewoners der kasteelen, die op menig punt van België ter verdediging der bevolkingen na de eerste invallen waren opgericbt. ruwe zonen uit bet noorden zelven, die de oorspronkelijke bezilters badden verjaagd of gedood en van uit de overrompelde sterkten bet weer- looze landvolk ongenadig onder bet ijzeren juk bielden. Daaruit onlstond, in de XP eeuw, eene algemeene zucbt naar vrijbeid, het rusteloos woelende gedacbt der menscbelijke gelijkbeid, dat nog in onze dagen naar eene oplossing zoekt. Maar zware binder- palen kwamen de zelfs gedeeltelijke uitvoering dezes ontwerps verijdelen. Geene pen zal ooit bij macbte zijn in bet gescbiedboek ( 84 ) der menschheid de hopelooze pogingen en bittere crisissen aan te teekenen, welke dien harden langdurigen kamp kenmerkten. Reeds in'tjaar 1000 stippen de kroniekschrijvers samenscho- lingen aan van boeren, aan wie het onverdraagzame juk der grooten zal lierinnerd hebben, dat ook zij raenschen waren, met de vorsten en rijken der aarde gelijk vôor God, zooals het Evan- gelie leert. Elke proef, nochtans, sluitte op de sterkere macht en 't geweld der gebicders, en er bleef dcn ongelukkigen niets anders over dan dcn geboortegrond vaarwel te zeggen, waar zij noch rceht noch vrijhcid genoten, en waar van den anderen kant onophoudchjke overstroomingen, herhaaide pestziekten, honger- snood en andere volksrampen het leven allerlastigst niaakten. In 't midden der XP eeuw gingen Vlaamsche landbouwers zich vestigen op de grenzen van Walles en Schotland, dàar geroepen door Willem den Rosse. Onder de regeering van den Luikschen bisschop Wazon begaven honderden Luikenaren, vluchtende voor den hongersnood, zich naar Hongarije, alwaar koning Andréas 1 hun ten jare 1046 eene vruchtbare landstreek in 't diocees van Erlau tôt vaste woonpiaats had aangewezen. De faara der Vlaamsche landbouwers was aldaar in den bcginne der XII^ eeuw reeds in verre landen en over de zee verspreid. Hendrik Beauclerc lokte er een groot gelai naar de graafschappen van York en Pembroke, terwijl nagenoeg op hetzelfde tijdstip Nederlandsche boeren waren uitgeweken naar 't bisdom van Bremen, in Holstein, naar Meisen, Mecklemburg en andere gewes- ten van Duitschland, ja naar 't comitaat Zips, waar zij door konin- gin Helena geroepen waren, alsmede naar 't comitaat Ugocsa enz. Maar ofschoon de vreemde vorsten onzen boeren groote voor- deelen deden aanbieden, ten einde de uitgestrekte heidegronden van hun rijk door ervarene en wakkere handen op korten tijd in vruchtbare akkers en lachendeweiden herschapen te zien,denken wij toch dat er eene sterkere drijfveer moet hebben gewerkt om de Belgen zoo ver uit het land hunner geboorte te lokken en hun cen hcil te doen zoeken te midden van bevolkingen, van welke zij door laal en zeden gansch verschildcn. En evenwel waren onze uilgewekene landgenooten niet allen ( 85 ) gelukkig, vooral de Vlamingen die zieh niet uilsluitelijk aan den landbouw hielden, raaar niet vergeten konden dat zij afstamden van dappere krijgers. Zij vcrleenden in Duilschland onderstand aan de Saksen en Turingers, tegen de Slaven, en in Engeland aan de Anglo-Normandièrs tegen de Galliërs, maar eilaas! ten kosle van hiinne rust en geluk. Zij, die op uitnoodiging van Hendrik van Saksen, loen deze een groot deel der Ballische kust had overweldigd (1161), zich aldaar, en in andere hem toebe- hoorende gewesten, gingen neerzetten *, werden eenigen tijd nadien door een Slavisch opperhoofd te Mecklemburg onvoor- ziens overvallen. Zich niet willende overgeven met verlies van hâve en goed, werd de plaats belegerd, ingenomen, in asch gelegd, nadat al de weerbare mannen vermoord, de vrouwen en kinderen als slavinnen weggevoerd waren... ^ De Vlamingen, die zich in 't diocees van St. -David hadden gevestigd, hadden eenen harden kamp uit te staan tegen de oude bewoners van dat gewest; de Galliërs kwamen in opstand tegen Hendrik I en verwoestten het grondgcbied , door de Vlamingen belrokken ^. Wat degenen betreft, die in 't vaderland gebleven waren, aan tegenstand was niet te denken ; overigens het lot der Fransche boeren kon zekerlijk weinig geschiktzijn om de onzcn tôt gewa- pend verzet aan le sporen. Dâar was elke opstand tegen verdruk- king bloediggekastijd geworden en een verschrikkelijk voorbeeld gegeven, vooral aan de bewoners van Normandie en Bretanje. De Norraandische kroniekschrijver Guillaume de Jumièges eene dier pogingen tôt bevrijding verhalende, hangt van de straf het volgende ijzingwekkend tafereel op : « Ten jare 997 vereenigden zich de boeren op verschillige plaatsen en besloten algemeenlijk te leven volgens hunnen wil, verklarende dat zij, zonder bekommernis aangaande hetgeen door * .... « Qui eliam de Flandria adduxit mullitudinem populorum et collo- cavit eos in Magkeienburg et in omnibus terminis ejus... » (Hermanni Corneri, Chronicon, bl. 719.) " Idem, bl. 723. 3 Zie Ordericus Vitalis, Hisloria ecclesiaslica, kal. 941. ( 86 ) de wet was verboden, zich zelven naar eigene wetten beheeren zouden, en ten einde deze te bekraclitigen, zond elke groep van dit woedende volk twee afgevaardigden naar eene algemeene vergaderingder stamnien,om die wetten aldaar te erkennen.Maar niet zoodra was dit feit ter ooren gekomen van den hertog of bij zond graaf Rudolf en eene menigte krijgslieden tegen de boeren op, met last dezen opstand te dempen en bet landvolk uiteen te drijven. De graaf maakte zich meester van al de afge- vaardigden des volks en vêle andere liedcn, deed bun banden en voeten afkappcn en zond die ongelukkigen alzoo naar bunne stamgenoolen terug, om dezen te ontraden nog dergelijke proef te wagen en, door bun droevig voorbeeld, ben voorziebtiger te maken, opdat bun niets ergers zou overkomcn. De boeren, op zulke vreeselijke wijze onderricbt, zagen inderdaad van bun ont- werp af en keerden terug tôt den ploeg ^ » In België nocbtans was er een stam, die niet kon ten onder gebracbt worden. In den uitersten weslboek leefden nog altijd de ruwe Kerels, wier trots en overmoedigbeid, even groot als bunne zucbt voor vrij en onafbankelijk bestaan, zelfs de weerwraak der leenbeeren moet bebben gaande gemaakt, tôt zoo verre dat deze tegen ben een lied dicbtten, betwelk over Vlaanderens vlakten als een scberpe oorlogskreet den stouten Saksenkinderen zal bebben in 't oor gedreund : « Wi willen van den kerele zinghen : Si sijn van quader aert; Si willen de ruters dwingen; Si draghen enen langhen baert. Haer clcedren die zijn al ontnait; Een lioedekin up haer booft ghecapt, tCaproen staet al verdrayt, Haer cousen ende haer scoen ghelapt. Wronglen, wey, broot ende caes, Dat eit hi al den dach ; Daer omme es de kerel so daes, Hi êtes meer dan hijs macb. » * Collection de chroniques nationales, Guill. de Jdmièges, livre V, ch. II. — Traduction de Guizot. (87) Uit deze strophe Iceren wij den (oestand der Kcrcls kennen. Schilterend was die voorwaar niet : gelapte kleederen, sobere spijs, maar loch moed, zelfs overniocd en, mogen wij den adel- lijken zanger of den zanger van den adel gelooven, eene neiging om de toeii zoo machtige hceren de wet te stellen. Moet dit niet strekken tôt een bctoog, dat in die tijden de strijd tusschen kapi- taal en arbeid, tusschen bczit en gebrek al even vinnig was als tegenwoordig? « Enen groten rucghinea cant Es barde wel sijn ghenouch, Die neimt hi in sijn hant Als hi wil gaen 1er plouch. Dan comt tôt hem sijn wijf, de vule, Spinnende met enen rocke, Een sleter entrent haer mule, Ende gaet sijn scuetle brocken... » Dit deze en de overige strophen blijkt hoe diep de afkeer was, welke de adel voor den minbeschaafden, niet te bedwingen Kerel koesterde. Er waait uit deze verzen waarlijk geen milde walni van liefde en mededoogen voor den man, die, zonder zijne schuld, nagenoeg aan de laagste sport der maatschappehjke ladder stond. « Ter kermesse wil hi gaen, Hem dinct datti es een grave; Daer wil hijt al omme slaen, Met sinen verroesten slave. Daer gaet hi drincken van den wine, Stappans es bi versmoort ; Dan es de werelt sine, Siede, lant ende poort... b De Kerel ging dus, in minachting voor de wet, gewapend. « Een verroeste stave, » maar zeker wel sterk genoeg om, als 't nood deed, den ridder daarmee door 't harnas te slaan. Als 't feest was, had hij 't bêler, dan dronk hij ook zijnen beker wijn. 't Neder- landsch spreekwoord : « Eënmaal kermis is niet altijd armoê, » zou tôt den lijd der Kerels wel kunnen opklimmen. (88) « Wi willen de kerels doen greinsen, Al dravende over tvelt; Hets al quaet dat si peinsen, le weetse wel bestelt. Men salse slepen ende hanghen, Haer baert es al le lanc; Sine connens niet ontganghen, Sine dochten niet sonder bedwanc... * » Deze laatste strophe getuigt van eene woestheid en wraakzucht, die zekerlijk niet slroken met den verheven geest der wetten, welke den middcleeuwschen ridder voor al zijne daden waren voorgeschreven. Onze dichter spreekt van vervolgen en ver- delgen— omdat de armeKerel mogelijk wat trotschwasen onhan- delbaar, nu en dan zicli in den wijn vergat — maar zeker toch niet meer dan de cdelman? — en in dien toestand nog minder te temmen was. Edoeb, zou de middelecuwsche slotheer in 't uur der dronkenscbap minder baldadig geweest zijn dan de arme dorper, dien bij wenscbte uit zijncn weg te drijven? « Sine docbten niet sonder bedwanc, » zoo besluit de dichter. 't Ran waarheid geweest zijn, maar « slepen en hangen » is het werk van barbaren, niet van menschen. Er was nocbtans cen schild tegen het geweld der grooten, en dit vonden onze voorouders in de scbuts der kloosters. Wel is waar moesten zij zich afhankelijk maken van het slicbt, in welks hoede zij begeerden te staan, doch dit bad niets vernederends ; ware het zoo geweest, er zouden van de VIII' tôt in de Xllh eeuw niet zooveel lieden geweest zijn die zich cijnsplichtig maakten van eene abdij, en men zou de nadeelige voorwaarden wel in de aklen van opdracht terugvinden. De oudstbewaarde oorkonde van dien ag,P(j — deze, waarbij zekere Erembert twee zijner lijfeigenen afstaat aan de abdij van St.-Pieter, te Cent ^, verschilt in vorm en » Nederlandsche Dichterhalle, volgens dichlvakken en ouderdom gerang- schikt door J.-F.-J. Heremans, I, 57. Dit lied behoort, wat den vorm betreft, lot de Xl\' eeuw, maar ongelwij- feld leefde heltoen reeds lang in den mond des volks. * Zie A. VAN LoKEREN, Chartes et documents de Vabhaye de Saint-Pierre, I, 23. (89) bepalingen weinig van de latere, en de opdrachtcn en afslanden hielden ongeveer drie honderd jaren aan. Bedoelde akten behel- zen niets dat doet denken aan slavcrnij, of zelfs aan karwei; maar degcne, die door zijnen gebieder aan cen klooster werd afgestaan of, reeds vrij zijnde, zich zelven onder de schuts eener godsdienstige vereeniging slelde, had enkel eenen jaarlijkschen cijns, somtijds (doch dit was zeldzaam) een bepaald deel zijner veldvruchten jaarlijks op te brengen. Daarvoor was hij zeker van zijne veiligheid en die zijner buisgenooten en goederen, wanl het klooster stond onder de hoedc en bescberming van pauzen en vorsten, en de middeleeuwsche overweldigers dachten er twee- maal aan aleer zich den banvloek der eenen en de strenge kastijdingen der anderen door 't aanslaan van kerkelijke goede- ren op den bals te laden. Zoo weinig vernederend was het toen zich afhankelijk le maken van den slaf, dat vermogende, ja zelfs adellijke lieden openlijk daartoe overgingen '. Het doel is klaar en duidelijk uitgedrukt in eene akte van opdracht, ten voordeele van gemelde St.-Pietersabdij te Gent ten jare 1155 afgeleverd; raen leest daarin namelijk, dat eene vrouw zich cijnsplichtig had gemaakt pro indefmenti libertate optinendâ. Geen Iwijfel dus, of de toevlucht tôt een klooster was toen schier noodzakelijk om zich eene volkomene vrijheid te verzekeren 2, hoewel er enkele voor- beelden zijn aan te balen van oneerlijke grooten, die zich meester raaakten van cijnsplichtigen, tienden of andere bezittingen der abdijen, zoodat de kloostervoogden weleens genoodzaakt waren * Oorspronkelijk stuk in 'l Staatsarchief te Bergen, gedrukt in de Bulle- tins de la Commission roijale cVhistoire, 2^ série, IV, bl. 257. Voorbeelden hiervan zijn genoeg voorhanden. Wijzen wij slechts op de volgende: « Hec ego Vergioe de Wenlina altendens cum ex ingenuiset nohi- libus parentibus procreata essem... » — Vrouwe Geertruid... « quod quedam nobilis malrona Gertrudis nomine... cum esset-libera et liberis parentibus oriunda, iribuiarium se consliluit..., » benevens veie andere, inzonderheid gedurende deXtlI^ eeuw. (Zie Van Lokeren's beroepen werk). * Zie Van Lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre, 1,23. ( 90 ) het ontweldigde vôor de vierschaar le gaan opeischen, hun redit bezwerende op de Evangeliën. Alzoo deed, onder anderen, de abt van St.-Pieter ten jare H70, loen de nakomelingen van zekere Gerlinde, die zicli onder de bescherraing van dat kloostcr gesteld bad, namens den graaf van Vlaanderen Pbilip van den Elzas waren afgevorderd; alzoo moest diezelfde vorst in 1183 aan de abdij van St.-Bavo een aantal lijfeigenen afstaan, welke bij zich bad aangemaligd, docb die beweerden vrije lieden te wezen ^ Ten bewijze, dat het vvel de zwakbeid was, die bescberming zocbt bij den raachtige, kan dienen dat, op weinige uitzonde- ringen na, al de bedoelde afstanden, welker akten men aantreft in de cbarterboeken der abdij van St.-Pieter, gedaan werden door of namens vrouwen. Het is nog altijd meest in naam van den godsdienst, of voor 't geestelijk welzijn der bevrijders, dat de opdracbt aan een klooster of altaar geschiedt. Jan, béer van Lens (Brabant), stelde zijne lijfeigenen den vrijdag vôor « Pâques fleuries (1304, o. s.)... pour Dieu et en aumousne... » (zegt bij) « pour le salut de mon asme et la remission de mes pecbies et de mes ancisseurs, » in de boede van « Dieu et medame saincte Waldrut de Mons ^. » Bou- dewijn, ridder en béer van Fontaines, twee lijfeigenen de vrijbeid scbenkende in 1327, verkiaart dit te doen « pour Dieu et pour le salut de nostre ame et de nos ancisseurs et a le prière de noble dame no Ires cbiere et amee compaingne medame Alyneor de Kevrens. » — De vrijmaking van drie lijfeigenen door Willem, graaf van Henegouw en Holland, ten jare 1334 (o. s.) ten voor- deele der abdij van Hasnon, gaat vergezeld van de verklaring dat het gebeurt « pour Dieu, purement et en aumosne et à le pryere nobles hommes le signeur de Boussut et Henry de Liedekerke, chevaliers ^ » * Serrure, Cartulaire de l'abbaye de St-Bavon, 64, 05. * Bij de plechligheid dezer bevrijding waren aanwezig Izabella de Wal- lenghien, Izabella de Gupigni, Margareta de Barbenchon, Joanna de Bayus, Gatharina de Wildeberghe ea Joanna d'Angherial, kanunnikersen van S»«'-Walburga te Bergen, benevens vier leenmanneu van graaf Willem. 5 Er zijn meer voorbeelden op le noemen dat vorslen zelven de veiligheid (91 ) Van des te meerdere waarde raoest de bescherming ecner raachlige abdij den zwakken, wcerloozen lieden zijn, daar er, in wedervergelding, zoo wcinig van hen gcëischl werd. Inderdaad, de hiin opgelcgde belasting was licht ora dragen; de drie lijfei- genen, door genoemden graaf Willem aan de kloostergemeente van Hasnon afgestaan, waren enkel verplicht twee deniers in 't jaar, en bij den dood zes deniers aan den abt op te brengen. Welk verschil er ook in de op te brengen som was, deze was toch overal gcring, en 't erfcnisrecht, dat de vrije lieden van onzen tijd den Staat geven moeten, drukt zeker wel zwaarder en is niet minder hatelijk dan de zoogenaamde « sterfcoop. » Hel is natuurlijk dat de vrijgemaakten, opgeleid tôt de priester- lijke bediening, van aile cijnsbelasting onlslagen waren ; maar ook leeken,afliangende van eene geestelijke genieenschap, werden op den duur bevoordeeligd. De boeren van Xhoris, namelijk, die cijnspliclitig waren van de abdij van Stavelot, zagen ten jare 932 de hiin opgelegde belasting verminderen *, en van zulke edel- moedige trekken, ook vanwege leeken, zijn verschillige voor- beelden aan te halen. De gedachte : de toestand der geringe klasse raoet verbeterd worden, won dagelijks veld; er bestond sleehls verschil in de manier om die tôt daad te maken. Wanneer Margareta van Constantinopel in 1245 het lot harer onderhoo- rige dienstbaren, in hare avouerie van Henegouw, verbeterde, besprak zij voor zich en hare nazaten het beste voorwerp, dat in erkenden, welke de lieden, afhangende van de klooslers, genolen. Reeds in 954 had Adela, gravin van Vlaanderen, Iwee harer dienslbaren mils eenen jaarlijkschen cijns aan de abdij van St.-Pieter te Genl afgestaan (Diericx, Appendice aux mémoire^ sur la ville de Gand, bl. 72, in nota); in 1130 geschiedde de opdracht van een groot gelai lijfeigenen aan 't sticht van den H. Bavo ter genoemde stad, door graaf Dirk van den Elzas. Laatstgemelde afsland, beginnende met de aanroeping : « Sanclus Livinus... » was gedaan « ob memoriam et salutem meam et praedecessorum meorum quedam raancipia mea quorum nomina subscribunlur cum omni sobole sua et poste- ritate sancto Livino precioso martyr! in Gandensi ecclesia sancli Bavonis libéra et absolula traditione coram bominibus et baronibus meis praesente abbate... » (Serrure, Cartulaire, bl. 54). * RiTz, Urkunden zur Geschichte des Niederrheins, bl. 27. ( 92) 't sterfhuis van elken dier lijfeigenen zou worden aangetroffen, wat eene aanzicnlijke verzachling voor de weinig begoeden was, daar zij vroeger, bij het overlijden, de heift hunner goederen aan den vorst moesten afstaan *. Minder edelmoedig ging, in 1304, gemelde Jan, lieer van Lens, te werk; de verkiaring afleggende dat hij voor altijd afzag van aile soort van dienstbaarheid en afper- sing len voordeele van drie zijner lijfeigenen, vorderde hij van hen 2 blanke deniers 's jaars, 12 stukken van dezelfde munt bij hun huwelijk en evenveel bij den dood, ailes ter giinste van de Ste-Waltrudiskerk te Bergen. Aangaande de lijfeigenen, welke nog niet tôt het genot der vrijheid werden geroepen. ook dezer toestand verzachtte onder den invloed der machlige beweging, die aan aile zijdcn tôt de ontvoogding aanspoordc. « Ter uitzondering van een klein getal (zegt A. Wauters) 2, die tôt den huisdienst bestemd waren, en wier bestaan meer afhing van de grilligheid des meesters, was de groote meerderheid aan 't bewerken van den akker en enkel met eenen bepaalden cijns belast; zij konden niet aan den geboortegrond ontrukt noch aan den vreemde verkocht worden; * Ziehier een uittreksel uil de daart.oe belrekkeîijke charter, verleend door Margareta in uitvoering der begeerle van hare zusler, de gravin Joanna, uitgedrukt « en sa plaine santé « : ... « Ke lûtes les gens de sainleur {servitude) de tote la terre de Hainau, ki esloient de s'avoerie, qui ele avoit partis a moitiet à le mort, fuscent al mellor chatel à le mort, kar preudomnie li avoient soventes fois dit ke partir ne pooit seurement tels gens, ne al salut de s'ame. Et, por çou ke nos tro- vames, al consel de nos haus homes de Hainau, à qui nos en demandâmes por le chose plus fermement assummer, ke tôt cil de sainleur, sicom il mius creoient, dévoient eslre al mellor chalel à le mort, et ke, par acoustumance de balliiis plus ke par autre droit, avoient esté parti des chi a ore, nos, par le volente et la promesse nostre chiere seur Jehane devant dite a acomplir, et par nostre greanche {gré) et nostre assentement ke nos très donc a ceste chose avuec sa volenle mesimes, et encor i metons, por nos et por nos oirs ki après nos venront, volons etc.. » (Oorsproukelijk sluk in het Staatsarchief te Bergen, medegedeeld door Gachard in de Bulletins de la Commission royale d'his- toire, 2« série, IV, 255-236.) ' Histoire des environs de Bruxelles, II, 10. (95) wel is w aar leverde hun bestaan niets schitterends op, en was er voor hen geene lioop tôt lotsverzachting, maar dank aan bet nationaal karakier en dcn invloed van den godsdicnst, gevvende men zich er aan, hen op zachte wijze le behandelen. Somtijds zelfs bezaten zij grondgoederen en werden zij bekwaam en waardig geacht om in de plaats van hunnen meester in openbare plechtigheden op te treden. » — Inderdaad, wij lezen bij Hemri- couRT {Guerre d'Awans et de Warous, § 5, bl. 529) van eene b'jfeigene yrouw, levende in de XIl^ eeuw, « et qui estait riche de moibles et d'yretage, » terwijl ten jare 4093 een dienstbaar man, Sleypo geheeten, in naam van zijnen afwezigen meester eene gift overbrengt aan 't klooster van Jette. Voor 't overige men vergeté 't niet : de dienstbaarheid is geene vinding der middeleeuwen, gelijk al te lang beweerd werd, maar eene merkeb'jke verzachting der slavernij, die bet beidendom, bij de Kelten en de Germanen evenzeer als bij de Romeinen, bad tôt stand gebracht. Dienstbaar of enkel cijnsphchtig, was de landman in de vroege middeleeuwen ten onzent niet ongelukkig, althans bij had bet beter dan in menig ander rijk van Europa, waar de lijfeigene minder edelmoedig werd bejegend en, bij gémis van burgerlijke rechten, enkel de rechten der menscbelijkbeid kon inroepen, welke hem nog niet altijd waren gegund. Hier was de vrijheid van den hiiiselijken haard gewaarborgd, en als de Luiksche poorter in 1200 met trots liet hooren : « Povre homme en sa maison roy est, » sprak hij een woord, dat weldra voor schier de algemeenheid der Belgen zou waarheid worden. Alzoo beschouwd, komt het eenigszins vreemd voor, dat Jacob VAN Maerlant, die in de XIIP eeuw leefde, den val der oude feo- daliteit of, wil men, van de macht der slotheeren, beschouwde als eene groote overwinning, een oordeel, dat later werd bijge- stcmd door verreweg het meeste getal geschiedschrijvers, die tôt op onzen tijd de féodale inrichting als eenen vioek voor het volk brandmerkten. Waar Maerlant het oude stelsel als eene strek- king tôt tirannij, zelfzucht en ongelijkheid der menschen afkeurde, was hij zeker niet gansch bezijden de waarheid; imraers de feoda- liteit herschiep het land in geen Eldorado, voerde de boeren niet (94) temg totden gulden herderstijd,zoo gemoedclijk door Theokriet in de oudheid en door Gessner in de vorigc eeuw bezongcn; het kasteel, ja, beheerschte, met de kerk, gansch het dorp, en weer- klonk weleens van den jammcrkreet eens ongenadig verdrukten dorpers. Maar, onverlet gelaten dat de landbouwer het idealisch leven nog in onze XIX* eeuw niet heeft gevonden, mag men, bij de beoordeeling van middelecuwsche toestanden, niet uit het oog verh'ezcn dat onder de scliuts der schietgaten van die geduchte sloten eene massa dorpehngcn leefde, en daar bij vijandelijken aanval niet enkel hiinnen persoon, maar ook hun goed bevei- ligen moehten; dat de adel, door zijnen ridderlijkcn geest, veel heeft bijgedragen tôt verzachling der zeden, ter bevordering van beschaving, en aan het hoofd der middeleeuwschc gemecnten staande, onzeghjk veel heeft meegewrocht om deze in macht en slerkte en luisler op te voeren, totdat eindelijk het uur der bur- gerij zoude slaan. En de beweging voor de volksontvoogding werd inderdaad zoo groot, dat niets in staat was dien stroom van richting le doen veranderen of te stutten ; het zijn nu niet langer alleenstaande personcn meer, met een betrekkelijk gering vermogen en invloed in de samenleving, die de zoete vruchten der vrijheid aan mede- menschen te gcnieten geven, ook de Staat aeht het uur gekomen om de machligc beweging te volgen, en aan geheele bevolkingen, gansche gemecnten wordt ineens, de eene na de andcre, hetbur- gerlijk recht geschonken, minder uit eenen geest van godsdiens- tigheid, gelijk weleer, dan in 't belang der landheeren, of wcl om staatsredenen. 't Was onder de groote regeering van Boudewijn van Rijsel (1056-1067), een even slerken en dapperen als vromen, wijzen en zachtzinnigen vorst, dat de Vlaamsche steden begonnen onlvoogd te worden, maar 't zou eerst in de volgende eeuw zijn, dat aan de dorpen van dit gewest de vrijheid werd vergund. De beweging strekte zich uit tôt de verste streken van het noorden. Ten jare 1171 komen een groot getal bisschoppen te Armagh (lerland) samen, en verkiaren, in den name Gods, al de slaven van hetland vrij. Eene halve eeuw te voren, bepaaldelijk in 1125, had de prins-bisschop van Luik dezelfde verklaring, in voordeel I ( 93) van al de mannen ondcr zijn gebied en dat zijner geestelijkheid staande, met zijn zegel bekrachligd. Uitwijzcns eene overeen- komst, in 't jnar 1212 tusschen Ilendrik, hertog van Brabant, en Godfried van Breda geslolen, werd kort te voren de dienstbaar- heid afgescliaft in Oosterwijk, Arendonk, Herenlhals^ Turnhoul, Hoogstraten, Biisk (?), Lier en Sichem *. Onder degemeenten van het Waalsche land, welke al vroeg tcenemaal van dienstbaarheid werden ontslagen, is Frasne te noemen, een groot dorp op onge- veer drie iiren van Cbarleroi. Godfried III, hertog van Lotha- ringen en graaf van Leuven, gaf die plaats in 4160 een aantal rechten, welke zelfs raenige opkoraende stad haar toen benijden mocht 2. Haspres, in Henegouw, kreeg zijnc keure in 1176, en werd daardoor met eene schepenenbank begifligd ^. Arnout Lan- dras, heer van Eine, bij Oudenaarde, bevrijdde al zijne lijfeigenen in 't jaar 1222; Aleida van Boelare de hare op Witten Donderdag 1258; Hugo, kastelein, en zijne gemalin ontvoogden hunne dienst- baren uit het land van Waas ten jare 1245, en Godfried van Breda de zijne in 1246 *. In dit edel werk waren de landheeren doorgaans de vorsten voor, en deze laatsten schijnen de beweging maar al tastende, met aarzeling gevolgd te hebben; allhans het Vrije van Brugge bekwam zijne keure maar in 1224, en toen Margareta van Constantinopel in 1268 de bewoners van Desteldonk, Sleidinge en Lovendegem met eene keure begifligde, zonderde zij van de vrijmaking hare cigene lijfeigenen uit ^. Het moet evenwel gezeid zijn dat deze vorstin cenige jaren vroeger, bepaaldelijk in 1252, het lot harer lijfeigenen merkelijk verzacht had ^. Ook enkele landheeren handelden op weinig edelmoedige wijze. Ogy en Isières, in Henegouw, verkregen hunne keure in 1283. Arnout, die ze voor deze zijne heerlijkheden bekrachtigde, was * MiRiELSj Opéra diplomatica, I, 565,574. * Annales de l Académie d'archéologie de Belgique, XI, 64. ^ Jos. DE Saint-Genois, Monum. anciens, 479. ''• MiRyEus, Opéra dipL, II, 51o, 321, 75o, 764. » DiERicx, Mém. sur la ville de Gand, I, 117. 6 WARNKœNIG, I, 558. (96) zoon van Gijzelbrecht van Oudenaarde en van Richilde van Mor- lagne, doch 't was niet zonder legenstand dat de heer van Oude- naarde de vrijheden vergunde; men moest, om dezen afstand van hem te bekomen, een arbitraal vonnis uitlokken van de kerk van Kamerijk, waarhij deze hare rechten op genoemde plaalsen deed gelden *. De geheeleXIII^ eeuw was geluigc van den ongestuitcn voort- gang der volksontvoogding, in 't noorden als in 't zuiden, in 't oosten gelijk in 't westen van België; wij willen hier een bewijs van bijbrengen door de aanhaling van een aantal bevrijdingsakten uit dit tijdvak, ten voordeele van dorpen afgeleverd en waaronder vêle vergezeld waren van eene keure 2. d09*. Steenwerk, door graaf Robrecht den Jonge (vernieuwd in 1160 door Dirk en Philip van den Elzas; 00k voor Berkin). 1154. Brogne, in 't graafschap Naraen. 1159. Mont-Saint-Guibert, door Godfried, hertog van Lotharingen. 1160. Frasnes en Baisy, door denzelfde. 1161. Reninghelst, door Dirk en Philip van den Elzas. 1163. St-Amand, door Philip van den Elzas. 1174. Favril. 1175. Brusthem, door Geeraard III, graaf van Loon. 1178. Oberchicourt en Pocquencourt, door Boudewijn van Henegouw. 1180. QuESNOY (Kanoot), door Albert van Beieren. * De oorkonde, gedagleekend van 21 Januari 1233, besluilaldus : « ... Pronontiamus, ut ecclesia B.M. Camer. possidet altam et bassam super hospites, suos in villis de Ogy et de Isier justiciam itae possideat ipsum D. Arnulphum super perturbalione praedicta per eamclem sententiam con- dempnantes et inhibentes eidem Arn. de Aldenardis ne possessionem ipsius ecclesiae in alta et bassa justicia apud Ogy et apud Isier de caetero perturbet, ducendo hospites ecclesiae in angarias, vel in exeritum, vel leges aut bannos super hospites ecclesiae proponendo vel instituendo, sed ipsam ecclesiam sua possessione altae et bassae justiciae super hospites apud Ogy et apud Isier hbere et paciflce gaudere pcrmittat... » {Bulletins de la Société historique et littéraire de Tournai,\] (1860), ^ Hierbij zijn een aantal plaatseu uit bet noorden vau Frankrijk, weleer deel makende van een der zuidelijke Belgische gewesteu. Wij troflfen ze aan bij Arth. Dinaux, Archives, 3« série, 10. (97) 4191. Ramousée, door Wouter, heer van Avesnes. 119o. Ten Hamere, bij Biervlict, door Hendrik, brocdcr des graven van Vlaanderen. 1197. Haspres (Henegouw), door Boudewijn, graaf van Henegouw. 1202. SoLESMES, door Walter, voogd van Solesmcs. 1204. 3IarilleSj Lij Geldenaken, door Hendrik I, hertog van Brabant. 120o. DÉCHY en Férin, door de abdij van Sint-Amand. 1206. Halen, door Hendrik I, hertog van Brabant. 1209. Beauraixg, door Thiebault, graaf van Bar. 1211. Neerijsche, door Hendrik I, hertog van Brabant. 12**. Croisettes, door de abdis van Meesen. » Ham-lez-Lillers, door den abt van Ham. « Harnes, Annay, Loison, door den abt van St.-Pieters, te Gent. 1213. VoRST (Forest), door den hertog van Brabant. » Leeuw of Zout-Leeuw (Léau), door denzelfde. 1215. Jamoigne, door Hugo de Rumigny, heer van Florennes. 1216. OisY, door Jehan, heer dier plaats. » Dongelberg, door Hendrik I, hertog van Brabant. 1218. Frévent, door G. van Châlillon, graaf van St.-Pol. 1219. Po\T-DE-Loup en ChÀtelet, door Boudewijn, avoué van Châtelet. » SoMMAiiVG, door de abdij van Cisoing. 1220. Trazegnies, door Otto, heer dier plaats. 1222. Chapelle-lez-Herlaymont, door Otto, heer van Trazegnies. x> Rosières, bij Wavre, door Hendrik I, hertog van Brabant. V Fauquemberge, door Willem IV, kastelein van St.-Omaars. 1223. AviOTH, door Lodewijk, heer van Chiny. 1225. Grimbergen, door Geeraard, heer dier plaats, en Agnete, zijne vrouw. 1226. Incourt (bij Geldenaken), door den hertog van Brabant. » Dlisberg, door denzelfde. 1228. Gouy-en-Ternois, door Hugo van Châtillon, graaf van St.-Pol. « CouRiÈRES (deel van Farailleureux), door Hendrik I, hertog van Brabant. 122* . Geel, door Hendrik Berthout, heer dezer plaats. 1229. Hénin-Liétard, door Boudewijn II, heer van Hénin. » Baasrode (Mariakerke), door Hugo, kaslelcin van Gent. 1250. La Hulpe, door Hendrik, hertog van Lotharingen. » RiCHEBouRG, door Jan, abt van St.-Vaast. Tome XXXII. 7 (98) i231. Neufville en St.-Amand, door Fernand van Portugal en Joanna van Constantinopel. 1232. St.-Oedenrode (Rode), door Hendrik I, hertog van Brabant. 1253. RocouRT, door denzelfde. 1234. IJsscHE, door denzelfde. J236. Gedinine, door Boiidewijn, heer van Orchimont. 1237. Valincourt, door dcn heer dier plaats. 1238. VicQ en Escaupont, door Gillis, heer dier plaatsen. » Marquion, door den heer van Oisy en Marquion. » Breux en Esclapy, door Arnout, graaf van Loon en Chiny, en Hebrant de Breu. 1239. MoNTMÉDY, door Lemzone, heer dier plaats. 1239. Beeringen, door Arnout, graaf van Loon en Chiny. 1240. Piètre, door Bertoiil, heer van Belle. » Charvency, door Arnoiil, graaf van Loon en Chiny. « CuRAiNGE, door Arnold^ graaf van Loon. 1241. Famiers en Curlu (?), door de hecren dier plaatsen en denabt van Arouaise. » Revogne, door Robrccht, bisschop van Luik. « Wymi, door Walter, heer van Avesnes. » Kapruke, door Thomas van Savooieen Joanna van Constanti- nopel. » Het Land van Waas, door dezelfden. 1242. Corbion, door Hugo, ridder, heer van Corbion. « Proisi, door Hugo, abt van Mouson. » De Vier Ambaciîten, samengesteld uit de dorpen Assenede, Ert- vclde, Kluîzen, Wachlebeke, Winkel, Zelzate, Hertinge, Huger- sluus, Moerkerke, Nieuwerkerke, Pereboom, Steeland, Vroondijk, Willemskerke ; — Boekhoute, Bassevelde^ Oost-Eekloo ^ Pieté j Wevelswale, Koudekcrke ; — Axel, Zuiddorpc,Moere, Westdorpe, Beoostenhlijdej Zaamslag, Othenee^ Aandijke, Trinileit, Terneu- zen, Boschkapclle ; — Hulst, Hontenisse, Ossenisse, Heinsdijk^ St.-Pauluspolder , Lamswaarde, Namen. 1243. SiRAULT, door den abt van St.-Amand, met tusschenkomst van Willem van Brakel en andere heeren. 1245. Marvilles, Taismères, Noyelle-sur-Sambre, Morbaix. « Lalleu, door den abt van St.-Vaast, te Atrecht, en Robrecht vàn Bethune, avoué van St.-Vaast. .{^9) i 245. OuDEGEM, bij Dendermonde, door Robrecht, heer van Bethune en Dendermonde. 1246. Ellegnies, door Jacob van Condé, heer van Belle. 1247. Onnaing en Qi'arouble, door 't kapittel van Kamcrijk. » VLOEDGAT(bij Oost-Duinkerke), door Margareta van Constantinopel. 1248. LoMBARDziJDE, door dezclfde. » Berg en Neder-Okkerzeel, door den hertog van Brabant. « EsTROEUNGT, door Jan van Avesnes en zijne vrouw Alix. » Langle (land van), door Robrecht II, graaf van Artois. 12**. (!« helft), Waalhem, door de Berlhout's, heeren van Duffel en en Geel. 1251. Merchtem, door den hertog van Brabant. 1233. Montigny-sur-Sambre, door Godschalk, heer van die plaats. 1258. Saucoive, Geonsan, Morthomme en Nessoulaix, door den abt van Orval. 1260. Saint-Mard en Vieux-Virto\ , door Arnout en Lodewijk, graven van Loon en Chiny. » MexNthon en Clémency, door Arnout, graaf van Loon en Chiny. 126*. HoBOKEN, door de heeren van dit dorp. 1261. Zaffelare, door den abt van St.-Pieters, teGent. 1263. GnLL\, door Nicolaas van Condé. » Arleux-en-Gohelle, door 't kapittel van St.-Pieters, te Rijsel. 1264. Moorsel, Gevergem, Wieze, door Robrecht, heer van Bethune en Dendermonde. » SiGNY, Vaux, Montlibert, door Lodewijk V en Jan, prior van Vaux-lez-Moines. 1265. Ziesele, door Margareta van Constantinopel. » Pieté, bij Boekhoute, door den abt van St.-Pieters. 1266. Baàsrode (St.-Amands-), door Robrecht, zoon des graven van Vlaanderen, den abt van St.-Amand en Léo van Aa, heer van Grimberge. 1268. De dorpen van de kastelnij des Oudenburchts, omtrent Gent. » Desteldonk, Sleidinge en Lovendegem, door 3Iargareta van Constantinopel. 0 Orges en Herbeumoivt, door Jan van Rochefort. 1271. Moiry, door Geeraard, heer van Chavency. 1273. Bonne-Espérance, door Jacob, heer van Chaumont. 1275. Marquain, door Jan, heer van Mortagne. ( 100 ) 1280. OiGNiEs, door Hugo van Anloing, heer van Epinoy. 1283. LiEDEKERKE. 1284. Vance, door Aubert, heer van Vance, met zijne beide zonen. » Olizy, door Geeraard van Loon, heer van Chauvency. 1 291 . Bray, Estinnes-au-Val en Estinnes-au-Mont, door Jan van Avesnes. 1301. ToRGNY (Luxemburg), door Hendrik, graaf van Luxemburg. 1302. SicnEM, door Godfried van Brabant. 1503. Waalwuk, door Jan II, hertog van Brabant. 1304. Meerhout, door denzelfde. 1323. MoiLLY, door Raoul van Chauvency, heer van Moilly en Olizy. 1331. Belleren (Haut-Bellain), door Jan den Blinde. 1344. ToNNELETiL, ToNNELLE en Bavier, door Arnout, graaf van Loon en Chiny. 1366. Herbevaux, door Wenceslaus van Bohemen, hertog van Luxem- burg enz. In den loop der XIIP eeuw hadden Brabant, Limburg, Vlaan- deren en Luik van de dienstbaarheid niets bewaard dan den cijns, eenige banaalrechten voor molens, markten, brouwerijen enz. Hier en daar, nochtans, waren door de heeren bij 't verleenen der vrijheid en keure zekere bepalingen gemaakt, die bewijzen dat zij niet gemakkelijk van de verouderdc denkbeelden, de voile nieeslerschap konden afzien. Zoo leest men in de akte waarbij Lodewijk, graaf van Chiny, en Jan, prior van Vaux-lez-Moines, de dorpbewoncrs van Signy, Vaux en Monllibert onllrekken aan de wet van Beaumont * en stellen onder die van Montmédy, dat dit duren zal « tant que le comte de Chiny le vouldra souffrir; » zoo verbiedt de ontvoogdingsbrief voor Malendry aan de ingezetenen dier heerlijkheid le gaan wonen « en aulcune ville ou chasteau ^ De keure van Beaumont is bijzonder merkwaardig door hare mildheid en duidelijkheid; ook werd zij door versebeidene vreemde steden, slaande onder 't rechtsgebied van den aartsbisschop van Reims, aauvaard. Men vindt ze ingeschreven in 't register der charters van 't hertogdom Luxemburg, (Januari 1600, n° 3, litl. pp. fol. 367) en in afschrift ter Bibliotheek van Burgondië, n" 12,376; zij Avcrd gedrukt in de Histoire de Lorraine, door D Calmet, II, 537, en o. a. besproken door Merlin, Répertoire (art. Loi de Beaumont). {m ) appartenant au comte de Chiny, » en Aubert, heer van Vance, schreef voor, dat diegenen zijner onderhoorigcn, welke gehuwd waren, in het dorp verblijven moesten; dat al degenen, welke zich elders wilden vestigen, voor hun vertrek hun goed verkoopen of afstaan moesten aan andere ingezetenen, en dat, bij vcrzui- menis daarvan, de goederen van den vertrokkene ter beschik- king zouden bb'jven van meier en scbepenen. De heer van Vance behield zich 't gebruik voor van de bosschen en weiden zijner heerh'jkheid, voor 't geen zijn huis of veckudde mochtcn noodig hebben, met de bepaling, evenwel, dat bijaldien zijn vee eenig nadeel zou veroorzaken aan 't goed of de vruchten zijner boeren, hij dit vcrlics zal vergoeden zonder nochlans te kiinnen geboet worden. De heciiijkheid bleef onder de afhankelijklieid der graven van Bar en Chiny, aan wie de heer van Vance de hclft der rechten en der boelen voor misdaden en overtredingen afstond; — van hunnen kant verbonden zich de beide graven, met tocstem- ming van den heer van Vance, de dorpehngen in 't genot te laten der hun toegekende privilèges, zelfs tegen den heer van Vance '. Gelijk de vrijmaking van eenen enkelen landman doorgaans moest vergolden worden met eenen jaarlijkschen cijns, zoo werd dit ook gevraagd bij de ontvoogding van eene gansche gemeente; edoch,aan menige plaats werd daarbij het een of ander voorrecht geschonken, zooals het vrije genot eener weide, van een bosch enz. De hertogen van Brabant en de heeren van Aa, te Anderlecht, gaven daar een schoon voorbeeld van. Hendrik van Brabant, Iweede van dien naam, gaf in Maart 1228 (o. s.) den inwoners van Anderlecht den eigendom van een moeras, of liever van eene weide, zich uitstrekkende tôt aan Kuregem 2. Wanneer Jan van Avesnes, graaf van Henegouw, de lijfeigenschap afschafte voor de dorpen Bray, Estinnes-au-Val en Estinnes-au-Mont, verleende hij den bewoners dezer plaatsen een vrij geweid, en de graaf van Henegouw vergunde in 't jaar J200 aan de gemeenten, welke * Annales de Vlnslitut de Luxembourg, X, 233-237. ^ Archieveu der Rekenkamer. Reg. n» 433 (gedrukte Inventaris). — A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, 1, 32. ( 102 ) 't zoo geheeten Alloé't de Binche vomiden, het recht van gebruik te niaken van al de bosschen, in genoemde heerlijkheid gelegen. De heer van Wiltz deze gemcente in 1437 — laatlijdig genoeg! — de vrijheid gevende, ontsloeg haar van de verplichling, de muren en wallen der sterkte aldaar te herstellen en le onderhouden; hij verbond zich om nooit iemand tôt den staat van dienstbaarheid te zullen terugbrengen, tcnzij met toestemming van den burge- ineester, van de schepenen en liet volk; gaf iedereen op zijn heerlijk goed het recht van te gaan wonen, waar 't hem lustte, en beloofde geenen ingezetene van Wiltz in hechtenis te zullen nemen of zijne goederen aan te slaan tenzij den gevatten persoon onmiddellijk aan zijne natuurlijke rechters te zullen overleveren. Alzoo kwam, met langzame schreden, de vrijheid in aile gewesten en gouwen van ons land zich vestigen, hier minzaara, daar met achlerdocht, elders met tegenzin onlhaald, maar toch vroeger dan in de ons omringende landen, waar de bevol- king nog lang nadien om verzachting naar haar lot zou wachten. Dat, inderdaad, van hier iiit de weg werd gebaand tôt de ontvoogding des volks in westelijk Europa, is door de geschiedenis bewezen en door de geleerden reeds lang erkend. « Les Flamands ont été nos maîtres » (zegt Bouthors, een Franschman, in zijne Étude sur les origines et le principe de la ruralilè, waar hij gewag maakt van de opkomst der gemeenten); « nos pères ont appris d'eux à conquérir les privilèges de la liberté civile, mais ils n'ont pas su les imiter dans la colonisation, la protection des intérêts ruraux. » En dat is waarheid î Met de ontvoogding der gemeenten ging gepaard de uitbrciding van den landbouw, en de XIIl^ eeuw was, ook in de bloot stofîelijke orde, een tijdvak van verbazende ontwikkeling en bloei. Wij hebben gezien hoe Vlaanderen in de eerste ecuwen onzer tijdrekening het uitzicht cener woeste, armoedige, schier onbe- woonbare streek aanbood, bedekt met bosschen en moerassen, terwijl de zee bij iedere hooge tij de laag gelegene gronden onder water zettc. Oorkonden uit de vroege middeleeuwen schii- deren dit gewest met geene mindere sombere kleuren af, tôt i ( 105 ) zooverre dat het dcn weiiiig vleicnden naam van « Woud zonder genade, » bevolkt met roovers, ontving '. Gansch de streek tusschen Gcnt, Brugge en TorhoiU, alsook omirent Maldegcm, was nog in de VIP ecuw een ondoordringbaar boscb, en de zuid- kant niets dan znndige heidc en kreupclhout. Het woud van Wijnendale grensde aan dat van Torhout, en tusschen IJperen en Popcringe strekte zich het Thigiihusca uit, begrensd door moe- rassen ; in 't oostelijke deel van Vlaanderen en in Brabant had men de bosschen van Liedekerke, Mechelen, Rotsbergen en andere, zich uitstrekkende tôt liet ontzaghjke Ardennerwoud, terwiji andere vlakten ook liier gedurigaan overslroomingen blootgesteid waren^. Zoo was het ook in 't Namensche en in een groot deel van Limburg, Luik en Luxemburg. De gcdichten van Venantius For- TUNATUS, in de Vl^ ceuw geschreven, noemen, aïs de Ardennen bevolkende : den béer, den eland, dcn w ilden stier, os en ezel, en geen twijfel of dcze dieren werden loen ook in de andere boschstrekcn van België aangetroffen. Wat de Kempen betreft, die op sommige plaalsen reeds in de IV^ eeuw door raenschen waren bcwoond, dit gewest Avas gedurende de acht eerste eeuwen onzcr jaartelhng nog eenzamer en treuriger dan Vlaanderen en Brabant. Dcze droevige toestand was omtrcnt het tijdstip van de vrijma- king der gemeenten reeds aanzienhjk verbcterd, ja het land der aloude Belgische volksstammen gansch van uitzicht veranderd. Niet alleenhjk daar, waar in de jongstverloopen eeuw'en een geestelijk sticht was opgerezen, werd nu groei en bloci, leven en beweging waargenomen, maar de monniken, oin de talrijke arms, waarover zij beschikken konden, te benutligen en hun ontgin- ningswcrk te spoediger te kunnen voortzetlen, hadden op vêle plaatsen,zelfs verre van hun kloosterjCene groote hoeve gebouwd, eene kapel daarnaast, en w'cldra eene proosdij of priorij aldaar ingericht, waar rondom eene blociende gemeente was tôt stand * MiLO, Vita metrica S. Amandi^ Boland., I, Febr. 880. 2 Ruishroek, Melsbroek, Willebroek enz. herinneren ons de vroegere gesteltenis dezer plaatsen. ( i04 ) gekomen K Uitgestrekle bosschen waren langzamerhand verdwe- nen 2; heiden heploegd, moerassen droog gelegd, het geweld der Zee bedwongen, ja de Zee achteruit gedreven! Eene lange slrepe lands, ongeveer twee uren breed , werd op de zoute golven afgewonnen en herschapen in polders, die de rijkste beeraden en de weelderigste akkers werden. En dieper in het land, waar het zeewater bij elkc hooge tij over de vlakte gestroomd, en kreken, poelen en meren gevormd had, werden deze afgedijkt en door grondige kennis en aanhoiidende arbeid tôt een land vol zegen gemaakt. Deze groote werken, bestuurd door mannen van kennis, moed en volharding, uitgevoerd als plicht en regel ^, deden den vader- * Men denke hier slechts aan de proosdijeii van Papingloo, te Maldegem; van Eename, te Kluizen; van Drongen, te Nevele en Tusschenbeke; van Sl.-Amand, te Korîrijk; van Corbie, te Huise; aan de priorij van Kluizen, te St.-Gillis, en de groote klooslcrlioeven van St.-Pielers, te Cent, opgericht in Vlaanderen, nanielijk te Idegem, Smeerhebbe, Mater, Dikkele, Letterhouten, Crombrugge (Merelbeke), Desselgem, Meilegem. De monniken van Terka- meren, bij Brussel, hadden eene groote hoeve te Houthem enz. In de proosdijen en priorijen waren 't meest broeders, die de gronden bewerkten en zelfs aan de groote vrouwenkloosters waren dergelijke broe- ders-landbouwers verbonden. Toen de H. Bernard us in de XI1« eeuw den bisschop Stephanus, van Doornik^ verslag deed over zijnen toclit in Vlaanderen, schreef hij... « ivi apud sanctum Amandum, ubi inveni patres, non multum amabiles, tum adivi Frigidum montem, ubi, vide, Frigidos fralres. >. Deze Frigidi fratres, gezonden naar Froidmont, in 't Doorniksebe, waren niet anders dan broeders- landbouwers. ^ Uit een capitularium van Lodewijk den Goede (825) blijkt dal de uit- roeiing der bosschen bij de koningen van het eerste en tweede ras een voor- werp van groote bezorgdheid was. Reeds in 650 had Dagobert aan de abdij van St.-Amand het bosch van Elnon (Pevele) ter oniginning afgestaan. (MiRiEUs, Opéra diplom. I, 123; II, 1158, 1240). Koning Sigebert droeg aan de abdij van Sl.-Remacle de landen en bosschen op van Malmédy enz. — Het ontginningswerk werd onafgebroken voorlgezet. De abdij van Cambron begon ten jare 1177 de ontginning van het woud van Geterlau, bij Lombi- sœul (Henegouw), alsook de zeer beboschle omstreken der gemelde plaats. ' De regel van St. Benedictus, hier aanvankelijk in de kloosters gevolgd, bield een kapittel in, getiteld : De labore maniium quolidiano. ( los ) landschen akkerbouw met reuzenstappen vooruitgaan. De oude werkwijze werd verbeterd, de vcrdceling der vruchtwinning geregcld, de oude waterwegen hersteld en nieuvve geopend, en, dank aan de kruisvaarten,nieuwe gewasscn,groenten en vruchten ingevoerd *. De noodzakelijkheid der \ctle werd hoe langer zoo meer gewaardeerd en aïs bestanddeel eener goedecultuur overal aangcwend. De oude charters leeren ons, dat de Cisterciënsers, die landbouwers bij uitmuntendheid, aanzienlijke kudden onder- hielden, welke natuurlijk eene groote hoeveelheid voortreffe- lijken mest verschaflen ^, terwijl de ervaring hun al de voor- deelen had doen kennen, welke uit de acclimatcering van goede dierenrassen voortspruit. Wijd en zijd over Europa verspreid, gedurig met elkaar in betrekking, was 't hun gemakkelijk zich de diersoorten te verschalTen en verder wonende broeders aan te bevelen, die onder 't opzieht van voorlteling, gezond en sma- kelijk vîeesch, melkopbrengst cnz., de meesle voordeelen ople- verden. Toen, op 't laatsteder XIIP eeuw, de groote dichter Dante niet langer de lessen aan de Parijzer Sorbonne van zijncn beroeraden meester Zeger van Kortrijk (of van Brabant) mocht hooren, deed hij eene reis naar Vlaanderen en zag daar de schoone en breede dijken, die de lage landen tegen de overstroomingen van zee en rivieren beschutten. Hij kon zich niet weerhouden zijne bewon- dering uit te drukken over zulk aanzienlijk werk, dat het génie der Vlaamsche landbouwers, in strijd met de krachten der natuur, zoo heerlijk deed uitschijnen, en die kamp tegen de golven trof hem zoo zeer, dat hij hem grootsch genoeg achtte ora te dienen * Tôt het tijdvak der kruistochten doet men de invoering in België opklim- men van de boekweit, door Dodoens flos Constanlinopolitanus geheeten. Eene oude traditie, door Faipoult herinnerd in zijn Tableau statistique du département de r Escaut, wil dat in de kerk van Zuiddorpe het gebeente rusl van eenen kriiisvaarder, die, uit Azië teruggekeerd, zijn vaderland met de kostelijke boekweit begifligde. ' In de middeleeuwen waren er abdijen, die toi 1,000 schapen, SOO koeien, 3,000 zwijnen, geiten en paarden in evenredigheid op stal hadden. {Études sur les abbayes Cisterc. des XII^ et Xllb siècles.) ( 10G ) tôt een beeld in cenc zijner heerlijkste besehrijvingen van zijn ontslerfelijk gewrocht : « Quale i Fiamminghi tra Guzzante ' e Bruggia, Temendo 'I fiolto, che in ver lor s'avventa. Fanno lo schermo perche '1 mar si fuggia, E quale i Padovan lungo la Brenta, Per difender lor ville, e lor caslelli, Anzi che Chiarentana il caido senta... - » De beschaving bield gelijkcn tred met de vrijheid en de ontwik- kelingvan dcn landbouvv; hiervan bebben wij een schoon bewijs in den uitslag, aan de grens van westelijk Vlaanderen, verre van groote steden, bekomen. Daar bad in ^1107 een vrome beremiet het klooster van de Duinen gesticbt, op eene plekke gronds, onophoudelijk door de baren der zee bestookt en te midden van eene echt barbaarsche bevolking, die de Romeinscbe dicbter de meest verachterde van de wereld nocnide... Eene eeuw was nauwebjks sedert de slichting vervlogen, of de abt der Duinen, Nicolaas van Belle, getuigde : « Ecclesia de Dvnis est quasi nions argenteus indeficiens si tamen a sapienlibus gubertietor. s En inder- daad, dank aan de vrucbtbare bcdrijvigbeid, welke 't kenmerk is der groote Cisterciënserskloosters, was er te midden vandat woeste voik, in eene uiterst zandige streek, een brandpunt van weten- schap en bescbaving gekomen, en er is niet aan te twijfelen, of de daar overbecn verspreide menigte zal den lieilzamen invloed van dit edel werk bebben onderstaan. Toen waren er niet min dan honderd twintig monniken en twee bonderd veerlig broeders, die allen ijverig en arbcidzaam, de meest verscbeidene werken uiloe- fenden. De meesten, landbouwers, maakten de dorre zandvlaklen vrucbtbaar; andere verwerklen bout of ijzer of zaten aan het weefgetouw om de gemeensebap van kleeren te voorzicn. Pbilip van den Elzas en andere Vlaamscbe vorsten stonden bun moeren af, tusschen Veurne en Bergen, en verlrouwden bun 't bestuur ^ Guzzante of liever Gazzante, Cadsaud, volgens Glicgiardini. 2 Uit den XV'^° zang der Bel. ( 107 ) der sluizen toe, op het grondgcbicd van Vcurne en Nieuwpoort gebouwd ^ Ditwas cen geliikkig gedacht. Om de duincn vrucht- gevcnd te maken was er water noodig, en de mocren moeslen drooggelegd zijn om er den ploeg te kunnen op slellen. Er was dus enkel 't overtollige water uit de meren en poelen naar de zandstreek te leiden, waar er ontbrak, en 't evenwicht was hersteld. De monniken begrepen het, en de heerlijkste uitslag bekroonde hunne pogingcn. Het water der moeren decd gras in de duinen opschieten; de w^eide werd bevolkt met vee, het vee leverde mest, en door behulp van den mest verkreeg men de rijkste oogsten. Overvioed en weelde vervingen aldus, op nau- welijks honderd jaren, de onvruchlbaarheid en de armocde, tôt zooverre, dat een geschiedschrijver de pracht en de buitensporige uitgaven van den abt, in 1265, vermeldt. De vorsten ook toonden zieh zeer genegen voor den landbouw^ niet alleen door den af'stand van iiilgestrekte hciden, moeren en bosschen aan de kloostcrs, welke zij w isten die woeste gronden op korten tijd te zullen veranderen in vruchtbare landouwen, niaar tevens door onlginningen op eigcn last uilgevoerd. Zoo ken- merkten zich de graven van Vlaandcren Dirk en Philip van den Elzas, in de tweede helft der XII*' eemv, door verschillige edel- moedige daden ten beste van land en volk. De streek Vinje?! of s' Wallen vrijeti, in de kastelnij van Veurne, vormde toen nog eene uitgestrekte woeslijn, die door genoemde vorsten in 11G1 werd afgestaan aan ieder, die er zich vestigen wilde, vragende alleenlijkeenennederigen cijnsin haveren hofgevogehe. Zij riepen er ook lijfeigenen van heeren uit het omh'ggende, voor wie zij de vrijheid verzochlen en die zij kwijtscheldinggaven van aile lasten en diensten, waartoe de overige bevvoners der domeingronden gehouden waren, hiervan alleenlijk de heirvaart tôt 's lands ver- dediging uitzonderende 2. Acht jaren nadien beval Philip van den Elzas werken, tusschen Watten en Burburg, die de openbare » MiR^us, Opéra dipL, 111,01; IV, 211. ' Sanderus, Flandria illuslrata, III, 126. — Mallebranche, de Morinis, lib. II, c. 89. ( 108) gezondheid en de uitbreiding der landbebouwing hoogst moesten bevorderen : een moeras van niet minder dan 758 hectaren uitge- strektheid,enwaar geen ploeg kon op gebracht worden,werd door hem lot uitmuntend land en weidc gemaakt ten koste van zware geldsommcn en lastigen arbeid : « feci sumptibusmeis cum expensa multisudoris, » gelijkde begiftigingscharter zich uitdriikt. — Geen twijfel, of overal waar zulke noeste vlijt werd aangetrofFen en zulke schoone voorbeelden van overleg en werkzaamheid gegeven werden, heerschle orde, naast stoffebjke welvaart, en had de beschaving geene raoeite om in de menigte door te dringen. L"p IV^ HOOFDSTUK. De boerenstand onder 't leeustelsel gedurende de middeleeuwen. — Betrekkingea tusschen heeren en leeimiannen. — Wet en justitie. Inraiddels had de feodaliteit, met of korts iia Karel den Groote, in de maatschappelijke betrekkingen, vooral der veldbewoners, eene groote omwenteling gebracht. Zij werd voor verscheidene eeuwen de sociale wet in Europa, en hoel't uit dien hoofde hier in hare wording, wezen en werking met vluchtige trekken geschelst te worden. Ten einde zieh zelven en hunnen nakomelingen de oppermacht te verzekeren, hadden de Frankische koningen de gronden, die weleeraan de Romeinen of hunne aanhangers hadden toebehoord, mils zekere verplichtingen onder hunne vrije weermannen ver- deeld; edoch, de verdeeling was zoo willekeurig geschied en had tôt zulke groote ongelijkheid onder de Franken aanleiding gegeven, dat daaruit langdurige twisten ontstonden, die eindigden met de onderwerping der zwakken aan de sterkeren, welke laatsten, op hunne heurt, eenen nog machtigeren grondbezitter, den vorst zelven, als heer en beschermer, te erkennen hadden. Uit die staatsinrichting sproot dan de feodaliteit, ofhet leenstelsel, waarbij de eene mensch ondergeschikt was aan den anderen, echter niet, zooals men lang geschreven heeft, op eene verlagende of onteerende wijze. Integendeel, die toestand, beschouwd van 't standpunt der vroege middeleeuwen, toen hij in 't leven werd geroepen, is veeleer aïs eene weldaad te beschouwen, daargelaten de misbruiken en buitensporigheden, die deze instelling, gelijk welke andere ook, hebben gekenmerkt. Augustin Thierry, in zijne Considérations sur l'histoire de France, crkent zonder omwegen dat het feodaal beheer, kalm en onpartijdig onderzocht, te achten is « comme une révolution » nécessaire, comme un lien naturel de défense entre les seigneurs ( 110 ) » et les paysans voisins, lien qui avait pour origine le don et la » reconnaissance, le serment et la fidélité. » LiTTRÉ geeft ook eene gunstige getuigenis over de feodaliteit, waar hij zegt : « Il est digne de remarque que l'origine de la » féodalité, ainsi que le prouvent les documents, avait laissé dans » le peuple des souvenirs favorables. » Een andere Fransche schrijver, Dareste, verklaart « que la féodalité a commencé par être populaire et que cela est fort simple; car le système féodal, dans les circonstances où il a eu lieu, loin d'avoir été une oppres- sion, fut plutôt une délivrance. » Eindelijk de feodaliteit, volgens de alleszins gepaste uitdrukking van Alph. Wauters, vormde in de Xlll^ eeuw a un réseau immense, qui, partant des sommités de la société, s'élargissait sans cesse à mesure qu'il descendait vers les classes inférieures '. » Het hoofdbeginsel van het leen was eene overeenkomst van wederzijdsclien bijstand en getrouwheid; al de verplicbtingen, waartoe die overeenkomst den vazal voor dcn dienst van zijnen leenheer onderwierp, gingen samen met plicbten van bescher- ming, door den leenheer jegens zijnen leenman te vervullen. De bezitter der heerlijkheid of van een groot leen bewoonde op den buiten een bof of kasteel, bevatlende de heerenhuizing en 't neerhof voor den pacbter. Aanvankelijk waren beide woningen slechts van bout getimmerden door paalwerk en wallen beschut; raaar in de XlPeeuw werden die liclit verdelgbare woningen ver- vangen door sleviger gebouwen, ecbte kasteelen met torens en ophaalbruggen en andere verdedigingsmiddelen. Zelfs het neerhof werd eenigerwijze versterkt, hier met een of meer torentjes op de hoeken en insgelijks door eenen wal beschut. De ambtmannen en dienstlieden van den heer woonden rond het kasteel en leefden doorgaans van de opbrengst der landen, hetzij deze hun op cijns of in leen gegeven waren ^. Uit de bescherming, welke deleenman van den leenheer genoot, * Le duc Jean et le Brahant sous le règne de ce prince, 1267-1294 {Mém. couronnés de VAcad. (m-8», XIII, 246). ^ A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I (Introduction). ( m ) en uitde hulde, die deze van gcnen onlving, sproten voor beiden zware vcrplichtingcn. De beschermer had de voogdij over de mindcrjarige kinderen des bescbermden, alsmede het recht dezes dochter uit te buwclijken; hij mocht zijne onderhoorigen nocli krenken, noeh vernederen, nocb verdrukken, terwijl de Icenman verplicbt was zijnen heer bij te staan met raad en daad, hem in den oorlog te volgen, tcnzij er w ettebjk beletsel mocht zijn, en bij de eerste opeisching verschijnen moest voor het leenhof, vvaar aile zakcn met betrekking tôt de leenroerigheid geoordeeld werden. De wijze, waarop in de middeleeuwen de féodale pliehl tussclien den leenhecr en den leenman, bij de inbezitneming van het goed, werd gekweten, is meldenswaardig. De leenman ver- seheen voor hem met ontdekten hoofde en gekleed metden maliën- kolder; op de knie gezeten, Icgde hij zijne handen in die van den leenheer, die hem den mondzoen gaf, tenzij de vazal een monnik, of het leen in bezit was eener vrouw. Daarop sprak de leenman : a — Heer, ik breng u, als een trouw vazal, hulde voor mijn leven. » — « Ik aanvaard die, » gaf de leenheer ten antwoorde, en sloeg den vazal op den schouder, of legde eene greep aarde of een stuk bout in zijne hand, als zinnebeeld van 't afgestane leen. Dan sloot de leenman de plechligheid met de woorden : « Van heden af Word ik uw man, van lid en leven, tôt aardscher eere, en zal ii getrouw zijn en loyaal. » Van zijnen kantbeloofde de heer zijnen leenman in ailes te zullen beschermen K In bezil komende van een leen, betaalde men kamerlinggeld, of recht voor 's leenheeren kamerling, en een ander voor het leenverhef bij 't feodaal hof, welk laatste doorgaans bestond in de opbrengst van ëen jaar of een deel van 't jaar. Wat het cijnsgoed, ook erfelijk goed geheelen, betrcft, hiervoor betaalde men enkel eenen jaarlijkschen cijns, die dubbel was bij 't overlijden van dengene die 't bezette. Aan zekere leenen waren verpiichiingen gehecht, welker zon- derlingheid het vreemd of vroolijk karakter hunner bezitters doet * Capefigue, Histoire de Philippe- Auguste, I, 50, ( 412 ) kennen; andere waren uilerraate geschikt om goede, ja rainzame betrekkingen tusschen den lecnheer en den vazal te onderhouden, wat voornamelijk geschiedde op de buitengeraeenten. Een der drolligste leenen van België was dat vanHeduint,afhan- gende van Templeuve en Dossemetz, in het Doorniksche. Ondcr andere verplichtingen, den leenhouder voorgeschreven,was deze, dat hij bij 't verhef van zijn goed den heer, aan tafel zittende, eene hesp van Metz, met gesuikerden mostaard gekookt, moest aanbieden, onder 't zingen van een zedeloos lied, getiteld RegnauU de Montauhan ^ Het dorp Momalle, in Haspegouw, afhangende van 't kapiltel van St.-Lambert, was verplicht ieder jaar het oudste en leelijkste wijf der gemeente, meteene gans, naar de kapittelheeren te zenden, welke zij eenige oogenblikken verlustigen moest door het trekken van drollige gezichten. Verschillige leenen van den graaf van Vlaanderen, te Boezinge, in de kastelnij van IJperen, verplichtten tôt het geven van een paar handschoenen en een paar wiltc sporen, andere tôt drie schachteny of tôt eene lans, eenen pijl en eenewerpspies. — Te Vinderhoute (bij Cent) was een leen van twee gemeten land, waarvan de houder, op St.-Jansmisse, den heer dier plaats de beste vruchten en eenen rozenhoed moest brengcn, namelijk wanneer de leenheer op gezegd tijdstip in Vlaanderen was. — Den heer van Coppensdamme, le Evergera, moesten ver- scheidene laten, op zijne gronden gevestigd, telken jare een mes, eenen riem en een paar zokken geven, « alzulc als de heeren van Loos draghen. » — Te Aalter was een leen, bestaande uit akkers en vijvcrs, en dat bij ieder verhef twee pond wassen tafelkaarsen gaf. — De abdij van Echternach gaf weiden in leen, die jaarlijks de aanzienlijke som van 1,500 tôt 2,000 pond opbrachlen en den houder, onder andere verplichtingen, dwong tôt het plaatsen en wegruimen der zetels van den abt en zijne monniken, telkens dat de eerste plechtstatig officieërde 2. — In de gemeente Zingem was * Registre iatitulé : Rapports et dénombrements des fiefs tenus de la salle de Lille i\6l^),\). 130. ^ Frans de Potter, Aardigheden uit den ouden tijd. ( 113 ) een kampioenleen der St.-Pie(ersabdij, dat wil zeggen, dat de bouder daarvan verplicht was de kampioen te zijn van den prelaat des genoemden stiehts, wanneer deze \6or 't krijt was geroepen *. Dezelfde abt bezat te Merelbeke « diverscbe... schoone leenen, waervan dat den erfachtigen scbuldigb is soo wanneer mijnbeere den prelaet uytsent volck van waepenen met onscn gbeduchten becre, ofte anderssins, den balliu van de mannen een paer nieuwe taraeb'jcke spooren te spannen 2. » De leenverplicbtingen verscbilden tôt bet oneindige, om zoo te zeggen, ai naar de gril des leenbeeren, of naar de behoeften der plaats, of naar de omstandigbeden van den tijd, waarop zij eerst ingesteld vverden. Le livre des f'eudataires des comtes de Flandre au pays de Waes, auxXlV% XV' et XV P siècles, uitgegeven door den ridder de Schoutheete van Tervarent, toont aan dat den leen- mannen in die streek meest wapens en iiitrustingen voor mannen en paarden werden gevraagd. Deze moest dienen « met eenen paerde van m liber parisis, ende met eenen zweerde ende met eenen porpointe; met eene plate, met een bec*keneele, met eenen baerde en met twee ijseren anscoen, aise de heere oorlogbet met sinen mannen ^; » gène moest dienen « met eenen paerde van stave, met twee scapenen anscoen -*; » een derde diende « met eenen paerde van 100 scbellingben parisis ende met eenen boedc, met eenen baerde ende met eenre jacken ^; » een andere moest « sijn bedient, soe wanneer de... grave oorlogbet met sijnen mannen, met eenen paerde van 100 scbellingben parisis, met eenen breydel ende met eenen sadele 6; » elders was 't « met eenen ijseren boede ende met twee crabben » enz. Dergelijke verplicbtingen vinden wij in de kastelnij van IJperen op de leenen, die den graaf van Vlaanderen tôt béer erkenden. In Paschendale,bij voorbeeld, moeslen een aantal laten bera in den ' Spieghel derEenv. prelaelen van St.-Pieters. Hs. in't Staatsarch. te Cent. - Idem. 3 Le livre des feudataires enz., bl. 3. * Idem, bl. 6. 5 ldem,h\. 61. « Idem, bl. 136. Tome XXXII. 8 ( 144 ) krijg volgen met een paard en eenen baisberg [haubert, harnais); te Boezinge waren de mansebappen scbuldig ieder jaar drie schacbten {javelot, dard, flèche), een paar handscboenen en een paar blanke sporen. — Anderen gaven op Nieuwjaarsdag een paar handscboenen van sebapenleer en in den oorlog twee paarden « om zijn harnasch te voerne. » Er zou een boek te vullen zijn met de opsomming der zonder- linge leenplicbten tijdens de raiddeleeiiwen, vooral van buiten- lieden gevergd, en die niets anders bewijzcn moeten dan dat de heeren in dien tijd nog al bielden van de prêt, voorzek^î maar ook, dat op bet einde der niiddeleeuwen de feodaliteit al den glans bad verloren, waar zij bij baren oorsprong mee praalde, loen al de leenen uit seboone landen en beerlijkbeden beslonden. Le livre des feudataires de Jean III, duc de Brabant, door Gales- LOOT in 't licbt gegeven, bebelst er een groot getal, die vrij aardig zijn; andere waren vooral profijtig voor den becr. Het bof van Auwen moest jaarlijks teLuxemburg 22 malder rogge leveren voor « weebterborn » (slot- of torenwacbters?) en 6 voeder bout aan 't Griinewald ten dienste der kalkovens. Te Beauffort moest iedere burger, door den heer opgcëiscbt op 't kasteel komen waken gedurende zes weken en drie dagen, en was de béer in den krijg gevangen genomen , dan moesten de ingezetenen bem belpen en rantsoeneeren. — De meier van Monte genoot bet recbt in die gemeente, kracbtens zijne bediening, welkebij in leen bield, gedurende ganscb bet jaar eenen béer en stier te laten rondloopen, iets waarmee de boeren natuurlijk bitter weinig in bun scbik konden zijn, en de vrouwen en kin- deren evenmin. De laten van Cbacoux, Nassogne, Ulez, Linciaux en Tiègnes (Namen) moesten de ten strijde trekkende burgers van Ciney voorzien van eenen wagen, bespannen met een boorndier en vier paarden, om bonne mondbeboeftcn te vervoeren *. — De heer van Familleureux (Henegouw) eisebte Iwce onde grootcn en een paar handscboenen van elk, die zich op zijn gebied in 't buwe- lijk bcgaf, een rccbt dat nog den 50 December 1623 door de scbe- * Cartulaire de Ciney, bl. 10. ( M3 ) penen van Nijvel werd bekrachtigd. — De lieer van Sebourg had jaarlijks van elke haardstede ongeveer 't achtste deel van eencn hectoliter haver, en ieder stuk land, waar zooveel graan op werd gezaaid, was den heer eene belasting scbiildig van 12 blanken ; wie niinder land beploegde stond aangeschreven voor 12 deniers, welkc som nog op de helft verminderd was voor den boer, op wiens land enkel een balf wittel kon worden gezaaid, en zoo in evenredigheid voorts. Ziedaar eene gunst, den kleinen eigendom reeds in de XIIP eeuw toegestaan *. lets bijzonder kluchtigs was de leenplicbt, waartoe zekere Lodewijk Varin, heelmeester te Crèvecœur, gehouden was jegens den kastelein dier plaats, ridder Jacob van Montmorency. Deze verleende hem namelijk den 18 Juli 1606 een stuk grond, twee peertsen lang en evenzoo breed, met last er, binnen den tijd van twee jaren, een huis op te bouwen, en daags voor Kerstfeest en Paschen de baarden en het haar van den kastelein en zijne edel- lieden te komen snijden. Deze dienst was verplichtend voor al de opvolgers van den leenman en slechts door eene boet van 12 deniers te ontgaan ^. • « Ly sires a à touttes maisons où on fait le feu, le mois d'Aoust, se franc- quise ne l'en hoste, un wiltel davaine de poursoing. » Chascune wittclee de terre, hormis les francques, ou jugement de Sebourg, doit au seigneur douze blans de taille à le quinzaine de led'. Remy. Et quiconcques n'a tant de terres que pour paier xii blans de taille, il est a XII deniers des dousaiues; et qui n'en auroit que demis wittel, il ne seroit que a vi deniers, et ensy de desoubt et de deseure en deseure. » {Staatsarchief van Bergen.) 2 « A tous ceux qui ces lettres verront ou orront, R. Lommelon, sieur de la Patoudière et de la Vrillaye, garde du sel aux obligations de la vicomte d'Auge , salut . Savoir faisons que pardevant Jehan Manchon et Gilles Lecharlier, tabellions royaux en ladite vicomte au siège de Crèvecœur, fut présent hault et puissant seigneur messire Jacques de Montmorency, cheva- lier, etc.. seigneur et châtelain de Crèvecœur en Aulge, lequel de sa franche et libérale volonté bailla en pure vraie et perpétuelle fieffé et rente, afin d'héritage tant pour lui que pour ses hoirs, à honnête homme maestre Loy Varin, chirurgien, demeurant au bourg dudit lieu de Crèvecœur, présent preneur pour lui , ses hoirs et ayant cause , c'est à scavoir une portion de terre assise audit bourg, contenant deux perches de long et deux perches ( 116 ) Vêle dcr middelceuwsche leenpiichten doen ons, mannen van beschaafder, verlichter lijden, schokschouderen; edoch 't getal derzulke, welke als vernederend of hatelijk voor den vazal waren te beschouwen, telde men niet vecl, en verrewcg de meeste werden in de XVP eeuw door eenen geld- of vruchtencijns ver- vangen *. Aan vcrscliillige leengoederen daarcntegen waren ver- plichlingen vcrbonden, die eenen gelukkigen invloed moestcn hebben op bet karakter en de levenswijze des landmans, door bem veeltijds in betrekking te stellen met zijnen landheer, en, daardoor, bem zedelijke genocgens en ook wel stoffelijke voor- ou viron de large : jouxte d'un côté et d'un bout ledit seigneur, d'autre côlé Jean Gilles, maréchal et dans la rue dudit lieu; à la charge par ledit Varin d'y faire construire et baslir une maison dedans deux ans de cejourd'hui. » La présente fiefife faite pour le prix et somme de sept sols six deniers tournais et ung chappon... à la charge aussi par ledit Varin de faire la barbe, cheveux dudit seigneur et de ses gentilshommes deux fois l'an, à savoir, aux vigilles des jours de Noël et Pasques, et en cas qu'il y auroit fille de chambre ou auîre servante pucelle, demeurant audit château, icellui Varin, chirurgien, sera tenu le jour que cette fille de chambre ou servante sera mariée... * et à faute de faire la barbe, cheveux dudit seigneur et de ses gentilhommes, icellui Varin sera tenu de payer de rente audit seigneur par chacun an au terme de Noël, douze deniers... « Ce fut fait et passé au château dudit lieu de Crèvecœur, avant midi, le 13'' jour de juillet l'an mil six cont et six. « {Charterboek van Crèvecœur.) * Menige adellijke leenman zelfs, afhangende van eenen machtigen leen- heer, werd onder 't feodaal stelsel vernederd. Een voorbeeld moge volstaan cm dit te bevvijzen : Jan, heer van Oudenaarde, bekomt in 1248 van Albert, abt van Ende, een goed in Woodeke en Kain, omdat hij erkend heeft man der abdij te wezen en van haar in leen te houdeu de avouerie van Ronse, Kain, Hoorebeke, Eizele, Brakel, Woodeke en Acren. De leenhouder krijgt tôt last, elkeu nieu- wen abt, die naar Vlaanderen komt, te begeleiden van uit zijn sticht iiaar de stad Ronse en hem aldaar hulde le doen, terwijl de abt te paard gezeten is. Als de prelaat van 't paard komt, moet de heer van Oudenaarde den stijg- beugel houden, dien hij bekomt tôt belooning, terwijl zadel en breidel voor den abt zijn. {Eerste Charterboek van Henegouw, n» 112. — Rood Charterboek, bl. 72 ) * De hier volgende bepaling lalen w ij, uit eerbied voor onze lezers, weg. (117) (leelen te verzelvercn. Aldus bezat de abdij van Sint-Baafs te Rijs- bergen (meierij van Breda) cenc kleine liccrlijkbcid en proosdij, met name Sombckc ; den 25 Oclobcr van ieder jaar was de proost, of ecn vertrouwd nian, vcrpliclit met zes paarden zich naar Zun- dert te begcven, ten cinde daar de laten af te halen, met v^clke de recbtszitting zou gehouden worden. De proost moest die manncn daaronthalen op een goed banket, samcngesteld iiit al de spijzcn des seizoons, begolcn met eenen behoorlijken teiig wijn. Den volgenden ocbtend was het de beurt van den proost of van zijnen gezant, om op een lekker maal te worden vcrgast; was bij gekomen met Iionden en vogelen, wat bij doen mocht, ook deze kregen bun kermismaal, en opdat de zes paarden 't bunne zouden hebben, werd bun een viertel Brabantsclic gerst voorgezet. Na den discb ontving de proost 18 stuivers, Lovensclie munt, waarop men naar Rijsbergen reed,waar de rossen gestald werdcn en ieder van ben eenen roggcschoof ontving. De pacbîer of leenbouder van bet bof te Rijsbergen diende dan cène aan 't spit gebraden gans op, met twee brooden en eenen stoop bier, boven 18 deniers zakgeldvoor den proost. Na afloop der zitting te Rijsbergen keerde men met paarden, vogelen en bonden des avonds teriig naar Zundert, alwaar den lalen dezelfde spijzcn als daags te voren werden opgediscbt *. * In Sente Scverijns daghe, de welke valt op den XXIIIst'n dach van October, es te vaerne de proest van Sombeke ofte siin seker bode lote Zon- dert, met ses parden, dar es Gherart van Tiechelt, Byxtus sRoden.... ende dandre laîe, diere tce behoeren haren cost te doene savons ende hereleke tonlfane beide van ^vine ende van spisen ende van andren dinghen als men elken goeden man es te doene. Op den andren dach sniorghiins es de proests ofte sine boede te varne tote den persoen met vi parden ende met haren wert, dar sij tsnachts mede laghen, ende de persoen es hem den proest ofl sinen boede ende haren wert heerleke tontfane van wine ende van spisen, alsoe alsemen elken goeden man esie doene al quame hij met vogelen ende met hondeu, dat hii doen mach of hii wille. Als men gaet eten es men scul- dich te phevene sinon parden ene virtaele ghersten van dien lande; als men gheten heeft es de persoen hem te ghevene xviii st. lovensche. Dan sitsij up ende varen ten goede te Rijsberghe; dar set men hare parde in den stal; dar es men sculdech te ghevene elken parde enen rugghen scoef. Dat goed ("8 ) De meeste groote abdijen onzes lands hadden leenhouders of pachters waar zij, op hunne reizen afstaptcn, dcn maaltijd namen en voor ëenen of meer nachten uitruslten. Naar hiin voorbeeld werden door de edelen en rijke poorters ook zulkc besprekken in de huurcontracten of leendenombrementen bepaald, en op die wijze verkregen de bctrekkingen tusschen den nederigen land- boiiwer en den machtigen grondbezilter eene innigheid, die scdert lang niet meer bestaat. De boer, zijnen heer dienende met al den eerbied, dicn dezes stand en vermogen vergde, in voile vertroiiwelijkbeid met bem ncergezeten, had aldus eens of mcermaals 's jaars gelegenbeid om zijne naarstigbeid en zorg voor 't bem toevertrouwde land te doen waardeeren, terwijl van zijnen kant de béer al de wenscbelijke verbeteringen aan buis en bof doorzicb zelven Icerde kennen. De boer zag in den dorps- of ieenbeer niet enkel eenen gebieder, bekleed met gezag en vermogen, maar, gelijk wij reeds de gele- genbeid baddcn op te raerken, eenen bcscbermer in aile nooden; hij wist dit niet alleenlijk door de bepaling der féodale wettcn, maar telkens dat een iiieuwe heer in 't dorp werd iiigebuldigd klonken bem, bij eene indrukwekkende plccbtigbeid, gevierd met al den liiister der Kerk, de beloften van bescherming van 't altaar Icgen, terwijl op sommige plaatsen deze verplicbting zelfs ten boofdc der costumen gcscbreven stond. Zoo Icest men op de eerste bladzijde van de Usages de la ville et de la terre de Sehourg en HaynauU \ suivant une charte de la contesse Mar- es dan sculdech te gevene eue gans rou ghepluct ane enen sptl ende ii broet ende enen stoep biers, ende xviii den. lovensche ; Isavonts so varsij weder te Zondert up de laie met haren parden ende met haren voghelen ende met haren honden, dar sij de vorseide late haren cost sculdech te doene gelikers wijs dat sine tsavons te voren daden; als enech van desen laten oft enech van den laten, dieu behoreu te desen goede, sterft, soe es men sculdech dat goet te versoukene ane den proest van tSompeke, ofte ane sinen sekeren boede tôt iSompeke, gheliker wijs dat andre laten van tSompeke hare goed versouken ane den proost van tSompeke ofte ane sinen sekeren boede... » {Archieven van Sombeke.) ' Sebourg, een zeer oud dorp en heerlijkbeid tusschen Valensijn, Bavai ( 119 ) gheritte (XÏII« eeiiw) : « Premiers, est-il assavoir que quant les hoirs qui doit estre sires de Sebourg se voelt apparoir et nionstrer comme sires, il le doit laissicr seavoir à Sebourg, par aucuns de ses lieutenans, à une journée nommée qu'il luy plaist à y estre. Et à cellui journée doit estre tous li communs de le ville de Sebourg assemblez au mouslier {église) ou en l'attre {cimetière) de cellui, et chiux qui doit estre leur sires avecq yaulx {eux). « Liquels sires doit aller au grant auteel du moustier, et jurer sour les sains et evangilles et par se foy, qu'il maintenra les gens de ce lieu, tant qu'il en sera sires, bien et par loy, et à tous les bons usages, comme ont fait sy devantrin. Et sy homme le doivent recevoir a seigneur et jurer qu'il lui seront bon homme et léal.» Moge de féodale baad op sommige plaatscn meer dan op andere gekneld hebben, dit hing meer af van de grillen of geaardheid des leenheers dan wel uit de wet zelve, en er zijn voorbeelden dat, in voile feodaliteit, dorpen zich aan 't gezag van leenheeren wisten te onttrekken, zich voorrechten deden geven, ja zich vrij maakten van aile belastingen jegens wie ook, al heetle de vorst of graaf van Henegouw, of hertog van Brabant, of prins-bisschop van Luik. Virginal of Verzenault, op de grens van Brabant en Henegouw, nauwelijks een honderdtal bunder groot en drie tôt vier honderd ingezelenen tellende, was zulk eene gemeente, en had, metsleed- sche fierheid, die overwinning in haar wetboek — haar eigen wet- boek ! — ingeschreven, hoevvel aanvankelijk twee machtige ge- bieders, in plaats van éen, voor zulk gering plekje gronds elkaar het gezag hadden betwist '. Men leest daar, inderdaad : « Tous et chacuns bourgeois sont esté de tout temps immé- en Quiévrain. Deze plaats heeft hare geschiedenis : Histoire de la terre et vicomte de Sebourg, jadis possédée par les comtes de Flandre et de Hai- nault... par Pierre le Boucq, Bruxelles, J. Mommaert, 1645, in-4o. * In 633 werd het dorp door S'« Reinilde gegeven aan de abdij van Lobbes. De prelaat van dit sticht benoemde eenen avoué om de rechten der abdij op Virginal te bewaren, maar van lieverlede eigenden de avoués zich zelven heerlijke vermogens toe, zoodat ten slotte de jurisdiclie tusschen de abten en de avoués verdeeld was. De toestand werd in 1543 door eene wederzijdsche overeenkomst bekrachtigd. ( 120 ) morial francq de toutes tailles, gabelles, mandements du roi, princes, dueq de Brabant, comte de Haynault ou aultres provinces qu'on pourroit nommer (§ 47). » « Sy sont encoire lesdits mannants et bourgeois du mesme lieu francqz et exempts des morte mains et de congé aux deux sei- gneurs, ne les recognoissant seulement que de leurs cens et rentes seigneuriales et foncières sur les biens de chascuns bour- geois, en conformité de leurs registres et cartulaires pour les dits cens faits (§ 56) *. » Ziedaar wel een echt democratiscb beheer, en geen uitzon- derlijk geval. Erkende men op de meeste plaatsen de recliten van den heer, betzij deze tôt dcn gecstelijken of tôt den leekenstand behoorde, elders had het volk zich zelven weten te beheeren en aile beerlijkevoogdij van de handgewezen. Zoo geschiedde, onder anderCjte Pologne (Veulen) in Limburg, en in verscbeidene andere plaatsen van dit gewest. De ingezetenen vergaderden er telken jare hetzij op de openbare plaats, hctzij in 't welhuis, en kozen eenen dorpsmcester en vier sehatmannen (raadsbeeren). De bur- gemeestcr ontving de belastinggelden en deed de gestemde uit- gaven, na ieder dienstjaar openbaarlijk rekening doende van zijn beheer. Het genot dezer gemeentelijke vrijheden, lot het uiterste gebracht, hield slechts in 1796 op. Dat de leenroerighcid den toestand der vrije mannen zeer moet gewijzigd hebben, daaraan valt niet te twijfelen, maar het is geoorloofd te denken dat in de Vlaamsche gewesten de eigenaars van kleine vrije goederen (alleux), gelijk er overal werdcn aan- getroffen, zich vroegtijdig hebben moeten vereenigen om het gevaar af te wenden, waaraan hunne afzondering in de nieuwe staatsinrichting hun blootstelde. Indien men op verschillige plaatsen personen ontmoet, die niets hadden op te brengen, dit spruit voort uit de omstandigheid dat een aantal vrije mannen, zich vereenigd hebbende om eene bcpaalde streek te ontginnen of tegen 't zeewater af te dammen, van de vorsten privilèges hadden ^ Het geheele stuk komt voor in de Histoire de Virginal, par Stroobakt (1858). (121 ) bekonicn ter vergocding van de aanzienlijkc gelden, welke die waarlijk rcusachtige werkeii van openbaar mit haddcn verslondcn. Van zulkc vereenigingen zijn, inderdaad, menige voorbeeldcn aan te halcn : de polder van Kalloo, in de XIV'' ccuw door eene groote overstrooming geteistcrd, wcrd in d43l luringcdijkt door Joost Triest, Jan Vijt, Simon van der Banc, Colaard Lefebvre, Jan Losscbacrt, Jacob Bicse, Pbiiip Wiltebroot en anderen; de polders van Melsele en Beveren werdcn in de ecrste jaren der XV* eeuvv aan de wateren onlweldigd door eene verecniging, samengesteld iiit Steven van Liedekerke, Lodewijk van der Moere, Pbiiip Steenlant, Jan Scrsanders, Joost Vijt, Hendrik Symoer, Geeraard Brijssinc en Jan Oste. Wij weten het, er is eene scbaduwzijde van bet Icenstelsel; het was niet allijd bescherming, die de boer vanwege zijncn béer genoot; er was geene vrijbeid om den eigen akker tegen de vraat- zucbt van bet beerlijke wild te vrijwaren, boewel in zekere gewesten toch meer dan tegenwoordig ^; de banmolen dwong * In Brabant, onder audere, geuoot het volk een waarlijk uitzonderlijk voorrecht in zake van jacht. De blijde incomste van 13o5 verzekerde iedereen het recht te jagen « bayr met hayr ende pluym met pluym, » wat men zegde te zijn : «jagen op pdele wijze. » Men leest aldaarin de 29^ en 50'^ artikelen : « item, accordoDs à los sujets brabançons que chacun puisse garder ou faire garder ses biens propres, et dans ce but, avoir des chiens les jarrets non raccourcis, sans caleoge; et s'il arrivait qu'un chien tuât ou blessât quelque pièce de gibier, qu'on laisse ladite pièce sur les lieux; et si le chien la mange, que le propriétaire ne soit pas inquiété de ce chef. » Et accordons que tout homme puisse chasser aux lièvres et aux renards par tout le Brabant sans être calengié. » Een ander arlikel dezer gulden keure liet elkeen loe te jagen naar hazen en vossen, maar 't groote wild was alleen voor de edelen, behoudens in de vrije warandeu, welke waren de bosschen van Soniën, Saventerloo, Groot- heist en Meerdale. Krachtens eene charter van 1553, verleend door hertog Jan III, was geheel het dorp ^Yillebri^gen, in zijne païen tusschen Meldert, Op- en Neervelp, Beauvechain, Vertrijk en Kumptich, tôt eene bijzondere jacht of garenne gemaakt, waar Jacob van Limminge en zijne erfgenamen, hunue jagers en ook de hertog van Brabant en zijne officieren 't uitsluitelijk recht hadden te jagen. (Tarlier et Walters, Géogr. et hist. de la Belgique, I, 266.) ( 122 ) hem, elders niet dan dâar zijn koorn te doen nialen; er was op vêle plaatsen ook eene banaaibrouwerij, of een banaaloven, waar hij 't bier en 't brood zijner lafel moest halen ^ ; duiven moeht hij niet bouden; de visscherij op gansch het heerlijk gebied behoorde uitsluitelijk den bcer; beambten, zelfs leengoederen, hadden 't recht oni eenen stier, eenen os of béer (zwijn) vrij en vrank op al het land der heerlijkheid te laten rondloopen 2; er waren lienden en karweien... Het hooge justitierecht ging doorgaans gepaard of was, zoo men wil, gekenmerkt door bot recht van den heer op de nalatenschap der vreemdelingen, op 't gebied der heerlijkheid overlijdende; op het goed dei' bastaarden, slervende zonder afstammelingen; op de openstaande goederen, de voorwerpen op den oever der zee of rivicren, zijne heerlijkheid bespoelende, gestrand; op de schatten, in de heerlijkheid uit den grond gedolven enz. Ook was het bedrag der boeten, in de vicrschaar uitgesproken, le zijnen voor- deele, alsmede het verbeurd verklaarde goed der misdadigers; doch de kosten der justilie waren te zijnen lasle. Dit was reeds veel, maar echter nog maar 't geringste deel van het hoogheerlijk vermogen. Wie de justilie in den boogsten graad oefende, had het recht, polilieverordeningen af te kondigen; karwei te vragen aan zijne onderhoorigen; zich eigenaar te noemen der wegen en daarop geplante boomen; toi te heiïen te water op aile vaartuigen, en doortochtrecht te lande op voetgangers, rijtuigen en koop- waren. Zekerlijk, verscheidene van deze rechten moesten der platte- landsbevolking zeer onaangenaam zijn, en slrooklen in 't geheel niet met den geest van vrijheid en zelfslandigheid , welke de gemeente beheerschle en in de keure was uitgedrukt; doch, ver- scheidene van die impopulaire wetsbepalingen werden langzamer- * De heerlijkheid van Schubbeke te St.-Pieters-Rode had zulken banaal- oven; ook in 't Luxemburgsche waren er verscheidene. * H Hof te Sichem, bij Leuven, bezat zulk een recht, in de leendenombre- menten uitgedrukt : « Deen jaer eenen verre ende dander jaer eenen béer op de gemeynte gaende. » {Register des leenshofs van Brahant, n° 92.) (125 ) hand minder drulvkcnd, gelijk de banaalrecliten, die met den aangroei der bevolking, met de verbetering en de ontwikkeb'ng der gemeenschapswegen moeilijk konden gehandhaafd worden. Voor 't overige, nog beden, in onzen zoo bescbaafden, verlicbten lijd zijn al de heerbjke rechten nict tecnemaal afgescbafl, niet al de grieven geweerd, waarover de middeleeuwscbe landbouwer zich met reden bedroefde. — Bestaat er heden eene vrije jacht, eene vrije vischvangst? Geniet ëen Belgische biirger thans liet recht, dat de Brabander in 't raidden der XIV* eeuw verkreeg? En de karwei — de reebtsgeleerde Raepsaet merkte het reeds in 't begin dezer eeuw op : indien cr een heerlijk recht is, waartegen lang en luid, als een barbaarseb dwangmiddcl, werd uitgevaren, dan is 't zeker wel de karwei, die men bescbouwde als een teeken van ontcerende dienstbaarheid. En evenwel vergat men, dat de karwei juist een bewijs van onlslaving was, eene overeenkomst tiisschen den bevrijder en den vrijgemaakte, tusscben den grond- eigenaar en den pacbter; men dacbt er niet aan, dat in geval de laatste weigerde den gevergden dienst te verriehten, in verreweg de meeste plaatsen de heer niets daartegen vermocht, maar de uitspraak aan de natuurlijke rechters van den landbouwer loe- kwam; men vergat dat de karwei eene belasting was, welke de boer oneindig liever met zijnen arbeid (of met zijne vruchten, gelijk de liende) kwijt, dan met klinkende penningen; vooral hicld men geene rekening van de omstandigbeden, onder welke de karwei was ingevoerd. Ilad de heer die aanvankelijk gevraagd uit willekeur en tirannij, om zijn recht of macht te slaven, om den onderhoorige de herinnering te doen bewaren van zijnen dienstbaren staat? Geenszins. Toen de edelman in 't bezit kwam van het dorp, en daar nog zoo menige uitgestrekte plek gronds bemerkte, die woest en dor en onbeploegd lag, last bijbracht in stede van voordeel, toen lustte het hem, natuurlijk, die te ont- ginnen, eensdeels om daardoor eene meerdere vrucht- of cijns- winst te bekomen, anderdeels om zijn domein aangenamer, gezonder, beter te maken en de bevolking er te zien aangroeien. Nu, hoe dit gedaan in de vroege middeleeuwen, wanneer de kanden zoo schaarsch, de arbeid zoo duur waren? Geen beter, of ( 124 ) liever geen ander middcl om de vruchtbnarmaking des bodems te bevorderen dan de opgelegde dienst, de licht le donne karwei, de minst impopulaire bclasting die toen kon ingcvoerd worden. Zonder dit niiddel was de vaderlandsclie landbouw gedurende de middeleeuwen stellig niet zoo vooniitgegaan, dat hij loen reeds den lof der beschaafdc wereld verdiendc; ja zouden nog lieden in menige stieck van België even dorre en wocste plaatsen worden aangetrolïen als men vindt in het Kempenland. Beschouwt men de karwei van dichtbij, het is mocilijk er dat hatelijk karakter aan toe te kennen, hetwelk een lichtvaardig oordeel er aan gegeven heeft. Laten wij ze in 't kort cens onder- zoeken. Onder het Frankisch bcheer was elke hoeve van 't alleud te St.-Pieters-Leeuw (boven de jaarlijksche belasting van 5 stuivers, een mud haver, eene hen en zeven eieren) verplicht tweemaal 's jaars vier mud tarwe, of vijf mud rogge, of zcs mud haver te voeren tôt aan de Zennebrug, te Î3rus3el, uit welke brug een balk werd gcschoven om door de opening het graan te gieten in vaar- tuigen, welke de opbrengst vervoeren mocsten naar Keulen (St.-Pieterskerk). Nog waren de bewoners van gezegd domein ieder jaar verpHoht gedurende éenen dag de landen te helpen bezaaien en cenen anderen dag te helpen inoogsten. Voor degenen, die de landen bewerkten (te weten negen dagen : drie in de lente, drie in den zomcr en drie in den herfst) was de op hun hof gelegde cijns verminderd tôt 50 deniers. Al de arbeiders kregen op de karweidagen brood en hier in genoegzame hoeveelbeid om behoorlijk gevoed te zijn ; weigerde men hun dit loon, dan mocht de arbeid onlzegd worden '. Ogy en Isier, twee dorpen van welke wij reeds gesproken hebben, hadden volgens hunne keure van 1234 drie karweidagen 's jaars, namelijk in Mei, Juni en Juli. Op elk van deze tijdstippen moest de landbouwer, die geen paard gebruikte, éenen dag voor den dorpsheer werken, te weten van zonsop- tôt zonsondergang. De boer met ploeg en paard was insgelijks daartoe verplicht; * Alph. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I, 85. ( 425 ) doch niemand mocst in persoon verschijncn, iedcr had het recht of eenen arbeider, of een paard met plocg ter aangeduide plaats te zenden. Dezc laatste omstandigheid was recds cène merkelijke verzachting voor den opgelegden dienst, raaar zelfs van dàt kon mcn zich ontslaan : mitseene geringe belasting (vcrmoedelijk den huurprijs van man, paard en plocg vcrbccldendc), was mcn van 't een of 't andcr vrij. Mcn gaf voor clke karwci, te verrichten zondcr paard, 5 deniers, Arteziscbe munt; de beziltervan paarden, al haddc bij cr vier of mecr op stal, gaf, naar vcrbouding van zijn vcrmogen, van 5 tôt 18 deniers. Mcn zict, cr bestaat in 't geheel geen dwang, geenc de minste willckcur, geene onge- lijkheid; de rijkste boer der gcmeente werd opgeroepcn evenals de armste dorper *. Schier altijd en overai, uitgezonderd in 't Luxcmburgsche, was de karwei gevraagd in 't belang van den landbouw, te weten voor 't werk met den niest, met den plocg (zomer- en winter- koorn) bet hooi, den boutvoorraad; enkele malen vindt mcn ook gewag gemaakt van dorscbcn, 't bediencn van den metser, schalie- dekker of timmerman, werkende aan 't pacbtbof enz. De laten des heeren van Ncvcle (Oost-Vl.) waren zekere dagen in 't jaar * « Jo Ernols arai trois coruees en lan des ostes de le glise a Ogi et a Ysier teuans maisnie, lune en mai, lautre ghieskerech (juin) et iautre en fenerech (juillet), en tel manière ke li hom kl nara point de keval doit servir à mi un jor en mai, un jor en ghieskerech et le tiers en fenerecli et mouvoir de sen ostel de soleil levant et repairier a sen ostel de soleil luisant. Et se li hom ne velt u ne puet servir en se propre persone, u par autre soufisant, il me doit doner einc deniers artisiens a chascun jor kil devroit faire la coruee; et se li hom a kerue, de se kerue me doit servir un jor en may, un jor en gieskerech et un jor en fenerech chascun an ; se li hom ne veut u ne puet çou faire, il me doit donner, par le jor quil ne voira servir, dis wit deniers artésiens, sil a quatre kevaus, por lui et por ses kevaus; et sil a mains de kevaus, il en paiera mains au vaillant, fors tant ke cil a un keval, sil ne veut u il ni puet aler, il paiera cinc deniers artésiens por lui et por sen keval. Et quant je deverai avoir les coruees, ci com dit^ est, mes serjans le dira au serjant de le glise, et li sergans de le glise les semonra et fera ens venir, si com il est devant dit... » {Bulletins de la Société historique et littéraire de Tournai, VI (1860). ( 126 ) verplicht met wagen en paard hem te dienen, zoo voor het uit- vocren van den mest als voor het inoogsten van het hooi en 't verzamelen van het brandhout. De laten, die wagen noch paard bezaten, moesten den mest helpen laden en op 't land uitwerpen, het hooi verzorgen enz. Op elken karweidag was de heer van Nevelehun eenen maallijd schuldig *. De boer, die in België den heer op zijn land diende, had het doorgaans beter dan in Frankrijk, waar de werker gewoonhjk zelf voor zijne voeding te zorgen had en daarom dikwijls tegen den heer in procès ging. De parlemenlen van Parijs, Metz en Tou- louse moesten in de XVIP eeuw, wanneer de meeste karweien len onzent al lang waren afgeschaft, lusschen beiden treden, ten einde de heeren te verplichten de op hunne akkers of hooivelden zwoegende laten spijs en drank te verschaffen 2. In 't graafschap Wiltz (Luxemburg) moesten de karweimannen den wijn, op de heerenvelden gewonnen, voeren van de Saar en Moezel tôt aan het kasteel te Wiltz. Op hunne beurt waren de gemeenten Goesdorf en Heiderscheit verplicht de wegen, langs- waar de wijnoogst vervoerd moest worden, in goeden staat te houden. — Het dorp Asselburg verzorgde den weg, dienende tôt het vervoer der tiendevruchten van den graaf naar Linster, en de karweiers gingen insgelijks den wijn opladen, dien de heer te Diekirch op de Moezel en de Saar oogstte. Voor het laatste werk ontvingen zij, bij 't vertrekken, een brood voor den voerman en eenen bundel baver voor het paard. — De boeren, die daar aan den mest werkten op 't land des heeren, ontvingen eene « sop, und eine schussel mit musz. » 't Was weinig, maar wanneer er aan den oogst te werken was, hadden de boeren het beter; des morgens ontvingen zij « ein sop, ein stuck kees und ein stuck brots geleich den kees grosz, und ein bêcher mit hier; nacht- mittages aber, einem jeden ein schussel mit musz, ein schussel mit erbesen, ein stuckelgen spccks, ein stuck kees, jederem ein weisz und ein rocken miitsch, den stalen gleich so man von alters * Geschiedenis van Nevele, door De Potter en Broeckaert. * Aldert Babeau, le Village sous l'ancien régime, bl. 1 88. ( 127 ) hat ^ Item einera jederen ein bêcher mit biers und ein bêcher mit weins und weiters nicht... ^ » Dit was nu bijzonder wel, ja we zijn geneigd te gelooven, dat de boeren van Asselburg naar dcn heerhjken karweidag verlangden als naar eene dorpskermis! 't Is waar, overal ging het niet zoo wel. Te Marner, bij voorbeeld, gaf 't klooster van St.-Maximijn alleenlijk « ihrc zemlich kost als arbeitsleutten eignet 5. » — Te Lintgen gaf het klooster aan de karweiers de spijs « und borns genug*. » — Wie te Lorentzweiler voor de abdij van Echternach arbeiddcjwerdbehandeld naarvolgens de volgende stichlsverordc- ning : « Ein herr zu Echternach sei einem jeden pflugh und darzu gehorenden fronern ein brott, wie man dasseîb den hirten auszer dem golleshaus Echternach zu geben, in gewohnheit zu handtreichen verpflicht. » De ingezetenen van Wiltz waren verplicht den heer niet enkel in bepaalde gevallen van oorlog, maar zelfs op de jacht ten dienste te staan. Dit was de karwei van 't nuttige en noodige landbouw- werk uitgestrekt tôt het enkel genot van den heer; maar de heeren van Wiltz vergden nog meer van hunne laten : deze moesten aanvankelijk ook het kasteel en de omheining des parks onderhouden. Zijne hooiers kregen twee pond brood en ëen pond kaas, of twaalf stuivers : zeker een hoog dagloon voor dien tijd. Dit deze en vorenstaande mededeelingen leeren wij de gewone voeding der boeren kennen, in den tijd, dat er nog geen sprake was van aardappelen. Wanneer de karweiers van Rollingen in 't hooi wrochten voor den heer van Schœnfeltz, gaf deze hun eenen sackpfeiffer, wien hij voeding verschaftc. De dorpelingen hadden tôt plicht de schapen van den heer te wasschen en te scheren, maar 't scheersiijpen was ten koste van den heer. 1 Dit is, de mitsch moest zco grcot zijn aïs 'l modcl, dat vanouds op het kasteel werd bewaard. 2 Weistiiumer, bl. 443. 2 Idem, bl. 476. * Prof. Weis. ( 128 ) In 't Liixeraburgsche waren karweien van bijzonderen aard, welke elders in België weinig werden aangetroffen. Zoo moeslen de boeren van St.-Jansberg *, die hecrb'jk goed beploegden, het bout en de ladder bijbalen wanneer de heer het hoog gerecht uitoefende; zoo waren de ingezetenen van Greescb verplicht elken ter doodveroordeelde tegeleiden tôt aan de brug van Ansemburg, waar andere laten bem in bunne boede namen en bracblen tôt op de strafplaats van Luxemburg. In de gemelde beerlijkbeid van St.-Jansberg was nog eene andere karwei, welke wij niet zoo zwaar in Brabant, Liniburg of Vlaanderen bebben aangetroffen. Wanneer de heer ten strijde trok, of uitreed ter sleebting eener veete, waren de Icenbouders genoodzaakt bem gedurende zes weken en drie dagen met wapens en paard te volgen, maar de voeding was ten koste van den heer. Had, na verloop van dien tijd, de heer nog bunne bulp noodig, dan waren zij verpHcht bij hem te blijven « parmi les gages qu'on donne à d'autres soldats. » Verders waren al de onderboorigen, niemand uitgczonderd, gehouden de kasteelen van Dudelingen of St.-Jan te bewaren, welke verplicbting ieder gezin, waar eene haardstede was, kon afkoopen mits 20 beiers in 't jaar. Eene weduwe betaalde maar de helft zooveel ^. Gaan wij nu naar 't graafscbap Namen, wij vindcn daar andere karweien, zelfs door vrouwen te doen, hetgeen ons doet ver- onderslellen, dat daar nog minder mannelijke werklieden te bekomen waren dan elders; allbans wij lezen in een record nopens de hecrlijke rechten van Geeraard van Bossu, als proost van Couvin, op 't jaartal 1454 : « Item at desus ledit seigneur corrueez de cbevalz à tous les ahanniers^ de Boussut. C'est assauvoir à chescun ahannier ii eor- ^ De heerlijkheid van St.-Jansberg bestond uit de dorpen Dudelange, Burange, Budersberg. 2 De feodaliteit drukle zwaarder in 't Luxemburgsche dan in de Vlaamsche gewesten. Bovengemelde vcrplichting werd nog vernieuwd ten jare 1575, {Publications de la Société pour la recherche, etc., des monuments historiques dans le Grand-Duché du Luxembourg, II, 55-56.) ' Ahanniers, landbouwers. Dit woord komt van ahannière, Waalsche uit- ( 129 ) rueez de wayen [regain) l'an, de otteil puissance de chevalz de quoy ils font leur labeur. Et ossy se aulcuns en y auroit qui eusisse chevalz ung ou deux se dige qui doyent corueez comme les ahanniers. Et tous aultres bourgois doyent corueez de bras unne l'an, et les femmez pareillement de teille mestier qui se mellent ^ » In de heerlijkbeid Celles (Namen) vinden wij, boven eene belasling op don ploeg, de verplichting om voor den heer in het hooi te werken; de boeren, die de vracht naar 't kasteel voerden, kregen vier brokken brood en een stuk kaas; zij, die 't hooi in den meersch verzorgden, een stuk kaas en twee stukken brood. Maar beide gemeenlen haddcn, bij 't instellen van de karwei, van den heer een voordeel bekomen, dat wel tegen den last des arbeids kon opwegen : zij hadden namelijk eene gcmeene weide tôt hun gebruik gekregcn met het daaraan palende water, voor den geringen cijns van zes blanke deniers 's jaars^. drukking, \vaarmee men bediedt een beluik, palende aan 't pachthof, en bestemd voor de teelt van teere groenlen en gewassen. ^ Comte de Villermont, Essai historique sur Couvin et sa châiellenie, in de Annales de la Société archéol. de Namur, XÏI. 2 « Chesque charues du village de Gendron doibvent au seigneur de Celle XÏIII palars et I gros escheans à payer iceulx chacun an au jour St. Remy, premier jour doctobre qu'on dit les grandes assizes, saulf ceux qui doivent masuuage; iceulx doibvent seulement pour et à raison dudit masuuage XI patars et III gros, et à faulte de payement audit jour, pouvoir par le ser- geant dudit lieu faire déférer leur errer*; et ne pondront faire aucune- ment labourer, n'est que premièrement ils ayent payé et satisffaict ladite assize... « Les manans et habitans de Gendron, excepté les laboureurs, doibvent au susdit seigneur par chacun an, chacun un pattar et demy... Les laboureurs du village de Gendron doibvent par chacun an charier et mener aux fenaulx mois en la grange du château dudit Celle les foing des deux preitz de des- soubz Weve. « Et les autres mannans aussy dudit Gendron sont tenus les fenner de * C'est-à-dire enlever le fer de leur charrue (errer) pour qu'ils ne puissent plus s'enservir. Tome XXXIL 9 ( 430 ] In de Brabantsche streken waren de meeste karweien toege- past op den landbouw. Te Diegem, Etterbeek, Machelen, Peuthy, Melsbroek, Nosscgem, St.-Slcvens- en St.-Lamberts-Woluwe, waar de hertogen van Brabant aanzienlijke eigendommcn bezaten, waren delaten, die met paard en wagen werkten, verplicht eene vracbt hooi le vocren naar Brussel, Tcrvuren of Vilvoorde; de andere landbouwers moesten éénen dag in 't jaar aan den hooi- oog^t wcrken *. In het herlogdom Limburg herinneren verscbeidene karweien aan den wijnbouw, welke gedurende de middeleeuwen aldaar veel werd uitgeoefend. Tôt de erfelijke diensten, door de bewoners der bank \an Gclcen voor den heer van Valkenberg te verricbten, behoorde dat de landbouwers, « die wagen ende peerd hebben, sciildich sijn le voeren die wyngartstekken van den bossche ^ naer den wyngart, soe vêle als men daertoe verorbert ^. » De béer van Scbourg, in Henegouw, mocht er zich in de XVIIP eeuw op beroemen, nagenoeg de meeste karweidagen te bon temps et heure, tellement que le dit seigneur n'y ait intérest, autrement seront tenus restituer audit seigneur autant de foing. » Les mannans et habitans du village de Weve sont tenus de les mettre en la grange dudit Celle, et entasser les devant dits foings, parmy par ledit seigneur donnant aux d!ts lab3ureurs mennans lesdits foings à chacun quattre rn'ches de pain avec chacun une pièce de fromage, et aux fenneurs fennans les foings desdits deux preitz chacun deux miches et chacun une pièce de fromage. » Les laboureurs de la terre de Celle, exceptés ceux de Gendron, sont tenus mener et charier en la grange du chàleau dudit Celle les foings d'un preit communément nommée et appelle « le preit al saulx, » etc. ... » Encore avons nous donnet et donnons ces poëstez des dites villes, pour leur commun usaige, Houduintries, les pastures enlour atenans et ajoignans Il auwe et les aa'sem9ns des dittes poëstez absolutement, a tenir de nous et de nos hoirs contes de Haynnau perpétuellement, parmy six deniers blans de cens a payer à nous chascun an à la Nativité Sainct Jehan Baptiste. » {Annales du Cercle archéolog. de Mons, XV, 191.) * Alph. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, 98. — Zie ook bl. 84. 2 Bosch, 's Heerenbosch, nu Ravenboscli, bij Valkenburg. " Oorkonde in het Rijksarchief te Brussel. ( 131 ) hebben, te weten ncgen, buitcn de maanden Maart, Juni en Augustus, voor al de mannen zijns gebicds. De dienst was evenwel af te koopen, naar bcliefte van den heer, en degene, die met kar en paard opgeroepen werd tôt de karwei mocht, de gestelde dag hem te on passe komende, het werk den daarop volgenden dag verrichten. Kwam hij dan evenwel niet, zoo mocht de heer een gespan huren gelijk aan dit, hetwelk gevraagd was, en dat de afwezigc betalen moest. De karwei mocht maar zoo lang duren dat de arbcidcr nog bij zonnelicht op zijn hof kon terug zijn K Hooger dcden wij reeds eene karwei kcnnen uit de Vlaamsche streek; ziehier nog eene andere, welke bewijst dat de arbeid voor den heer aldaar ook gcvorderd werd in 't belang van den akker- * « Ly sires a à tous les manouvrlers qui sont manœvres de leurs bras, ou jugement de Sebourg, hormis mardi, wain {foin, oogstlijd) et laoust, trois coruwez lan, se prendre les woelt; et sil est que ly manouvriers ne puist ou voeille aller à la coruwée, ly sires puet faire prendre wage {gage) pour chascune journée, dont le manouvrier seroit en deffaulte, de quattre bians. » Ly sires a encores trois coruweez Fan, hormis aoust, mardi et wain... {de tous ceux) qui se sceunt mesler d'aucune marchandise ; et sy ne le puelleul racatler, se ly sires ne voell. Et se chil manouvrier et chil marchant nen sont poursievyl dedens l'année, on ne les puet jamais poursuivyr ne demander nulle chose de chou que passel seroit. » Ly sires a encores a tous cheulx qui sont ou jugement de Sebourg, qui ont clievaulx trayans, m coruweez lan, hormis mardi, aoust et wain, de le campz que on ahanne. » Et s'il est ainsy que ungs preudommes ait clievaulx, et ly lieutenans du seigneur viengue et l'appelle par son nom et lui die : il vous convient demain venir à le coruwée le seigneur ? Ly preudous poel dire s'il voelt : je ne puis demain aller. Se ly lieuxtenans du seigneur lui dise dont : y venez après demain; se chiux ne va à le coruwée, ly sires peut leuwer ung harnais {attelage) ossy souffissant que chiux a; et le doit, chix qui fauroit {manque- rait} à le coruwée, payer. » Et sy ne poelt li sires tous harnas qui vont à ses coruweez, ne tous autres manouvriers et marchans, se besongne eu avoit, mener sy loncq, ne tenir tant qu'il ne puissent revenir de solleil luisant en leur maison. Et sil ne sont poursuiwoit devens {dans) l'année, ensy que dit est pardevant, on ne les puet jamais poursieuwer de l'année qui passée seroit. » {Staatsarchief te Bergen.) ( 152 ) bouw en niel ondoenlijk was. Tergemeenle Afsneê was eene heer- lijkhcid, met name Darupt, gering van omvang (zij had slechts dO blinder 140 roeden) en bewoond door laten, die penning-, lioender- en eene kleine rogge-of kapoenrent hadden op te bren- gen. Dezewaren vrij van karwei, maar de landbouwers, die jaarlijks 55 halster rogge moesten leveren — dus de raeestbegoeden — waren voor ieder mud in den mest- of oogsttijd verpiicht éenen dag met paard en wagen te arbeiden, of de waarde van dezen dienst te betalen, volgens keuze van den heer. Bovendien bad deze, uitwijzens het dénombrement zijner beerlijkbeid, eenmaal 's jaars recbt op « twee maeyers ende de dry deelen van eenen maeyer; vier hooyers ende de dry deelen van eenen hooyer; dry waeghe- diensten ende de dry deelen van eenen waegbedienst in de meslaede, elcken waegben met twee paerden ende eenen meslae- dere '. » Karweien, aan gebeele districten en 't jaar door opgelegd, waren ook niet zeldzaam. Zoo beslond er eene in de ambachten van Assenede en Boekboute, volgens welke al de landbouwers dezer streken verpiicht waren elken maandag den graaf van Vlaanderen te dienen met paard en wagen, zeker geen geringe last in eene streek, alwaar de wegen in de middeleeuwen slccbt of niet gebaand waren. Dcze uitzonderlijke karwei werd ten jare 1242 door Thomas van Savooie en Joanna van Constantinopel, tôt groot genoegen van de Vier-Ambachtsche boeren, afgeschaft ^. Uit al het bovenstaande heeft men gezien, dat de tijdstippen en het getal dagen voor de karwei om zoo te zeggen van beer- lijkbeid tôt beerlijkbeid verschilden. Te Oisy (Namen) was, volgens de keure van April 1216, elke ingezetene verpiicht tôt zes dagen; elders was 't eenige meer of eenige min. In Luxeniburg moest de karwei den boer lastig zijn; immers dit land bracht niet genoeg voor zijne eigene beboeften op, uit hoofde der uitgestrekte bosschen en woeste gronden, welke men er aantrof, en van 't klein getal arbeiders, waardoor 1 Geschiedenis van Afsneê, door De Potter eu Broeckaert, bl. 28. '^ Zie het laatste § der keure, bij Scarp, Geschiedenis van Axel. ( 133) nieuwe ontginningen gedureiide verscheidene eeuwen onmogelijk waren. Ook is er op te merkcn dat de karwci, voor werken van openbaar of plaatselijk belang gevorderd, met minder genoegen werden verricht dan zulke, die in 't belang van den dorpshcer gevorderd waren, mits in dit laatste geval de arbeiders schier allemaal de voeding kregen, bij oude keuren of verordeningen vastgesteld. Dit mocht beschouwd worden als eene verzachling, die teenemaai ontbrak wanneer er hoefde gewrocht te worden aan straten, beken, bruggen of gebouwen. Ten overige, er was recht voor degenen die onbelioorlijk wer- den behandeld. De Brabantsche boeren hadden in 't begin der XV^ eeiiw reden tôt klagen, en Antoon van Burgondië, de mis- bruiken der karwei willende beteugelen, bepaalde bij charter van 9 Juni 1404 « om de ondersaten vanden platten lande in rusten ende in vreden te hoiiden, » dat er geene karwei ineer mocht opgelcgd, maar deze door geld zou afgekocht worden i. Ziedaar eene korte, doch onzes inziens voldoende schets van de heerlijke karwei in de verschillige gewesten van België. Vindt men daarin over hct algemeen zooveel hatelijks, zooveel ver- lagends en onteerends voor de bevolkingen, die er aan onder- worpen waren? Onze voorouders beschouwden die met zulke leede oogen niet als wij, ja, wel verre van daar kwaad in te zien, aanvaardden zij de karwei in hunne pachtakien voor goederen, die niels feodaals hadden, zooals wij verder gelegenheid hebben zullen te bewijzcn. Waren dergelijke voorwaarden toen inderdaad hatelijk geweest, het is zeker dat de landboiiwer al het niogelijke zou beproefd hebben om er,aan te ontkomen, dut de grondeige- naar zou getracht hebben dergelijke diensten door andere mid- delen te verkrijgen. De maatschappelijke toestand der boeren gedurende de mid- deleeuwen wns dan ook, zoo al niet benijdenswaard, dan toch minder droevig dan men langen tijd heeft gemeend, Delisle erkent dit, onder andere, in zijne schoone Étude sur la condition de la classe agricole en Normandie, waar bij zegt : « A part ^ Register van charters der Rekenkamer, te Brussel, n» C, 13". ( 154 ) quelques faits isolés, nous avons vainement cherché dans la Nor- mandie les traces de cet antagonisme qui, suivant les auteurs modernes, régnait entre les diverses classes de la société au moyen âge. Les rapports des seigneurs et de leurs hommes n'y sont point entachés de ce caractère de violence avec lequel on se plaît trop souvent à les décrire. De bonne heure, les paysans sont rendus à la liberté; des le onzième siècle, le servage a disparu de nos campagnes. A partir de cette époque, il subsiste bien encore quelques redevances et quelques services personnels ; mais le plus grand nombre sont attachés à la jouissance de la terre. Dans tous les cas, les obligations tant réelles que personnelles sont nette- ment définies par les cbartes et les coutumes. Le paysan les acquitte sans répugnance; il sait qu'elles sont le prix de la terre qui nourrit sa famille, il sait aussi qu'il peut compter sur l'aide et la protection de son seigneur. » Wat meer is, wij zcgden 't reeds : indien de hcer rccbten mag doen gelden, hecft hij ook plicbten te vervullen; hij is bulp en bescherming verschuldigd aan zijnen leenman, en de feodaliteit onderhicld tusschen al de leden van den Staat, van den eersten tôt den laatsten, van den vorsttot den armsten dienstbaren laat eene beslendige wederzijdsche wisseling van bewezcn en ontvangen diensten. Zijn de laten verplicht, om redenvan den grond, welke zij ter bebouvving ontvangen, een gedeelte van hun koorn, van hun vee of van hunnen arbeid aan den béer te geven, deze is op zijne heurt gehouden hunne akkers, \vijnbergen,kudden, hunnen eigenen persoon en familie te verdedigen, en hen in hunne ver- liezen, rampen en ongelukken bij te staan. Wij kennen tôt hiertoe den toestand der landbouwers ten opzichte van den leenheer, maar er blijft nog eene andere zijde van zijn openbaar Icven te beschouwen, namelijk in welke ver- houding hij stond tôt het bestuur der heerlijkheid en der justitie, hoe beide op het dorp werden uitgcoefend. Elk volk, dat het land bewerkt, trek- en andere diercn onder- houdt en voor de bewaring zijner oogsten zorgt, heeft wetten noodig voor den eigcndom, de openbare orde en tucht. De lan- (133 ) delijke wetten zijn nagenoeg zoo oiid aïs de menschheid; men vindt er sporen van in oud-Egypte, en Pastoret duidt in zijne Histoire de la législation (III, 283 en volgg.) Israëlitische veror- deningcn aan voor drinkputten, fonteinen, wcgcn, ectwarcn, jacht en vischvangst. Gecn wonder derhalve dat de Frankcn cr ook hadden, niet verzameld in geschrevene wclboekcn — maar ons land, gelijk de plakkaten zeggen, was « coiilumier, » in andere woorden : de justilie werd er van oudslier geocfend naar een aantal gebruiken (costumen), welke door eene lange reeks van uitspraken verplichtcnd waren geworden. De gebruiken van gewest tôt gcwest, van district tôt district verschillcnde, zoo is 't niet te verwonderen dat de wettelijke voorschriftcn daarora- trent niet overal gelijk waren. Zij droegen (gelijk De Gryse op- merkt) den slempel hunncr afkomst en verbeeldden door hunne eigenaardigheid de verscbilligheid der streken, waar zij, gelijk planlen uit den grond ontschoten en gegroeid waren K Aanvankelijk waren de Costumen dus niet te sclirift gesteld; het gebeugen der recbtsplicbtigen, de getuigenis der oudsten van het volk dienden den recbteren in twijfelacblige zaken tôt richt- snoer. Daaruit volgde, dat ailes onbepaald bleef, zoowel de vorm der overecnkomsten als de uitlegging en uitvoering der wet. In HenegouNV, waar men reeds in de V^ eeuw sporen van costuura- recht ontmoet, moet men afdalen tôt de inrichting der pairs te * Eene rechtsqueslie van vaderlandsch belang. — Op de algemeene wet die de Fracken beheerde (de Salische wet) hoeven wij hier niet terug te komen. Buiten deze was er nog eene voor een gedeelte van Beigië, namelijk de wet der Ripuaires of Oosi-Franken, die de Rijuoevers bewoonden en welke tusschen de jaren 511-554 werd opgesteld. Deze wet getuigt reeds van eene meer gevorderde beschaving; het burgeiiijk recht beeft er eene ruimere plaals dan in de Salische wet, en zelfs vindt men er eenige schik- kingen in, onlleend aan 't Romeinsch recht. Heylen (Mém. sur F usage du droit romain en Belgique^ 1782), D'Hoop, in zijne verhandeiing over het recht in België gedurende de VlI-XIile eeuwen (1776) en Raepsaet (ill, IV, V) betoogen klaar dat de wetten der Salische en der Oost-Franken hier tôt de XIl*" eeuw kracht hadden, ja dat de keuren en costumen van ons land, inzonderheid voor Vlaanderen, sporen van 't oud Frankisch recht ver- toonen. ( 136) Bergen, onder Richilde (1080), ten einde de eerste regelmatig ingestelde rechtbank te ontdekken *. Wanrieer een rechtsgebruik of costuum niet door eene lange en aanhoudende praktijk als rechtsleer was erkcnd, moest het, om een onbetwist gezag te kunnen hebben, eerst en vooral door eene turbe (tiirba^ menigte) goedgekeurd zijn. Dit gebruik, den Romeinen nageieerd, bestond hierin, dat tien of twaalf der oudste en vrocdste mannen der plaats of des kantons bunne zienswijze nopens het betwiste punt deden kennen; echter was de proef niet volkomen, zoolangde beslissing niet door eene uitspraak in gelij- ken zin bekraclitigd was. Wic deed die uitspraak, wie gaf het vonnis in de eerste tijden? Ongetwijfeld eene rechtbank, insgelijks samengesteld uit ouder- lingen, die erkend waren aïs wijze en rechtvaardige lieden. Der- gelijke volksuitspraak, men beseft het licht, moest in menig geval gebrekkig en wilickeurig zijn, want in dien tijd, gelijk op onze dagen, liet de menigte zieh licht door bekrompene, eenzijdige beweegrcdeneii leiden. Er kwamen dus misbruiken, om welke te voorkomcn en te verijdelen men in de XII" eeuw het besluit nam de oude costumen te schrift te stcllen. Deze eerste proef moet natuurlijk zeer onvolmaakt, maar toch een vooruilgang geweest zijn op het rechtsoefenen volgens tra- ditie. En nog geschiedde dit maar in Henegouw en Vlaanderen, op last van Boudewijn van Conslantinopel (1194-1204). Weinig lijds nadien bracht de wetenschap aan het Belgisch costuum- recht eene groote onlwikkeling toe door de invocring van het Roraeinsch rccht. Onder den invloedder staatsinstellingen konden de gemeenten zich goedontwikkclen. De steden bekwamen uitgebrcide rechten en privilèges, doch de vorst bleef meestcr om hun die te ontne- men; de dorpen verkregen geenc gemeentecharters of keuren, maar de hecren, die er gezag over voerden, badden hun, bij de afschalïing der dienstbaarheid, min of meer belangrijke voordee- len afgestaan, zooals eene sehepenenbank om hen te besturen en * Declèves, Historique de la législation. (157 ) te oordeelen, niet in name der wet, luaar van den hcer. Niet elk dorp of stad stond op zich zelve; men vond er, die afhingen van den vorst, eene abdij of eenen bijzondere, en die gezamenlijk of éene heerlijkheid uitraaaktcn of in 't gemccn door eigene niagis- traten, naarvolgcns eene keure, wcrden bclieerd. Zoo liad men in Brabanl de schependommen van Zandhoven en Ukkel *, van St.-Pieters-Leeuw '^, het rechtsgebied van Wezemaal ^ enz. ; in Vlaanderen, Veurne-Ambacht en de Vier-Ambachten (Assenede, Boekhoute, Axel en Hulst). Ook kon een geheel district {pagus) onmiddellijk afhangen van den vorst, en in zulk geval vormde het eene gemeenschap, wel- ker inrichting nagenoeg overeenstemde met die der steden, zooals het Vrije van Brugge, 'l Land van Waas enz. * De meeste dorpen hadden eenen heer, wiens erfgenaam hem opvolgde en die 't recht had de heerhjkheid te vervreemden. Voor de bereddering der burgerlijke zaken, gelijk voor 't uitoe- fenen der justiiie, had men eene schepenenbank, met den baijuw, als vertegenwoordiger van den heer, tôt opperhoofd, namelijk nadat de rondreizcnde rechtbanken van vroeger, gckend onder den naam van duerginghe, doorgaende waerlieyt, waren afge- schaft. Uit de overgeblevene dorpskeuren der middeleeuwen leeren wij gemakkeh'jk de betrekkingen kennen, welke tusschen den heer en de oiiderhoorigen, opzichtens de wet, bestonden. Zien wij, onder andere, de Usages de la ville et de la terre de Sebourg en Haytiault, suivant une charte de la comtesse Margheritte * Het schependom van Ukkel bevatte de ammanij van Brussel, l)ehoudens eenige dorpen, waar men de costumen van St.-Pieters-Leeuw en Rode, van Nijvel, Brussel of Leuven volgde,alsmede eenige dorpen van Waalsch-Brabant en 't kwartier van Leuven (A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, III, 606. ^ 't Oud schependom van St.-Pieters-Leeuw bestond uit deze gemeente, met Vlesenbeek, St.-Laurens, Berchem, Oudenliken en Elingen {Idem). 5 Samengesteld uit Wezemaal, Weslerloo, Toelen, Zoerle, Gindel en Hulshout (Ed. Poullet, Les juridictions et la propriété foncière au XV^ siècle dans le quartier de Louvain. (Mém. de l'AcadfImie, in-S», t. XVIII). * Zie Warnkoenig, I, 307. ( 158) (XIIP eeuw), wij vinden daar de manier bcschreven op welke het magisti'aat uit het volk gckozen werd : « Et tantost apries ce fait [de inhiddiging van den nieuwen dorpsheer) ly Sires doit appeler ung homme souiïisant à faire maieur. Chiux maires doit eslre mis à serment et jurer par le foy de son corps quil wardera les droix le seigneur et les droix de le ville, lophéae (l'orphelin), le vesve, et fera loy hastive à len- sengnement des esquievins, à tontes les fois qu'il en sera requis. y Et quant chiaux maires sera faix, ly sires doit appeler deux de ses homes de le ville, preudommes souiïisans a faire eschevins chil doy {deux) cskievin doivent estre mis a serment qu'il war- deront les droix le seigneur et les droix de le ville, lofene et le vesve; et feront loy hastive avoeq leurs compagnons, du plus tost quil en seront sage. » Et quant chil doy esquievin sont fait, ly sires ne sen doit plus mesler; ains doivent chil doy esquievin, par le conseil ly ungs de lautre, appeler ung homme preudomme de le ville, soulTisant pour eslre eskievins, et faire faire otlel serment que li autre esquievin ont fait pardevant. » Et quant chieux tiers esquievins est faix, il doit appeler ung aultre homme de le ville par le conseil de ses compagnons. » Et quant chiux quors esquevins est faix, il doit appeler le chincqysme esquievin par le conseil de ses compagnons. » El quant chiux chincqysme esquievins est faix, il doit appeler le VI* esquievin, preudomme souiïisant, par le conseil de ses compagnons. » Et quant chiux vi* esquievins est faix, il doit appeler le vn® es- quievin, preudomme souiïisant, par le conseil de ses compagnons. )> Et doivent faire chil esquievin ottel serment que ly doy pre- mier cskievin. Et leur doit le sire faire avoir tels hommes que ledit esquievins avisent pour le mieulx. Et ne puet nuls hommes le seigneur refuser à y eslre esquievins; mais li maires le refuse bien sil voelt...'. » Men mag dus voor Sebourg zeggen, dat het magistraat uit en * Staatsarchief van Bergen. ( 139 ) door bet volk werd gckozen. Hetzelfde liad nagcnoeg plants in het noorden van Vlaandcrcn. In de Vier-Ambachtcn mocht nicmand dezer streek zelvc tôt baljinv of onderbaijuw aangestcld worden. Het schcpcndom werd cr jaarlijks volgondcr wijze vcrnieuwd : degraaf van Vlaandcren benocmdc vier mannen uit de gcmeldc ambachlen, die zich bij hem moesten begeven en zweren, ieder eenen anderen persoon te zullen kiezen « die heiirlieden oorboir- lixt ende prouffitelixt dincken totter olïicie. » Wie een jaar sehe- pene geweest was, mocht biiinen de drie volgciide jaren niet weder benoemd worden. Elk ambacht had zeven schepenen. Kon men iemand door drie schepenen overtnigen dat hij de bedie- ning had verkregen door omkooi)ing, hij werd gestraft met eene boetc van 10 pond (eene bctrekkelijk zware som voor dicn tijd) en mocht daarna niet meer in bediening komen. Niemand mocht zijn ontskng geven gedurende zijn schcpcndom, maar degene, die bevonden werd een vaisch vonnis te hebben gegeven, werd door zijne medegezellen afgesteld. Uit deze mededeeling mag blijken, dat de landman der Vier- Ambachten tegen willekeur en onrccht in 't uitoefenen des bestiuirs en der justitie voldocnde gewaarborgd was; de keure houdt daaromtrent zelfs een bijzonder artikel in, vaststellende dat bijaldien een ingezetene door den baljuw « tscependom ghe- weygert oft ontzeyt, » en zulks bekend was aan drie schepenen, de geheele wet van 't ambacht moest mandemenl {sondaeghs noch op heylige geboden misdagen) sy ce n'estoil des gens passans ou aïant besoing, à poine de 111 liv. par. à encourir par j'hostelier, et chaque buveur à poine de XX sols par., ny pareillement ne joura aux fuseaulx à la paulmè ny autres jeu ou jeux à peine de semblable amende. » (Loi^reic, rf'Fpres, chap. Il, art. I.) ( 150) de wintermaanden bleef de herbcrg niet langer dan tôt zeven, in den zomer lot negen ure 's avonds open *. « Quaede herberghe » mocht men ncrgens houden, « by daeghe noch by nachte, » zegt de keure van Nevele. Wat men daardoor verstond leeren ons ook de costumen van 't IJpersche : « Loger des gens bannis, des ruffîens (putliers), des femmes de léger estât {vrouwen van lichtcn stale, van lichten levene) ou de conditions douteuses, des belistres et d'autres mauvaises compagnies ^. » Dergelijke gasten waren dan ook in de hcerlijklieid van Nevele volstrekt niet gedoogd; van zoohaasl men ze lierkende, moesten zij voort ^. Overigens was de politie der drinkhuizen met zorg gercgeld. « Die anderen bcgote met wine, met bière ochte met enigen dranke, al willens, lii es om X se. » geboet, zegt de keure van St.-Pieters-Leeuw, opklimmende tôt 1284- ; en bij, « die anderen slaet met enen potte, hi es om III pont; bloede bi, bijs om C se. ^ » Het hooge bcdrag dezer laatsle boete laat vermocdcn dat het vechten vroegerlijds gecne zeldzanmlieid was; en inderdaad de ruwe aard der oude Belgen was in de XIIP eeuw nog weinig ver- * « Item que personne tel qu'il soit, ne s'avanture de rester ny de boire en aucune taverne à scavoir depuis la St -Bavon jusques à Pasques, plus tard que jusques à sept heures du soir, et depuis Pasques jusques à la St.-Bavon plus tard que jusques a noeuf heures du soir, et quiconque feroit le contraire, chaque buveur ou restant en seroit à l'amende de III liv. par. et Thoste ou l'hoslesse, cabarctier ou cabarelière à semblable peine. Et sy lesdis buveurs restent beuvans plus tard qu'il est dit cy devant, malgré le cabaretier ou la cabaretière, ils paieront les deux amendes de III liv. par, » {Luix etc. d'Ypres, chap. Il, art. 2.) * Loix etc. d'Ypres, ch. CXXII. 5 « Item dat de rybauwen ende rybauwessen, hoeriers ende putliers Irecken uter vrihede van Nevele binnen zonneschine, ende waert zoo dat zij boven dien daer binnen bevonden worden, dat ware up haer upperste cleet, aizo dicwels ais zy daerinne bevonden worden. » Item dat niemandl ribauvven noch ribauderessen, hoeriers noch putliers en herberghe, ende waerl dat alzoyemandldade, dat ware upde boeie van XX s. p., alzo dicwels ende menichvvaerf a!s zy daerinne bevonden worden. » * Belyisch Muséum, 1842, bl. 299. ( 151 ) zacht, in Brabant gclijk in Vlaanderen, in Luik gelijk in Hene- gouw K lemand met wapenen treffen, vooral kwelscn met hct zwaard, werd slreng gestraft 2. Te Desteldonk en le ZnfTolarc (Oost-Vi.) was raen bijzonder wrced voor het toebrengcn van wonden : « So wie dat yemene wont met knivc ofte met torkoise, kolve ofte boghe, met schiblen of piken, zal verliesen een hanl^ en si dat bise verdirighe sgraven gbenade; maar bi moct teerst gbcnouch doen den gbewonden, na de groole vander wonden, na scepenen wîjsingbe ^. » Elders was mcn genadiger, maar dit sproot voort, dcnkelijk, uit de omstandigbcid, dat men daar niet zooveel met bet mes of den kolf spcelde. Te Sebourg betaaldc iedcre vecbler de boele van 10 stiiivers; twee vecbters, die bloed vergoten, 60 stuivcrs, nage- noeg gelijk in de beerlijkheid van la Rosière, loebeboorende aan de abdij van Cambron *. In de beerlijkbeid van Loon werd een * « Item quiconque frape un autre avec les poings ou des mains en son visage, ou le presse sur la poitrine à mauvais dessein, ou le pousse avec le pied, le lire par les cheveux, le mouille de boisson (begieten met drank) et à vouloir le faire boire malgré lui, et contre sa volonté, sera en l'amende de III liv. par. {Loix etc. d'Ypres, ch. XL). « Die enen andren sloege met enen stock, sonder bloet reysen, lii waers om XX se. versloghe hi ne oie ler eerden, sonder bloet, lii waers om XXX se. ; ende bloede hi sonder mincsele, ochte been uten hoefde te doene, hi waers om III pont; vermincl bine, ochl gaen bem been uten hoefde van die colveslhage, hi waers om C se. » {Keure van St.-Pieters-Leeaw.) ^ « Wie een zweert trocke, andren mede te veine, sonder daet, hi waers om XX se. » Waer dat hire iemene mede sloege, dat hi bloede, sonder mincsele, hie waers om C se. » Ware oie dat sake dat iemene anderen vermincle, sonder met verloefde wapene, sonder let te verliesene, hi waers jegen den hère om VII pont. » {Keure van St.-Pieters-Leeuw.) 5 Keure van Desteldonk. — In de Vier-Ambaditen enz. Avas dilook zoo. * « Item quiconque^ mettera main par ire sur aullruy, sans arme esmolue, ou baston affaiclié, il escherra envers ladicle église en trente solz blancs de loix; et se s'est d'arme esmoiues et de baston affaiclié, soit quil y ayt sang ou non, soixante solz blancs... » (Perkamenten rolle in 't rechlcrlijk archief te Bergen.) ( 132) vuistslag bcboet met 7 schellingen, ten profijtc van den heer, en met eene bedevaart naar St.-Joost, ter voldoening van den gesla- gene. — Ecne « zijpende wonde » strafte men daar met eene bedevaart naar St.-Joost, voor den heer, en met eene andere naar Vendôme, voor de beleedigde parlij. — Was er « wieekende wonde, » men betaalde 7 rijnsgulden aan den heer en men moest, ter voldoening des getrofTenen, eene pelgrimage doen naar Roc- Amadour. — Eene verminking(« vinger ofl teen aff »)v\'erd gestraft met 8 rijnsgulden voor den heer en eene bedevaart naar St.-Jacob (van Compostella?); en was een hand of voet afgeslagen, of bleef iemand, ten gevolge der mishandelingen, mank of kreupel, dan eischte men, namens den heer, een tocht naar St.-Jacobs en naraens de parlij eenen anderen naar Cyprus. — Verre, lastige reizen? Ja, en de arme was wel verplicht den staf te nemen en de bedelnap, land en familie te verlaten voor wcken of maanden, zonder te welen of hij onderweg niet van ontbering of door onheil zou omkomen. Daarloe was de arme boer verplicht, zeggen wij; maar de bcmiddelde kon die bedevaarten afkoopen naarvolgens een bepaald larief. Voor 'l gemelde Loon was de « lantsoene » of pelgrimage vasigesleld : naar St.-Jacobs, op 20 realen; naar Ven- dôme, op S realen; naar St.-Joost, op 3 realen; naar Roe-Amadour, op 10 realen; naar 't eiland Cyprus, op 40 realen (elke reaal gere- kend aan 50 sluivers) ^ Over 't algemeen nochtans gold hier het woord van Mozes : « Oog voor oog, tand voor tand, » gelijk men in verscheidene keuren, bij voorbeeld die van Desteldonk, zict uilgedrukt : « Die yemene hant, ofle voete, ofte oghe, ofte let afslaet, hij es sculdich een alsulck le verliesene, dat es let iegen let, oghe iegen oghe. ï Te St.-Pielers-Leeuw ging 't nog erger : « Ware dat sake dat hi dlet verlore, Ici jegcn let; slorve hi, lijf jegen lijf ende 't goet sheren wille, half. d Zoo ook bepaalden de keuren van Incourt, Waalhem, La Hulpe en Gaasbeek. Ook le Sebourg was doodstraffe voor doodslag, «se francquise ne l'en hosle, » maar met verbeuring van al de meubelen desgenen * Costumen van Loon. ( 153 ) « qui seroit homicides. » Hier kon men zcifs de woning des moor- denaars docu verdwijnen : « Et si il a la maison mannuauble, on lui art {brûle) se ly sires voelt. » De groote afstand, die den middeleeuwschen boer van den edelman seheidt, is duidelijk te zien in de onderstaande arlikelen der Brabanlsche keure, Avaarbij straffen worden vaslgesleld voor het dooden of mishandclen, ook zonder bebulp van wapens, van adellijke personen. Men leest daar namclijk voor het eerste geval : « Ende doet {doodt) ecn dorpman eenen ridder, hi ees orn hon- dert sccllinge, ende doet een dorpman eenen cnape*, die van rid- ders aerde comen es, ende noch es cnape, hi ees om XX scellingc. » Wat het mishandeien belreft : « Sloc die dorpman enen ridder mit handen, hi hadde die hant verloren. Sticte bine mit voete, bi hadde den voet verloren. Ende sloege een dorpman enen cnape die van ridders aerde comen es ende noch es cnape, ochte stiele mellen voete, hi waers om C scellinge. Viele die cnape ter eerden van dien siaghe, ochte stote die dorpman, waers om VU pond ende X scellinge. Bloede die cnape van dier daet, die dorpman waers om X pont. » Er waren verscb illige wapens, welke het nict geoorloofd was te dragen; in Brabant droegeii zij den naam van knij/'{eene soort van lange messen); gepinde slave (slaaf met pinnen; gocde-dng?) ; gescliut (band- en voelboog): handaks; spafuul o( paffimt (soort van biji); giserme (de bipennis der Romcinen); schild met prie- men, dien men op den armen droeg enz. — De keure van Destel- donk noemt nog : turkoyse en pike, terwijl in degene van Rupel- monde melding gcmaakt wordt van « daggben, pijcken, gîaiven, boghen met scerpen ghcscutle ende hacben of valckebeckcn. » De talrijke slrafbepalingen voor gewelddadcn, welke men in de keuren der Xlil^ eeuw ontmoet. bewijzen wat wij booger zegdcn : dat de zeden gediircndc de middeleeuwen nog ruw waren, in Brabant vooral. Dâar mocht men « in dbetveede » [doodveete) en * De knaap (edelknaap) was de gezel van den ridder en deelde met hem liefen leed. ( 154 ) « butcn vrcden » allerlei wapens dragen tcn einde elk oogenblik gerecd te wezen zijn leven te verdcdigcn *. De wet van Beau- mont eischle de procf met het water voor ieder, die, iii geval van zelfverdediging, cenen doodslag beging (17'^ art). Hij, die eenen vrede verbrak, « sal mcn in vieren deelen, » ende vier stucken van 't lichaam « sal men doen setten op vier radere, » te planten aan de vier boeken der heerlijkbeid 2. Diefstal en brandstichting werden met niet minder strengbeid te kecr gegaan. Beliep het bedrag van 't gestolene boven de 5 scbellingen, dan was de plicluige « in shcercn niacbt van live en van goed, » beboudens dat zijne vrouw de helft der bczitting bebield. Diefstal van min dan 5 scbellingen werd te St.-Pieters- Leeuw zelfs met brandmerk gevonnist ^. In het graafscbap Cbiny (Luxemburg) en overigens in al de dorpcn, beheerd door de wet van Bcaumont '% werd ieder, die van diefstal was beticbt, onder- worpen aan de proef van bct water. Het koopen van gestolen goed werd dan evenmin toegelaten als tegcnwoordig; wie zicb daaraan plichlig maakte werd zelf als dief gevonnist ^. In sommige streken, zooals in het bertogdom van Bouillon, waren al de ingczetenen verplicht de dieven en moordenaars acbterna te zetten ^. Een misdrijf, betwelk in de middeleeuwen veel gestraft moest worden, was de lastertaal en 't kwaadspreken. Te St.-Pieters- Leeuw betaalde eene boete van 5 scbellingen ieder « wie ande- * « Voort es te wetene, dat elken loebehoort zinen lichame bescermene ende noodvveerene, sonder eenich mesdaet, als bij dat doet sonder verbodene wapene. » 2 Keure van St.-Pieters-Leeuw. 3 « Die slale beneden V se. men soudene tekenen ; van de menne geteekent, ende anderwarven slale, hi hadde dlijf verboerl. Stalene iemen boven V se, hi hadde dlijf verboert ende half tgoet sheren wille. » ^ « Si quelcqu'ung est accusé de larcin sont conné, es s'il ne proeuve au contraire par la déposition de deux hommes non réprochables, sera submis au jugement de l'eau... » (45^ art.) s Keure van Zaffelare. 6 Règlement pour les mayeurs de village (21 févr. 1322). ( 155 ) ren logestreept * ochte seget : Godsat hebdi! ^ ochte : Geonneerd werdi! ochte : Glu sijt een quaet^ met felheiden... » De costumen van Beaumont, die de wet werden van een groot golal Waaische gemeenten, hielden voor de beleediging eene strafbepaling in, ontleend aan de Carlovingische zeden, en volgens welke de vrouw, die wegens 't bcleedigen eener andere vrouw veroordeeld was geworden tôt boete, en dcze niet bctaaldc, gcdwongcn was den zondag in de processie te gaan, gekieed in haar bcmd, en beladen met sleenen, waarvan de zwaarte in verhouding was met het bedrag der boete. Geenc orde is er in de maatschappij mogelijk tenzij het magistraat geëcrbiedigd wordc; daarom werd het kwandspreken van schepenen op de meeste plaatsen door groole geldboeten gestraft. « So wie scepenen wederseghet, aise dat zij quact von- nesse gheseit souden hebben, ofte dat hem ne gheene wet was ghedaen, ofte cenich leelic woort ofte zwaer, hi boet elken sce- penen III pont, ende den grave Xpont. » — Te Dcurne en te Kiel was de boete bepaaid op 6 gulden en op kastijding vanwcge den heer, indien de wethouders uit hoofdc hunncr bcdiening waren gehoond geweest. — Mindcr nochtans was 't in de heerh"jkheid van La Rosière : « Item (fuiconques desdira à son tort Tcdict et ordon- nanche renduz par les echevins, il escherra en six solz blancs. » De straffen, uitgesproken tegen de godslasteraais, zullen nie- mand verwonderen die weet, in welke innige gemcensciiap Kerk en Staat vroeger leefden. Toen de vrouwe van Hoboken, Félicitas van Traynel, bij akte van 8 December d260 hare polders aan de ingezetenen van genoemde gemeente, mits eencn jaarcijns van 10 pond afstond, besprak zij daarbij eene boete van 12 deniers telkenmale in eenen twist het vloekwoord Golschat zou gesproken worden, namelijk 6 deniers voor den heer der plaats en C voor den pcrsoon, tegen wien het vloekwoord was uitgebracht ^. * Logenstrepene, anders : logeiislroopen, bij Kiliaan : arguere sive insi- mulare. 2 Gods haat heb-di. 3 Sladsarch.van Anlw. : Privilegiehoek, I, '215'^. — Kvyl, Hoboken, 230-231. ( 156 ) Te Deiirne werden de vloekers gestraft met eene boete van 20 stuivers; was de blaspliemie gezegd tôt de schepenen, men betaalde het dubbel dier som, en door icmand van buiten het dorp, 80 stuivers. In de beerlijkheid Lummen betaalde men voor eene godslaste- ring ook 20 stuivers, maar men was daarbij verplicht in de kerk gedurende don zondagdienst twec toortsen te laten branden *. Die straffc was dubbel, wanneer men in 't misdrijf herviel, en voor de derde maal was bepaald « twelff uren aen de kaek te staen oft een gloyen eyser door syn tonge gesteekcn te worden. » leder, die hoorde blasphemeeren, mocst bij de justitie aanklacbt doen. Strcnger nog was de straffe in bel IJpersche; danr betaalde men voor de ecrste maal, dat men van « sweeren ofte blasphemeeren » overtuigd was, de boete van 10 pond parisis en « arbitraire correctie» naar gocddunken der recbters; de tweede maal dubbel, en de derde maal werd men op een scliavot gebracht en de tong meteen glocicnd ijzcr doorstoken,tenzijdc schepenen eene andere voorbceldige straffe nutlig oordeeklen. In gemelde landstreek was de godslasteraar niet meer toegelaten totden eed, tenzij na reha- bilitatie 2. Wat altijd vecl aanleiding gaf tôt twist en krakeel, was het tuischspel; ook spreken de meeste costumen en keurcn boeten iiit tegen degenen, die zich plichtig maakten aan « dobbel-, keghel- ende queecspel, » en dubbel wanneer het 's nachts was gebeurd. Ook het doen van koopmanschap tusschen kan en beker had de bezorgbeid van den rechter gaande gemaakt ; immers in dergelijke * Cueren ende Statuten... van Lummene, l*^ arlikel. * « Quiconque jurera ou blasphémera le nom de Dieu, de Marie, sa sainte Mère, ou de ses Saints, en vain, encourera l'amende de x liv. parisis pour la première fois qu'il en sera repris, et de plus d'eslre puni arbitrairement à la discrétion du juge. Pour la seconde fois double amende, et autre punition plus sévère arbitraire, el pour la troisième fois d'eslre mis sur un esschaffaut et d'avoir la langue persée d'un fer rouge et ardent ou d'estre autrement puni à la discrétion de la loy et déclaré inhabile d'estre receu à serment, sans réha- bilitation. » {Loix etc. d'Ypres, chap. VI.) ( erende als van onroe- i-ende; in verscheidene coslumen was er CiiIlcI gemecnschap voor het goed, gedurcnde het huwelijk aangcworven *, en hetgcen de echtelingen bezaten vôor hunne vereeniging bleef ieders bijzonder eigendom. Dit laatste gold niel in 't prinsbisdom van Luik : daar brachten de coslnmen al bet vrouwelijk goed onder de meesterschap des mans 2; ja, vermeerderden dezer verniogen tôt op de bescbik- kingen uit lioofde van het overbjden der vrouw. Evenvvel had, volgens de meeste costumen, de echtgenoole baars mans toe- stemming niet noodig om bij uilerslen wil over baar goed te bescbikken ^. In 't graafschap Henegouw was de nian niet de lijdelijke hezitter van de goedcren zijner vrouw; bij kon, na de onlbinding des huwclijks, die bekomen door verjaring. In eenen tijd, dat de onroerende goederen 't voornaamste élément van den rijkdom der familiën uitmaakten, wcrd bunne bestemming op 't oogenblik der buwelijksonlbinding bepaaid. De overlevende echtgenoot verkreeg bet genot van beider crfgoed, docb kon zelfs niet over zijn eigen goed, ton nadeele bunner kinderen, bescbikken. Er was dus voor den overlevenden eebtgenoot eenigermale onteigcning. In de meesle costumen was die evenwel maar voor- waardelijk en bing zij af van 't overleven der kinderen of bunner nakomelingen *. In 't Luxemburgscbe beboorden den overlevenden echtgenoot » Costumen van Limburg, 9« litel,5e arl; 12e m^i^ ge art.; lô* lit., S^art.— Idem van Namen, 51^ art. — Idem van Luxemburg, 8« tilel, ô*' art. — Idem, van Leuven, 12<" kap., 7^ arl. — Idem van Stavelot, 11« kap., IS^ art. — Record van 19 Mei 1705 voor 'l graafschap Loon. ' Costumen van Luik, le kapiltel, 1^ art. ' Costumen van Limburg, 8^ litel, 3^ art.— /rfem van Luxemburg, 10" tilel, 7« art. — Idem van Leuven, 12^ kap., 4^ art. * Costumen van Limburg, 11^ tiiel, 5* en 4^ art. — Idem van Leuven, U«kap., Ile art. ( ^69 ) al de rocrende goederen der geraeenschap, alsook het vrucluge- Lruik dcr onroerendc goederen, hetzij er kindcrcn warcn of niet, a parniy entretenant lesdits enfaiis bonnesleinent, selon ses facultés, et les mariant quand ilz seront venuz en cage eonipclant, et en payant les debles et funérailles du premier trespassé, et entretenant lesdits biens en bon père de famille et payant le cours des cliarges réelles d'iceux. » Anders was 't volgens de costumen van Namen en Siavelot: in die gesvesten bad de overlevende ecblgenoot enkel 't vrucbtge- bruik zijner cigene goederen, en vverden de kinderen cr, bij de ontbinding des buwclijks, eigenaars van. De costumen van Rode en Leeuw, in Brabant, kenden den overlevenden gemaal bel vrucbtgebruik toc van de eene belft der goederen van de gemeen- scbap, terwijl de andere helft onmiddeHijk 't eigendom werd van de erfgenamen des overledenen *. Te Desteldonk (Oost-Vlaan- deren) kwamen de kinderen maar in 't bezit van de belft der goederen als zij meerderjarig waren. Elders volgden de kinderen op in den blooten eigendom zoowel der eigene goederen van den overledene aïs in de belft der aangeworvene. Dit recbt kon men afstaan en overdragen, uitgezonderd in 't graafscbap van Loon en 't prinsbisdoni van Luik ^. Dé vrouw, in 't graafscbap Henegouw baren ecbtgenoot over- levende, maar geene kinderen bebbende, genoot bet vrucbtge- bruik niet der goederen, den overledene eigen. Door de cos- tumen van Rode en Leeuw komt bet oudersbuis 1er bescbikking van den langstlevende der ecblelingen, ter uitzondcring nocb- tans van de verslerkle plaats « (tgbelegbe sonder forteresse). » Won de overlevende der echtelingen eenig goed na de buwe- lijksonlbindiiig, dit vormde een nieuw, bijzonder erfgoed, bet- welk, in geval van een tweede buwelijk, 't aandeel werd der kinderen van bet tweede bed, die niet erfden in 't onroerend goed van de eerste vereeniging '^. * Gemelde Coslumen, 5« art. ' Record dcr scliepenen van Yliermaal, van 27 Oclober 1057, 3 Costumen van Luik, 11«" kap , 28<'-o0t' art. — Records van Leuven, ■ ( 170 ) Onder Vlaaiidercns costuumrecht maakten de lecnen, tijdens het huwelijk aangeworven, geen deel der gemeenschap, maar waren eigen aari dengene der eclitelingen, die cr in 't bezit van werd gestcld. Hetzelfde costuumrecht begrecp de leengoederen niet in de algcmeene schikking van al de goederen. Te Lceuw ging een goed, dat de man alleen gckocht had, na zijn overlijden en wanneer liij geene kinderen had, onmiddellijk over aan zijnc bloedverwanten of vrienden ; maar het door de gemcen- schap aangeworven goed kwamdcn weduwnaar in het voile bezit, tervvijl de weduwe er niets van kreeg. De ongelijkheid die men, in zake van erfenis, tusschen man en vrouw waarnam, beslond ook onder de kinderen. Voor al de leengoederen was de lilel van mannelijkheid en van eersigeboorte het hcerschcnd bcginsel der erfrcchts. Hier zag men den oudslen, elders dcn jongstcn zoon boven de andere kinderen bevoordee- ligd. Aan den oudsle kcnden de coslumen van Lnon, bcliah e zijn aandeel naast de broedcrs en zusters, het ouderlijke huis toc, met eene slrepe gronds daar rondom, waarop cen ladder kon staan om het dak te kunnen hcrstcllen, en met eenen behoorlijken moes- tuin '. Dit doelt op de stokgoederen, welke dczelfde coslumen volgendcrwijze omschrijven : « Item soe wes dat coempt vnn aider vader ende mocder oft van vader ende moedi'r, dat hielt hien voor stockgoct » (2i^ arlikel). — Slokgocderen kcerdcn terug naar dcn slam, wanrvan zij gekomen waren, maar te Kiel, Dcurne en op eenigc andere plaatsen mocht de eigenaar cr anders over beschikkcn bij uiter.>len wil 2. gedagteekend 16 April IGlô, 10 Juli 1629, 10 Sepiember 1650, 7 Februari 1680. — Costumen van Slavelot, 11« kap., 5^ art. — Idem van Limburg, 12» lit., -i« en o^ art. — Idem van Namen, 11^ art. ^ « lleni als gesusteren ende gebruederen deylen stock goederen, alsoo verre daer holTi'ijsiiighe is {huis met hof).... een allsle broeder sal die hoffrijsinghe voor uyl hebben, alsoo verre het gaet die plaetsen eender ledder, daer men die daecken mede decken niach, ende ooek eenen rcdelijcken wermoeslioff , ende voorts sullen sij die erfîguederen gelijck deylen. » {Coslumen van Loon, ^G*" art ) * « Item dai atle erffelijeke goeden succederen endegaen len slruycke waerts ( 171 ) De cosliimeii der hecrlijkheid van Mechelen zeggen : « Den outsten sone volglit de hcerlijckheyt mette sterckc forlrcssen, coJlaliën ende gbiftcn van olïîlicn ende tvoorder bedrijiï van de heerlijckiic} t, daertoe behoorende, midsgadcrs de twee derden deelen vaii de sekcre ende ordinarisse innecomen, blijvende treslcrende deel tôt behoeff van de andere sonen gelijckelijck ^ » Dit cerstgcboorterecht was in de meeste landebjke welboeken volkomen ; in t Luiksche, onder andere, hadden de jongere broe- ders geen dcel in de féodale erfenis 2, maar in andere plaalsen werd bet bcginscl der onverdeeibaarbeid enkel toegcpast op 't oudersbuis en de daaraan verbonden recblen ^. — Waren cr in 't graafscbap Namen verscheidene Icengoederen te erven, dan had daar de oudsle zoon slecbts de cersle kcuze, en ieder der ovcrige kindercn na hem, in orde van Iceftijd. Al de docbters, evenwel, waren iiit de lecngoederen gesloten, ook al telde men van deze meor dan 't getal zonen bedroeg *. De costumen van Stavelot kenden 't leen toe aan den oudsten zoon, maar deze moest de andere kinderen beboorlijk ver- goeden ^. De ongclijkbeid tusschen de kinderen was geheel anders te Rode, St.-Pieters-Leeuw, Laken, Ukkel, Valensijn en Grimbergen. Hier had niel de oudsle, maar wel de jongsle zoon bet buis, waar vader en moedcr gestorven waren, tenzij de erfenis zoo gering was, da( dit huis zelf moest in verdeeling worden gebracbt. De daarbij gcvocgde grond mocbt eene uitgestrektbeid bebben van ecn haïr bunder, wanneer de erfgenaam lot den sland der meys- seniers bchoorde, en van een dagwand , indien bij onder de van daer die gecomen zijn, (en waere dat, bij disposilie teslamenlaire van den proprielaris, de selve achtergelaeten hebbende, {anders) en vvare gedispo- neerl. » {Costumen der genoemde dorpen, 4^ arl.) ^ 3e litel, le art. ' Costumen van. Lw'k, 13» hoofdst., 1« art. 5 Costumen van Luxemburg, 12e titel, 2e art. — Idem van Bouillon^ 18e hoofJst., Ile en 12e art. — Idem van Limburg, 18e liig]^ \e en 2e art. * Idem van Namen, lOoe art. ^ Gtnielde Costumen, lie hoofdst., le art. ( 172 ) cossaten was gerangschikt ^ Deze begunstiging van den jongsten zoon legt men uit door de omstandigheid, dat, aangczien in het féodale stelsel icdere leenman tôt krijgsdienst was verplicht, de jongste zoon, in de nieeste gevallen de zwaksle, bêler geschikt was ter bewaking van de voorvaderlijke woonst en daarmee ook de minste roern te winnen was ^. Van den andcren kant was de oudste zoon door de féodale wet bevoorreeht in 't genot van de Iwce derde deelen der vaderlijke goederen en in gansch het rechlsgebicd ^. Hceft de féodale wetgever niet bij voorkeur de ongelijkheid betracht? Men zou betzeggen, wanneer men de honderd verschil- lige bepalingen in zake van grondeigendom, door bem gemaakt, in aandacht neenit. Zicbicr nog eene andere : de a meysseniers » in Brabant badden het vruchlgebruik van al het roerend goed der erfenis; de cossaten, daarentegcn, genoten slechls de belft van de meubelen der gemcenscbap, en werd liet hun tocgestaan de andere lielft gedurende hun leven te behouden, dan waren zij genoodzaakt borg le slellen *. Kon de begunstigiiig des oudsten zoons onder \ opzicht van 't behoud des stams en van zijnen glans eenigermate gebillijkt worden in eenen lijd, dat men zulk eenen boogen prijs bechtte aan afkomst, naam en blazoen, de naluur roept al de kinderen van betzelfde bloed lot de ouderlijke nalalenschap, en het bur- gerrecbt van schier al de bescbaafde volken ging daar niet tegen in. In de vrije goederen (en hieronder begreep men ook de allo- * De meysseniers en cossaten waren eertijds de bewoners eener heerlijk- heid. Eersigenoemden, de opvolgers van den ouden mansionarius (van wanst/s), hadden een landbouwbedrijf van 12 bunder; de cossaten{âe cassati der oude oorkonden) wier naam is afgeleid van casa (hul) waren de dagloo- ners, de boeien van den laagslen stand, die gewoonbjk land bebouwden voor eigene rekening, maar in daghuur gingen arbeiden. 2 Metlerlijd werd deze bepaling niet overal meer in acht genomen. In Brabant, onder andere, was hel oude voorrechl des jongsleu broeders in de XVIP eeuw nog slechts te Griml)ergen en te Laken in zwang. ' Costumes féodales de Brabant, art, 21. * Costumen van Rode en Leeuiv, art. 7 en 25. ( i73) dialc) Iiad ieder kind een gelijk aandeel * ; in de leenen — wij zagen rceds hoe de niannelijke erfgenamen daar bedeeld werden. Maar nog erger stond het met de dochters ; overal , waar deze naast mannelijke hoirs van denzelfden graad stonden, werden zij ongenadig uitgesloten. Het aandeel eener zuster in de onderlijke bezitting bedroeg Iwee derden van dat eens brocders, wat nien in de costumcn van Loon in de volgende woorden omschreven ziet : « Voorts meer in deyiinge tusschen susters ende brocders, twee gebroeders alsoo veel scbuldigh syn te hebben als dry gesusters, dat is te verstaen ; een broeder anderbalff deyiinge tegen syn sus ter 2. » De dochter verkreeg geene grondgocderen, volgens de cos- tiiraen van Rode en Leenw, maar wcl koornrenten, en in stede van huizen, weiden, meerschen, bosschen of vijvers, bekwam zij gclden bezet op een deel der erfenis ^. — In de verdeeling der nieubels krecg ieder kind, zonder dat het geslacht in aanmerking kwam, een gelijk deel. Ukkel's keure erkent aan de dochters geen hoegenaamd recht op cijnsgronden, en dit gold ook voor 't prins-bisdom Luik *. In Henegoiiw was men milder jegens de vrouvvelijke erfgenamen : daar konden de leenen, met toestemming van vader en mocder, ook aan meisjes overgezet worden, en in Zandhoven , zeggen de costumen dezes dorps : als vader of moeder niets dan lecngoe- deren nalieten, en zij evenwel kinderen, zonen of dochters ^ a Ttem, dat naer de doot van vader ende moeder aile de kinderen, bij de selvc twee gehuysde achtergelaeten, succederen even ende hoofigelijcke in aile de goederen, soo patrimoniale als geconquesteerde, bij den selven vader ende moeder achtergelaeten. » {Costumen van Kiel, 12^ iitel,5e art.) « Les alleux étaient primitivement, au pays de Liège conmie ailleurs, des biens libres de redevances. Et quoique des seigneuries fussent comprises dans les biens allodiaux, il n'y avait, à l'égard de celles-ci, ni droit de masculinité ni droit d'aînesse. Tous les enfants succédaient également à cette sorte de biens sans distinction de sexe ni de primogéniture. » (Defacqz, Ancien droit belgique). * Costumen van Loon^ 28^ art. 3 29'' artikel. * Raikem, Coutumes du pays de Liège. ( 174 ) hadden, mochten deze bij middel van leenen, bij rade van bloed- verwanten en vrienden , en volgens rechlerlijke uitspraak, be- hoorlijk begiftigd worden *. De uitsluiling der dochters uit de erfenis der leenen was evenwel meer in schijn dan in wezenlijkheid; de ongelijke verdeeling der goederen onder de kinderen van eenen zelfden vader en eene zelfdc nioeder werd zoo weinig gunstig beoordeeld, dat de belofle, aan éender kinderen gedaan,vo]doende was opdat allcn eengelijk deel bekwamen. Evenals er ongelijkheid bestond onder de mannelijke erfgcna- men, was er op verscheidene plaatsen ook onder de vrouwelijke. De féodale costiimen van Meclielen bepaalden dat, bij aldien in 't sterfbuis niets dan docblers waren , de oudste dezer, ten nadeele harer zuslers, écn of meer lecngoedcren erven mocht, in dezelfde verhouding als bet voordcel, dat eenen ondsten zoon was tocge- kend. — Stierf in genoemde heerlijkbeid de oudste zoon ofondste dochter, 't goed werd onder de andere broeders en zusters « totten leslen loe » verdeeld. (Art. 8.) De rechten der kinderen van verscbillig bed waren niet overal dezelfde. De costumen van Leuven sloten de kinderen van het tweede bed ten voordeele dergene van het eerste huwelijk, wan- neer de tweede echt door bunnen vader was aangcgaan; niaar had de overlevende vrouw een tweede huwelijk aangegaan, dan volgden al de kinderen, gesproten uit de verschillige vereenigin- gen, hunne moeder te gelijken titel op 2. Te Ukkel volgde men andere gebruiken : « Kinder van II bedden , al dat versterft van den eersten bedde hebbcn deersie van vadcrlcken erve alsoe lange als enich leeft. » — Verders : « Brueder en suster van II bedden, dat eerst compt uyt zijnen struckCjdat volght de struyck dacr uyt comen es, al slervet sonder oer, dat ghecrijcht uyt vremder liant, dat deyit dechterste metlen eersten. » — Eindelijk vinden wij daar nog de bepaling : « Van vader erve en blijfl den echtersten kinderen nijet no van der * Gemelde Costumen, 94« art. 2 H-- hoofdsluk, n^ en 13« ariikel. ( I7S ) vorsten kirideren, al storven zij aile van den gocdc, dat van den vadcT compt. » Wij hebben lioogcr gezien, dat de kinderen eigenaars werden van 'tgoed, door vader of moedcr achtergelaten. Weinige cos- tumen bepalen den tijd daartoe; volgens die van Zandhoven moest de scheiding in verdeeling des nagelalenen eigendoms door den overlevenden echteling, wanneer liij daarloe aanzocht was, geschieden binnen de zes weken na het overlijden. Gehuwde kinderen, van deze wereld sclieidcnde zonder af- slammelingen, werden in 't bezit hunner goederen door hunne ouders opgevolgd, en waren deze overleden, door hunne nabe- staanden K Wanneer de kinderen stierven zonder afstammelingen, vôor eenen dcr overlevende ouders, dan zetteden zij geen erfrecht van den overledenen ouder voort, wiens bezit in dat geval verdeeld werd als had hij nooit kinderen in 't huwelijk gehad. Bij ontslentenis van opklimmende lijn werden broeders en zusters lot de erfenis geroepen , maar de voile ncef sloot de inaagschap van vaders en moeders zijde uit. Dit voorrecht des dubbelen bands^, welk raen niet in het Gallo-Romeinsch recht noch in de Frankische wetgeving terugvindt, was, zegt Defacqz, het uilwerksel van den familiegeest, ingevoerd 1er bchoudenis van de eigene goederen aan den eigen stam. Aldus was de voor- keur voor de « naerhede van den bloede » {retrait lignager) verleend aan den vollen broeder, waaruit de voorkeur voor het erfdeel sproot. Ouder^ooze minderjarigen werden door de schepenen voor- zien van eenen voogd; de wettige voogdij der Romeinen, dit is : de voogdij ingesteld kraclitens voile recht en zonder tusschenkomst der welhouders, bestond in Vlaanderen niet. De minderjarigheid duurde doorgaans lot het 25^ jaar, « ten- waere dat sij {de kinderen) eer tôt eenigen geestelijcken of weire- lijckenstaet gecomen en waeren,oftandersinlsdat(s?}' bij) de v^eih, door atleslatie van heure naeste vrienden ende macgen, bevonden * Keure van Desleldonk. ( 176 ) werdcn bequaem ende grootelijcx hen proffîjt te wesene hunne goeden zclve te administereren *. » De wet van Virginal bepaalt de minderjarigheid op 24 jaren, na welken leeflijd de jonge lieden luin goed mochtcn ver- vreemdcn, tenware hun zulks bij testament of buwclijkscontract verboden ware 2. Voor Leeuw en Rode ving de meerderjarigheid zeer vroeg aan, te weten op het 15^ of 16'' jaar voor de jonge- lingen en op bet 14^ en 15^ jaar voor de meisjes. Dit was een overblijfsel der wet van de Frankiscbe Rijnbewo- ners, betgeen niet verwonderen zal wanneer men weot, dat de kerk van Keulenomtpcnt Brussel groote landgoederen bezat en zij den bewoners van deze eene wet zal bebben verleend, in verscbil- lige deelen overeenkomende met degene, die aan de oevers van den Rijn in zwang was ^. De ecrste costumen in België hadden eveneens de meerderja- rigbcid op bet voile j 5^ jaar bepaald, welk lijdstip 00k de féodale ontvoogding medebracbt;die leeftijd was bebouden door de natio- nale wellen der XIV^ en XV^ eeuw, en zou door Karel V, bij zijne ordonnanlie van 7 Juli io5l, op bet 20^ jaar worden gebracbt, alibans wat den leenman betreft. De wet van 5 Juli 1572 ver- scboof bet tijdstip der meerdcrjarigbeid tôt bet 25" jaar. Eeniedcr moebt over zijn eigendom bescbikken bij testament, bctzij voor de scbcpenen, betzij, in latcr lijd, voor notaris. Te Wodecq, in Henegouw, mocbt geen jongeling beneden de 18, geen meisje beneden de 16 jaar eenig goed bij uitcrsten wil toewijzen "*. In 't land van Liiik mocbt men niet over zijne bezittingen bescbikken tenzij voor de justitieboven ; evenwel mocbt bet ook op het doodsbed gebcuren. Lag de vrouw in den uilersten nood , dan was bet den man niet gcoorloofd een testa- ment te maken, zelfs al bad de vrouw, gezamentlijk met bcm, scbikkingen gemaakt; immers de vrouw kon niet bescbikken over * Coslumen van Kiel. I3<'tilel, 7'^ art. ' Idem van Virginal, 2<^ art. 3 A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I, 85. * Costumen van Wodecq, 9« titel, 2e art. ( 177 ) eene crfenis, tenzij liaar echlgenoot haar daartoe geraachtigd had vôor het hof van hetwelk die erfenis afhing. Zulke vcrklaring moest de man aflcggen voor het bevoegde hof, in voile gezondlieid. Eene wet van 12 Oclober 1353 wijzigde de bovenstaande bopa- lingen in dezen zin, dat ook het testament, gemaakt in voile ge- zondheid, geldig was. De costumen van Wodecq lieten niemand over meer dan een derde deel zijner bezittingen bij uitersten wil beschikken; was er meer besproken, het werd tôt het derde deel verminderd ^ De wet van Loon liet toe, dat men zijn erfgoed aan éen kind, ter uitsluiting der andere, vermaakte, edoch de schijn moest bijgebracht worden als had men voor het benadeelde bloed toeh iets over : de vader, die zulk testament maakte, moest namelijk « alsullich kint yet cleyns uyt sijn erve laeten , oft bij moet in syn testament redenen allegeren, waerom bij alsullich kint niet laetende is 2. » 't Moest waarlijk eene bittere spotternij wezen, voor het achtergestokene kind , wanneer het 't sterfhuis verliet met de kleinigheid, een voorwerp van geene of uiterst geringe waarde, terwijl broeders en zusters rijk bedeeld waren! In 't graafschap Loon mocht men ook al zijne erfgenamen bui- tensluitcn, want (zegt de costume) « een iegelijck is heer over dat sijne. » Natuurlijke kinderen waren van geenen tel, maar in Loon mochten zij begiftigd worden; zouden zij echter het hun toege- kende deel of de gift genieten, dan moest die onmiddellijk gedaan en den bastaard in de gelegenheid gesteld worden jaar en dag eigenaar te zijn, anders Hep bij de kans door de wettige erfge- namen onteigend te worden. — Men mocht er ook een natuur- lijk kind iets achterlaten bij uitersten wil, doch onder beding van wederschat, dat wil zeggen : dat de bastaard 't goed bezitten mocht tôt zoolang de wettige erfgenaam hem den wederschat, of de waarde van 't geschonkene goed, had bctaald. Was de som niet bepaald,het testament werd nietig en de bastaard kreeg niels. * 3«^ en ¥ ariikel. 2 47"^ ariikel. Tome XXXIL 42 ( 178) Een testament mocht verbroken en door een ander vervangen worden. Het 46* artikel der keure van Loon steit daaromtrent het volgcnde vast : € Item oft eenich man sijn testament gemaeekt hadde, ende ten heyligen gesworen dat hij sijn testament niet vvederroepen en soude, ende hij daer over sijn testament broecke ende wederriepe, ende Het een deel sijnre goederen die geestelicheyt, ende ontsettc die sijne erven, questie es wellicht testament van werde soude gehalden worden, dat eerste oft dat leste? Antwort is : dat leste, want nieniant hem soo hertelijck verbinden kan, hij en mach wel sijn testament hermaecken, ende dat voorste wederroepen, ende der geesthcheyt laeten om sijn siele te versien oft hij dies vergeten hadde. » Den bastaard was 't niet gegund uiterste wilsbeschikkingen te maken : daartoe was een oclrooi noodig van den vorst. — Naluurlijke kinderen werden uit voile recht wetlig door het latere huwelijk van hunnen vader en moeder. Onder het oude recht was de opzoeking der vaderschap niet verboden en men kon den staat van wettig kind inroepen om te voorzien bij 't gémis van de aanduiding des vaders in de geboor- teakte of bij gérais der erkenning door dczen. De kinderen tôt tegenslrijdig betoog ondersleld zijnde wettig te wezen , zoo was het bewijs des huwelijks van vader en moeder niet noodig, mits in eene openbare akte, en in 't bijzonder in degene voorikomende van den priester, het kind erkend was als voortgesproten uit eenen vrijen man en eene vrije vrouw. Vêle punten onzer oude wetgcving moeten ons heden niet weinig zonderling toeschijnen, maar niet min zonderling is, dat eerst op het cinde der XVI 11^ eeuw de rechtsleer zooveel voort- ganghad gedaan, of wil men, machtig genoeg was geworden om, met behulp van de staatkundige reden, de burgerlijke wetten lot eenheid te kunnen brengen en te ontdoen van die eindelooze verscheidenheid van vormen , die de rcchtswetenschap vroeger nagenoeg gelijk moest maken met eenen schier onuitkombaren doolhof. up VP HOOFDSTUK. Pachters, pachten en landbouw gedurende de middeleeuwen. — Andere dorpsnijverheden. Wij kennen reeds den toestand der landbouwers onder het opzicht der leenroerigheid, maar de schets welke wij \an hen ophingen, zou onvolledig blijven, indien wij de betrekkingen niet deden kennen welke buiten die wet tusschen eigenaars en pach- ters bestonden. Om daarin te beter te slagen en ook den toestand des akkerbouws te doen uitschijnen hebben wij de voorwaarden opgespoord van een aantal pachlhoven uit Brabant en Vlaanderen, waar de landbouw te allen tijde niet alleen dien der overige stre- ken van België, maar zelfs der andere Europeesche natiën vooruit was. Maar vooreerst een woord over de verschillige manieren, op welke de gronden door hunne bezitters aan de bewerkers werden overgeleverd. Aanvankelijk schijnen de meeste landen door de heeren in cijns te zijn uitgegeven, hetzij voor geheel het leven, hetzij in erfpacht, hetzij voor eenen bepaalden termijn, aan akkerlieden van vrijen stand. In den beginne konden de gronden, evenmin als het bénéfice, overgedragen worden, maar toen 't bénéfice ophield een levenslang vruchtgebruik te zijn, werden zij erfelijk. Zoo lang het bezit tôt het leven des gebruikers was beperkt, waren de bedoelde gronden enkel maar onderworpen aan de gewone bepalingen van den pacht, maar wanneer zij bestendig, overdrachtelijk en erfelijk geworden waren , moesten in de con- tracten een aantal bepalingen worden gevoegd : 1° van burgerlijk recht, tôt regeling van 't vermogen om er over te beschikken, voor de erfopvolgingen derechten desoverlevenden echtgenoots; 2° van fiscale wetten, tôt aanduiding der rechten van dengene, { ^80) die den grond afstond, en van hetgeen hij bij de mutatie van eige- naar vorderen mocht; 5" van staatkundige wctten, len einde de diensten en verplichlingen (e verzekeren waartoe deze bezitlers zouden staan ten opzichte van den heer, of jegens elkander. De groote plicht was, dat de bezitter zulke gronden zelf bewonen en bebouwen moest '. Dat de vastheid der rent een krachtig raiddel was ter begunsti- ging van den landbouw, zal men licht begrijpen wanneer men nagaat dat al de verbeteringen , welke den landen toegebraclit werden, ten uitsluitelijken voordeele bleven van den bebouwer. De kruisvaarten bracliten veel bij om de erfpachten mils vaste rent te vermenigvuldigen en alzoo den algemcenen toestand der landbouwers ongemeen le verbeteren, ja al langer zoo voordce- liger te maken, doordien de waarde van bet geld gedurigaan verminderde en de opbrengst, naarmate van de vlijt des bewer- kers en den aangroei der bevolking, bestendig vermeerderde Zoo werd, op den duur, de eenmaal vastgeslelde prijs eene waarlijk bespoltelijke vergoeding voor den uilgcver. Men betaalde, bij voorbeeld, eenige deniers per dagwand als onverjaarbare en onaf- koopbare renie. Zulke loestand moesl denondergangder grondei- genaars, die niet zelven bij machlewaren hiinne landen te doen beplocgen, ten gevolge hebben , en men liet ten laatste dit stelsel varen om den eigcnlijken pacht in te voeren, welks prijs aanvan- kclijk deels in spcciën , deels in vruchlen te betalen was, ofwel men voerde 't bcheer der zoogcbeeten tcrrage in , onder helwelk de landbouwer de vrucbten van den hem toevertrouwden bodcm deelde met den eigenaar, in eene verhouding, die volgens plaats en omslandighcden verschilde, maar schier altijd in vcrband was met de wezenlijke waarde der oogsten. Ook dit laatste stelsel moest den landbouwer zcer profijtigzijn; altbans in de voorbecl- den, welke wij cr van aangelroffen hebben, had gcene enkele ter- rage meer dan het zesde deel der vruchtenopbrengst aan den eigenaar der gronden te Icveren 2. * BoLTHORS, Élude sur les origines et le principe de la ruralité, I, 381. ' Zie Delisle, Études sur la condition des classes agricoles et l'état de l'agriculture en Normandie au moyen-âge. ( 181 ) Reeds op het cinde der XII* eeuw waren de verpachtingcn in Vlaanderen en Brabant de hoofdzaak; ongelukkiglijk zijn ons uit dien tijd en van vroeger weinige oorkonden overgebleven, waaruit de toestand der pachters is op te raaken. Een der oudslbcwaarde voorscbriften betrekkelijk den akkerbouw in ons land wordt ons bekend gemaakt doop den beroeraden Eginhard, in zijnen brief aan de monniken der St.-Pietersabdij, te Gent , en waaruit wij zien, dat destijds zekere Foderik te Dordonet eene hoeve gebruikte, waarvoor bij jaarlijks 20 brooden, 30 pinten bier, een varken, het derde van een pond vlas, eene hen, 5 eieren en eene mud baver moestgeven. Men ziet, hier is geene quaeslie van munt, die in de IX" eeuw nog uiterst schaarsch was. — Dit stuk is 't eenige van dien aard uit de vroege middeleeuwen , dat te onzer kennis is gekomen, en van dan tôt bel bcgin der XIIP eeuw is ons niets van belang in 't ooggevallen. Ten jare 1210 gaf de abdij van St.-Baafs, te Gent, een bunder weide en 't derde deel van een bun- der zaailand, te Wondelgem, in buur, en vroeg daarvoor 3 trach- ters (2 hectoUters) tarwe en 3 kapuinen, boven de helft van 't hooij dat van den meersch zou komen ^ Eene andere oorkonde der XlIP eeuw wordt ons medegedeeld door A. VAN LoKEREN, in zijne Histoire de l'abbaye de St-Bavon (91-912); wij leeren daaruit, dat deabdijen, tôt beter beheerhun- ner uitgestrekte landgoederen, in de dorpen meiers {majores) hadden aangcsteld, die mede gelast waren met de rechlspleging namens de kloosterheerlijkheid en met de handhaving der alge- meene rust. De bedoelde oorkonde heeft betrckking tôt den meier van Gijzenzele en dagteekenl van 23 Juni i214; de beambte moest de abdijgronden aldaar op eigene verantwoordelijkheid doen ont- ginnen en bebouwen, de kosten van het zaaigraan, van den mest en het dagloon der arbeiders betalen en de helft der vriichten afstaan aan de abdij, met beding, dat dezer vruchlen vôor de zijne moesten gedroogd en ingeschuurd worden. Ter vergelding voor die zorg en moeite mocht de meier de laten der abdij bezigen tôt * Zie Em. de Laveleye, De Landbouwkunst in de Nederlanden^ \, 233 en 237, ( 182 ) den veldarbeid en had hij geene tienden te betalen.Evenwelstond het den abt vrij naar goeddunken tebeschikken overdebeploegde landen en hem diegene, welke slecht verzorgd bleken te zijn, te ontnemen. De meerschen moesten door gezegden amblenaar onderhouden en door hagen en grachten omringd worden, ailes ten uitslnitelijken profijte der abdij. 't Huis, dat de abt hem Het bewonen, moest hij zorgvuldig doen onderhouden, den tuin en boomgaard afsluiten met hagen en grachlen enz. Eene andere oorkonde uit dit lijdvak, voortkomende van de machtige en rijke abdij van St.-Pieters, te Gent, handelt over de meierij van Krombrugge, te Merelbeke, alwaar ook de vertegen- woordiger des kloosters denlandbouwopgroote schaal uitoefendc. Hier, nochtans, vinden wij andere voorwaarden, hoewel het stuk mede tôt de XIII'' eeuw (1203) behoort. De meier van Krombrugge mocht op het kloostergoed een huis bouwen of herstellen, voor eigene woning bestemd, en eene schuur optimmeren; de abdij zou hem in dit geval de twee derde deelen der kosten vergoeden ; het slroo, noodig om huis en schuur te dekken, zou ook voor de twee derde deelen geleverd worden door de abdij; het slroo, op 't goed gewonnen, mocht niet verkocht, maar moest ten gemeenen profijte van 't hof gebruikt worden; de abdij levert den meier twee paarden , welke uitsluitelijk dienen moeten om 't land van Krombrugge te bewerken , maar de ambtenaar moet een derde paard leveren, van gelijke w^aarde als degene, welke de abt zal zenden ; het zaad, voor de bezaaiing der landen noodig, is te leve- ren door den abt; éen bunder gronds moet met garst, een ander met baver bezaaid worden, beide ten voordeele eencr prébende in genoemd stichl, terwijl een derde bunder, ook tôt die prébende bestemd, braak zal blijven. Wanneer in oogsttijd de korengarven op het veld zullen staan, zal de dienstknecht of beambte van den abt dit deel garst en haver, loekomende aan den meier, aanwijzen. Tôt het hof der meierij behooren zes bunder meersch, waarvan de helft, gedurende drie opeenvolgende jaren, door de laten der meierij moeten bezaaid worden met zaad, hetwelk insgelijks door den abt moet geleverd worden, terw ijl de wederhelft moet blijven om tôt weide te kunnen dienen. Dit moet gedaan worden op zulke ( 183 ) wijze, dat elke drie bunder van drie tôt drie jaren in akkcr of weide verandere. Het liende deel van cçeheel dcn oogstis ten voor- deele des meiers, doch hij raoet daarora het hooi maaien, 't koorn pikkcn , in de schiiur tassen cnz. De boomcn en slruiken, was- sende op de nabij het hof gelegene heide, die twee blinder uitge- strektheid had, moet de meier bezigen tôt afsluiting der landen en andere benoodigdheden; is het noodigdaarop een halsterzaad uit te strooien, dan moet dit door den abt geleverd worden. De vruchten, voor 't klooster bestemd, moeten in dezes schuur wor- den gebracht; de mest, die er verzameld wordt, moet strekken tôt vetle voor 't hofiand en der prebendebunders. De meier moet twee dorsehers in de schuur hebben, en een derde dorsclier moet geleverd worden door eenen anderen man , die uit dezen hoofde reeht heeft op een tiende der opbrengst. Eindelijk bespreekt de abt dat hij eenmaai 's jaars, op den dag zijner keuze, de herberg- zaamheid in het meiershof genieten mag, maar dat de twee der- den der kosten, welke daaruit voortspruiten zullen, uit zijne heurs te vergoeden zijn ^ — Deze akte betrekkelijk de meierij van Krombrugge is vooral hierdoor merkwaardig, dat zij verscheidene bepalingen vervat, die in de latere middeleeuwsche pachtakten in stand zijn gcbleven en misschien de grondslagis geweest, waarop het elgenaarsrecht en de pachtersplicht in Vlaanderen gevestigd werden. a Helftwinningen » waren te dien tijde niet schaarsch. Walter en Lennoot, zonen van Willem Corthals, te Gent, gaven ten jare 1215 aan Arnout en Boudewijn, zonen van Onuif van Lanclare, in helft- winning 20 bunder 2 gemeten land te Stekene, mits 51 stuivers, Vlaamsche munt, in 't jaar, en onder de nagemclde bepalingen : op éen bunder mogen de pachters hun huis bouwen en Woiiter en Lennoot eene schuur; ailes, wat de pachters op dat bunder zaaien zullen, behoudens groenten en vlas, zal tôt de helftwinning gcrekend worden ; wat de overige gronden betreft, op deze zullen de pachters ieder jaar minstens de helft zomer- en de helft win- tcrzaaiing doen, onder parlijen te vcrdeelen 2. ' A. VAN LoKEREN, Cliartes et documents de V abbaye de St.- Pierre^ I. ^ Charters der abdij van Boudeloo. ( i84 ) De abdij van St.-Pieters schijnt den landbouw ongemeen bevor- derd te hebben, wat lichtelijk te verstaan is, doordien zij zulke iiitgestrekte grondgoederen in bezithad en haar belang vorderde die eene rijke opbrengst te doen geven. Eene anderc harer oor- konden van de eerste helft der XIIl^ eeuw, bepaaldelijk van 't jaar 1246 en betrekking hebbende met een grool pachtbof te Planken, bij Overboelare, leert ons hoe ditsticht toen zijne landen in hiiur gaf. De duur des pachts was vijftien jarcn en de vruchten moesten lusscben den abt en den pachter verdeeld worden, met bepaling, dat bel aandeel des klooslers door zij nen afgevaardigde zou gekozen worden. De inschuring moest verricht worden door den pacbler en den scbuurmeester van 't Hof le Mushole, in Deftinge (land van Aalsl), en wcl op laatstgenoemde plaals. De landen moesten bezaaid worden met het zaad des hiiraars, die tijdens den duur van zijnen pacht eene uitgestrektbeid van vijf bunder velten moest met mergelaarde en ieder jaar een half bunder met mest; jaarlijks moest bij op 't Hof te Mushole acht razieren tarwe leveren, geteeld op den « opstal, » die vroeger door zijnen vader was bewerkt geweest. Voorts moest bij er al de boomen planten, welke men er noodig zou oordeelen , gcene uitroden en enkcllijk de knotwilgen uilsnoeien om 't kloosterland op beboorlijkc wijze af te sluiten K Gcmelde abdij, die te Hollain uitgestrekte eigcndommen bad, gaf aldaar in 1269 een pacbthof in huur voor den tijd van vier en Iwintig jaren, mits de som van 214 pond parisis 's jaars, vijf mud graan en een sluk linnen van 14 ellen ^. Omirent eene eeuw later was de pacbtprijs reeds gekiommen tôt 500 pond parisis, een klaar bewijs van den voorlgang des akkerbouws en de ver- meerdering der vrucbtwinning. Pacblakten van de XIV^ eeuw zijn nog niet veelvuldig voor- handen, omdat de meeste scbepenenboeken van 't grootste deel dezes tijdvaks niet bewaard zijn, maar men treft er eene groote hocveelheid van aan in de scbepenenregisters der XV^ eeuw en ' Derde Charterboek der abdij ^ bl. 72 v». * iO'^ Charterboek van Sl.-Pieters, hl 34. ( 185) laler. Niet alleen vinden wij hier menige punten van vergelijking tusschen de toestanden der verscbillige gewesten, maar men raag zeggen door die akten ook de welenschap te hebben van 't geen eene eeuw vroeger onder dalzelfde opzicht werd geplogcn, daar die hiiurcontracten, op wcinige bepalingen na, gedurende langen tijd dezelfde zijn gebleven. Wij onlleden derhalve cen tiental pacbtakten iiitgemeenten van de tegenwoordige provinciën Ant- werpen, Brabant, Oost- en West-Vlaanderen, denkende hiermede genoegzaain de gebruiken en gewoonten onzer boeren aan 't licht te kunnen brengen *. De middeleeuwsche hofsteden, waarvan de meeste, die eene belangrijke uitgestrektheid hadden, van de mindere door eenen bijzonderen naam onderscheiden waren, bestonden gewoonlijk uit « winnende lant, meersch, bosch, water, ettinge ende heet » {heide), dikwijls ook uit de tienden dier landen, en met « woon- huus, schuer, stallinghe, » met de « cathylen, » waarbij de oude pacbtakten somtijds eene duivekeet en bakhoven noeraen. De pacbt werd aangegaan voor eenen meer of min langen ter- mijn, uiterst zelden voor drie of zes, maar doorgaans voor negen, twaaif of meer jaren. De twee laatstgemelde termijnen komen veelvuldigst voor (in 't kwartier van Leuven raeest twaaif jaren), en zijn in de liuurvoorwaarden van 't Gentsch kwartier duidelijk nitgedrukt door de bewoordingen : « negben vromen heffende ende neghen pachten geldende ^. » Omirent Mecbelen ging men zelfs tôt 1 8, ja tôt 24 jaren. 't Goed Oudenberge, te Schille, werd in ' De slukken over de Antwerpsche dorpen zijn afgeschreven in 't archief van Anuverpen ; degene over Brabant zijn ontleend aan de verdienstvolle ver- handeling van Edm. Polllet, Les juridictions et la propriété foncière au XV*" siècle dans le quartier de Louvain; diegene over Oost-Vlaanderen deelden wij mede in onze Geschiedenis van de gemeenlen der provincie Oost-Vlaanderen , of iroffen wij aan in andere openbare archievendepots ; eindelijk eenige slukken over Wesl-Vlaanderen^ijn onlleend aan verscbillige uilgaven over dil gewesl, 1er beboorlijke plaals aangeduid. "^ Statistische verhandeling over den voormaligen en hedendaagschen sto/felijken en zedelijken toestand der gemeente Nazareth, door De Potter en Broeckaert, bl. 35. ( i8C ) 1595 voor 6 jaren, een pachlhof te Deurne in 1394 voor H jaren in huur gegeven *. Zelfs zijn er voorbeelden dat de pacht ver- leend werd voor 't gehecle leven des bewerkers, doch dergelijke afstand werd scliier alleenlijk gedaan door de kloosters 2. In 't Leuvensche behielden beide parlijen zicb het rccbt voor, den pacht op half termijn te breken, niits de eene den anderen daarvan bericht te geven zes maanden of éen jaar te voren. Het 87*artikel der costumen van Loon eischte dat le Gors-op-Leeuw de pachter zijn land opzegde vôor St.-Andriesmis, op straffe van den nieuw ingeganen termijn te moeten betalen. J)e huur gingin ofwel met de maand Mei, ofwel met St.-Jans- dag, ofwel te Kerstavond. Gebeurde het, dat de eigenaar eenen pachter ontmoette, die de middelen niet bezat om een zoo uitge- strekt goed als 't zijne te bewerken, of dat hem, beginnehng, de noodige ahu ontbrak om met voordeel den arbeid te kunnen aan- * De akten worden verder medegedeeld. ^ « Kenlic zij etc. dat broeder Loy Jacops, als prioer vanden convente vanden Auguslioen in Ghend, broeder Jan de Kersmaker, onderprioer, broeder Lievin Slorm, procurateur, broeder Jan van Biervliel, als costre, ovcr e de in den name vanden ghemeenen convente vanden Auguslinen in Ghend, sijn comnien voer scepenen enz. ; kenden ende hden dal sij hebl)en ghegheven in loyalen lijfpachte omme nutscap, orbore ende proffijt vanden voorn ghe>meenen con- venl, haerlieder goed, gheleghen in de prochie van Nazareth, groot sijnde entrent 28 bunre lettel min of meer, onder lant, mersch, bosch, eltinghe ende heet, alsoet Siraoen Alaerl te besitlene plach, sonder andere leveringhe, mel allen den huusinghen ende calheylen diere up ghestaen ende gheleghen sijn, ten live van Janne Boye, fs Jans, van Eecke, ende Willeme ende Godeverde, aile beede sijne kinderen, omme hembeden le ghebrukene haerlieder leven lanc ghedurende, ende den lancslen levende van hem drien gheel behoudende ende geheelen pacht ghevende... ende voert so es voerwaerde, waeri dal Jane sijne vors. iwee kinderen ontstorven ofle onlwilderden, dat hij Iwee andere van sijnen kinderen stellen mach in die stede, ende so wanneer dat Jan ende beede sijne kinderen sullen sijn ghevaeren van live ter dool, so sal tvoorn. convenl hant slaen aen haerlieder vors. goed, alsoel zij dan vinden sullen, met allen den caltheylen diere op wesen sullen, herlvast ende naghelvast... Actum XXIII die Maij anno XIIII^XIIII. » {Jaarregùler van Cent, 1414-1416, bl. 73. — De Potter en Broeckaert, Geschiedenis van Nazareth, bl. 9.) ( 187 ) vangen, de grondhcer, bekend met de iiaarstigheid, vlijt en braafheid van den aaiivrager, verstrekte dezen ofwel geld om 't een of 't ander te koopcn, ofwel leverde hem liet ontbrekende gereedschap. De pachter van 't Goed ter rooder Meeren, te Lede, kreeg in 1450 van den eigenaar twee paarden, een veulen, drie koeien, dric kalveren, een wagen, eene ploeg enz., lot een bedrag van 6 pond 4 schellingen groole, te betalen op twce termijnen : de helft drie maanden na de ingebruiklreding des goeds, de vveder- Iielft vier maanden nadien *. — Jan van Hoedevelde, wien in 1 592 ^ «Kenlic zij allen lieden dat Jan Vilse, Jaiis zone, heeft genomen in zekert-n voorwaarde en loyalen pachte ieghen Dieric den Vremde zijn goed 1er roeder meeren, gheleghen in de prochie van Lede, groot zijnde in winnende lande, meersscbe, bosschp,\valre en weede XXXII buendre iullei meer of min, daerof dal zij eens zijn van den maten, ende dit eenen lermijn van neghene jare lanc... omme de somme van XI ponden gr. tsiaers, le belaelne aile jare le iwee payemenleii le wetene te Kerssavondeover deen beelft ende isinle Jansmesse midszomer over dander heelfl... Ende de vors. Dieric houd uute aile de bos- schen.broukeende watre,die den vors. goede toebehooren, zonder den pachter eenich recht daeran ihebbene, noch ande weeden vanden bossche, uulgesle- ken de weeden vande bosschen ten windgate, ande nieugrachl, ande breed- strate neven Piet van der Hulsl, voor Clans Moens ende vanden bossche en- trent hof; es ook voorwaerde dat de voorn. pachler zijne beesten te welene hoerenbeeste ende scapen niet en zal laien gaen in de bossche als zij gehouwen zullen zijn voor dat de scole oud zulien zijn twee jaer, ende de voorn. pachter zal dit vors. goed moeten laten len hende van zijnen termine ghelijc dat hijt vant isijnen ancomene, te wetene een half buendre up den contre te Spexaert waert dat Griele van den Breemt was, item een dachwant ende een half boven tSmolsputte in den hove dat her Piets van Bussche was. Item Vg dachwant op sNeckersdal, dat ooc svors. her Fiels was, Ilem 7^ dachw. ende XXV roeden anden Ghalghedriesch, dat Zeghers Eghaelt was, item LX roeden op den Heve- ricxpulle in een ('p {sic) ove half buendre ande Herlsaghe, al besayt met tarre- wen, item drie dachwant in den Heimrix putte, een half buendre in de putten te Soleghem,een half dachwant dat Matthijs Scrijnmakers was, een dachwant op de Haemsche vorre dat 's vors. her Piels was,-LX roeden ande Herlsaghe, LXXV roeden anl Steene Stichele, ende VI dachwant XV roeden, al besaj't met mestelluyn ende met rogghe na den heesch vanden lande.... Item zal de vors. pachlere eens binnen zijnen termine houwen de canlhout hiernaer vol- ghende.... Item moet de pachler aile jare zelten zijnen lermijn gheduerende { 188 ) het Goed ter Biezen te Nazareth toehoorde, leende zijnen pachter de sora van 3 pond groote, Vlaamsche munt, welke hij slechts in de laalste zes jaren van zijne huur mocst teruggeven *. Ook uit de pachtvoorwaarde van 't Goed 's Riken, le Nazareth (eene hof- stede van 60 tôt 70 hunder uitgestrektheid), bhjkt dat men aan- zienhjke landgoederen kon huren zonder bemiddeld te zijn. Doar ontving de pachter, tegelijk met het hof, ailes wat er noodig was aan staldieren om de exploitatie te beginnen : twee paarden,vier koeien, vier kalveren, eenen wagen, ploeg en harnassuur, IShoen- deren, en boven dit ailes nog de som van 2 pond 46 schellingen XXXI polten.Ende dit naervolghende zija de thuine ende beheyninghe.... Item ivors. wintercoorne moet de pachler lalen met viere ghelideghen voore wel bedreven en horelic ghemesl ghelijc dat hijl vaut tsijnen ancomene. Noch es voorwaerde dat de vors. pachter nieuwers en zal moghencomen noch houwen binnen zijnen termine an eenich upgaende houl. Item moet de pachter noch gheven aile jaren IIII sleene vlas, IIII steen boteren, een val boene, een vat erwelen, een hondert eyeren, een lam ende II mandele slroes, dies moet hem zyn meesler gheven elx jaers viere keerels, of voor elken keerle V s. gr. Item de voorn. Dieric houd Ihemwaert zijn camere met de.... ende zijnen lochting ende de vivere,den rijstal met datter loebehoorl.... Item zal Dieric hebben half de duven die up 't duufhuus vallen zuUen ende de pachter dander heelft, dies moet de pachler de duven tetene gheven zonder Diericx cost .. Moet ooc de pachter dit voorn. goed bevvaren van strate, waterganghe, balleuke ende dat daer toebehoort... ende gheschiede eenighe scade up dit goed bi onghevalle van brandeuut verwaerloosheden vanden pachter, zijne wijve,bode ofgheselscepe, dat soude deselve pachter uplegghen ende restilueren ten zegghene van goeden lieden.... Item de vors. pachter heeft gecochl de voorn. Dieric zijne meester Il peerde, een vuelen, drie coyen, 111 caivers gheheelen jaerlinghe, eenen \va- ghen, een plouch met aile hueren toebehoorlen, omme de somme van VI 1. IIII s gr. te beîaeine deen helfi teBamesse eerstcomende ende dander helft ten Vrouvvedaghe Lichlmesse naervolghende. Item noch heefi denzelven pachter ghecocht jeghen den voorn. Dieric honderd ende XXX scape te XVII gr. tstuc, draecht de somme JX I. IIII s. II d. gr., die hij beloofl heeft te belaelne te twee payementen enz... Actum XXVII Junij 1450. » {Schepeiienboek van Aalsl, UoO, bl. 18.) * « Ende Jan van Hoedevelde heeft gheleend Willeme voorn. drie pont gr. in Vlaemscher nobelen, ende die sa! Willem betalen binnen den achter- slen ses jaren, elcx tsjaers lien sceli. gr. den nobel over neghen scell. gr. of andersins in advenante. » (m) 6 deniers groote in klinkende penningen — ailes zonder intrcst *. Het gcld werd, wel is waar, doorgaans maar gegeven mits inlresl, doch daarmede was het iedereen, bemiddeld of niet, maar de vereischte bedrevenheid, raoed en ondernemingsgcest bczittende, mogelijk cen aanzienlijk landbouwer te worden. De hofhuizing moest door den pachtcr in goeden staat gehou- den worden. Het onderstegedeelte was op vêle plaaisen aan zijne zorg overgelaten, maar de groote herstellingen, gelijk het dak, bleven ten laste des eigenaars in Vlaanderen , evenwel, ook ter verzorging van den pachter. Omirent Gent schijnt het onder- houd der huizing algemeen ten laste geweest te zijn van den pachter, ten minste in het begin der XIV^ eeuw, want als de eigenaar van 't Goed ter Beke, in 't dorp Afsneê, ten jare 1323 eenen nieuwen pachter aanvaardde, schreef hij in de voorwaarde dat die « de husinghe houden {sal) te ghereke up sinen cost alsoe de pachtre sculdich es te houdene metten rechte. » Elders, gelijk in 't kwartier van Leuven, betaalde de eigenaar het dag- loon der arbeiders, voor 't herstel gebezigd, maar was de bewoner verpHcht het bout of andere bouwstoffen bij te halen en den werklieden eten te geven. Men duidde dit algemeenlijk aan met de woorden « te houdene in goeden ghereke van dake ^ » of « te ghereke vanvursten ^. » Vêle pachtakten houden de bepaling in, dat er door den huuraar op het goed geene huizen mochten ge- timmerd worden of, ingeval dit geschiedde, de bezitter des gronds er eigenaar van bleef *. De schade, aan 't huis toegebracht, ^ « Corat de somme zeven lib. viertien s. gr., welke prise de vors. pach- tere belalen sal ten afscheedene van sinen pachle ter weerden dal hijtontfaen heeft.... « ^ Pachtvoorwaarde van 't Goed Oiidenberge, te Schille. s Akte voor 't Goed te Scheldevelde, le Nazareth, in onze hooger vermelde Statislische verhandeling. * « Kenlic zij allen lieden dat comen es voor scepenen vander stede van Aeist Arendl Doyens gheseyt de Ledersnijdere , kende ende verclaerde bij zijnen vrijen dancke ende eyghenen wille hoe dat hij in loialen pachte ende voorwaerden ghenomen hadde jeghen eerwcerdeghe in gode vrauwe Mar- griete van Liedekerke, abdesse des godshuus van Vorst bij Bruessele, deszelfs ( 190 ) was door den pachter te vergoeden * ; « geschiede an de husin- ghen eeneghe scade van brande bi den toedoene van den pachter godshuus hof geheeten thoff le Meerhem oft van Doorne, metten huusen, schuren ende stallen, metoocden duufhuse daerop slaende. melten ihienden, laoden, bosschen, meersschen ende allen anderen zijnen loebehoorten , ghele- ghen in de prochie van Lede in den lande van Aelst, metooe eenre ihienden in de prochie van Hofstade gheleghen , alzo verre als die den godshuuse loe- behoort, dat es le wetene deen derdendeel derzelver thienden, daeraf incgenste deel der capeirijen van Hofstade loebehoort, ghelijck tselve hof met zijnen voors. loebehoorten Govaert van Miggherode gheheeten Govaerls ghehouden heeft... eenen lermijn of spalie van twaelf jaren... omme vier en t^vinlich pon- den gr. vlaemsch... met voorwaerden ende condilien merckelicke hierinne ondersproken, dat de voors. pachler aile Islroo vanden lande des voors. hofs ende ooc vander ihienden jaerlix commende, sal moeten bringhen in tselve hof ende dal met zijnen beesten slijlen ende niesl daarafmaken, ende dat daerenthenden vueren opl landl desselfs hoofs len meesten proffijle, alzo wel op iversie vanden hove als'l naeste gheleghen. Item en mach de voors. pach- lere gheen landl den voors. hove toebehoorende binnen den lesten drie jaren verandsaden of lalen verandzaden; ilem zal de voors. pachtere laten int hende van zijnen voors. termijn de goede den voors. hove loebehoorende inde ma- nieren hiernaer volghende... Item sal de voors. pachtere hebben ende ghe- bruycken tvoors. hof melten toebehoorlen met alsulcke vrijheden als daer loebehooren, te wetene tselve hof metten bijvanghe vrij van vleeschlhienden, ilem ivoors. vvinnende landt zo verre dal leyl in Lede vrij van thienden op denXXXII«° scoof, ilem ende dandere landl, zo verre dat leyt in Hofstade op voile thiende behoudelic hem des godshuus deel in dezelve thiende ghelijc voors. es Item moet hij jaerlicx belalen op zijnen costen alsulcken pachl ende rente als tgodshuus zelve zoude moelen betalen , te wetene den honden van Vlaenderen twee sacke evenen ende XX gr. vlaemsch. Item en mach hij ooc iselve goedl in al of in deele nyemende overgheven noch verpachlen zonder orlof ende consent van mer voors. vrauwen of hueren proost len tijde wesende. Ilem aile de stralen, weghen ende walerloopen tolen voors. goeden behoorende zo verre die ligghen buyten den scependomme van Aelst moet de voors. pachtere maken, ruymen ende onderhouden zonder tgodshuus cost. Item in de opgaende houlen die nu ter tiji op de voors. goeden staen of bin- nen desen termijne daerop wassen zuUen, en sal dese pachtere gheen ghezach hebben. Item de Iruncboomen ende ooc Iscaerhout van den bosschen mach hij truncken len behoorlicken tijde omme die le lalene len eynde van den ter- mijne ghelijc die voren ghescreven zijn. Item zo waer hij eenighen verdrooch- * Zie de akte van 't Hof te Meerhem of ten Doorne. ( 191 ) of in tocoison van hem, of bi roukeloosheden van sinen mcsnie- den, die scade soude die pachtre... moelen betalen ende iiprech- ten bij prise van goeden lieden vanden ghebueren, die sij an beede sijden daertoe kiesen souden... *. » Voor 't kloostergoed van Vorst waren tôt de prijzij noodig « goeden mannen, hem dies verstaende. » Maar geraakte de huizing in brand door 't bhk- semvuur of door den moedwil van oorlogslieden, dan was de schade te vergoeden door den eigenaar, die in deze gevallen dik- wijls ook de beschadigde veldvruchten betaalde, zelfs tôt beloop van cen jaar pachtsom. Deze bij uitstek edehnoedige voorwaarde hebben wij alleenhjk voor kloostergoederen aangelroffen, gelijk, onder andere, voor 't Goed le Scheldevelde, te Nazareth : « Vielt so dat de husinghen vanden goede of de vruchten yet messchiede bij horloghen, tempeesten of van vlighenden viere, deraf soude de aeiraoesenier den pachter instaen ghelijc costumen ende land- recht, maer niet voorder dan de pacht van cen jare ghedraeght^ » den boom afhuwet daervore moet hij iwee polen vanden zelven aerde planten ende die houden groeyende. Item daerenboven moet de selve pachtere binnen dcsen lermijiie planlen op den voors. goeden len minsleu hondert opgaande poten abbeelen ofte eycken ende die laten wassende ten eynde van desen ler- myne. Item de vloeghe moet bij laten wel gberect van nesten en gespijst met hondert paer duyven. Item den scaepstal moet bij laten ommegacns metlen scaepsbennen ende ooc van schelfbouten al wel overschelft. Item waut aile de husinghen opt voors. goede wesende den godshuuse toebehoorende, zo es voorwaerde dat de voors. pachtere op dezelve goederen gheenderhande huy- sen en maken mach, ende of hij daerop eenrghe huus maecte dat die huusen zullen blijven den godsbuuse zouder rastoir of belalinghe dacraf te doene.... Hem gheviele eeneghe scade van biande int voors. hof, dat God verhueden wille, die toequame bij ocsuyne van den voors. pachtere of zijnder famiiien, die scade zoude dezelve pachtere den voors. godshuuse moeten betalen na lauxatie van goeden mannen hem des verstaende, ende desghelijcx ghesciedde daer eeneghe scade van brande die toequame van des voors. godshuus weghen, die scade zal iclooster den voors. pachter insgelijcx moeten beta- len, ende van ghemeene orloghen ende tempeesteti op dat eeneghe gheviele daeraf sal Igodshuus den voors. pachter voorsien enz... Den XX'*'» dach van Meije XV« XVI. » {Schepenenhoek van Aalst, 1516, bl. 10.) ^ Akte van 1410 voor 'l Goed 's Riken, te Nazareth. ^ Akte voor't Goed te Scheldevelde, 1430. ( 192 ) Voor zulke vergoedingen raadpleegde men doorgaaiis de plaatse- Jijke gebruiken. 't Is ook zeer natuurlijk dat de iever des pachlers, waardoor 't hofgoed onder zijn behcer verbeterd was, werd vergolden. De Laveleye, in zijn voortreffelijk werd over de Landbouwkunst in de Nederlanden {België), zegt dat, zoo verre men bij de op- zoekingen in bet verledene opklimt, men in het Vlaamsche land een gebruik in zwang vindt, dat, door de oude costumen bekrach- tigd, den landbouwers eenige zekerheid nopens de vergoeding voor hunne moeite en arbeid geven moest, namelijk het pach- tersrecht. Wij bebben, inderdaad, zulke voorwaarden gevonden in de akten van 'tLeuvensch kwartier, gelijk in die van Antwerpen en van Vlaanderen; schier overal vindt men ten minste dat be- sprck, dat de pachter bij zijn afscheid 't land « moet laten.... besaedt ende ghewonnen als hijt vant tsinen aencommene *. » Maar « liele hijt argher, dat soude bij iiprechten; liete hijt beter, daeraf soude hem sijn meester inslaen ende uprechten alsoet behoeren sal. » Met betrekking tôt de betaling der pachtsom vindt men in eenige keuren bepalingen, die niet ten nadeele van den boer zijn. Aldus, bij voorbeeld, luidt het 86^ artikel der keure van Loon, dat een pachter, die een hof gedurende vijf, zes, zeven of acht jaren bewoond en den pachter vergolden had nu cens in muntspe- ciën, dan cens in vruchten, niet verplicht was daarvan zijnen meester de rekening te doen, wanneer dcze er eene mocht verlan- gen, tenzij alleenlijk van de drie laatste jaren des pachts. Had de boer twaalf jaren 't hof bewoond, zonder dat de eigenaar hem de rekening vroeg, dan was bij niet genoodzaaktdie over te bren- gen en moest de heer zich voldaan toonen, aangezien bij 't gansch den duur van den pachtwas geweest. De prijs van den pacht was in de middeleeuwen niet altijd in éene som gelds voor gansch het goed vastgesteld; in 't kwar- tier van Leuven vindt men in de voorwaarden zorgvuldig aange- teekcnd wat de weide, het bosch of de vijver jaarlijks hadden op * Akte voor H Goed 1er Galeyden, te 'Nazareth, in onze gescbiedenis van dit dorp. ( 193) te brengen *; voor Vlaanderen licbbcn wij zulke bespreken niet ontraoet, tenzij in de pacbtvoorwanrde van 't Goed ter Galeyden, te Nazaretb, waar men leest, dat « de businghcn, iip tgoed staende, uutgesteken de scbuere, behoiren dcn paclitere toe ende mach er sijnen willc mede doen. » Wij gissen, dat er bier sprake is van een siecht, vervallen getimmerte, betwelk de boer naar goeddun- ken tôt zijn geraak herstcllen of berbouwen mocbt. Evenals aanvankelijk de belastingen, mocbt de boer zijnen pacbtprijs in voortbrengelen van den bodem, in stroo, fruit, stal- dieren, boenderen, eiers enz. voor een nog al merkwaardig deel, betalen. In de middeleeuwen was bet geld nog scbaarscb, tcrwiji, van den anderen kant, de beeren en rijke poorters toen bunnen boogsten trots stelden in 't onderbouden van een groot gelai die- naren en in welbezette stallingen. De buurcontracten waren doorgaans zoo gerekend, dat de rijke grondeigenaar uit zijn land al, of een aanzienlijk deel van 't stof- felijk onderboud zijner farnilie en dienstboden trok 2. De pacbter van bet Goed ten Torre, le ZafTelare, was verplicbt lelken jare aan zijnen meester, den abt van St.-Pieters, te Gent, te leveren twee niud baver, 1,000 rniitsaards, een vet varken (of de som van 10 grooten) eenen pot room en 26 pond 40 scb. groote. — Te Deurne betaalde de pacbler van 't mcergemelde goed aldaar in 1594 met 0 zester rogge, iO motoenen, 27 gulden Vlaamscb voor den motoen, 5 kapuinen en 4 hoenders. — Den eigenaar van 't hofte Oudenherge, te Scbille, was de buuraar in 1593 verplicbt telken jare te geven 4 zester rogge, 4 zester ruwe baver, 1 balster boekweit en eene rent van 60 scbellingen, waarmede 't goed be- zwaard was ^. In 't kwarlier van Leuven vrocg men den boer ' PouLLET liaalt er een voorbeeld van aan : de pachler van den Leeuwer- driesch, te Tildonk, had zijn land in liuur voor lo razieren rogge; zijne « eenselen » voor 8 gulden van 42 « plekken »; 'l ^voonlluis voor 2 mud rogge. {Schepenenhoek van Leuven, 1434, !« kamer.) 2 Edm. Poullet, Les juridictions et la propriété foncière au AT« siècle dans le quartier de Louvain. 5 « Jan Drake van Sciile verhuerdeendegaf tepachteWouterenTymmerman van sGravenvvesele tgoed gheheeton Oudenberghe inde prochie van Sciile met Tome XXXII. 15 ( 194 ) allerlei granen, maar ongedorschen : « mel walmen ende vederen wel bereit. » Eindelijk in Franscli-Vlaanderen bedroeg de pacht- prijs van het hof der abdij van Flines, te Coustices, sleclits 5 mud Iiaver, « acqiiitable à censé et à rentes, » doch de pachter moest daarbijdeop't bof gevesligdelasten kwijten*, eene bepalingwelke wij schier altijd in deVlaamsche huurcontracten terugvinden. De verpachting der weiden, bosseben en « eenselen »gescbiedde in 't kwartier van Leuven voor muntspeciën van aile waarde, veel- al herleid in stuivers van 5 plekken Brabanlscb. In 't zelfde ge- west moest de boer de pachtsom in natura leveren op St.-An- driesdag; de geldsom opSt.-Martensdag(winter).Omtrent Anlwer- })en leverde men den rogge te Kerst- of te Lichtmisse, 't geld gedeeltelijk op eerstgemeld tijdstip, gedeeltelijk op St.-Jansdag « midsomere. » Dit laatste feest was ook bepaald voor de leve- ring van 't hofgevogelte 2. De Vlaamscbe boer betaalde doorgaans huysioghen , hoven, gronde, lande ende dat daer toe hoert, van Meye ingaende yerstcomende VI jaere lanc gheduerende, tsamen omme IIIJ sisler roghs omme IIIJ sisler ruw evenen ende omme I halsler bocweyden,dandum Nalalis vel Purificationis ombegrepen , tAnlwerpen te leverne daer Jan Diake liefst sal hebben. Daer loe soe ghelyc hi Wouler dese jaerscharen lanc aile jaere le betaelue LX oude scillingen die de vrou van Liedekerke daer op heeft ende Jan Draken daer af ontheffen ende wel quiten sonder Jans pacht. Voerdane soe ghelyc hi de huysinghen die op tvors. goed slaen sine jaerscharen lanc te houdene in goeden ghereke van dake ende van weeghen ende dlant in sine ghercchte laghe ende alsoe le latene ten eynde van sinen jaerscharen ghelyc ende in al dier manieren dat een goed laet sculdich es te doene ende dlant ende de heyninghen wel gheloken ende bevreedt. Det es vorweerde dal hi Woutere ane de bossche oft ane dopgaende houlgheen recht hebben sal. Ende omme aile dese vorweerde ende ghelyc dese jaerscharen lanc wel ende volco- melic le houdene ende te voldoene in aider manieren voers soe heeft de vors. Wouler daer vore verbonden ende te pande gheset hem selven ende aile syn goed welkerhandt dadl es, dat hi heeft ende ghecrigen mach. XVIIJ die Marcii (anno XCV".) {Scabinale protocollen der slad Anticerpen^ 1394-1408, bl. 10G% in 't stedelijk archief aldaar.) * Zie bijlage n» i. 2 « Rynier van Ypere gaf te pachte Gielys den Boc sijn hoeve ende goed binnen Doerne, mel huysinghen, schueren, lande, hove, gronde ende met al daller toehoert, van Sint Jans daghe yerstcomende XJ jare lanc daerna , tsamen I ( 193 ) op Kerstmis en op St.-Jansfecst, ofwel op laatstgenicld tijdpcrk en « 't Onzcr Vi'oiiwcn Lichtmcsse, » Iclkens bij liclfl. Belioorde hct liof aan cen kloostcr loe, dan was de tijd vastgeslcld waarop het koorn, 't stroo, 't gevogcllc, de vetlc zwijnen of scliajx'n moeslcn ingcbracht wordcn, 't gecn vcelal inviel met een van die banket- ten, welke men in de middelecuwen bij de groolen, leeke of gees- lelijke persoonen, zoo kosteb'jk wist in te richten. Hel geld moest altijd len huize des grondoigenaars en in zijne banden, of in die zijns rentmeesters, wordcn overgeteld; maar 't koorn ging gc- woonlijk naar 't kasteel of de stadswoonst van den lieer, of, gelijk de eigenaar van 't Gocd te Oudenbercfe vordcrde, « lAnlwerpen... daar bi licfst sal bebbcn. » De kloostervoogden dcden sonitijds Iiet koorn, t brandbout enz. voeren of naar de abdij zelve of naar bel refugebuis. De middeleeuwscbc pacbtakten leeren ons, welke vrucblen in (lien tijd gewonnen, bijgevolg welke de gewone voeding van den boer en steeman was. Guicciardini scbrijft ergens dat de Bra- banders in de XVl" eeuw, buiten de granen, geene andere gewas- scn kenden dan de erwten, boonen en vitsen ; dit is zeker mis. onime VJ sistcrroghs Xmoloenen, XXVIJ guldenen VIecms vore den moloei», oft de wecrde daer af glielyc dal aiidcre laïc harcn paehihccren voro ghelikeu moloen gheven sullen, onde omme V capocnc ciulc I1I.I hoondero, dandum den rogglic le Kersmisse ofl ter Lichlmisse omhegrepen, eiule lialf tghell le Kers- misse, ende de capoene ende hoendere ende dander lielft vanden gelde tSinl Jansmisse lAnlwerpen le lieerenchys. Ende allen andcren commer die daer meer uut syn mach die sal Reynier betalen ende Gielys daer af onlheflen alsoe dat hl niet meer dan den vors. pacht Jaerlic daer af gh(!V(Ui en sal. Voerdane es vorweerde dal Reynier dese \ors. liuysinghen die opl gnet staen den lael leveren sal custbaerlec te ghereke van dake ende van weeghen ende alsoe glielyc Gielys sine jaerscharcn lanc te houdeuc ende te latenc ten eynde van sineu jaerscharen, ende ten eynde van sinen jaerscbaren sal hi lalen tder- dendeel in braken vanden besten noch vanden archsten, ende aise hi vanden goede scheydt op diersle jaer soe sal hi opt goed lalen XJ« hoepe stroes. Ende omme aile dit voldoene soe verbinl hi hem sclven ende aile syn goed ende aile de bave die hi op tvors. goed bringht oft heeft, ende Igoed hanteren alsne 1 goed laet. Op alderkinderen dach (anno XCIIIJ). « {Scabinale protocollcn enz., bl. 58'.) ( 196 ) Het is wel waar, dat de oorkonden van dien tijd, in betrekking met den landbouw, voornamelijk of zoo men wil alleenlijk spre- ken van rogge, tarwe, garst, spelt, erwten, boonen, rapen, kool- zaad en, onder 't opzicbt van vruchten, appelen, peren en krie- kcn noemen *, maar 't is buiten kijf dat reeds ten jare 1510 te Assche koolen werden gekweekt : « ortus ibidem rétro jacens, in quo caulœ excohintur 2. » Verraoedelijk echler waren de nioes- kruiden en kleine groenten toen weinig in gebruik en werden zij alleenlijk geteeld hetzij op den boomgaard, hetzij in 't hofje bij de huizing, derhalve op geringe schaal; althans de boonen en erwten bleven (met den haring sedert het einde der XIV^ eeuw) tôt den tijd dat de aardappel hier werd ingevoerd en zijne groote popu- lariteit verwierf, de voornaamste voedingsmiddelen in dorp en stad. De pacht der wijngaarden werd gewoonlijk geheel in natura betaald, namelijk op het tijdstip van den oogst, met een gedeelte daarvan ^ * Volgens een door Diericx medegedeeld exlract {Mém. sur la ville de Gand, II, 119) verkocht men te Genl op de fruitmiirkt in de XV^ eeuw appelen, geheelen « oegelinghen, crolrettinghen,groeninghen en slininghen; » peren , onder den naam van « huvviers , craypeeren , keyserpeeren en Nevel- sche surreelen. » ^ Charlerboek der ahdij van Affligem, I, 294 {Rijksarchief te Brussel). 3 De wijnleelt behoorde \an de vroegste middeleeuwen toi het gewone landbouwbedrijf in een groot gedeelte van België. 'IWas, beweren eenige geschiedschrijvers, keizer Probus die den wijnstok in Gallië invoerde, terwijl wij van den anderenkant welen,dat devaderder Belgische beschaving,Karel de Groote, in al zijne hoven en landgoederen wijuplantingen beval. 't Oud vaderlandsch bier werd éditer niet verloochend, maar de wijn, hoe gering van hoedanigheid 00k, verkreeg den voorrang bij plechtige omstandigheden. Inderdaad , onze middeleeuwsche volksliederen spreken in den regel weinig van bier, nooit van jenever, maar bij voorkeur van den « koelen wijn » en van den « nieuwen most. » Koelen wijn werd de onze geheelen om hem le onderscheiden van de producten des Franschen en Bovenrijnsehen druif- kweeks. De voornaamste wijnlanden w aren aan de 3Iaas, in Luik, Namen en Luxem- burg; men trof er ook aan in de orastreken van Beaumont (Luxemburg), als- medein 't kwarliervan Leuven (alste Roeselbergen, Galgeuberg, Doreuberg, ( 107 ) Niet zelden deed de eigenaar door zijnen pachter een varken of cen lam vetten, dat hem weleens op voorhand betaald werd ' ; \ oor 't Goed ten Torre, te Zaffelare, was de levering van 't varken bcgrepen in den pachtprijs. De monniken van St.-Pieters, te Gent, vorderden van den pachter van hun Goed te Berchem ieder jaar, voor Kerstavond, niet min dan vier vetle zwijnen, maar hij moeht er den prijs van eischen, die in 1465 vastgesteld was ter somme van 24 deniers parisis ^. Eiders, namelijk in 't kwartier van Leu- Kesselbergen, Loobergen, Wezemaal, Neerijsche, Ste-Agatha-Rode). Eene charter der abdij van St.-Pieters, le Gent (9 Juli 942) gewaagt van wijnbergen aldaar, lerwjjl in verschiHige andere documenten, hier kortheidshalve on- vermeld gelaten, genoegzaam le zien is dat ook in 't nevelige en vochlige Vlaanderen de druif geteeld en tôt wijn werd gemaakt. Een brief van Gerva- sius, aartsbisschop van Reims, aan graaf Boudewijn V (omirent 1060), prijst dezen vorst voor zijne pogingen om den landbouw in Vlaanderen, en zegt onder andere: « 't Is ute danken,dat het voik de gaven van Bacchus,\velke hem vroeger onbekend waren. heeft leeren waardeeren. » Hieruit zou men mogen opmaken dal Boudewijn V den wijnslok deed planlen in 'l westelijk deel van Vlaanderen. De schrale bergen in den omlrek der slad Diest leverden reeds in de XI1I« teuw eene groote hoeveelheid wijn op. De kannunik Heylen verzekert, dal er in 't land van Diest nog ten jare 1512 niet min dan 72 wijnakkers wer- den geteld, onder andere op de hooglen van Oostmaal, Mariënberg, Lange- berg, Lazarijberg, Kluisberg enz. Nog in 't midden der XV« eeuw was de landwijn in België het voorwerp van eenen niet geringen handel. 't Schepenenboek van Aalst over het jaar 1454 rept 0. a. van den verkoop van 100 amen « landwijns, » ten prijze van 1 2 schellingen groote. Men weet, dat er nog inlandsehe wijn wordt gebouwd in 't Walenland, alsmede in de abdijen van Westmalle, Tongerloo, Averbode en Postel. ^ PouLLET haait zulk een voorbeeld aan uit het schepenenboek vanLeuven, IMiamer (Akte van 1 Februari 1433). 2 « Kenlic zij ailen lieden dat comen es voor scepenen Pieter Calleboul, kende ende lijdde dat hij ghenomen hadde ende heeft in zekeren voor- waerde ende loialen pachte jeghen minen heere den prelaet ende convente des cloosters van Ste Pielers bi Ghendt huerlieder goed te Berchem, nietter ua- teî^mol(7ie ende allen zijnen anderen toebehoorten , also dat ghestaen ende gheleghen is, eenen lermijn van XII jaeren lanc gheduerende deen dacder eenparelic vervolghende, omme XXV lib. X s. gr. ende VIIJ mudden lar- { 198) ven, was er cen eigenaar die tôt beding maakte dat hij zal « tôt sijnder gelieften moegen seynden aile jare op sijn voors. hof XVII we... boven de rente ende den comere uute voors. goede gaende ende die de pachlers gheplogben hebben te belaelne, te betaelne den voors. ghepacht te twee payemenlen te vvetene deen helft teiken kerssavonde ende dander helft lelken Sent Jansmesse, danof deersle payement vallen zal enz .. item de voors. VIIJ niudden larwen te leveren int voors. clooster tSente Pieters IX IIIJ d. van der bester teiken kersavont.... Item zal de voors. pachter boven dezen noch leveren int voors. clooster ten voors. kerssavond een mudde arweten, item zal myn voors. heere den prelaet hebben int voors. goed elx jaers IIJ ghislen als hij se nemen wille en te ontfane zine boden of dienaren met alsul- ken spise als eenen pachter toebehoort. Item moet de vors. pachter jaerlix leveren voor kerssavond naer vrome viere vette varkenen weert wezende XXIIIJ d. p. of XXIIIJ d. p. daervore, XII ellen amelakenen ende XII ellen dwalen suffisant wesende te mi.jns heeren lafele of XII d. p. daervoren, ende */2 C ghehuys van XXX coorden. Item moet de vors. pachter onderhouden ende maken de brugghen ende straten voor thof ende meer ander 't sinen co> Het was, wij hcbben 't hooger reeds gczien, bet christendom geweest, dat de vrijbeid der dienslbare laten bevorderde en de verbefïïng der vrouw bad bewerkt; onverminderd de stoffelijke * Jans Teesteye ^uiigegexcn door Snellaert, vu. 471-492. ( 232 ) voordeelen, wclke daaruit voor de begunstigden ontstonden, was er ook eene meerdere zedelijkheid uit voortgesproten en eene verfijning van geaardheid en karakter. Foulques, bisscliop van Toulouse, in de cersle jarcn der XlIP eeuw naar het land van Luik gekomen om er tegen de Albigcnzen te prediken, kon den kardinaal Jacob van Vitry zijne bewondering voor de deugden en bel geloof der vrouwen van 't Luiksche niet verzwijgcn, en eene vergelijking makende lusschen de Luikscbe en Fransche vrouwen, verklaarde bij bet prins-bisdom « bet beloofde land der vrouwelijke deugden » te zijn. Men denke nu evenwel nict, dat de niiddeleeuwscbe saraen- leving de volniaaktbeid bad bereikt of nabijkwam. Er is eene scbaduwzijde aan bet beeld, dat wij zooeven voorstelden; naast de deugden, die ons volk uit die lijden kenmerkten, zijn ook Icelijke, groote gebrcken te vernielden. Tegenover bet geloof stond bet bijgeloof, dat den geest verstompte en de ziel bcdierf; tegenover de reine rnaagd, die in de enge kloosterpanden biddend en boclend omdwaalde of aan bet veege bed der lijders een levenslang offcr van verzoening plengde, bad nien de zooge- noemde tooverbeks, verdaebt met de belscbe geesten om te gaan en door martelpijn en scbandedood gekastijd ; tegenover de verengelde menscbenliefde, die waakle op den nood en 't lijden der bedrukten, bad men nog de recbterlijke proeve, overblijfsel uit de tijden van barbaarscbbeid, en die duizenden onscbuldigen moct overladen bebben met onecr en in den dood gejaagd ; ook bel domme, barbaarscbe kampgevecbt, betwclk te beslissen bad in menige veete, gescbil en recbterlijke betwisting, en waartegen de Kcrk en de burgerlijke macbt bcide langen tijd te vergeefs moesten worstelen ^ * In de charter, waarbij Jan I, hertog van Brabant (gedagteekend van 1277, o. s.) aan den ridder Jan van Lier hel dorp Wommelgem in leen geeft, vinden wij het bewijs, dat te dien tijde het rechlerlijk tweegevecht nog volop in zwang was. Ziehier hoe de vorst zich daaromlrcnt uitlaal : •* Et sest asavoir sil avient chose que bataille de champ soit apelleie ou prise en la ville de Womelghem devant dite,mesires Jehaus devant diz doit et puet ce camp mener par jugement de ses eschlevins juskes au conbaclre. Et quant (255 ) De oorspronkelijk ruwc geaardheid van ons volk was oorzaak, dat de beschaving nog allijd maar met traagzame schreden vor- derde. Gevechteii en doodslagen — wij zagen 't vroeger iiit de strafbepalingen der keiiren — waren hier gedurende de raiddcl- eeuwen nict zekizaam. Boendale spreekt cr van in zijn Teesteye, cenigerwijze met verscbooning, als volgt : « ...Dat tfolc nu ghewapent gael Ende deen den andren verslaet, Ende vanden cledren de selsene sneden *, Ende meneghe andre selsene seden, Diermen nu pleeght op desen dach, Waendi dalmen die noyt en sach Hier voermaels nocli noyl eer ? Jaet, VVouter, vêle raeer... In vechten, in slriden noch in doetslaen So en ligghen niet, sonder waen, Verradenesse, valscheyt no loesheyt, Maer onghelemperde haestecheyl ; Want heeft mi een man raesdaen, Ende gae ic dan heymelike slaen, Verholenllike vroech ende spade, Na sijn ère, sijn lijf, sijn scade, Dat es vêle meerre valschede Dan of icken selve bestrede Ende doet sloeghe int openbaer... 2 » De schuld van de voortdiiring dezes toestands wijt Boendale aan de heeren en rechters, die de onde keuren niet met streng- ce venra au conbaclre, mesires Jelians devant diz nous doit livrere les cham- pions a coron de sa ville devant dite, et nous les ferons conhactre sour le nostre. » {Hcg- n** 95, bl. 24o, Leenhof van Brabant. — Rijksarchief.) De keure van Desieldonk, uitgevaardigd in 1268, bevvijst dal het tweege- vecht ook in Vlaanderen in zwang was. Men leest^daar namelijk : « Nieraant ne orlooft andren binnen scependomme te beroupene te campe, en si bi harer beeder vville. » ' Selsene, zeldzame, zonderlinge. 2 Jans Teesteye, voormelde uitgave, vn. 678-700. ( 254 ) heid, tôt verminking des lichaams en doodstraf toe, toepasten, en zich door geld lielen verzoencn : « ...Die gierecheyt der heren Die doet den volke leren Doet slaen, roven ende vechten, Om dat si niet wel en rechten. Namen si lel voer let ende lijf om lijf, Ende niet en spaerden des mans no wijf, Ofte dat si meer int lant en quamen Ende gbeen glielt daer vore en namen, Het sticht nu menech overmoet Die hem verlaet op sijn goet, Hi soude dan vêle ghemater sijn *. » De groote schuld lag aan de heeren : « ...Ende sider dat oec dat ghesciede Dat de wel gheboren liede Quade knechte over droeghen, Die tfolc transeneerden ende sloeghen, Ende die hilden over hare maghe, So sijn ghemeerret die doelslaghe; Want dien knechlen dunct wel dat, Dat sijs ghemint sijn te bat - Van haren riken maghen Dan ofle sijs niet en plaghen. ^ » Toch was er, in den aanvang der XIV'' eeuw, eene groote beternis gekomen in den toestand des boerenvolks. Hoort hoe BoENDALE in zijn Boec vander Wraken (ï, 740-762) den voorma- ligen toestand schetst, die dan had opgehouden : a Vormaels doen daer int lant saten Mechteghe liede uterniaten, Aise ridders ende knapen menegherande Die daer saten inden landen, * Jans Teesteye, vn. 704-714. * Bat, beter, meer. ' Jans Teesteye, vn. 716-72o. ( 235 ) Verdructen si die mate also Dat sijs dicke waren onvro. Haddc yeman vanden gheburen, Hoe zere dat lien werl te suren Een vet scaep ofte een swijn, Dat raoeste mijns heren sijn. Aise dwijfken boter sloech, So waest mire vrouwen ghevoech ; Ja, waest kieken ofte gans, Dat moesle aen mire vrouwen dans. Dus sat dat volxken daer Sere verladen menech jaer Onder die mechteghe heren... » Kon liel anders, dat cr misbruiken en misdrijven ondcr 't volk bleven, als degrooten 't voorbeeld gaven en de steden aan groote ongebondenbeid waren overgegeven? Dâar toch, zelfs in de beste farailiën, Iieerschte zedcloosheid en trof nien een groot gelai on- ecbte kinderen aan, tôt zoo verre zelfs dat niemand, de priester niet uitgezonderd, scbaamle had vôor de scbepenen te ver- scbijnen om, door wetlelijke akten, giften en geschenken aan zijne natuurlijke kinderen te doen *. In dien lijd waren geheele straten der groote steden aan de ontuclit overgelaten, als bewoond door « vrouwen van lichten ende oneerbaren levcne, » « femmes communes ou filles de folle vie, » die onder sclierp toeziclit inoes- ten gebouden worden 2. Overigens, de weelde, het uitvlocisel en ^ Op den buiten deed mcn, schijnl het, heel aoders. Er is eeue scheids- rechlerlijke uilspraak bekend nopens de verpiichlingen der abdijen en kloos- lers van Aywiers, Florival, Valduc, Lerines en la Ramée, ten opzichte van de pasgeboren kinderen, welke aan de poort dier klooslers werden te vinden gelcgd (1265). Het misdrijf moesl veel gepieegd worden daar het de welte- lijke overheid noodzaakle maatregelen tegeu de gevolgen le nemen (Zie de Annales de V Académie d'archéologie de Belgique^ XI, 65-66). ^ Reeds in de XIII* eeuw was de gravin Margareta verplicht de ontucht in de stad Bergen le beleugelen (Vinchant, Annales du comté de Hainaut VI, 37). Te Antwerpen, Cent en andere groole sleden beval men den onlueh- tigen vrouwen hun verbiijf le vestigen op daarloe aangewezene plaalsen. Zoo verre gingde zedeloosheid onder de regeering van Philip den Goede, dat deze vorsl, bij bevelschrift van 5 Juni 1438, uilgevaardigd op verzoek der schepeuen, der twce dekens en der drie leden van de slad Cent, strenge straf- ( 256 ) eenigermate de spiegel der beseliaving zijnde, mag men daaraan den algemeenen loestand des lands in de middeleeuwcn beoor- deelen, de uitspattingeii des volks aan het slofTelijk welvaren loeschrijven. Onze oude kroniekschrijvers erkennen dan ook zonder omwegen dat bet weclderige leven bet peil der openbare zedelijkheid deed zinken. Men leest in de Mémoires van Philippe DE CojiMiNEs (bl. 6), waar deze schrijver bandelt over 't middcn derXV^ eeuw : « Pour lors (1464) avaient les sujets de cette maison de Bour- gogne grandes ricbcsses, à cause de la longue paix qu'ils avaient eue, pour la bonté du prince, sous qui ils vivaient, lequel peu tailliait {imposait) ses sujets, et me semble que pour lors, ses terres se pouvaient mieux dire terres de promission que nulles autres seigneuries qui fussent sur la terre. Ils étaient comblés de richesses et en grand repos, ce qu'ils ne furent oncques depuis, et y peut bien avoir 25 ans que cecy commença. Les dépenses et habillement d'hommes et de femmes grands et superflus; les convis et banquets plus grands et plus prodigues qu'en nul autre lieu, dont j'ai eu connoissance; les baignoiries et autres festoye- ments avec femmes, grands et désordonnés et à peu de honte. Je parle des femmes de basse condition. En somme ne sembloit pour lors aux gens de cette maison que nul prince ne fust suffisant pour eux, au moins qu'il les sçust confondre et en ce monde n'en connais aujourd'hui une si désolée. » Wat Philippe de Commines zegt van de buitcnsporige wcelde in de kleederdracht sloeg inderdaad over toi zoo groote buitenspo- righeid, op den buiten evenzeer als in de stad, dat de vorsten zich meer dan cens verplicht zagen verordeningen daartegcn uit te vaardigen. Jan de Weert, cen IJperling, die omirent het bepalingen voorscheef legen degenen, die eene vrouw zouden schaken of ontee- ren, aangezien (zegt hij) « pluseurs prinses, ravissemens, efforcemens et violences de pucelles et autres femmes aient esté soubz umbre de mariage failles et commises par aucuns en noslre ville de Gand, par convoitise davoir leurs chevances et autrement, dont mauix et inconveniens irréparables se sont ensuivis et porroienl encoires plus faire, se provision et remède convenable ny estoit par nous mis, si comme ilz dienl... » ( 237 ) niidden der XIV* eeuw zijnen JViwe Doctrinael schreef, meldt ons uit zijnen tijd : « Men vint vêle lude, die plien Dat si ghemeine costumen ^lien, Ende ordineren niewe dinghen Omdat si willen sonderlinghen Dat niewe te kennen geven, Om daer bi te sine verheven, Ende prise ende siet hem na... i » 't Was ook zoo in Brabant en elders. Boendale sprak in dcr Leken Spieghel van lieden, die : a ... in die kerke staen ghepoyt, Ghelijc dat hem vrouwen poyen - Met hoornen ende met sloyen ^, Haer hooftslop ■* zo wide Dat men in elke zide Hare lijf scouwet an... » De boeren bleven bij dit vertoon van weelde en pracht niet ten achter, maar hulden zich in rijke stoffen, die zij voerden met bont, gesneden als voor de heeren der stad en der kasteelen; in 't kort — zij Irachtten, geb'jk een Fransch dichter der eerste helft van de XIV^ eeuw zegde, <• Pour les bien nobles ressembler, » gevoelende dat zij vrij en rijk waren. De beschaving werd ongemeen in de hand gewerkt door de * Uilgave van Ph. Blommaert [Oudvlaemsche Gedichten, III, 77, v. 222- 228. 2 Poyen, opsieren. 5 Sloyen, soort van vleugels of waaiers, van achter uitstekende aan de zoogenaamde hoornen, en met deze het hoofdhulsel der middeleeuwsche vrouwen uilmakende. Zulke hoofdsieraden ireft men nog aan bij de boerin- nen van zekere streken in Brabant en Vlaanderen. * De cpening van een vrouwekleed, waaronder het hoofd gestoken wordl, dus de hais van 't kleed. ( 258 ) beoefening der dichtkunst in de beide talen des lands. Het Latijn had, in 't midden der XI IP eeuw, schier overal als taie des be- sluurs uitgediend *, en 't Franscb was reeds in 1 197, het Dietsch in oorkonden van 1249 ^ door onze wethoudersgebezigd. Dit was te danken aan den invloed der burgerij, ondersteund door den kleinen adel, en aan 't gebriiik der volkstalen door de dichters van dien tijd. Een gansche ommekeer was in de lelterkunde gekomen. Op de heldensagen der oude barden en de Karlovingische zangcn was de berijmde roman of épopée en 't minnelied gevolgd, zoowel in bel Dietsch als in het Franscb, maar meest, althans wat de gedachte betreft, van zuidelijken oorsprong. Die zangen verheffen bel avontuurlijke leven en de dappere daden der ridderen, bene- vens de liefde, en maakten de schoone kunne tôt een voorwerp van diepe vereering. Ongevcer twee honderd jaren bleef deze letterkunde in bloei, maar uitsluitelijk voor den adel gescbapen en beoefend, den boorder of lezer voerende naar eene overdrevene, onnatuurlijke gedachtenwereld, kwamen de geestelijke stand en de verstandige leeken ten laatste tegen haar in verzet, en er ont- stond cène nieuwe scbool, welke, meer dan bloote uitspanningvan de edele dichtkunst vorderende, het idéale of denkbeeldige leven verving door eene alledaagsche, praclische werkclijkbeid. De nieuwe scbool leverde, onder andere merkwaardige gewrocbten, Reinaerl de Vos, geschreven in 't ecrste vierde der Xll*" eeuw, een ecbt mcestergewrocbt, waar geene vrcemde lelterkunde iets evenwaardigs vermag tegen te stellen. Ook Fransche dichters bewerklen de oude dierensage, en le Couronnement de Renart, alsook Renart le Novel, erkent mcn als allervoortreffelijkst. * Behalvc, evenwel, voor de sladsrekeningen, welke meest lot het einde der XIII ^ eeuw in 't Latijn opgesteld bleven. Maar misschien was dit eerder aan de gemeenteklerkeu, al mannen van studie in dien tijd, te wijten? ^ Zie B. DuMORTiER, Notice sur Vépoque de l'introduction de la langue française dans les actes publics au moyen-âge, voorkomende in de Archives Tournaisiennes, 30:2-504. — Zie ook de oudstgekende Fransche en Vh\amsche charter bij Serrure, Geschiedenis der Nederlandsche en Fransche lelter- kunde in Vlaanderen. . { 239 ) Met Jacob van Maerlant vooral (geboren omirent 1220, gestorven in 1300), verkrceg die diciiterlijke Icerschool eenen grooten invloed en deed de beschaving in ons land met reuzen- schreden vooruifgaan. Hetzij « de vader dcr Dietsche dichter al gader » de veder opvat om te onderwijzen, of den roskam om te hekelen, of een vroom, stichtend lied aanlieft, overal komt liij voor als een groote denker, een warme vricnd des volks, een voorvecliter van waarheid, wetenschap en wijsheid. Vooral was 't zijne betrachting, de menigte te onderrichlen en den kcnnis- schat te ontsluiten; de wetenschap, verborgen in de Latijnsche schriften, en alleen voor geestelijken en eenige weinige andere uitverkoornen, mede te deelen aan 't geraeen door behulp der moedertaal; den evenmensch zedelijk te verbeteren. Andere dich- ters schreven rijmkronieken *, welke te zamen met de opkomende tooneelstukken van ernstigen en boertigen aard (de eerste aan- vankelijk onder de godsdienstige plechtigheden vertoond) aan- zienlijk bijdroegen tôt vermeerdcring der kennis van de ker- kelijke en wereldsche geschiedenis. De Vlaamsche schrijvers inzonderheid beseften hunne maatschappebjke zending volko- raen, en hunne kloek uitgewerktc poëzie had den heilzaamsten invloed op de vorming van liet mannelijk, krachtig karakter der poorterij, die de macht der edelen wist te fnuiken. Zoo is het niet te verwonderen dat de democratische geestten onzen zoo levendig werd, ja dat de strijd tegen 't onrecht wcleens aanleiding gaf tôt groote ontevredenheid en denkbeelden deed onlstaan, welke zich lucht gaven in schriften tegen de rijken. Zelden toch werden harder woorden gezegd dan door den Waalschen dichter eener satyre van de XIV^ eeuw, die eenen goochelaar en monnik spre- kend tôt elkander doet optreden, en schinipt en gceselt, en hoewel hij zijne uitvallen door den priester doet verzachten, toch zegde wat hem op het hart lag; geen enkele stand, zelfs * Noemen wij enkel Jan vais Heelu, die den Slag van Woeringen schreef; âeGrimbergsche oorîog; de Brabantsche Yeeslenen Vandenderden Edward, door BoENDALE, onder de Vlamingen; Jean en Gilles le* Bel, Jean d'Outre- MEusE, Gilbert de Tournai enz., onder de Walen. ( 240 ) de boerenstand niet, vond bij hem genade. — « Sire (zegt de dichter tôt den pater) : « — Sire, raisons est morte, ne m'en parlés jamais Car je prains loyauté et tricherie lais * Chevir ^ ne me porroie, car il n'est clers ne lais Qui ne soit bareterres ou en dis ou en fais. » — Amis, tu dis péchié; trop seroit grand damage S'il n'estoit des preudomes. S'uns fox dit son outrage, Ne pren pas garde à lui, mais aies bon corage : Ensi conquerras-tu dou saint ciel l'iretage. i; — Par foi, je vous croiroie, se me saviés nommer Mestier dont je me puisse chevir sans baréter — Ge te l'ensaignerai : se te vés labourer En terres ou en vignes, bien te porras sauver. » — Certes se vous crérie, trop seroie musart. Païzant de village scèvent plus de renart 5 Que nulle gent qui vivent : trop sont de maie part. Vilain * seront preudome, quant chien venderont lart. » — Amis, il ne sont mie tout d'une volenté. Les loiax laboureurs taigne s Diex en sainte ! Quant de ce ne me crois, je me sui apenlés, Que boulengiers de viegnes plain sont de loiauté 6. » Dezelfde gevorderde denkbeelden vinden wij terug bij eenen kroniekschrijver, te Âalh geboren in de XIV*' eeuw, en die den armen, deugdzamen boer verheft boven den ondeugenden edel- man : « 11 te vault mieulx d'ung vilain estre Engendré sage et vertueux, Que d'ung noble home avoir prins estre Et estre fol et vicieux. Le fils d'ung noble home est ignoble Et vilain, s'il vit vilement; Mais le fils d'un vilain est noble Et gentil, s'il vit noblement. » ^ Lais, je laisse. ' Chevir, acquérir, se servir, s'aider. ' Renart, ruse. * Vilaiîi, dorper. 5 Taigne, tienne. 6 Hs. N» 10,576 der Burgondische Bibliotbeek te Brussel. ( U\ ) Gedachten van enkele ontevredenen warcn dit niel : de schriften van vêle onzer middelceuwsclic dichters bevatlen, zoo niet zulke bepaaid socialistische beginselen, als hier staan uit- gedrukt, dan toch» bij Maerlant onder andere, uitvallen tegen de grooten, ontstaan uit de heilige zucht naar recht en recht- vaardigheid, en die meer dan eens onze voorouders de wapens in de hand hebben doen nemen om verdrukking en willekeur le doen ophouden. Intusschen, was de tijd der middeleeuwen onder stoffelijk opzicht somber en droef geëindigd, gebeel anders was het op verstandelijk gebied : het eerste vierde der XV^ ceuw had de rijke bron van algemeene verlichting, de boekdrukkunst, zien geboren worden een nieuwe dageraad brak voor de bescha- ving aan. i TosiE XXXII. IG (2f^; VHP HOOFDSTUK. NieQwere tijden. — Algemeene oogslag. — Religietwisten. — Toestand van den landbouw in de XVI'= eeuw, — Zeden en bescliaving. — Gilden. — Rederij- kers. — Dorpskermissen, — Kleederdracht. Nicuwe tijden, nieuwe bcgrippcn, nicuwe loestanden; weldra nieuwe ommekeer in de maatschappij. Wij liebben den naeht der barbaarschhcid zien opklaren voor de koesterende zon der chris- tene bescbaving; de fcodaliteit zien wijken voor de opkomende niacbt der genieenten ; den ijzeren arni van den gebieder zien neervallen voor de liefelijke verscbijning van de Vrijbeid; niaar nu wij nog slecbls de sebira en scbaduw voor onze oogen bebben van de groole maclit, die eeuwen lang de samenleving bebecrscbte en ricblte, kost bel ons niets te erkennen dat zij ook goeds plecgde en bare zending in de vvereld beeft vervuld. Wij mogen het, inderdaad, der feodaliteit danken, dat zij de samenleving hoedde voor regeeringloosheid en den weg des vooruilgangs ont- sloot; dat zij den familiegeest en 't eigendomsrecbt, die twee groote grondslagen der maalscbappij, versterkte, en elkecn bet bescf gaf zijncr kracbt, waardigbeid en vrijbeid, betgeen de vorige tijden niet vermocliten. Door baar waren de buiselijke zeden en meteenen bet sociale leven gelouterd en ontwikkeld, allbans de wapenlicden van boogen stand, die 't gebied badden en de Iciding, bad zij den degcn onigegord en 't barnas aange- gespt oni de zwakbeid en bet redit te verdedigen, teiwijl zij 't gevoel van eer tôt bet boogste punt opvoerde. Zijn 't belere tijden, die wij nu zien aanbreken? Gaat de nieuwe bescbaving eene meerdere ontwikkeling aan de vrijbeid geven, zal de volks- welvaart, tijdens de middelecuwen ten toppunt gekiommen, vooruitsnellen met de gedacbtc? Heteerste, wat wij nu opmeiken, is de builengewone versler- king der vorstelijke macbt, de inricbling ccner besluurlijke cen- ( 245 ) iralisatie, waarvan nien in de middeleeuwen schier geen gedacht Iiad. Wij hoeven niet meer te zeggen om te doen zien dat de bloeitijd der groote gemeentcn icii einde, de gang der vrijhcid hierdoor raerkelijk gestremd was. De beschaving, lot hiertoe uitsluitelijk gcsteund en voorgelicht door liet christendom, slaat nieuwe wcgen in. Wonderbare zaak! De berstelling van de letterkunde der Grieken en Romcinen, door de kloosters voorgestaan en verbreid tcn gevolge der duizenden afschriflen, die daarvan gemaakt werden, bracht de zoogeheelen « renaissance » le wecg, niet enkel in de kunsten en fraaie lelteren, maar tevens terugwerkende op staatkunde en zeden, en ten laatste allerwege den invloed der paiizen verzwakkende. De hervorming lag in bet genioed van velen lang voor zij een feit werd , en 't is eene crkende waarbeid dat zelfs de Roomscbe geestclijkheid den weg voor haar baande : in de hooge sferen (zegt een kalhoHeke scbrijver) door het gémis aan grondige studie ; in de mindcre rangen door bedorvenbeid. Ailes sebeen er toe mee te werken ; de vorsten , loldan loe door den geesteb'jken scbepter van Rome in bun gezag gekorlvviekt, slreefden naar onbeperkt gezag; de leiders vonden eenen macbligen steun in de boekdrukkunst, het uitstekendsle middel van propagande; terwijl de rcderijkerskringen zicb door den stroom der nieiiwe denkbeelden lieten medcslepen en er misscbien de meesle van al loe bijdroegen om de gemoederen lot de nieuwe geestesom- wenteling voor le bereiden. De bervorming bad evenwel niet alleen met de Spaanscbe Iroe- pcn en vêle gemeenlelijke wetbouders te worstelen, ook de boe- rensland toonde zicb, voor verreweg bel grootsle deel, vijandig aan de denkbeelden, welke ganscb bet stclsel, waarondcr bij tame- lijk vrij en gelukkig bad geleefd,dreigden in dengrond te boren '. * « Peri,'entes tameu illos (iconomitchos) infestîs armisundique sggrediun- tur ruslici, cxsisque corum pluribus, reliquos fugant. » Zoo scbrijit Strada, {de Dello Belgico, I, 231). Reeds vroeger had hij ten aaiizien der omstrcken van Rijsel geschreven : « Obvi Seclinenses aliique ejus viciniœ coloni, raptis undique telis, paratos sese ad propulsandam religionis injuriam oslendunt. » ( 244 ) Wanneerde Statcn van Rolland nog in 1587 de verklaringafleg- den, dat gccn liende deel der ingezetenen de hervormde icer aankleefden (in de dorpen vermoedelijk), dan was zulke verliou- ding der Belgische boeren tôt die der stedcn zcker nog grooler *. Dien ontzagwekkenden kamp te besclirijven valt niel in ons j)lan ; cenieder toch wcet, hoe gcweldig de schokkcn zijn geweest die het vadcrland er door ondervond, maar wat misschien min- der is gekcnd is de toesland, dien hij voor de plattelandsehe bevolking in het leven riep. De rampen, welke vroeger op ver- schillige plaatsen, wel is waar dikwijls herhaald, maar toch meestal slechts voor korlen tijd de bevolkingen hadden neergcdrukt, hieldcn nu meer dan twintig jaren schier onafgebroken aan en wel ovcr gansch de uitgestreklheid van België.... Wij nioeten, om een denkbeeld van dcn toesland te geven, ons bepalen lot eenige breede trekken en enkele vluchtige schetsen, hier en daar uit de jïienigvuldige voorbeelden, die bij de hand liggen, gekozen. Niet zoodra was het volk in beroering gekomen, of gewapende benden liepen het land af, verwoestende niet alleen de kerken en kloosters, met al de gedenkstukken der middeleeuwsche kunst en de onschalbare handschriften, welke de gescliiedenis der cerste tijden van ons volk behelsden; maar plunderden en beroofden ook het arme landvolk en verjoegen het van 't ouder- lijke erfgoed als de minste poging werd gewaagd om eigendom of personen le beschermcn. Dan kwaraen de koninklijke soldaten, (lie evcnvecl geweld pleegden en door allerlei afpersingen het lot der buitcnlicden nog honderdmaal erger maakten. Wanorde in den staat, schrik en angst in elke gemeente, onrust en jammer ' Zie Groen van Prinsti:rer, Handboek van de geschiedenis des Vader- lands, § 199. Het bewijs Liervan is te zoeken in de vervolgiDg der Hollandsche boeren door Sonoy, breedvoerig bij Hooft aangeteekend , alsook in de omstandigheid, dat, toen de Staatschen ten jare 1581 de boeren in Friesland onder 't krijgsvolk in slagorde stelden, zij bij de ontmoeting met de Renne- bergschen, zonder slag of slool af te wachten, met wapens en al over de sloo- len, beken en grachten sprongen en zelfs de overige manschappen in liunne vlucht medesleepten. (Van Meteren, Nederlanisclie Geschiedenissen, III > b02.) (243) aan elke haardstede, verval en verwoesting alom — ziedaar in weinige woorden de geschiedenis van liet hachelijke tijdvak, welke gansche boekdeelcn beslaat, waarin nien niets ontwaart dan Irancn, bloed en vuur, galgcn en brandstapels, slachtcrijen op grootc en kleine schaal, liaat, verdelging en vloek ! De schroraclijke belastingen, door al de parlijen geëischt, en de gednrig herhaalde strooptochten der zwervende krijgsbenden hadden aile kassen uitgcput; maar er was nog eene andere onistandigheid, welke den toestand der dorpelingen oneindig vcrergerde, nanielijk de krijgskarwei, duizendmaal hatelijkerdan de minst populaire dienstplicbt der vroege middeleeuwen. leder dorp moest bestendig voorzien zijn van legerwagens, paarden en voerliên om 't reisgoed der troepen van de eene plaats tôt de andere, ja van 't eene eind des lands toi het andere te voeren, en niet zelden vvaren de boeren nog van den eenen tocbt niet terug- gekeerd als reeds een ander bevel toekwam om nieuwe benden te volgen. Waren de troswagens niet gereed, dan kwamen de soldaten geweld plegen, het dorp op schatting stellcn en de boeren, 't mes op de keel en de tromp op de borst, dwingen om spoed te maken. Welhouders, landlieden, geestelijken, de nota- belste ingezetenen der gcmeenle werden veelmaals als gijzelaars weggevoerd en moesten dan te duren prijze door de overgeble- venen worden afgekocht *. In dien toestand, men begrijpt hei- licht, gingen duizenden en duizenden landlieden op de vlucht, om in de eene of andere stad persoonlijke veiiigheid en meerdere rust te vinden; ook waren de meeste steden vol buitenlieden, die daar al Iiun lilbaar gocd en hun vee gingen beveiligen, maar ook somtijds daar zoo veel overlast veroorzaakten dat zij door de wethouders vverdcn gedwongen eene andere toevluchtsplaals te gaan opzoeken. Niets mcer bezittende, kon de boer niet voldoen aan de hem opgelegde belastingen en was de regeering wel verplicht de gemeenten gedurig geheele of gedeeltelijke vermindering van *■ KuYL, Hoboken, 51. De boeren van deze gemeente werden ten jare 1572 tôt in Vlaanderen en Friesland gezonden. ( 246 ) contribuliën te vcrleenen. Verzockschriften, door de dorpen van Brabant aan de Slaten dezes gcwestes met ziilk doel den 12 De- cember 1587 toegestuurd, hangen een waarlijk treurig tafereel op van de ellende, waar toen het platteland in gevallen was. Ziehier den toesland van eenige gemeenten : Esschen had geenen enkclen inwoner meer. Kaimpthout, wa&r voor 't uilbarsten der religietwisten 750 com- raunicantcn waren, telde nu geene 6 huisgezinnen meer. Westmalle had van de 300 huisgezinnen er nogslechts 24, die schuilplaats gekregen hadden op 't kastcel. Zandlioven telde maar 40 bewoners meer. Halle [St-Marten] was onbebouwd sedert \ 579, na welk tijd- stip er nog 1G dorpelingen werden geteld, die hun verblijf hadden raoeten nemen in de kerk. Oostmalle had zijne bevolking van 550 communicanten zien vcrsmeUen tôt 55 schamele huisgezinnen. Lille, met 700 communicanten, had er geene 60 meer. Voorscholen (Viersel) was gansch afgebrand en verlaten. Massenhoven telde nog enkel 6, Herenthout nog 60 bewoners. Gansch de bevolking van Wechel-ter-Zancle bestond uit 40 zielen. Kasterle en Loenhout waren zoozeer door plundcring en brand geteisterd, dat mcn er met moeite eenige dorpelingen aantrof. Wtnistwezel had nog eenige ingezetenen, die huis moesten houden in de kerk. Meer had de vier vijfde gedeelten zijner bevolking verloren. Minderhoul bestond nog uit vijf zcer schamele hutten. Worlel en verscheidene andere gemeenten waren gansch een- zaam en verlaten... Bij Van Grasen [Handschriftelijke kroniek), lezen wij verdcr, dat de Staatschen den 4 Augustus 1585 een groot gctal pacht- hoven en schuren, vol graan gelast, te Hoevcn en Boekhout, alsmede de dorpskerk van Vremde, in brand stakcn. 't Jaar nadien, zegt dezelfde schrijver, verergcrdcn de soldaten hunne aklen van barbaarschheid door een echt beuienwcrk : zij staken 't vee in de stallen dood of voerden 't mec, braken de huizen af, ( 247 ) beroofdcn de licden van kleeren en lijnwaad, sloogen eenigen armen en beenen aan stukken, of vclden ze ter plaatse dood, en pleegden op vrouwen en dochlers delaagste misliandeIingen...Den 10 Juni verbrandden de Staatsclien de kerk van Broekhem, den molen van Vremde en schicr al de liofsteden daaromtrent. Den 24 Augustus werd Duffel aan de vlammcn overgeleverd en vêle i[igezetenen doodgeslagen. Het jaar nadien werd de kerk van Heist-op-den-Berg afgebrand en bleef ook daar veel volk dood. Eindelijk den 26 iMei 1589 staken dezelfde troepen 't vuur aan de kerk en den molen van Wommclgcm, waarbij weeral een groot getal boercn hun leven en bun goed verloren. Dit ailes gesebieddc in gcmoenten, welke zeker niet onder de rijkste des lands te tellen waren ; wat moct bet dan geweest zijn in de plaatsen, waar bet volk door eeuwenlange werkzaambeid tôt eencn boogen trap van welvaart was gekomen en de boer er « warm » in zat? Het antwoord op deze vraag vinden wij gedeel- telijk in den toestand van 't bloeiende Land van Waas, waarom- trent de kroniekscbrijvers verkiaren dat die streek gedurende al den lijd der onliisten de groote voorraadscbuur was van de lé- gers, welke van Vlaanderen naar Brabant of Zeeland trokken Een niet min batelijke dienstplicht als bet gedwongen vervoer der legerbeboeften was bet wacbtbouden in beslotene steden of aan de grens, den landlieden opgelegd, terwijl de dorpelingen wisten dat middclerwijl bun eigen goed weerloos was overgela- ten aan de roofzucbt der tuebtelooze troepen, bunne ecblgenoo- ten en docbters aan de woestbeid der eervergetene krijgsbenden. Dergelijke verplicbting werd, onder andere, in 1577 opgelegd aan de bevolking van Couvin en Boussu, welke laatste weigerde, docb dit verzet beziiren moest met bet verlies van a! bet vee, dat er in de stallen gevonden werd. Een Brabanlsch klooster, dat altijd veel zorg bad besteed aan zijn uilgestrekt landbouwbedrijf, nanielijk de priorij van Belb- leëm, le Herent, was door de partijcMi zoo zeer geplunderd gewor- den, dat de scboone inricbting scbier te niet was geraakt. Jan de Cokere, prior^ stelde daarover in \o9i de volgende verklnring op: « In den yersten nopende ende aengaende die bertsteden die ( 248 ) ghclcyhen zyii int syn quartier oft gehuecht van Oesterhem. rontsomme liet clooster van Bethieeni, onder Herent gheleghen, in den gooden tyt, wcl gcweest te hebben XVll huysghesinne en is cnde daller int selve gheliuclit doen ter tyt waren onder die voorsclireve huysghesinne wel drye ploegen, daer nu niet een en is. Ende dit selffste godshuys doen ter tyt hadde drye ploegen daer sy nu maer een en hebben, qualyck gespannen. » Item, 't voerschreve godshuys hadde, in den voerschreven goeden tyt, wel of daerontrent neghentich verckens, soe groel, soe cleyn, nu niet een. » Ilem, noch doen ter tyt wel Iwee honderd, somtyds drye hon- derd scapen, nu niet een. j> Item, noch doen ter tyt wel achlhien borne beesten, nu maar XII. » Item, noch doen ter tyt wel hondert en XL hinne en hanen, nu maer sesse. » Item, noch daerenboven hadde ons godshuys doen ter tyt drye treffelycke duyffhuysen die jaerlyck wel uitbrachtcn hon- dert duyveii,nu lecnemael ghedestrueert ende verbrant, soe dal- ter niet een duyffhuys en is *. » Het dorp Linden was in 1397 geheel en al ontvolkt. De meier Jan van Vlasselaer getuigde in een openbaar schrift « voer de rcchtveerdige waerheyt, dat binnen den voerschreven dorpe ende heerlycheyt van Linden tegenwoordelycke niet en syn, noch in vêle jaeren niet en hebben geweest, cenige huysen ot inwoonde- ren derselve,maerdat alleen dcliuyssen binnen den voerschreven dorpe ende heerlycheyt, voer de troublen, syn ail te samen gehee- lyck ende gansscheIyckaffgebroecken,vervoert ende't houtdaer- alî gecomen verbrant byden soldaten, ten tyde van 't groot garni- soen,annoLXX VIII ende LXXIX (1578-79) binnen dcr stadtLoven gelegen hebbendc ; sulx dat Iselve dorp is gchcelyck ende ganssche- lyckgedepopuleert vanallen ingesetenen ende onbewoont,in sulc- kervucgcn dat in Iselve dorp niet meer en is staende dan een huys van plaisance, toebehoirende joncker Peeler van der Tommen, » Van Even, Mengelingenvoor de Gescliiedenis van Brabant, bl. 77-78. ( no ) gnnsschelyck geruineert ende uytgebrokcii, sulcx dnt tselve is Oîibewoonbacr, mede eene dcsolale affgcbraiulo kercke ofte ca- |)clle...i. » Heverle, Oud-Heverlc en Eigenhoven bodcn op 't ciiide der XVh ecuw ook niets dan puin en wildernis aan. Daar waren, iiilwijzens de vcrklaring der wetboiidcrs van 1598, negen en twinlig bofstedcn ce, vvaarin wij onder andere lezen : a ... Seniblablement deffendant à tous fermiers, censiers, laboureurs de vendre ny transporter, ny mener au debors dudit village aucuns fourrages. » Pareillement est probibé d'abbattre ny coeiller pommes et poires sauvages avant les termes pour ce limités et désignés, si comme pour les poires avant le mois d'aoust, pour les pommes avant la St.-Remy *. » — De wilde vruchten, biervoren vermeld, dicnden doorgaans toi bet vervaardigen van cider of appeldrank. Dank aan de uitgebrcide betrckkingen, welkeonze middeleeuw- scbe bandel met de verslgelegene landen van Europa onderbield, alsook de reizen, welke vcrmogende lieden uit bloote nieuws- gierigbcid en zucht naar meerdere kennis tôt in andere wereld- deelen, ondernamen , was in de XV 1^ eeuw de moesbof met ver- scbeidene nieuwe groenten verrijkt, die de ontwikkeling der landbcbouwing bevordcrden, gelijk zij de tafel der grooten met nieuwe spijzen vcrrijkten. Op de groene kool van Milanen badden onze boercn de spruitlaten wassen, die, naar andere landen zelfs vervoerd, voor ben eene nieuwe bron van winst werd. Brabant leverde reeds ten jare 1597 de beste snijboonen, bier ingebracbt door kooplicden, die in betrckking waren met Turkije. Het scborseneerzaad werd bier ingevoerd uit Spanje op bet einde der XV^ eeuw. In 1597 bracbt men te Anlwerpen bet zaad van den konkommer en de zurkel. Daarentcgcn vroeg Engeland ons op bet laatst der XV*" eeuw zaad van articbokken, rneloenen, koolen, salade, benevens stekelbezië- en abrikoosplanten. De andijvie werd bier gekweekt voor 1548, maar de aardappel, in 1588 door Pbilip van Sivry, béer van VValbain en gouverneur ^ Annales du Cercle archéologique de Mons, VIII, 208. ( 255) van Bergen, aan Clusius gegeven en door hem bekend gemaakt, zou nog ongeveer Iw ee eeuwen moctcn wachten vooraleer het brood der armen te worden *. Was in de XVP eeuw de loesfand van den leenhouder jegens den leenheer al veel veranderd, tcn voordeele van eerslgcnoemde, de betrekkingen tusscben eigenaar en huraar bleven nagenoeg gelijk als in de XV* eeuw. Eene pachlakte van 1559 betrekkelijk eene bofstede te Erondegem, en die samengestcJd was uit land, bosch en nieersch, ter grootte van 44 bunder, geeft op als buur- waarde 2 godspenningen en 150 Karolusgulden 's jaars, iOO pond boler, ingelegd in looftijd, vier steenen vlas, en een vet lam te Pascben of le Sinksen, 1er begeerte van den eigenaar. De betaling moesl gedaan worden bij helft, te weten op St.-Jans-en op Licht- misdag. De eigenaar bebield tôt zijn gebruik de kamer boven de vont en gelastte den pachter met de herstelling en 't ondcrhoud van stakcn en leem , waaruit men mag opmaken dat toen nog aan de boerenbuizing geen baksteen werd gebczigd. leder jaar moest de paehler de daken beleggen met 100 pond stroo en '( bout der opgaande boomen mocht door bijl noch door snoeimcs worden verminderd. Op bemest land mocht de pachter niet meer dan iwee opvolgcnde vruchlen lelen, en ten einde den houtkweek te begunstigen werden hem 2 schellingen, Parijzische munt, loege- zcgd voor icder eiken of wilgen plantsoen, dat bij slellen zou. De nfgaande pachter leverde zijnen opvolgcr zeven bunder bezaaid met koorn, gewonnen in brake en in niest, alsmede zeven bunder linzen, gewonnen in rogge stoppels ^. * De pauselijke legaat had ivvee aardappelen aan genoemden heer gegeven, en Clusils maakle deknollen door de gravuur in eene beschrijving bekend. (Zie Ch. Morren, Notions des sciences naturelles, 4^ partie, Butauiqve, 82. \ "^ « Den 11*^1 dach van hoymaenl anno XV'^ ende XXXIX zo vei huerde Jan Tytgat doude an Audries Boston f^. \V., een zyn goel ligghende in Heede- ghem, grool XLIII bunderen onder landt, busch endc meersch ende emmer alzool Clays Vierick ghebruucl heefl met Iwee godspenuinghen, eenen pacht van XVIII jaeren wesende, twee pachten elc van neghen jaeren, wanof dese iwee pachlen innegaeu zullen te Meye anno XV" een en veertich eerslconi- ( 256 ) In 't kort, de mecstc raiddeleeuwsche voorwaarden vindt men in de pachtaktcn dcr XVI* eeuw weinig of niet veranderd terug, tenzij dat de hiiurwaarde lioe langer zoo meer in muntspeciën werd gevraagd. Een pacht van verschillige partijen land bij Me- mende, ende alzo voortsde voorn, XVIII jaeren lanck gheduerende, eude dalle oiTime de somme van hondert ende vichlich karoius guldens Isiaers, eicken guldenen van werde van veertich scell. par., istick, hondert ponden bueter innegheleyt, in de raepe looftyl, vier steenen vlas ende een vet lam, le betae- lene desen pacht ten tween payementeninelcjaer,te wetene lelcken St.-Jans- messe ende lichtmesse, wanof deerste payement vallen ende verschinen zal le lichtmesse anno XVc ende een en veerlich leerste, ende dander payement le St.-Jans messe W'^ iwee en veertich daernaer volghende, ende alzo voorts van payemente te payemente , XVIII vromen heffende ende XVIII pachlen ghel- dende, te betaelene ende leverne de voors. hondert pont bueter in den raeptyt ende llam le Paeschen of Sinxene ten wille vanden voorn. Jan Tytgat, dies es bespreck dat den voorn. Tylgal of zyn huusvrouw ofte zyn hoirs ende naercommers thueren wille uulhauden de camere boven de vaute, den voorn. pachtere moet houden ende onderhouden aile de huusen ende slallen wesende op tvoorn. goet van staken ende leeme souffisautelic alzoot behoorl, moet ooc legghen aile jaere op de voors. huuse hondert larwen geleys oncost den voorn. Tylgat, den vcorn. pachler en mach niet hauwen met haex noch haumes an eenige opgaende bomen wesende op 't voorn. goet, den voorn. pachter en mach maer sayen Iwee vromen in een mes, den voorn. Tydgal zal de huusen, boomen ende hau den pachter leveren ten aengaene van den pachte, die hy thenden pachte zo goet ende den nombre leveren moet by gelale, den voorn, pachter zal hebben van eicken plantsoene isy eecken ofte wulghen die hy planten oft zal op laelen groeyen synen pacht gheduerende op tvoorn. goet zal dacof belalinghe hebben van den voorn. Tylgat ofte zyne hoirs ende ancommers II s. p. van eicken plantsoene becle- ven zynde, die hem afslach doen zullen thende pachte in minderinghe van zynder somme die hy sculdich wert ter causen vanden voorn. pachte, den voorn. afgaenden pachter zal leveren den voorn. Andries Boston in leeninghe den nombre van zeven bunderen coorens wel ghewonnen in brake ende in messe ende VII bunderen lenten ghewornen in cooren stoppele, zal hebben ende ontfaen al de vetle in den messincput tsynen proufryt,zal ooc den voors. afgaenden pachter laeten VI of Vil bunderen landtsghescyfelt alzoot behoort, iwelcke den voorn. pachter Ihendcn voorn. XVIII jaeren zo goet leveren moet alzoot behoort ghelyck voors. es, met condiiien erde bespreken indien den voorn. pachter in ghebreke waere ende sculdich zynde twee gheheele jaeren vul ghevallen ende onbelaelt, in dat cas zo hef fi den voorn. Jan Tylgat ver- ( 257 ) chelen werd ten jare 1524 aangegaan voor den diiur van vier en tvvintig jaren, met besprek (in vêle akten van den onitrek der genoemde stad voorkomende),dat de huraardaarop geene huizen mocht tirnmeren; dat de pachter of zijnenakomelingen de grach- ten der weiden bchoorlijk onderboudcn en afsluiten mocst enz. *. huerder ofte zijne hoirs ende naercommers cause ende aclie hebbende den voorn. pachter te priverene van zynen voorn. pachte ende ohcie den voorn. pachter te doen verhuusene indient hemlieden beliefde, aïs dien by hem ver- huert hebbende. Dit was ghedaen ter presenlie van Willem Bosloen, Geeraert van den Ende ende van den voorn. Andries, Gilles Willems, Jan de Jonghe, f'. Joos, Jan Noppe; hier of zo es borghe bedeghen den voorn. Willem Bostoen nopende den voorn. pacht ter presentie van Andries Nemegher ende Pieter Willems, scepenen van Haerlebeke. » (Schepenenboek van Aalst,'[^o9.) * « Opten XXIll dach van Octobre annoXY^XUlF soo heeft Jacob Robbyns voer hem selven synen hoys ende na commeliughen gheliuert ende te pachte ghenomen jeghen heeren Aerde van Diest, heeren Janne vander Aa, riddere, ende Janne Staes, aile rentmeesters van de stede van Mechelen, alsulcken diversche partseelen ende plecken van vvijnnende lande gheleghen opten pas, met oock eenen beempdeken gheleghen neven dbollewerck , aandie beke aldaer, ende oock met eenen cleynen stucxken vvynnens lants gheleghen over de brugghe aldaer, ende es driehoukich, ende dat in aile der manieren alsoo wylen Jan Wouters dat te liouden ende te bedreven plach, eenen termyn oft spacien van vier en twintich jaren lanck gheduerende,deen naer den anderen vervolghende, elcx tsiaers, voor ende omme sesse peeters, elcken peeter voer IIII s. d.VIBrab. gherekent altijts vallende ende verschinende tôt Kersmisse, daer af dat ierste jaer vallen ende verschinen sal tôt Kersmisse int jaer XV" ende vyfthiene ende alsoe vervolghende de voorts. XXV jaren lanck ghedue- rende, met vorvvaerde ende condicien hier inné bevorweert ende onderspro- ken, als dat de voers. Jacob Robbyns ende sine nacommeliughen gheene huysen en sullen moghen setlen oft doen maken op dat voers. lant, noch oock voer dat lant op der heeren strate; item voorls soe sullen de voers. Jacob ende syn nacommelinghen ghehouden syn aile dat voers. lant ende beempde- ken te doen beheynen ende begraven tôt haerlieder coste ende lasle, alsoe sy daer af prouffyt willen hebben, sonder der stad cosle ende last; item soe es vorwaerde vvaert bij alsoe dat in toecomende tijden de regeerders oft rent- meesters van der stad voers. eenighe stercten-vvouden maken aen den pas voers. of daer omirent, ende men daerloe behouven soude eenighe van den voors. plecken lanls oft dbeemdeken, dat sullen de voers. rentmeesters daer toe moghen aenveerden van der siad weghen, daervore af cortende dat rede- lyck syn sal, altoes tôt der discretien van den rentmeesters voers.; item es Tome XXXII. il ( 258 ) Nagenoeg al hetzelfde vinden wij in de pachtakte van 't Goed te liij/wve, omirent Ninove, en dat ten jare 1566 door Frans van de Kethulle, een der beruchte aanleiders der Gentsche hervormers, toebehoorde. Buiten de reeds vermelde voorwaarden met betrek- king lot huizing en land eischte de béer van zijnen pachter dat bij bem tweemaal 's jaars met paarden en wagen lialen en dan weer te buis voeren zou, op den tijd, dien de eigenaar beliefde te kiezen. Het pachtersrecbt was besproken,maar daarentegen kreeg de biiraar last om de onvoltooide ingangpoort van 't bof te doen voltrekken en daarboven een kamertje te bouwen,gelieel en al op eigene koslen. Eene andere voor den boer ongunstige bepaling luidde, dat na zijn overlijden zijne vrouw nocb kinderen op het hof mocbten blijven K oock voerwaerde soe wanneer dalmen opNeckerspoeleoft daer omirent stee- weghen wille, dal men als dan aldaer sal nioghen savel halen aen deen syde daer men dal ghecoslumeerl entle gheplogen heeft te halen, ende om dat memorie sijn soude voer den toecomenden lijt vander voers. hueringhe, soe hebben wy rentmeesters voers. dil doen leekenen te jare ende daghe voerg. in den regisler glieheelen troolboeck. » (Reg. N° 852, bl, 112, in 'l stadlsarcliief van Mechelen.) ' « Allen denghonen die dese présente lettren zuUen zyen ofte hooren lesen, scepenen ende raedt der slede van Gheudt, saluai, met kennessen der waerheden doen le wetene dat hedent date deser hieronder gheuoopl, voor ons commen ende gliecompareerl zyn in persoone, Franchois vander Kcllmlle, over een zyde, ende Joos de Mets, filius Cornelis, pachtere vvonende upl Goedl te Ryliove, inl landt van Nyenhove, 1er andere, de voorn. Fran- chois vander Kelhulle keude ende verclaersde in ioyalen pachle, hueringhe ende voorAvaerde ghegheven ende verhuert hebbende, ende de voorn. Joos de Mets ghenommen hebbende Ivoorn. pachlgoedl in aider manieren dal Iselfs gheslaen ende gheleghen es in huusen, hove, winnende landen, niersch ende hetlinghe, melgaders een half bunder ende twinlich roeden die plochle le hauden Jan Coppins, metlen zelven goede ghevouchl, met noch een dachwanl gbecocht vvesende by mejoncvrouwe vander Kelhulle, Franchois joncvr. moedere, van vvelcke gronden de voorn. Joos de Mets hem le vreden haiidl, ende ditle eenen Icrniyn van neghen jaeren , danof hel eersle jaer in- neghynck alf maerle zesse en Izeslich, ende hel eerstejaer naer vrome vallen zal te bamesse XV^ zevcn en izeslich, belalende elc jaer in zuveren ghelde, den voorn. pachl gheduerende, vier en veerlich ponden groolen Isiaers, van ( 259 ) Gaan wij nu iiaar West-Vlaanderen, dan vinden wij daar nage- noeg al helzelfdc, althans wat de hoofdvoorwaarden helveh/iGoed te Wingene, ter gemeente Mouden (Moen), eene grootte hebbende van 24 bunder, werd in de XVP eeuw verpacht voor de som van welcke XLIIII 1. gr. hem afslach doen zullen Iwintich scellinghen groolen tsiaers, uuten zelven goede gaende, ten proffyle vander capelrye van Pamele, le betalen ofle beweghen waer dat hy vvonachlich of residerende wcrdt, zon- der zynen cost, te betalene lelcken bamesse, up pachlbrake indient den ver- huerdere beliefde, met zulcken ghelde aïs teicken termyne cours ende ganck hebben zal binnen der stede van Ghend tende G. Ma', betaeit zal zyn van zynen demainen. Es oick bespreken dat de voorn. pachlere leveren moet den wyn die men oirboren zal omme drie messen in elcke weke, van ouder fon- dacie, die men celebreert in de cappelle vanden voorn. hove, al spachters coste, ende voorls de messen besurgen dat danof gheen ghebreck en ghe- buere. Item moet de pachtere aile de vromen, die onse heere God verleenen zal up het voors. goedt doe bringhen up tzelve goedt ende al istroo le messen bringhen omme te voerene up tselve goedt ten meesten proffyte vanden zel- ven, Jlem de pachtere en mach dit goedt niet veransaden binnen den leste drie jaeren. Ilem en mach dit goedt niet splyten noch oock eenighe sticken, voorts verhueren nochte tselve gheel goet, zonder het consent vanden ver- huerere. Item de pachtere moei oock wachten Igoedt van aile schade van be- heymene, quade strate ende dierghelycke, ailes tselfs pachters cost. Itrm moet planten vande snoyeliughen redelick ende tamelick zonder den cost vanden verbuerere, zonder oock de pachter eenich redit thebbene an dezelve upgaende boomen. Item moet de pachtere tvoors. goedt laten te zynen aff- scheedene in dricht, zade , messe, hoirten ende hoye de somnie van zesthien ponden grooten, ende bovendien de grachten in de merschen redelick ghe- ruumt.Itemghetydeghe luynenendeghetydeghelueken. Item moet de pachtere voorts doen al dat loyalen pacht inhoudt ende begrypt. Item moet de pach- tere onderhouden te zynen coste ende zonder afslach aile de huusinghen van reparatien, hoedanich die zyn ofte ghebueren mochten, tenware dat eeneghe vande voors. huusinghen by ongheweerle ofte dierghelicke bedorven worden, zo dat men se niet en mochle helpen, dat zoude wesen ten lasle vanden ver- buerere, ende indien de pachtere neggligent waere van dezelve huusinghen le onderhoudene, zo zoude de verbuerere den pachtere daertoe moghen bedwin- ghen ofle tselve doen doen spachters coste, ende'inden ghevalle dat eeneghe vande voorn. huusinghen by de scult ofte verzwynthede vanden pachtere ofte zynen huusghezinne by brande te nieuten ghynghe, dat zoude de pachtere moeten innestaen ten zegghene van goede mannen, hemlieden dies ver- staende, die zy van beede de zyden daertoe zoude moeten nemen, twelck byder ( 260 ) 9 pond groole, vijftien razieren tarwe, vier steenen vlas, of, in plaats van dit laatste arlikel, het vierde deel van liet op 't hof was- send fruit. Te Heestert verhuurde Joost van de Maie in 1557 zijn hof mils de volgende voorwaarden : het derde deel des fruits is voor den eigenaar, te leveren in zijn huis te Kortrijk, benevens eene zekere hoeveelheid vlas en hout, 200 halster stroo, vijf vcntstoopen warme melk, le leveren op St.-Martensavond, op Nieuwjaar-, Paasch- en Sinksenavond, vermoedelijk voor eenen wafelbak of rijslpap. De meesler besprak voor zich het oostdeel van het huis, boven en beneden, en eischle van den pachter, boven de verplichting van geen ander land in huur te nemen, dat gratien Godts gheen noot wesen en zal. Item voorls zo moet de voors. pach- lere iweew^aerf isiaers commen halen den verhuerere met zynder huusvrouwe ende met znik gheseiscap alsl hem believen zal, met waghene ende peerden, ende hemlieden Ihuus bringhen ende voeren zonder eenich verghell Iheb- bene.als den pachlere daertoe versochl zal wesen. Item hier nemende desen paclU zo quyt de pachlere aile zulcke repaiatie als hy up tvoors. goedt zoude moghen ghedaen hebben, oick transpoiteert aile de huusinghen zo zy ghe- legheii zyn,weder scade weder bâte es, zonder prisantie, metgaders dat hy ghehouden es up te doen maken de poorte die hy begonst heeft met een camer- kin daerboven, zonder daeraf eenighe recompense te begheeren. Item een reke kerseleers in een slraelkin gheplanl by den zelven pachlere, die zullen commen sverhuerers proffyte als gaende metten zelven goede. Item indien de verhuerere van zynne waere up het voors. goedt eenich liuus ofle temme- raige le maken, zo zoude de pachlere ghehouden zyn dezelve materialen te voeren, ende vermach oock den verhuerere te beplantene tselve goedl waerl hem believen zal. Ende indien de voorn. pachlere overlede deser werelt voor lexpireren van zynen voorn. pacht, zo zoude den pacht gheexpireert zyn ende zyn weduweende hoyrs daeranne niet langer recht hebben dan lotalf maerte naer spachters overlyden, betalende den pacht vande voorledene vrome ende jaerschaere. In tonderhouden ende vulcommen van alwelcke de voorn. hue- rere verbonden heeft zynen persoon ende goedinghen, présent ende toecom- mende , belovende oick voor tinhouden van desen zeker souffisant te stel- lene, dies van zynen meeslere versochl zynde, int vulcommen van a! welcken scepenen voorn. deze voors. comparanten, ihuerl. verzouck ende begheerle, ghecondempneert hebben ende condempneren by desen. Ghegheven in kennes- sen der waerheden onder den zeghele van zaken der voors. stede van Ghendl, den eersten Juny XV^ zessentzestich. » {OorspronkeHjk stuk op perkament, in ons bezit.) ( 261 ) hij geen mest, op 't hof gewonncn, wcgvocren, en twee magere varkens, die hij hem zou zenden, vetten zou *. De karwei was nog niet teenemaal vergcten en afgeschaft. Wanneer ten jare 1489 hel Goed te Meerhem, te Afsnce, werd in hiiur gegeven, eischte de meester van zijnen pachter « hem ende sin huusghesine le dienene, oft deghone, diet hem beheven zal, te vaerne met eenen wagene ende twee peerden, vier daghe in elc jaer... behouden de eosten van den pachter ende zine perden », die ten laste des eigenaars bleven. Ook hier was 't gebruik in zwang gebleven van 't geschenk des kleeds, van zulke kJeur aïs de eigenaar jaarhjks zijnen dienaar gaf, of 6 schellingen groole. Dit gebruik schijnt zelfs op verscheidene plaatsen nog uitbreiding te hebben bekomen, zoo als wij o. a. zien voor 't Goed ter Aleren, te Nazareth, waar de pachtersvrouw ieder jaar van den meester vier « curslakene » kreeg, of de waarde daarvan, bestaaade in 6 schellingen groote voor ieder kleed ^, ^ Schepenenboek van Korlrijk, 1357. — Stadsarchief. - Zie onze Geschiedenis van Nazareth, bl. 13. — De verdienstelijke scbrijver van de Landbouwkunsl in de Nederlanden^ Em. de Laveleye, deeli, naar aanleidiiig- eeuer stalistische uitgave van 1590, eenige belangrijke opgaven mede nopens den iandhouw in Vlaanderen gedurende de XVIeeeuw. « Een gemet (44 aren) lichten grond,\vel gelegen, werd in 1375 verkocht tegen 8 a 12 pond (heUpond = 10 fr. 88 c). De larwegold een pond (10 fr. 88 c.) per hoel van Brugge, bevaltende 170 liters, dit is 6fr. per hectoliter. « Hel gemet van 44 aren werd verhuurd tegen 10 schellingen (o fr. 44), dit is een weinig min dan de waarde van 1 hectoliter tarwe. Deze prijs is lager dan de tegenwoordige, wanneer men rekening houdl van de kerkelijke laslen, die, gelijk men zien zal, het beloop der rente overtreffen. « De koslen voor een bezaaid gemet kwamen op 20 schellingen (10 fr. 88) voor vette en bewerking. Men zaaide er eene mud en ^/g (60 liiers),die 7 schel- lingen 6 deniers (4 fr. 05) waard waren. Men gebruikl tegenwoordig nog dezelfde hoeveelheid. » Twee paarden beploegden op eenen dag 1 ^j gemet (59 aren), en men betaalde het gespan met den knecht tegen 6 sch., dat is 4 '/a sch. (2 fr. 45) per gemet. Men gaf dus voor het werk van 2 paarden een weinig meer dan eenen halven hectoliter tarwe, wat aan dentegenwoordigen gemiddelden prijs, 11 a 12 fr. zou wezen. Het is nog juist de som, die men ihans beiaalt. » Het gemet gaf 300 schooven, die opbrachlen 7 hoeten en half (12 hect. ( 262 ) Naast den landbouw ontwikkelden zicli voortdurend anderc dorpsnijverheden, lioewel de eerste altijd gebrek aan handcn had. 't Zal altijd zôo gaan : niet alleen doen nieuwe behoeften en nieuwe vindingen, nieuwe bedrijven en handelstakken ontstaan, maar er zijn overal lieden wien de ouderlijke nering misvalt en die zieh toeleggen op iets anders, dat zij met hartelust, en zeer dik- wijls met voordeel waarnemen. Hoegaarden en Leeuw brouwden iiilmuntend bier; La Bassée (Fransch-Vlaanderen), Keiem, Hervé, Upen, Borchloon en meer andere dorpen waren bekcnd om hunne weverijën; Hoeke, Muiden en Monnikereede hadden tal- rijkè visschers, handelaars in scheepsmasten, zout en granen; menige dorpen van Henegouw en Luik leverden zich over aan den handel in ijzer, steenen, lood, glas, kalk enz. In Namen en Luxem- burg wrocht men op een aantal dorpen aan schaliën, marmer en andere delfstoffen; in Vlaanderen (te Bazel), aan de steenbakke- rijën enz., terwijl de stcengroeven in Brabant en Vlaanderen nog steeds aan talrijke arbeiders bezigheid gaven. In de XVl^ eeuw waren de zeden en levenswijze der buiten- lieden weinig bij die der vorige veranderd. Wel was de diep gods- dienstige zin onder de menigte der geloovige middeleeuwen hevig geschokt,maar de overbeid liet geene gelegenheid voorbijgaan om den volke tôt bet oude geloof terug te brengen. Een edict der Ber- gensche wethouders, uitgevaardigd in 1515, na 't woeden eener hevige pest, geeft van die strekking een juist begrip. Men leest daar namelijk : « Considérant que ladicte contagion ne prend fin, il est ordonné à cbascun de s'occuper en œuvres de miséricorde, jeusner, exercer aulmones et prières, faire supplications publicques et rien ne obmettre qui soit prouffitable à leur salut, x» Intusschenhaddcbedelarij eene geducbte uitbreiding genomen, 80 lit.). De Kerk nam hiervan 50 schcoven,dat is 1 hect. 8 lit. lanve, geldende 15 schell. (8 fr. 10), wat maakt een vierde meer dan de eigenaar. De iand- bouwer betaalde dus aan de Kerk en aan den grondbezilter ongeveerS hectol., dat is tegen den tegenwoordigen prijs, 42 fr. het gemet of nagenoeg 100 fr. per hectare. Men zaaide er 2 mudden en half tarwe (1 liecl. 8 lit.). Men beploegde met 4 paarden en iwee knechten tegen den prijs van 20 sch. « ( 263 ) tôt zoo verre dat lieden, die gcmakkelijk met den arbeid hunner handen hun brood konden vcrdienen, zich aan bedelen over- gaven. Wuts, in een bock over de kwaal, dat ten jare d526 in 't licht kwam, getuigt dat de meesters in de sleden, noch de boeren op het land genoeg gezcUen konden vinden oni het werk te doen verrichien; de dienslboden, die van hunne meesters vaderlijk behandeld werden, gingen wcg en... aan 't schooienî Die gewaandc armoede werd een maatschappelijk problema, dat dringend oplos- sing eischte. Wilde de samenleving rust, veiliglieid en orde genieten, dan moest het misbruik, op korten tijd algemeen geworden, dadaiijk en krachtig worden te keer gegaan. Vlaanderen, dat er meest door schiJMt gcleden te hebben, was er ook het eerst tegen gevva- pend. De wethouders der stad IJper gaven in 1S50 eene veror- dening over 't onderhoud der bedelaars uit, welke weldra door een groot getal gemeenten, en 't jaar nadien door de regeering voor gcheel het rijk aangcnomen werd. Het parochiaal armen- besluur en een bestendig toezicht werden ingericht of liever vol- ledigd; eene kas tôt stand gebracht om in het te kort van den disch te voorzien enz. De regeering had de voorschriften der IJperlingen nagenoeg geheel en al tôt de hare gemaakt, met bijvoeging evenwel van enkele bepalingen, welke den geest des tijds en de naïeveteit der regeerders betoonen. De arme lien (zegt de bedoelde ordonnantie) mogen ook weleens in de herberg gaan : « aucunes fois par récréation... boyre un pot de cervoise avec leurs femmes, sans toutesfoys eux enyvrer. » Overigens, de behoefligen, die onderstand kregen uit eene openbare kas, droegen een uiterlijk herkenningsteeken :« Ilem que tous povres vivans de ladite aumosne de la charité seront tenuz de porter une marque sur leurs robes, à l'ordonnance des dis commis. » Het waren éditer niet alleen de schaamtelooze armen, die de bezorgdheid des welgevers gaande maakten ; ook degenen die niemand hunnen nood dorsten klagen, mocliten op hulp en bij- stand rekenen. De ordonnantie van Karcl V, gedagteekend 1S3I, schrijft voor dat « quiconcque sçaura qu'aucunes personnes de honte ou par simplesse n'ossassent découvrir leur nécessité, ils ( 264 ) cil avertiront les commis à ce qu'informacion par eux sur ce prise, ils pourvoyent... » Waarlijk cen edelmoedig voorschrift, waarom men Karel V prijzen mag. De religielroebelen waren zekcr niet geschikt cm de bedelarij te beteugelen; ook wcrd loen 't gctal schooiers, op den builen gclijk in de stad, grooter dan ooit, en 't zullen wel lieden van zulk slag geweest zijn, die bij de uilbarsling der onlusten gereed waren om in kerken en kloosters, hospilalen en burgerswo- ningen de vcrwoeslingcn te plegen, door welke die lijden geken- merkt zijn. Mochten, bij de gelukkige verdwijning der nielaatscbbcid, de meeste leprozenbuizen bier te lande gedurende de XVI" eeuw opgebeven en tôt eene andere bestcmming aangewend worden, de pest, die in de vorige eeuvven zoovele slacbtoffers gemaakt had, bleef in de verschillige gewesten van België met eene ijzing- wekkende bevigheid voortwoeden. Inzonderheid in de Kcmpen, waar de vreeselijke ziekte andermaal verscbeen in 1503 en er gedurende 20 jaren lang bcerscbte, werden een groot gelai per- sonen er door aangelast. Ten bewijze biervan zullen wij slechts aanbalen dat van 1518 tôt 1321 in de Vrijbeid van Turnbout alleen niet min dan 10,000 ingezetenen ten gevolge van de pest ten grave daalden. Ook in verschcidene andere plaatsen dom- pelde zij de bevolking in de uiterste verslagenlieid, met des te m er reden dat de wetenscbap scbier geene bulpmiddclen kende om de kwaal te doen opbouden. Waar ze verscbeen werden door het bestuur evenwcl eenige meer of min docltreffende maat- regelen genomen. De « gisle Gods » in 't Land van Waas zicb bebbende vertoond, vaardigden de wetbouders der gemeente St.-Pauwels in 1557 eene ordonnantie uit, die 't verkeer der gezonde met de besmette lieden verbood, de buisgenooten van dcze laaste verplichtte op slraat te gaan met eene lange witte roede in de band, en uit de woning, waar een of meer zieken lagen, gedurende zes weken eenen bussel stroo le bangen.Ook werd er bevolen, de dooden gedurende den nacbt ter aarde te bestellen, geen bloed of pleisters in gracbten of op straat le werpen enz. Deze maatregelen, zoo men ziet, mag men zeggen ingcgeven te ( 263) wezen door de voorzichligheid, niaar weinig cdelmoedig was de bepaling, dat de ingezetene, die na de zes wcken, gedurende welke de bussel stroo aan 't besmette buis gcbangcn had en daarin trad om dat buis te bewaken, vcrplicbt werd daar » te bliven zonder uit te gane veerlbien dagben lanc gedurende, om niemant anders te bederven oft besmetten ^ De XVP eeuw levert nog andere bekiaaglijke feiten op, welke, ongelukkiglijk, nog lang nadien tôt bedroevende, ergerlijke too- neelen zouden aanleiding geven. Was het oud geloof verzwakt, het bijgeloof, vooral aan heksen en tooveraars, won onder de geringe klasse van den buiten veld. In elke oude, beboeftige, eenigszins afgezonderd levende oude vrouw zag bet volk eene tooverbeks, vooral wanneer zij leelijk was en misvorrad. De bij- geloovige menigte scbreef aan die dubbel ongelukkige wezens doorgaans ecn bovennatuurlijk scbadcnd vermogen toc, terwijl de vrouw, door baar teeder, zenuwacblig gestel, alsniede door de licbtbeid, waarmee hare inbeelding tôt overspanning en ontvlam- ming geraakt, bij aile volken en in aile tijden voorkwam om de droomcn des bijgeloofs voedsel te geven. Geen gewest van België bleef aan die beillooze dwaling vreemd, en mag men geloof hecblen aan ecne oorkonde, die in 't arcbief der stad Gent wordt bewaard, dan zouden de beksenprocessen in ons land de ver- scbrikkelijkste gevolgen gebad bebben. Men leest in bet bedoelde document, gedagteekend van i4 November 1G64, docb op vorige tijden terugziende : « De irreguliere proceduren in het stuck van tooverye zyn voor een groot deel gbevonden van sulck een quaede ghevolgh, dat men beeft ghesien ghebeele gemeenten uytbranden ende de eerlyckste ende onnooselste persoonen in perykel stellen 2. y> Er is stellig overdrijving in deze woorden, raaar tocb moet de kwaal groot, de vervolging versebrikkclijk zijn geweest, aangezien de scberprecbler van Duinkerke, met name Jan Noorman, in een open scbrift verklaarde « wel gbevi- ^ Annalen van den Oudheidkundigen Kring van 'tLand van Waas,lW,'26l. 2 Aangehaaid in eene notice van Em. van den Bussche, gelileld : Un procès de sorcier de Bailleul, en 1659 {La Flandre, 'i'' série, I). ( 266 ) siteert ende ghejusticiert te hebben ontrent de vyf ofte zes hon- dert tooveraers ofte tooveressen, » en eene ordonnantie van Philip den II, gedagteekend 8 November 1595, de verklaring aflegde, dat de « pratiques diaboliques étaient tellement répan- dues dans les Pays-Bas, qu'on pouvait compter dans certains villages de quinze à seize sorcières exécutées par la justice. » De gemeenten, waar zulke bekiagenswaardige feilen plaats grepen, zijn ons niet al bij name bekend, maar wij weten dat er te Angre en te Roisin (Henegouw) ten jnre 1565 negen van tooverij betichte personen op den brandstapel gebracht, te Hollain, in 1590, zeven andere door strenge kastijdingen gctroffen werden. In 1585 was eene tachtigjarige weduwe te Kasterlé, beschuldigd van omgang met den duivel, op de pijnbank gelegd en zoo vreeseiijk gemar- teld, dat zij aan de gevolgen daarvan bezweek. In 't kort, de registers der crimineele scntentiën onzer voormalige vierscharen en hoogere gerechtshoven zijn vervuld met vonnissen, die zooge- naamde tooveressen veroordeelen tôt levenslange ballingschap of tôt den brandstapel, schier aile na door de ijselijkste folteringen der pijnbank eene schuldbekentenis afgeperst te zijn. Hoe zeer steken deze sombere tooneelen af tegen de anders veel verzaclite strafwetten der middeleeuwen, toen men nog volop radbraakte en veroordeelde *, en 't zoogeheeten « oordeel Gods » of rechter- lijk tweegevecht, hoe fel door geestelijke en burgerlijke overhedcn bekampt, nog de oorspronkelijke ruwheid van 't Germaansch karakter al te zeer herinnerde. Maar wenden wij de blikken naar bemocdigcnder, aangenamer tafereelen, waar wij den landman zien verpoozen van zijnen harden arbeid en drukke zorg, en waar hij verademing en nieuwe krachten gaat zoeken om, na de enkele dagcn van ontspanning en vermaak, weer met frisschen moed en verlevendigde hope de taak te hervatten; volgen wij den boer op de parochiekermis, waarvan hij, nog min dan de steedsche poorter en de edelman, een vijand is. * In de XVIe eeuw nog slechls zelclen; op vêle plaalsen paste men de dood- straf meest toe met het zwaard. ( 267 ) GuicciARDiNi bevestigl, dat men het te zijnen tijde zoo hoog op had met die jaarlijksche feesten, dat men eene reis deed van 25, 50 uren en meer, om op eene bepaalde plaals zicli in 't gezel- schap van goede vrienden le verlustigen *. Laat dit nu ook eenigszins overdreven zijn — het reizen ging in de XVI'' ceuw zoo gemakkelijk niet als heden — 't is toch waar dat onze ker- missen druk werden gevierd, soms eene week lang, ja, dat de wetgever er dikwijls met beperkende bepalingen moest tussclien- komen om de baldadigheden, die er veellijds 't gevolg van zijn, te keer te gaan. Zoo zullen wij wijzen op eene ordonnantie van Karel V, gedagteckend 7 October 1531, en waarin men een artikel leest, dat duidelijk de noodzakelijkheid der bemoeiing van de overheid aantoont : In de kleederen was verscheidenheid en schilderachtigheid door de kleur en de stoffe, en hierin kwam weelde. De rijke boer en boerin konden iramers niet te voorscliijn komen in 't zelfde pak als het gezin van den armen dorper, die maar éene magere koe op stal had? Dit was nog al natuurlijk, maar dan was er ook schier geen afstand meer tusschen den rijken boer en don ( 276 ) landedclman, en ook dat mocht niet gedoogd worden; een plak- kaat van 27 Mei 1550 verbood den dorpsbewoneren zijden klee- deren le dragen. Met dergelijke bepalingen waren vermoedelijk de sleedsche zijdehandelaars al even weinig in hun schik als de pronk- en behaagzuchtige boerenvrouwen. (^;?; IX« HOOFDSTUK. De landbouw en de landbouwers in de XVIIe en XVIIIe eeuw. — Het geheele land door de vreemde légers uitgebuit. — De Boerenkrijg. Eene vrij belangrijke wijziging wordt in den toestand onzer landelijke bevolking van de XVIP en XVII I* eeuw, vergeleken bij dien der vorige eeuw, opgemerkt. Zachter zijn de zeden, hooger is de trap van ontwikkeling, beter de huishoudelijke toestand, al is er, over 't algemeen, weinig in het lot, gelijk in het openbaar leven der boeren, veranderd. Buiten de zon- en feestdagen, op welke nog altijd veel gedronken wordt, voeren zij eene sobere, men zou zeggen strenge levenswijze, minder uit reden van armoede dan uit eenen geest van zuinigheid, die overal aïs een eerste inkoraen wordt beschouwd. De taak is even zwaar en lastig als voorheen; — de oorlogen — wij moeten er straks van gewagen — zijn langduriger, verwoedender, uitputtender dan ooit; maar de landman vindt thans, zoo niet eene vertroosting of bemoediging, dan toch eene reden minder om bittere klachten te uiten, wetende dat hij niet alleen meer aan zware beproevingen onderworpen is; dat ook de stadsbewoner, hoewel in mindere mate, lijdt in den algemeenen nood, en, zoo hij de bHkken wendt naar de kasteelen van zijn dorp, ook daar niet ailes voorspoed, rijkdom, vergenoegdheid en zegen is. Opbeurend is het thans voor hem te weten, dat de vruehten van zijnen arbeid niet strekken om den kasteelheer te verrijken, maar het vaderland voor schan- delijk verval, ondergang en vreemde overheersching te behoeden. Gaat men de geschiedenis van dit nieuwe tijdvak na, dan doet zich een belangrijk verschijnsel op. De wakkere, voorzienige boer, niettegenstaande oorlogsrampen zonder einde, weet den welstand te handhaven of zelfs uit te breiden, terwijl men een ta) van edele, féodale familiën ziet stappen naar hunnen ondergang. Vêle ( 278 ) omstandiglieden werkten tôt dit laatste mede. In de eerste piaats de vermindering der inkorasten, door het onvermogen der kleiiie pachtersom de verplichtingen van het huurcontract na te Jeven; verder de schier jaarlijks herhaalde krijgscontribiitiën, brand- schattingen enz ; de hooge justitiekosten, door den leenheer te dekken zonder dat het heerhjk inkomen in dezelfde verhouding stijgt; het onderhoud der wegen en bruggen op vêle plaatsen zelfs, waar een deel der tienden in wereldlijke handen is overge- gaan ; 't onderhoud der kerk, lerwijl het dubbel verblijf — stad en dorp -- de verzorging en de opleiding der kinderen enz. 't beste deel der inkomsten opslorpen, ja vele heeren noodzaken hun erfgoed met scbuld te bezwaren. Wel is waar, 't vroeger bestaande verbod aan den adel, om handel te drijven, is afgeschaft ^, raaar de handel is niet meer wat hij in de XVP eeuw was en — drijft geene koopmanschap w ie wil. Menige familie, in de onmogelijkheid den alouden rang op te hoiiden, beducht van eenen aanstaanden val, zendl hare zonen naar het leger,de dochters naar hetklooster, en slerft uit. Maar hoe weinig gunstig de omstandigheden waren oin de stoffelijke ontwikkeling te bevorderen, toch verzuimde de regee- ring geene gelegenheid om de belangen der landbouwers voor le staan. De vroeger afgekondigde ordonnantie nopens het bescha- digen der akkervruchten werd door haar vernieuwd den i9 No- vcmber 1G05, en de straffe bij decreet van 5 November 4 629 en 50 Januari 1744 telkens vcrdubbeld. De akkerdieven werden volgens een plakkaat van 50 Juli 4740 als straatroovers gestraft, namelijk met de dood ^. Het verbod van uitvoer kreeg in tijden van oorlog en schaarschte nieuwe bekrachligingen, bepaaldelijk den 6 Februari i694 voor de boonen, vitsen, erwten enz.; den 17 Deeember 1711 voor de garst; den 15 October 1740 en 18 Januari 1757 voor de aardappels; den 12 Januari 1755 voor de houtassche (Vlaanderen), en den 20 September 1741 voor de boler. — De regeling der pachtersrechten werd in de kastelnij * Decreel van 30 November 1690, 15 Juni 1756 en 11 Deeember 1754. 2 Zoo was ook bevolen door Karel V, den 30 Juni 1546. (279 ) van den Oudenburg in 1671, voor 't Land van Aalst in 1675 afgekondigd; die der navette door kalkassche, in de kastelnij van Kortrijk, werd bepaald bij decreet van 1703, terwiji eene verordening van 15 November 1712 het bouden van schapen regelt in 't Land van Aalst, de kastelnijcn van Kortrijk en den Oudenburg, eene andere, van 13 Augustus 1621, betrekking heeft met de boppe, een gewas, dat toen reeds voor Vlaanderens land- bouw bet grootste belang opieverde. Meiden wij in deze orde van gedacbten nog eene schikking opzicbtens de maatregelen, tijdens 't woeden van veeziekten in aclit te nemen : voor Veurne-Ambacht in 1744, voor 't bisdoni van Luik in 1755. In 't kortj geen belang van eenigszins algemeenen aard kon in gebreke of gevaar komen of de regeering waakte oni zooveel mogelijk ieders verplicbting te bepalen. Het bertogdom van Bouillon, onderhoorig aan den bisscbop van Luik, genoot het reeht van vrije jacht en visehvangst, wat den burgers dier stad en rijke boeren wel zeer aangenaam, maar den geringen landbouwer ten hoogste scbadelijk en hinderlijk was. Reeds had men de vrije jacht verschillige keeren verboden, raaar zonder gevolg, daar de wethouders van Bouillon ijverden voor 't behoud des ouden privilèges. Eindelijk toch werd het in 1675 afgescbaft en de desbetreffende verordening van den bisschop getuigt van eene levendige belangstelling in het lot der kleine landbouwers : « pour le plaisir de quelques particuliers, » leest inen daar, « il ne doit point être fait préjudice au pauvre labou- reur et nuire à ses labours. » De pachtvoorwaarden zijn op de meeste plaatsen gewijzigd in dezen zin, dat de huurprijs doorgaans in klinkende penningen wordt gevorderd ^ de heer afziet van 't gebruik van een deel des * In H VValenlancl niet overal. De laleii der heerlijkheid van Celles moesteu in de XYII" eeuw aan huniien heer jaarlijks opbrengen : 2 mud haver; die van het daarvan afhangend dorp Haibaiile 9 relz (?); die van Tressoigne 1 mud enz. « à raison du paslurage des vaches es bois oiidit seigneur. » De cijnzen en ren- len bestonden aldaar nog meest in natura : hoenders, kapuinen, spelt, vlas, haver enz. {Rijksarchief le Brasse!^ Cartulaires et manuscrits, n" 928 B). Bij den verkoop of de verpachliug van landgoederen werd doorgaans een ( 280 ) pachthofs, geene dieren ter verzorging zendt, het onderhoud der gebouwen op zich ncemt, geene zoo langdurige pachttermijnen gelijk vroeger toestaat. De Waalsche gewesten zijn onder menig opzicht verre bij de Vlaamsche provinciën ten acliter. Hier toch is schier nergens spraak meer van eene bijzondere erkenning des beerlijken vermogens, door middelen, welke men uitzon- derlijk mag noenien; in Limbiirg en Luxemburg houdt de karwei nog stand, zelfs lot bet einde der XVIII^ eeuw. Een der droUigste leenplichten, die wij voor België bebben kunnen opsporen, en welke men zou zeggen uit de lucht gegrepen te zijn — zoo onge- hoord komt liet voor — wordt nog in de XVIP eeuw geëischt door den abt van St. -Hubert, als heer van Ansererame, telkenmale dat bij aldaar op 't hcerlijk slot vernachten komt : « Est à scavoir quà cbasque venue du seigneur tous et chascun manants d'Anscresme sont tenus, à la semonce et commandement de l'oiTicier ou sergeant, d'apporter en la mayson seigneuriale le meilleur lict, traversin, oreillier, linceulx et couverte qu'il ont, pour coucher la-dessus ledit seigneur et ceulx de sa suite, pour tant et si longtemps qu'il y séjournera. ï Item que ceulx qui tiennent la terre au raynes {grenouilles), ou partie d'icelle, comme les représentans Léonard Blanche, sont tenus de battre l'eaue pour faire taire les raynes {grenouilles) afïin de laisser dormir le seigneur quand il est au lieu, et qu'il leurs faict commander par le sergeant K » Misschien kwam de abt van St.-Hubert niel veel naar Anseremmes? 't Was wel te hopen voor de boeren dier plaats, want als zijn eerwaarde gaarne rustig sliep — zijne laten ook, mag men veronderstellen? geschenk voor den eigenaar, zijne echtgenoote of dienaars besproken. Con- stant van Schynghem, lieer van Singelbaanst, handelende over zijne raoeder, verpachlle in 1705 aan Norbert de Bree 'l Goed van Coudenberg^ groot 1 14 gemelen, in Eggewaartskapelle, Avekapelle en Pervijze, mits de somme van 19 dobbelen « te Gode » (godspenning), 1 palacon voor ien knecht des eigenaars, 2 pislolen voor een hofkleed en 1 1 pond Parijzische munt 's jaars, boven aile laslen. * Registre des Cenlz, rentes, etc. de l'église et monastère de St.-Hubert... à Anseremmes (1639). — Archief der Société d'archéologie de Namur. ( 281 ) Te Veulen (Pologne), in Limburg, treffen wij nog eene karwci aan, ook geheel overeenkomstig met degene die gediirende de mid- deleeuwen in zwang waren. Het leenregister dier plaats, dagtee- kenende van 1G21, maakt ons bekend dat in geval de heer door den vorst ten krijgdienste wordt geroepen, zijne laten o\) hunnc heurt hem dienen moesten « met vier goeder peerden, cm des heeren van Veulen tente daerop te voeren. » Verder vinden wij er de hepalingen : « ... Soe wanneer den heere van Veulen eerstwerf heer wordt, ridder geslagen, of een wyf neemt, in houwelycke jaere, oft oock gevangen wordt, alsdan syn hem syne ondersaeten schuldig cen redelyeke bede te geven. » Item aile degene die ackerpeerden hebben tôt Veulen syn sculdig een voeder coleii elcken waegen te doen aile jaere, sooals wanneer sulcx hun geboden wordt metten schautet oft metlen vorster, ende den lieere van Veulen thuys te brengen, en wie dat niet en dede als hun bevolen waere, die soude verbeuren aen den heere een rhynsgulden, alsoo dickwerf als sy ongehoorsaem waeren; maer den heer moet hun den redelyken kost doen. » Eindelijk waren de boeren van Veulen nog tôt den hooidienst verplicht : wie paard en wagen had, moest het heerenhooi naar de schuur voeren; de anderen arbeidden op het veld. Ook te Gedinne (Luxemburg) werd het heerenrecht gelijk in voile middelecuwen uitgeoefend, en zelfs, wat wij nergens elders aangetroffen hebben, jegens kinderen, die nog aan de borst lagen : « Item {le seigneur) a droit de reunion dans laditte terre de Gedinne et de faire partager les bois contre ses subjets; chacun bourgeois en laditte terre de Gedinne doit au jour St. Estienne deux chapons et neuf liards et un gigot de bourgeoisies, excepté que ceux de Patigny et Malvoisin doivent dix liards de bour- geoisies et pour fournage payent de trois testes un patars jusques aux enfans à la mamelle ^ » Wij mogen 't echter zeggen : verplichtingen als deze, zelfs in * Dénombrement der heerlijkheid van Gedinne (1693). — {Annales de la Société archéologique de Luxembourg, IV.) ( 282 ) het Walenland, behoordcn tôt de zeldzaamheden, en over 't alge- meen was de toestand der landbouwers zeer voldoende, in alleu gevalle oneindig beter dan in de naburige landcn, waar de wel- stand op de dorpen verre te zoeken was. Dan, de toeneming der bevolking tijdens de rustige régeering van Albert en Izabella (1599-1 635), niaar vooral in de XVIll^eeuw, deed uitzien op de aanwinst van nieuwe gronden voor landbouw en veeteelt. De gesteltenis der Kempische en andere Brabantsche dorpen wekte bijzonderlijk de aandacht des bestuurs, en de sta- tistieken uit dien tijd bewijzen, dat die bezorgdheid alleszins gegrond was. Naarvolgens eene oorkonde van 1398 lagen te Rot- selaar « ledich bat dan twee hondert bunderen beempt, weyde, enssels, daervan geen profyt en is commende, doer dien allen deselve allen d'jaer deur staen int water, ende meeslendeel niaras zynde, beset met les, hegghe, hagben enz., daervan men bet waler nyet en can doen afïloopen, deor dien de beempden en landen liggende te Rymenam, Meerbeeck, Hevere ende daer ontrint, nyet en worden gekuyst, nocb de grechten, walerloopen noch revieren dier ane liggende nyet en worden uytgeleet. » Item zijn onder Rotzelaer quaede schavyen ende savelach- tige landen ende bosschen bat dan bondert bunderen, daeraff oock geen proffyt en is commende, nocb en can gecommcn, toe- behoerende Zyn Excellencie den Hertoghe van Aersschot *. » De landbouwer lecd in die streke nog bet nawee der vorige beroerten. Wij lezen in betzelfde document nog : « Staet aîsnoch te considereren dat alhier zyn gesteltXLIXploe- ghen, dewelcke naer het out gebruyck maer en behoiren genomen te worden voer de bellicht vande ploegben, doordien men in den voorgaenden goeden tyt met een ploecb meer landt te labeur brocbten ende pachters in labeur badden dan men alsnu doet met twee ploegben, daertoe oock dat de persoonen twee peerden hebbende hen meestendeel gheneren om loon te varen, soe van bout aen te voeren als der goeder lieden landt voer loon te belpen opdryven 2. s * Ed. vanEven, Mengelingen, bl. 105. 2 Idem. ( 285 ) Wij leeren den loestand van het Antwerpsche Kempenland kennen iiit eene andere oorkonde, behoorende tôt de XVII^ eeuw en zijnde eene opgave van de uitgestrektheid der bouw- en wei- landen, bosschen, bciden, vijvers, moeren enz., voor de gemeenten der a zeven quartieren van Antwerpen. » Deze belangrijke bij- drage lot de kennis der genoemde streek laat zien dat te dien tijde in een groot getal dorpen bet derde of vierde deel der geheele uitgestrektheid onbeploegd lag ^ Kracbtige niaatregelen 1er ontwikkeling van den landbouw werdcn in de provinriën Antwerpen en Limburg in deXVIPeeuw niet genomen, en de pogingen, die honderd jaren later met dat doel bcproefd werden, gevoegd bij betgeen in onze eeuw door edebîioedige menscbenvienden werd verricbt, bebben de Kempen nog niet gemaakt zooals men ze gaarne zoude zien. Op een ander punt des lands was eene groote uitgestrektheid stilstaand water, namehjk tusschen de steden Veurne, Duinkerke en St.-Winoksbergen , en vormende twee raeren, waar men schepen met voile zeilen zag heen-en vveervaren.Een Antwerpsche bouwmeester, Wenceslas Coeberger, beproefde die watervlakte, voor de gezondheid der bewoners van 't omliggende boogst nadeelig, droog te malen en den landbouw met een nieuw veld te verrijken. Zijne pogingen gelukten; begonnen len jare 1G20, was de Moere — gelijk men de plaats heette — twee jaren nadien reeds grootendeels, in 1627 geheel en al in 't vruchtbaarste wei- en akkerland, ter grootte van ruim 7,098 gemeten, gewonnen 2. Dit reusachtig werk was het eenige niet, dat in Vlaandcren in de twee laatste eeuwen ter ontwikkeling van den akkerbouw tôt sland werd gebracht; de bertog van Arenbcrg, wien een aanzien- * Ziebijiagen'- 3. ^ Nadien niaakle de zee zich verscheidene malen van deze vlakte meesler, ouder andere in 't laatste vierde der XVIII« eeuw, wanneer de gebroeders Herwyn bel gedeelle der moeren op Belgischen bodem gelegen en nagenoeg 1,000 hectaren groot, weder aan bel water onlweldigden.Opnieuw met grool voordeel bebouwd, kwam de vlakte in 1794, lijdens de belegering van Nieu- poorljonder water, de nieuwgebouwde bofsleden en pas aangelegde bosscben gansch vernielende. Toen bleef de bebouwing er twaalf jaren opgeschorst. ( 284 ) lijk deel der Wasche polders toebehoordc, maakte in 1785 en 1786 meer dan 600 bunder moeras tôt uitstekend bouwland, hetgeen hem meer dan 600,000 gulden kostte. In de andere provinciën onzes lands werd de ontginning der bestaande beiden en houtkanten eerst omirent hct midden der XVIII^ eeuw ernstig aangevangen. Voor Henegouw had de regee- ring in de jaren 1755, 1757 en 1762, voor Brabant in 1772 en 1773 maatregelen voorgeschreven, die de landelijke besturen verplichtten de beiden en vage landen te gelde te maken, aan- zienlijke voorrecbten verleenende aan de koopers die ze zouden in cultuur brengen, zooals in Henegouw vrijdom van belasting gedurende tien, en van tienden gedurende twintig jaren; in Brabant vrijdom van een en ander voor niet min dan dertig jaren en de helft daarvan gedurende dertig andere jaren. De verdeeling was niet gelijk, ziet men, maar de Kempen hadden ook op verre na zooveel hulpmiddelen niet als van bemesting, vervoer,gemeen- schap enz. Evenveel wenschte bet staatsbestuur te doen voor de onbe- ploegde landen in de provincie Namen, bij de voordeelen, aan Brabant beloofd, nog een ander voegende, hetv^^elk wel van aard was om den ijver der boeren op te wekken. Een edict van 1 5 Sep- tember 1773, namelijk, stelde vast, dat in ieder dorp de tôt cultuur te brengen plaatsen verdeeld zouden worden in perceelen, door bet lot onder de buisgezinnen te verdeelen; dat deze recht- matige eigenaars zouden zijn der aldus toegewezen gronden, op beding evenwel deze te ontginnen binnen de tien jaren na den afstand; dat de ontgonnen landen vrij zouden wezen van tienden en contributiën gedurende de dertig eerste jaren, en voorts van tienden, gedurende de dertig daaropvolgende jaren. Hoe aanlokkend deze voordeelen ook waren, de bijval was maar gering. Vêle dorpen wilden van de voorstellen niet liooren, uit vrees dat zij 't weirecbl zouden verliezen op de ontgonnen gronden, en zoo moesten de Staten van Namen zeven en twintig jaren later (namelijk tijdens den opstand der Belgen onder Jozef II) bet bedoelde edict intrekken, evenwel zonder terug- werkende kracbt. - ( 285 ) In Vlaanderen ging de akkcrbouw gocd vooruit, maar 't kostte veel moeite om de gevolgen der langdurige twistcn en verlatenis, tijdens de vorige beroerten, te boven te komen. Het taaie geduld van den Vlaamschen boer gelukte er in aile hinderpalen, belem- raeringen en lasten, zoo uitnemend zwaar in de XVIP eeuw, het hoofd te bieden, en zoo mocht dit gewest den roem verwerven, België, gedurende de verscliillige oorlogen, welke op zijn grond- gebied werden gevoerd, door den rijkdom zijner oogsten van eenen gewissen ondergang te redden. En toch Avas een aanzienlijk deel der genoemde provinciën, Veiirne-Ambacht vooral, uithoofde zijner nabijheid aan de duinen, in de eerste jaren der XVIF eeuw evenzeer als op het einde der XVI% door wolven en kraaien geteislerd ^, terwijl 't clders, gelijk in 't kwartier van Leuven, krioelde van vossen 2. Toen Dérival in de jaren 1782-1785 zijne rcisbrieven over België in 't lieht gaf, vond hij den toestand van onzen akkerbouw schier overal uitmuntend en spaarde er dan ook zijnen lof niet voor. Die getuigenis van eenen vreemdeling mogen wij inroepen, want zij brengt de bevolking van ons platteland de raeest onge- veinsde, de bestverdicnde hulde. Van Brabant sprekende zegt de schrijver : vas er ten onzent ecn nicuw voedings- en handels- artikel gekomen, bestcmd om ccnc volkomcnc omwentcling in de volksspijzing tôt stand te brcngen : de aardappel was eindelijk, vooral sedert 1750, op groote schaal gckweekt en verdrong aloni de erwten en boonen, totdan de dagelijksche tafelspijs van werk- man en burger *. Eene eerste plaag onder deze kostebjke knol- vrucht ontstond in 17822, maar schijnt gelukkigb'jk geencn groo- ten invloed gebad te hcbben op den prijs der levensmiddelen, Erger was 't met de veeziekte, in 1769 uit Holland naar de Lim- burgscbe Kempen overgebracht en van daar in gebeel Brabant en Viaanderen verspreid; deze deed ongelukkiglijk een onlzaglijk getal staldieren verloren gaan en zonder de krachtige tussehen- komst der regeering ware mogelijk de gebeele Belgiscbe veesta- pel verloren geweest. Dank aan de door baar genomen maatrege- len, in decreten en plakkaten aangeduid, « werd den wortel van deze plaeg gebeel weggenomen langs de kanten van Antwerpen, in den omvang van Diest, in bet Land van Waes, omirent Gend, in de Casselrijen van den Aiiderburg, alsook in het Land van * In 1700 Nvas de aardappel nog weinig geacht; men teekle dien in de hoven eeniger Brugsche rijken. De pachter Autoon Verhulsl, door vaderland- scheu ijver gedreven, deelde kosteloos eene groole hoeveelheid aardappeleu uit aan verschillige boeren, onder beding dat zij zouden meewerken om den knol te verspreideu. Dit doel \verd bereikt en men ondervond dat de aardap- pel goed was voor menschen eu dieren. De eersie aardappelen yerschenen op de markt in 1740 en sedertdien deed de kweek aanhoudenden voortgang. De Engelsche soldaten alen hier de anrdappelen reeds in 1715, maar konden 't gewas niel populair maken/t Waren de monniken van St.-Pieters, le Genf, die de knollen in groolere acliting bracliten door hunne pachters te bevelen hun de lienden in aardappelen op le brengeu, die regelmatig op hunne tafcl kwamen. - Wij kennen ze slechts door eene brochure, te Dordrecht gedrukt bij Elusse en zoon, onder den titel ; Prysverhandeling om de ontaerding der Aerd-apyelen, dat is den aerd en oorsprong verklaerd van het quaed, ivaer- door het loofvan den Aerdappel zig inkrimpt, ofte krolt, benevens den hulp- middel om dezelve te] verbeteren, op koste der kasselnje van Audenaerde door de Keyserhjke en Koninglyke Académie van Wetenschappen te Brus- sel in het jaer 1779 met den dobbelen Eer-Prys beschonken, door P.-J. VAN Baveghem. Tome XXXII. 49 ( 290 ) Aelsl, in welke plaetsen dese plaege geenen voortganck meer gehad heeft *. » Het groote middel, door de overheden aanbevolen, was het afmaken der besmette dieren; maar de boeren van West-Vlaan- deren, bijzonderlijk der kastelnij van Veurne, wilden van dit middel niet hooren en de plaag zette er hare verwoestingen voort. Zoo was ook de nalatigheid der boeren van St.-Pieters-Leeuw, om de beginselen der ziekte te bevecbten, oorzaak, dat het groolste gedeelte van Brabant zijne stallen aangetast zag. Dat ondertusschen de voortreffelijke uitslagen, door onze boe- ren en den landbouw verkregen, voortdurend door den vreemde- ling waren gewaardeerd, zal niemand verwonderen. Al de reizigers, welke ons land bezochten, maakten als om strijd de lofrede van 't geen zij op onzen buiten bewonderen mochten; de faam der Vlaamsche en Brabantsche boeren werd de beschaafde wereld door verbreid en België geroemd als het klassieke land des akker- bouws. Hadden de Engelschen in deXVP eeuwhunne landwinning geheel en al naar de onze ingericht, in de XVIP en XVIIP toonden zij op de hoogte te willen blijven van de vorderingen, ten onzent indeonontbeerlijksteallerwetenschappen gedaan. Samuel Hartlib, in 1650 2, Arthur Youngh, in de vorige eeuw, bewezen hun vader- land eenen gewichtigen dienst door het de werkwijze onzer boe- ren bekend te maken. Was de landelijke bevolking in de Waalsche gewesten bij die van 't overige des lands onder landbouwopzicht ten achter, bij haar werd eene groote uitbreiding waargenomen der andere nij- verheden in betrekking met het mijnwezen. De eerste hooge smeltovens, waar de ijzererts in geutijzer werd veranderd, en * Verhael van den oorsprong en voortgank der behaelyke siekte onder het Hoornveein de Oostenrijksche provincien der Nederlanden. ^ Hartlib gaf o. a. uil : A discourse of hushandry iised in Brabant and Flandres, shewing iconderfull improvement of land tliere and serving as a pattern forour practice in tins common wealth (London, 1650, m-4°). — His legacie or an enlargement of the discourse of hushandry used in Brabant and Flanders (LondoD, 1631, in-i"). — Zie verder de Bibliotheca botanica van Seguier, 's-Hage, 1740, bl. 367. ( -291 ) gcdiirende de XVP ecuw eerst gebouwd, vcrmenigvuldigden alom. De mijnen van Henegouw kregen mcer belang in de XVIP eeuw en lokten de niedewerking uit van groote kapitalis- len. Van dergelijke ondernemingen wordt er zeer omstandig ge- sproken in eene statistiek, opgemaakt krachtens bevel van Lode- wijk XIV.Maar te dien tijde waren de koolmijnen in de omslreken van Cliarleroi nog niet in exploitatie gebracht; slechts geschiedde dit op eene uitgestrektheid van 7 mijlen lengte op 2 breedte, tus- schen Quiévrain en Mariemont. Een reiziger van de XVII'= eeuw, pater Du Mollnet, der orde van de régulière kanunniken van St.-Augustijn, bezocht in 1682 ons land en verliet de stad Luik niet zonder hare koolmijnen bezocht te hebben, die toen reeds voor de hoofdstad van 't prins-bisdom eene der voornaamste bronnen van Iiaren rijkdom waren. « Ce que j'y remarquai de particulier, » merkt de reiziger op, « c'est la pompe qui en ex- trait l'eau, qui se meut par le moyen d'un moulin que la rivière fait aller, qui est quelquefois à plus de 500 pas de la pompe. » De kalksteen,- leer- en sclialiënijverheden wonnen mede hoe langer lioe meer in belang. De lakenweverij, die weleer in Brabant en Vlaanderen zoo welig tierde, maar door de oorlogen deels verjaagd, door de Engelsche raededingiiig deels gedood was, hernam gedurende de XVIIl'' eeuw in de provincie Limburg, waar toen meer dan 50,000 personen daarmee hun brood verdienden. De vervaardi- ging van « groote gemeyne laeckens, » aldaar in 1715 vervallen, werd vervangen door die van fijnere stoffe, welke men verfde, en waartoe bekwame droogscheerders uit Holland, Saksen en Frankrijk werden ontboden. In de heerlijkheid van Eupen telde men ongeveer 400 zulker vreemde w erkgasten en hunne pro- ducten kwamen zoo zeer in gunst dat de fijne Limburgsche lakens niet alleen in geheel Nederland, maar in Duitscliland en zelfs in Italie als de beste artikelen der markt waren geprezen. Ondcr stoffelijk opzicht beleefden Eupen en 't omliggende toen waarîijk goede dagen, maar de vreemde gasten, meest jong en ongehuwd, gaven zich dikwijls over aan buitensporigheden en werkstaking. Zij hadden (zegt eene oorkonde, deel makende van 't hooge hof ( 292 ) van Limburg) « somwylen seekere schaedelycke maximen en nolanles als wanneer sy sonder redenen de winckels van de koop- licden vuyl syn raaeckende en tôt dien eynde hun te saemen ver- gaderen en imponeren groote straffen van tien, twintig tonnen hier, van daerop te wercken, » wat beteekenen wil, dat de werk- stakers in dien tijd niet alleen andere gezellen verboden aan den arbeid te gaan, maar deze tamelijk zware boeten oplegden in geval zij 't wagen dorsten zich van de oproerige bende los te scheuren. Het was na cène dier werkstakingen in de fabriek van de heeren Fey en Pois, om nietige redenen begonnen, en toen de juslitie eene vervolging had ingespannen, zag men dat meer dan 500 wevers uit Eupen vertrokken, en de andere dreigden hetzelfde te doen, wanneer de vervolgingen niet gestaakt werden. De burgemeester zelf zag zich gcnoodzaakt cen dergelijk verzoek toi de juslitie le doen, tcn einde dcr gemeente geen nadeel te berokkenen, dat niisschien onherstelbaar zoii zijn gewecst. De handel op de dorpen nam in dit tweehonderdjarig lijdvak ook eene groote onlwikkeling; op vêle plaatsen was ecne week- of jaarmarkt, waar men van verre naarloc stroomde lievcr zelfs dan naar de stadsmarkten, aangezien (zegt de Gentscbe kroniek- schrijver JusTus Billet) men in de dorpen hceft «soelen transport oft quote, vrij van soldatcrije, van waglilcn, tocbten, niet onder- worpcn aen Isluytcn der poorten cnde andere last, dicmen in beslotene sleden moet ondcrstaen. » De trap van onlwikkeling, waarloe de boer in ons land, dank aan zijne inspanning en vlijl, gekiommen was, ware echter nog aanzienlijk hooger gewecst indien Bcigië in dit lijdvak niet de ijselijke rampen des oorlogs hadde moctcn verduren. De reeks twisten, welke om en op den Belgischen bodcm door bel vuur en bet zwaard moesten worden geslecbt, is aîlecn vo!doende om cen volk eene gcschiedenis le gcvcn, rijk aan feiten van bet grootste gewicbt, maar, eilaas, ook aan jammcren en cllenden van allcn aard. Inderdaad, niet zoodra was de eene oorlog Icn einde, of ecn andere begon. Van 1051 lot 1648 wocdde ecn kiijg lusscbcn Spanje en Frank- ( 29Ô ) rijk met HoIIand, die beslolen werd door dcn vrcde van Munster, welke aan laatstgenoemd rijk de op ons bcniacluigde steden ver- zekerde. Van 1G48 toi 1658 vocht Spanje legen Frankrijk voort, en het traktaat der Pyreneeën, waarmedc het geschil eindigde, had voor gevolg dat een groot deel van ons grondgebied, waaronder ver- scheidene grensstedcn van Vlaanderen, Henegouw en Luxcmburg, aan Frankrijk werden afgeslaan. Nieuwe oorlog van 1667 lot 1668 tusschen Spanje en Holland tegen Lodewijk XIV, die beweerde recht te hebben op het bezit van Brabant. Hoewel tegengehouden door de mogendheden van het Noorden, bekwam hij door 't verdrag van Akenhct meesle deel der steden, die hij had overweldigd. Een gelijke oorlog ontstond in 1672 en duurde tôt in 1678; het traktaat van Nijmegen, welk er op volgde,was weeral den Fransch- man gunstig, daar weer verscheidene plaatsen van ons land hem werden overgelaten. Van 1688 tôt 1697 voerde Lodewijk XlVandermaal krijg tegen Spanje, verbonden met Holland en Engeland; door den vrede te Rijswijk werd een deel van het vroeger op ons veroverde weder afgestaan, terwijl een aantal gemeenten van 't Doorniksche de hezittingen van Frankrijk andermaal vermeerderdcn. De Erfenisoorlog tusschen Frankrijk en Spanje, van 1700 tôt 1715, eindigde met het traktaat der Barrière, door hetwelk België werd afgestaan aan Oostenrijk, en Holland de vergunning kreeg in een aantal grenssteden van ons land bezctting te leggen. Andermaal ontstond een twist in 1 722, bepaaldelijk tusschen de regeering onzes lands en Holland over de stichting der Oos- tendsche Handeiscompagnie; hij duurde tôt 1731 en eindigde met het Weener-traktaat, hetwelk gemelde vereeniging, tôt stand gebracht om den handel van Beîgië groote uitwegen te openen, te niet deed. Van 1 757 tôt 1759 oorlogde Oostenrijk tegen Turkije. Ons land, rechtstreeks in dien twist niet bctrokken, was echter verplicht den keizer met zware hulpgelden hij te staan. Zoo ook gescbiedde vnn 1740 tôt 1748, terwijl Maria-Theresia tegen Spanje, Sardinië, ( 294 ) Priiisen, Frankrijk, Polen en den keurvorst van Beieren te \ ecliten had. Eindelijk, tôt bekroning van zooveel bloedige geschillen, hadden onze vaderen de beroerde rcgeering van Jozof II (1780- 1 790), de bctwisting nopens de Schelde, den inval en overrom- peling van België door de Fransche republikeinen. — Zoo was, twee honderd jaren lang, geen enkel geslacht van België vrij van 't oorlogswee; men streed ten onzent of rantsoeneerde ons, en was de kamp verre van hier, onze vaderen moesten een aanzienlijk deel daarvan bekostigen : allijd was ons land het slagveld en de prijs der viclorie. De scliets van den toestand der landelijke bevolking zou niet volledig zijn, indien wij de onheiien, welke die onopboudelijke ge- schillen over ons land riepen, stilzwijgend voorbijgingcn. Eenige tooneelen uit deverwoestende plundertochten,gepaard met afgrij- selijko gruwelen op het weerlooze boerenvolk zelf, door rnwe krijgsknechlen, die in den waan verkeerden dat hun ailes vrij stond tegen de vijanden van den « zeer christelijken koning, » zul- len den lezer best in staat slellen te bescffen in welke diepe cllende de akkerbouw en veeteelt gedurcnde al dien tijd verzonken lagen. In den eersten grooten krijg, hierboven vermeld, werdcn de boercn van het Kempenland op eene ongehoorde wijze door de troepen des prinsen van Oranje geplunderd, op fourrageering gesteld, en wat nog erger was, op reeht onmenschelijke wijze niis- handeld. De nood was algemeen, de droefheid en vvanhoop ten hoogste; vier jaren had de geesel geduurd, toen de billijke ver- ontwaardiging des volks zich lucht gaf in verschillige schriften, w^aarin de overmoed en baldadigheid der vreemde stroopbenden in krachlige bewoordingen zijn uitgedrukt. Zoo zegt een boer in den Ombijt van Loven (1055) over den prins van Oranje : a 't Is een koey-dief in zijn hert, Een brant-slichter van sleden, Nochtans van 'l Frans verovert wert In schelmery van zeden. 't Is waer, hy heeft Thienen verbraal Haer huysen en haer kercken : Maer 't Fransken lieeft de vrou vermant De maeght vercracht in 't perck. » ( 295 ) De schrijver durft de griiwelen niet verhalen, die liet peil der Fransche zedeloosheid moeten doen kennen, maar de weinige woorden, welke hij er over mcedeelt, zijn ontzeltend van boos- heid en woestlieid. Alzoo spreekt hij van « dorpen bloot » en van lienjarige raeisjes, dood gcvonden — « waerom? kont ghy wel raercken. » — Nog bitterder weeklachten worden aangebeven door den dichter van Een droevigh beklagh van eeti Thiensche Maeght, over de Tiranny van de Fransoisen ende Hollanders, aile hun schehnstucken verhalende met bloedighe tranen (1635). Hier leest men niet alleen van ... 0 Maeghdekens van thien en elf jaeren » die 't ... « helsch ghebroet noch gheensins willen spaeren » maar zelfs van « nonnekens, diegheen aen Godt hadden belooft haer suyverheyt, » werden door de baldadigen onteerd;ja, « Dit was hun niet genoech, noch dese fielen dorsten » 't Onnoosel kinders bloet al aen des nioeders borsten, » Sy wierpen se oni hoog en vinghens op hun pyck. » Nooit, merkt de schrijver er bij op : « Noyt hoordraen tiranny van Turcken dees gelijk. » Even bitter laat zich de schrijver uit der Boeren-Litannie, o/'te Claclite der Kempensche Land-lieden over de ellenden van dese lanckdurighe Nederlandsche oorloglie, geschreven in 1640, dus negen jaren na het uitbreken des oorlogs : « Ach wee ons arm Land-volck ! waer sullen wij ons keeren In desen langhen crygh ? Sal 't noch geen eynde syn ? Sal de vremde soldaet dan steeds ons bloet rotteeren End roepen : Or sa, Jehan Vilain, or sa coquin ! » Soo wie hun dan niet flucks van ailes voor en slellen, Wy worden met de lout gedreyght, in brant gestelt, Oft moeten slracks tôt boet hun een cluyt oft twee tellen. EIck onder syn telloor, ende coopen soo met gelt. ( 296 ) » lut sweet ons aengesichts wy d'armen cost hesuren Na d'aerde vroegh en laet neerbuygend' onsen neck, Docli voor den vreradeling wy tassen onse scburen Ja selfs ons huysgesind lydt dickmaels brootsgebreck. » Het dorre Kempen-land met pyne wy bevrucbten Tôt 's eygenaers genot end noot van wyf end kindt, End hopend, op het lest te beuren onse vruchten Eylaes ! het slaet ons mis, want ailes slracks verslindt.... » Toen de krijg in Brabant had uitgewoed, begwi de verwoesting in Vlaanderen. De prins van Oranje niaakte zich gereed met zijn léger daarheen te trekken en de enkele aankondiging van dien inval was genoeg om schier de gansche bevolking des Lands van Waas naar Antvverpen en Gent te doen vluchten... Ook hier was de verwoesting ontzaglijk, evenals in de kastelnij van Kortrijk, waar de troepen des konings van Frankrijk in 1645 en 1646 de gruwelijkste buitensporigheden bedreven. Eene offîciëele opgave der verliezen, door de dorpen van die streek onderstaan, komt lot het cijfer van 6 millioen 866,557 pond, waarin voor Harelbeke 283,304 pond, « ce quint causé la totale ruine; » 1,750,038 pond voor Kuurne; 146,060 pond voor Zwevegem; 108,081 pond voor Waregem; 121,521 pond voor Ingehnunster; 223,172 pond voor Tielt, waar de oogst vernield, en de kerk, benevens een zestigtal huizen, werden in brand gestoken; 272,000 pond voor Meulebeke, waar ook de kerk en 25 huizen door de vlammcn werden ver- nield; 264,100 pond voor Ruiselede, waar de soldaten van den « kalholieken » koning insgelijks de kerk en een groot getal gebouwen verwoestten. Voorts leed Wakken een verlies van 1 16,564 pond; Kanegem 116,000 pond; St.-Baafs-Vijve, 112,957 pond; Aarsele, 270,400 pond; de stad Deinze, 164,000 pond; Gul- legem, 100,654 pond; Wevelgem, 185,124 pond; Geluwe, 11 7,000 pond; Izegem, 282,500 pond enz. Verscheidcne millioenen, op nauwelijks twee jaren tijds, in een gcwest van nauwelijks enkele uren omvang verloren! Twee jaren nadien was Luxemburg het tooneel des oorlogs. Dit gewest had twaalf jaren te voren rceds het bezock der Franschen gehad en zijne bevolking met honderd duizend menschen door ( 297 ) hongersnood en zicktc zien wcgmaaien. De provinciale Raad had in April 1636 den gouverneur des lands een ijzingwekkend ver- toog van den toestand des gewestes meegedecld, waarin men o. a. leest : « ... Tout est en brigandaigc et pillaigc, corps et biens des subietz, pis que ne pourroient faire les plus inhumains ennemys sans souey, sans respect, sans retenue, ombre ny apparence d'aul- cune justice... y^ Het verhaal der mishandelingen, die de Luxem- burgsche boeren te onderstaan hadden, komt schier ongelooflijk voor, zôo afschuwelijk, zôo barbaarsch was het gcdrag der troepen tegenover gansch weerlooze lieden.... « Le paysan (leest men verder) par tous les quartiers n'a plus ni grains, ni fourraiges, outils d'agriculture, chevaulx, bœufs, vaches, brebis, agneaux, ni aulcune sorte de bestail, vestement ny habit, ny aultres meubles, nul moyen de faire labouraige. . et n'y a ainsy apparence de semaille en l'automne suyvant '. » Even verschrikkelijk is het tafereel, dat de gedepuleerden van de Staten dezer provincie in 1648 den landvoogd aartshertog Leopold voorhangen, en waarin de toestand met de somberste kleuren is afgeschilderd. Men leest daarin dat « le pauvre peuple de cette province est sy exténué et sy bas qu'il est très difficile de le pouvoir assé exprimer, quoyque peult estre des personnes non pas informées de Testât puisse faire entendre le contraire, nous ayans esté tesmoings oculaires, comme ung chascun aussy l'at veu, et est notoire que des l'an 1656 la province endura une désolation sy horrible par une multitude démesurée de gendarmerie qui furent jettes sans règle, que par la famine, peste et maladies, qui s'en suivirent, il y moururent misérablement des personnes par cent et cent mille et ny resta pas la dixième ame vivante; tous biens et bestaille furent enlevez, perdus et destruicts, et depuis le petit reste qui est demeuré à continuellement esté travaillé, fatigué et surchargé par des armées entières, passages, séjours, camps, contributions, corvées, fournissement d'esleuz, eniretenement de gens de guerre, par dessus les brandschatz, voleries et ravages de l'ennemi, et est chose de très grande compassion de veoir et en- ^ Reg. 0, 594, 51 6-51 7. — Archief van 't Groothertogdom Luxemburg. ( 298 ) tendre leurs misères, les désolations, plainctes et doléances; avecq se trouvent encore affligez par le fléau de la famine en la |)résente année, en laquelle parceste extraordinaire continuation des pluyes sont faillyz les graines en ceste province et tous autres fruicts de la terre, tellement que l'on commence deia à crier la faim et de vivre d'avoine et de légumes.... ' » Het verzoek, in dit schrift uitgedrukt, werd niet ingewilligd; enkel beloofde men der bevolking dat de troepen niet langer dan drie maanden in 't Luxemburgsche zouden gebleven zijn. Drie maanden nog van diepe ellende, plundering, brandschatting en misbandeling ! Het volgende jaar was, eilaas! niet bêler... Het graan ontbrak, de bongersnood beerscbte in gansch Luxemburg, vêle menschen bezwekcn van ontbering, en al haalde men bet graan, dat rijke lieden en koopbandelaars op zolder en in magazijn hielden, daar- uit cm ter markt verkocht te worden, de nood was weinig ge- lenigd, want geld was er schier niet meer. Ook 'i jaar 1650 was voor genoemd gewest een tijdstip van ellende. De legerkorpsen, die er verbleven, vooral der Lorrei- ners, alsmede de gedurige afpersingen door den gouverneur van Thionville, deden andermaal den nood ten boogste klimmen. De Lorreiners, aangevoerd door graaf de Longeville, verwoestten de Moezeldorpen, plunderden die teenemaal leeg van vee, voeder en granen, en dreven ten slotte de geruineerde boeren van hun erf. Te vergeefs zond de provinciale Raad een in krachtige bewoor- dingen vervat smeekschrift tôt den bevelhebber der barbaarsche krijgshorden 2; Longeville bleef doof , liet de plunderaars onge- stoord hunnen gang gaan en bracht alzoo gansch de streek tus- schen deMoezel en de Jaar tôt de uiterste armoede, tôt degrootsle verlatenis. Eindelijk riep de provinciale Raad de tusschenkomst in des gouvernements s, en kwam er uit Brussel een bevel om de verwoestingen te doen staken. < Publications de la section historique de V Institut de Luxembourg, XXX, 205-206. ^ Reg. R, 75 (14 Juli 1650) in 't archief vau 't Groothertogdoni Luxemburg. ^ Reg. R, 80 (50 Juli 1630). (Id.) ( 299 ) Ziedaar handelingen van troepen , welkc uilgezondcn wareii om onze voorouders te beschulten en le beschcrnicn ; wanncer deze zich aan zulkc henieltergende gruwelen plichtig maakten, wat moesten dan de vijanden des lands ondcrnemen? De Franschen, nu ook in Luxemburg gevalien, zetteden inder- daad het werk der verdelging voort. Hoe erg het ging kan men opmaken uit het volgende vertoog, den 2 April 1650 door den provincialen Raad van Brabant aan den Staatsraad toegestuurd. Het document heeft te veel belang oni het hier niet nagcnoeg geheel over te neraen : « .... Les misères, calamitez et oppressions publiques et conti- nuelles du pauvre peuple de ce pays qu'il patit par les extorsions et violences des gens de guerre ont donné occasion à ceux des trois États de ceste province de les représenter à vos seigneuries, et pour le devoir de noz charges, mesmes de leur réquisition ne pouvons obmettre d'y adjouster que par la licence et liberté des soldats et officiers de guerre le peu de suiets qui restent tant ez petittes villes que du plat pays, sont reduicts à une telle extrémité qu'après que l'on leur a extorqué des sommes excessives en argent, qu'ils ont ramassé de ça et de là par la vente de leurs biens, ravy et enlevé les chevaulx et bestail, consommé leurs petites provisions de grains et fourages et raaltraicté leurs per- sonnes, tant hommes que femmes et filles qu'ilz ont esté con- straincts la plus part d'abandonner leurs maisons et se retirer dans les bois et entre les rochers, où ils ont enduré la rigueur du tems et la famine, en sorte que grande partie d'entre eux accablez d'ennuyz et de misères, meurent l'un sur l'autre, ainsi que l'on nous at informé que dans la seule mayerie du costé de St.-Vith il y en a mort plus de soixante personnes depuis un mois en ça, et les autres tous sont denuez de tout entretien, mesmes n'ont le simple pain d'avoine à manger, et avons entendu qu'une femme ayant ramassé un peu de grains pour sa nourriture et de ses enfants, et icelluy grains luy estant ravy par un soldat, elle jeta ses enfants dans la rivière et puis s'y précipita elle mesme : de sorte que c'est une chose déplorable et digne de compassion de veoir et entendre la misère du peuple poussé par les inhumanités ( 300 ) et dérèglements des gens de guerre logez en eeste province, notam- ment de ces trouppes estrangères qui n'ayans pour but que la paye et point d'attention pour Sa Majesté, ni pour le peuple, ny pour le publicque, ne songent qu'a deslruire et ravager et secouent toute obeyssance, s'accoustumans par le libertinage à faire les reveches aux temps et occasions que l'on aura le plus besoing de leur employ, et estans tels ny aura guerres d'apparence de pouvoir tirer d'eux service qui vaille; outre les passages et rentrées des trouppes Lorraines qui tousiours se conduisent à l'eur ordinaire et les invasions de l'ennemy en divers endroicts du pays : Mais le plus par les désordres de noz soldatz propres qui se gouvernent comme dict est et les excès sont aussy notables aux principaux officiers, lesquels n'ayans point le tiers des soldats qu'il font passer par les monstres, lèvent et exigent sur les pauvres gens et mesmes en leurs bourses toutes ces excessives rations, deniers, avoines et fourrages. Outre ce, constraignent le peuple de donner la nourri- ture aux soldats contre les ordres et réglemens de S. A. R. Et de plus intimidans les officiers et gens de loy du pays, se font pro- mettre et donner audessus de tout cela des sommes excessives sousle tittre et prétexte de service, les uns de cent patacons par mois, outre de deux cens patacons et mesme jusqu'à demander vingt patacons par jour, soubs ombre de service, outre que desia logez et proufitantz de tous les excès des places vacantes ou volantes de soldats non efïectifs, avec menaces et rudoyemens qui espouvantent les personnes et les contraignent de passer par leur volonté, tellement que l'on ne peut rien venir de plus triomphant en ces temps déplorez que les coronels et tels officiers qui tien- nent trains et table de prince, n'ayans cependant rien de leur patrimoine. Et d'avantaige susent de constrainctepar la force des soldats, lesquels ils envoyent manger sur le peuple, soubs prétexte et tittre d'exécution militaire, que l'on n'at oncques veu ny ouy, moins pratiqué par le passé. Ces exéeutaires sont de vrais rava- geurs qui dévorent et mangent les pauvres gens, destruisent tous ou ilz entrent, havissent les chasteaux et biens et se font payer a tittre de vaccalion autant de deniers qu'ils veuillent, comme pour sallaire de leurs exploicls. Les vols sont en pleine licence, les ( 501 ) outrages, pilleries , batlitiires , meurtres se commettent sans aucun chastoy j il n'y a nulle discipline ny ombre de justice, les chemins partout occupez et infestez, tout ce qu'ils rencontrent est volé; les églises violez et forcez, enlèvent les chevaulx de labeur, ostent l'agriculture et le moyen et espoir de grains et de moisson, voires tuent et massacrent les pauvres gens par pure meschanceté et les traictent pis que na faict l'ennony, lorsqu'il a faict irruption et invasion dans le pays , le tout inipujiement sans chastoy, correction et sans aucun remède, nonobstant toutes les plaintes qui se font. a Le pauvre peuple est désolé et abandonné, accablé de tant de maulx, se met au desespoir; les uns meurent et périssent de fatigues, travaulx, famine et mesaises; les autres se sauvent du pays, lequel ils achèveront de déserter....* » De klacht ])racht geen voordeel bij ; de raad zond een nieuw vcrtoog den 4 Juni daaropvolgende, doch weeral zonder uitslag. Nukwamen de ruiterijregimenten van Turenne de dorpen Limerlé en Steinbach bezelten, bleven er 29 dagen, en roofden cr ailes wat kon weggcdragen, weggevoerd of weggesleept worden : tôt zelfs de meubels der boeren, de oude schapraai, de nedcrige bed- koets, de tinnen tellooren, ailes moest mee. De geschiedenis,deze schier ongelooflijke feiten door menschen op menschen gepleegd brandmerkende, bevestigt dai de helft der ingezetenen moesl gaan bedelen î Ilet harl krimpt ineen van verontwaardiging en toorn, wan- neer men al de omstandigheden, die dcze afschuwelijke gebeurte- nissen vergezelden, nagaat, en men vraagt bij elke sehrede, die men verder in het onderzoek doet, of de ijselijke rampen, welke ons vaderland in die dagen van diepen rouw te verduren had, ook de natuurlijke beschermers van het arme volk gevoelloos hadden gemaakt voor al zijne jammcren. Vêle klachten bleven te Brussel onverhoord, of 't duurde lang cer een antwoord kwani , dat al wcinig tevrediging stichtte. De ongelukkige bewoners van Limerlé en Steinbach smcckten den * Reg. R, 37, iu 'l archicf van 't Groothertogdom Luxemburg. ( 302 ) I provincialen raad om voor Iwce jaren vrij te zijn van den ]\rijgs- dieiist ^ ; deze vraag, zoo billijk, iiit hoofde van de weergalooze ellende, die al de huisgezinnen dier genoemde plaatsen ter neder drukte, kon niet worden inge^^illigd, op grond dat gansch het gewest door even zw;ire beproevingen was bezocht. Het antwoord op den smeekbricf hicld, o. a., in : « Vu que la riiyne est générale et esgale avec ceulx de tous aultres sujets du pays, tant francs- hommes qu'autres indifféremment et sans exception et tant par le faict desdites trouppes que par autres amyes et ennemys, qui depuis deux ans n'ont cessé de ravager ceste province et tous les endroits et particulièrement cette année plus que jamais, car les- dites troupes Turenaises se sont gouverné en effet hostilement en tous les endroits du quartier wallon depuis l'entrée du castel de Namur jusques à la rivière de la Saur et toute la largeur depuis les frontières de la France jusques aux terres de Stavelot et plus haut. « Eta?tt obligé le peuple de vivre quatre mois entiers clans les bois comme sauvages, la plupart sa?is pain, ny autres viande que celles des bestes. Et en tous les aultres quartiers y at en trouppes allantes et venantes et tousiours nouveaux ravages, en sorte que de tout le peuple restant au pays, il n'y a pas le quart qui depuis deux mois ayt eu le pain à manger.. .2 » Deze waarlijk akelige toestand duurde nog op het einde van 1650. Honderden, ja duizenden Luxemburgers verlieten het land hunner vaderen, waar zij geen bestaan, geen brood, zelfs geen onderkomen meer vonden. Een verzoekschrift door de kloosler- lingen van Munster den gedeputeerden van de Staten van Luxem- burg op i Februari 1652 toegezonden, vervat een beknopt tafe- reel der geledene verliezen, der bedroevende gesteltenis van de dorpen der provincie. Wij zien daaruit, dat te Rekingen en Roet- gen,waar voor den oorlog 16 onderhoorigen der abdij verbleven, ^ Recueil de chartes concernant le Luxembourg^ publié par M. Wurth- Paquet, Ms., ad anno 1651. ^ Cart. francs-hommes de Bastogne; Wurth-Paquet, ad. an. 1651. {Ar- chieven van 't Groolhertogdom Luxemburg.) ( 305 ) er nu maar S nieer waren, waaronder 5 gecn brood haddcn. Holt- zem, vroeger met aclu onderhoorigen, telde er nog 5, maar deze waren gansch geruineerd, met de omstandiglicid, dal de troepen van Don Estauer Gamarra hen uitgcklecd en gelaten hadden « in puris naluralibus. » Verder verkiaarden de kloosterlingen dat zij vroeger te Mamern 6 onderhoorigen hadden, nu nog cen , die bedelen moest; te Jarnich, vroeger, 7, nu nog écn; te Merll,voor- lieen 55, ihans niemand meer; te Ham, waar vôor den oorlog elf huizen stonden van de abdij , was ailes vernield; te Rodenborn had het sticht vroeger 17 onderhoorigen, nu nog 5, waaronder 4 bedelaars; te Osselt et Ruh"ngen telde zij er weleer 17, nu nie- mand meer; te Waldbredimus was er ook geen van de5 mannen; te Roeth waren er nog 2 van 6, en éen doodarm; te Contern 2 van 7, twee behoeftige weduwen, die met hunne kinderen om de aalmoes gingen ; te RoUingen en Mersch schoten er nog 2 over van 27; te Ermsdorff, 2 arme lieden van 9; te Elvingen 2 van 7, en een der overgeblevenen moest om zijn brood gaan bidden ; te Gandren was er niemand van de 5 onderhoorigen der abdij te vinden; te Enscheringen en Entringen, waar het sticht vroeger 80 manschappen telde, waren er nog 15 of 44 in de gevangenis van Thionville opgesloten. Eindelijk de pachthoeven van Burll, Hoendorff en Kroetelschener lagen geheel en al verwoest. Die toestand duurde voor Luxemburg schier zonder onderbre- king tôt 4656, maar toen waren de tweederden, andpren zeggen de drievierden der bevolking of uitgestorven of in den vreemde omzwervend met den bedelstaf. In 1657 was Luxemburg andermaal onder het beheer van den sabel, en vierden de regimenten van den prins van Condé er hunne woeste driften bot. Een in Frankrijk geschreven lied, voorkomendc in de Carabinage et matoiserie soldatesque, door Drachier d'Ar- M0RNY(Parijs,1616) werd door de Fransche krijgsliedcn toen veel gezongenen drukt in eene schaamtelooze rpndborstigheid de denk- beelden uit, welke hen in hunne strooptochten bezielden : « Tant que la guerre durera Le paysan nous nourrira, Mais que le moule du pourpoint n'y demeure, Mais que le moule du pourpoint n'y demeure point. { 504 ) j) Si le paysan a du lion vin Son bon vin est nostre, Le vaisseau à l'hoste, Mais que le moule etc. » Si le paysan a des poulets, Les poulets sont nostres, Et la plume à l'hoste, Mais que le moule etc. » Nu éditer was liet geduld van het klein getal overgeblevene Luxemburgers Icn einde. De boeren hadden niets meer te ver- liezen dan het leven; zij konden nog de eer redden van hun land en hunnen naara. Zij grepen naar de wapens, gelijk de Holland- sche dorpelingen plachten te docn wanneer 's lands algemeen belang een kloek verzet tegen den vijand vorderde. Waar Huy- GHENS den boer uit de noordelijke Nederlanden levendig en aan- schouwelijk afschilderde, daar gaf hij ook eene trouwe scbets van den Luxemburger akkerman in 1G37 : « Dan scliept hy uyt den nood het hert van wederspannen, Door boeren-buerenhulp. Soldaeten, kiest de wyck ! Elck vlegel wordt een roer, en elcke pois een pyck. De wraek sit in syn hert, de wanhoop in syn handen ; En elck in yeder oogh; dan wenscht hy in syn tanden Noch room noch schaepenkaes voor menschenvleis en bloet. Soo wreed is die het is omdal hy 't wesen moet ! * » Het volk der heerlijkbeden van Sept-Fontaines en Everlange, Vianden en Neuersburg stond in 't geweer en toog de vreemde verdrukkers te gemoet. Het bloed stroomde in geheel de pro- vincie, en toen in Januari 1659 eene lelling werd gedaan der haardsteden, bevond men dat 1525 doi^pen totaal verlaten waren, betgeen met de boeven, die mede onbewoond stonden, te zamen 580 ledige plaatsen uitmaakte. Op bet eijfer der bevolking van bet jaar 1C24 bad men nog slecbts een derde of een vierde, in vcrscbcidene gcmeenten nauwclijks bet tiende der zielen over. Luxemburg was anderlialve eeu\v vervallen en vcrarmd! * Korenbloemm^ II, 151. ( 305 ) En hoe was het inmiddels in Vla;indcren gesteld? Ook dit gewest verkecrde in cenen hachelijken toesland, welke iiog verei- gerde in de jaren '60. De landbouwwas op vele plaatsen verwaar- loosd; tusschcn Gent en Brugge bleven talrijke woningcn onbe- trokken ; in verscheidene straten , waar vroeger drukke handcl werd gedrcven, graasden de paarden ; 6,000 Gentsche huisvaders ontvingen pasport; de vcrmogende lieden gingen vrede en rust zoeken aan de overzijde van Schelde en Maas. Ten jare 1675 deed de markies d'Humières eenen inval in l Land van Waas, dat reeds verschillige keeren door den markies van Chamilly doorioopen en gepkinderd was geworden. Hij ver- brandde er meer dan 2,000 huizen en kasteelen en Irok niet eer verder dan nadat hij er niets meer le vernielen vond. Dat helsch verwoestingswerk herbcgon in 1677 op bevel van Louvois, minister van Lodewijk XIV. Koelbloedig, aïs gold bel eene alledaagsche, gansch natiuirlijke zaak, ja, met trots en zell- voldoening lieten de Fransche opperbevelbebbers der regeering weten tôt welken staat van ellende zij bet werkzaamsle en bloeiendste gewest der wereid hadden gebrncbt. « Nous brûlâmes au nord de Gand les plus beaux villages qui se [)uissentvoir au monde.» — Zoo scbieef de markies d'Humières aan Louvois, weinige dagen na de inneming der stad Gent door de Franscbe troepen. Die woorden waren, eilaas! geene Fransche grootspraak om den minister van Lodewijk XIV te believen , niaar voile waarhcid. Een spoor van blocd en vuur doorslingerde al de dorpen van de Gentsche kastelnij : kerken, kasteelen, boe- renhoven en molens, schuren en oogsten te velde, ailes werd vei - woest en verdelgd; overal waren rookende puinen, onlvolkle dorpen of jammerende bevolkingen. De verliezen worden niet geschat op honderd duizenden, maar op millioenen en millioenen gulden. Men vindt de bevestiging der verschrikKclijke mededeeling van den markies d'Humières in onze Geschiedeîiis van de Oost-Vlacm- dersche gemeenten , althans wat de dorpen betreft in de omstre- ken van Gent. De cijfers der aangericbte schadezijn ontzeltend hoog, andere verliezen onberekenbaar : Tome XXXI L 20 ( 506 ) Melle. De Franschen steken hier den 27 September 4677 drie liuizen in brand , en gunnen daarna den dorpelingen 't vermogen om zich van verdere verdelging vrij te koopen. De boeren geven aan den vijand 400,000 gulden. Zaffelare. Reeds was dit dorp gedeeltelijk in brand gestoken tcn jare 4675. Vier en iwintighuizen en hofsteden kwamen in de vlaminen om op 25 Augustus 4676, nadat men 40,000 gulden had betaaid als brandschatting; vervolgens nog 4 36 huizen, 't wethiiis, tal van andere gebouwen en gansch den oogst (28 Sep- tember 4677). Er bleven slechls vier of vijf huizen in gansch liet dorp recht. Evevgem en Sleidinge. In 4679 verbrandden de Franschen het meesle deel der huizen en hofsteden. De ingezetenen wenden zich versch illige keeren tôt de regeering ten einde vrijdoni van belas- ling te bekomen; er wordt hun inderdaad, uit hoofde der onder- stane rampen , eene groote vermindering toegestaan. Loocliristi. De oogsten worden vernield, de hofsteden geheel geplundcrd en daarna in brand gestoken. De voornaamste inge- zetenen worden gevangen en weggeleid naar Doornik. Heusden. In den nacht van 7 October 4675 staken de Fransche troepen 't vuur aan de huizen des dorps en vernielden 400 ge- bouwen. Wondelgem. De kerk en een groot deel des dorps worden gansch leeggeplunderd in 4678. Sleidinge. Grootendeels door brand verteerd in 4678. Desfelbergen. Tweemaal geplunderd en door de Franschen ten jare 4675 in vuur gesteld, werd dit dorp den 29 September 4677 lolaal vernield. De kerk, de kapel van Bervelde en de prachtige kasteelen der baanderheeren van Rode, van Notax en andere werden in deze verwoesling ten grootslen deele vernietigd. Hansbeke. De troepen van den markies de Créquy plunderen hct dorp en de omstreken ten jare 4 668. De ondergang is volle- digd door allerlei krijgscontributiën. Landegem ondergaat een dergelijk lot. Afeigem. De Fransche soldaten beroovcn al de boerenhoven en voeren ailes mee. ( 307) Vosselare. Den 18 Auguslus 1G84 kwamen 0,000 Fransclic riiilers zich alhier en in de omstreken nederslaan, om de ingeze- tcnen, die met het opbrengen hunner belastingen verachlerd waren , tôt betaiing te dwingcn. De vijand, onder bevel van den markies de la Tronche, vernielde gebeel den oogst en veroor- zaakle onder de ingezetenen eenen zoo grooten sclirik, dat zij met menbelen en vee naar de stad Gent vbiebtten en er op zolders en stalien \erbleven, totdat de Franschen waren afgetrokken. In 1688 werd de kerk lot tweemaal toe en in 1691 en 1696 door de troepen van Villeroy, die toen zijn kamp in de omstreken van Deinze had, uitgeplunderd. Bachte-Maria-Leerne. Door de Franschen in 1696 schier totaal uitgeplunderd. St.-Martens- Leerne. Dit dorp was in 1676 zoodanig uil- gebuit dat het geene hoegenaamde belastingen meer kon opbren- gen. In 1697 zat de burgenieester reeds sedert verscheidene jaren, als gijzelaar, in het gevang, en waren de voornaamste ingezetenen of in de uiterste armoede gedompeld, of op de vlucht. Lovendegem. De Franschen roo\ en hier gedurende verscheidene jaren en leveren in 1691 de kerk aan plundering en verwoesting over. Mendonk. In dezegemeente en daaromtrentworden 400huizen de prooi der vlammen (1675). Het jaar nadien versiaan de Fran- schen de Hollanders bij de Vaart van Terneuzen en steken op- nieuw 2,000 liuizen in brand in de richting van Mendonk, Zaffelare enSinaai. Desteldonk. Dorp en kerk worden den 28 Septembcr 1677 volkomen vernield. De Franschen laten hier slechts vier huizen recht staan. Moerbeke. 441 huizen worden in 1670 in assche gelegd. Oostakker. Gansch het dorp is verwoest, de kerk geplunderd en gebroken door de Franschen, die ze doen dienen tôt staliing voor hunne ruiterij. Wachtebeke. Het grootste gedeelte door brand vernield na den doortocht der Franschen te Terdonk, in 1676, De brandstich- ( 308 ) tingcn volgden elkaar op van Terdonk tôt aan Zaffelare, zoodat er nieer dan 2,000 huizen en hofsteden werden verdelgd. Winkel onderstond hetzelfde lot op hetzelfde tijdstip. De pas- lorij behoort tôt de afgebrande huizen. Aalter. Onder de oorlogen van Lodewijk XIV worden talrijke pachthoven en schuren in brand gestoken. De geraeente verliest de helft harer bevolking. Zomergem. Tijdens dcn Erfenisoorlog vernieien de Franschen door het vuur gansch het deel der gemeente,dat zich ten noorden der Vaîirt van Brugge uitstrekt, en dit uit wraak oradat de bevol- king zich met de betaling der krijgscontributiën niet had ge- spoed. 3Ialdegem. In December 1G85 aan de vlammen overgeleverd, onmiddcllijk na de schier volkomcne vernietiging van Zomergen en Waarschoot. Waarschoot. De vijand komt de weeriooze bevolking over- vallen en schier al de huizen der dorpsplaals aan de vlammen overleveren.Eene aanleekening van den evenlijdigen pastoor van Waarschoot verzekert dat er vari aan de kerk, tôt een kvvart uurs in 't ronde, geen enkel huis gespaard was gebleven, ter uitzon- dering van een a geneverhuis, waerin de soldaeten met dranck ghepaeit werden. » Knesselure. Hier verbrandden de Franschen huizen en schu- ren tôt beloop eener waarde van 5,481 pond, terwijl de leve- ringen van graan, vee en voeder niet min dan 5,026 pond bedroegen. Op min dan twee jaren werd er door de gemeenten Knesselare, Oostwinkel, Waarschoot, Sleidinge en Evergem in dien hachelijken tijd 53:2,223 pond betaald *. * « Frais, despends et desgats souffert par le Vieuxbourg de Gand. Frais et pertes des villages, couverts des rivières : Par l'incendie aux villages d'Oostwincle, Knesselaer, Waerschoot, Sleydinghe, Everghcm et autres, au mois de Décembre 4683 310,623 Payé pour leur accord à la France 90,000 A REPORTER. . . . 400,623 ( 509 ) Oostivinkel. Ook dit dorp word door de Franschen omirent 4684 geplunderd en in brand gestoken. Ziedaar het lot van siechts een klein getal dorpen; kenden wij dat der overige gemeenten uit die dagen, hoeveel verschrikkelijker zou het tafereel der verwocsting en ellende zijn ! Alom , waar de Franschen verschenen, deden zij , gelijk het volk zoo schilder- achtig zegt, « den rooden haan kraaien », en hieven zij hetjuich- lied der victorie aan in 't schijnsel van eenen ontzaglijken vuur- gloed. Was er ergens een winterkwartier zonder strijd ? Ailes, wat de boer voor zijn huisgezin had gespaard : 't beste linnen, de hoen- ders, eieren en boter, 't vleesch in de kuip, het geld in de kas , bestemd voor den hofheer, voor den koning of voor den oiiden dag, ailes werd opgeëischt, opgespoord, gestolen, en de ongeluk- kige boer was verplicht de barbaren te onderhouden, die hem lot arraoede brachten en soms voor een woord van ongeduld, Report. . . . 400,623 Logements, passages et repassages des troupes de Sa Maj'^ au mesine quartier 7o,600 Levé à crédit pour payer le subside courant . . . . • 44,000 Payé, par exécution militaire selon l'ordre de monsieur l'Intendant sur le mesme subside 12,000 532,223 Frais du quartier, qui est hors de l'accord. Pour le fourrage au camp d'Harlebecq au mois d'Octobre 1683, livraison des vaches, chariots, campemeus et pillages jusques au mois d'avril 1684. 244,987 Payé pour contribution et représailles en argent dol,000 Courses des gens de guerre pour le moins 50,000 445,987 Autres prétentions de la France à la charge dudicl quartier. La France prétend encor pour la seconde contribution 86,270 Les quinze mandemens des représailles portent . \ 550,542 636,812 Total 1,615,022 [Papieren van deu Ouden-Burcht in 't Rijksarchief te Cent.) { 310 ) ceneri blik van veracliling of eenen verkeerd bcgrepen wenk mis- handelden, uit zijn huis jaagden of doodsloegen. In vollcn vrede, naraelijk gedurende de jaren 1680 en 1081, zocht Lodewijk XIV het Spaansch gouvernement zijne overweldi- gingen te doen erkennen, en zond met dit doel eene sterke ruiterij over de Belgische grens, met bevel iederen aanval, tegen haar gericlît, af te slaan, en in afwachting breed te leven op kosten van den boer. Eenige maanden nadien, in Augustus 1682, komen 35,000 man in ons land met de bedreiging, dat bij het eerste vuur, uit weerwraak ontstoken op Fransch grondgcbied, de raaar- schalk d'Humières vijftig dorpen rondom Brussel lietzelfde lot zou hcbben doen ondergaan. Vlaanderen werd eene belasting opgelegd van 5 millioen gulden. Lodewijk XIV had niet alleen de overmacht der wapenen te zijnen dienste tôt uitvoering zijner veroveringsplannen, nog een ander middel beval hij te gebruiken, dat hij meende evenzeer te zullen baten: hij wilde, namelijk, gehecl België prijs geven aan de verwoesting, en wel zoodanig, dat het voor langen tijd niets zou kunnen opbrengen aan den Spaanschen landvoogd, hetgeen, vol- gens 't woord van Louvois, « ne se peut faire qu'en y faisant beau- coup de désordres. » Wij zagen reeds hoe 't inzicht van den harteloozen Franschman bij voorbaat was gediend geweest, en Louvois zou voor 't vervolg eene volkomene vokloening erlangen. Uit eene oorkonde van 1081 zien wij, « que ces pauvres paysans furent persécutés jusques au fond des plus grandes forêts et déserts de l'Ardenne pour leur quitter la dernière bouchée de pain ; il y eut des paysans bâtonncs depuis la tête jusqu'aux pieds, jusqu'à leur arracher la barbe, les pendre h la cheminée, leur brûler les plantes des pieds. » De armoede van den buiten was zoo groot, dat volgens een schiijvcn van den prins van Chimay, gouverneur der provincie, gedurende negen maanden geen enkele zak koorn in de stad Luxemburg was binnengekomen '. En toen deSpaansche troepen * Zie, voor nieer hijzonflerheden, den bedoeldeu brief, gedruklin de Bul- letins de la Commission roxjale d'histoire, ô" série, X, 361-370. ( 3H ) die eerlooslieden hadden beantwoord door op Franschcn bodem krijgsschattingen te gaan lichten, verbood Lodewijk XIV zijnon onderdanen de geëischtegeldsommen te betalcn, op straffe van de galei, en beval hij vooreerst vijftig , vervolgens honderd dorpcn ingloed te stellen voor ieder, dat door de Spanjaards zou in brand zijn gelegd. Nog in 1681 werd de kastelnij van Kortrijk op liare beurt verwoest en uitgeplunderd , omdat de Spanjaards weerstand boden in Luxemburg. Twee jaren nadien onderstonden geheel de streek ten noorden der Brugsche Vaart en de dorpen van het Brugscb kwarticrde ijselijkheden van den verdelgingskrijg Hon- derden boeren werden gevangen genomen en op onmensche- lijke wijze mishandeld ; kortom, de Franschen verdienden maar al te vvel den naani van « Christene Turken, » gelijk de Vlamingen van dien tijd hen noemden. Een nieuw middel om het land te rantsoeneeren was door den gouverneur van Maubcuge uitgevonden. Deze had, namelijk, de dorpen wisselbrieven doen onderteekenen en gijzelaars gevraagd totdat de afgeperste verplichtingen waren voldaan. Louvois schrijft een woord van lof aan den gouverneur, maar daar de betaling, uit hoofde der uiterste armoede, niet spoedig genoeg naar den zin des vijands gedaanwerd, schreef hij hem : «Sa Majesté trouvera bon que vous envoyiez encore enlever d'autres pour faire compagnie aux précédents otages. » Een Fransche schrijver, Rousset, wien wij enkele dezer bijzon- derheden onleenen, voegt er bij dat, indien de buitengewone hulp- middelen langs de kanten van den Rijn dag aan dag voor het Fran- scheleger verminderden, de bron vloeienbleef uitVlaanderen,met den overvioed van eenen stroom. De markies van Boufflers, een der veldheeren in dit gewest, was onverraoeilijk. Er was geene week, of de eene of de andere landstreek werd door hem verwoest of geplunderd ; 't waren geene verkenningen meer van enkele benden, geheele legerkorpsen rukten vooruit, gereed om slag le leveren. De Gazette de France kondigde den Parijzenaars aan dat de markies van Boufflers met 13,000 voetknechten, 6,000 paarden en lOstuk- ken geschut uit IJper was vertrokken; dat hij 't klein fort van ( 312 j Plasschendalc ingenomen en vernield had, de Brugsche Vaart was 0 verges tok en, eene der Gentsche voorsteden in assche gelegd en gansch het rijke Land van Waas op schatting gesteld had. Die uittocht alleeii bracht als buitengewone hulpmiddelen de som op van i raillioen 800,000 pond. De andere gewesten van België bleven niet verschoond. Van 1672 tôt l()77 waren de Liinburgsche boeren aan de beiirt om de weeën des oorlogs te onderstaan. Franschen, Hollanders, Span- jaards en Duitscliers schcnen le wedijveren in hetwerk van ver- woesting en mensc.henmarteling. Brabant leed niet minder.Zonder ons ook voor dit gewest bezig te houden met de overweldigde en op schatting geslelde steden, zallen wij ons bepalen bij de vermelding van eenige dorpen, die in 't laatste vierde der XVII^eeuw te lijden hadden. Zelhk onder- stond in de maand Juni j 673, bij den doortocht des Franschen légers, eene schade van 11,135 gulden, terwijl de troepen der verbondcne mogendheden er in 1675 en 1676 nogmaals al de hulpmiddelen der bevolkingte niet deden en het dorp van 1691 lot 1697 bestendig werd gefourrageerd. Den 18 Januari 1684 werd door de Frnnschen de belangrijke gemeenle Assche aan de vlammen overgeleverd : van 80 huizen bleven nog slechts de muren en grondvesten over en het meeste deel der ingezetenen was op de vlucht gegaan. Leeuw en andere Brabantsche dorpen ondergingen de verwoes- ling in 168i, en 't is nog een spreekwoord in Leeuw, dal de boeren nlsdan van de zeven oogsten ervier door de troepen ontnomen werden. Den 25 September 1689 werden Knpelle-ten- Bossche, Humbeek, Wolverthem, Steenhuffel, Hamme, Maxen- zeel, Meldert, Baardegem, Hekelgem en Esschene door eene bende van 10,000 Fransche ruiters in asch gelegd, en twee jaren nadien, den 7 Juli 1691 hadden dezelfde droevige gebeurtenis- sen plaats te Esschene, Hekelgem, Meldert, iMaxenzeel, Molhem, Kobbegem, Bijgaarden en Brussegem. Assche werd eene iweede niaal verbrand, le weten in den nacht van 13 lot 14 September deszelfden jaars, door de krijgslieden van den maarschalk van Luxemburg; 52 huizen geraaklen in deze verwoesting len ( 313 ) gronde, tepwijl verscheidcne ingezetenen als gijzelaars werden weggevocrd '. Limbnrg en Vlaanderen werden omirent dien tijd andermaal zvvaar geteisterd. Het dorp Berg, bij Tongercn , werd aan plun- dering, de kerk aan verwoesting prijs gegeven ; al de oogsten, de hoornbeesten en sehapen, ter uitzondering van een vijftiglal, trokken de soldaten met zich mede; in 't kort , de boeren waren zoozeer van ailes ontbloot, dnt de pastoor Jan van den Boscb hun kwijtschelding geven moest der pachtgelden, aan de kerk voor dejaren 1693 en 1694 verschuldigd. En in Vlaanderen— daar werden al degruwclen van twintig jaren te voren herbegonnen! De meeste dorpen van dit gewest moesten de Fransche légers onopboudelijk van al hunne behoeften, de olïi- cieren van ailes wat de gril en de begeerlijkheid lien ingaven, voorzien. De kasteelen en boerenhuizen werden geplunderd en in brand gestoken; de oogsten op den akker platgelrappeld en de schuren geledigd ; de arme landslieden, als gijzelaars, weggevoerd, raishandeld of doodgeschoten ; meisjes en vroiiwen onteerd en op gruwelijke wijze vermoord... Voorai de geraeenten der kastelnijen van Kortrijk en Oiide- naarde hadden droeve dagen te beleven! In 1695, o. a., zien wij hen den bisschop van Doornik verzoeken om bij den Franschen koningbescherming te vragen tegen de soldaten, voorai der ko- ninklijke lijfwacht, die gedurende dezen veldtocht de meeste pas- torijen badden uifgeroofd, benevens een aantal kerken , gelijk degene van Harelbeke, Helkijn en Moen. De pen weigert de gru- welen te besehrijven, door de soldaten van Lodewijk XIV in ons vaderland gepleegd... De naam van Franscbman was bier dan ook in de tweede helft der XVII^ eeuw zoo diep verafschuwd en gehaat, dat bij iedereen in de ooren klonk als een vloek. Met opgehevene banden bad bet volk in kerk en kapel om tocb van dien zwaren geesel verlost te raogen woRden , gelijk het voorge- slacbt der X® eeuw de bevrijding van de Noordsche barbaren bad afgesraeekt. * Zie de Histoire des environs de Bruxelles , door A. Wauters, III. in de beschrijving der aangehaalde dorpen. ( 314) In 't Land van Dendermonde was 't nict beter gesteld : de op- soraming der contributiën, logementskosten, levering van graan en voeder, den genieenten dier streek opgelegd van 1689 tôt 1 Fc- bruari IG94 bereikt het ontzaglijke cijfer van 2 milliocn 64,502 gulden. De gebeele schade, door de Franschen en de troepen der verbondenen gedurende hetzelfde tijdslip in bet grooste gedeelte van Vlaanderen aangericbt, bedroeg niet mirider dan 27 millioen 251,546 gulden.... Van 28 Februari 1694 tôt bet einde des jaars 1695 werd dezelfde landstreek andermaal door deoorlogvoerende partijen verwoest, geplunderd en uilgebuit. De alleen door de verbondenen toegebrachte scbade beliep : in 't Land van Aalst lot 4 miboen 185,711 gl; in 't Land van Waas tôt 578,254 gl.; in dat van Dendermonde tôt 829,645; in 't ambacbt van Assenede tôt 154,747 gk; in de kastelnij van Oudenaarde tôt 1 millioen 440,161 fr. ; voor de stad Ninove en omliggende dorpen tôt 166,585 gl. Eindelijk betaalde het Land van Waas sedert 21 April 1689 tôt 1694, als krijgscontributie, de som van 144,458 gl. *. Zoo was, gedurende bet grootste gedeelte der XVII« eeuw, België cen slagveld, waar bet afgematte Spanje zijne laatste kracht ver- spilde en bet nooit verzadigde Frankrijk eene reuzenmacht ont- plooide om ons vaderland, brok voor brok, onder zijn gebied le krijgen. Van de Maas tôt den User, van de Ourtbe tôt de Scbelde was bet land verwoest en uitgeput en snakten de bewoners, le vergeefs! naar een weinig verademing, vrede en vrijheid. Het klaaggescbrei van duizend uitgebrande dorpen mocbt nog niet opbouden: de Erfenisoorlog begon met deXVIlP eeuw, dit is te zeggen : nieuwe verdelging, nieuwe afpersingen , nieuwe mis- handelingen. Eene oorkonde zal voldoende zijn om den lezer te laten oordeelen over de ontzetlende rampen, welke deze nieuwe krijg over ons ongelukkig vaderland Irok. Ditmaal is 't geene be- scbuldiging tegen vijandiijke benden, maar eene biltere klacbt van den landzaat over de hemeltergende geweldenarijen, door Oosten- rijksche bulptroepen op onze boeren gepleegd. Ziehier dit stuk: * Rijksarchief te Brussel, Reg^e^s n»* 1284, 1285 en 1286 der Reken- kamer. 515 ) a Alderglienadichste Heer. » Dat onophoudelyck en voortbrekende lantverderf, jammer, ellende,angst ende noot dat van de rampsalige Cosacken en ander Uwer Majesleyts volck met rooven, moorden, j)lunderen, branden, nederhouwen ende andere barbarische grouwelcngepleecht wort, veroorsaect ons van wegen onse principalen ende het gansche lant, onse toeviucht, naest Godt, nocb eens tôt Uwe iMajesteyt te nemen ende onse voorige overgegeven klachte weder over te geven, ende om alderghenadighste bescherraing onderdanighlyk te versoecken. » Want of wel Uwe Majesteyt menighraael is geclaeght hoe het lant in 't gemeen verdorven, heeren ende lantluyden geplun- dert, de huysluyden ten deele verslaghen, van huys en hofver- jaeght, de wyngaert en 't gewas vertreden, de neeringh den arnien man onltrokken, deugd, tucht, eerbaerheyd, politie, reeht en gerechtigheid ende menighvuldige zonde, schande ende lasten van de soldaten bedreven worden ende Uwe Majesteyt ons die ghenadighste vertroostinghe ghedaen heeft sulcx met allen ernst te willen beletten end daerover aen de veltoversten bevel gegeven beeft, soo moelen wy doch, nyt grooten noot, Uwe Majesteyt oot- moedighlyk ende met weenen, claghen dat soodanighe insolenlien niet alleen op en houden , maer daghelyks hoe langher hoe meer wassen en toenemen, ja zulke barbarisehe, onehristelycke en onmenschelycke grouwelen begaen worden, dat wy schricken als wy daer aen ghedencken , ende ons byna ontzien Uwe Majesteyt te openbaren. » Maer dewyl die onghereghelde soldaten dierghelyeke onghe- hoorde, schrickelycke daden te pleghen haer niet ontsien, maer daerin voorl varen, ende wy daer beneffens vernemen dat sooda- nighe clachte Uwe Majesteyt van andere oock verthoont sal worden, soo ist dat wy, ghenoechsaem yande saecke versekert synde, met goede conscientie niet en konnen stilswyghen, dewyl ons die ellende ende smerten ten hooghsten bedroeft en wy ons seer geerne geholpen sagen , soo verhopen wy dat Uwe Majesteyt ons niet ten qiiaden sal afneraen dat wy Uwe Majesteyt in eeni- (316) ghen manicren verhael doen van de grouwelen, daermedc uwc onderdaenen geplaeght worden , alleenlyck tôt dien eynde opdat Uwe Majesteyt aïs een christelyck potentaet en een sachtmoedigh hecr des hiiysOostenrycs des te meer tôt bequame remedien ende voorcominglie van sodaenich quaet beweecht mag worden, » Ghelyck als nu de Waloenen en andere vreeinde soldaten dat rooven en pliinderen, moorden en branden gaiit> ghcnioen , ja, maerals een beghinsel van haer volghende quaet begonnen heb- ben, alsoo heeft geen daet soo schrickelyck noch onmenscbelyck nict connen wesen, tweick sy niet en hebben met aile moetwil, bloeddorstigh bedpeven,want gheheele dorpen, vlecken en steden bebben sy in brandt gesteken, der heeren en huysluyden sloten en huysen ingbenornen,verdorven en gheplundert,de provianden niet alleen van bare buysen gbenomen, rnaer oock de arme onder- danen,die sy tôt arbeyden en scbantsen ghehuert badden, gbeen stuck broot gbegbeven, maer van bouger slerven laten, mannen en vrou-persooneUj naer sebrickelycke schendingen, weghghe- voert, de hiyden, jongh en out, vrou en man, op allerley onge- boorde wyse gemartert, met coorden ghebonden, met maten gheperst, met tangben het vleescb van 't lyf geruct, in 't aensiebt, scbeenen en kniën gbeboort, aen balscn, banden en voeten opgbe- banghen, oude en jonge, van boogeu en legen staet, geestlycke ende werelllycke persoonen, sonder onderscbeyt, overvvcldigt en veel duysent onscbuldige scbrickelyck vermoort, sommige in bare kasteelen jammerlyck omgebracbt, sommigbe met bare vrouwen en kinderen tôt op het bemde uytgetrocken. 't Volck in tvelt gbe- vlucbt synde, beeft daer nict connen seker zyn, maer syn van de soldaten besprongben ende jammerlyck verslagben, ende wat van soodanigbe ongbeboorde, onmenscbelycke bandebngben, grou- welen en daden meer syn, die wy liever voor Uwe Majesteyt verberghen, sooveel wy doen moeblen, als wytioopicb verbalen. » Dcwyl wy dan weten dat Uwe Majesteyt aen dese sebricke- lycke wercken geen gevallen beeft, maer veel meer, gelyc aile christen, daerover schricken en sicb bcdroeven,ende te besorgben staet indien Uwe Majesteyt niet eerstdaeghs ende gbenadicblyck op ons versoeck goede antwoordt gbeeft, ende ordre stelt, dese ( 317 ) grouwelon geen eynde sullen iiemen, inacr liet gansche landt toi (len gronde verderven, heercn ende oiiderdaiicii in de nylterste ellende tôt Uwe Majesteyt en des gansschen loffelycken liuys Oos- tenrycs achtcrdcel ende onverwinnelycke sehadc geslelt vverden, bidden derhalve Uwe iMajebteyt oni de barmherticheyt Godtsende dierbare wonden Onses Heeren Jesu Christi, met aile ootnioedic- heyt ende eerbiedinghe, naer aengheborne beroenideOostenryck- sebe ende keyserlycke niildigbeydt, desen noot, ellende en jamnier dyner getrouwe onderdanen ende inwoonderen aldergbenadig- Jykst te erbai inen, soo sal Uwe Majesteyt bierdoor bare voorhcb- bende lusL lot vrede ende welstandt selfs bevorderen , syn vol- cornen gbenoeghen ende eeuwighen lof by de nacommelingben beeomen, ende de gbetrouwe onderdanen sullen baer met beboor- lycke trou en gbeboorsaembeyt vvcderom bevlytigben *. » De Erfenisoorlog duurde lot in 1715 en was, bijzondeilijk voor Brabant en VIaanderen,rampspoedig. Eene opgave der « oncoslen en scbaeden, « door de Franscbe légers aan de dorpen omstreeks Gent veroorzaakt, en len jare 1708 opgemaakl, geeft het cijfer op van 05,54:2 gl. voor levering van wagens, paarden, bout, « sauve- gardes » enz., onverniinderd eene som van 2 niillioen 514,:2()1 gl. il st. aan fourrageering, plunderingen, braak van buizen en vernieling van boutgewas, lervvijl, lijdens betbelcg van genoemde stad in gemeld jaar, in de gemeenten Oostakker, Drongen, Loo- ehrisli, ZalTelare, Mendonk, Heusden, Destelbergen en Zeveneeken door de troej)en der verbondenen eene scbade van 53o,(]21 gl, werd aangericbl 2. De inval der Franscben in België ten jare 1744,gedurende den oorlog, dien Maria-Tberesia tegen Pruisen, Beieren en Frankrijk bad vol le bouden, berokkende onzey provineiën alweer ontzag- lijke nadeelen. Om maar enkele feiten aan te balen zullen wij zeggen, dat op 't einde van Scptember 1746 de maarscbalk van Saksen « het gcheel landt van Luyck tôt op de frontieren van die * Vlugschrift van dieu lijd. — Bibliolheek der stad Gent. 2 De Potter en Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten derprovincie Oost-Vlaanderen. ( 518 ) Luyxe Kempe » al het baver en liooi, dat op het platle land en in de stadsmagazijnen le vinden was, « in abundantie moesten bij- brengen, » en de vrachten waren zoo groot en talrijk « met tros- sen van allerleye graeii , sonder exeeptie, so somergoet als win- tervriichten, » dat, zcgt de aanteekenaar op bet Register van Sint-Jacobs gasthuys hinnen Tongeren, uit betwelk wij deze bijzonderheden overscbrijven , « men met rechl soude connen seggen bebben : « Soo menigh perdt met syne Irosse Soo meenige wandelende nieyte van graan. * » De biiit moet inderdaad ontzaglijk geweest zijn, want de locht geschiedde in drie Icgerkorpsen met meer dan 40,000 paarden en eene macht van wagens en karren. De dorpen Berg, 's-Heeren- Elderen en degene langs de Tricbterbaan werden vooral van hun- nen voedervoorraad beroofd. De volgende dagen gescbiedde bet- zelfde in de licbling van Hasselt, St.-Truiden, Diest , Maastricbt, Bree enz., en wanneer uit Limburg niets meer op te balen was, dan baaiden de Fransehen hun baver, booi, meel enz. uit Brabant en Vlaanderen. Aleer deze scbets van de opeenvolgende ooriogen le sluiten, zullen wij er bijvoegen dat de Belgiscbe ]andbouw nog meer dan door stoffebjke verwoesting werd gebinderd. Niet alieen eisebte LodewijkXIV den scbat onzer openbare kassenen onzer scburen, maar ook manscbappen om onder zijne vlag te dienen, en was daardoor onze eigene regeering genoodzaakt tôt hetzelfde niiddel toevlucbt le nemen 2. Alzoo werden in de XVIl^ en XVIII^ eeuw 1 De aanteekenaar is Ant.-Gregory de Harzé; 'l handschrifl berust in 'l ar- chief van het burgeiiijk hospitaal der genoemde slad. 2 Onder de stukken met betrekking toi de mililie, welke ons in de hand gekomen zijn, is eeu uiltreksel uil de rekening der stad Aalst, over het ja;îr 1701 : Hel luidt : « Item betaelt aen burghmeesler eude schepenen den ontfangher pension- naris ende twee greffiers, tsamen in ghelalle van derthiene, ieder de somme van dry guldens, over de revue by hun gedaen tôt het opnemen van aile de jongmans dcser stede, omme inghevoighe van Syne M»" ordre ende placcale ( 519 ) duizenden en duizenden jongelingen onttrokken aan den rustigen vcldaibcid,ingelijrd bij de légers, vanwaar de meesten nietterug- keerden , of , indien zij die kans hadden, het akker-en buiten- leven gansch ontwend waren en 't getal behoeftigen in de steden gingen vermeerderen. Het gcbrek aan veldarbeidcrs werd dan op den buiten grooter dan ooit. Van 1748, toen de vrede van Aken werd geslolen, toi 1789, vooral gedurende de regeering der volksgeliefde keizerin Maria- Theresia, genoot het vaderland rust en voorspoed. Het openbaar welzijn groeide merkelijk aan, wat bewezen wordt door de ver- meerdering van bevolking, de iiitbreiding der gemeenschapswe- gen en van 's lands inkomsten, alsmede door den overvloed der kapitalen '. Minder voorspoedig ging het onder de regeering van Maria-Theresia's opvolger. In strijd met den geest, het karakter, de traditiën en neigingen des lands voerde keizer Jozef II hervor- mingen in op staatkundig, rechterlijk, maatschappelijk en zelfs godsdienstig gebied, die, zooals genoeg gekend is, aanleidinggaven lot de Brabanlsche omwenteling in den zoogenoemden Patriot- tentijd.Aan deze bewegingnamen al de boeren onzes lands leven- dig (lecl. Geen dorp , geen gehucht van België, waar niet een coraiteit van weersland en een korps van vrijwilligers lot stand kwam. leder oefende zich onverwijld in den wapenhandel; geld het lot le Irecken ende le vinden de quota deser stede in de bataillons van Vlaenderen. » Een plakkaat van 1704, namens den koning van Frankrijk in onze gewes- len uitgevaardigd, beval « te maecken eenighe soldaelen by lottinghe van de jonghraans, so7ider imant exempt te laeten. « Bij een ander plakkaat werd evenwel bepaald « dat de jonghmans, die alleene huys houden, ofle die van huyshouden van de moeder onderhaut, vry sulleu syn van lottinghe ofte dienst. » Lodewijk XIV vroeg in 1746 aan Brabant, Henegouw, Namen en Vlaanderen 4,928 mannen en riep daartoe ter loting op al de jongmansvan 18 tôt 40 jaren. De gemeenlen mochlen eveuvvel de loting daa^r laten, maar moesten in dit geval plaatsvervangers leveren en deze onderhouden. Hetonderzoek van een aantal dorpsrekeningen heeft ons bewezen dat vêle gemeenten van dit ver- mogen ruimschoots gebruik maakten, maar 't was te duren prijze! * Briavoinne, De Vindustrie en Belgique^ I, 84. ( 520 ) werd bijecngebraclu tôt dekking der ooilogskosteii en wapens; zelfs de vroiiwen vormden op dcn bnitcn compagnies, en men zag er vcrsclieidene, met sabel en geweer gewapend, met vaandel en trom naar de sieden trekken om ook den eed van getrouw- iieid aan de nicuwc orde van zaken te zweren en daarna hunne gemeente, in de al'wczigheid van de naar bet léger of steedsch garnizoen uitgelrokken mannen, te bewaken. Gelukkiglijk duurde de koortsige spanning, in welke geheel België toen verkeerde, maar ongeveer éen jaar en volgde op den dood van Jozef II de verzoening met zijnen opvolger en de binnenlandsche vrede. De rust was jammerlijk van korten duur : op bet losbarsten der Franscbe revolulie volgde een nieuwe inval van onzen zuider- buur... Wij hoeven de gesehiedenis van die droeve dagen niet te schrijven; zij is algemeen gekend, gebjk de feiten, welke haar kenmerkten, gewaardeerd en geoordeeld zijn. In Frankrijk bestonden eenige misbruiken, zware grieven, welke gemakkelijk het ontstaan der omwenteling uitleggen. In dat land had de vrijbeid nog niet ailes verkregen, wat de gevorderde staat der besebaving sedert lang noodzakelijk bad gemaakt, iioewel de adel en de geestelijkheid vele bunner privi- lèges badden tcn ofFer gebracht om voldoeniiig te gcven aan den onweerstaanbaren drang der openbare denkwijze. Maar aïs de Fransche republikeinen, ons land overrompclende, in de bkiffe- rige taal bunner manifesten, redevoeringen en dagbladen den Belg lieten booren dat zij bera de welvaart en de vrijbeid bracb- ten op den punt bunner bajonnetten, dan spraken zij, misscbien uit onkunde met onze toestanden, onwaarheid. Tusschen Frank- rijk en België was een heraelsbreed verschil ; ginder, vooral op het platte land, heerschte ellende, nood en veel willekeur ; ten onzent genoot de boer eene zekere welvaart en leefde bij onein- dig veiliger en geruster onder 't bebeer van milde wetten. Ge- grond is deopmerking van eenen Franschen schrijver onzer dagen, die, over de laatste jaren der XVIIP ecuw handelende, onbewim- peld zegt : « De vrijbeid was in Frankrijk eene overwinning; in België was mcn er aan gewend. » Met ons zelfbestaan en vrijbeid ging onze welvaart onder. De ( 321 ) republikeinen brachten ons niets dan vernedcring, ongeluk en dwang. Alomvernam men van strooptoclilcn, plundcringen, brand- schattingen en gewelddaden , als waren de inrukkendc bendcn door de bloedige verlialen van den « triumf » hunncr voorzaten begeestcrd en bezield. Na den veldslag van Jcnimappe in 179^ doorkruiste de generaal de Beaulieu met 8,000 man de slreek omirent Aarlen en Neufcbâteau, de boeren allcn denkbaren over- last aandoende. Deze hadden goed bunne klachten aan den gene- raal zelf toe te stiiren, er werden hun wel beloften van bescher- ming gedaan, maar ook niets meer. ïoen het decreet der Nationale Conventie van 20 Augustus 1795 zijne uitwerking over België bad gebad, gelijk een vulkaan over ons land, en namelijk 400,000 man op onze grenzen bad gebracbt, waarbij 85,000 aan den Moezel, wcrd de toestand onuitstaanbaar, en de Franscbe krijgers voerden het woord van den verschrikkelijken Danton : « C'est à coups de canon qu'il faut signifier la constitution à nos ennemis, » naar de letter uit. Zouden wij in bijzonderbeden treden? Wij vinden er in hon- derden documenten, aile uiterst goed gescbikt om de weinige recbtzinnigheid der republikeinsche leus : « Vrijheid en broeder- lijkbeid » te doen uitkomen ; bepalen wij ons tôt éen feit, dat genocgzaam aantoont welk een verscbrikkelijk lot onze boeren in de laatste jaren der XVIII* eeuw te verduren badden. De dorpen Dudelange,Burangeen Budersberg(voormalige heer- lijkheid vanSt.-Jansberg), na totaal uitgeplunderd te zijn gewcest, grepen de wapens op, den dood aan ellende en slavernij verkie- zende. De Franscben stormden er op los, namen bezit van de gemeenten, verdreven bet klein getal maarheldhaftigeverdedigers en vingen daarna eene klopjacht aan in het bosch, waarhcen de ongelukkigen gevlucht waren. Achterna gezet als wilde dicren , omsingeld, langs aile kanten vooruitgedreven tôt een grasplein in bet bosch, vielen op dit punt allen, éen voor éen . onder 't schol der achter de boomen verscholen soldaten. De avondschemcr daalde op twee en veertig lijken, waaronder verscheidene vi'ouwen enkinderen...De generaal-bevelhebber kwam eindelijk ter plaalse en deed de laffe slachling ophouden; edoch, daags nadien dwong Tome XXXII. 21 (522) raen de krijgsgevangen gemaakte boeren hun eigen graf te del- ven en werden zij al te zamen door de kogels der republikeinen, ijverende voop de « vrijheid » en de « broederlijkheid » neerge- veld... De zon bescheen dien morgen de b'jken van 74 mannen, welke hunne haardstede, familie en vaderland hadden verdedigd. Eene ten staatsarchieve van Âarlen bewaarde oorkonde, betrek- kelijk de verliezen, doorLuxembiirgsche dorpen van 42 Augustus 179^ tôt 28 Januari 4 793 geleden, geeft onder andere op voor Larabermont de som van 104,102 pond, en voor Watrinsart de som van 57,872 pond, Wij kiezen deze plaatsen ait omdat zij zoo onaanzienlijk waren : nu bezit Lambermont nauwelijks 400, Watrinsart ongeveer 200 zielen. Wat was het dan in grootc dor- pen, waar welstellende boeren woonden! hoe ontzaglijk groot inoeten de verliezen geweest zijn, welke België in die jammer- volle jaren had te lijden *! Herinneren wij ten slotte nog de krijgsbelasting, welke voor gansch ons land tôt het cijfer van 80 millioen beliep. Eene depu- tatie uit Cent begaf zieh naar Parijs om tegen die ongehoorde contribulie te protesteeren, en in den schoot der Nationale Con- ventie deed zij deze woorden klinken, welke wij aanhalen als een nieuw bewijs dat de landbouw altijd als de voornaamste bron van den nationalen rijkdom werd beschouwd : « La disette augmente à un point qui effraye; la contribution imposée à notre commune surpasse dix années de subsides extra- ordinaires ; tandis que Robespierre même ne la fixa qu'à deux fois le revenu annuel des contributions perçues par l'ancien gouver- nement. On dit quelquefois : le Belge est riche! mais on se trompe; le Belge est économe et laborieux : ce n'est ni l'or ni l'ar- gent qui font sa richesse; c'est la culture, ce sont les soins et le travail assidu qui lui donnent une certaine aisance; son sol ne produit pas dix récoltes par an; il ne peut donc payer dix années de subsides à la fois. » * De omslandige opgave (voor Luxemburg) komt voor in de Annales de l'Institut archéologique de Luxembourg, IX. ( 323 ) Hoî protest baatte niet; ons land zou andermaal uitgebuit wor- den en zijne laatste hulpmiddelen, gelijk weldra de bloem der jongelingschap, hem zien ontrukkcn. De vereeniging van ons vaderland met de Fransche republiek , door het verdrag van Campo-Formio, ondanks de onbctwist- baarste rechten der Belgen voltrokken, beantwoordde gecnszins aan hiinne wenschen, en het moet aïs hunne eerste grief tegen het vreemde beheer aangemerkt worden, dat deze vereeniging werd tôt stand gebracht zondcr dat de voornaamste belangheb- benden daaromtrent op wettige vvijze waren geraadpleegd gewor- den. a Het is stellig (zoo schreef een Brusselsch dagblad van dien tijd) dat de wensch dier vereeniging niaar is gedaan geworden door eenige betaaide wapenknechten van Dumouriez en zijne volgelingen. » Eene andere reden tôt misnoegen kwam zich aanstonds bij de eerste voegen. De Belgen werden, op zekere wijze, gedurende twee jaren buiten de wet gesteld, daar in dien tusschentijd al de kiesbare ambtenarcn door het slaatsbestuur benoemd werden en de eerste kiezingen raaar in 1797 plaats hadden. Middelerwijl hadden de vervolgingen tegen de personen, verdacht van konings- gezindheid, den Belgen reeds nieuwe stof gcgeven tôt ontevre- denheid , toen de wet van 7 Vendémiaire VP jaar der republiek, waarbij al den ambtenaren en geestelijken de eed van getrouw- heid aan de Republiek en haat aan het Koningdom werd opgelegd, andermaal het gansche land in opschudding bracht. Te vergeefs poogden het départementale bestuur en de stede- lijke raad van Brussel, benevens menigvuldige andere gemeente- besturen des lands, de nutteloosheid van dezen maatregel bij het gouvernement te doen uitschijnen , hunne pogingen hadden siechts voor gevolg de ontbinding dier besturen en de afstelling der ambtenaren, die het gewaagd hadden tegen de uitvoering der wet eenige aanmerking in te brengen. De geëischte eed werd geweigerd door schier al de priesters, maar de republikeinsche straf volgde op dit verzet; de onbeeë- digde geestelijken werden van hunne bediening afgesteld, aïs kwaaddoeners opgezocht, in de gevangenissen geworpen en nnar p ( 524 ) vreemde afgclegene streken, bijzonder naar de eilanden Rhé en Oléron, vervoerd. Daarenboven wcrd aan aile onbeeëdigde pries- lers verbod gedaan in bet gebeim of in bet openbaar de godde- lijke diensten uit te oefenen. De kerken werden gesloten, de kos- telijkste kerkmeubelen verkocbtof aangeslagen en naar Frankrijk weggevoerd. Het volk, van aard godsdienstig, zag met stomme verontwaar- diging deze gewelddaden aan; vooral de landelijke bevolking, aan bare voorouderlijke zeden en gewoonten, aan den godsdienst en zijne bedienaars gebecht, kon de scbending barer tempels en de misbandelingen der priesters maar met moeite verkroppen. Het wegrooven der klokken, het verbod van de viering der zon- en feestdagen en andere dwangbevelen van dien aard waren geens- zins gescbikt om de ontevredenbeid der menigte te stilien. Wan- neer men bij deze tergende maatregelen nog voegt de sluiting der kloosters en de verbeurdverkiaring bunner goederen ; de ge- welddadige verjaging der nonnen en kloosterlingen; de gedurige aanslagen tegen al de vrijheden, die den Belgen lief waren geble- ven, aanslagen tegen de vrijbeid van vereeniging, van bel onder- wijs en der driikpers; wanneer men daarbijvoegtde steeds druk- kende belastingen, en de uitbuitingen der Fransche bedienden, waarmede bel land overslroomd was, boe kan bet dan anders of bet misnoegen der Belgen moest steeds booger en booger stijgen en niet zelden lot vermetcle daden der verdrukten tegen bunne verdrukkers overslaan. En dit gebeurde ook zoo; de gisting, vooral op den builen, was algemeen, de gemoederen waren ten boogste opgewonden, en de minsle nieuwe maatregel van gewcld zou gewis de landelijke bevolking in opstand brengen. Die maatregel liet zicb niet lang wacbten ; bij beslond in de invoering der wet op de mililie: de conscriptie, die aile jonge- lingen van twintigjarigen ouderdom toi den krijgsdienst ver- plicbtte en door het volk te recbl met den naam van « bloedwet » bestcmpeld werd. Deze wet, den 15 September 4798 te Parijs gestemd, werd reeds den 28 derzelfde maand te Brussel, en ver- volgens in andere gemeenten des lands afgekondigd en aange- ( 52S ) plakt, en onmiddellijk werd de dag bepaald, waarop de dienst- plichtige jongclingen aan de krijgsoverheden moesten worden overgeleverd. Eene algemeene opschudding was hier het gevolg van en de geest van opstand verspreidde zich over het geheele land. Het volkslied, dat ten onzent altijd de zaak der vrijheid en van het recht gediend had, gceselde weer, als in de slechte dagen van voorheen, den trotschen , overmoedigen drijver en hitste maar iramer de menigte op tôt verzet. Op iedere markt des lands klonk het lied van rouw en smarte; de verontwaardiging klom met elken dag : « Adieu, plezier van 't Nederland, Adieu, plezier in al de steden, Zoowel in Vlaendren als Braband, Adieu, jongheyd vol van schoonheden. Gy die in 't blopyen van uw jeugd Zyt in het schoonste van uw daegen, Genegen tôt de min en vreugd, Moet nu door dwang de waepens draegen. >> De ouders komen by nialkaer Ja met de traenen in de oogen; Zy zeggen ; wy zyn in 't misbaer Moet men dit spel nog lang gedoogen. Voor ons is het adieu, plezier, Wy zyn al t'saemen in 't verzeeren, Ons kinders moeten gaen in 't vier Of God moet het zeer hard verkeeren. » Helaes, helaes, ja dezen lyd Is te beklaegen met hert en zinnen. In plaels van God gebenedyd Aenbldden zy daer een godinne : Een maegd, gemaekt van aerde en stof, Onderworpen aen zoo veel gebreken, Die geven zy nu eer en lof En van God mag men niet meer spreken *. » Dergelijke liederen, gezongen en verspreid onder een volk dat zoo diep godsdienstig was, gelijk de Belgische boerenstand op * Bundel Fransche en Vlaamsche liederen in de Burgondische Bibliotheek, te Brussel. ( 3i>G ) 'tlaatslderXVlIi' ecuwjkondeiionmogelijk zonderiiivloedblijven bil den algemeenen afkeer, welken derepublikeinscheweltcn hier hadden verwekt. Al spoedig werd in Brussel de tijding verspreid, dat in hetSoniënbosch, hetwelk reeds van het begin af der Fran- sche overheersching de schuilplaats was geweest van gewapende benden, vijandig aan het nieuw regiem, zich aanzienlijke drora- men gewapende landlieden hadden gevormd, die nien met den naara van brigands bestempelde, en dat de commissarissen van bel Fransch bewind alom in de uitvoering der wet de hevigste tegenkanting ontmoetten. En inderdaad, eene menigte geraeentebesturen, uit vrees van opstand, weigerden de wet en de bevelen van het hooger bestuur aan te plakken en af te kondigen; andere onthielden zich de naanilijsten der dienstplichligen op te maken. Fransche com- missarissen, afgczonden om de gemeentebesturen te vervangen en de wet met strengheid toe te passen, zien de aangeplakte offi- cieële berichten voor hunne oogen bemodderen en aan stukken scheuren, of worden door de opgewondene menigte weggejaagd en achtervolgd met geweerscholen. In veîe plaatsen werden oproerige schriften aangeplakt en vereenigden zich de jonge Heden, tôt den krijgsdienst geroepen, in benden, die gewapend de dorpen afliepen en anderen door woord en voorbeeld tôt tegenstand aan de wetten opwekten. Zij werden ondersteund en geleid door priesters;ahhans zoo beweert zekere bespieder, met name Lonhienne, die uit Brussel de Bataaf- sche republick nopens de verrichtingen van de boeren inlichtin- gen zond. De vertegenwoordigers van het opperbestuur waren aan het beramen van nieuwe en strengere middelen om den opkomcn- den tegenstand der boeren te keer te gaan, toen in Brussel de tijding aankwam dat de gemeenten Overmere, Kalken en ver- scheidene andere omliggende plaatsen in vollen opstand waren. Eene talrijke menigte jongelingen had zich daar, inderdaad, ge- wapenderliand vereenigd en was onder het geroep van : « levé de Keizcr! » het dorp Overmere binnengerukt, had met geweld de kerk geopend en de alarmklok doen luiden om het volk onder de wapens te roepen. ( 327 ) Eene cerste poging, door de krijgsmacht uit Dendermonde, Gent en Aalst afgezonden om den opsland te dempen, mislukte, daar de boeren haar met geweerschoten en doodsbedrcigingcn terugdreven. Derhalve besloot de militaire overhcid tegcn de op- standelingen eene vliegende kolom paardenvolk af le zenden; doch ook deze maatregel was niet meer bij macbte het oproer te bedaren, dat zich met de snelheid van den wind over bct gansche Land van Waas uitbreidde. Vooral omstrceks Kemzeke en St.-Pau- wels hadden zich talrijke benden vergaderd,die onder het geleide van zekeren Macharis Rheyns, en versterkt door eene menigte achtergeblevene soldaten van het Oostenrijksche léger, na twee herhaalde pogingen, St.-Nicolaas bezetteden, terwijl andere ben- den, insgelijks van St.-Pauvvels komende, de richting van het noordvvesten volgden en de steden Hulst, Axel en Sas-van-Gent innamen, overal de vrijheidsboomen neerhouwende, de gemeen- tepapieren verbrandcnde ende de bureelen der douanen plunde- rende. De republikeinen trachtten de beweginghatelijk te maken en wisten geen beter middel daartoe dan de deeinemers aan den op- stand voor te stellen als brigands. Den 1 Brumaire VIP jaar ver- scheen in de dagbladen en werd op de straten een manifest aan- geplakt, onderteekend door het bestuur van het département der Schelde, dat aanving met de woorden : « Sedert eenige dagen is er eenen opstand in dit département uitgeborsten; men heeft er ongehoorde schelmstukken bedreven, en alhoewel de daders ten meerderen deele gevallenzijn onder hetzweird van onze manhaf- tige beschermers, eenige van die Baenstroopers verspreiden zig in verscheyde communen, doen daer de klokken kleppen, vervoegen zig met andere sc/ie/me?i en durven alzoo eenen crimineelen we- derstand bieden aen onse Iroupen... » De scheldnaam liet de boeren onverschillig, en wel verre dat de bedreigingen der republikeinen hen^ouden hebben bevreesd gemaakt, breidde de opstand zich uit in Assenede, Ertvelde en omliggende plaatsen; de slormklok werd geluid, de trommel ge- slagen en eene talrijke bende boeren rukte het dorp Assenede binnen, waar zij den commissaris der Fransche republiek,die zich ( 328 ) doop zijne viipige gehechtheid aan het vreemde beheer had hate- lijk gemaakt, onder de oogen zijner echtgenoote en kinderen vcr- moordden. Na de inneming van St.-Nicolaas was een deel der opstandelin- gen van daar naar Hamme en Zèle getrokken, in welkc laatste gemeente zij de huizen der openbare ambtenaren plunderden en insgelijks dcn coiiimissaris van het gouvernement omhals brach- ten. OnderwijI waren de boeren, komende van Overmere, langs dien kant de stad Lokeren binnengerukt, terwijl talrijke benden, komende uit dezelfde streek, te Wetteren over de Schelde trok- ken om den opstand in het Land van Aalst uit te breiden, de ste- den Aalst en Oudenaarde bedreigden en tôt in het Henegouwsche doordrongen. Loochristi, ZafFelare, Moerbeke en de omliggende plaatsen werden insgehjks door gewapende benden bezocht, die er de vrijheidsboomen neerhakten, de driekleurige vlag ver- scheurden en de gelden uit de kassen der openbare ambtenaars roof den. Eene aanzienlijke schaar boeren, komende uit het Brabantsche, waar insgelijks het oproer was uitgeborsten, maakte zich meester van Dendermonde, en onderwijl waagde eene bende Wazenaren eenen aanslag op het Vlaamsch-Hoofd, die echter niet gelukkig afliep. Edoch, zoo ras als het vuur des opstands zich in het Land van Waas had uitgebreid, even zoo ras ook was het er uitge- bluscht, daar de krijgsoverheid nu sterke kolommen ruiterij en voetvolk, goed gewapend en van kanonnen voorzien. afzond, waartegen de boeren, ongeoefend, oningericht en slecht gewa- pend als zij waren, onmogelijk eenen ernstigen en langdurigen tegenstand konden bieden. Desniettemin werd er in verscheidene plaatsen, onder andere le Kalken en te St.-Nicolaas, door de opstandelingen tegen de republikeinsche legerbendcn gevochten. De verdrijving der opstandelingen uit het Land van Waas bracht echter geenszins de demping van het oproer mede, dat intusschen in Brabant en in de Kempen eene uitbreiding had genomen, die het Fransche bestuur nict zonder reden veront- rustte. De boeren, uit het Land van Waas verdreven, kwamen ( 5'^9 ) zich gedceltclijk bij de Brabantsche opstandelingen voegen, of zakten dcn Joop van den Deiider af, waar zij de benden der om- streek van Aalst gingen verslerken. De voornaamste middelpun- ten van den opstand in Brabant en de Kempen bcvonden zich omstreeksHerenthals,Diest,AarschotenTurnliout,inwelkelaatste plaats zekere Corbeels, een stoutmoedig raan, zich aan het hoofd der oproerigen stelde en poogde deze op eenigszins miHtairen voet in te richten. Van den beginne af bedreigden de opstandelingen ook de stad Mechelcn en Waalhem, waardoor de gemeenschap tusschen Brus- sel en Antvverpen zoude worden afgesneden. Generaal Bcguinot, dit gevaar bemerkende, toog met gansch zijne beschikbare macht uit Brussel tegen de boeren op, trok door Mechelen om Waalhem le bezetten, gezamenlijk met eene kolom, die van Antwerpen was afgezonden, doch had nauwelijks Mechelen verlaten, toen de opstandelingen, uit Vlaanderen en van Duffel komende, zich ach- ter zijnen rug van deze stad meester maakten en er een aanzien- lijk krijgsmaterieël, waaronder verschcidene kanonnen, beraach- tigden. Echter deze gemakkelijke zege was maar van korten duur. De Fransche krijgsmacht keerde onverhoeds terug, drong langs twee zijden te gelijk in de stad, trof er de opstandelingen aan, terwijl zij zich nog volop aan de vreugde bunner overwinning overga- ven, en dreef hen met aanzienlijke verliezen op de vlucht, een groot getal krijgsgevangenen makende. Des anderdaags reeds poogden de opstandelingen de stad te hernemen en bestormden ze langs drie zijden te gelijk, doch zij werden bij gebrek aan oorlogstuig en goede leiding andermaal met verlies aehteruit gedreven. De boeren, die in deze gevechten met de wapens in de hand waren gevangen genomen, werden voor den krijgsraad gebracht en nog denzelfden avond den en veertig van hen door den kop geschoten. Dit waren de eerste ernstige ontmoetingen in dezen strijd, dien raen te recht met den naam van Boerenoorlog of Boerenkrijg heeft beliteld, daar de oproerige benden bijna uitsluitelijk uit landlieden waren samengesteld. ( 530 ) Van dan af waren bijna al de pogingen der opstandelingen tegen de steden van minderen rang gericht. Oudenaarde werd beurtelings door de boeren ingenomen en door eene vliegende kolom, komende van Gent, hernoinen, na een gevecht, waar een veerligtal landlieden het leven lietcn. Ninove, Hal, Edingen, Diest en Aarschot vielen mede in de handen der opstandelingen, ter- wijl zij tevens ten platten lande overal, belialve in eenen kleinen omtrek rond de groote steden, meester bleven. Na eenige krijgsverricbtingen oinstreeks Leuven en Diest, om die steden te bevrijden en die de opstandelingen van de oevers der Demer meer noordwaarts de Kempen indrongen, zond gene- raal Beguinot eene kolom van 400 man, welke bem uit Frankrijk lot versterking was toegestuurd, tegen de steden Hal en Edingen af, devvijl de gemeenschap tussclien Brussel en Parijs aldaar door talrijke benden bedreigd werd. Eene afdeeling ruiterij,uit Bergen komende, oadersteunde den aanval. De opstandelingen, op de groote markt van Edingen in slagorde gescbaard, wachtten moedig den strijd af, en weken niet achteruit, dan na twee bevige aan- vallen te bebben afgeslagen. Doch de republikeinen, zich aan zul- ken tegenstand niet verwacbtende, trokken zieh op bunne beurt terug om Hal te gaan overrompelen. Hoewel gansch op het onver- wacbts aangegrepen, verdedigden zich de boeren hier even moe- dig als te Edingen, doch werden ten slotte uiteengedreven, de stad en de omstreek met bunne lijken bezaaid latende. Daarna gingen de overwinnaars de Waalsche gemeente Hérin- nes, waar de boeren zich versterkt hadden, aanvallen en verdre- ven er de opstandelingen uit bunne schuilplaats. Ondertusschen zetteden de vliegende kolommen, die Leuven, Diest en Mechelen badden bevrijd, bijgestaan door eenige afdee- lingen, die bun uit Antwerpen en Holland waren ter bulp gezon- den, onverpoosd bunne krijgsverricbtingen voort en leverden bijna dagelijks nieuwe gevechten tegen de boeren. Devoornaamste ontmoeting had echter plaats te Herentbals, te dien tijde als het boofdkwartier der opstandelingen aangezien, en waar 3,000 boeren gedurende 24 uren stand hielden tegen drie talrijke Fransche kolommen, voorzien van artillerie en ruiterij, en het slechts opga- ( 351 ) ven nadat de repiiblikcincii de lielft des dorps liadden in brand geschoten, en de opslandelingen GOO nian aan dooden, eene me- nigte gekwetsten en krijgsgevangenen, benevens twee hunner vaandcis hadden verloren. DcFranschen hadden hier insgehjks aanzienlijkeverHezcn gcle- den, daar zij veertien vvagens noodig hadden om hunne dooden weg te voeren. Deze gedeeltelijke overwinningen, hoe dikwijis zij zich ook herhaalden, waren echter weinig afdoende voor de Fransche wa- penen. De versiagene benden vereenigden zich telkens op andere plaatsen opnieuw, sterker en vooral hardnekkiger en strijdvaar- diger dan te voren , weshalve het opperbewind uit Parijs het bevel afzond deze nuttelooze gevechten te staken, totdat er eene voldoende krijgsmacht zoude bijeengebracht zijn om den opstand ineens te bewingen. Trouwens, totdan toe had de krijgsover- hcid siechts over geringe strijdraachten te beschikken gehad, daar de Fransche légers zich loen vooral ophielden aan den Rijn, waar zij eenen terugkeer der Oostenrijkers voorzagen , aïs ook in Holland en omstreeks Oostende, waar zij de ontscheping der Engelschen en Russen vreesden. Doch nu werden talrijke krijgsafdeelingen uit die streken naar het tooneel des opstands afgezonden, en generaal Coland werd uit Parijs naar België gestuurd om de opstandelingen te straffen. Deze strenge krijgsman verklaarde aanstonds de departementen der Dijle, der beide Nethen en der Schelde in staat van beleg en begon onmiddellijk zijne krijgsverrichtingen tegen de boeren,die zich iutusschen insgelijks versterkt en meer geoefend hadden. De eerste aanvallen hadden plaats tegen de benden, welke onder het geleide van zekeren Rollier, van Londerzelejdie zich den titel van generaal toeeigende, de gemeenten Willebroek, Kapellen en andere bezetteden. Daar werden gedurcnde de eerste dagen woe- dende gevechten geleverd en verscheidene dorpen in brand ge- schoten. Na eene verdediging, die de Franschen menigmaal had doen achteruitwijken, werden de opstandelingen gedwongen ach- terwaarts te trekken en zich met de Kempische benden te ver- eenigen. ( 552 ) Nu rukte geheel de Fransche macht legen de Kempen op, waar zekere Van Gansen het bevel over de opstandelingen voerde. Verscheidene kolommen te gelijk stelden zich in beweging. Dage- lijks hadden hevige gevechten en schermutselingen plaats, waarin de Franschen op verre na niet altoos de zege behaalden, en, zoo- wel als de opstandelingen, aanzienlijkeverliezen leden. Westerloo, Geel, Meerhout en meer andere plaatsen waren het tooneel van zulke ontmoetingen. Den di November maakten de opstandelin- gen, aangevoerd door zekeren Eelen, van Scherpenheuvel, zich stormenderhand meester van de stad Diest, waar zij zich ver- sterkten, en die van dan af het voornarae bolwerk der boeren werd. Men schat op 6,000 man de opstandelingen, die zich daar met hiinne opperhoofden bij de afdeeling van Eelen kwamen voegen. Onmiddellijk werden de Fransche kolomraen nu tegen de stad aangevoerd. Verscheidene aanvallen werden door de opstande- lingen afgeslagen, die zelfs meer dan eens de belegeraars buiten de stad met kracht kwamen aanvallen om zich van hunne kanon- ncn meester te maken. Intusschen ontvingen de Franschen dagelijks nieuwe hulpben- den, zoodat de stad Diest welhaast als met eenen ijzeren band was omsloten. Zij werd langs aile kanten met grof geschut aan- gevallen en de Fransche troepen maakten zich na hevige gevech- ten meester van de voornaamste poorten. De boeren, ziende dat hun moedige tegenstand wcinig ver- mocht tegen de van aile krijgstuig voorziene republikeinsche legerbenden, rukten den volgenden nacht uit de stad om zich aan eene volkomene nederlaag te onttrekken. De Franschen vervolg- den hen, en verscheidene honderden boeren werden neergesabeld of verdronken in den Demer en in de moerassen, die de stad om- ringden. Daarmede was echter de opstand niet voorgoed bedwongen. De boeren namen hunne vorige standplaatsenin de Kempen terug en leverden de Franschen nog veel werks. Geel, Moll, Meerhout en Kapellen werden andermaal het tooneel der bloedigste gevech- ten, terwijl andere benden, waarbij zich eene menigte Waalsche ( 533 ) opstandelingen wareii komen voegen, na verscheidene ontmoe- tingen in het vlakke veld, gedvvongen werden naar Hasselt af te zakken. 't Is daar dat welhaast het laatste bcdrijf van dezen bloedigen opstand, welken men in zekercn zin aan dien der Vendeeërs heeft vergeleken, afliep. De boeren, Lings verscheidene zijden aan- gevallen, werden er vcrplettcrd onder de overmacht; zeven tôt acht honderd der hunnen bleven op het slagveld, en de rest, door de Fransche ruiterij vervolgd, werdlangs aile kanten verstrooid ^ De hooger gemelde Lonhienne verzekert, in zijn schrijven aan de Bataafsche republiek, dat de gewapeade boeren in Brabant en Limburg i2 a 15,000 in getal waren, maar dat het hun man- gelde aan gescliut en leiding. Het waren niet enkel boeren of ge- meene lieden; de voor- en achterhoede der drie benden in Bra- bant waren samengesteld uit 2 a 300 welstellende huisvaders, die den blauwen kiel droegen en pistolen en dolken tôt wapens had- den. Het was vooral in het tweede korps, hetwelk 4 a 5,000 man telde, dat vêle oud-soldaten, douaniers, onbeëedigde priesters en vooral monniken bevatte, maar alleen het derde Brabantsche korps heette aldaar de kolom der hranders of de brigands, omdat zij overal, waar zij verschenen, de hand sloegen aan de openbare kas. De Franschen, die onze weerspannige landgenooten dien ver- achtelijken naam naar het hoofd wierpen, waren zeker vergeten op welke wijze zij zelven in elke overweldigde plaats te werk gingcn 2? Intusschen eindigde de XVHP eeuw^ voor onze vaderen in de droevigste omstandigheden en ving de nieuwe eeuwkring onder de somberste vooruitzichten aan. * Zie, voor meer bijzonderhedeii, Aug. Orts, La Guerre des Paysans. ^ Zie den brief van Lonhienne in de Bulletins de la Commission royale d'histoire, 3<= série, VIL ^^U) X« HOOFDSTUK. Zeden en beschaving in di- XVII« en XYIII^ eeuw. — Bijgeloof en onderwijs, — Familiegeest. — Lof dcr Belgische boeren, gemaakt door vreemdelingen. — Besluit. Waar de krijgstrom wordt geroerd en de legerdroramen over de vlakte dravenjheeftde beschaving weinigvermogenen invioed; ook zoo lang, in de XVIP en XVIII'' eeuw, op onzen bodem strijd werd gevoerd , moesten wetenschap, kiinst en volksonderwijs achterblijven, die enkel maar bloeien. kunnen bij vrije, rustige en welvarende natiën. Maar buiten oorlogstijd was de toestand des volks bevredigend, het taaie geduld onzer vaderen weldra de gevolgen der verledene rampen te boven komende en door hunne onvermoeilijke werkzaamheid telkens eenen nieuwen rijkdom scheppende. Wij vinden hiervan een ontegensprekebjk bewijs in den toe- stand , waarin ons vaderland tijdens de regeering van Albert en Izabella verkeerde, toen zoo vêle geleerden in ieder vak van wetenschap en zoo menige groote kunstenaars te voorschijn traden en de vroeger gestremde koophandel en nijverheid eene nieuwe ontwikkeling verkregen. Op enkele punten des lands was de welstand nochtans minder groot, maar dit vloeide voort uit gansch bijzondere oorzaken, welke met den algemeenen toestand des lands eigenlijk niet in verband, maar aan bestuurlijke mis- bruiken te wijten waren. Aldus vinden wij aangeteekend dat de Henegouwsche boeren in 4632 grooten nood hadden uit hoofde van de ongelijkheid der belastingen en twintigsten , door hen op te brengen, terwijl de adel en de geestelijkheid, krach tens oude privilèges, daarvan ontheven waren, en de hooge ambtenaren zich allerlei afpersingen veroorloofden en een aantal karweien aan de boeren hadden opgelegd K * Sommaire de r Estât général du pays de Haynaut en mars 4632 (Rijks- archief le Brussel : Faria, fonds du président Roose). ( 335 ) De armoede, welke gcdurende de tweede bclft der XVIPeeuw in Brabant en Vlaanderen heerschte, was het gevolg van den lang- durigen oorlog. Een beeld van dezcn droevigen toestand vinden wij in de gemeente Aalter, tusschen Briigge en Gent, destijds ver- vallen « tôt soo eenen ellendigen staet, mitsgadcrs tôt soo quade reputatie gekomen, » dat in de cerste belft der verledene eeuw niet min dan negentig paardenhofsteden in puin waren gevallen, terwiji de landen, bij gebrek aan bebouwing, tôt hunnen oorspron- kelijken staat waren gekeerd,verwoest en met onkruid begroeid, als hadde nooit een mensch daar den voet op gedrukt. Geen enkel sterfhuis bijna viel toen open, « daer bâte was,» scbrijfteeneoude kroniek, en voor eenen spotprijs hadde men alsdan schier gansch de gemeente gekocht. Deze gesteltenis was in de jaren '80 algemeen, en vestigde de aandacht der staathuishoudkundigen en bestuurders; verschei- dene schriften werden in 't licht gegeven om er de oorzaken van op te sporen en de middelen ora verbetering te bekomen. Een dezer : den Oorspronck van de Ruine en Aermoede der Spaensche Nederlanden (Luyck, Geraert Chokier, 1686), erkent dat « de lantsneeringhe nu geheel onder den voet ghesmeten » is en meende dat te kunnen verhelpen door al de vreerade granen,vee, vleesch, botcr, kaas, brandhout en kolen bij den invoer te belasten, want (zegt bij) onze boeren zelven zijn niet vrij van rechten, « dewijl dat zij voor het ghebruyck van hiinne landen diversche omstellinghen en prochie-kosten moeten betaelen. » De redenee- ring, gelijk men ziet, is zeer flauw; maar de schrijver hoopte dat zijn voorstel veel goeds zou hebben te weeg gebracht : <£ Den Landtsman sal ooek opgheweckt worden omme dies te meer Beestiaelen aen te queecken , te vetten en te overwinteren, waerdoor ghebeuren sal dat hy niet alleene daerdoor mcrckelicke sommen van penninghen sal profitéren, maer daerenboven sal sooveel te meer Mest ofte Vette winnen en vergaedcren , waer- mede dat by sal Vetten ofte 3Iesten sijne Landen, soodaenigh dat de selve Landen dobbel Vruchten sullen voortbren^hen, ende by ghevoigh sal den Landtsman ooek dobbel fouragie hebben om andermael noch meer Beesten te overwinteren ende alsoo van ( 336 ) jaer tôt jaer in sijn Landt-Bauw ende Neeringhe voorderen, ende meer en meer daeraen profitercn, daer als nu integendeel den Lantsman sonder Mest ofte Vetle labourérende, niet en kan opdoen als schacde en verloren acrbeyt, ghemerckt de seven deelen van aclil generalyck deser Landen ten minstcn aile dry Jaeren cens ghcmest ofle ghevet nioet worden. » De sehrijver doell hier vermoedelijk op hem bekende gronden, die van aard zwaar en vruchtbaar moeten geweest zijn; althans 't waren zeker maar magere gewassen , welke geteeld werden op dorre gronden, die maar éens om de drie jaren mest kregen * ? Wat den toestand in cen groot gedeelte der XVII^ eeuw zeker- lijk niet deed verbeteren,was de zucht tôt bedelarij, welke, gelijk vroeger, een groot getal gemeene , maar tôt arbeid bekwame lie- den bezielde. Een plakkaat, door Albert en Izabella afgekondigd, erkent duidelijk het hernemen dier groote maatschappelijke kwaal. ce Vêle arabagtsghesellen (wordt daarin gezegd), knapen van labeure en andere alzulcke ledighghangers ende vagabon- den, levende op hun plesier en ledigheyt zonder le werken , ver- laetende, om hun te volgen , hunne ambachten, diensten ende ]abeuren,waer door de pachters ende andere goede lieden qualyck connen crygen knapen, wercklieden ende dienstboden, lot hunne labeuren, neeringhen ende diensten. » De rcgccring had goed met strenge stralFen te dreigen,de bede- larij verminderde niet en nog in de tweede helft der XVIIP eeuw, wanneer het land eenen grooten welstand genoot, was, volgens de * Het slelsel van bescherming, welke de schrijver voor 's lands producten inriep, was hem ingegeven door hel voorbeeld van Engeland, waar te dien tijde de doodstraf was bepaald voor elk, die uit dit rijk wolle zou hebben uit- gevoerd, terwijl, bij den Invoer, het linnen belast was met 4 st. de Engelsche geerde of el. De hoppe, veel uit Nederland naar Engeland gevoerd, was daar alsdan belast met een recht van 12 gulden de 100 pond (meer dan 't dubbel derwaarde!);deNederlandsche kant of't speldenwerk, de schilderijen enz., mochten evenmin in Engeland worden ingevoerd op straffe van groote boeten en verbeurle van 't aangeslagen goed. Eindelijk de uit Engeland gevoerde kolen waren daar belast met 19 shellings voor ongeveer 10 Oostensche ra- zieren. ( 5Ô7 ) oflîciëele statistieken, geheel Bclgië door bcdelaars overstroomd. Betreurenswaardig feit, hetwelk meer dan éeneii geschiedschrij- ver omirent den wezenlijken tocstand des lands in de bedoelde tijden in dwaling heeft gebracht. Dat de gocde zeden daardoor veel te lijden hadden hooven wij nauwelijks te zeggen. De bedelaars waren juist niet in nood ; zij dronken hun glas bij tijds... en meer nog ten ontijde, en maakten veelal krakeel en ruzie. Overal was 't getal berbergen, waaronder vele wijnhuizen, aanzienlijk vermcerderd en reeds den 2'2 Juni 1589 had de regeering een plakkaat moeten uitvaardigen om bet getal tapperijen, en zelfs de plaats van deze voor iederc parochie, te bepalen — een decreet, dat den i Juli 1G16 was vernieuwd geworden. Een nicuw plakkaat over de berbergen versebeen in 1G82, en moest reeds vijf jaren naderband vernieuwd worden. Ditmaal was er voornamelijk quaestie te verbieden « ongeboude docbters baer te vinden in de vergaederyngbe van de jongbmans, in ofte omtrentde berbergben,om aldaer te drincken ofte dansen op sondaegben ende beyligbdaegben ende werckedaeghcn. » 't Scbijnt, dat dit verbod in de Kempen goed werd nageleefd, al- tbans toen Jacob, graaf van Perlb , ten jare 1693 eene reis door België deed en de Kempen bezocbt, woonde bij in eene berberg eene boerenbruiloft bij, waar geen speelman of dans te zien was, omdat de pastoor en de baijuw kracblens boogergemeld decreet dat niet gedoogden. Te meer, evenwel, werd er wit bier gedron- ken, rijstpap, kalfs- en gebraden ossenvleescb gcëlen en wcl zoo, dat er de vreemdeling verbaasd op stond te kijken. Dâar ging ailes ricbtig, maar 't scbijnt dat de boerenjeugd der Kempen in de XVIIl^ eeuw juist geen toonbeeld van zedelijkbcid opleverde. In 1750 klaagden J.-S. Heyendal, drossaart van Walboorn, en de scbepenen zijner vicrscbaar aan den Raad van Brabant over verscbilligemisbruiken, die te Walboorn bestondcn, wclke noodig waren uitgeroeid te wezen. De Raad verleende den 1 3 Juli des gemelden jaars eene ordonnantic, vcrbiedende « dat de vrouwen en de jonge docbters ten tijdc van bet brecken van den kemp in de meergemelde bancke aen nicmand meer sullen de schoencn wisscben ; ordonneert bun voordcrs van bun ten selven Tome XXXII. 22 ( 558 ) tyde te gedragen gelyck eerlycke ende deugdsame persoonen toebehoort; verbiedt aen aile jongmans der voorscreve bancke en aen degbene daeronitrent woonende , te gaen vinden 's avonds de jonge dochters in de buysen, alwaer sy den kemp gebroken of geswongen bebben,minder van aldaer eenige vilaine en scandaleuse spelen te spelen en ander insolentien le bedryven, aldaer overnacbl blyvende en alsdan de voorseyde jonge docbters naer huys te convieeren...* » Dat decreet, te Walhoorn, Kettenis, Hergenraad, Racren en Einatten afgekondigd, laat de sebaduw- zijde zien van het beeld der Kempiscbe deerne uit die dagen, welke men zicb weleens anders placht voor te stellen. Het groot gelai drinkbuizen werd in de voorgaande eeuw door al de kastelnij- en dorpsbestnren als een onheil bescliouwd. De baljuws der ambacbten van Assencde en Boekhoute, de niagis- traten der kastclnijen van den Oudenburg, Oudenaarde, Kortrijk en Aalst brachten bij vcrtoog van 26 April 1777 aan bet gouver- nement in, dat groote ongeregeldheden en wanorders ten platten lande plaats grepen en elken dag een ernstiger karakter namen, wat enkel te wijten was (verklaarden zij) aan 't groot getal kroe- gen en laveernen, waar kansspelen en schouwtooneelen gegeven wcrden om bet volk aan te lokken en op die wijze losbandigheid en ontucht werden begunstigd; vooral duidden zij de kanlienen aan, waar niets dan brandewijn en andere sterke dranken werden getapt,en dronkensebap,de moeder van twist, gevecht en moord, bij dag en bij nacbt beerschte. De regeering kon of wilde dien toestand niet langer gedoogen en deed bierover een ontwerp van règlement opstellen, betwelk ten onderzoeke gezonden aan den Raad van Vlaanderen en gevolgd werd door bet besluit: dat de verkoop van sterke dran- ken enkel maar zou toegelaten zijn in de geoorloofde of geoc- trooieerde berbergen ; dat al de kantienen moesten gesloten wor- den; dat de overtredingen strcng moesten toegepast en de wijze verordeningen van 22 Juni d588 en van i Juli 1616 getrouw moesten nageleefd worden. — In bet ambacht van Assenede (leest * Archief vau 't hooggerechtshof van Limburg. ( 559 ) men in onze nionograj)liie dier plaals) moetcn de ongeregeldheden erg zijn gewecst, aangezicn het bestuurvan dat gewest meteenen had voorgesteld, de vastenavondvreugde te verbicden, die er hoofdzakelijk bestond uit het « gans-, catte- ofte cacs te ryden, waeruyt resulteren scliadelycke vcrgaderynglien cnde différente ongelucken ; » alsmede in gansch 't ambaebt de wijkkerniissen af te schaffen, behoudende alleen de dorpskermissen. Uit het bovenstaande zal men gcnoeg zien dat er noodzakelijk- heid beslond om de herbergen des avonds vroeg te doen skiiten, wat een plakkaat van 1779 dan ook beval ; in den zomer mochten de drinkhiiizen tôt negen , gedurende den winler tôt acht ure geopend blijven. Het gekiep der klok gaf het sein om te sliiiten. De meeste vreemdelingen, welke ons land bezochten, gewagen van de neiging onzer voorouders, om, na den verrichlen arbeid, in de herberg samen te komen. Barentin, intendent van Viaanderen onder Lodewijk XIV, schreef daarover : « Ils aiment à boire les uns avec les autres, et à faire leurs affaires, sans avoir l'imagination vive; c'est ce qui fait qu'on les trouve grossiers et stupides dans la conversation, mais ils sont habiles dans les affaires qu'ils font avec réflexion et trompent quelquefois ceux qui s'imaginent être plus fins qu'eux. Ils sont fort attachés à la religion catholique...; ils fréquentent les sacre- ments et sont exacts à entendre la messe et le sermon, mais tout cela sans préjudice du cabaret, qui est une de leurs passions domi- nantes...^ » Wij gelooven deze kleine schets juist te zijn ; althans de meeste oorkonden uit de vorige eeuwen, welke wij nopens dit puntgeraad- pleegd hebben, stemmen met de woorden van Barentin overeen. Het is niet te verbloemen : 't was de geringe stand alleen niet, welke de herberg opzocht: onze voorouders, welke ook hunne be- trekking in de maatschappij was, hielden over 't algemeen van de gezelligheid onder het drinken van. een glas, en hadden de * Mémoires des généralités de France, Hs. in-fol. (ten jare 1700 in de Koninklijke Bibliotheek le Parijs). Zie J. Lelong, Bibliothèque historique de France (Paris, 1762), I, 107. ( 340 ) grooten in de XVIP eeuw hun « goede paryse in een fyn Veneets cristallynen glas, » of eenen goeden beker Rijnsch « in eenen sehoonen Keulenschen roomer, » de boer en burger hielden 't met de oudvaderlijke aarden kruik of tinnen kan, en het bier smaakte hun al zoo zoet. De middelstand, onder Albert en Iza- bclla door voorspocdigen handel en nering rijk geworden, volgde in kleeding den edelman en drocg « caffo vloerte ofte cofferiche, salyn ende herrcmosijn, » wat allengs zoo gemcen werd dat de boerinnen er « lijvekens » van droegen. Het satijn was wit of rood, en de gespen en riemsloten waren van zilver, evenals de hecht der messen, die 't mansvolk droeg *. Het mes, waarvan de kroniekschrijver gewag maakt, was inder- daad de onafscheidelijke gezel van den Vlaming, inzonderheid op den buiten. Bij de Walen was er zelfs een spreekwoord daarvoor, hetwelk hun tôt verwittigirig diende en genoeg laat oordeelen dat onze boeren er een veelvuldig gebruik van maakten : « Qui va en Flandre sans couteau 11 perd de beurre maint morceau. « Ja, van 't steken schijnen de Vlaamsche buitenlién, vooral die van Fransch-Vlaanderen, een handje gehad te hebben, want toen Lodewijk XIV dat land had ingepalmd vond hij zich genoodzaakt een edict uit te vaardigen, waarbij bevolen werd dat al de tafel-en andere messen binnen de drie dagen al boven moesten rondge- slej>en zijn...2 Dat zulk bevel niet zonder hooge noodzakelijkheid werd uitgevaardigd blijkt uit de beweegredens, waarop het werd gesteund, en waaruit men ziet hoe erg en gevaarlijk het misbruik was geworden ^. * Handschriflelijke kroniek vanJusTUs Billet, in de bibliotheek van't stads- archief le Gent. 2 Dit edict is gedagleekend uit St.-Germain-en-Laye, Juûi 1669. 5 Men leest daar o. a. : « Depuis que l'heureux succès de nos armes, la justice de nos prétentions (!) et le Iraicté conclu à Aix-la-Chapelle nous ont acquis plusieurs villes et diverses chàtellenies, tant en Flandre que dans les autres provinces des Pays-Bas, nous avons employé tous nos soins pour y faire régner la justice et pour y faire jouir nos sujets du repos et de la tran- ( 341 ) Er kwain een tijd — en 't was nog in de XVII' eeuw — dal liet « vechten met messen en sweerden » ophield en de boeren begon- nen « malcanderen met penne en inct te keere te gaen ende le procedeeren, van boven ncdcre om luinncn moet te koelen. > De Vlaamsche boer (vooral van 't westebjk gedeelle, zegt de evenlijdige kroniekschrijver) « proeedeerde in den Raed van Vlaen- deien uytmode, » en wie geen procès had met zijnen buurman, of wie ook, was van geenen tel. Men hoorde in de herberg schier niets anders dan van procureurs en advocaten , recbters en ge- tuigen, en wie daarvoor "t meeste geld had verscholen voerde ook den hoogsten toon. Was 't uit twistzieken aard, wrevel, ge- brek aan vriendscbap, dat men elkaar naar de vierschaar drong? Geenszins, evenmin als de haat of boosaardigheid naar bet zakmes haddcn doen grijpen. « Hunne beenen en eonden de weelde niet draeghen, ende dese boeren door pracht en overdacd maeckten de borgbers van de beste steden confus ende beschaempt, zoo in cleeren, lywaetjziher ende gaudt an hun licbaem aïs van provisie van wijn en bier '. » Ja, dan was 't een recht gulden tijd voor België, de tijd der « Vlaamsche kermissen, » op het doek vereeu- wigd. Kan er beter betoog van den welstand onzer Brabantsche quillité de la paix; et voyant qu'elle ii'estoit troublée que par les fréquentes querelles et démêlez qui arrivent entre les habitans desd. villes et chàtelleuies, dans la chaleur desquels ils se portent à de tels excès qu'ils se frappent, se blessent, et souvent s'enlre-luenl à coups de couteaux, nous aurions, pour prévenir ces inconvénients, par noire ordonnance du 12 Janvier 1668, défendu le poit et l'usage des couteaux pointus à toutes sortes de personnes tant des villes que du pk:t pays, de quelque qualité et conditions qu'elles fussent, à peine d'amerde... désirant y apporter les remèdes convenables, et ne rien omettre de ce qui peut contribuer au repos et sûreté de nos sujets, scavoir faisons que. . nous statuons et ordonnons ce qui suit : que si au préjudice de nos défenses, aucun est si osé de porter des couteaux pointus et de les tirer à dessein d'en frapper, encore qife le coup ne soit suivi d'aucune blessure, voulons que pour la première fois il soit condamné au carcan ou banni de LOtre royaume, et en cas de récidive condamné à la plus grosse peine corpo- relle à l'arbitrage des juges... » (Zie het stuk bij A. Dinalx, Archives du Nord de la France, Xlll, 5« série, III, bl. 112.) * Voonnelde handschriflelijke kroniek van Justus Billet. ( 542 ) en Vlaamsche boeren gegeven worden dan die geestige, vroolijke tafereelcn, door eene meesterhand naar de natuur gepenseeld en waarop ons boerenvolk zoo joviaal, gulhartig, levenslustig is afge- beeld? Zie maar eens naar dit schilderstuk van onzen TENiERS,die onze dorpsfeeslen schilderde gelijkRoTGANS ze in Holland bezong. Aan de herberg bangt de vlag iiit — een zeer oud gebruik. — Voor de deiir is een strooien afdak gemaakt, waaronder de oudjes, die niet dansen, zitten te drinken; naast bet afdak is, voor den vedelaar en den doedelzakblazer, op eene ton, de jonkbeid, die bij 't eeiste gekras en bij 't eerste gepiep der speeltuigen opspringt en aan 't flikkeren gaat. Maar 't zijn juist nietaltemaal jonge kna- pen en meiden, die 't been uitsteken; men treft bier en daar ook wel een ond paartje aan : Koba en Stine lieten baren Tijs noch Tennis gerust, of zij moesten — al vvas 't dan ook maar voor een paar minuutjes — meespringen, en waarlijk! die oudjes, scboon ze al zeven kruiskens acbter den rug bebben,zouden nog menige jonge deerne bescbamen! Er wordt geminnekoosd onder den dans, aan de wel opgedischte tafel en onder 't groen van de eeu- wenoude linde, die daar vôor de berberg hare booge kruin Irotsch ten hooge beurt, en die, als zij spreken kon, de getuigenis zou afleggen dat bet kermisvieren lot de oudste traditiën des lands beboort. — Zagen wij den iniddelceuwscben Kerel ook niet « ter kermisse... gaen ^■> en « drinken van den wine? » En zietocb eens naar die welgebouwde niannen altemaal, met hunne dikke, bollige wangen, blozend van gezondheid en kracbt, het vuur in de oogen, de vreugde in elken trek des gezichts , los en onbedwongen van boiiding, even vrij en onbekommerd aïs de vogel op zijnen tak. Morgen? Ei,'t is morgen nog kermis, en over- morgen ook, en gebeel de week ! Dat is boerengedoen, en 't mag wel, want de akkerzorg is grool, de arbeid lastig... Het gaat er, wel is waar, onder al de kermisgaslcn niet altijd even rustig toe en welgezind : de drank verbit bet bloed , de tapper is bandig en vlug om te bedienen en — de Vlaming beeft niet veel noodig om in vlam te scbieten... Wceral gelijk in den Kerelstijd : a Stappans es lii versmoori, Dan es al de werelt tsine... » ( ^54^ ) Maar zie ! ruziemakcrs passen nict bij de kcrmisjjrcl, daar komt een paar flinke gaslen, vattcn de dronken dullemans bij de kraag en — weg zijn ze , 't bofbekken buiten. Het spcl, écn oogenblik opgeschorst, gaat nu weer zijnen gang, en « Hier klinkt een mannenkoor van meer dan deiiig keelen Een wildzang zonder zin, verniinkt in aile deelen. » Wat wil men"? Onze boercn zijn juist gcene meesierzangers, en aïs er maar lawijt is, op kermis vooral, dan is 't wel. Daarnaast zit men ook niet te droomen : « Onze ooren worden doof van 't kloppen van de kannen. » En dat tôt den avond toe. Ja Rotgans, wat gij scbrijft voor Hol- iand beeft het penseel van Tenieus bevestigd voor onze slreken : onze voorouders hielden zeer van de kermis en wisten er goed weg mee. Ook genoot het boerenfeest reeds in dien tijd de eer, door rijke stedehngen bezocht te worden. De schilder maalt ze er af, gekomen op hunne paardenjmet een gezelscliap van jonkvrou- wen,ora eens te zien hoe de boeren zich vermaken, wantvan zulke vreugd en vroohjkheid, als te lande wordt waargenomen, heeft de stadsman geen gedacht, en daar ziet hij ook de bevestiging van de oude volksspreuk : « De welghevoede Is de welghemoede. » Het moest in Vlaanderen juist geen kerk-misdag zijn , die loch maar éens in 't jaar kwam, oni feest te houden ; gedurende de herneming van 's Jands welvaart, in de tweede helft der voor- gaande eeuw, hielden de boeren van 't Meetjesland (te Zomcrgem, NYaarschoot en Lovendegem) op zon- en heiiigdag eene taerte/'eeste, waartoe de vrienden uit het dorp en van elders werden uitgenoo- digd. Dit was nu eene kermis van eenen gansch bijzonderen aard; iedere deelnemer betaalde zijn gelag. Bij eenige boeren wcrd ook vlecsch opgediend, en de drank was meê en jenever. Het mee- rendeel der « tractanten » deden hun feest den zondag na de vroeg-en hoogmis len kerkstichel aankondigen in dezer voegen : ( 54i ) a N. N. sal vandaege, naer de vesperen , laertekermisse houdcn. Die geit hecft can daer naer toe gaen. » Somtijds was er ook bol- spel bij, maar « nooyt bas ofte vioole. » Een der boeren — mon vindt er zoo allijd — wilde cens meer doen dan een ander, en gaf bouillon, met wittebrood daarin, boven bet vleesch en de taart. De soepkelel bing ganscb den namiddag over 't vuur, « len ge- rieve dergene.die daer naer vraegen. i» Deze « divertissementen » waren eenvoudig en eerbaar, leest men in bet enquest nopens eene zulker vcrgaderingen, waartegen de baijuw van Zomergcm, w ij weten niet oui welke reden, een vervolg bad ingcspannen K Wij zegden 't reeds vroeger : de herberg is juist geene scbool van bescbaafdbeid en wellevendheid, en de gevolgen van 't over- nialig drinken moesten door dorps- en gildewetten, ja door alge- meene decreten meer dan cens beteiigeld worden. Die verorde- ningcn scbijnen opde menigte eenen beiizamen invloed le bebben uilgcoefend. Een plakkaat van TSeplember 1632, il Aiigustus IG88 en 18 Decemberl701 verbood « aen aile... ondersaten ende andere, banterende dese landen , mans- ende vrouwpersoonen, van wat stact of conditie sy mogen wesen, te sweiren, blaspbemeren ende verloocbenen den Naem Gods , van syne glorieuse Moeder ende andere Heyligen, gelyck oock te doen andere vervloecktc eeden. » — In de rederijkers- en scbultersgilden werd bet minste onbe- tamelijk woord met boete, de herneming somtijds met banning uit bel genootsebap voor zekeren tijd of voor altijd gestraft; zoo verre ging ondcr dit opzicbt de nauwgezelheid onzer voorouders, dat de woordcn : duivel, droes en andere van die soort niet lijdens de oefeningen of andere bijeenkomsten van 't gilde mocblen uit- gesproken worden 2. * Slaatsarchief te Gent. ^ « Item soowiein de caemer spreekt eenige vuyle ofte oneeibaere woor- den, ofte is sweirende bij Gode ofie sijn heyligen, ofle oock bij zijnder ziele, tsij bij costume ofte vergelenlheydl, sal verbeiiren telcker reyse de boete van Iwaelf mijten ten proftijte alsboveii. » (Règlement van H rederijkersgilde van Elversele (16H) in onze geschie- denis dier gemefnte.) « By soo verre eeniglie guldebroeders, schietende op den hof tusschen mis- ( 345 ) De ongeregeldheid in den drank leidde op sommige plaatscn tôt misbruiken en\vanordelijkheden,diesomtijdsnog al verre gingen. Een paar voorbeeldcn hicrvan zullen ons doen zien, dat er in de XVII^ eeuw nog iets van de ruwheid der oude Bclgen was over- gebleven. De abdij van Park, bij Leuvcn, deelde icdcr jaar, den laatslen karnavalsdag, den armen van Rolselaar en Wezcmaal brood, spek en bier uit, gewoonlijk voor de kloosterpoort opgediend. Na den disch begon het lied en vervolgens de dans,deze laatste ingesteld door den Vastenavondheer , gekozen onder de jongelingen van Rolselaar, en door de Vastenavonddame, gekozen onder de meis- jes van Wczemaal, die aile gekleed vvaren als zotten. Niet zelden ontstonden er daarbij twist en wanorde, zooals ten jare 1621, wanneer men een deel des kerkportaals vernietigde en de jonge- lingen dreigden 't jaar nadien nog erger baldadigheden te zullen plegen. De kloosterzusters dienden eene klaclit in bij den Raad van Brabant, en dezc gaf den 20 Januari 1622 een vonnis tegen de plichtigen, die later, evenwcl, de Zusters van Park nog zoo- veel werks leverden dat zij op den duur verplicht waren met de jonkheid eene overeenkomst te skiiten. Eene raoedwilligheid van een ander slag had wortel geschoten te Séclin, waar de pastoor en de boeren van Avelin sedert langen lijd zich 't recht hadden aangeraatigd oni op Drieviildiglieidsdag le paard in de kerk te komen en er rond en over en weder het koor te rijden. Men noemde dat : « servir Saint Pial. » Vende- ville, bisschop van Doornik, verbood dat misbruik, maar verloor vôor 't gerechtshof van Rijscl het procès, dat de boeren hem lot behoud van hun oud recht hadden aangedaan. Het rid werd dan in de kerk van Séclin voortgezet, tôt groote ergernis der geloovigen en lot diep leedwezen van den deken en hetkapittel van St.-Piatus. die zich bij verzoekschrift lot den bij- saelen efle om den gaey, of'le ooek in huys ofte andere vcrgaderinghen, Godt ofle sijne heyligen blasphemerende uyt opgeset'en willeofle andere onrede- lijcke ofte ongebronide {sic) woorden uyt Imnnen niondt lieten gaen, die sul- len elcke reyse verbeuren ses sluyv( rs... » (Staluten van 't St.-Sebasliaansgilde van Haasdonk. ( 34G ) zonderen raad des konings wendden, « remonstrant la malséancc de voir en leur église tel disrespect au moyen des chevaux y en- trant et laissant leurs immondices et ordures. « L'affaire ayant été, zegt DuLaury (11,56), examinée au conseil privé (à Bruxelles) le 5 octobre 1642, défenses ont été faites auxdits d'Avelin d'en- trer à cheval en ladite église, sous peine arbitraire, avec ordre qu'un député du chapitre leur donneroit à baiser le reliquaire accouslumé, étant à cheval au devant du Grand Portail. » Een bedroevend bccld van het leven der boeren in de twee laatste eeuwen is nog altijd de bijgeloovigheid, die overal heer- schen blijft en de geesteskracht van den anders wakkeren mensch verlamt. Des winters, als 't gezin onder den breeden schoorsteen- mantel is vereenigd en de dansende vlam van 't knetterend hout- vuur met het weifelend licht der kleine steenen lamp een flauw licht in de groote huiskamer verspreidt, dan roept Grootje haar geheugen te harer hulpe en haalt de sprookjes op, waarmee hare eigene moeder, zestig of zeventig jaar geleden, haar in den win- teravond wakker wist te houden, maar ook ten hoogsfe bang. Nu is 't van Osschaart, die bij nacht en ontijd voor den eenzaam naar huis keerenden man verschijnt, hier zoohoog als een boom, daar in de gedaante van eenen bond, ter grootle van eenen ezel, en den voorbijganger dwingende hem op de schouders tôt aan zijn huis te dragen, al wordt de last ook met elken stap zwaarder en zwaarder. Dan vertelt de oude van 't Wit konijn, dat van den mensch niet weggaat dan door 't lezen van 't Sl.-Jans-Evangelie; of van de Katten van Ravels *, alwaar in den waterkuil elken nacht,juist ten twaalven,eene bende tooverlieksen in de gedaante van katten vergadert, en waarmee niet te spotten valt, want 't gebeurde eens, dat een boer de wedding had aangegaan om in den kuil eenen stok te gaan steken. Hij deed dit, maar zie, nauwelijks kwam hij terug of 't schecn hem toe, dat eene der katten hem altijd volgde, en sedertdien zag hij die tooverheks altijd aan zijne zijde, toldat hij van schrik den adem uitbiies... Op eenen anderen dag vertelt Groolje van den Brandenden Heiirst, dal'is de historié * Een dorp bij Turnliout. ( 347 ) van dcn godvcrgeten bocr, die zelfs op den heiligcn dag van Kerstmis met zijnen heurst naar 't veld reed om afgekapte boo- men naar huis te voercn. IVIaar hij had er geene bâte bij : wcinig tijds nadicn stierf degoddelooze boer, en nog jaarlijks , op Kcrst- dag, ziet het landvolk hem met zijnen heurst over 't veld rijden, maar geheel in vlamnien, gelijk zijn ros en zijn lieurst. En als Grootje dan nog verteld heeft van den Wandelenden Doom, die statig en stil over de velden stapt; en van de KaboutermannekenSj die op 't hof, waar zij wat te eten vinden, des nachts het huis- werk verrichlen; of van de Vler Zivarte Hoenders, die in 't Land van Aaist omirent middernacht op de vier hoeken van elke kruis- straat komen zitten om met de eerste morgenschemering weer te verdwijnen — dan begint er een ander, hctzij de pachtersbaas, die 't in zijne jeugd ook hoorde uit moeders mond, hetzij de naaste buurvrouw, die straks was binnengekomen om iet of wat te ver- nemen , en 't vertellen gaat voort. — Weet gij iets van de Kallen van den Groenen Dijic? — Neen! — Luister. Op den Groenen Dijk placlit er elken nacht eene vergadering te zijn van katten, die daar op 't gras dansten en sprongen, ja zongen, net als men- sehen : « Poot aan pool, Steert aan steert, Katjes, laat ons dansen î » En dan volgen twintig andere sagen, waar de leelijke Osschaart toch meest de hoofdrol in speelt, en die de kleine en groote kinderen zoo bang maakt dat ze in den donkere alléen niet durven blijven , en 's nachts door de verschrikkelijkste droomen worden bezwaard. 't Geloof aan spoken en tooverheksen was, voornamelijk in de XV IP eeuw, mogelijk sterker dan ooit te voren, echter niet alleen in België : ook in de protestantsche landen, HoUand en Duitsch- land. was het bijgeloof groot. In Ilollaing (Henegouw) werden ten jare 1621 zes vrouwcn wegens tooverij veroordeeld ^ In 1613 had er te Roermond en in 't omliggende eene vervolging plaats ^ A7inales du Cercle archéologique de Mons, II. ( 348 ) legen tooveraars, die, zeggen de processtukken, meer dan duizend menschen hadden omgebracht en wel zes duizend beesten, zonder de vernieling van geheele streken koorn en weiland, talrijke boomgaarden en bosschen. Van 24 September tôt in November 1613 werden niet min dan vier en zestig tooveraars, als schuldig aan die feiten, gebangen en verbrand...^ De schepenen van Sassenbroch (Luxemburg) deden in 1611 zekere Maria Guyens , mede van tooverij belicht, op de pijnbank leggen en, na vonnis, verworgen. Te St. -Hubert werd in 1615 eene vrouw wegens geiijk misdrijf geworgd, wat ook in 1657 geschiedde met vier vrouwen van Sugny. Den 1 Februari 1631 veroordeelde de Raad van Vlaanderen eenen omtrent Kortrijk wonenden wever, met name Rogier Notholf , tôt de geeseling en vijftig jaar ballingschap uit Vlaanderen, om vêle menschen en dieren te hebben onttooverd ^. Jan Vindevoghele, van Ooike, werd in 16d;2 levend verbrand om zijne ziel aan den duivel \er- kocht te hebben, en Matthijs Stoop, van Zingem, onderstond wegens gelijke beschuldiging dezelfde straf ten jare 1657. Er was geen gewest in België, waar de betichtiging van tooverij niet waargenomen werd, en, geiijk men uit de pasvermelde en verder volgende voorbeelden ziet, waren 't altijd vrouwen, die men aanklaagde. Te Hameau (heerlijkheid van Monceau) werd in 1649 zekere Margareta Gcrardeain veroordeeld « a estre conduict au lieux de supplice pour estre attachée à un posteau pour y estre estranglée tant que la mort s'ensuive et son corps reduict en cendre à l'exemple d'autres ^. » Op dezelfde plaats stond ten jare 1670 eene zestigjarige vrouw, Francisca Leveau , te recht, be- schuldigd door haren man , die haar haatte en in t verderf zocht te stooten. Deze, gelukkiglijk — eilaas, waarom waren er zoo weinige uitzonderingen? — bekwam hare vrijheid, nadat de gees- tclijkbeid hare verdediging op zich genomen en verkiaard had dat 1 ScHELTEMA, GescMedenis der Heksenprocessen. ^ Zie het vonnis bij V. Gaillard, Archives du Conseil de Flandre, SOS, en overgezetin 't Fransch in La Belgique judiciaire, 1875, bl. 1120. 5 Revue dliisloire et- d'archéologie, IV. ( ôiO) de beschuldigde te achten wasals eene brave, deugdzanie vrouw *. Te Mëlin (Henegouw) hadden in 1681 ook verschillige strafuit- voeringen plaats voor tooverij en nog in het laatste vierde der XVIII*^ eeuw werden le Kortessem (Limburg) geradbraakt of op den brandstapel gebracht twintig bewoners van Wellen, leden eener rooversbende, beticht van met den duivel een verbond te hebben gesloten. Zoo veel bijgeloof onder bct volk mag ons bedroeven, echtcr niet verwonderen. Scbreef Lecouvet niet dat nog in 1859 de inge- zetenen van Hollaing zeer bijgeloovig waren? En wie, die met de bewoners van den buiten goed bekend is^weet niet dat Osschaart en Kludde nog niet zijn vergeten, dat de veezickte en 't raislukken van de veldgewassen nog op enkele plaatsen weleens aan betoove- ring toegeweten worden ? — Overigens in de XVIPeeiiw ging toch in Duitschland, waar de heksenprocessen vcelvuldiger waren dan hier, de stem eens geleerden op om dat misbruik te niet te doen, de stem namelijk van pater Frederik von Spee, der Jezuïetenorde, die, zijne eeuw vooruitloopende, de vooroordeclen van zijnen tijd bestreed en op de ergerlijke dwalingen wees, welke in 't rechtsgeding tegen tooveraars en heksen werden begaan 2. Om het bijgeloof uit te roeien was de school voorzeker een goed middel; maar daarvoor was er in de Laatste tijden weinig gczorgd, de aanboiidende oorlogen onoverkomebjke beletselen gcweest zijnde om vêle nieuw^e scholen te stichten of de bestaande te verbeteren. En toch, leest men de gemeentcrekeningen van dit tijdvakjsebier overal ziet men de dorpsmagistraten den scbool- mcester zedelijke en geldelijke ondersteuning verleenen, en bij 't openstaan eener leeraarsplaats toevlucht nemen tôt de gazette der provincie-hoofdplaats, ten einde eenen bekwamen leider der jeugd te vinden. Over het algemeen mag er gezcgd worden dat de ouders hunne plichten goed begrepen en hiinne kinderen naar ' Revue d'histoire et d'archéologie, IV. 2 Zie de lijst zijner werken in 't 11*^^ deel der Bibliothèque des Écrivains de la Compagnie de Jésus, par Alg. et Al. De Backere, S. J Ken zijner werken werd in 't Fransch overgezet (1610). ( 550 ) school zonden; het bewijs daarvan treft men aan in de protocol- len der notarissen van de XVW en XVIIP eeuw, waarhet zelden is, vooral bij lieden, die eenig onroerend goed le koopen of le ver- koopen hadden, het traditionneele kruiske in plaats van het hand- teeken te onlmoelen. Stelh'g zou, bij minder ongunstige omslan- digheden, het volksonderwijs ten onzent gehjken tred gehouden hebben met den landbouw en den koophandel, dewijl onze voor- ouders dagelijks de ervaring konden opdoen dat de cène en de andere best met kennis en geleerdheid gebaat waren. Edoch, nam het volksonderwijs in België niel meer uitbreiding onder het Spaansch en Oostenrijksch beheer, wij kennen geen enkel woord dal er tegen wcrd uitgesproken en mogen ons onder dit opzicht gelukkiger achlen dan de Franschen, waar verscheidene schille- rende vernuften der XVIII*' eeuw gedachten uitdrukten, welke ons le recht verbazen mogen ^ Wij mogen evenwel niet ondankbaar zijn en de strevingen vergeten, welke ten bcste des volks in ons land gedaan wer- den. De kanunnik Baudescot, te Leuze, stichlte eene school lot 1 Rousseau schreef : « N'instruisez pas l'enfant du laboureur, il ne mérite pas d'être instruit. « La Chalotais, procureur-generaal bij bel parlement van Rennes, onderleekende met zijnen naam de volgende regelen : « Le peuple même veut étudier; des ];.boureurs, des artisans envoient leurs enfants dans les collèges des petites villes... Le bien de la société demande que les con- noissances du peuple ne s'étendent pas plus loin que ses occupations... » {Essai d'éducation nationale, bl 25-26.) Eindelijk Voltaire keurde dit stelsel volkomen goed wanneer hij aan La Chalotais schreef : « Je trouve toutes vos vues utiles. Je vous remercie de proscrire l'étude chez les laboureurs. . » Dergelijke gedachten waren niet uitzonderlijk. In 1760 bekiaagde zich een Fransche schrijver, dat het onderwijs kosleloos was : « dit maakt den boer trolsch , overmoedig, lui en pleilziek. {Essai sur la voierie, in L'Ami des Hommes, V, 164-192. — Een andere Fransche schrijver drukt nagenoeg de- zelfde meening uit : « de gelelterde boer is boven zijnen stand en kan er zich geenen anderen verschaffen. » {La noblesse telle qu'elle doit être (1738, bl. 173). Des te meer komen dergelijke gedachten vreemd voor, daar Terrisse ten jare 1746 in de Académie van Rouen eene verhandeling gelezen had, ge- liteld : Est-il avantageux ou préjudiciable au bien de VÉtat que les gens de la campagne sachent lire et écrire? — De verlichte schrijver beslool ter gunste van het onderwijs. « ( 551 ) vorming van onderwijzeressen te Aalh, de eerste, denken wij , waarraedeons land werd begifligd. Bij plakkaatvan 51 Augustus 1608 bekrachtigden Albert en Izabella bet decreet des concilies, dat het vorige jaar te Mecbelen was gebouden, en waarin werd erkend dat het welzijn van den Staat ten grooten dcele afhangt van de goede opvoeding en 't onderwijs dcr jcugd, en belwelk het bevel inbield aan geestelijkheid en wetbouders om overal, waar nog eene dagelijksche of zondagschool ontbrak, er onmiddellijk eene tôt stand te brengen, alsmede te zorgen voor 't jaarlijksch onderboud des meesters. De provinciale raad van Limburg vaardigde den 5 December 1771, op verzoek der geestelijkheid van Stavelot, een decreet af over het volksonderwijs, dat den ingezetenen van gemelde pro- vincie verplichtte hunne kinderen op den leeftijd van acht jaren naar school te zenden en minstens tôt aan hunne eerste commu- nie, dit is tôt het Iwaalfde of veertiende jaar. Dit onderwijs duurde echter maar van November tôt Paschen, dus vijf a zes maanden, de overige tijd door de kinderen moetende besteed worden aan het veldwerk. Maar in 1781 werd door den pastoor van Lavigsur eene poging aangewend om de kinderen 't gansche jaar door ter school te doen gaan en in de verschillige leervakken te doen bekwamen. De provinciale raad van Luxemburg, door het gouvernement nopens dit voorstel geraadpleegd, drukte de meening uit dat het eenen landman meer dan genoeg was de beginselen te kennen van den godsdienst en te kunnen lezen en schrijven *. Deze pogingen tôt verbetering van het onderwijs bewijzen, dat het in vêler wenschen lag de baan des vooruitgangs beraden in te stappen. Die beweging doet zich nog duidelijker voor in het stichten van een aanlal bijzondere scholen in dorpen en steden, zooals te Chassepierre (twee verschillige); te St. -Hubert; te Kort- rijk (de stichting van Van Daele en Amerlynck); te Ingelmunster, Antwerpen, Brussel en elders; alsmede in de oprichting van ver- scheidene gestichten van middelbaar onderwijs op den buiten, * Lebon, Hist. de l' enseignement populaire en Belgique. ( 552 ) gelijk le Gistel (West-Vlaanderen) omirent i785, waar raen Franscb, Engelsch en den koophandel leerde. Een middel, dat veel moet meegewerkt hebben om de zucht naar 't onderwijs te bevorderen is, ongetwijfeld, het tooncel, dat gedurende de XVII 1 eeuw in Brabant en Vlaanderen eene onge- meene uitbreiding nam. Honderden gemeenten kregen eene, som- mige zelfs verscheidene kamers van Rethorica, wier vertoonin- gen zoo druk werden bijgewoond dat éen en hetzelfde stuk doorgaans vijf, ja tôt tienmaal toe vverd opgevoerd. Het XV^eeuwsche « sinne- » en « mysteriespel » bestond scbier niet meer, maar nam al langer hoe meer eene romantische richting en stelde, in de ernstige stiikken, doorgaans eenen held der kerkelijke of wereldiijke gesebiedenis voor, met ^( vertoogen van veldslagen, militaire optochten, vliegwerken » enz. De waarde dier stukken is zeker niet groot; doch hierdoor leerde bet volk de letterkundige voortbrengselen van dien tijd kennen ; de leeslust vn erd aangekweekt tegelijk met de zucht lot taaloefening en de licfde voor vaderland en deugd. Wat vverkt er kracbtiger op 't gemoed der menschen dan bet taforeel der drif- ten en hartstochten, opgewekt door verbevene of onleerende drijfveren? Op den buiten stond het tooneel gebeel en al onder den in- vloed van pasloor en magislraat, en beide overheden begunstig- den het. Gebeel anders was bet in Holland, waarde predikanten zicb bepaald verkiaarden tegen die « schole des satans. » Had VoNDEL ook gezongen : « De schouburgh plant en slampl de zeden in de jeiighr, » men antvvoordde hem : ja, « De slechle zeden, niaer geen godsvruclit en geen deugt ', » De leeslust, zegden wij, werd door bet tooneel opgewekt. En dit is waar, want in de XVII*' eeuw, vooral in de XV1II% begon de ga- * Zie over dezen twist, Vondel's Tooneelschilt, en Schotel, Tilburgsche avondstowlen. ( 555 ) zet, ook op den biiiten, populair te wordcn. De welstcUende bocr inaakte zicli gewoon het nieuwsblad te lezcn, dat in de lioofd- {)laats zijner provincie — elders waren er toen geene — ^^e^d gedriikt, en vond hij er ook weinig in met betrekking tôt zijn land of de streek zijner inwoning, bij kon er locb de aankondi- ging aantrcffen der openbare veilingen, de oproeping van erfgc- namen, de feesten van rederijkers en scbutters. Ook bad de Vlaaniscbe boer nu en dan gelegenbeid, en zelfs beboefte, oni een boek te koopen, nanielijk een ahnanak, die, doorscboten van wit papier in den dagwijzer, zijn hand- en aanteekeningboek werd voor leveringen, aankoopen enz., en waarin ook al 't een en 't ander, zijn bedrijf rakende, naast algemeene regelen van gezondbeid. een kliiobtig of leerzaam vers, de aanduiding van tboren en jaarmarkten enz. waren te vinden ^ Vcrgeten wij ook de nog al talrijke blauwboekjes, volks- en oude romans niet, noch bet « boek van Cats, » die in de XVII^ en XVIII^ eeuw door onze welbebbende boeren veel gelezen werden. Ja, lezen was den boer een nutlig tijdverdrijf en kan in die dagen wel bet berbergbezoek bebben tegengewerkt. Want hoe- zeer ook de bcrberg in de volksgunst gekiommen was, bet familieleven was verre van uitgedoofd. Nog bestond de ge- lieclilbeid aan bet ouderbjke huis, de liefde voor de bloedver- wanten even sterk aïs vroeger. Wij zien dit klaar uit de tesla- menten, die 't overheerscbend karakteren den geest des lijds ver- openbaren; uit de begiftigingen tusschen magen, ook gedurende bet leven en toen zoo groot in getal; uit de buwebjkscontracten, waarbij de ouders van bruid en bruidegom, naar stand en ver- niogen, bonne kinderenmet teedere bezorgdheid en warme liefde voorzien. Iloe gemakkelijk viele het ons, de gegrondheid dezer woorden te staven door eene menigte documenten, waar de fami- * Wij noemen slcchts : Almanach ofle waer-zegginghe (Gent, B. Manilius, 1655 en volgende jaren) ; Almanach ofte oprechten Vcncliaenschen Hemel- meter (bij denzelfde, 1668 en volgende jaren); Nederlantschen Sterrekijcker (Gent, Max Graet, 1663 enz.); den Groolen Gendschen Comploir-Almanach (Gent, bij denzelfde, 168o enz.) Tome XXXII. 23 ( 334) liegeest helder doorblinkt î maar aile zijn nagenoeg aan elkaar gelijk, betraclîten hetzelfde doel : de liefde van vader en moeder, het welzijn der kinderen, de begeerte van den familienaam met eere voort te zetten. Éen zulker documenten zal voorzeker hier niet overbodig geacht worden : 't is eene begiftigingsakte van eenen Waalschen pachter uit Couvin,ten voordeele zijner tweede dochter, die op 't punt was den ecbtknoop te sluiten : Bertrand Denis geeft zijne dochter Joanna ten huwelijke aan Etienne Moreau des Géronsards. Deze brengt, als aandeel in 't ge- meenschappelijk goed : « maison, jardins, prés et terres, appen- dices et appartenances qui lui est éschu ou à éschoir, après la mort de Catherine, sa mère, avec bestiaux convenables. » Van zijnen kant belooft Denis « accoustrer et ameubler sa fille selon son état de capacité. Item lui donne deux vaches et aultres meubles étant en sa maison, réservé un lit et ses appartenances. Item lui donne la moitié des maisons, estableries, granges, jardins, prés et appen- dices qu'il at au lieu dit Pernelle, à l'encontre de Jean de Roly, qui a espouzé Anne sa fille plus aisnée, pour en jouir par ledit Etienne incontinent le mariage consommé, le tout par égale por- tion, bien entendu que ledit Etienne devra posséder ledit bien libre deux ans et par après rendre pour sa mitant part audit Bertrand, pour une rente vitale et ses ususfruils, quinze florins par an... et quand à la maison, où ledit Bertrand réside en la dite ville joindans aux murailles, si ledit Bertrand n'en fait aulcune aliénation, entens et veult qu'elle soit partye avecq ses aultres enfants par égale portion ^ » Laten wij de teedere bezorgdheid opmerken van den vader om al zijne kinderen een gelijk aandeel in 't bezit te verzekeren, eene bezorgdheid, welke men weervindt in de testamenten en bepaal- delijk voor de goederen die niet het voorwerp eener bijzondere begiftiging zijn. — Voortreffelijk middel om de eendracht onder de erfgenamen te behouden. * Medegedeeld door graaf de Villermont, in zijne monographie : Couvin et sa seigneurie. {Ajmales de la Société de Namu)\ XIII, bl. 189.) ( 555 ) Wij komen aan het einde onzer take. Uit de mededeelingen, in de voorgaande bladzijden gedaan, blijkt genoegzaam dal de twee laatste eeuwen niet de onbelangrijkste en ongunstigste geweest zijn in de geschiedenis van den Belgi- schen boerensland, en dat, zonder de verschrikkelijke rampen, door de oorlogen over ons land getrokken, onze boeren onge- tw ijfeid den boogsten trap van wclvaart zouden hebben bereikt en eene ruime ontwikkeling op verstandelijk gebied ook niet achterwege zou gebleven zijn. Wij verbloemen het niet : menige donkere zijde is te bespeu- ren op het tafcreel, dat den bloei van vaderland en volk te aan- schouwen geeft; betreurlijke dwalingen, grove ondeugden en gebreken worden onder de menigte opgemerkt, maar zij namen veeleer hunnen oorsprong uit weelde dan uit ingevvorteld zede- bederf. De aangeboren gaven van ons volk : arbeidzaamheid, overleg, zedeh'jkheid en geduld, weinig verzwakt of verbasterd door de betrekkingen met de vrecmde indringers, maakten het mogelijk dat na elke beproeving, hoe zwaar die ook geweest was, dadehjk weer opbeuring kwam; maar in dit werk van herstelhng en voor- uitgang heeft ook de regeering — men zou ongebjk hebben het le miskennen — haar aandeel. Waren van dien kant de pogingen tôt verbetering van akkerbouw en handel niet lalrijk ^ het gou- * De opening van nieuwe vaarten, de verbetering en uitbreiding van banen en vvegen, in de XYIl^ en XYIIl^ eeuw, waren voorzeker loffelijke pogingen, het landbouwbedrijf en den koophandel alleszins voordeelig. Het edict van 3 Maart 1764 had eene onschalbare verbetering tôt gevolg der openbare wegen en waterloopen. In min dan drie jaren tijds bracht het Vlaanderen, waar de wegen een groot gedeelte des jaars onbegaan- en ouberijdbaar waren en de polilie op de openbare wegen vergeten was, tôt den staat van voorspoed, in ( 356 ) vernement was de lianden geboeid door de ontzaglijke onkosten van anderen aard, wclke in de eerste plaats gedekt moesten wor- den, en Iict volk toonde zich in 't algemeen over het openbaar bestuur te vreden. Ook dan waren misbruiken, maar welke maatscbappij is er vrij van? Het ernstigste, dat wij hebben kunnen opsporen, beeft betrekking met de justitie, en bewijst dat onder dit opzicht de lijd gekomen was oni de feodaliteit in hare laatste verschan- singen aan le vallen. Wij zegden vroeger dat de kosten van de uiloefening der justitie ten laste waren van den dorpsheer, ieder voor 't gebied zijner heerlijkheid; dit was een groot gebrek in de rechterlijke inrichting, aangezien de heer er belang bij had, die kosten zooveel mogelijk te vermijden en den baljuvv aan le manen om 't oog te sluilen voor de begane overtredingen en mis- drijven... De baljuw, begerig om zijnen heer le dienen, en gansch van hem afhangende, deed derhalve in menig geval alsof er niets gebeurd was, en wanneer hij, ten gevolge der groote rucht- baarheid, welke een misdadig feit bekomen had, zich gedwongen zag een vervolg in le spannen,geschiedde dit veelal derwijze, dat er niets ontdekt werd, of gaf men den helichte lijd en gelegenheid om de vlucht le nemen ^. Het kon niet anders of zulk schreeu- wend misbruik, nadeelig aan de algemeene rusl, orde en veilig- heid moest het laatste overschot der feodaliteit ten gronde helpen. Builen deze orde van gedaehlen valt er ook nog 't een en 't an- der op le merken in zake van plaalselijk bestuur. Sommige magis- traten slelden zich legenover hunne ondergeschiklen veeleer als gebieders dan als beschermers aan, en deden klachten onlslaan, die weleens scherp en bitler waren. Een dorp in West-Vlaande- ren, Ingelmunster, schijnt onder dit opzicht in 't midden der XVIP eeuw redens lot misnoegdheid gehad te hebben, als blijkt welken wij dit gewest gevonden hebben, door voor den landbouw eu den koophandel al de wegen te openen, welke zij voor hunne behoeften en belrek- kingen noodig hadden. De voorzilter van den Raad van Vlaanderen, ridder Diericx, die 't opstelde, verdiende hierdoor den eeuwigen dank des lands. * Derival, Le voyageur dans les Pais-Bas autrichiens, V, 412-414. ( 557 ) uit het « Nieii Liedekeiij gediclit op 5 Febriiarij 1656 (op de wyse : Schynckl my te drincken naer mijnen dorst). » De aanlief daarvan luidt : a 0 Ingelmunster, gliy soete pleyn, Hoe liglil gliy nu dus in henauwen, Daer ghy hier voorniaels waert cerleyn Een peerel scboon om te aensehauwen. De Inwoonders claghen nu met verflauwen In dorpen, sleden, verre ende naer, Dat die regeerders hun opknauwen, Ja maken twist en groot beswaer. « Men sach hier voormaels hel magisfraet Met de inwoonders eenvoedich leven, EIck wandelde naer synen staet, iGaet nu al verre boven schreven. Nu willen sy soo hooghe sweeven, Al syn sy dickwils van stamme cleen ; Merckt often rechten als is vercreghen Al isl alsoo gheschart byeen *. » Wat bewijst echter deze klacht? Dat liet magistraat van Ingel- munster — wannecr daar wezenlijke grieven bestonden en de dichter niet slechts de tolk was van eene persoonlijke meening of van een klein getal — gebrekkig, onvolmaakt was, gelijk welk ander, en misschien ook al den moeilijk le weerstanen invloed der weelde onderging. Van den anderen kant moeten wij ook bekennen dal de dienstbaarbeid, met de middeleeuwen grooten- deels verdwenen, nog in onderscheidene gewesten van ons land sporen had nagelaten, en in Luxemburg, onder andere, niet voor 1795 totaal was afgeschaft. Men vindt daar de uitdrukking van in verschiUige denombremcnten van leenen, afbangende van beer- lijkheden in genoemd gewest, ecbter niet voor de domaniale be- zittingen ^. * Bundel Fransche en Vlaamsche liederen, in de Burgondische Bibliotheek te Brussel. ^ De la Fo>'taine, Hist. de V introduction dans le duché de Luxembourg sous le gouvernement autrichien, du cadastre des bien-fonds. ( ,^58 ) Wij mogcn herhalen, wat wij vroeger gezegd hebben : in het algemeen was hct Belgische volk over het bestuur te vreden, en genoot het rcchten, die andere natiën hem benijden mochten. Tôt in bel geringste dorp des lands noodigde men bij voorbeeld ieder jaar de ingezetenen iiit, hetzij door verwittiging op den prediksloel of kerkstiehel, hetzij ten huize, of door middei van een plakkaat, tôt het bijwonen der lezing van de geraeentereke- ning, op bepaalden dag en uur. Die lezing geschiedde met luider stemme en opene deur, en de rekening werd goedgekeurd en bekrachligd in tegenwoordigheid van den baljuw, de notabelen en de voornaamste belanghcbbenden van ieder dorp. Zoo oefende het volk het toezicht uit op het finantieël beheer der gemeente en was bel invoeren of handhaven van misbruiken moeilijk '. Wij denken ons werk niet beter te kunnen eindigen dan door cène schets van den algemeenen toestand des lands gedurende de beidelaatsteeeiiwen, naar getuigenissen,van welke niemand zeg- gen zal datzij bevooroordeeld waren. Vreemdelingen (reizigers en ambtenaren) die België bezochten en onze zeden, gebruiken en instellingen waarnamen, in vergelijking met degene van hun eigen land, liadden er immers gecn belang bij om te overdrijven wat zij hier opmerkten, en ons volk ecnen lof toe te zwaaien die on- verdicnd zou geweest zijn. Welnu, die lof werd in ruime mate gegeven; eeiie onverbloemde hulde werd gebracht aan de vlijt, de kennis, de zucht naar onderwijs der XVIP en XVlIFeeuwsche Belgische boeren, door vreemde bezoekers van versohilligcn stand en gezindheid. Hunne schets moge het tafereel, dat wij getracht hebben er van televeren, volledigen en er het zegel der waarheid op drukken. Bergeron, dien wij vroeger reeds aanhaalden, merkt op dat al de bewoners van Antwerpen en 't overige van Brabant « sont curieux de diverses langues, qu'ils parlent d'ordinaire, comme alle- mand, françois, italien, espagnol; » zeggende verder « que le * Extrait d'un rapport de la Jointe des administrations et des affaires des subsides, adressé aux gouverneurs généraux, le 7 décembre 1784. (Rijksarcliief te Brussel). ( 359 ) flamand, le françois et l'espagnol sont communs à Bruxelles ^ » Wat bewijst dit? Dat men in 1G17 een vollediger en beter taal- onderwijs liad dan heden, en dat er onder de jeugd ook meer ijver bestond om te leeren. De Fransclie kolonel Duplessis l'Escuyer, die in i650 eene Voyage dans les Pays-Bas espagnols et l'évêché de Liège op- stelde '^, laat zicli over de nijverheid van Waalscli-België in zeer gunstige bewoordingen uit : « Le pays et comté de Namur est très-meslé de plaines et de montagnes; le plat pays est très fertil en bleds, notamment celuy qu'ils appellent de la péautre, qui y croist abondamment; les montagnes y sont en grand nombre et outre ce qu'elles sont char- gées de foirests et arrouzées au pied de fontaines et ruisseaux; elles ont des mines de fer et de divers marbres et principalement de noir et un autre d'une couleur rousatre mellée de blanc, qu'on peut appeler jaspe. Ils ont aussy une pierre noire qu'ils appel- lent de la houille, dont ils se servent pour brusler. » De reiziger was een man van stand, en daarom klinkt dit laatste woord vreemd; de Luiksche koolmijnen waren reeds, zoo wij zagen, in exploitatie sedert het begin der XIII*' eeuw; die van Namen in 't midden der XVIP volop in werking, en evenwel spreekt de Fransche hoofdoiïicier van de steenkolen, als waren die in zijn land met moeite bekend. Waren de Belgen , onder dit opzicht, hunne zuiderburen inderdaad zoo verre vooruit? De kolonel Duplessis spreekt verder van de Leuvensche wijn- gaarden en van de Luiksche velden aan de boorden der Vesdre, « remply de quantité de bois. » Als bijzonderheid haalt hij aan dat genoemde rivier vcel visch opleverde, « surtout des truites en très grande quantité et grosses comme des saulmons et tache- tées de rouge... Les pasturages y sont très propres pour engres- ser le bestial et particulièrement proche le village de Hevre * Itinéraire Germano-heUjiquc , contenant un voyage du S'' Bergeron, par les... Flandres, Brabant, Hainaut... en 4611. (Hs. ter Nationale Biblioiheek le Parijs). *^'t Hs. berustin de Burgondische Bibliotheek {Fonds Van Hulthem). ( 560 ) (Hervé), où se fait d'excellens fromages et qu'on envoyé par tous les Pays-Bas. Il s'y sème aussy un bled qu'on appelle de la péau- tre, dont l'on faict de très bon pain. Il y a plusieurs mines de fer et de plomb, et s'y thire aussy de très beau marbre. » F. Larchier, die in d681 uilgaf Les Voyages d'un Jwmme de qualité faites en Angleterre, Flandre^ Brabant, Zèlande etc. (Lyon, 194 bl. in-24) schetst ons een gansch ander tafereel ; deze leidt ons binnen op het Vlaamsche pachthof en toont ons de boe- renmeid van dien tijd, liefhebster van een glas wijn, nagcnoeg te gelijken titel als de mannen : « Les Flamandes sont belles, mais d'une beauté qui passe avant qu'elles ayent trente ans. Elles aiment un peu le vin. On ne scau- roit convier une jeune fille à boire qu'elle ne soit preste à faire raison, et le plus souvent sitost que vous arrivez, la fille du logis la plus agréable et la plus gentille vient avec de la bière ou du vin vous prier de boire à vos dépens et sans beaucoup de cérémonie met la première le nez au pot. C'est à vous de faire continuer la feste, autrement ceseroit une incivilité. » De net- en zindelijkheid onzer boeren werd vroeger meer dan cens opgemerkt en bewonderd; den Franschen inzonderheid moest dat treffen, dewijl de landelijke bevolking aldaar onder dit opzicht, zelfs heden nog, aanzienlijk te wenschen laat. Mad. du BoccAGE, die in 1750 eene reis naar Holland ondernam, door Vlaanderen trekkende, spreekt van de voorouderlijke zindelijk- heid onzer boerinnen als volgt : « Des endroits où l'on marche y sont plus propres en tous temps que la vaisselle la mieux lavée. Les femmes y transportent sur le dos leurs maris, quand elles n'ont point de pantouffles à leur donner pour les empêcher de salir le plancher. On écure jusqu'aux étables à vaches, où leur queue est retroussée de peur qu'elles ne la salissent. Les servantes ne voudroient pas d'un maître qui ne permettroit pas de porter le samedi tous les meu- bles au grenier, pour laver la maison de haut en bas, et chaque jour les vitres, les murailles dedans et dehors. » Het bewijs, dat de Belgische landman het in de vorige eeuw merkelijk beter had dan de Fransche, ja, dat de republiek niet (3C1 ) naar België mocst komen om onze grootvaders gelukkig en vrij le maken, vinden wij in de gctuigenis van eenen anderen Fransclicn schrijver, de rceds beroepene Dérival, die onmiddellijk voor de komst derFranschen en de invoeringvanbun regeeringstclscl ons land bezocht. « Waarom (zegt bij ten jare 1785), waarom zijn de landslieden van België gelukkiger dan de Franscbe?... Ora van. Parijs naar hier {de Nederlanden) le komen, heb ik Picardie en 't Land van Kales moeten doorlrekken. In de steden zag ik rijk- dom in overvioed, te lande armoede. De velden zijn slecbt be- ploegd; en hoe zou het anders zijn? De menscben, die ze bewo- nen, zijn wandelende geraamten, bedekt met schamele lompen. Hun voedsel bestaat iiit eenige groenten, met melkspijs en roggen brood, zwart en afzichtelijk als 't brood van Neder-West- falen. De landen laten niets anders zien als bel vereenigd ^ er- toog van lijdende naluiir en lijdende raenschbeid. Zoo gaat het niet in de Nederlanden. » Laten wij aannemen dat dit oordeel eenigszins overdreven zij, en dat Dérival in de gedachten deelde, welke te dien tijde naar de overhand in den Staat streefden ; maar de grond der opmer- king is juist, en een Engelscbe reiziger, Shaw, die enkeie jaren nadien België bezocht, driikle zich niet anders uit : « In België zijn de velden overal verrukkend schoon; men ziet er niets anders dan akkers, overdekt met overvloedige oogsten; weiden, waar talrijke kudden op wemelen; nette en gemakkelijke hofsteden, hier eenzaara, daar in w^ijken; dorpen vol inwoners en omringd door boomen, op kleine afstanden van elkander. Te midden dier bekoorlijke landschappen ziet men in Vlaanderen en Brabant rivieren kronkelen en vaarten loopen. De bodem, overi- gens zeer vruchtbaar, is naar recht en reden verdeeld onder de menigvuldige bewoners der streek. Het gelaat des landmans, zijn gezond voedsel, de zindelijkheid zijnerwoningbewijzen dat bij zelf in de weelde deelt, welke zijne nijverheid over de velden strooit. De akkerbouw bloeit in Brabant en Henegouw, doch 't is vooral in Vlaanderen, dat deze kunst tôt hare volmaaktheid is gebracht ^ » ^ Essai sur les Pays-Bas autrichiens, par Shaw. Londres, 1788. ( 362 ) Welke heerlijke verovering deed de Fransche republiek aan onze Belgische provinciën! Hare agenten, reeds in 1792 naar aile oorden van ons land gezonden om het terrein voor te bereiden, de gemoederen gunstig voor eene inlijving te stemmen, het volk diets te maken dat de republiek waarlijk onschatbare zegenin- gen in haren vruchtbaren schoot voor ons over had; die agenten, zeggen vvij, keerden allen naar Parijs terug vol geestdrift voor het merkwaardige dat zij hier aangetroffen hadden en dat in Frankrijk onbekend was. Chaussard, om er maar éenen te noe- men, die in 1795 het verslag overzijne waarnemingen en onder- zoek liet drukken, bekende niet minder openhartig als zijne andere landgenooten, die met eene zending naar hier waren afgezakt, de waarde en verdienste van den Belgischen landman : « Des plaines vastes, prolongées, fertiles, des sites riants, une végétation active, une culture soignée, tel est le tableau qu'étale au premier regard la Belgique. « Chaussard vond maar iets bij de Belgen af te keuren, en dit was hunne godsdienstigheid, door hem, aanhanger van de philoso- phische denkbeelden dier dagen, beschouwd als dweepzucht en bijgeloof: * « Le fanatisme sombre, semblable à un oiseau de proie, est venu faire son nid au sein de ces riches habitations. La superstition est comme la chenille, qui s'attache aux plus beaux fruits. Cepen- dant le caractère belge a surtout un point, qui peut servir d'anse à la liberté; il a conservé la vertu de ses ancêtres, la vertu, sœur de l'égalité, compagne de tous les sentiments, bons et honnêtes, qui crée et qui conserve les mœurs. Suivez-le au sein des cam- pagnes ; s'il n'a pas la politesse des manières, il a celle du cœur. N'effarouchez point sa naïve simplicité; Français, ne l'accablez point de la pétulance et de toute la supériorité de vos idées! Sachez pardonner quelques-unes de ces erreurs, pour qu'il par- donne les vôtres; et cet homme grossier, mais bon, vous offrira son lit, sa coupe, son toit... » Dit onsamenhangend mengelmoes van bluf en sluwheid, ge- veinsdheid en beleediging hield toch, gelijk men ziet, eene lofrede voor den Belg in, aan wiens deugd, brave zeden, vlijt en edelmoe- ( 363 ) digheid de Franschman verplicht was liulde te brengen. Overi- gens, de gewaande nieesterschap der Franschen op onze vaderen wordt ganscli legengesproken door Lefebvre, van Nantes, wiens zending in België dagtcekent van 1793. In de zitting der Natio- nale Conventie van 9 Vendémiaire, IV'' jaar, hield deze over België de volgendc scliitterende lofspraak : « La Belgique est le pays le plus riche et le plus cultivé de tous les pays de V Europe. Elle renferme généralement des hommes éclairés et instruits. Le peuple des campagnes est plus moral et plus éclairé dans ces pays que celui du nôtre. La bonne foi, la probité et tous les rapports sociaux y sont parfaitement observés. Il est ami des lois justes autant qu'il est impatient des institu- tions arbitraires... En agriculture comme en administration les Belges sont nos maîtres ^ i> Hier zouden wij kunnen sluiten, maar wij hebben nog eenige getuigschriften, die meer bijzonder den Belgischen landbouvv- stand betreffen, en welke wij meenen niet te mogen onverlet laten. Wij bedoelen de verslagen over den tocstand der Belgische departementen,in de eerste jaren van 't Fransche keizerrijk (1804 en 1805), door de prefecten (Franschmans) in 't licht gegeven, en welke natuurlijk terugzagen naar het einde der XVIII^ eeuw, de loestand op beide tijdstippen geene de minste verandering aan- biedende. De prefect van 't département der Dijle (Brabant) hangt liet volgende tafereel op van den algemeenen toestand des akker- bouws in dit gewest : a De pachthoeven, die van 't Waalsche land uitgezonderd, zijn over 't algemeen van geringe uitgestrektheid, en ik geloof, dat deze verdeeling der eigendommen eene der oorzaken is van den voorspoed dezes arrondissements. In eene kleine hoeve ontvangt ieder dcel, onmiddellijk aan het toezicht der meesters onderwor- pen, het slag van cultuur, dat hem eigen is; de armen van den pachter en van zijne kinderen kunnende voldoen aan de dagwer- ken, is hij niet verplicht loevlucht te nemen tôt daglooners die, * Moniteur universel^ 1795, n° 14. ( 564 ) zonder belang in den oogst, er geen slellen moeten in de ciiltuiir.. De voordeelen van dit stelsel troffen de naburige provinciën zoo- zeer, dat de Stalen van Henegouw in i7G0 de uilgestrektheid der pachlhoeven door eene wet beperkten tôt hoogstens iSO acres bouvvland. Na twintig jaren was de landbouw merkelijk verbe- terd, de bevolking grootelijks aangegroeid. « 't Voorbeeld, doop Vlaanderen gegeven, door Henegouw gevolgd, was op het punt ook in Namen en Brabant aangenonien te worden, waar de Staten zich bezig hielden met den opstel eener wet, strekkende tôt vermindering der landbouwgebruiken, toen de eerste kenteekens der onlusten, in J788 uitgeborsten, hen aan dezen arbeid kwamen onttrekken. « Indien België het oudstbebouwde land van Europa is, 't is ook het land waar de boer sedert lang in vrijen en gclukkigen staat leeft. Van in de verste tijden der moderne geschiedenis vereenigd aan de werkzaamheden der kloosterHngen, die de uit- gestrekte wouden, welke de gewesten overdekte, ontgonnen, ont- snapten zij in die hcih'ge schuts aan het geweld en de stroope- rijen, welke die eeuwen van barbaarschheid kenmerklen. « .... Het verval van den koophandel in dit land heeft dien des akkerbouws nict te weeg gebracht, omdat de eerste pogingen? welke groote middelen vereischten, gedaan waren en de kunst reeds hare volmaaktlieid had bereikt. De nationale nijverheid, in de steden beperkt, ontwikkelde zich met meerder kracht op den buiten; deze verrijkte zich met de kapitalen, vroeger door den handel benuttigd, en de toestand des landbouws werd er nog- maals door verbeterd *. » De prefect der Dijle gaf eindelijk eene kleine schcts van den Belgischen boer in de volgende bewoordingen : « Verkleefd aan den grond, waarop hij is geboren, dapper, zon- der den oorlog te beminnen, vijand van elke verandering, van aile nieuwigheid, zoo is de Belgische landraan en z6o is ook nage- lioeg het denkbeeld, dat Julius C^sar van het karakter der oude bewoners dezer gewesten geeft. » * Statisiique du Département de la Dyle. ( 5Gd ) De prefect van het département der Leie (West-Vlaanderen), C. ViRY, erkent ook den voorspoed van het platte land, de voor- treflFelijkheid van den akkerbouw en de zedelijklieid des buiten- volks : « De bewoners van 't platte land vereenigen zicli niet zoo dikwijls in de herbergen aïs die der stad... 't Is vooral op de kermissen, dat hunne neigingen het best uitschijnen... De bewo- ner van 't département der Leie is openhartig, eerlijk en spaar- zaam; hij is geen vijand van den arbeid. De zeden zijn zuiver; zoo is 't niet met den stedeling... a De landbouwers met groote boerderijen leven goed en leggen in hunne huishouding, alsraede in hunne kleeding, eene zekere pracht aan den dag. De kleine landbouwers hebben niet wei- nig moeite om door hunnen arbeid hun gezin in stand te houden, en nioeten dikwijls hunne toevlucht nemen tôt de openbare liefda- digheid; hunne voeding is siecht, hunne woningen in 't algemeen slecht gebouwd en onvoorzien van het noodzakelijkste huisgerief. » Genoemde prefect spreekt ook van den invloed der vereeniging onzes lands met Frankrijk : « Gemakkelijk is het te begrijpen (zegt hij) dat de Franschen niet met dezelfde bereidwilligheid als de andere natiën zijn onthaald geworden. Maar sedert het VIII^ jaar wordt het bestuur beter... Telken jare wordt er vooral onder de landbouwers van Frankrijk en Vlaanderen eene wederzijdsche wisseling gedaan van kinderen van 8 lot iO jaren, met het doel aan de eenen het Vlaamsch, aan de anderen het Fransch te leeren. « Het valt te belwijfelen dat de bevolking der dorpen is aan- gegroeid ten koste van die der steden... De oorzaak hiervan ligt niet alleenlijk in de verlatenis der steden, zij moet ookgrooten- deels worden toegeschreven aan den welstand, welken de afschaf- fing der tienden en de prijsverhooging van ailes, wat zij ter stads- markt brengen, hebben verschaft. Die welstand, eerlijds maar verkregen op het einde hunner dagen (?), laat hun thans toe, veel spoediger hunnen kinderen een bestaan te verschaffen *. » ^ Mémoire statistique du Département de la Lys, par C. Viry, préfet. Paris, an XII. ( 566 ) Het verslag van deii prefect der beide Nethen, d'HERBOuviLLE, spreekt vooral van de geaardheid en het karakier der ingezetenen : « De inwoners der beide Nethen hebben eenen karaktertrek die hun met al de Belgen gemeen is, namelijk de liefde voor de onaf- hankelijkheid. Wars van aile juk, staan zij moeilijk iets toe tenzij men hen door overtuigende middelen daartoe w ete over te halen. Slechte behandeling verbittert hen, het onrecht verwekt hunne verontwaardiging. Zij zijn traag om hun vertrouwen te schen- ken; maar wanneer men het heeft kunnen bekomen, kan men op de duurzaamheid hunner verkieefdheidstaat maken.Zij valten licht eenen haat op, en dit gevoel is bij hen even duurzaam als de vriendschap. Zij zijn trouw in hunnen handel, eenvoudig in hunne manieren, in hunne huishoudens. De familiën zijn talrijk, de kinderen genieten eene groote vrijheid; zelden ziet men on- eenigheid onder hen. « De werkiieden zijn arbeidzaam, geduldig, schrander. Aile kunsten kunnen bij hen gedijen, dewijl zij er in zich de kiem van dragen... Evenals aile volkercn houden de inwoners sterk aan hunne oude gewoontcn. Tôt in hunne vermaken toe zijn zij afkeerig van aile nieuwigheid. « De Kempenaars hebben misschien een scherper geteekend karakter. De ruwheid hunner gewoonten, hun plomp leven maken hen tôt gansch onafhankelijke menschen. Hunne gewone spijs is een kooksel, dat zij pap noemen; 't is een mengsel van ongebui- deld boekweit- en roggemeel, dat zij in botermelk beslaan. Slechts tweemaal s jaars eten zij vleeseh (?). De botermelk is hun ge- wone drank. Hunne kleeding is grof, hunne gestalte middelmatig, maar zij zijn gespierd en sterk, en hun ruw uitwendig verbergt eene onafhankelijke en fiere ziel. Zij zijn geduldig, maar koen en meer dan cens hebben zij bewijzen van hunne dapperheid ge- geven ^ » Uit de statistiek van het département der Neder-Maas (Luik) nemen wij eenige regelen over, betrekkelijk de voeding van den Waalschen boer op het einde der vorige eeuw : ' Mémoire statistique des Deux Nèthes, par d'HERBOUviLLE, préfet. ( 567 ) a Het gebruik van wit brood is eerst sedert korten tijd in de steden opgekomen; men eet overal roggebrood, en de welgestelde lieden zijn er zoodanig aan gewoon, dat zij bet uit smaak boven aile ander verkiezen. De aardappclen, de koolen en al de soorten van groenten maken het boofdzakebjke deel der voeding uit; de veldbewoner bereidt ze met een weinig spek, de gegoeden zor- gen om aile jaren ëen of meer varkens te kweeken en te vetten. De armste werkiieden eten slecbts roggebrood en groenten. Het koffîedrinken is algemeen. De bewoners der Neder-Maas hebben ten andere achtingswaardige hoedanigheden; zij zijn werkzaam, huishoudelijk, geduldig en eerbiedigen de wetten; zij munten vooral uit in den akkerbouw K » Eindebjk het verslag van Faipoult over het département der Schelde (Oost-Vlaanderen). Deze geeft eene nagenoeg voliedige schets van't gewest en zijne bewoners, onder zijn beheer gesteld, even onpartijdig en welwillend gelijk zijne amblgenooten : « Het huisehjk leven op den buiten (zegt Faipoult) is uiterst kalra; dit karakler wordt zelfs te midden der vermakelijkheden opgemerkt. Inderdaad, men ziet op hunne veldfeesten ofkermis- sen die lichte dansen niet, noch hoort er die losse gezangen, welke degene van Provence en Languedoc verlevendigen; men danst er wel, maar 't is het grootste getal der aanwezigen niet. Men vindt er mannen en vrouwen rondom de tafel gezeten vôor een aantal potten hier; men drinkt,kout, speelt met de bol, maar lacht wei- nig (?). Men is tamelijk ernstig aangekomen, en men gaat in de- zelfde stemming heen. Maar uit dit bezadigd en stil karakter vloeit voort dat de Belgen bedacht en aanhoudend zijn in hunne genegenheid en in de uitvoering hunner plannen. » .... Bij de familiedeugden, welke de Vlamingen kenmerken, mag men nog voegen de oprechtheid en eenvoud van hunne be- doeling; daarvan gevenzij bewijs telkenmaledat zij nietgedreven worden, noch door gevaarlijkc raadgevingen. noch door eenige gevoelens van vijandlijkheid. » ^ Statistique du Département de la Meuse Inférieure, par Cavexne, iagé- nieur des Ponls et Chaussées. ( 368 ) Faipoult wijst in zijn verslag, en te reeht, op de medewerking der rijke familiën van Vlaanderen, ten einde den nkkerbouw vooriiit le lielpen. Meer bepaaid den Vlaming van de Schelde- boorden willende doen kennen, bezit deze (zegt hij) een kloek en juist oordeel, en tevens een bestendig, vredelievend karakter; hij is rondborstig, getrouw aan zijne verbintenissen, jaloersch van zijne reciiten, van zijne vrijheid en van zijne godsdienstige ge- woonten. « Ongetwijfeld nioeten de veldcn van dit gewest sedert eeuwen bevolkt geweest zijn, zooals nu, door werkzanie, eenvoudige man- nen, maar vernuftige opmerkers der natuur en harer wetten be- trekkelijk de voortteeling der gewassen. Men heeft er, inderdaad, weinig over den landbouw, over de ontginningskunst, de werk- wijze, de velte, de zaaiingen, de verscheidenheid en orde der cultuiir geschreven, en nochtans ziet men overal den man des velds onderriclit van die noodzakelijke voorschriften, welke, op- volgendlijk door de opmerking van eene lange reeks van seizoe- nen gevesligd, van den vader tôt de kinderen is overgegaan, met dien verstande, dat elk geslacht er de gepaste uitbreiding aan gaf en het volgende dit bij cnkele traditie ontving. « Men vindt op de dorpen eenvoudige, ongeletterde lieden, die de beroemde Arthur Youag als zijne meesters beschouwde. Ailes verwonderde hem hier : hij zag eenen zandachtigen, natuurlijk dorren bodem, zonder onderbreking bedekt met rijke oogsten; hij bestudeerde de oorzaken van dit heerlijk wonder; hij zag dat al de hulpmiddelen, welke de mensch gebruiken kan om den grond vruchlbaar te maken, op de boorden der Schelde ontdekt en in toepassing waren gebracht; zelfs bekende hij dat, helgeen er gedaan werd om die heilzame vruchtbaaiheid tôt stand te brengen, niet getrouwelijk kon wordeii geschreven; dat men iedere gemeente zou moeten bestudeeren om de onderscheidene werkwijzen te kennen, welke er in zwang zijn; dat deze verschei- denheid van mcthoden, verre van 't uitwerksel van blinden, plaatselijken slenler te wezen, dat der wijsheid was... » « Vroegertijds (gaat Faipoult voort) bepaalde de handelsvraag zich nagenoeg lot lakens en linnen; maar deze beide handgedaden ( 569 ) hebben een bijzonder voordeel, dat, namclijk, den veldeling en geheel zijn gezin tôt dit werk te roepen. » Sprekende van het volksonderwijs, erkent Faipoult « que nul pays n'offrit peut-être plus de petites écoles, où les enfans du peuple apprenoient à lire, à écrire et à compter. » Het aanzien- lijk getal zulker « kleine scholen, » zegt de prefect, bewijst wel- ken hooge prijs de ouders stellen in het welzijn hunner kinderen — en geeft meteenen 't peil der grootc welvaart in de dorpen, die in de omliggende landen niet is gekend. » Ten laatste mcrkt Faipoult op, boe onder elke vreemde over- heersching de Vlamingen Vlamingen wisten te blijven, altijd een cigcnaardig volk uitmakende, dat zijne taal, gewoonten en zeden bcwaarde ^ Onze vaderlandscbe hoogmoed mag gestreeld zijn door den on- gebedelden lof, welke in zoo onbewimpelde taal aan ons land en zijne bewoners door de vreemdelingen in elke eeuw werd toege- sluurd. Wij kennen geene natie, over welke onder zedelijk en stoffelijk opzicht zooveel goeds is gezegd, als over de Belgen, ge- lijk er in Europa geen ander volk is,dat zijnen hoogen rang in de wereldgeschiedenis in minder gunstige omstandigheden beeft vcrworven en gehandhaafd. De historié van den Belgischen boerenstand is rijk aan lessen voor de volgende geslachlen; wij leeren er in, vooreerst : dat de akkerbouw stellig de voornaamste, zekerste en duurzaamste bron is van den overvloed en den rijkdom van den Staat; dat hij het is, die in de middeleeuwen den grondslag beeft gelegd van den bluei onzes vaderlands, gelijk hij toen ook, en nog in de moderne tijden, het land van eenen gewisscn ondergang beeft mogen red- den; voorts zien wij uit die geschiedenis dat overal, waar de akkers best verzorgd en waar er minst onbeploegde landen wa- ren, juist die gewesten te allen tijde op het krachligst aan de algemeene rampen weerstand hebben geboden en de volkswel- vaart daar het boogste kiom. * Mémoire statistique du Déparlement de VEscaut. Paris, an XIII (I8O0). Tome XXXII. 24 (370) Nog eene andere les, van even groote beduiding, doet de ge- schiedenis der landbouwersklasse oiis aan de hand. leder onzer gewcsten liad, in elke eeuw, zijne eigene beroeringen, zijne on- geregeldheden en wanordc, zijne bloedige onlusten; de groote steden, begiftigd met rechten en privilèges, trotsch op bunne niachl, bcdwelmd door bunne sterkte, afgunstig de eene van de andere, onbuigzaam en bardnekkig tegenover het vorstelijk ge- zag, vooral wanneer dit er op uit was een redit le korlwieken, werden ook veeltijds verscheurd door inwendige veeten, die legen elkaar aanbotsten , schennis van eigendom pleegden, het bloed deden stroomen langs de stralen, en somtijds gansch bel gewest prijs gaven aan ruwe baldadigbeid. Nu, welk scbouwspel bood in die droeve dagen ons landvolk aan? Wij zagen bet rustig blijven, kalm en bedaard op den gruwe- lijken broederkamp toezien, zicb niet latende medeslepen door het verleidelijke sirenenlied der woedende partijschappen, noch zicb zelfs verbitterende wanneer deze, door verlies en nederlaag getcrgd of door bijval en vietorie brooddronken gemaakt, in tuch- telooze benden over de velden liepen, de oogslen plat trappelden, huizen en kasteelen, molens en schuren in brand slaken en overal ellende en janimer verspreidden. Lijdzaam stonden zij die verwoestingen door, gepleegd door stam- en landgenooten, aldus een aanzienlijk offer plengende op 't altaar des vaderlands ten einde dit voor zwaardere rampen te hoeden. Neen! Geene enkele klas was ooit zoo innig verkleefd aan de openbare orde als die der boeren, want de voortduring (zegt SiMOiNDE DE SisMONDi) verbindt zicb wonderwel met haren staat. En wij voegen er bij : van geene andere mag er gezegd worden dat zij het vaderland zoo lief heeft gehad; niet met die vurige, barts- tochtelijke liefde, die onbedacht voortvaart en soms ailes op spel zet ; maar met die beradene, berekende liefde, die behoudt en redt ! En nochtans was de Belgische boer geen lafaard. Wij ontmoe- ten hem overal, waar volk of land in gevaar verkeerde, dwang en tirannij le bevechlen waren : op de vlakte van Bouvines en op de weide van Groeningen; op den Pevelberg en te Rozebeke; te ( 371 ) Gaver, tcgcn den overraachtigen Hertog van het Wcsten, en on- der de muren van Gent tegcn don trotschen Keizer, op wiens staten de zon nooit onderging. Wij vinden hem ook — ja, hier is eene uitzondering : de Belgische boer heeft cenraaal, zonder medehulp van steden of besturen , uit eigen bewcging, de wa- pens gegrepen en opstand gemaakt; maar de Boerenkrijg was enkel een verzet tegen den overmoedigen vreemdeling, die ailes, wat met onzen landaard strookte, ja ons zelven, als nalie, zocht te vernietigen. Die poging moge men onzinnig noemen — geene vaderlandsche pen zal de gevoelens wraken, door wclke dit klein- tah'ge, maar slecht ingerichle léger was bezicld. De Staat heeft groole verplichtingen aan den landbouw, maar wij mogen het met voldoening zeggen : over het algemecn heeft België, vooral in de laalste dertigjaren, de roi begrepen, welke de ecrste onzer nijverheden in den Staat heeft te vervuUen. Steen- en spoorwegen zijn overal aangelegd geworden, nieuwe water- gemeenschappen geopend, woeste gronden in de Kempen en in de Duinen ontgonnen; scholen voor land- en hofboiiw gesticht; prijskampen voor veldgewassen en veeteelt ingericht — kortom, een geheel stelsel van aanraoedigingen, die onbetwistbaar veel goeds hebben tôt stand gebracht. Bijzondere pogingen bleven ook niet ten achter. In de Kempen, onder andere, werden honderden hectaren heide in vruchtbaar bouwland herschapen, inzonderheid door toedoen van eenen wakkeren Vlaming, Ed. Jaequemyns, een man van even diepe wetenschap als van groote volharding, en wiens bewonderens- waardig werk den dank van België verdient. Niet alleen deden zijne kennis en geduld rijke oogsten komen op gronden, vroeger beschouwd als hoegenaamd niet voor den akkerbouw geschikt, maar hij bouwde den werklieden zijner ontginning en de daarbij opgerichte steenbakkerij doelmatig ingerichte hofsteden en luch- tige, nette woonsten, welke overal elders tôt model zouden mogen dienen.InVlaanderen werd, door toedoen van den baron de HirFch de Gerenth, onder het bestuiir van den ingénieur Th. Leyscn, het groote Berlaarbroek droog gemaakt en alzoo eene uitgestrekthcid van 150 hectaren voor den landbouw gewonnen. ( 372 ) Op aile piinten van België is, sedert het einde der vorige eeuw, de waarde der gronden en der producten in ontzaglijke verhou- dingen geklommen. Heeft de landbouwer het tegenwoordig onder elk opzicht zoo goed als vroeger? Laten wij aile middelen beproe- ven om hem op te beuren ; geene gelden, geene moeite gespaard cm dit docl te bereiken! Nu nog, gelijk weleer, zal elke crisis, hoe zwaar ook, gemakkelijker en spoediger doorgeworsteld zijn, als de landbouw bloeien mag; nu nog, gelijk weleer, zal elke ver- betering, op dit gebied verwezenlijkt, strekken tôt vermeerde- ring van de algemeene welvaart. {i)3) BIJLAGEN. BIJLAGE 1N° 1, BL. 194. Arrentement a Jehan Francquerue, de XV bonniers de terre, sans le lieu et le bosquet, gisans a Coustices. Sacent tout que par devant sage et honnorable homme Gille de Tangry bailli a très révérends et discrètes dames, mesdames les religieuses abbesse et couvent de leglise et abbeie del honneur nostre Dame dales Flines. del ordene de Chistiaux ou diocèse dArras, et pardevant les eschevins de la ville de Coustices et pluseurs juges cottiers aux dictes religieuses chi après nom- mes, se comparu en sa personne Nicaise Bauget comme procureur aux dites religieuses, liquelz monstra au dicts bailli, eschevins et juges une procura- tion saine et entière venant de la dicte egUse, scellée des dites religieuses abbesse et couvent pour faire tout che que chi après sera déclare, laquelle procuration contenoit la fourme que chi après sensuit. Nous soer Margherite, humble abbesse del église et abbeye del honneur Nostre Dame daleis Flines del ordene de Chistiaux ou diocèse dArras et tout li couvens de cel meisme lieu, faisons scavoir a tous que nous avons fait, mis, institue et eslably, et par le teneur de ces letres faisons, mettons, instituons et establissons Gilles de Tangry no bailli, Nicaise Bauget et Leurens de Wallignies, nos procureurs generaulx et certains messagers especiaulx et chascun par luy et pour le tout, portant ces lettres pour baillier el donner a rente a tous jours herita- blemeut a Gilles Francquerue ou a son command comme hoirs, successeurs, hoir ou aians cause en ceste partie de feu Grart de le Barre, que Dieux pardoinsl, ung manoir amaset, et certains heritaiges, tant en gardins, bos- ques, yauwes et terres ahanables, et tous les hiretaiges, appartenant audit manoir aveuc deux rasières de terre gisans en le Cocquerie, tous gisans en le paroisce de Coustices au lieu cou dist au Brut excepte le motte el fosses den- tour de le dicte motte de mollin du Brut; de le quelle motte nous ne voilons faire nulle allienaiion, tous iceulx hiretaiges tenus de nous et de no dicte église, et parmi faisant par icellui ou son command certains aboulz a déclarer plus a plain es lettres qui pour le aheritement se fera de ce; et autres amen- dements, et furent iceulx hiretaiges jadis Millon de Douai, et le tient ou temps de sa vie feu Grard li Jouenes homs, que Dieux pardoint, ausquelz nos procu- reurs dessus nommez et a chascun de eulx a par lui portans ces lettres, avons ( 374 ) donne et donnons plain pooir, autorite et mandement especial de werpir et ahireter ledict Gilles et de recepvoir tous les aboulz, convenences et seuretes que li dis Gilles ou son command voira et devera faire, et avons et tenons pour ferme et estable tout ce que par nos devandis procureurs ou lun deulx, porlans ces lettres ou cas dessusdit, sera fait, werpit et ahiretet, et procuret autant que se présentes y estiesmes en nos propres personnes, et sans jamais aller allencoutre. Et par obligation de nos biens presens et futurs se mestier est. En lesmoing de ce, nous abhesse et couvens dessusdis avons ces pré- sentes lettres seelees de no propres seaulx. Faictes et données le X1I« jour, de Novembre en lan mil CGCC vingt quatre. Et après icelle procuration ainssy lieute, recongnut et confessa ledict Nicaise Bauget comme procureur des dictes religieuses avoir bailliet a rente a Jehan fils de Gilles Francquerue, a tousjours liiretablement qui ainsi le congneut avoir pris, ung manoir amaset de maison, grange, marescauchies, fournil et autres hosteulx, aveuc bosquet, chaingle, annois, gardins qui furent Millon de Douay, gisans en la paroisce de Couslices, ou lieu con dist le Brut, aveuc deux rasieres de terre gisans es camps de la Goquerie, tenant a le terre qui fu Jehan Garlon dune part, et au quemin qui va de Douay a Orchies, dautre part. Hem, une masure appellee le masure Saintain, gisans vers le Brut, ou demeure a présent Jehan de Buvry le joune, conlenans tous iceulx hiretaiges, manoirs, gardins, bos, chaingles, aulnois et pastures, tout en somme bonniers ou environ, sans en faire autre mesure, dont lidis Jehan Francquerue tous les ans doibt rendre et payer aux dictes religieuses a tousjours hiretablement, de tous les hiretaiges des- susdits, chinq muys davaine, et livres au four de la dicte église a ses propres coustz et frais, au jour Nostre Dame Candeler a le mesure de Coustices; et le dicte avaine acquitable a censé et a renies. Lesquels V muis davaine dessus- dis, lidis Jehan Francquerue a enconveni lealment et en bonne foy de bien payer aux dictes religieuses dan en an comme dit est. Et en plus grant seu- Fete de bien payer la dicte rente dan en an a tousjours hiretablement, lidis Jehans Francquerue sera tenus de faire aboult sur lesdis hiretaiges ou en aullre usaige au los du conseil de la dicte église toutes les fois quil en sera sommez et requis, de la somme de vingt-quatre frans trente trois solz, mon- noie de Flandres pour chascun francq, coursable en la ville dOrchies et au pays environ. Item, encores est et sera tenus lidis Jehans Francquerue, de retenir bien et souffissamment le maison, grange et tous les hosteulx qui sont a présent sur ledict manoir tant de bos comme de couverture, de placque- ment et de fiestissure, ainsi que a arrentement hirretier appertient, sans mal engien. Item, doibt lidit Jehan Francquerue planter II milliers de plantes sur les waresques contre lesdits héritages ou es plus nécessaires lieux, et tenir verdes tant quelles soient bien reprises; et se doibt lidis Francquerue acqui- ter tous les hiretaiges dessusdis de toutes tailles et débites ou aullres rede- vances par quelconque manière que on les polroil demander ne avoir, a ses » ( '^■^o ) propres coustz et frais comme dessus est dit, sans riens compter ne demander a le dicte église de quelconque manière qui y peuist venir. Item, esi con- dicione audit marquet que lidis Franquerue, si hoir ou aians cause ne doi- vent point défaire ne rabatre le motte du mollin que on disl du Brut, ne censir, ne louer, ne arrenter a nulle personne; mais sil plaisoit a medicle dame et au couvent de ledicte église de Flines, faire y porroient I mollin u molins, ung ou plusieurs et en faire tous leurs bons usaiges comme de leur bon propres herilaiges; et se mes dictes dames ny font point de molin, goir en doit ledis Francquerue, pour semer, planter et ahenncr sans le dicte motte despescliier ne abalre ne les fosses raemplir comme des autres herilaiges. Item, et si fu condicionne en ceslui arrentement, que ou cas ou le dit Jehan Francquerue seroit en aulcune defaulte de paiement ou aultres condicions devant dictes tant quil convenist que les dis heritaiges fussent rattrais ou en voie destre saisis, il a esleu domicile pour lui, ses hoirs ou aians cause audit lieu, pour faire toutes sommations de loy en ce appartenant en présence des eschevins et juges devant dis, et en oultre plus ne poet, ne pourra lui ne ses aians cause, vendre, alouwer empeschier de plus granl cherge que chi dessus nestoit devisé, les dits hiretaiges ne partie diceulx a quelconcque personne que ce soit, qui ne voist lousjours de lui a ses hoirs, a telz conditions que dessus sont devisees, ne avoir plus granl chairge, se nest par le gre et consen- tement de la dicte église ou de leur procureur, et maintenir les terres a droite roye, ainsi que elles ont este accouslumees a copper a droite coppe et en sai- son et retenir plïincques, appoielles, chemins, cours diauwes, esseus et touties aultres choses nécessaires a faire sans le coustz ne frail de le dicte eglize. Et sil advenoil que ja naviengne que ledit Francquerue, si hoirs ou aians cause fussent en deifaulle de bien paier le dicte rente, le procureur de le dicte église, ou le porteur de ces lettres se porroit traire aux dits hiretaiges et aboultz, comme a leur bon et propre hiretaige de le dicte église; et aussy sil avoit faulte aucune desdicles conditions, fust es hosteulx retenir u es plantes ou es autres choses u aucun mesus amender le doibt li dis Francquerue ou ceulx qui liretaige lenroient par loy et eschevins de Couslices ou par le loy de leglise ou par boins preudommes a ce cognissans, lequelque mieulx plairoit a mesdittes dames. Toutes les choses et convenances dessus dit les a le dis Francquerue enconvent pour lui et pour ses hoirs et aians cause, a tenir et raemplir par le manière que dessus est dict et deviset, et en faire bonnes lettres selonc leur fourme et devise, et les dictes convenences du dit marc- kiet. Item doivent mesdites dames conduire et garandir audit Francquerue, ses hoirs, ou aians cause, le dit marquiet pour lui en faire joir a lousjours et a toutes nuis de tous empeschemens qui de par elles ou de leur dicte église y porroit naistre ne venir tousjours, sauve a le dicte église les convenences devant dictes les condicions, devises comme dit est; ledit procureur rapporta les disherilaiges par ram et par baston bien et a loy en le main dudict bailly ( 5"?6) pour ahireter le dit Jehan Franquerue en jurant par la foy et serment que procureur poet faire ou nom de le dicte église que aux dis hiretaiges il ne scavoit ne avoit fait aboult assenemeni, convenence ne empêchement quel- conques, fors cestui présent markiet et arrentement en promettant a garan- dir par le vertu de la dicte procuration contre tous et envers tous, ainsi que a bon arrentement appartient. Ce fait comme dit est, le dit bailli transporta les dits hiretaiges hors de sa main et en ahireia le dit Jehan Franquerue, lequelz Franquerue rapporta les dils hiretaiges en la main dudit bailli pour ahireter le dit procureur pour joir et possesser, par lui ou nom de la dicte église, a tous jours herilablement ou cas que ledit Jehan Francquerue seroit en defaulle de payer la dicte rente et accomplir toutes les convenances et condicions devant dites; lors ahireta le dit bailli le dit procureur des heritaiges dessus dis par manière daboul de payer la rente chy dessus déclarée; liquelz procureurs represta audit Jehan Franquerue tous lesdits hiretaiges par main de seigneur tant et si longhe- ment qu'il paiera bien la dicte rente et non plus; et furent faictes par faict de loy toutes sollennites qui en tel cas sont accoustumees de faire et toutes droitures de seigneur eschevins et juges payes tant quil fu dict par loy et par lesdis eschevins et juges que ledict procureur avoit si soufBssammeut rap- porte lesdits heritaiges en sa main, comme en main de seigneur que pour souffir à loy et que ledit Jehan Franquerue en estoit et est si soufTissau- menl saisis, vestis et ahireles par les condicions devisees, que pour joir et possesser a lui et a son hoir a tousjours hiretablement sauf tous drois, et toutes bonnes convenences. Et ce fu dit par loy en oultre que ledit procureur estoit bien ahireles de tous le hiretaiges dessus déclares par manière daboult ou cas que ledict Jehan Francquerue seroit en defaulte de paier la dicte rente, et accomplir les conditions devant dictes, la quelle rente, condicions et con- venences dessus dictes, il a couvent de paier et accomplir a lui et au sien ainsi que chi dessus es dit. En renonchanl par ledit Franquerue a tout ce qui aidier ou valoir lui porroit en cestui cas et audit procureur ou nom des dictes religieuses et de le dicte église grever ou nuirre alencontre de cestui couvent Aux choses dessusdictes faire et passer par fait de loy comme dit est, fui comme bailli aux dictes religieuses de Flines, Gilles de Tangry dessus nomme, et comme eschevins de la dicte ville de Coustices, Williame de Raisse, Jakes de Cantin, Jehan Leurin dit Bienrois, Jacques de le Planque et Mikiel de Housse! ; et comme juges cotiers aux dictes religieuses, Willame de Raisse, Jehan Couvreur, bourgois dOrchies, et Jehan de le Barre. Ce fut fait le X« jour du mois de janvier en l'an de grâce mil quatre cens et vingt quatre. {Archives départementales du Nord.— Fonds de l'abbaye de Flines' Registre, parchemin, n" 33ÎJ8, années 1234 à 1623, folio 151 v".) ( r>77 ) BIJLAGE N° 2, BL. 214. « Chesonl tout li meule que messires de Naste dont Dius ait l'ame avoit et pooit avoir en quelconques manière que che fust au jour de sen trespas, qui fu le nuit de le Magdelaine, par 1 lundi en l'an mil III^ XXXVII, liquel meule ont estet prisiet par les preseurs sairmentés de le ville de Mons tout à I com- pengnon pour XVI d.tourn., s'il n'i a autre monnoie expressee. BIACTOIR. Chi apries s'enssuit li inventoires des meules trouvés à Biauvoir. Premiers, lxvit brebis prisiet cascune pieche v s. vi d. valent, xviii Ib, viii s. vi d. Item XXI agniel prisiet le pièche m s. tournois montent . . LXiii s. Item Lxviii moutons, prisiet le pièche viii s. tournois montent, xxvii Ib. un s. Item iiii vackes prisies ix Ib. Item m vackes prisies vil Ib. Item II vackes prisies C s. Item II geniches et i bouvelet prisiet cv s. Item I tor prisiet - . . . Lxv s. Item m vakes prisies M Ib. x s. Item II autres vakes prisies • . . . un Ib. vu s. Item II gumens prisies IX Ib. Item II autres jumens prisies es. Item II autres jumens prisies LX s. Item II cars fiérés, i beaiel fieret, m aireules, m binoirs, plu- seurs yerces, vi gohoriaus et tout autre harnas de kierue, prisiet tout ensanle ix Ib. Item Lxx glinnes et autre volille prisiet XL s. Item viii kiultelettes , les linchus et les couvertoirs prisiet tout ensanle es. Item iiii vieses nappes un s. Item m pos de keuvre, m payelles, i noir caudron et llil sayauls de fust fiérés, i trepier et une caudiere prisiet. xlvi s. Item 11 petis escringnes prisies xii s. Item une demi rasiere prisie v s. Item ii<= Ib. de bure et \i^^x fromages de presse prisies . . vi Ib. Ull s. iili d. Item vil" et un viaures de lainne et d'agnelin des agniaus et des coussin, et les coussin des lainnes, si ent trouvet vie Lxxiiii livres de lainne prisiet cascune livre xiiii d. et XX livres d'agnelin prisiet xx d. le livre et des coussin, qui fu prisies xxxii s. c'est en somme que cesti prisie monte . . . xl Ib. xx d. { 378 ) Item avoit en le dite maison de Biauvoir, au jour dou trespas le devant dit signeur de Naste si que par Phelippres le Fèvre, varlet del dit ostel, fu adont raportet xvi muis et un rasieres de blet, prisiet et vendut cascun mui XL s. montent .... xxxm Ib. vi s. viii d. xix^ somme ii" vi Ib. xiiii d. HAYIiriVECHITE;i.l.ES (a ANDERLCEs). CM apries s'enssuit H inventores des meules trouvés à Haijnnechuelles. Premiers, y trouva on xvii muis ii rasieres et demie d'avainne, prisie le rasiere XX d. montent viii Ib. xiiii s. il d. Item 111 muis deus rasieres et demie despillon prisie x s. le muy montent xxxiiii s. ii d. Item II muis et v rasieres d'espiautre prisies xxviii s. un d. Item vies fuerre prisiet iiii Ib. Item IX vaissiaus d'els à nourechon et à parchon estimes puissedy a ; L s. Item I keval de molin et le harnas prisies lx s. Item V pourchiaus prisies es. Item II cramillons prisies m s. Item une demy rasière, 1 charlet et i demie charlet, prisies. iiii s. vi d. Item iiii sas prisies vi s. Item x aulnes de toile escrue, prisie viii s. vi d. Item une huge prisie, parmi 4 vies escring m s. Item 1 noir caudron prisiet xii s. Item dist Jehans de le Wale, maire et recheveres de Hayn- nechuelles, que, au jour dou trespas doudit signeur, il avoit à Haynnechuelles dou monsigneur xxxii muis et ii rasieres de blet ; se fu vendue et prisie cascune rasiere vu s. i d. montent, lxviii Ib. xiiii s. il d. Item y avoit, si comme lidis Jehans dist m muis et demy rasiere de blet, prisiet le rasiere vi s. ix d. montent . , . . vi Ib. un s. x d. Item y avoit un rasieres de soile prisie cascune rasière V s. vil d. montent xxii s. un d. xxvi« somme cm Ib. xiiii s. Chi apries s'enssuit H inventores des meules trouvés à Biévène et à Evrebeke. Premiers, y trouva on xi muis et un rasieres de blet vendut vu s. vni d. le rasiere, c'est en somme xxvi Ib. xvi s. un d. Item XLix muis v rasieres et demie de blec vendut vn s. vi d. le rasiere montent cxii Ib. vi s. ni d. Item xxviii muis et n rasieres d"avaine vendut xxv d. le ra- siere, montent xvn Ib. xiiii s. n d. Item un rasieres de pois vendut vin s. le rasiere montent . xxxii s. Item VI rasieres et demie d'orge vendut v s. vi d. le rasiere montent xxxv s. ix d. xxvii* somme des meules trouvés à Biévéne et à Evrebecque vii"xix Ib. xviii s. vil d. » {Slaatsarchief te Bergen.) % ( 379) BIJLAGE N" 3, BL. 283. Notitie (1er grootte van de dorpen der zeven quartieren van Antwerpen. QUARTIER VAN HERENTHALS. Molle . . {Uitgestrektheid) 2028 Bunder 267 Roeden. Saeylant 676 Bunders 82 Roeden à 11 gi 8 st. 't bunder, Weyden, bemden, dries- schen, enssels en ge- braeckten 703 » 183 R. à 15 gi 10 st. Vijvers 15 » .... à 3 » Heyden 534 » .... à 1 » Moeren 100 » .... à 2 » Preueflf. 2028 B. 267 R. Baelen 1423 B. 181 R. Saeylanden 679 B. 161 R. à 11 guld. 8 st. Bemden, weyden enz. . 482 » 20 » à 11 » 5 » Vijvers 4 »... à 8 » Heyden 258 »... à 1 » 1423 B. 181 R. Oessel 866 B. 251 R. Saeylanden 281 B. 251 R. à 10 gi. Weyden 289 » ... à 7 » 10 st. Vijvers 4 » ... à 7 » 10 « Heyden 286 » ... à 1 « 860 B. Noch heyden, litigien . . 6 B, 866 B. 251 R. ( 580 ) Morchoven 272 B. 83 R. Saeylanden 141 B. 240 R. à 10 : 10 Weyden 57 » 57 » à 8 : 10 Bossen 5 » 200 » à 5 : Heyden 67 » 160 » à 1 : 272 B. 85 R. Worderwijck. Saeylanden 343 B. 225 | R. à 10 g» Bemden enz 132 » 273 ]• » à 8 » Heyden 199 » 346 f » à 1 » Preuve. 678 B. 168 R. 678 B. 168 R. Hersselt 2356 B. 260 R. Saeylanden 656 B. 384 R. à 9 : 15 st. Weyden enz 717 »... à 6 : 16 » Vijvers 9 » 333 R. à 4 : Bossen 399 » 300 » à 7 Heyden 573 » 133 » à 1 18 2356 B. 260 R. Oliuen, Saeylanden 303 B. 17 R. à 11 Bemden etc 278 » 334 » à 12 Bossen 5 » 345 » à 5 Vijvers ofwauwers. . . 5 »... à 4 Heyden 86 » 351 » à 1 679 B. 247 R. 679 B. 247 R. Thlelen Saeylanden 238 B. 38 R. à 11 : 15 Bemden enz 220 » 150 i » à 10 : 15 Heyden 112 » 29 i » à 1 : Plantagîe 570 B. 210 R. 11 » 581 B. 218 R. 581 B. 218 R. ( 381 ) Tongerloo 1255 B. 3o0 R. Saeyianden met het encla- vement van 'tklooster. 561 B. 196 R. Bemden etc 172 » 342 ^> Schaerbossen 74 » 300 » Opgaende bossen ... 61 » 312 » Heyden 383 « 1235 B. 350 R. Meerbeeck 303 B. 360 R. Saeyianden 49 B. 175 R. Weyden etc 243 » 187 » Heyden 13 « 503 B. 360 R. Herenthout 1262 B. Saeyianden 576 B. 70 R. Weyden etc 355 » 381 » Bossen 50 » 131 » Heyden 280 » Planlagie 36 » 1262 B. ^rickevorst 418 B. 273 R. Saeyianden 190 B. 38 R. Weyden elc 88 » 46 » Bossen 13 » 110 » Heyden 127 » 79 » 418 B. 273 R. Casferle 959 B. 279 R. Saeyianden 399 B. 132 R. Bemden elc 509 » 147 » Bossen 51 » 959 B. 279 R. ( 382 ) Eynthoutham 155 B. 78 H. Saeylanden 77 B. Weydeii etc 31 » 63 R, Bossen 6 » 153 » Heyden. 18 » 260 » 133 B. 78 R. Poederle 621 B. 125 R. Saeylanden 219 B. 139 R. Weyden etc 316 » 194 » Heyden 85 » 392 » 621 B. 123 R. Kethlj 1477 B. 269 R. Saeylanden S49 B. 206 R. Bemden etc 482 » 63 » Vijvers 11 » Heyden 405 »^ 1447 B. 269 R. Lichtaert 627 B. 178 R. Saeylanden 328 B. 123 R. Weyden 289 » 33 » Bossen 4 » Heyden 6 » 627 B. 178 R. QUARTIER VAN GEEL. Geel 4310 B. 218 R. Saeylanden 1811 B. 267 R. Bemden 121 » 267 >; Broeekagien 611 » 267 « Enssels 459 » Bossen 6 » Heyden 1142 » 217 » Vijvers 158 » 4310 » 218 R. ( 585 ) Blareudouck en IVatereynde 15:2 B. Saeylandeu 42 B. 100 R. Bemden 43 » 200 » Broeckagien d » 100 » Schaerbossen 6 « 106 » Opgaende bossen. ... 2 » Ëesterbos 0 » 100 » Heyden 57 » 152 Bunders. Tarendonck 84 B. 16 R. Saeylanden 35 B. 151 R. Bemden 29 » 79 « Opgaende bossen. ... 2 « 130 » Schaerbossen 3 » 256 » Heyden 14 » 84 B. 16 R. Belle 148 B. 50 R. Saeylanden 76 B. 200 R. Bemden, \veyden,enssels. 54 » Broeckagien 17 » Vijvers G » 250 R. Plantagien 0 » 200 » 148 B. 50 R. Eynthout 359 B. 100 R. Saeylanden 140 B. Bemden oft weyden . . 17 » Enssels 61 » 200 R. Schaerbossen 19 d Opgaende bosch .... 1 » Noch opgaende bosch, en Vyvers 1 » 300 R. Heyden 56 » 296 B. 100 R. (sic) Oevel 415 B. 515 R. Saeylanden 249 B. 315 R. Broeckagien 9 » Heyden 157 » 415 B. 315 R. ( 584 ) Soerle-Parwijs 136 B. 300 R. Saeylanden 96 B. Bemden en broeckagien . 27 » 300 R. Bossen 5 » Enssels 8 » 136 B. 300 R. ^««*''« 673 B. 38 R. Saeylanden 267 B. 260 R. Bemden 23 » 44 » Enssels 5 » 130 » Heyenssels 73 » 382 » Noch enssels 7 » 74 » Bossen 30 » 154 » Broeckagien 55 » 250 » Heyden 164 » 344 » 673 B. 38 R. Echelpoel 105 B. 100 R. Saeylant 49 B. 200 R. Bemden en weyden. . . 8 » Enssels 22 » 200 R. Schaerbossen 2 » 200 » Heyden 23 » 100 » 105 B. 100 R. IrVestmeerbeeck 266 B. 133 K Saeylanden 112 B. Weyden etc 62 » Broeckagien 42 » Bossen 7 » 133 R. Noch bossen 10 » Blommen 33 » 266 B. 135 R. «Ole» 895 B. 225 R. Saeylanden 409 B. 317 R. Wcijden en beemden . . 155 » 250 » Broeckagien 30 i» 58 » Heyden 300 » 200 » 895 B. 225 R. ( 385 ) Torsselaer aen 't Zant 1235 B. 145 R. Saeylanden 454 B. Bemden,\vey den, broecka- gien en enssels. . . . 267 » 51 R. Bossen 33 » 97 » Heyden 481 » 1 7 » 1235 B. 145 R. Bulshoue 367 B. 18 R. Saeylanden 194 B. 266 R. Weyden en driessen . . 39 » 328 » Bemden 12 » 31 » Broeckagiën 38 » 129 » Bossen 43 » 266 » Moeren 3 » 266 » Heyden 34 » 122 » 367 B. 18 R. Houtvenne 221 B. Saeyiant 81 B. Bemden, driessen, weyden 25 » Broeckagiën 6 » Enssels 30 « Bossen 32 » Heyden 47 » 221 B. ^Vesterloo 1294 B. 10 R. Saeylanden 482 B. 100 R. Broeckagiën, bemden en enssels 330 » 300 » Bossen 39 » 300 » Moeren 8 » 190 » Heyden 413 » Noch saeylanden, bemden en enssels 20 » 7 R. in massa. 1294 B. 10 R. Tome XXXII. 25 ( 586 QUARTIER VAN ARCLE. itertselaer 743 B. Saeylanden 598 B. Bossen 145 » 43 B. Rijuienam 774 B. 249 R. Saeylauden 405 B. 249 R. Bemden en weyden. . . 249 » Bossen 112 » Vennen 8 » 774 B. 249 R. 5§chelle 541 B. 14 R. Saeylanden 364 B. 70 R. Bemden 20 » 258 w Geroyde landen .... 19 » 114 » Bossen 136 » 92 » 541 B. 14 R. Beerselbusch 362 B. Saeylanden, weyden. . . 140 B. Geroyde bossen 14 » Schaer- en blockbosch. . 96 » Quade landen 112 » 562 B. Onse li. Vrouw-"Wavre 985 B. 200 R. Saeylanden 703 B. 200 R. Bossen ende houtkanlen . 282 » 985 B. 200 R. Puttc 1191 B. 323 R. Saeylanden 680 B. 323 R. Bossen 244 » Schommen 178 » Heyden 89 » 1191 B. 323 R. ( 387 ) Berlaer 1749 B. 200 R. Saeylanden, weyden en bemden 1588 B. 200 R. Bossen en houtcanten . . 161 j » 1749 B. 200 R. l¥aerloos 324 B. 200 R. Saeylanden en geroyde bossen 244 B. 70 R. Bossen 80 » 130 » 324 B. 200 R. Schrieck en Grootloo 553 B. 100 R. Saeylanden,\veyden, dries- sen, vague landen en uitgeroyde bossen. . . 309 B. 100 R. Bossen 244 » 533 B. 100 R. Bonheyden 647 B. 39 R. Saeylanden 495 B. 39 R. Bemden 98 » Bossen 54 » 647 B. 39 R. Keeth 603 B. Saeylanden 328 B. Bossen 195 » Uitgeroyde bossen ... 80 « 603 B. Miel 335 B. 326 R. Saeylanden 180 B. 326 R. Bemden 25 » Bossen 130 » 335 B. 326 R. ( 388 ) Duffel onder Arcle 672 6. Saeylanden 531 B. 200 R. Bemden 24 » Bossen 96 » 200 » 672 B. QUARTIER VAN RHIJEN. Deurne 870 B. 267 R. Saeylanden 847 B. 267 R. Laeren 23 » 870 B. 267 R. Borgerhont 178 B. 30 R. Saeylanden, weyden, bem- den 164 B. 210 R. Laeren 15 » 240 » 178 B. 50 R. ^Vnstwesel 1410 B, 256 R. Saeylanden 686 B. 18 R. Bemden 119 » 228 « Weyden en ettingen . . 244 » 1 22 » Schaerbossen en swarte moeren 5 » 286 » Noch moeren 5 » Uyigedolffde moeren. . . 50 » Heyden 300 » 1410 B. 256 R, Essche ende Caimpthout 2440 B. 330 R. Saeylanden, weyden en bemden 1941 B. 333 R. Bossen 11 » 200 » Heyden 385 » Swarle moeren 58 » 100 » Wi lie moeren 44 » 100 » 2440 B. 330 R. ( 589 ) Schllde S69 B. 86 R. Saeylanden 320 B. 164 R. Bemden 39 » 40 » Weyden 194 » 306 » Bossen 14 » 376 » 369 B. 86 R. Moortsel 483 B. Saeylanden, bemden en weyden 467 B. Bossen 16 » 483 B. Wijnesem ^479 B. 125 R. Saeylanden, bemden en weyden en bossen. Sa- men 479 B. 123 R. Edigem 610 B. Saeylanden en weyden. . 592 B. 35 R. Bossen 17 » 365 » 610 B. Hove 411 B. 150 R. Saeylanden, weyden en bemden 393 B. 300 R. Bossen 17 » 150 » 411 B. 150 R. Bouchont 950 B. Saeylanden en weyden. . 913 B. 200 R. Bossen 36 » 200 » 950 B. Contick 1706 B. 354 R. Saeylanden en weyden. . 1392 B. 360 R. Bossen 313 » 394 » 1706 B. 354 R. ( 590 ) Vremde 413 B. 66 R. Saeylanden en weyden. . 407 B. 200 R. Bossen 7 » 266 » 415 B. 66 R. Wllrijck 1068 B. 158 R. Saeylanden en weyden. . 935 B. 308 R. Bossen 132 » 250 » 1068 B. 158 R. Berchem 417 B. 340 R. Saeyland en weyden. . . 412 B, 140 R. Bosschen 5 » 200 » 417 B. 340 R. QUARTIER VAN SANTHOVEN. Pnlle 365 B. 114 R. Saeylanden 258 B. 24 R. Weyden 95 » 68 » Bemden 87 » 105 » Heyden 111 » 81 » Bosschen 13 » 226 » 565 B. 114 R. ^l^ommelgem 931 B. 226 R. Saeylanden 910 B. 346 R. Bemden 15 » 280 » Bosschen 3 » 931 B. 226 R. Oelesem 706 B. 278 R. Saeylanden 367 B. 75 R. Bemden 70 » 45 » Weyden 112 » 212 » Bossen 19 » 252 » Uilgebaggerde velden . . 19 » 239 » Schommen 117 » 525 » 706 B. 278 R. ( 591 ) Oostmalle 514 B. 506 Va R- Saeyianden 267 R. 353 R. Bemden 53 » 382 » Weyden en driessen ... 65 » 278 » Bossen 43 » 71 >> Heijden ........ 84 » 20 » 5i4 B. 306 Va R- Broechem 841 B. 200 R. Saeyianden, bemden, wey- den 762 B. 358 R. Bossen 18 « 242 » Replante vrinten .... 60 » 841 B. 200 R. AlassenhOTen 181 B. 258 R. Saeyianden 131 B. 165 R. Remden 4 « 160 » Weyden en driessen. . . 1 9 » 302 » Bossen 8 » 137 » Heyden 17 » 181 B. 258 R. Ouvren en Grobbendonck. . . . . 1027 B. 183 R Saeyianden 326 B. 123 R. Bemden 77 » 84 » Weyden en driessen. . . 199 » 7 » Opgaende bossen .... 3 » 280 » Schaerborssen 27 » 282 » Heyden 60 » 1027 B. 183 R. Bouvrel .... 286 B. 256 R Saeyianden 147 B. 158 R. Bemden 13 » 221 » Weyden 38 » 281 » Bossen 9 » 82 » Heyden 77 » 314 » 286 B. 256 R. ( 392 ) «chooten 1652 B. 45 R. Saeylanden en weyden. . 844 B. 15 R. Blockbossen ...... 12 » Schaerbossen 12 » Plantagie 1 » 100 » Heyden 625 » 221 « Rinckvennen, saeylanden en wyden 50 » Noch heyden 26 » 149 » 1652 B. 45 R. S^-Job in H Goip 142 B. 100 R. Saeylanden 89 B. iOO R. Bemden 32 » Weyden 19 » 140 B. 100 R. Plantagien 2 » 142 B. 100 R. Toorschooten 287 B. 14 R. Saeylanden 147 B. 318 R. Bemden 65 » 365 » Weyden 31 » 260 m Bossen 3 « 176 » Heyden 11 » 95 » 287 B. 14 R. S'GraTenwesel 532 B. 200 R. Saeylanden, weyden en bemden 440 B. Heyden 19 » 200 R. Noch heyden 73 » 532 B. 200 R. JianthoYen 666 B. 95 R. Saeylanden 389 B. 12 Va R. Weyden en bemden - . . 141 » 89 » Bossen 8 » 369 » Heyden 127 » 24 y^ » 666 B. 95 R. ( 395 ) Boi'sbeke 309 B. 500 R. Saeylanden en weyden. . 309 B. 138 R. ♦ Bosscn 162 » 309 B. 300 R. ealle 712 B. 197 R. Saeylanden 237 B. 283 R. Bemden 36 » 368 » Weyden 69 » Bosschen 8 » 140 Heyden 348 » 350 a » 701 B. 33 R. (sic). Pulderbosch 499 fe. 170 R. Saeylanden 223 B. 392 R. Bemden 70 » 300 » Weyden 50 » 360 » Bossen 100 » Heyden 128 » 248 i» 499 B. 170 R. Ranst en Mlllegem 707 B. 353 R. Saeylanden etc 678 B. 253 R. Bossen 39 )> 100 » 707 B. 353 R. Westmalle 799 B. 281 R. Saeylanden etc 324 B. 264 R. Bemden etc 127 » 341 » Bossen 31 » 151 » " Vyvers 6 » Heyden (sic). 799 B. 281 R. 594 ) !Soersel . ... 1113 B 247 R Saeylanden 246 B. 241 R. Bemden 45 » 2o3 » Weyden en driessen . . . 70 » Bemden vau S'-Bernard . 120 » 288 » Opgaende bossen van selve 139 » 50 » Heyden 139 V 127 » Noch heyden 333 » Bosch 18 » 1113 B. 247 R. Duffel onder Santhoven . ... 618 B. 159 B, Saeylanden 498 B. 308 R. Bemden 43 » 117 » Bossen 63 » 352 » Heyden 12 » 182 o 618 B. 159 R. Itlerxein en Dambrugge. 637 B. 146 R. Saeylanden en weyden. . 348 B. 146 R. Noch saeylanden en bem- den. . 269 » Bossen 20 » 637 B. 146 R. QUARTIER VAN HOOGHSTRAETEN. Hooghstraten 519 B. 100 R. Saeylanden en weiden. . 324 B. 200 R. Bossen 41 » Heyden 153 » 300 » 519 B. 100 » UijckeTorsel 757 B. Saeylanden, weyden, groe- sen en visserijen . . . 757 B. ( 595 ) Meer 673 B. 20 R. Saeylanden, \veyden,bem- den, bossen enmoeren. 673 B. 20 R. a 11 gl. Meerle 473 B. Saeylanden, driessen, wey- den en bemden .... 468 B. Bossen 5 » 473 B. Alinderhout 322 B. Saeylanden, weyden en bemden o 284 B. Bossen 21 » Heyden 17 » 322 B. Wortel 274 B. 18 R. Saeylanden, bemden en driessen 240 B. 18 R. Bossen 28 » Heyden 6 » 274^B. 18 R. Brecht 1440 B. 106 R. Saeylanden 856 B. 106 R. Weyden en groesen . . . 549 » 266 » Bossen 34 » 134 » 1440 B. 106 R. Loentaout 992 B. 199 R. Saeylanden, weyden, bem- den en broecken ... 952 B. 199 R. Bossen 40 » 992 B. 199 R. (396 ) Hoboken 609 B. Saeylanden, weyden en schorren. 238 B. 226 R. Noch saeylanden .... 320 » 274 » Bossen 50 » 609 B. Hemiflisem sonder d'abdije 344 B. 362 R. Saeylanden 263 B. 242 R. Bemden 8 » 34 » Bossen 73 » 86 » 344 B. 362 R. Keerbergen 1003 B. Saeyland en bemden. . . 640 B. Bossen en houtcanten . . 84 » 200 R. Vljvers, vennen 25 » Heyden 253 » 200 R. 1003 B. Uegem 514 B. 150 R. Saeylanden, bemden, wey- den, driessen en bossen 514 B. 150 R. Eeckeren 2597 B 266 R. Saeylanden en weyden. . 993 B. Noch saeylanden, bossen en weyden 1604 B. 266 R. 2597 B. 266 R. Austrnweel 1017 B. Saeylanden en weyden. . 1017 B. Oorderen 98 B. Saeylanden en weyden. . 98 B. ( 397) Santvilet 599 B. 287 R. Saeylanden en weyden. . 293 B. 133 R. Moortcant IM » ISi » Noch saeyl. en weyden , 152 » 599 B. 287 R. Beirendrecht 581 B. Saeylanden en weyden. . 256 B. Noch saeylanden en wey- den 259 » Heyden 66 » 581 B. Lilloo 992 B. 597 R. In saeylanden en weyden 992 B. 397 R. QUARTIER VAN TURNHOUT. De Vrijheyt van Turnhout 2070 B. 283 R. Saeylanden, bemden, wey- den, driessen, enssels, vyvers 1793 B. 283 R. Heyden 277 » 2070 B. 283 R. Bosscbe Tan Grootenhaut 69 B. In bosch bestaende. Arendonck 658 B. 129 R. Saeyl., weyden en bemden als driessen 598 B. 129 R. Wauwers oft vijvers . . 14 » Heyden 46 » 658 B. 129 R. Poeppel 405 B. 66 R. Saeylanden, bemden, wey- den en driessen .... 355 B. 66 R. Heyden 50 » 405 B. 66 R. ( 398 ) Welde 463 B. 200 R. Saeylanden,weyden, bem- den.enssels, driessen . 463 B. 200 R. Bavels 391 B. 247 R. Saeyianden, driessen . . 339 B. 247 R. Heyden, enssels 32 » 391 B. 247 R. li¥echelersande eu Tlimmeren . 335 B. Bestaende in saeyianden, bemden, weyden ende enssels 335 B. Lille 671 B. 50 R. Saeyianden, weyden, bem- den ende driessen. . . 597 B. 50 R. Hevden 74 » 671 B. 50 R. Baerle-Hertoghe 195 B. 366 R. Saeyianden, weyden, bem- den ende driesen ... 195 B. 366 R. Glerle 658 B. 273 R. Saeyianden, weyden, bem- den, driessen 499 B. 33 R. Heyden 159 » 240 » 658 B. 275 R. Beerse 532 B. 275 R. Saeyianden : W : B : ende driessen 419 B. Heyden 113 » 275 R. 532 B. 275 R. ( 599 ) Slersplas 470 B. Saeylanden, B : W : ende driessen , enssels , moe- ren ende bossen . . . 470 B. Vosseler 287 B. 575 R. Saeyl : W : B : ende dries- sen 193 B. Heyden 94 » 375 R. 287 B. 375 R. Rnmpst 706 B. Saeylanden, bemden ende weyden 524 B. Bemden en schorren . . 42 » Bossen 140 » 706 B. Boom . 505 B. 200 R. Saeylanden 308 B. 200 R. Bemden 7 » Bossen 150 » Roy bossen 40 » 505 B. 200 R. ^Tiliuersdonck 495 B. Landen 272 B. a 24 gl. Landen 223 » a 21 gl. 495 B. Staebroeck 1045 B. 135 R. Saeylanden ende weyden 569 B. 135 R. à 19 gl. Saeylanden ende weyden. 415 » à 8 gl. 10 st. Heyden 61 » à 1 gl. 1045 B. 133 R. K4(^) ERRATA. Bladz, 439. Lees achter den 4en regel aldus : de uittredende schepenen benoem- den vier a eerbare mannen » uit de gemelde ambachten, die zich vervolgens tôt den vorst begaven en, onder eed, diegenen aanduidden « die heurlieden oorboirlixt ende prouffitelixt dincken totter officie. » Bladz. 266, 22^ regel, staat : veroordeelde, lees : vierendeelde. — 2t0, 20e regel, staat : die touw, lees : dit touw. — 285, in de nota, staat : Veurschen, lees : Veurnschen. — 287, 13« regel, staat : zich zelf, lees : zichzelven. — . 295, 27e regel, staat : rotteeren, lees : wtteeren. iH-ol) INHOUD i INLEIDING Bladz. 8 De algemeene geschiedenis des lands is genoegzaam gekend, die der landbouwers niet, 5. — Belangrijkheid van het onderwerp, 4, 5. — Opgave der schriften, in Frank- rijk, Duitschland en Noord-Nederland over den landbouwenden stand uitgegeven, o, 6, 7. Idem in België, en werken van vreemde schrijvers over den Belgisclien land- bouw, 7, 8, 9. — Welke bronnen te benuttigen zijn voor de aloude geschiedenis ouzes volks, 10. I*^ HOOFDSTUK. I. Bewoners van België in de versle oudheid : voorhistorisch tijdvak, 10-1(5, II. Keltisch tijdvak : Levenswijze, aard en karakter der Kclten, 16-19. — Hunne kleeding, 19.— Hunne woningen, 20. — Hunne landbouwkunst, 20-21, — Andere, door hen geoefende nijverheden, 21. — Eetmalen en feesten bij de Kelten, 22. — Huise- lijke aangelegenheden, 23. — Verschillige standen, 24. — Strijdkunst en goden- dienst, 24-26. III. Germaanscli tijdvak : Levenswijze der Germancn, 27, — Hunne kleeding en opschik, 28. — Hunne wapens, 29. — Hunne woningen, 29. — Zedelijke toestand der Germanen, 80. — Dischgewoonten, 31. — De famille bij de Germanen, 32, 33. — Ver schillige standen, 33, 35. — Verdeeling van het volk ter bebouwing van den grond, 3o. — Recht van eigendom en opvolging, 36. — Strafstelsel, 36, 37, — Godsdienstige plechtigheden en godenleer, 38-42. — Feesten en spelen bij de Germanen, 43, 44. — Hunne landbouwkennissen, 44, 45. IV. België onder de Romeinsche overheersching : Akelige toestand des lands, 47. — Het bestuurstelsel der Romeinen hier ingevoerd, 47-49. — De Romeinsche over- heersching was niet nadeelig aan de ontwikkeling van den landbouw in België, 49,50. — Toestand der landbebouwers, 51. — Hoe de wijzen der oudheid over den wcrkers- stand dachten, 52. — Vestiging van het rijk der Franken, 52. — Salische wet, 53. — Maatschappelijke inrichting, 53-54.- Verdeeling der grondcn, 54-55. — Invoering des Christendoms, 56. — Zeden en geaardheid der Belgen in de VIF en VIII« eeuw, 57-59. Tome XXXII. 26 ( 402 ) rie HOOFDSTUK. Sedert de vestiging des Christendoms tôt aan de verbrokkeling des rijks van Karel de Groote : Lot der lijfeigenen, 60-63. — Hunne ontvoogding door de Kerk, 61 66. — Het gilde, vooral dat der Kerels, in Vlaanderen, 66-67. — Gehechtheid aan de aloude heidensche gebruiken, 67-69. — Karel de Groote ijvert tôt uitbreiding der bescha- ving door het oprichten van volksscholen, 69; door de beoefening der moedertaal, 70; door de aanwakkering der vaderlandsche dichtkunst, 70-74. — Aloude en nieuwere volkspoëzie, 71-73. - Vorming van het Romaansch dialect, 72. — Vruchten der nieuwe letterkunde, 73, — Door de beoefening der volkstaal wordt het Latijn verdrongen, 74 . — Overblijfselen van Fransche beschaving, 74. — Wat men in de Ville en IX« eeuw zoo al vond op een boerenhof, 7S. — Nieuwe ontwikkeling van akker- en hofbouw, 76. — De kloosterlingen brengen de meest woeste en verlatene streken van België tôt staat van vruchtbaarheid, 77. — Gelukkig lot van den boer, werkende in de schuts van een kloostcr, 78. — Bestuurlijke en rechterlijke inrichting onder de Frankische overheer- sching, 78-81. Ille HOOFDSTUK. Verbrokkeling des rijks van Karel de Groote, 82. — Inval der Noordsche barba- ren, 83. — Uitwijkingen van Vlaamsche landbouwers, 84-8o. — De grooten verdrukken het landvolk, 86. — Het lied der Kerels maakt ons bekend met den toestand van de Vlaamsche kustbevvoners, 86-88. — De zwakken zocken bescherming bij de kloosters, 88. — Zich in dienstbaarheid stellen van de Kerk hicld niets vernederend in, 89-90. — Langzame verbetering van den toestand der werkende klassen, 91, 92.— De lijfeigen- schap had geene armoede tôt gevolg, 93. — De volksontvoogding, door de Kerk begon- nen, door den adel voortgezet, wordt verder gebracht door den Staat, 94-97. — Dorpen uit de Belgische provinciën, van de XI^ tôt het midden der XIV" eeuw, met vrijheden of privilèges begiftigd, 96-102. — In zake van vrijheid waren de Vlamingen op de omringende natiën verre vooruit, 102. — Groote landbouwwerken werden, vooral door de kloosters, ondernomen, 103-104. — De Belgische boercn verbeteren den grond door goede bemesting, 105. — Dante verheft de pogingen der Vlaamsche akkerlieden, 105- 106. — Vorderingen der beschaving, 106. — Vruchtbaarmaking van het Vlaamsche duinland, 107-108. IVe HOOFDSTUK. De boerenstand onder 't leenstelsel gedurende de middeleeuwen : De feodaliteit is geen vloek, maar veclcer een zegen voor het volk geweest, 109-110. — Leenstelsel, leenroerige plichten, 110-115. — Hoe de feodaliteit heeren en laten in vriendelijke betrekkingen bracht, 116-118. — Deleenheer was niet enkel een gebieder, maar ook ( 405 ) een beschermer, 118. — Ilcerlijke rcchten, strijdig met de vrijheid en onafhanke- lijkheid; maar vêle dezer bestaan nog heden onder aiulere vormen, i21-l!2!2. — De karwei niet zoo hatelijk als nieii ze voorgesteld hccft, l'I'S. — Verschillige soorten van kanveien, 124-183. — De maalschappclijke toesland der Belgische boeren was in de middeleeuweu niet zoo ongunstig aïs nien lang gemeend lieeft, 133-184. — Inrich- ting dcr justitie, 135-140. — Wcttelijke pleegvormen en gebruiken bij 't verkoopen of afstaan van een eigendom, 140-U'2. — De magislratuur in 't bereik van al de begoeden ( n vroeden des dorps, 142. — Rechtspleging, 143. — Rechtswetenschap in de middel- eeuwen niet noodig om vonnis le vellen, 144. — Men oefende aanvankelijk redit onder den bloolenhemel, 143. — Openbaarheid der vierschaar, 146. — Erge misbruiken in het steedsch gerechtshof, 147. — De costumen en anderc plaatselijke wcttcn, zekere bronnen voor de kennis van zeden en beschaving, 148. — Openbarc zedeiijkheid, rust en goede orde : politie dcr herbergen, 149-130. — Straffen voor do vcchlcrs, 131-132. — Onderscheid gemaakt door de middclceuvvsche strafvvet tusschcn edelman en boer, 133. — Ongeoorloot'de wapens, 133. — Diefstal, brandstichting, lastertaal, 134- 135. — Godslasteraars, 153-136, — Koopmanschap tussclien kan en beker, 136. — Bedreigingen, 137. — Vrouwenschaking en verkrachting, 137-138. — Landbouwbe- langen : dijken, straten, sluizen enz, mogen niet verwaarloosd worden, 139. — In Vlaanderen moet alleman, buiten de Vier-Ambachten verblijvende, meèwerken tôt het herstel der dijkbreuk, 139. — Onderhoud der straten en wegen, 160. — Hofafsiuiting, 160. — De boer had waarborg voor goede justitie in de middeleeuwen, 160. — Belas- tingen op den grondeigendom, 162-163. — Ten onzent was het self-government in de middeleeuwen een aangewonnen recht, 164. Ve HOOFDSTUK. Famille en eigendom volgens de oude keuren en costumen : Recht des vaders, 166. — Het huwelijkscontract, 167. — Man en vrouw vôor de wet, 167-168. — Goederen der gemeenschap, 168-169. — De kinderen zijn niet gelijk vôor. de wet; voordeelen voor den eerstgeborenen zoon, 170-171. — De dochters erven niet zooveel als de zoons, 173-174. — Rechten der kinderen van verschillig bed, 174. — Verdere erfre- geling, 173. — Tijdstip der meerderjarigheid in de verschillige gewesten, 196. — Recht van uiterste wilsbeschikking, 176-178. Vie HOOFDSTUK. Pachters, pachten en landbouw gedurende de mWdeleeuwen : Atstand der gronden voor cijns, voor gedeeltelijke vruchtgeving, 180; — bij verpachliug, 181. — De meier, beheerder der uitgestrekle laudgoederen, 181-182. — Helftwinuing, 183. — Pachters- plichten te Deftinge, te HoUain, 184. — Duur van het pachtcontract, 183. — De pach- ter bekomt onderstand van den eigenaar, 186-188. — Wie onderhoudt de landelijkc ( 404 ) huizing ? 189-191. — Pachtcrsreclit, 192 — De pachtprijs mag gekv.elen wordcn deels in vruchtcn, deels in munt, 193-195, 199. — Vruchtcn, in de middelceuwen de gewone volksvoeding uitmakende, 495-196. — De eigenaars laten, tôt hun gebruik, door den pachtcr zwijnen, kapoenen enz. vetten, 497. — Het fruit, op den boomgaard wasscnde, wordl doorgaans gcheel of gedeeltelijk door den eigenaar voor zijne cigcne tafel voor- behoudcn, 200. — Vlas, linnen en stroo te leveren aan den eigenaar, 204. — De snoei der boomen gercgeld, 204-202. — Onderhoud van wegen en waterloopcn, 203, — Het belang van eenen goeden veestal door de Vlaamsche bocren erkend, 203.— Bemesting dcrlanden, 204-205. — Verdeeling en wijze der bebouwing, 205-206. — Karweien op den buiten, in de XV^ eeuw, 207. — De eigenaar levert zijncn pachter jaarlijks éen of meer klecdcren « kcrels of frokken, » 208. — Waarborg voor don grondeigonaar, 209. — Verbrokkcling der grondcn, 209-214. — Ondcrlinge verzekering bij de Vlaamsche boeren tegen brandgevaar en verlies van staldiercn, 244-212. — Lof van den XV» ecmvschcn landbouwcr, 243. — Tocstand der middeleeuwsche pachters, 243. — Edel- liedcn-landbouwers, 243-244. — Haagpoorters, 244-245. — Wevers op het platteland, 215. — Nict gedoogd door de groote steden, 216. — Andere dorpsnijvcrheden : Turf- stekcrs, 247. — - Steendelvcrs, 248. — Kolenmijners, 249. - Nadcelige gcvolgen der oorlogen voor den landbouwcr, 249-220. — Toestand dcrarmcn op den buiten, 224. — Besmettelijke ziekten, 222. — Bedelarij, 223-224. Vile HOOFDSTUK. Beschaving en zeden gcdurende de middeleeuwen : Vooruitgang der kunsten en letteren, 225-226. — Gestremd door de verschillige oorlogen, 227-230. — Ontwikkeling van het onderwijs, 230. — Christenzin en christelijke licfdadigheid, 231. — Misbrui- ken en dwalingen in de middeleeuwsche samenleving, 232-236. — Zedelijke toestand, 239. — Weelde en pracht, 238. — De vaderlandsche lelterkunde gedurende de middel- eeuwen, 238-239. — Gevorderde denkbeelden bij de Vlaamsche en Fransche 'dich- ters, 239-241. Ville HOOFDSTUK. Nieuwere tijden : Algemeene oogslag, 242-243. — Toestand, door de religietwistcn voortgebracht, 244. — Ellende der dorpen, 246-251. — Maatregelen, door de regeering genomen ter begunstiging van het boerenbedrijf, 254-252, 254. - Handel en nijver- heid. Het dagloon der veldarbeiders vastgesteld, 253, — Betrekkingen tusschen Icen- houder en leenheer, 255-261. — Dorpsnijvcrheden, 262. — Uitbreiding der bede- larij, 262-263. — Besmettelijke ziekten, 264. — Geloof aan heksen en toovcraars; heksenprocessen, 265-267. — Vlaamsche dorpskermissen in de XVIc eeuw, 266 273. — Oude vaderlandsche volksspelen , 272. — Spel der redcrijkcrs, 273. - Klcedcr- drachl der Vlaamsche landliedcn, 274-275. ( 405 ) IXo HOOFDSTUK. De landbouw en de landbouwcrs in de XYII*" en XVIlIc ccuw, 277. — Maatregelen, door de rcgeering in 't belang van don landbouw gcnomen, 278-279, 288. — Pachtvoor- waarden in dit lijdvak, 279 280. — Zondcrlinge Icenplichtcn, 280-281. — Nog vele hciden in de Kempen en eldcrs in Brabant, 282. — Droogmaling der nioeren in Veurne-Anibacht, 288. — Ontginning van heidcn en houtkanton in Hcnegouw, 281 — Idem in Namen, 284. — Voortgang van den akkerbouw in Vlaanderen en Brabant, 28o- 288. — Verbreiding der aardappelteelt,289. — Verschrikkelijke plaag onder het hoorn- vee, 289-200. — De Engelscben richtcn hunne landwinning in naar de onze, 290. — Dorpsnijveibeden in 't Walenland, 290-291. — In Brabant en Vlaanderen, 291-292.— Oorlogen in de XVII« en XYIII^ ecuw, 292-294. — Hollandcrs en Franschen in de Kempen, 294 295. — Idem in Vlaanderen, 296. — De Franschen in Luxcmburg, 297- 30S. — De Franschen in Vlaanderen, 305-809, 311, 313-818. — Ellende in het land, 310-3H. — De Franschen in Brabant,3I2. — Invoering der militie, 318. — Palriotlen- beweging tegen Jozef II, 319. — De Fransche republikeinen in België, 820. — De 1 uxemburgsche boeren staanop tegen de republikeinsche benden, 321. — Ellende, ten gevolge van den republikeinschen inval, 822. — Het Belgische volk is niet voor eene vereeniging met Frankrijk, 823. — Misnoegdheid der Belgen, 823-326. — - Boerenkrijg in 't Land van Dendermonde en Waas, 326-828. — In Brabant, 329-830. — In 't kwar- tier van Antwerpen, 830. — Gevechten in de Kempen, 331-332. — Einde van den boerenkrijg in Limburg, 333. Xe HOOFDSTUK. Zeden en beschaving in de XVII^ en XVIIIc eeuw : Armoede in het land, nasleep van de langdurige oorlogen, 334-336. — Herneming der bedelarij, 336-337. — Bepa- ling van het getal dorpsherbergen, 837. — Kempische bruiloft, 337. — Zedeloosheid in de Kempen, 837 388.— Ongeregeldheden in de dorpsherbergen van Vlaanderen; maat- regelen daartegen, 338-839. — De Vlamingcn zijn groote vrienden van hot drink- huis, 389. — Weelde van het Belgisch volk onder Albert en Izabella, 8i0. — Steken met het mes, 3i0. — De Vlaamsche boer gaat aan 't procedcerer,, 841. — Vlaamsche dorpskermissen , 842-343. — Zondagsvermaken, 348-844. — Onbeschoftheid in de gilden gestraft, 844. — Ongeregeldheden onder de Brabantsche jonkhcid,345. - Onder de boeren van Séclin, 345. - Bijgeloovigheid, 846-847. — Nog de heksenproccssen, 347-348. — Protest daartegen door den Jezuïet Fred. von Spee, 349. — Zorg der dorpsmagistraten voor het volksonderwijs, 349-351. — De Fransche wijsgercn der XVIIIe eeuw willen den boer in domheid houden, 350. — Bijzondcre scholen, 351. — Het tooneel in de XVlIIc eeuw, 352. - Leeslust onder iict volk, 352-353. — Famielic- zucht, 353-354. — Stoffelijke verbeteringen ten gcrieve des landsbouws, 355. — Mis- bruiken der féodale justitie, 356-857. - Het volk had zijn deel in 't plaatselijk be- ( 406 ) stuur, 357-358. - Hulde van vreemde schrijvers aan de Belgische boeren, 358-363. — Idem van de Fransche departementsprefecten, 363-369. — Wat de geschiedenis van den Belgischen boerenstand ons leert, 370. BIJLAGEN. ^. Arrentement à Jehan Francquerue, de xv bonniers de terre, sans le lieu et le bosquet, gisans à Coustices, 373. 2. Wat er op 't pachthof van eenen landedelman in de XIV« eeuw te vinden was, 377. 3. Notilie der grootte van de dorpen der zeven Quartieren van Antwerpen [medege- deeld ter aanduiding van de heiden en andere onbeploegde landen in de Kempen, tijdens de XVU^ eeuw), 379-400. Errata, 400. TABLE iMÉMOIRES CONTENUS DANS LE TOME XXXIl LETTRES. 1. Histoire des classes rurales aux Pays-Bas jusqu'à la fin du ^' XVIIP siècle [Mémoire couronné); par M. V. Brants. 2. Geschiedenis van den Belgischen Boerenstand [Bekroomk memorîe); door Frans de Potier en Jan Broeckaert. 3 2044 093 292 092