HARVARD UNIVERSITY. L I X^ R V R ^^ MUSEUM OF OOMPAEATIVE ZOÔLOGY. vOAi^é Jjf^^. m^ i(o-^^m's^£ MÉMOIRES COURONNÉS ET AUTRES MÉMOIRES PUBLIÉS PAR l'académie royale DIS S(,IKî«(,KS, l)i:S LETTRES ET DES DEAUX-ARTS DE B&:i.GIQl'E. V €'OI.B.K<'TIO!V IM-8°. — TOME ILl^l^lll. 0 BRUXELLES, f. lUVRZ. iUPRIUEUR DE l' ACADÉMIE ROYALE, ru(* do Louvain, 108. Septembre ISH. £y^ MÉMOIRES COURONNÉS ET AUTRES MÉMOIRES. MÉMOIRES COURONNÉS ET AUTRES MEMOIRES PUBLIÉS PAR l'académie royale DES SCIENCES, DES LETTRBS ET DES BEAUX-ARTS DE BELGIQUE. COLI.KCTIOM IM-S». — TOMF. X.X3KI1I. BRUXELLES, ;'ue de Louvain, 108. Septembre 1882. [^ OBSERVATIONS COMÈTES b ET c DE 1881 FAITES A LOUVAIN, M. F. TERBY, L^OCTEUR EN SCIENCES. (Présentées à la Classe des sciences dans la séance du 6 oclobre 1881.) Tome XXXIH. (i COMÈTE b DE 1881 OBSERVÉE DU 23 JUIN AU 18 JUILLET. La carie qui accompagne cette notice (pi. I) a été dressée d'après l'Atlas de iVl. Dien; j'y ai relevé avee le plus grand soin les posi- tions occupées par la comète 6 i8S1 pendant les nuits favorables à mes observations, dont la première série s'étend jusqu'au 18 juillet dernier. Je me suis attaché spécialement à figurer la situation de la queue parmi les étoiles. Après quelques remarques générales sur l'aspect de cet astre, j'ai présenté ici le détail de mes observations. Le 25 juin, le noyau était de première grandeur, ses dimensions étaient beaucoup plus sensibles que celles de a Aiirigœ, mais sa lumière était beaucoup plus calme, moins étincelante. Les nuits suivantes sa grandeur et son éclat diminuèrent peu à peu, au point que le 13 juillet il était estimé de cinquième grandeur seulement. Le noyau et la chevelure émettaient une lumière blanche, très légèrement bleuâtre; leur teinte différait d'une manière frappante de celle de(1) Draconis ^ dont la comète fut si voisine le 15 juillet; cette étoile paraissait jaunâtre à côté du noyau cométaire. La chevelure était traversée par des aigrettes lumineuses oppo- sées au soleil et dont les figures accompagnant cette note offrent de nombreux exemples. La queue avait une limite presque rcctiligne du côté oriental; une grande attention permettait d"y découvrir une légère con- vexité pourtant; ce côté était aussi le plus brillant, le mieux défini. Du côté occidental la limite de la queue était peu accusée, visible- * Hévélius; c'est Piazzi IX, 37. Dans TAllas de Dien , celte étoile fait partie de la constellation de la Girafe; nous avons adopté ici la démarcation tracée, entre Camelopardalus et Draco, par M. Holzeau dans son Uranométrie. (4) ment concave et la lumière était très affaiblie. Ces circonstances avaient pour résultat de faire paraître d'abord l'appendice comé- taire comme un jet de lumière rectiligne et brillant limité aux régions voisines du bord oriental. Une attention soutenue était nécessaire pour remarquer sa véritable forme. La figure i de la plaucbe II de ma notice, qui représente la comète telle qu'elle apparaissait dans de bonnes jumelles (image droite) est destinée à montrer ces particularités. Le côté oriental était aussi plus long que le côté occidental. Quant à la longueur de la queue, c'est à la fin de juin qu'elle a atteint pour nous son maximum; voici les chiffres obtenus, placés en regard de Theure à laquelle s'est terminée l'observation. Il est évident que le crépuscule et la présence de la lune ont eu leur influence dans la visibilité de la queue et dans l'évaluation de sa longueur. Cependant le tableau suivant montre à l'évidence que cette longueur a diminué. DATE. HEURE. LONGUEUR. 23 juin IthôS™ S» 26 juin Ilh45"» 9»30' 29 juin 12»' 9030' 50 juin HHO'^ 10" 1 juillet IIMS» 903O' 2 juillet llhiom S^SO' 4 juillet 12h 70 7 juillet 10*>oO«> 40 10 juillet Hh 3030' 11 juillet llhlSm 2o 12 juillet Ilh30«n I05O' 13 juillet IS'ilS"» 2°45' 15 juillet 10^15^ 1»1S' 16 juillet 10^30" 3°30' 17 juillet IQh 2020' 18 juillet \Q^ 2«20' L'influence de la lumière lunaire s'est exercée surtout du 7 au 15 juillet. Les deux dernières observations ont été faites avaîU le lever de la lune. ( 3) Plusieurs fois j'ai constaté la présence d'une espèce d'ombre qui régnait dans l'axe de la queue, derrière le noyau; ce détail est reproduit en a dans les figures 2, 6, 8 et 10 de la planche II. DETAIL DES OBSERVATIONS. J'ai observé la comète avec la lunette de Secretan qui a servi déjà à toutes les recherches dont j'ai eu l'honneur d'entretenir l'Académie. Les grossissements employés étaient de 58, 80, 120 et 180 fois. J'ai également employé des jumelles construites parle même opticien, et le chercheur de la lunette a été utilisé aussi, notamment pour l'observation de l'ensemble de la queue. Le 25 juin j de iO^'iS'^ à 11^35"', la comète se trouve un peu plus bas que la ligne joignant a et /S Aurigœ, à un tiers de la dis- tance séparant ces deux étoiles, à partir de (3; la queue se dirige un peu à l'orient de la Polaire; la chevelure est très apparente; la queue se développe en éventail. Noyau de première grandeur, de dimensions plus sensibles que a Aurigce, mais moins étincelant. Le 26 juin, de iO^ûO"' à iiMS'" (pi. II, fig. 1 et 2), le noyau paraît allongé dans le sens de la flèche (fig. 1) à l'œil nu et dans les jumelles. Avec le grossissement de 180 fois, on voit une gerbe verticale dans la chevelure (fig. 2). Cette gerbe ne coïncide pas avec l'axe incliné de la queue. Je vois une trace d'obscurité en a; par moments, la gerbe semble formée de trois aigrettes distinctes. Le 28 juin, de 9^45'" à iO^SO"", je constate, par un ciel plus ou moins nébuleux, que la queue se dirige toujours un peu à l'orient de la Polaire; il y a encore une gerbe verticale dans la chevelure. Le 29 juin, de 1i^ à i2^, la queue est dirigée plus exactement vers la Polaire. Le grossissement de 120 fois montre une gerbe ou aigrette s'inclinant un peu à gauche de la verticale passant par le Tome XXXIII. 1. (6) noyau (fig. 5). L'intérêt de l'observation s'accroît beaucoup par la proximité où la comète se trouve d'une petite étoile de la Girafe * ; à il ''15'", le noyau et la petite étoile, plongée dans la chevelure, avaient l'aspect d'une belle étoile double (fig. 5); à 1 l'^oO'" le noyau était déjà sous ^ la petite étoile, à une distance beaucoup plus grande, et sur la môme verticale qu'elle; l'aigrette était moins accusée (fig. 4). Le mouvement extrêmement rapide du noyau par rapport à l'étoile se constate dans les figures 5, 6 et 7, qui ont été prises respectivement à 11 '^55'", à li'*40™ et à 1 IHS"". Ce déplacement se produisait littéralement à vue d'œil et d'une façon tellement sen- sible qu'il rappelait celui de l'aiguille des minutes d'une montre. Comme nos figures l'indiquent, le noyau était en réalité muni de deux aigrettes, dont la plus longue et la plus marquée, l'orien- tale, était exactement dirigée vers la petite étoile à 11*'40™, fig. 6. A i l*'40'", on voyait par moments la région sombre a derrière le noyau. Je n'ai pas remarqué d'affaiblissement dans la lumière de la petite étoile. Le 30 juin, de 10^30"* à H^40*^. A partir de cette date, la posi- tion de la comète est figurée sur notre planche L Aigrette visible (fig. 8, pi. Il); on remarque un espace obscur a derrière le noyau. La queue est dirigée à gauche ou à l'occident de la Polaire. A 11*'40'" l'aigrette a la forme d'un petit panache dont la région la plus brillante est inclinée vers la droite (fig. 9). La queue passe très près et à gauche (à l'occident) de (22) Came- lopardali. Elle s'étend un peu plus haut que (24) Camelopurdali, et passe à l'orient de cette dernière étoile. Le i'' juillet, de 10^ à ^"15'% aigrette très faible (fig. iO). La queue s'étend jusque (23) Camelopardali. Le 2 juillet, de 40^15"" à UNO"", il n'y a pas d'aigrette visible avec certitude. La queue s'étend un peu plus loin que (24) Came- lopardali. Le bord occidental touche cette étoile. ' Radcliffe, 1661, * Image renversée. (7) Le 4 juillet, de H" à 42^ (fig. M), une aigrette est bien visible en haut et à droite du noyau. La queue passe à l'occident de (24) Camelopardali ; sa limite orientale passe sur 2 973* et la queue s'étend jusqu'à B. A. C. 2326 2. Le 7 juillet, de 10^35"* d W'SO'^, la lune empêche de voir tout le développement de la queue; je puis néanmoins tracer celle-ci jusqu'à B. A. C. 2677 ^; son bord occidental passe par (28) Came- lopardali. Le 40 juillet, de 40^ à ii^, la lune nuit beaucoup à l'observa- tion. Je soupçonne encore la présence d'une aigrette semblable à celle que j'ai représentée dans la figure 11. De 10^ à 40'' 15"", la longueur apparente de la queue semble à peine égale à la distance qui sépare le noyau de (\) Draconis ; mais, à il heures, la queue peut être suivie jusqu'à une distance plus grande; son prolongement passerait à droite de (29) Camelopar- dali, et elle s'arrête à la moitié de la distance qui sépare cette étoile du noyau. Le 14 juillet, de 40^46"^ à 44^5"^, la lune nuit beaucoup à l'observation. La queue s'étend dans la direction de (29) Camelo- pardali sur une longueur denviron 2°. Le 42 juillet, de 40^30''' à 44^30*^, la queue se dirige à l'occident de (29) Camelopardali. Sa longueur apparente, considérablement réduite par l'éclat de la lune, est égale à deux fois la distance séparant le noyau de (1) Draconis. Le bord occidental de la queue passe à droite de (1) Draconis, h une distance égale à la largeur de la queue. Le 43 juillet, de 40^20"^ à 43^45"% l'observation présente un vif intérêt à cause du rapprochement extrême du noyau et de {\) Draconis. * A Summary or index ofthe measurements in the « Stellarum dupJicium et multiplicium mensurae micrometricae. » F.-G.-W. Struve, etc.... Dun ECHT OBSERVATORY PUBLICATIONS, VOl. L ' ^ Catalogue of stars observed at the U. S. N. Observatory. Washing- ton, 1873, no 2860. ' Id., no 3275. (8 ) A lO'^âO" le noyau et [\)Draconis apparaissent dans les jumelles comme une belle étoile double. dl^iS™; le dédoublement devient difficile avec les jumelles. \ iHo™; dans le chercheur, le noyau de la comète est éclipsé par l'éclat de (1) Draconis. Avec le grossissement de 58, (1) Draconis est jaunâtre et le noyau de la comète blanc bleuâtre. j9hgra. gj^ cachant (1) Draconis derrière un fil du réticule du chercheur, on estime que le noyau de la comète est de cinquième grandeur. dô^iO™; le dédoublement ne se fait plus au chercheur, et les grossissements de 38 et de 80 font voir la comète et (1) Draconis comme une jolie étoile double. 13'' 15"; le noyau est un peu au dessus et à droite de l'étoile (grossissement de 38, image renversée). Donc la comète est passée à côté de l'étoile, un peu au-dessous (image droite). A H ''30™, la queue s'étendait jusque B. A. C. 3528, (50) Came- lopardali^ en passant à l'orient de cette étoile. Le i 5 juillet, de 10^ à iO^iS^^'^h queue va jusque B. A. C. 3328, en passant à l'occident de cette étoile. Le 16 juillet, de 10^33'^ à 10^50"", la queue se dirige à l'orient de B. A. C. 4281 ^ et sa longueur atteint les ^1^ de la distance séparant le noyau de cette étoile. Le i7 juillet, de 5''55"' à iO^, la queue se dirige vers B. A. C. 4281, jusqu'à la moitié de la dislance entre le noyau et B. A. C. 4281 ; elle s'incline encore un peu vers l'orient de celte étoile. Le 1S juillet, de 9^50"' à iO^, la queue va à l'occident de B. A. C. 4284, jusqu'à la moitié de la distance séparant le noyau de cette étoile. La queue est fortement concave à l'occident, rectiligne à l'orient ; la forme d'éventail est très -accusée. ' Voy. Catalogue of stars, cité, n" 4301. « Id., n° 351-i. COMÈTE c DE 1881 OBSERVÉE DU 17 AU 28 AOUT. J'ai riionneur de présenter à l'Académie les observations que j'ai pu faire de la comète c, découverte par M. Schaeberle. Un ciel nuageux a longtemps contrarié l'examen de cet astre pendant la période qui a suivi immédiatement sa première apparition. D'autre part, lors(|ue la comète eut acquis son maximum d'éclat et de développement, elle se trouva dans une situation qui rendit chez moi très difficile et très incommode, sinon impossible, l'emploi de la lunette de Secretan. Le i7 août, de 8'' 46"" à 10^'oO''\ Longueur minima de la queue : 5°. L'appendice comélaire semble par moments s'étendre jusqu'à une distance double, à l'orient de (44) Lyucis, mais la fai- blesse de ce prolongement rend son existence douteuse. A O^'SS'", je constate que le bord oriental de la queue est plus vague et moins droit que le bord occidental; ce dernier est plus brillant et plus tranché ^ Un grossissement de 58 fois montre la queue plus brillante que celle de la comète 6 (iSS'I); il confirme le maximum d'éclat au bord occidental. Le noyau est fort visible avec cet oculaire; mais avec les grossissements de 80 et de 120 fois, il devient invisible, se fondant graduellement dans la nébulosité qui l'entoure. Le 19 août, de lO^oO'" à U^15"\ le bord occidental de la queue est légèrement concave, mais moins tranché que le 17; la queue * La comète h 1881 a présenlé également une grande dilTérence d'éclat et d'aspect à ses deux bords, mais dans un ordre lout à fail inverse: le bord orien- tal était le plus tranché et le plus droit. {Voy. mes observations sur celte comète.) ( 10) s'est allongée et va en s'ëlargissant dans la direction de (oG) Ursœ majoris. Sa longueur minima est de 4"50'. A 11*'i5'", avec le grossissement de 120 fois, le noyau est invi- sible. Le 21 août, de 8'' 46"* à 9^' 4 6"^, la proximité où le noyau se trouve de à Ursœ majoris permet de faire une intéressante com- paraison de l'éclat et de la couleur de ces deux astres : le noyau cométaire se distingue autant, par sa blancheur, de la teinte jau- nâtre de ^ que la lumière électrique d'une flamme de gaz d'éclai- rage *; le noyau est moins brillant que |, mais tout aussi apparent à l'œil nu. La queue se dirige exactenient vers une étoile dont les coor- données sont dans lUranométriv de M. Houzeau : a==ll'>9'n,9; (J = -v-50«8'. La région la plus brillante se dirige à l'occident de cette étoile; c'est le bord le plus net, il est concave; le bord oriental de la queue, dirigé à droite de l'étoile en question, est plus vague, égale- ment concave, et paraît être une seconde queue distincte, un peu plus courte. Les nuages interrompent l'observation à 9''i5'". Longueur de la queue : 4°20'. Le 22 août, de 9^50"' à WI5'% et à 10^30"% la queue s'est encore élargie, et lapparence d'une queue secondaire s'accentue de plus en plus. La queue, en forme de grand éventail, passe à l'occident par 2 1561 ; c'est de ce côté qu'elle atteint la plus grande extension (i"! 5'); son bord oriental passe par 2 1542 et s'étend seulement jusqu'à 3°30' du noyau. Le bord gauche est le plus brillant, il est presque rectiligne; le reste de l'appendice cométaire semble formé par des queues secondaires dont la plus visible est au bord oriental, passant par 2 1342; ces queues sont plus courtes et concaves à droite. * La comparaison du noyau de la comète h avec (1) Draconis a donné des résultais identiques : le noyau était blanc bleuâtre, et (1) Draconis jaunâtre- (Voy. mes observations de la comète b 1S8L) ( n ) Le noyau a un éclat comparable à celui de X Ursœ majoris, quoique moins étincelant et beaucoup plus blanc. A lO^'ôO" le déplacement de la comète est déjà fort sensible. Le 24 août, d 8''55'% et de 10^5'" à i0^50'\ A 10'' 15" la queue rectiligne s'étend exactement dans la direction de d Canum vena- ticorum; c'est la partie la plus brillante de la comète. A droite de cette (\nç,uQ rectiliyne on voit, à l'aide de jumelles, une nébulosité faible paraissant formée de plusieurs queues dont la plus orientale et la plus longue s'étend, avec une forte courbure, dans la direction de (G7) Ursœ majoris, en passant un peu au-dessous de 2 1622 (2 Canum venaiicorum). La position du noyau n'est qu'aj)prochée, pour ce jour, dans notre carte, à cause de la proximité où il se trouvait de l'horizon et de l'invisibilité de toute étoile de comparaison. La queue mesurait environ o°2o' dans la direction de d Canum venaticorum (queue rectiligne) et C° séparaient le noyau de l'extré- mité voisine de (67) Ui'sœ. J'ai encore fait une observation le 28 août, à 8*'50™, mais il m'a été impossible de me rendre un compte exact de la position du noyau caché par le faîte d'une construction voisine. La queue rec- tiligne passait à l'occident des étoiles u et tv Comœ Bérénices et à l'orient de a = 13''19"',d; o= -v- 24°29' (Houzeau), et son extré- mité atteignait au moins, au-dessus de l'horizon, la hauteur de l'étoile w Comœ. En tenant compte de la position approchée que devait occuper le noyau ce jour là *, on trouve que la queue mesu- rait environ G^oO' de longueur. ^ Astronnm. Nachr., n" 2388, p. 190; Ephém. du D^ Oppemieim. GESCHIEDENIS VAN HET SCHEPENDOM BELGISCHE GEWESÏEN, VAN DE VROEGSTE TIJDEN TOT HET EIÎS'DE DER XYII^ EELW, Frans DE POTTER. Kenspreuk S. P. Q. . . (Bekrnoml met de gouden eermpdaille door de Rlas der Lelleren der Koninklijke Académie vao België, inzitlingyan 11 Hei 1881.) Tome XXXIII. (^/ ij; VOORREDE. De verschillige gewesten, die aaiivankelijk zoo vêle bijzondere vorstendommen uitmaaklen aleer slaalkundig vereenigd te worden onder den algemeeneri naam van België, kuiinen geenc burger- lijke instelling noemcn welke zoo oud en zoo belangrijk is als die van het schependom. Sedert de vroege middeleeuwen onafge- broken tôt aan onzen tijd met de zorg der gewichtigste gemcen- telijke belangen gelast, hoewel niet altijd en in aile plaatsen met hetzelfde vermogen en gezag bekleed, behoort de instelling tôt de geschiedenis van ons openbaar recht evenzeer als tôt de bestuur- lijke en staatkundige inrichting der gemeenten zclven , en droeg zij meest bij om den maatschappelijken vooruitgang te verzeke- ren. Dit is zoo waar, dat het wezcnlijk belang van de geschiedenis onzer gemeenten eigenlijk in hunne instellingen is te zoeken. Inderdaad, onder de zoo veelvuldige worstelingen onzer voorou- ders tôt behoud of uitbreiding hunner vrijlieden en voorrechten is er geene, welke niet eenigszins in verband staat met de gemeen- telijke inrichting, en daar zijn er geene, waarbij de schepenen niet op den voorgrond kwamen. Wil men den oorsprong onzer gemeentelijke magistratuur goed uiteenzetten, dan is 't noodig verder te gaan dan het tijdstip, waarop die eerst in het licht treedt, en men hoeft te onderzoeken hoe in de oudste tijden onzer geschiedenis de talrijk bevolkte plaatsen tusschen den Rijn et de Noordzee beheerd, door wie aldaar recht en wet geoefend werden. Immers het schependom, gelijk wij het gedurende de middeleeuwen en in de moderne ( 4 ) tijden in wcrking zien, w.'is liel gcvolg, de oiilwikkeling van gebruiken en wclten , welke toen recds een eeuwenlang bcstaan lelden. Wij hebben gelracbt nauwkeurig en zoo volledig niogelijk de verscliillige zijden van de groole instelling na te gaan, die zulken gewicbligen invlocd op den staatkundigen toestand der Bclgische gewesten heeft uitgcoefend. Oin dilgevoeglijk le docn bebben wij onzen arbeid in ccn betrekkelijk grool getal hoofdstukken moeten verdeelen,anders warCjdoorde opeenhooping van een aanzienlijk gelai stads-en vorslennanien, jaarlallen en wat dies meer, de voor- slcliing niet recht duideb'jk geweest. Daardoor werd het mogelijk bel veelomvattende onderwerp zonder verwarring te bebandelen, en zelfs punten te bespreken van schijnbaar gcringe aangelcgen- heid, die anders onopgemerkt badden moeten blijven, boewel zij bijdragen om de inricbting der scbepenen van al hare zijden te docn kennen. En loch moesten wij inkorten... In de studie onzer voormalige gomeentelijke instellingen wordt men, vooral ter oorzake der oneindige verscbeidenbeid van vornien,door zooveel wetenswaar- digs getroffen en als 't ware tegengchouden, dat men gedurig lot uitbreiding is geneigdjen dat, wist men zieb niet te beperken, de uitslag van den arbeid zijn zou eene volledige geschiedenis van bet gerecbtswezen, wat niet viel in bet ons opgegeven bestek. Wij bielden ons aan de zekersle bronnen, belzij handscbrifte- lijke, belzij gedrukle, welke wij op bel spoor konden komen, en slcidcn bier en daar onze binnenlandscbe toestanden in ver- gebjking met die van de naburige gewesten, HoUand, Duitscbland en Frankrijk, namebjk, telkens dat bet ons noodig scbeen den algemeenengang dergedacbten en strevingen van de volkeren en vorsten te doen uitscbijnen, of oni te loonen vraar bet recbt der biirgers eerst of meest bescbermd en gewaarborgd werd. Nopcns den oorsprong van bet scbependom in onze gemeenten badden wij gaarne meer in bet midden gebracbt dan wij bier bebben kunnen vereenigen; ongelukkigbjk zwijgen onze arcbieven over de beginselen van bet gemeenlebjk magistraât, belwTlk, voor onze belangrijke plaatsen, in de oudstbcwaarde keuren en cbar- ( -^ ) ters voorkomt als recds lang bestnande. Hebben oorlogen — vooral de invallen der Noordsche barba ren — brand van wet- huizen ' en mogelijk ook achteloosheid der vorige geslacbten menige oorkonde, met betrekking tôt onze oude genicenten,doen verloren gaan, 't is ook waar dat de schepenbank recds bestond in tijden , waarop de bestuur-en gcrechtsakten nog niet of uiterst zelden le schrift gesteld werden. Men zal hier een tamelijk uitgebreid lioofdstuk aanlreffen over instellingen die, korts na of met het schependom opgekomen, met dit laatsle de uitoefening van het bestuur of de justitie deelden. Dit onmiddellijk verband met het schependom dwong ons ook van de bedoelde korpsen te gewagen, anders ware de schets onvolledig gebleven. Ziehier de opgave vande voornaamste bronncn, voor het stellen dezer geschiedenis benuttigd : HAiXDSCHRIFTEN. Oorkonden in de openbare archievendepots van het land (Staat en gemeenten). — Charters en andere documenten uit het archief van het Noorder-departement te Ri j sel. BOEKEN, Arnold. Yerfassungsgeschichte der deutschen Freistadte. i8o4. Babeau. La ville SOUS l'ancien régime. Paris, 1880. de caionne (A.). La vie municipale au XV^ siècle. Paris, 1880. itefacqz. Ancicn droit belgique. de Hauieviue. Histoire (les communes lombardes, depuis leur origine jusqu'à la fin du XlIIe siècle. 18o7. Desjardins (Aib.), La nomination des maires dans l'ancienne France {le Corres- pondant, 1870). de viaminck (Aiph.). Notice historiquc sur l'échevinage de Termonde. 1860. ' Door brand werden vernield het belfort van Cent, met de stadsebarters, ten jare 1176; de halle van Brugge eu de oudste oorkonden dier slad,in 1280; het grootste deel der archieven van Mecheleu, in het jaar 1342; het stadhuis van Antwerpen, den -4 November 1376 enz. Bij de beschieting der stad Brussel door maarschalk de Villeroy, in Augustus 1693, giiig het beste deel der archieven, op 't stadhuis bevvaarti, te nieî. ( 0 ) Diericz. Mémoires sur les loix, les coutumes et les privilèges des Gantois. 1817. faider (chO. Coup d'œil historique sur les institutions provinciales et communales en Belgique. iS34. Fruin (r.). Ecu Hollaudsche stad in de middeleeuvven (de Gids, 1873, II). Gachard. Précis du régime municipal de la Belgique avant 4794. (Collection de documents inédits concernant l'histoire de'la Belgique, III). Gaupp (k.). Ueber deutsche Stadtegriindung, Stadtverfassung und Weichbild, Jena, 4824. Kempereers. De oudc vrijhcid Mouteuaken. 4862. Kiuit. Historié der Hollandsche staatsregering. 4804. Lameere (c). Dc l'autorité judiciaire dans les communes flamandes aux XII^ et \IIIe siècles {la Belgique judiciaire, 4878). Leber (m.-c). Histoirc Critique du pouvoir municipal, de la condition des cités, des villes et des bourgs et de l'administration comparée des communes en France. Pans, 4828. Loyseau. Du droict dcs offices. Paris, 4620. Meycr. Esprit, Origine et progrès des institutions judiciaires La Haye, 4818-4823. Pouiiet (rdm.). Essai sur l'histoire du droit criminel dans l'ancienne principauté de Liège. I87i. — Histoire du droit pénal dans le duché de Brabant. — Les constitutions nationales belges de l'ancien régime à l'époque de l'invasion française de 1794. 1875. Raepsapt. Origine et progrès des droits civils, politiques et religieux des Belges et Gaulois Raikem. DisCOUrS. Raynouard. Histoire du droit municipal en France. Paris, 4829. Kerrigny. Mémoire sur le régime municipal en France dans les villages , depuis les Romains jusqu'à nos jours {Revue critique de jurisprudence , XVII). Thierry (Aug.). MonumcHts dc l'histoirc du Tiers-État. Paris, 4850-4856. Van Berkei (h.). Ecn Hollaudsch dorp in de XIV« eeuw {Dietsche Warmide, I, II). *ao den Peereboom (Alph.). Ypriaua , III. Van der Kindere. Noticc sur l'originc dcs magistrats communaux. Von Maurer (««org). Gcschichtc dcr Stadtcvcrfassung in Deutschland. Erlangen, 4869-4874. warnkœnig. Histoirc dcs Trente-Ncuf. 4833. warnkœnig et Gheidoif. Histoire de la Flandre et de ses institutions civiles et politiques jusqu'à l'année 4305. vv'auters ;Aiph.). Les libertés communales. Essai sur leur origine et leurs premiers développements en Belgique, dans le nord de la France et sur les bords du Rhin. 1878. — Rapport sur la notice de M. Van der Kindere (sur l'origine des magistrats communaux:. cyj GESGHIEDENIS VAX HET SCHEPENDOM BELGISCHE GEWESTEN, VAN DE VHOEGSTE TIJDEN TOT HET EI.NDE DEii Wlir EEUU Hooge outllieid vau het schepcndom : de Fraukfsclie afitchùn- bnvgi ziju de voorgtnigers der Schepeuen-recllters lloe de vaste scbepenenkorpscu tôt stand gekonien ziju. Verschillige denkwijzen zijn geuit gewordcn over den oor- sprong onzergemeentelijke instellingen. Eenige geleerden zoeken dat begin bij de Franken, naaielijk bij het aloud gilde, of bij de rechtsinstelling van dit volk; anderen meenen den oorsprong te zien in \ Romeinsch besliiurstelsel en maken van onze wethoii- ders de opvolgers der decuriones en van den defensor civitales, die in de Romeinscbe stedcn werden aangetroffen. Deze laatste théorie, boewel door vcrdienstvolle sehrijvers vooruitgezet, is gebleken ongegrond te zijn; imrners zeer weinige plaatsen van ons land bestonden als stad, toen de Roraeinen hier de meesterschap hadden, en zoo kiinnen onze plaatselijke instel- lingen met betrekking tôt bestiiur en justitie gcdiironde bet (8) Frankische tijdvak opgekomen, niet geschoeid geweest zijn op Romeinschen vorm. Deze théorie, voornamelijk ontwikkeld door DE SavigiNY {Histoire dit droit romain au moyen âge, traduite de lallemand par Ch. Guenoux, 1839) et door C.-Fr. EiCHHORN(DeM<- sche Staats-und Rechtsgeschichte, Gôttingen, 1818), wcrd in den laatsten tijd te niet gedaan door Von Maurer {Geschichte der Stàd- teverfassimg in Deittschland); door Heu sler {Ursprmig der deut- .schenStadtverfassung)',door Gierke {das deutsche Genossenschafts- reclit), door Soh.\i [Altdeulsche Reichs-und Gerichtsverfassimg) en door Waitz {Deutsche Verfassiingsgeschichte). Het stelsel, volgens hetwelk het gilde de aanleiding en 't begin onzer gemeentelijke inrichting zou geweest zijn,vindt talrijke bijtreders; mannen van gezag, waar 't er op aankomt duistere punten onzer geschiedenis op te helderen, gelijk Alph. Wauters, breken er nog eene lans voor, terwijl anderen , zooals de evenge- noemde Duitsche schrijvers, en na hen de hoogleeraar Van der Kindere, het teenemaal verwerpen. Verdient het inderdaad dat men 't over het hoofd zie? Wij zouden het niet durven beweren. Van den eenen kant is 't onbe- lwijfelbaar,dat de bond der samenwonende lieden {demeentucht, commimitas) oorspronkeh'jk slechts een bijzonder karakter had en niemand verpHcht was er bij te treden , wat natuurh'jk aile begrip van « gemeenzaamheid » iiitsiuit * ; maar van den anderen kant is 't ook waar dat het gilde bij meerdere ontwikkeling der meentucht en latcr bij 't ontstaan der keurgemeente eene geduchte macht was en op de eene en de andere niet zonder invloed moet gebleven zijn 2, le meer, dewijl er door den oorspronkelijken bond plichten en rechten zijn ontstaan, waarover in menig geval het oordeel der rondwonenden of niet verbondenen noodig was. Van der Kindere evenwel is mis,wanneer hij in 't gilde volstrekt niets anders ziet dan een denkbeeld van liefdadigheid of eene verzeke- * Zie VON Maurer, I, 164, 171, 325 enz. — Heusler, 11 enz. 2 Men leze onder andere de slatulen eeniger aloude gilden, zelfs van die waarjn, naasl de Germaansche barbaarschheid , de geest des christendoms uitschijnt, bij voorbeeld de wet van St.-Eriksgilde (Xlll^ eeuw) bekend gemaakt door Aug. Thierry. { 9 ) ring voor akker-en brandschade. Want dat het gilde zicli ook op staatkundig terrein heeft bewogen,leeren ons de Capitulariën van Karel den Groote en de decreten der Conciles, welke tegen die a samen/Averingen « met klem en nadruk opkwamen. En inder- daad het gilde was, ook in onze gewesten,dikwijls een eedgenoot- schap tegen de wet evenzeer aïs een verzekeringsbond tegen ramp en veete. Ons komt het voor, dat de théorie nopens den oorsprong onzer gemeenlelijke instellingen, steunende op de innige betrekkingen van ons middeleeuwsch rechts-en bestuiirwezen met hetGermaan- sche volksleven — betrekkingen welke niet te loochenen zijn — zonder bezwaar kan overeengebracht worden met het tweede slelsel, namelijk in dezen zin, dat eene algemeene Germaansche wet of costume door het gilde gevestigd, uitgebreid en mogelijk volledig is gemaakt geworden naarvolgens de begrippen en behoeften van dien tijd. Althans gelijk het grootste deel der Belgen hunne taal hebben van de Franken, mag men eveneens in de wetten van dit volk (de Salische) en in de Capitulariën zijner vorsten de kiem zoeken onzer maatschappelijke inrichting, met inachtneraing, gelijk wij hooger zeggen, van de omstandigheid, door welke die wetten best gevestigd en voortgeplant konden worden. Bij Tacitus leest men, dat te zijnen tijde de Germanen verdeeld waren in geslachten (Vôlkerschaften), die de staatkundige een- heid vormden, en in gouwen (pagi, hunderdschaften, honderd gezinnen) voor het rechtswezen. In de bijeenkomsten der eerst- gemelden sprak ieder man zijn woord over de algemeene belangen ; in de andereoordeelden zij over mjsdaden en overtredingen,door lieden van hunnen stand begaan. Die loestand veranderde grootelijks onder de vorsten van 't Merovingische ras. Deze wisten hun gezag zeer uit te breiden en onderwierpcn daaraan de ambtenaren, ciie tôt dan toe de verte- genwoordigers des volks waren geweest; edoch, wat zij niet ver- mochten, was het recht des volks om zelf justitie le plegen , af le breken. ( 10 ) De gerechtsuitsprakcn , zoo men weet, gesehieiiden op de pla- cita en waren door den vorst voorgezeten ; op andere, voor minder uitgestrekte dislricten en placita minora geheeten, waar de graaf van het gouw voorzal; eindelijk op nog mindere, onder de leiding van den honderdman.Op deze zittingen moesten5mits boete voor de achterblijvers, aile vrije mannen versehijnen, die de jury vormden of de Ratchimburgi *. De recliters zijn in de wetten van dien tijd onderscheiden in zittende en staande : résidentes en adstantes. In sommige docu- menten heet nien ze ook boni homines. Deze waren grondeige- naars, afhankelijk van den vorst en in diens naam door den graaf of door den lionderdman, die 't geding voorzat, uit de nienigte gekozen, zooals voor de hedendaagsche jury geschiedt. Zij behoorden tôt het gewest, waar recht moest gesproken worden, en devviji toen de justitie geenen vasten zetel had, raaar nu cens hier, dan daar werd geoefend, veranderden alzoo de rechters met de plaats. ' Men oordeelde in rechte en in feite, en zeide de vvet ^ ten bijwezen van de vrije mannen die, ter vergadering opgekomen, de Ratchimburgi adstantes waren. Deze laatsten mochten , om 't even voor welke zaak, 't vonnis steuncn of afkeuren. De voor- zitter, wie hij ook was, nam aan de uitspraak van het vonnis geen deel; hij riep de rechters samen, leidde het onderzoek en voerde het vonnis uit. Een zelfde beginsel beheerschte toen het gerecht : het oordeel moest komen van de bewoners deszelfden gewcsles ^. leder man, ^ Vermoedelijk moet de naam gelezeu worden Ratz-burgii, dal is : raads- burger. — Eckard wil het, woord afgeleid hebben van rache, zaak, en bergen, bewaren — dus zooveel als zakenbewaarders, causarum conservatores. '^ <.<.Ut legem Salicam dicant » (Salische wel, 60^ litel). — De Bachimbur- giis legem dicentes (wet der Rijn-Franken , 55<^ arlikel). ^ Oorspronkelijk behoorden het recht van stemmen en oordeelen aan de gemeenzaamheid {Gemeinde) en aan de vereeniging van de vrije mannen der plaats (Genossenschaft), van 'l kanton, van 't land. In de oude oorkonden noeml men hen ; « al het volk, de menigte, de mannen, de beden van het land » cnz. {Dcvtr>che Rechls-AUcrthumer, VI, 769). ( 11 ) die een deel des lands bezat ^ was natuurlijke reehler in gaiisch de uitgestrektheid van zijn district, raaar daarbuitcn kon liij geen gezag hebben, was bij niets meer ^. Later, wanneer wij de sche- penen zullen zien opkomen,bleef die souvereineteil derlandzaten erkend, vermils de Karlovingiscbe wetten eiscben dat de sche- penengekozen worden metloestemming des volks. In het noordcn van Europa werd dit beginsel zelfs met strengbeid doorgevoerd; immers daar bleven, eenen iangen tijd, de magistraten verant- woordelijk jegens het volk, en de Deensche wet verbrak niet alleen het oordeel der gezwoornen, maar slclde deze zelfs bloot aan vervolging, wanneer de meerderheid van de gewestgenooten h un oordeel slecht vond ^. Op bel einde der VIII" en in den aanvang der IX*^ eeuw bleek de inslelling niet meer in overeenstemming te wezen met de toen beerscbende begrippen en zeden. De vrije raannen,op straffe van bocte verplicbt naar de openbare rechtsvergadering te komen, tracbtten zich aan dien last te onttrekken en maakten eene ber- vorming noodzakelijk door achter te blijven. Een last was het iiiderdaad geworden. DeRatchimburgi tocb haddengeen openbaar mandaat, geen hoegenaamd recht op eenig stoffelijk voordeel of gunst, eerof gezag; zij genoten niet het geringste deel dergewe- zene boeten; integendeel, wanneer zij bevonden werden niet te hebben geoordeeld volgens de Saliscbe wet, waren zij genoodzaakt den veroordeelde eene boete te betalen van 15 stuivers, wat des- tijds geene geringe som moet gêweest zijn. Bovendien slonden de rechters bloot aan den haat en wraaklust des veroordeelden en van zijne raagcn en vrienden, helgeen in die barbaarsche tijden zeker wel wat te beduiden had! Eindelijk mocht de veroordeelde zijne rechters beroepen op een Iweegevecht. Nu is 't wel waar, dat de Saliscbe wet deze schikkingen laat volgen door eene andere, volgens welke degene, die de Ralchim- burgi zou betichten van slecht vonnis gegeven te hebben , moest ' <( Judices sunt barones comitatus, qui libcr^as in eis terras liabent. » {Leges Henrici, I, c. 29.) - Zie daarover Raepsaet, Analijse, § 92 en volgende. ^ Codex jiiris justici, 1. II, c. 7. ( 12 ) veroordeeld worden tôt eeiie boete van even groot bedrag, als welke hij had kunnen eischen, en dat versehillige wetten de vei- ligheid der rechters waarborgden — maar dit ailes belette niet dat hun plicht zwaar en moeilijk was gemaakt door de voorzitters der gedingen, die de placita buitenmate hadden vermenigvuldigd, niet zoo zeer om recht te plegen, als uit begeerlijkheid : immers hun kwam een deel toe der zoen-en boetegelden '. Ten einde het kwaad te stuiten , dat uit de onthouding der Ratchimburgi spruiten mocst , werden versehillige wetten afge- kondigd om hen tôt de vervulling van den plicht te dwingen, zooals de instelling der niissi dominici, die tôt take kregen vier- maal 's jaars het graafschap te doorreizen, de misbruiken van allen aard te verbeteren en den vorst verslag te doen over hunne verrichtingen ^. Toen evenwel die wetten onvoldoende bleken te zijn, schreefKarel de Groote voor, dat in elk gewest de rijkslen, ervarenstenen deftigsten zich de zaken van den landheer en van de justifie zouden aantrekken. Ook verminderde die wetgever de taak der Ratchimburgi door te bepalen , dat er voortaan maar drie algemeene gedingen {placita legalia) in 't jaar zouden plaats grijpen; dat er, om vonnis te kunnen strijken, minstens zeven Ratchimburgi moesten aanwezig zijn, en voor zaken, bij welke de grond van het recht niet hoefde onderzocht te worden , drie ^. Verder gebood de keizer, dat op de drie wettelijke zittingen de Ratchimburgi van 't gew est zouden verschijnen , maar stelde voor de overige gedingen ambtenaren aan, met den naam van Sche- penen, gelijk er toen reeds {en zelfs voor 's keizers regcering), bestonden, zonder dat hunne oorspronkelijke macht of bevoegd- heid gekend is *. 1 Capit. ann. 829, c. 5.— Baluzius, I, 671. - Capit. ann. 802, c. 25. — Baluzius, I, 370. — Pertz, Leges, I, 96. ^ Salische wel, 55^ litel, 3^ artikel. — Meyer, Esprit, origine et progrès des institutions judiciaires , 1. * Dii is bewezei) door versehillige oorkonden van de eerste hellt der Ville eeuw, onder andere door de bekende charter van 2o Juli 715, waarbij en priester, Félix geheelen, de abdij van St.-Bertijn begifiigt met de plaats Bochashem (Roxem, onder Westkerke, in West-Vlaanderen) en in welkeu ( 13 ) Overigons zijn cr velc voorbccldcn dat gansche scharen van vrije mannen nog op het laalst der IX^ eeuw hielpen vonnis strijken K Men vindt de Ratchimbvrgi voor de laatste maal vermeld in de charter van Pepijn den Korte van 't jaar 756, en wanneer Karel de Groote in 798 zijne Lex salica emendata afkondigde, is overal het woord Batchimburgi vervangen door Scabinei, bewijs dat de eenen en de anderen dezelfde bediening vervulden. De herinne- ringder cerstgemelden leeft niet enkel in de Frankische wetten, maar ook in de Noordsche poëzie der oudheid, waar 't rechts- plegen als de taak van al de vrije mannen wordt voorgesteld. Aldus op onderscheidene plaatsen der Edda's, bij voorbceld de voorzegging van Gripir : « Gij slaapt niet meer, gij neemt geen deel meer aan de rechtssprake , » Met niemand bekommert gij u nog, >> Daar, waar gij uwegeliefde niet ziet, » En in het tweede boek van Goedroen : « Zij konden geene rust meer genieten, V JSoch oordeelen in de gedingen, » Zoo lang zij Sigurd niet gedood hadden. ^ Het woord scabini of scabinei, waarvan het Vlaamsche sche- pêne en 't Fransche échevins, is ouddielseh en stemt, volgens oude glossaria, overeen met het Lalijnsche jwf/eat; en het Hebreeuwsche scophet, rechler. Jacob Grimm leidt sceffino,scephin (in 't Saksisch scepene) af van 't ouddietsche straffen, slandhouden, verschaffcn, ofwel van 't oude scapan, dat bescheiden, beslissen beteekent. De eerste schepenenvierscharen schijnen ingesteld gcweest te l)rief men, onder de getuigen, die hem bezegelden, eeneu « Gumbarus scauuinus » vindt genoemd. Eene nog oudere oorkonde, waar men 'l zegel aan ziet van eenen scauinus, dagteekent van 724 en werd door Bruketti in zijne Toskaansche charters gedrukt. — Marculph, die omtrent het jaar 660 schreef, schijnt de eerslte onder aile auteurs gewag te hebben gemaakt van « schepenen , » die hij noemt «bijzitlers des graven in het rechterbjk gediug.» * Zie bij Bouquet, het Leven van St. Amand, door eenen tijdgenoot, III, 533. zjjn door de missi dominici, althans gemelde ambteriarcn werden daarmede gelast door het Capitularium van 805, met de aanbe- veling dat zij 't doen moesten in iedere plaats : « per singula loca '. » Nadien evenwel werd ook het volk opgeroepen om, samen met de missi dominici, zijne schepenen te kiezen, gelijk zij ook te samen de onwaardigen afslelden en door anderen ver- vingen'^. Sedertdien vormden de scliepenen een gesloten collège, samengesteld ait een bepaald getal rechters, die gansch alleen vonnis streken. Het beginsel der volkskiezing was in de IX^ eeuw niet nieuw : wij vinden het reeds in 630 erkcnd door het Capitularium van Dagobert, waar men leest dat niemand tôt eene rechterlijke uit- spraak mocht bijdragen tenzij daartoe door den hertog, bij over- eenkomst met het volk, gekozen ^ Mogelijk handelden de missi dominici maar alléen voor de eerste instelling der schepenen, althans uit later afgekondigde wetten, zooals het Capitularium van 809, is te zien dat de graaf en het volk rechters kozen , vica- rissen, proosten,voogden,honderdmannen en schepenen, namelijk goede, vredesgezinde lieden *, terwijl het kiesbeginsel ook door de opvolgers van Karel den Groote werd bekrachtigd. Was het rechtsoefenen door de vrije mannen der gouwen ' Eenige schrijvers beweren, dat er onder de Karlovingische vorsten maar éeiie schepeuenbank was voor ieder gouw of pagus, en dat, toen de invallen der Noordsche barbaren omirent het einde der IX^ eeuw het land hadden onlvolkt, de bisschoppelijke of grafelijke steden het gouwgerecht tôt zich trokken en 't schependom op die wijze een gouw, in plaats van een stadsge- recht werd. Alzoo verkiaren zij dat de macht in handen kwam van bisschoppen en graven. - « Ut sicut in capitulis avi et palris nostri sunt, bonos scablneos inveniunt, ejiciant, et totius populi consensii in locum eorum bonos eligant. « {Capil. ann. 873, 9« art. — Baluzius, II, 252. — Pertz, lïl, 521. ^ « XLI. NuUus causas audire praesumat nisi qui a duce, per conventionem populi, judex constitulus est, ut causas judicet. » (Baluzius, Capit. reg. franc. I, col. 68.) * « XXVI. Ut judices, vicedomini, praepositi, advocati, ceutenarii, scabi- nei, boni et veraces el mansueti, cum comité et populo, eligantur et consti- tuantur ad sua ministeria exercenda. » {IdcmA, col. 467.) ( 13) beschouwd als eeii last , dit gold evenwel ook als een recht of eerambt en ging door aïs eene openbare hulde aan den stand der vrijgeboornen, Uit dien hoofde haastte men zich niet om de oude instelling voorgoed te doen verdwijnen , en toen de schepenen optraden, onttrok men den Ratcliimburgi niet in eenmaal het recht of het vermogen om zitting te nemen ter placita; men liet hun toe, wanneer zij zulks begeerden of door de partijen waren meegebracht, om aan de uitspraak van het vonnis deel te nemen. Wanneer zij alzoo naast de schepenen ten gedinge verschenen stonden zij tôt deze laatsten als woe^er de Ratchimburgi adstantes tôt de Ratchimburgi résidentes: zij vertegenwoordigden het volk en de gemeenzaamheid. Bij gevolg (merkt Poullet te recht op) waren de schepenenvergaderingen van een graafschap of gouvv in den beginne geene geslotene collèges en hadden zij niet het uitsluitelijke recht van te oordeelen : geen vrij man, die aan hunne uitspraak begeerde deel te nemen , mocht geweigerd worden '. De partijen kwaraen dan ook op met zoovele mannen als zij dacliten noodig te hebben, en dit oudgermaansch gebriiik bleef vrij lang in voege, niet alleen voor bloot rechterlijke, maar ook voor burgerlijke zaken : men zie bij voorbeeld de oude charters bij MiRiEus, Van Mieris en Sanderus, waar vorsten, kloosterover- sten, dorpsheeren en anderen hunne brieven door tal vanheeren, ridders of monniken deden bekrachtigen. Het huwelijkscontract van Engerrand, graaf van St.-Pol, met de dochter van Nicolaas van Avesnes, werd in 1160 gesloten voor Dirk van den Elzas, graaf van Vlaanderen, en was bezegeld door vier honderd rid- ders^. De charter van Godfried den Gebaarde, voor het hertogdom Brabant (1123), kan onder dit opzicht ook worden ingeroepen ^, en wij zullen verder zien dat het gebruik bij onze noorderburen nog in de XVP eeuw volop in zwang was. Niets zoo natuurlijk, niets zoo wettig en redelijk als de deelne- ^ Poullet, Essai sur lliistoire du droit criminel dans Vancienne princi- pauté de Liège. - Mirais, Oi^era diplomatica, 292, 519, 740. ^ Ici., ibid., I, 70o. ( 16 ) ming des volks in'toordeelstrijken. Immers volgens den aard der toenmalige genootschappen of gilden had ieder lid aanspraak op de hulp van ieder zijner stam-, bond- of gewestgenoolen, wan- neer hel geval zich voordeed dat hij tegen anderen recht moest eischen of door zijnen heer of buurman wegens schade en schuld werd aangesproken; watmeer is, al wat iemands stamgenoot ver- klaard was voor recht, was ook 't recht van hem , en kwam deze cenmaal in hetzelfde geval, hij zou op zijne heurt naar dit gewijsde gevonnist worden. Zoo was het rechtsoefenen nieer te achten dan eene hediening, maar ook voor ieder eene quaestie van eigen helang en mocht, ja moest men, des verkiezende , zijn oordeel kunnen uitbrengen. Eindeh'jk was 't eene meerdere waarborg voor het wetspreken * wanneer, naast de schepenen, die niet altijd bejaarde liedcn konden zijn en derhalve weinig ervaring bezaten , ook mannen stonden , die kennis hadden van de oude gebruiken en gewijsden , en licht konden verspreiden over ver- duisterde punten. De noodzakelijkheid daarvan zal te meer in het oog vallcn als men in aanmerking neemt dat cr toen geen geschrevcn recht bestond, maar dit voortleven moest in het geheugen der menigte ^. Meyer denkt dat de schepenen een grooter aanzien verkregen dan de Ratchimburgi genoten; inderdaad kan dit zoo geweest zijn en zullen de nieuwe rechters wel eenige stoffehjke vergoe- ding voor hunne zorg lot behoorhjke rcchtsbedeehng bekomen hebben ^. Men mag dit, meenen wij, afleiden uit de onderschei- dene voordeelen, welke de schepenen reeds van in de raiddel- eeuwen genoten, daar verreweg de meeste gebruiken van dien tijd niets dan de voortzetting of navolging waren van oudere. Het is gekend hoc door de zwakheid der opvolgers van Karel ' Oordeelen heelle vroeger : « de wet zeggen » : « moniti ut legem Salicam dicant » {Leg. Salie, LX). Zie hiervoren, bl. 10. - Bewijzen van vonnissen , door schepenen en ratchimburgi samen geveld, \indl men bij de Savigisy, in zijne Geschiedenis van 't Romeinsch rechl gedu- rende de middeleeuwen. ^ Zie EiCHHORN, Deutsche Rechls-und Staatsgeschichte , § 582. — Balu- zius, II, 175. { 17 ) den Groote dezes uitgestrekt rijk verbrokkcld gcr.'iaktc. Mcleenen breidde zich hoe langer hoe meer de pas opgekomene feodaliteit uit, die machlige insteiling, bond van vcrdediging voor grooten en geringen , maatschappelijke noodwendigheid gedurende de eerste middeleeuwen. Deze nieuwe insteiling bracht evenwel hetschependom niet ten gronde, hoezeer de X" en XI^ eeuw aan de wanorde waren over- geleverd : zeker wel een klaar bewijs dat het plaatselijk gerecht, zooals bet loen was ingericht, aan al de behoeften der samenle- ring voldeed. Op de verbrokkeling der groote macbt van den keizer volgde evenwel de verbrokkeling van bet recbtsgebied. De oude grafe- lijke vierscbaren,gelijkaiede die der bonderdmannen,verdwenen, of zoo er al eenige stand hiciden, zij verloren een deel bunner voornialige bevoogdbeid ^ De vrije mannen,die buiten de steden woonden, bielden op deel te niaken van 't oude pagtis en werden nu recbtsplichtig van bet leenbof, terwijl de laten onder bet beheer kwamcn van de meiers der villaej groote landbouwin- ricbtingen welke weldra tôt dorpen, sonimige zelfs lot steden zullen aangroeien en dan ook hunne bijzondere vicrscbaar bekomcn zullen. Alléen behielden de stadsbewoners hunne boe- danigbeid van leden van 't pugus, onder bel recbtsgebied der graven en der scbepcnen van bet oorspronkelijk kanton, welke vierscbaar alzoo een plaatselijk scbependom werd voor de stad ^. De oude placila, welke de Ratchimburgi zoo weinig bevallcn inocblen, bielden niellemin nog langen tijd stand; eerst in de XÎIl'^eeuw konden de macbtigste steden van Vlaanderen zicb van 't grafelijk gouwgeding vrijkoopcn : IJper ten jare 1277; Gent en Rrugge in li296. In hunne klacht over de algcmeenc recbts\erga- dering beweerdcn de Gentcnaren dat die in strijd was met God, bet gcmccne recht en de gcwoontcn der stad; hcigeen niet belette * Alph. Wauters haalt lot voorbeeld aan hetschependom van Ukkel, dat hem voorkomt een overschot gevveesl te zijn van hel grafelijk scbependom van Brussel en hetwelk voornamelijk uitspraak deed in bnrgerlijke zaken {Environs de Bruxelles, Introduction, p. xl), * Warnkoemg et Gheldolf, Histoire de la Flandre, II, 26i. Tome XXXIH. 2 ( 18) dat het volk van een aanzienlijk getal steden en dorpen er nog eeuwen laiig aan onderworpen bleef. Ondertusschen had iedere « meentucht » en elkc verzameling van volk, staande onder liet gebied van eenen grondheer, een eigen schependom bekomen, zoodat, wannecr later de gêmeente- keure zal verleend worden, daar geene magislratiiur zal in te richten, maar enkel te bevestigen zijn. AIzoo verwondert het niet wat Philippe de Hurges zegt over Doornik, nanielijk dat deze stad in 910 of 91 J eenen mcier en zes schepenen verkreeg, die tegelijk rechters en bestuurders zouden zijn. — Briigge had reeds sche- penen in 970, en het hjdt geenen twijfel of de andere groote gemeenten, zooals Cent, Leuven, Antwerpen en Liiik zullen die ook wel in de vroege middeleeuwen gekend hebben. — De meen- tucht, door de instelling des schependoms bevestiging en verhef- fing verkrijgende , bekwam daardoor eene eigene geschiedenis in de groote geschiedenis van het land. Langzamerhand, en wel reeds gedurende het eerste tijdvak der leenroerighcid, onderging het schependom belangrijkewijzigingen. Bepaald werden de vrije mannen er uitgesloten, althans ten onzent, maar niet in Frankrijk en HoUand. Geschiedde zulks met hunne loestemming, bleven zij zelven achter, gelijk de oude Ratchim- biirgi, of was de hervorming een nieuw werk der vorstelijke macht, eene verderc schrede op de baan der centralisalie, de vol- trekking van een behendig uitgevverkt plan om de uilsluitelijke meesterschap te hebben? Gaf men den vrijen gemeentemannen, of minstens den meeslbegoeden en deftigsten onder hen, ter ver- goeding het bestuur over de plaats, mot den (itel van gezwoornen ofruden? Geene charter, wet, vonnis of kroniek geeft ons daar- omtrent eenige inlichting '. De hervorming had plaats gedurende de XII* en XIII* eeuw, maar tusschen deze tijdstippen en deinvocring der nieuwe magis- * Van 't aloude rechterschap, allen vrijen mannen gemeen, zijn lot in de XVlIIe eeuw sporen overgebleven. Te Schwylz (Zwilserland) namelijk was er \oor geschillen van geringe aangelegenheid een raad, gevormd uil de zevcn Yoornaamste ingezetenen, en die, rondgaande, op de straatzelve de geschil- len vereffende (J. Mïjller, Schweizergeschkhte , 1, 400). ( 19 ) tratuur door Karel den Groote (drie tôt vier honderd jaren) is er nopens de instelling weinig gekend. De wettelijke schikkingen kennen huri 't karakter toe van bcstendige korpsen, afhangende van den vorst en bijzonderlijk gelast met de uitoefening der jus- titie. 't Was eene groote omwenteling in de oudgermaansche gebruiken, dewijl het gerecht, dat vroeger nalionaal was, nu koninklijk werd. Toch behield de instelling icts van het Ger- maansch gemeentebeheer, in dezen zin, dat, zoo de schepenen niets vermochten zonder de goedkeuring van den vorst of diens vertegcnwoordiger, deze laatste ook niets vermocht zonder het oordecl der eersten. Warnkoenig [Documents inédits relatifs à Vhistoire des XXXIX) merkt op, dat dit kenmerk van 't Ger- maansch slelsel diiidelijk te zien is in de Vlaamsche steden en dorpen der XIP eeuw. De baljuws en schepenen , bewaarders of agenten der vorstelijke macht in de villa, voerendie gezamenlijk uit; iedere akte van de eene of andere partij, alléen handelende, is willekeurig, onwettig; — van hunnen kant hebben de graven van Vlaanderen, heeren van 't grondgebied der schepenen (ter uitzondering van de gedeelten, die eenen bijzonderen heer toebe- hooren) opgehouden de volstrekte meesters te zijn der mannen, in de gemeente gevestigd. Zoo was, zegt genoemde geleerde, het plaatselijk schepcndom voor de vrijheid der onderzaten een beschermend en onverkrachtbaar gezag. De opkomst der keurgemeente is gekend. Van de twee standen, welke de oude maatschappij vormden : de vrijen en de Iaten,waren laatstgenoemden ook allengskens deelachlig geworden van de vrijheid; edoch, onbedeeld van goe- deren , gedwongen tôt den arbeid,bleef die stand misacht en door de grooten verdrukt, totdat de dag verscheen waarop hij, dank aan zijnc vlijt, werkzaamheid en orde, tôt beteren stofîelijken toestand gekomen, verklaarde recht te willen genieten in verhou- ding van zijn belang en zijne macht. Eene gewichtige omstandigheid hielp mede om dit wcrk le bespoedigen. Daar de oorspronkelijke gemecnten aïs van zelven waren ontstaan en niet ingestcld door eene wct, kwam er nu en ( 20 ) dan, in de uitoefcning van 't redit, onzekerheid nopens moeilijke of onvoorziene punten. In de XI" en XII* eeuw was er geen alge- mcen Avelboek nieer, daar de onde Frankische Capitulariën in onbruik of in vergetelheid waren geraakt. Zoo kon de landliecr of zijn vertegenwoordiger willekeur plegen, dwang oefenen , hct gcmeen onderwerpen aan allerlei knevelarijen. Dit schijnt vooral gebeurd le zijn in Frankrijk, waar vêle burgeroorlogen en gewa- pende samenzvveringen, bekend onder den naam van Communiae, in de geschiedenis geboekt zijn. Die kamp, welken men niet reclit wect hoe lang hij heeft geduurd, werd bekroond door de over- winning van bel volk *. Toen ontstonden ook — echler niet na veete en bloedigen strijd, maarop vreedzame wijze — op 't eene punt vfoeger dan op het andere, de Belgische gemeenlen met wet of keure. En met deze kwam de weldra gcduebte niacht op van de middelklasse, waar- mede de adcl, ja de vorsten zelven te rekenen hadden, le weten de handelaars en degenen,die eene grootenijverheid uitoefenden, dit wil zcggen de mannen, die het leven, de wcrkzaamheid in de gcmeente onderhielden en haren naam wijd en zijd rondvoerden. Door hiinne vurige liefde lot den geboortegrond, diepe aange- kleefdheid aan de algemeene zaak, schranderhcid en moed, zuUen vrijheid en beschaving op korten tijd reuzenstappen doen en lot zoo 'n glansrijk standpunt komen, dat Vlaanderen, Brabant en Luik den hoogsten trap van grootheid en welvaart zullen bereiken en de rijkste handelaars van Europa er de stapelhuizen bouwen zullen voor de koslbaarste voorvverpen der toen bekende nijver- Iieid. De vrije gemeente is echter niet oorspronkelijk oponzen bodem ontstaan ; men vond ze in Italie voor dat de Belgische gevvesten en Frankrijk die kendcn. Maar eens ginder gevesligd, werd het slreven naar de vrijheid weldra algemeen. Van wie ging de bewe- ging uit? wie was de eersle grondlegger der vrije gemeente? Eenige schrijvers meenen,dat het een slelselmalig, rechtstreeksch v/crk was van de vorsten, maar dan zoii men overal eene gelijke * Warnkœmg, Documents inédits relatifs à l'histaire des XXXIX. (21 ) wet liebben gezien; dan zou de weldaad algemcen gcweest zijn. Nu, noch het een nocli het ander is op te merken : de vrijheid werd niel op aile plaalsen, niet op éen en hetzelfdc tijdstip ver- kregen; ook bekwamen de gemeenlen niet al dezelfde rechten en vrijhedcn, maar hcerschte er ten deze eene groote vcrscheiden- heid, gelijk in ailes wat ons oud recht aangaat. Naam, titel, bevoegdheid, vermogen — ailes verschilde tôt in bet oneindige om zoo te zeggen; de reehten, aan dezelfde titels vcrbonden, waren niet allijd van gclijke uitgestrektheid. Augustin Thierry {Lettres sur l'histoire de France, XIII) meent dat en het dcnkbeeld en de uitwerking der vrije gemeente in westclijk Europa te danken is aan de handelaars en werkers der steden.en deze stelling heeft niels onwaarscbijnlijks. Immers men weet hoe nauw de betrekkingen waren van de kooplieden der versehillige landen lijdens de middeleeuwen en hoe zij elkander gcregeld op aile groote jaarniarkten ontraoetten. Ware 't wonder, dat bij zulke gelegenhcdcn er tusschen hen ook andere gedachten zouden gewisseld zijn dan met betrekking tôt ruiling en verkoop van grond-of nijverbeidsproducten? Kunnen de Italiaansche han- delaars niet de eerste verbreiders geweest zijn van de breedere gedachten in zake van bestuur en vrijheid der gemeente, en kunnen de onze, machtig genoeg geworden om voor den adel niet langer in de schaduw te treden, niet al hunnen invloed uitgeoefend hebben om die denkbeelden tôt wet te doen maken *? Wat hiervan zij, op de burgerlijke ontvoogding kwam, als natuurlijk gevolg, de bestuurlijke of slaatkundige, vooral ten aanzien van het recht des gebieders in zake van belasting en krijgsdienst. Voor de XIII^ eeuw nochtans waren de schepenen geene bestuur- ders, maar enkel rechters. Wij weten, dat er bij de instelling van iedere bevoorrechte gemeente reeds eene eigene vierschaar bestond; indien er al * Ook in Schotland en Engeland is de volksontvoogding vroeg gekomen. De Scholsche sleden waren in het bezit van gemeenlevrijheden, door David I omirent het midden der XII« eeuw verleend, en het palladium der Britsche vrijheid dagteekenl van 1215, gift van Jan zonder land. Ten jare 1273 waren reeds al de standen des Engelschen volks bemoeid met de openbare zaken. (22) eenige plaats mocht gcwecst zijn waar dit niet het geval was in ons land, kwam er nu bepaald cène te voorschijn, dewijl de alge- meene wenseh was , bestuurd en geoordeeld te worden door een eigen magistraat. Dit werd beschouwd als een redit, ja als de grondslag van de nieiiwe gemeente en der burgerlijke vrijheid. De bevesligingsbrief der privilèges van St.-Oraaars (1127), de wct of keure van Nieuwpoort (1165), de keure van Doornik (1187), van Vilvoorde (1192), gelijkmede het bevestigd privilège der Lui- kenaren (1208), en dat van Brngge (1234), over het algemeen al de gemeentecharlers, stellen het oordeel der eigene schepenen voor als eene eerste waarborg, door de ingezetenen bepaald. Uit hetgeen wij hooger gezegd hebben volgt , dat het gebied der vroegere schepenen voor de steden beperkt werd tôt den burcht, de eigenlijke stad en wat in de onmiddellijke nabijheid lag ; el fourhourcj de plaats namelijk waar het volk zich had nedergezet dat verlangde deel te maken van de stad, maar buiten muur en wal was moeten blijven bij gebrek aan woningen, uit hoofde van nijverheidsbelang (akkerbouw, veeteelt, gemaal, weverij) of oin andere redenen. Er is aan de opkomst der plaatselijke vierscharen eene omstan- digheid verbonden, welke verdient aangehaald te worden. De naam van scabini verdween (zegt Alph. Wauters) en men heette nu de rechters : judices ^ Deze naarasverandering is waar voor een groot getal plaatsen, maar is zij wel algemeen geweest? Bestaan er oorkonden genoeg uit de vroege middeleeuwen om deze vraag bepaald op te lossen? Hoe het zij, eene akte van de stad IJper, gedagteekcnd van 1111, noemt geene schepenen, maar yijî judices. Hetzelfde verschijnsel doct zich voor op 't einde der XP en in de eerste jaren der XII®eeuw,insgelijks bij de inrichting der keurgemeenten, waar men geene schepenen, maar jurât i aantreft. Wanneer Baudry, bisschop en graaf van Noyon, in 1098 de ridders, handelaars en arbeiders dier plaats bijeenriep om hun eene keure te geven, verleendehij hun tôt beleiders der gemeente gezwooi^en, zonder te gewagen van schepenen, ea hetzelfde * Les libertés communales, 295. ( 25 ) geschiedde te Amiens in 1115, toen de blsschop Geoffroy aldaar de gemeente vestigde. Elders, gelijk te Trier in 1104, te Doornilc in 1130, te Keulen in 1155, ontmoet men senatoi^s. Te Goslar lieetten de schepenen dinglieden, zoo ook in de voorsteden van Keulen, te Hamburg enz., terwijl zij te Freiburg en elders voor- koraen onder den naam van dingwaarders Mn Languedoc waren 't consuls, maar schepenen in dat gedeelte van Frankrijk hetwelk wordt aangeduid onder de benaming van « langue d'oil. » In Picardie noemde men de schepenen gouverneurs, te Compiègnc altournés, te Bordeaux jurais. Edoch, dewijl de instelling geene wijziging had ondergaan, kwam de aloude naam, die mogelijk in den mond des volks geble- ven was, spoedig weer. Men leest het woord « schepenen » in eene charter van 1116, voor de stad IJper, waarna de benaming niet meer verdwijnt ^. In dat stuk ziet men duidelijk dat de magistraten de rcchlers waren van de stad, en niet meer, zooals hunne voorgangers van de vierschaar des honderdmans, juris- dictie hadden over eene meerdere uitgestrektheid gronds. Opmerking verdient, in 't voorbijgaan , het lot der schepenen- korpsen, die door Karel den Groote en zijne opvoigers in 't rijk der Lombarden waren tôt stand gebracht : deze hielden het, althans niet als vierschaar, vol, want in de XI* eeuw richtten de schepenen zich daar in tôt rechtsgeleerde korpsen, die steeds door de aflredende rechters vernieuwd werden. De wethouders, vroeger soldaten of kooplieden , moesten in menig ingewikkeld geval verlegen zijn om een vonnis te vellen , en dan kwam het hun goed zich te kunnen wenden tôt een bijzonder collège dat, samengesteld uit mannen van ervaring, in moeilijke betwistingen raad konden schaffen. Dit was een vooruitgang welke, ten minste in dien vorm, buiten Italie onbekend bleef. Ten onzent zouden, doch eerst veel later, bezoldigde pensionarissen in de onervaren- heid der gemeentelijke rechters voorzien. * Von Maurer, Geschichte der Stadteverfassung in Deutschland, III, 376. 2 Zie Alph. van den Peereboom, Ypriana, III, 261. (24) II. GcscIiiedkuniJige beschouwing \an Iiet Schcpoiitloui : Sfrijd tusscSten don hooseii staiid en liet volk. — De niaclit der sehepenen door de vorsten verniinderd. Langen tijd heeft men gemcend dat met de benaming « vrije gcmeenle,» wclkeinen zoo dikwijls op de long en in de pen heeft, hel denkbeeld verbonden is van eene volkoraene onafhankelijk- heid, en dat iedere gemcente in de middeleeuwen eene soort van repnblic'k vormde, welke alléen voor haar aandcel in de alge- meene belaslingen en in 't geval van oorlog met den nabuur, immers voor de zaken die de algemeenheid der bevolking van het land betroffen, bel gezag der vorsten erkende. Het was eene dvvaling. Opgekomen met de leenroerigheid, ten minste aïs gesloten collège, kon 't niet anders of het schependom moest met de gcmeenle, welke het nadien vertegenwoordigen zou, door den band der leenroerigheid omvat zijn. Slad en dorp waren vassaal van den vorsl, erfachtig heer van den bodem, en uit dien hoofde werden de plaalsclijke wethouders door of namens den vorst aangesteld. Zoo verstaat men dat de gemeente, zelfs de machtigste en meestbevoorrechte, wegens misdrijf jegens den vorst kon gekaslijd worden, hetgeen geschiedde niet alleen door toepassing van groote geldboeten, maar door berooving van hare privilèges, gelijk de stad Brugge ondervond ten jare 1281. Zelfs gansch het gemeenterecht of de keure door den vorst verleend zijnde, kon ook weder door hem te niet gedaan worden, zooals in 1179 gebeurde met Hesdin. Deze plaats (zegt dom Bouquet, XIII, 425), werd door Philip van den Elzas beroofd van haren rang als gemeente, alsmede van haar zegel en klok. — Van hunnen kant konden de schepenen in de uitoefening hunner bediening straf- bare daden begaan jegens den vorst, bij voorbeeld, door dezen zonder redenen vôor het hof des opperleenheers te dagen; ook wegens rechtslooehening, gelijk de Gentsche magistraten deden (25 ) in J280. Daarenlegen waren ook de aklen der vorsten onderhevig aan vernietiging, wanneer die namelijk in strijd bevonden werden mot het reclit der schepenen en het privilège der gemcenle. Dat de inslelling der schepenen met eenen fcodalen band aan de vorsten geheclit was, bbjkt onder anderc uitde omstandigheid dat niemand tôt eenen zetel in de vierschaar werd toegelaten dan na den eed van trouwe te hebben gezworen aan den heer, van wien bij zijnen last had ontvangen *. IJper zvvoer nog aan den graaf van Vlaanderen in 1 187. — Dezelfde band, die de schepenen snoertaan den vorst, bestaat tusschen de schepenen en de stads- corporatie, alhoewel deze, aïs genootschap, haar eigen onafhan- kehjk leven heeft. Wij zien dit duidelijk wanneer de ambachten eenige verordening voor hen zelven willen invoeren, helgeen niet kan geschieden zonder goedkeuring der schepenen, ja waarvoor somtijds de bekrachtiging van den opperleenheer — den vorst — wordt ingeroepen, gelijk, bij voorbeeld, werd gedaan voor de wevers, volders en andere neringen der stad IJper in i280. De justitie voortvloeiende uit het vorslelijk gezag, en daaraan ondergeschikt, begrijpt men gemakkelijk dat het gezag zulke mannen koos tôt schepenen, die door geboorte, rang of staat den meesten invloed voor hem konden uitoefenen en op wier stand- vasligheid het best kon rekenen. Vandaar dat overal de waardig- heid van schepene toevertrouwd werd aan de aanzienh'jksten der gemeenle, doorgaans zelfs aan een raeer of min bepaaid getal geslachten. Immers, dit strookt geheel en al met den aard der leenroerigheid, welke aile ambten en waardigheden cerst tijdelijk, nadien voor 't leven gegeven had, en ze ten laatste had laten erfe- lijk worden. Daar nu de schepenen oordeelden namens den heer, zullen de eersten onder hen gekozen geweestzijn uit de grootstc leenhouders en kan men er aldus toe gekomen zijn om het rech- terschap te beschouwen als een plicht of recht, aan het leen ver- bonden. ' Raikem, Discours, 18b8, bl. 27. — De leenroerigheid der gemeenlolijke inslellingen werd in Frankrijk erkend o. a. door Guérard, in Le Polyptique d'irminon, I, 208. (26) Hoe het zij — meer dan gissingen zijn hier, bij gémis aan vol- doende oorkonden uit de vroege middeleeuwen , niet in 't midden te brengen — men verstaat gemakkelijk uit hetgeen voorgaat hoe in soramige, mogehjk in allé groote steden, een bepaakl getal geslachten het schcpendom als een recht aan hunne zonen of andcre bloedverwanten achterHeten, gelijk te Brussel en te Leuven,waar men zeven schepenengeslachten vindt '. Te Cent, beweert men — doch het bewijs ontbreekt — oefenden aanvankchjk vier stammen * Voor Brussel : die van de Leeuw, de Weerl, ser Hugen Kints, ser Boelofs^ van Coudenbergh, Uten Sleenweghe, van Roodenbeke. Deze geslachten schijnen evenwel vôor de XIII^ eeuw niet aan 't bewind geweest te zijn. In 1158 vinden wij onder de schepenen van Brussel eenen Godwin Clibinc, eenen Franc Connus, eenen Arnout de Wideschat, en 't is eerst in 1207 dat wij Hendrik de Leeuw ontmoeten, in 1225 Hendrik de WeerL Op lalere lijdstippen vau de XIII* eeuw komen voor de van Couden- berg's en Roodenbeke's *. Voor Leuven : de geslachten Uten Lieminghe, van den Calstere, van Bedin- ghen, van den Sleene, Ferrusalem, Gielis, van Rode. — De oudstbekende Leuvensche charter met schepenennanien (1241), noemt evemvel slechts éenen dezer, le weten Willem van den Calstere, en dan nog maar in den vierden rang; de andere zijn : Sebastiaan Porlere, Simoen Middelmoen, Walter Voor- loop, Geeraard Colven. Het getal schepenengeslachten van Antwerpen is onhekend; men heeft beweerd dat erdaar ook zeven zouden geweest zijn, doch dit is niet bewezen. De charter van 1356 over de instelling van schepenen en raden bepaalt dat eersigemelden zullen moeten gesproten zijn uit de zes oudsle geslachlen der slad. De vroegstbekende schepenen van Antwerpen (1146) zijn : Hugo Bree- baerf, Walonuamus, Balduinus Coftel, Baduardus (lezing van Pinchart); maar volgens eene andere lezing : de Breebare, Walinuamus, Cofrel, Raduardus {TonFs, Nieuwe geschiedenis van Antwerpen, II, 27). In 1186 vindl men Arnoldus de Molendino, de eenige schepene der XII^ eeuw, die in de XIII« terugkomi. De geslachten van Brussel verdeelden zich langzamerhand in evenveel takken of familiën, als er schepenen waren. De leden gingen de verbinlenis aan, elkander te ondersteunen. In geschillen was de schepene des geslachts de natuurlijke rechter, gelijk het scbepenenkorps uilspraak deed over twee leden uit onderscheidene geslachlen ( Henné et Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles,}, 20). * Henné et Waxjters, Hisl. de Bruxelles, I, 24. ( 27 ) het rcchterschap uit *. Van de Luiksche geslachten zijn er maar twee bekend 2. Te Amiens waren 00k eenige faniiliën, welke eene wezenlijke stadsaristocratie vormden ^. In menige andere stad was 't niet anders, en dewijl er geene reden tôt afstelling bestond dan valsch of onrccbtvaardig vonnis, (waartegen bel in dien tijd uiterst moeilijk moestzijn op tekomen, in de zeldzame gevallen, dat men er 't bewijs van kon leveren) bleef de macbt in de famibën , welke tôt bet scbependom waren geraakt. De booge stand zag te goed welk aanzienlijk voordeel hem de keuze of gunst der vorsten verzekerde om niet te tracbten deze macbt te bestendigen; ook vormden zij weldra genootscbap- pen in verscbillige Belgiscbe gewesten, evenals in de Rijnlanden : te Brussel, Luik, Leuven, Antwcrpen, Toul, Metz, Keulen, in welke iaatste stad die vereeniging bekend was onder den naam van fraternitas scabinorum. Het scbependom werd daardoor maar te sterker, te geducbter, en 't zou niet lang wacbten van bet gezag zelf, waaruit het voort- vloeide, tegen te kanten. Dcrgelijke strekking tôt overbeersching bemerkt men reeds van den eersten tijd der feodalitcit. In de X^ eeuw, gedurende de rainderjarigbeid van Arnout, graaf van VJaanderen, poogden de graven van Boulogne, Terenburg en St.-Pol den leenpUcbt jegens den vorst af te schudden, zich van * de Sersanders, Sersimoens, Borluuts, Bette' s. — De oorkonden ont- breken om dit punt op te klaren, 't getal charters der X1II« eeuw, met namen van Gentsche schepenen, zeer gering zijnde. Zonderling nochtans : geen lid der vier gemelde geslachlen is genoemd in eene charter van 1218, ook niet in de stukken behoorende tôt het bestuur der XXXIX. — De meest voorkomende namen van Gentsche schepenen zijn die van Rijnvisch, de Vos, Damman, Bruusch, de Gruutere. 2 Hemricourt meldt dat te Luik het schepenenambt aanvankelijk bediend was gevvorden door de familie de Saint-Martin^ welke zoo oud zoude zijn als de stad zelve. Hij verzekert eene charter gezien le hebben der veertien sche- penen (van vôor de XlIP eeuw, meent Raikem), op wier zegels het wapen was afgebeeld der Saint-Martins {Miroir des nobles de Hesbaye, 209). Na gemelde familie kwam meest in aanzien te Luik het geslacht der Surlel's. ^ Men noemt : de Béry, du Gard, Saint-Fuscien , Normant, Lorfèvre, du Croquet, Conti, Caignet, de May, du Caurrel. (28) hem gansch onafhankelijk te maken en hunne raacht uit te brei- den. Hoewel ditontwerp niet gelukte, beproefde Elbodo, degra- felijke officier van Kortrijk onder de regecring van den minder- jarigen Boudevvijn IV, eene gelijke poging*. De geschiedenis onzer genieenten levert op menige bladzijde, lijdens de middeleeuwen, het bewijs dat de schepenen, evenals de gpoote gezagvoerders, de getrouwheid, welke zij den leenheer verschuldigd waren, nu en dan vergaten en legen ben in 't krijt gingen. Die zucht naar onafhankelijkheid wordt schier in aile groote steden opgemerkt en de keure van Gent, van 1192, houdt een duidelijk bewijs in van de begeerte der gemeente om tôt die ontvoogding te geraken ^. De onafstelbaarheid der magislraten werd eene bron van zware niisbriiiken. Kon het anders? Rccds in aanzien door stand en rijkdom, nagenoeg zeker van straffeloosheid, lieten menige sche- penenkorpsen zich bebecrschcn door de zucht om de hooge betrekking, waarmede de vorst hen vereerd had, te doen dienen tôt eigene bâte, de algemecne bclangen verwaarloozende of moedwillig met de voeten trappcnde en recht en rechlvaardig- heid vervangende door willekeur en tirannij. Maar nu ontstaat een belangrijke kamp, geweltigd door het langduriglijden des volks. Verscheidenekroniekschrijvers leggen van de ondeugden der grooten bitterklinkende getuigenissen af. Wij lezen in de kroniek van Philippe Mouskes , voor de tweede helft der XIII* eeuw, dezen kreet van vertvvijfeling en onlmoedi- ging, geslaakt bij het schouwspel van 't wangedrag der grooten : « Que pueent faire li menut » Quant li haut sont bas devenut! » .... Car avarisse les entraine » Et amours iii devient haine. » Lang nadien nog zuUen wij eene gelijke klacht hooren uiten * De Meyere, ann. 988. * Zie Warnkoenig en Gheldolf, III, 74 en volgende. ( 29) cloor den Brabandcr Jan Boendale, die in der Leken Spieghcl {Disputacie tiisschen den poorter en des ridders zone) uilroept : « .... Edelheit ende giericheit » Te gadre haddcn meensaemheit ! » Men hocft maar den aanhef te lezcn eencr charter van omirent 1091 om te wctcn welke strckkingen er toen in zekere Lcstuur- kringen hcerschte. Te Amiens namelijk had de Karlovingische scliepenenbank plaats gemaakt voor een grafelijk lecnhof voor 't Ijeheer der juslitie. Dàar zaten in de vierscliaar een zeker getal ridders en vassalen die, ten titel van leenhulde, rechterlijkcn dienst moesten verrichten, evenals krijgsdienst. De bedoelde oorkonde noemt al deze rechters vicomtes en geeft een slaaltje van hunnc handelirigen. « Overwegende » (zeggen de beide gravcn van Amiens) hoezeer bel volk van God in dit graafschap door de burchtgraven gekwolien en een ongehoord leed aange- daan wordt, gelijk het volk van Israël door Pharao's afpersers ver- drukt, zijn wij bevvogen geworden door menschlie\endheid,nadat de kreet der Kerk en de zucbten der geloovigen ons smartelijk hadden aangedaan * » Inderdaad, de beide heeren brachten wijzigingen loe aan de bestaande rechtspleging, bron van deaan- geklaagde willekcur. Dit was geen iiitzonderlijk feit. Ziehier eene andere getuigenis van eenen scbrijver der XIl" ecuw belrekkelijk de stad Kamerijk: « In den beginne » (zegt Watrelos) « werd de gemeente met gunstige oogen beschouwd; zij was inderdaad opgericht door mannen van het hoogste aanzien, eerlijk, eenvoudig, van deugd- zaam leven, en in wier handelingen geene begeerh'jkheid te ont- dekken was.Eenieder hield zich met het zijnetcvredcn en ijverde voor de eendracht en rechvaardigheid. Gierigheid was nauwelijks merkbaar. De poorter eerbiedigde den poorter; derijke verachtle den arme niet; men toonde dengrootsten afschrik voorgevechten, krakeelen en twisten; in 't kort — eenieder tracbtte in vrede te * Zie hel stuk bij Augustin Thierry, 1 , 22. ( 30) Icven. Maar welke verandering is ergekomen! enhoeis, wat eerlijk was en bewonderenswaardig, slecht gcworden en verach- telijk! Deeene burger is legen den anderen opgcstaan; men heeft de niisdaden der boozen gedoogd en elkeen tracht zich door onrechlvaardige middelen te verrijken. Langzamerhand kwam men er toe, de minderen te verdrukken,en geweld, logen, mein- eed waren de middelen om dat doel te bereiken. Het redit, de eerlijkheid, de rust der gemecnte zijn verdwenen, en daarbij ook haremacht. Ging de geest der recbtvaardigheid bij de ingezelenen van Kamerijk verloren, de dwaasheid trad in de plaals toen zij 't vonnis, dat de bisschop over hen bad uitgesproken, dorsten trot- seeren *. » Is het denkbaar dat alleen te Kamerijk de bediening der jus- titie zoo laag was gezonken? duiden de misbruiken en wandaden, welke de schrijver der XII" eeuw aanklaagt, door hunne zwaar- wiehtigheid niet veeleer eenen algemeenen toestand aan ? 0ns althans komt het voor, dat te dien tijde de samenleving erg ziek moet gewecst zijn, niet alleen in de bevoorreclite krin- gen, maar ook ondcr het volk. Immers terwijl in 't zuidweste- lijke deel van de Bclgische provinciën eene beweging ontstond tegen de onafstelbaarheid der schepenen, zien wij aan eenen anderen kant des lands, te Andernach, iets van gansch tegenstrij- digen aard. De keure, den 16 September 1171 door Philip, aarls- bisschop van Keulen, aan die slad verleend, houdt de volgende verklaring in van den kerkvoogd, die waarlijk een treurig licht werpt over de geeslesgesteldheid der menigte : * « Igitur in inilio communia faederalionis fuit grata quiaoplimi viri eam Inm sanxere, vita quorum jusla, simplex, innocens fuit, ac sine cupidi- lale agitabatur; sua cuique satis honnesle placebanl, jus bonum apud ipsos valebat, concordia maxima, minima avaritia inerat. Civis civem honorabat, dives minorem non exprobrabat... Poslquam vero cives paulalim cœpere lor- pescere el aller in allerum insurrexere , scelera sceleratorum multa (inulta) reliquere, quisque sua inhoneste dilalavere;....sic gradatim vi,mendacio, per- jurio inferiores quoque opprimere cœpere; jus, œquum, urbis bonum sic eva- uuit, corruit etiam dominium. » (Chron. Aubertinum, ad annum 1158. Hist. Fr., XllI, 499.) (31 ) « Sedcrt lang » (zegt de prelaat) « worden de schepenen niet meer benoemd onder de besten, noch onder de rijkstcn en aan- zienlijksten, maar wel onder de nederigslcn en armsten der stad. Daaruit volgt dat er geen recht wordt gedaan uit vrees voor de vermogcnden.... » Dit cchter was ietsgeheel buitengewoons, daar schier overal clders de macht in handcn was der groote familiën. De laatste volzin van den aartsbisscliop gecft genoeg te kennen waar 't kwaad geworteld was; hij bevestigt de lioogermedege- declde verklaring van den Kamerijksclien kroniekschrijver, dat de grooten, bezittcrs van den bodem, ook buiten het bestuur, den arbeidenden stand den nek deden krommen onder hun ijze- ren juk. De algemeene haat, welke overal tcgen de schepenen hcerschte,strekt daarvan overigens tôt een onloochenbaar bewijs. Die haat zal, aleer openh'jk uit te barslen, zich meer dan eens in bijzondere omstandigheden lucht gegeven en de vorslen docn nadenken hebben over het gevaar, dat die veete en vijandschap voor den Staat hebben kon: ook zagen de landgebieders spoedig de noodzakeh'jkheid in den minderen stand eene plaats te gunnen naast de schepenen , zoo niet aïs rechters in de vierschaar, tcn minste als medebestuurders of raadsmannen. Van eene onbeëe- digde menigte toch hadden zij, voor deleidingvan bloot stoffeh'jke zaken, niels te vreezen, integendeel zijne genegenhcid te win- nen; terwijl de grooten, naar het voorbeeld der oude Ratchim- burgij de zitlingen van den raad weleens plachten te verwaar- loozen. Het vroegere stclscl, raadvragen aan geheel de gemeentc, werd nu meer dan ooit gevolgd. In 1187 verklaren de schepenen der slad IJper in eene charter, welke aan de stad eene verbintenis oplegt, dat zij handclen met overeenslemming en goedkeuring der burgcrs *; in 1140 wordt een giftbrief len voordeele der St.-Michielsabdij, te Anlwerpen, voorzicn van de zcgels « i7ige- iniorum et minislerialium, » van de vrijc mannen en neringlieden des Antwerpschen raads, en eene andere akte dier stad is beze- * « Nolum sil omnibus presentem paginam inspecluris quod dos scabiui et burgenses Yprenses inspicientes privilegium a predecessoribus nostris sca- binis el burgensibus Yprensibus... « [Ueg. riibrum S* Marlini, ô", le IJper.) (32) gcld door vijf palriciërs en evenveel neringmannen *,wat genoeg den invioed aanduidt, dien de inindere stand , het gemeene volk, te Antwerpcn had veroverd. En deze toestand was niet uilzon- derlijk. Toen de bisschop van Doornik in 1155 een leprozenhiiis in die stad sticlilte, riep bij de proosten, schepenen en gezwoornen om de oorkonde te bezegelen 2. In 4226 kvvamen schepenen en meentucbt van Waasten bijeen om den heer dier plaats eene zekere geldelijke vergoeding te stemmen ^. Tien jaren nadien bezegelde de Brugsche meenlucht, te zamen met de schepenen, eene charter opzichtens liet erfrecht in de hospitalcn der stad : nos scabini et tota communitas oppidi Burgensis.... » En in 1281 schreef men ten hoofde van de verordeningen der lakenwevers deze plechtige formuul : « Bi den hère van den lande, bi scepe- nen, bi rade ende bi al der gemeentucht van der stede ''*. » Hon- derd andere dergelijke voorbeelden zoiiden bij te brengen zijn ten bewijze dat het volk langzamerhand een ruim aandeel had gekregen in 't beheer der openbare zaken. Aan geheel de gemeente recht gevende om te beraadslagen en te stemmen, konden de schepenen daar niet uitgesloten worden; integendeel schijnt men hun van dien tijd de verzorging der kleine, alledaagsche zaken toevertrouwd te hebben , wat zeer verstaanbaar is, daar eene dikwijis herhaalde bijeenroeping der menigte noch wenschehjk noch mogelijk was. Wij zien aizoo de schepenen in Vlaanderen ondcrhandelen met den vorst aïs be- stuurders der gemeente vôor het cinde der XIP eeuw : die van Aire (Artois) bekomen in 1187 van Philip van den Elzas de groole baan aldaar, met ailes wat daarop te ontvangen was, benevens de kramen van de markt en derzelver opbrengst ^; — in 1213 ver- krijgen de Gentenaren van den graaf zekere gronden, itpstallen, en omirent het einde der XIP eeuw het recht om hunne stad te * Sladsarchicf van Antwerpen. * Sladsarchief vau Doornik. 5 Archiefvan 't Noorder-deparlemenl te Rijsel. * Charters der graven van Vlaanderen (n» 562) in H Slaatsarchief te Cent 3 Ordonnances des rois de France, XII, 565. (55 ) verslcrken *; — de schepenen van St.-Truidcn treden in 1235 en die van Aken in d280 met den herlog van Brabant in onderhan- deling nopens de voogdij hunner stad ',5 — de Brugsche wethou- ders steilen len jare 1282, in overeenstemming met den graaf van Vlaanderen, eene verordening op voor het wegen der koopwa- ren ^ enz. enz. Die uitbreiding van de macbt der scbepenen maakte nu even- wel bun levenslang mandaat onmogeb'jk, aangezien, volgens de oude costumen,de last der plaatselijke bestuurders moest tijdeb'jk zijn en voortvloeien uit de menigte *. Dit was zoo algemeen ei kend, namelijk in Nederland, DuiLschland, Frankrijk en Italie ^. Er be- stond 00k eene andere reden om de levenslange magistratuup door eene jaarb'jkscbe te vervangen: de misbruiken en bet wan- bestuur der overmoedige scbepenen badden overal bet volk lot verbillering en mogcbjk wel iiier en daar tôt opstand gebracbt. Zoo allbans is af le leiden uit de bewoordingen van verscbiliigc cbarters, welke de steden met een jaarlijkscb scbependom begif- tigen, gelijk die van Brusscl, waar racn leest : « ad preces et propter iitililateni hirgensium de Bruxella; » die van Oude- naarde (1272) : « mulloties requisiti » enz. Het was, voorwaar, eene groote bervorming in 't bestuur der gemeenlelijke zaken. Maar trof zij bet doel, dat de wetgever er mee bcoogd bad ? was zij bcilzaam aan de menigte? Ongelukkiglijk nict. Immers na de afscbaffing der levenslange rccbterscbap be- bielden de meeste vorstcn, door middel van zekere berekeningen ' DiERicx, Mémoires sur la ville de Gand. ^ Oorkondein bel siadsarchief van St.-Truiden. s Oorkonde in hol stadsarchicf van Brugge. ■* Zîe A. VAN DEN Peereboom, Ypriann, 111,526 en volg, ^ In verscheidene Ilaliaansche steden koos het volk zijne wothouders reeds in de XI* eeuw. Frankrijk genoot dit voorrecîil krachtens privilège vau 1108, verleend door Lodewijk den Dikke. Serrigny {Hist. du régime municipal en France) liaait een aanlnl charters aan van Burgondische dorpen (1215-1533), waaruil duidelijk te zien is dat in dit gewesl het volk zijne eigene schepenen kiczcn mocht {Bévue critique de jurisprudencCyWU, 159). Tome XXXIII. 5 ( ôi) voor de kiezing, het benoemingsrccht en hleef liunne keus vallen op de ledcn dcr aanzienlijke geslachten. Daaruit volgde dat de wijziging eigenlijk slechls bij name beslond, de onde schepenen mcest aan 't besluur blevcn en de wandaden, die zulke biltere klachten baddcn doen ontslaan, schier ovcral vernieuwd werden K De hervorming bad dus, evenmin aïs de eerste geracenlekeuren, den slagbooin geveld, welke van oudsbcr de cdelgeboornen, de begoede poorlers of de rijke handelaars van den handwerker scbeidde. Orn geb'jkheid te bekomen zou cène geheele eeuw voor- bijsnellen in Iwist en veete, zou een stroom van bloed vvorden vergoten. Toeh was cr, buiten den adel, uilbreiding van standen geko- nicn,inaarook in aristocralischen zin.Nevens deedelen hadden de groote handelaars plaals genonien, die tegenover de handwerkers eene tweede aristocratie vormden. Hun gebied zou van langcn duur zijn. Loyseau zegt nog voor zijncn lijd dat zij hadden « qua- lité d'honneur, élans qualifiez honorables hommes, honnestcs personnes et bourgeois des villes; qualitez qui ne sont attribuez ny aux laboureurs, ny aux sergcns, ny aux artisans et moins encore aux gens de bras qui sont tous réputcz viles personnes 2. » — Daar de handelsgilden cène aanzienlijke roi gcspeeld hebben in onze middelecuwsche gemccntcn, zal 't niet nulteloos zijn, in 't voorbijgaan, die tweede aristocratie nadcr te docn kennen. * Het bewijs, dat de vernieuwing van het personeel der schependommeii meer schijnbaar was dan wezenlijk, wordl geleverd door Van der Kindere, in le Siècle des Fan Artevelde. Na eenen meer of min langen lijd kwamen dezelfde mannen weer aan'l bewind; le Cent was 't meermaais na drie jaren: Jan Borluul was schepene in 13:25, 1526, 1555; Geerolf de Pape in 1509, 1515, 1518; Jan Masch in 1528, 1551,1534; Thomas van Vaernewijck inl521, 1324, 1527, 1550, 1537; G. Rijnviseh in 1315, 1317, 1321 ; Jan Ulendaeie m 1515, 1516, 1519 enz. 2 Loyseau, Traité des ordres, VIII« hoofdstuk, 45. In Frankrijk hield die loestand lang aan. Hel koopliedengilde van Monlreuil genool bijzondere voor- rechten.TeParijs en te Lyon droeg de eeiste magislraal den naam van v. proosl der kooplieden; » te Poitiers woonde het handeisgilde in 1687 een feest bij, waarop de leden in staalsiekleed verschenen, aïs waren zij de wclhoudersof hunnegelijken. (5S) Het gilde mercaiorum was schier zoo oud als de stad zelve en als 't ware met haar verpersoonlijkt; het had zich weten staande te houden en uit te breiden nevens den bond der crfachtigc lieden (viri hœreditati) en zijne plaats eischen in het openbaar besluur. Reeds zeer vroeg kwamen alzoo de gildemeesters van Londen aan 't bewinddier slad, gelijk de « marchands par eau » te Parijs in de middcleeuvven en vermoedelijk reeds tijdens de Romeinsche overheersching, door de nautœ Parisiaci *. In de XlIP eeuw waren de Vlaamsche en Engeische kooplieden reeds met elkander in nauwe betrekkingen. Engeland leverde wolle,welke in Vlaan- deren tôt laken wcrd verwerkt. Men verstaat gemakkelijk dat de bandel destijds vooral eene zaak was van rijke lieden ; immers om wolle te koopen, schepente bcvrachten,hooge tolrechten te kwij- ten was er vcel geld noodig, en daar die handel groole voordeelen afwierp zocht men 't monopool er van te verzekeren. In Maart 4259 (o. s.) werd eene verordening afgekondigd voor de koop- lieden van Engeland, IJper en Dowaai, verordening aan welke Gheldolf (Histoire de la ville d'Ypres, 59) niet aarzeit den oor- sprong der Londener hanze toe te kennen. Het besluur van het gilde was geheel en al geschoeid op dat der gemeente en 't had zijne wetlen van aanvaarding en verbanning. I3e grondslag was de broederlijkheid, onlwikkeld tôt het verhevene en gansch in navolging van 't Evangelie. Het handelsgilde van Berwick beveelt de oude, arme en zieke broeders te ondersteunen, de begrafenis- koslen der onbcgoeden te belalen, de broeders in het testament le gedenken, de weesraeisjes te begifligcn en den betichlen bij- sland le bieden. Verders had de gildewet eene soort van zedclijke solidariteit gevestigd onder de leden en allen voor de eer van elkeen borg gemaakt. Het was, voor zoovcel dit te bereiken is, eene nagenoeg volmaakte samenlcving, welke den gildemannen werd voorgehouden , te belrachlen door getrouwe plichtsvervul- ling jegens God, jegens de echtgenoote en kinderen , jogens de overhcid en ook, door rechtvaardigen handel, jegens de vrecmden. De leden der hanze duidden clkaar soms aan met den naam van * Félibien et LoBiNEAU, Dissrriaiion sur Vhôtel de ville de Paris, I. ( 5C ) Hoorebeke, Études sur l'origine des noms patronymiques^ 274.) 2 « Révérende Domine et magisler. Ad honorem Dei et profectum Domini, et ad communem pacem populi teneD, sana consciencia et absque accepcione personarum, quod expediret et omnimodo secundum tempora que modo cur- runl seu currere possent, isli ponerentur in officia scabinatus : videlicet dominus Gallerus Bonin qui unquani fuit extra villam, sed homo prudens, potens ex progenie et eordatus in prosequeione iusticie et Dominum diligens, ut firmiter teneo loto corde, licet aliqui ut limeo Ipsum nilentur impedire; dominus Lambertus Lovin qui mine est consiliarius et anno preterito fuit burgismagister; Dominus Lamberlus de Walle fraler domini Egidii de Walle : isli autem duo quanquam fuerinl extra; dominus Nicholaus deLefïinghe, Jacobus Gliarencopere inversum. Isli de civibus. Isli de otliciis : de lextoribus Gallerus de Zevecote vel Andréas de Scuutvelde; de fulonibus Michael Cra- kebeen; de lonsoribus Johannes Wese, nunc consiliarius et alias scabinus. De illis qui vocanlur de subula ; Nicholaus de Goerl; de acu : Nicholaus de Dicke; de securi : Wettinus de Wascapelle; de carniûcibus : Jacobus Truwe seu Johannes de Slade. Isti sunt, ut flrmiter teneo, a quibus tota villa dependet et quantum ad cives et quantum ad communes populares. Révérende magis- ter, tempora periclosissima sunt sicut scitis et per istos posset, ut diclum est, in periclis terre subveniri; milii vero nullomodo precipiatis. Et quia mihi dixislisquod ultra numerum nominarem, addo islos très : Jacobura de Crâne- (58) Tegenstrijdigheid kan cr in die twee oorkonden van nagenoeg dcnzelfden tijd niet Lestaan; althans wij meenen met G. van HooREBEKE dat de uitsluitingcn, verineld in de akte van Thomas en Joanna, niet bedoelen de burgers, welke aan 't hoofd eener nering stonden en deze door eenen of meer werkgezellen lieten uitoe- fenen, maar alleen deze laatsten K Toch, dat er in de XHI^ eeuw eene aanwijzing noodig was dergenen, die niet tôt liet schepcndom konden aanvaard worden, is volgens ons een bewijs dat dergelijke aanspraak was gedaan geweest door de lieden, die er geen recht toe hadden, te weten door den handwerkcr, manuoperarius. De stelselmatige uitsluiting van het volkselement was oorzaak dat de haat tusschen de grooten en geringen hoe langer hoe meer aangroeide, en niet zoodra waren de neringen van hunne macht bewust, of zij grepen naar de wapens. Te Gent had graaf Fernand van Portugal in 1222 de jaarlijksche vernieuwing van het magis- traat toegestaan, evenwel met de bepaHng dat de keus zou gedaan worden door den graaf of diens plaatsvervanger, met de vier eerste schepenen, welke hij alléen zou aanduiden. Zestien jaren nadien kwamen de vermaarde XXXIX op, die weeral voor 't leven wxrden aangesteld en zelven de openvallende plaatsen zouden aanvullen. Gekozen uit de vermogendste en invloedrijkste familiën, werden die schepenen weldra door den vorst evenzeer als door het volk geducht, daar met hen willekeur, onbuigbare trots en dwinge- landij op den rechterstoel waren gekomen. De gemeente kwam in opschudding. De wevers, voldcrs en andere neringen sprakcn van hoch min noch meer dan van al te zamen de stad le verlaten en burch, Jacobum de Ackere, Johannem de Harlebeke, duo cives, ullimus auri- faber... » (Charters der graven van Vlaanderen. — Staalsarchief le Gent.) Men vergelijke hiermede het 66^ artikel der keure van Brugge, van 1504 : « Voort so welke tijt dat een scepen steerft, dat scepenen ghemeenlike macht hebben enen andren te kiesene bin darden daghe naer dat hie begraven sal sijn, es hie ambochter, onder dambochters ; es hie poorlere, onder die poor- ters. » * 4* Charterboek van Vlaanderen, n» 72, te Rijsel. — Warnkcenig en Ghel- BOLF, IV, 229-231. (39) er nooit meer teriig te kecren...! En dat dcze bedrciging gccn woord in dcn wind schijnt gewcest te zijn blijkt liieriiit, dat de Gentsche welhouders in Mei en Juni 1274 een verbond sloten met de Brabantsche steden oni geenen Gentscben wcrklicden eenc scbuilplaats.te vcrleencn. Reeds herbaalde kecrcn badden de ingezetcnen bij de gravin Margareta aangedrongcn oni de wet te vernieuwen, wat de vorsiin eindelijk toestond, niet zonder eenige vrees, dewijl de bedreigde scbcpenen bun zoogenoemd rccht aan bet Franscbe liof gingen verdedigen. Maar ook bet Gentscbe volk ricbtle zich tôt den koning, bij brief van oi October 1275. Niets wordt in dit schrift verbloemd. De scbepcnen (zeggen zij daarin), sedert hingen lijd aan 't besvind, badden misbruik gcmaakt van liunnc macbt en in negen jaren geene rekening van bun bestuur ovcrgelegd! In plaats van bescbaamd te zijn over bun wangedrag, droegcn zij er roem op. Men smeekt den vorst de nieuwe statu ten te willen goedkeuren, welke de gravin Margareta bad doen afkondigen, bem meldende dat de vorstin, op 't aanboudond sraeeken van bet volk, in bet opcnbaar verscbcnen was, eene ontzagwckkende menigte had ontmoet, die verscbrikkebjke krcten aanbicf en op liardbrekende manier harc klacbtcn uilte. Men kon (zoo was aller getuigenis), bet langer niet uitbouden in de stad, waar nocb reclit, nocb vredc, noch veiligbeid meer was; waar bet volk iederen dag door de scbepcnen als slaven werd verdrukt en bet wraakrocpend onrecbt, dank aan de onafstelbaarbeid der scbcpenen, bleef aan- houden. De gravin (zoo zcgt de brief verder) bet oor leenendc aan de ellcnde des volks, bad daarop bevolcn dat bet scbependom zou vernicuwd worden; dat de wetboudcrs den eed zouden zweren, door baar voorgcscbreven, en alecr af te trcden, rekening zouden doen van bun bestuur, willende door dcze maalrcgelen een cinde slellen aan de zware misbruiken en wanordclijkbeden, welke de stad met eenen gebeelen ondergang bedreigden. Voorls smeekten de Gentenaren den koning dat bij zicb niet zou laten overbalen door de slecbtgczinden en geene reden zou aanbooren, in strijd met bet openbare welzijn der gcmeente. Zij zonden bem, ora hem te bcler over ailes in te licbten, Willem Utenboye [de Curia), (40 ) Pieter van Hovc {de la Cour) en Hugo Utervolrcslrate, drie leden d(3rgroote poorterij, en baden len slotte Philip Mouskes, bisschop van Doornik, dien zij naar Cent badden gcroepcn en die bij 't stellen des briefs fegenwoordig was, daaraan zijn zegel tewillen bechten ten einde bunne verkiaringen meer gczag te geven ^ De ongcruslbeid dergemeenlc stilde niet na bet vcrtrek barer deputatie; bJijkbaar vreesde zij voor de bslen der vermogende scbepenen. Aclit dagcn na bel bczegelen van bovengemelden bricf scbrcven de Gentenaren ecnen twceden, nagenoeggelijk aan den cerslen, en verzoditen de abten van St-Pieters en Sl.-Baafs bet nieuw e vertoog met bun zegel te wiilen bekracbtigen 2, terwijl op bun verzoek de prior der Predikbeeren en de gardiaan der Minderbroeders twee dagen nadien vcrklaren, dat Margareta in voile overluiging de scbepenen van Cent beeft kunnen afstellen en in 't beiang der genieente door anderen vervangen ^. Voor de eersle maal was de regeering in Viaanderen met de scbepenen in onmin geraakt; edocli zij was door bet volk gesteund. Margareta bad eenen gewiebtigen stap gedaan,maar de verbreking van bet Gentscbe scbependom was niet met overijling, niet licbl- zinnig gescbied : cdelen en recblsgeleerden waren geraadpleegd geweest en bun oordecl gcvolgd. Met volk werd evenwel niet aan bet bewind gcroepen, belwelk in banden der groolen blcef, zonder dat de menigte bare ontevredenheid liet blijken. Bcwijs, dat niet zoozeer de stand als wel bet misbruik van maclit was bcstreden gcworden. Maar de afstelling der XXXIX was strijdig met de wet en de afgedankte scbepenen gingcn in beroep bij den koning van Frank- rijk, Vlaanderens opperleenbeer. Op dezes bevel greep er een onderzoek plaats, betwelk daden van wanbestuur aan 't licbt * De oorspronkelijke brief is te Rijsel in hel archief des Noorder-depart^- ments, n<»18S2. Wi)* zouden hem medegedeeld hebben, hadde Warnkoenig een nagenoeg gelijk schrijven niet afgekondigd in zijne Documents inédits relatifs à rhisloire des XXXIX. (Zie verder de 2^ nota.) ^ Te Rijsel (als boven), n»" 1883. Medegedeeld door VVarnkqemg, in 't hooger beroepene werk. ^ Insgelijks te Rijsel, u^ 1884. ( 41 ) bracht ten laste van zeven dcr afgestelde wetliouders; deze wer- den voor altijd vervallen verklaard van liun ambt, maar de andcre behouden, en ten slotte het besluit der vorstin te nict gcdaan (2i> Juli 1277). De invloed der rijke scbepenen was dus grooler geweest dan de klaar uifgedrukte wil der menigte; maar wien zal dit verwon- deren? De grootsle en machtigsle geslachten van Gent waren in lict schependom vertegenwoordigd, nanielijk de Borluut's, Ulen- bove's, Bette's en Rijm's, al mannen die heerlijk gebied hadden en op wie de Fransche koning wilde rekenen. Margarela's opvolger, Gwijde van Dampierre, op zijne beurt met de XXXIX in twist geraakt, werd in die botsing ook verne- derd en verminderd; maar toch had het beruchle schepenenkorps van Gent zijne roi gespeeld, en toen Philip de Schoone in 1501 als heer en meester te Gent kwam, schafte hij het af en verleende die siad een nieuw schependom, dat telken jare zou gekozen worden door vier vorstelijke en vier stedekiezers, poorters. 't Zal zeker meer uit noodzakelijkheid dan uit liefde voor het volk geweest zijn dat de Fransche koning dàar dewenschen der menigte voldoening gaf? De toesland schijnt inderdaad te Gent hoogst bedenkelijk geweest te zijn ; het onderzoek, door den koning over de handeiingen der XXXIX bevolen, bracht aan het licht dat de zeven afgestelde scbepenen zich plichiig geraaakt hadden aan partijdigheid in 't oefenen der justitie, aan népotisme, verdruk- king der armen, zorgeloosheid in 't bestuur der finantiën, en dat, als gevolg van dit ailes, eene reeks van wanordelijkheden, gelijk familieveeten, sluipmoorden en opcnlijke gewelddaden de rust en veiligheid der burgers hadden in gevaar gebracht. Wil men een dcnkbeeld van wat te dien tijde het schependom te Gent was, en hoc de magistratuur misschien overal handelde, waar een klein getal geslachten het schependom levenslang in bezit hadden? Een der getLiigen van het onderzoek legen de XXXIX verklaarde, onder deze niet min dan zes en twintig bloedverwanten te telleu. Welke waarborg voor onpartijdige justitie! ... Wat de slad Gend in 1501 verkreeg zal wel als het palladium ( *2 ) der gemeentevrijheid beschouwd zijn; immers nooit, zclfs in de groote dagcn der fiere gemeentc, dacht zij er aan eene wijziging aan het bestuurstelsel te vragen. Alleenlijk zou Karel V later het kiesrecht der ingezetenen afschaffen. Zekerlijk was voor het volk eene mcerdere mate van staatkundig recht niet te verwerpen geweest, maar zijne slilzwijgende goedkeuring strekt ons tôt bewijs, dat het in de hoofdstad van Vlaanderen niet zoo zeer ijverde om zelf aan 't roer te komcn, dan dit roer in Irouwe en wakkere handen te zicn. Te Brugge was intusschen de toestand niet beter dan te Gent onder de XXXIX. Daar was een heffegeld (waagrecht) ingevoerd, waar tegen de handel met reden morde en dat te hatehjker was omdat een der wethouders de ontvangst dier belasting in leen had gekregen en aldiis daarbij zijne bâte vond. Graaf Gwijde, die den hoogen stand den voet niet overal dorst dwars te zetten, had de bedoelde belasting ten jare 1272 goedgekeurd, maar later, bij brief van Juni 1279, onvvettig verklaard. Dit was evenwel de eenige grief niet tegen het Brugsche magislraat; de gemeente bekloeg zich bovendien, zwaar belast te zijn geworden door schepenen en raden; verscheidene harcr privilèges waren mis- kend, de gemecntegeldcn werden vcrspild, onregelmatigheden in de rekeningen bedreven enz. In 'l kort, er ontstonden eoalitiën; de openbare orde werd gestoord ; w crklieden uit andere sleden snelden naar Brugge om de zaak des volks te ondersteunen en het kon den schepenen niet gelukken om de rust te hcrstellen. Met de politieke strekking, die Gwijde van Dampicrre toen had, kon er van hem geene voldoening komen; want sliet de groote macht der schepenen hem tegen de borst, ook de vrijheden en privilèges der gemeenten had hij gaarne gekortwiekt en zelfs was bij reeds begonnen die op verschillige plaalsen le miskennen. Bij de burgemeesters van Brugge had hij sedert jaren aangedrongen opdat zij hem jaarlijks hunnc rekening zouden overleggen, en hij zond hun inderdaad in 1280 commissarissen, die tôt last had- den de stadsrekeningen van 't afgeloopen jaar te onderzoeken. Van zijnen kant wildc het volk ook aan dat onderzoek deel (43) nemen en greep daarom in September van genield jaar naar de wapens. De grafelijkc commissarissen en een aanlal andere lieden, het volk vijandig, werden uit de stad gedreven. Gwijde was op dat oogenblik in Frankrijk, maar zijn oudste zoon Irok naar Brugge, Levai der gemeente dat zij hare grieven schriflelijk zou bekend maken en zich den 5 October aan hem te Waasten zou komen onderwerpen. De Bruggelingen voerden het eerste deel des bevels uit. Zij vroegen, onder andere, dat zij naast iederen schepene, welken de vorst jaarHjks zou aanslellen, alsook naast ieder raadslid, door de schepenen benoemd, zelven eenen schepene en een raadsHd zouden mogen kiezen. En wat de magistraten betrof, die « mesdaet ghedaen hebben jeghen die meente, » deze, ten getale van zeven , zouden voor altijd uit het schependom gesloten worden ^ — Het gevolg van den opsland was dat de graaf aan Brugge cène nieuwe keure gaf... bij welke de oude vrijheden merkelijk ver- minderd waren en 't bestuur der stad afhankelijk werd gemaakt van den vorst, door de bepaling, dat de schepenen ieder jaar den graaf of diens gevolmachtigden rekening van hun bestuur zouden overleggen. De Bruggehngen gingen tegen dit vonnis in beroep bij den koning van Frankrijk en naraen weer de wapens op. Dit tweede oproer, in de geschiedenis bekend onder den naam van Groole Moerlemay, kostte het leven aan eenen der aanhangers van den graaf en aan vijf volksgezinde poorlers. Tusschen deze beide Brugsche oploopen had er op een ander punt van Vlaanderen, te IJper, in 4280 een andere plaats : de Cokerulle — zoo noemt men de bloedige wapening der stad — was, evenals te Gent en te Brugge, ontstaan in den schoot der neringen en gericht tegen de al te aristocratische schepenen. Eene akte van 1 April 1280, overgeschreven in 't Privilegeboek der stad, leert ons omirent die worsteling dat IJper verdeeld was in voor- en tegenstanders der magistratuur. De aanleidende oorzaak ' Warnkqenig en Gheldolf, IV, 255. (44) tôt de bolsing is cène reeks van feitcn, gelijk aan dcgcnc, welkc wij eldcrs liebbcn aangetroffen. Het is bewezen (zegt de geraeldc oorkonde) dat vêle ordonnanliën en verordeningcn door de IJperscbe schepenen gemaakt, cchle knevelarijcn zijn voor het volk, hoogst nadeelig aan 't algcmcene welzijn; dat de naagistraten waren aangcmaand geweest om de misbruiken te doen ophouden, maar dat zij daar niet hadden willen van liooren, hoewel een oploop van het volk te voorzien was \ Men ziet, overal Avas wille- keur, misbriiik van gezag. In de kleine Vlaamsche stcden was ook het schepcndoin in de macht der vermogenden. De charter van i9 October 1276 door Margareta van Constantinopel aan Aalst vcrleend, meldt ons dat ook daar de geringe man, « home de vilain métier », niet aan de schepenentafel zitten mocht. Als daar de begoede lieden maar beter waren dan te Gent, Brugge of IJpcr! Gelijke gescbillen tusschen de hooge en lage standen, of, nauwkeuriger gesproken, tusschen de willekeurige meesters en de verbitlerde verdrukten, ontstonden ook in de andere Belgische gewesten. In Vlaanderen gelnkkig maar kortstondig, waren de twisten in Brabant langduriger en bloedigcr. De vrocgste omwen- teling, welke 't volk er tegen de geslachtcn ondernam, schijnt te Leiiven geweest te zijn en op te klimmen tôt het jaar 1225, doch bijzondcrheden daarover zijn niet bekend. Alleenlijk kiinnen wij uit een later feit opniaken dat de poging niet ongunstig zal uit- gevallen zijn voor de schepenen, die ook daar tôt de geërfden behoorden. Zes en dertig jaren iater zien wij de neringen een rechtstreeksch deel nemen aan 't stadsbestuur, in eenen raad die * « Nous avons irové et bien i apert que moult plusieurs ban et keures et establissements que eschevin avoient fait à Yppre esloient grief et damageus outre raison à ceaus des mesliers et au commun pourfit de le ville, et que chou estoit li occasions pour coi cil des mestiers sestoient mut et meisme- ment que li eschevins avoient estei sofïisament requis de lamender et de mettre en estât souffisant et il ne lavoient mie fait et tant i avoient demorei que bon savoient le péril de lesmeule. . » (Gemeld Privilegeboek, bl. 82^) (45) niet van de schepenen, maar van de gczwoorncn afhangt, en de bewaring der stadssleutcls is even gocd aan hcn aïs aan meier en scliepenen toevertrouwd. Maar die loestand was slechts kort- stondig en het bewind bleef in Brabant gedurende gansch de XIll® en in de eersle jaren der XIV* eeuw uitsluiteb'jk aan leden der gesiachten. Dal deze ook bet volk met onwil, minachting en zelfs vijandschap bejegenden, mogen wij afleiden iiit de onistan- digbeid dat de geringe klassen bier insgelijks naar ontvoogding smacbtten. In bet kort, aloni waar wij de bbkken slaan in onze middeleeuwscbe samenleving, zicn wij eenen slrijd, bardnekkig volgcbouden met eenen moed, die alleen de overtuiging van cen edel doel te betracblen, kan inboezemen. Onze kronieken zijn weinig mededeelzaam omirent de langdurige, zoo dikwijls ber- vatte worstelingen onzcr middeleeuwscbe gemeenten — zeker- lijk een jammerlijk feit, daar de gang der gedacbten en der volks- geneigdbeden voor de nakoraelingen altijd leerrijk is; edocb, er zijn andere stemmen, die ons eenig liebt brengen in dien onver- getebjken kamp. Wij weten, dat niet alleen de ruwe vuist, de bijl en de piek der bandwerkers de groote zaak der volksontvoogding len dicnsle slonden; ook dicbters met belderen geest en groot- moedig bart zijn opgestaan als leermeeslers en bescbavers, en zij hebben, mogelijk zonder bet te weten, de menigte tôt verzet aangespoord, gelijk zij 6ns de reden van den volksopstand gemak- kelijk laten gissen. Jacob van Maerlant, \ooral Jan de Weert, van IJper, Hein van Aken, een Brusselaar, zelfs Jan van Boendale, een andere Brabander en verdediger van den adel, volgden de ricbting, welken de volksgecst aan de menscbbeid gaf. Wie niels van bet wanbestuur en de ondeugden der welbouders wist, leerde dat kennen uit hunne scbriften, terwijl zij, voor wie bet licbt was opgegaan, cr door in bunnen afkeer voor t onrecbt- vaardig bedrijf versterkt werden. 't Was inderdaad ergerendl Boendale immers spreekt van raadsmannen, die maar gedurig zorgen - « Om haers selfs xoinnen ende baten Ende chemeen orboer achterlaten. » (40) Jan de Weert rept in zijn Niwe doclrinael van bcstuurders, welke « ... bi nachte van gierichede Nuwe assisen ende scalke ocketten Op tfolc visiren ende insetten Op dat sire aj ghenieten moghen, » en van anderen, die 't goed der gemeente « a7i haer selves bâte legghen '. » Wie zal ontkennen dat dergelijke klachlen, gevoegd bij lietgeen raen zelf had ondervonden, niet machtig hebben bijgedragen om in Brabant en Vlaanderen den zegepraal der democratische leer- stelsels voor te bereiden? Als een loopend vuur breidde zich de begeerte naar ontvoog- ding onder de geringe klassen uit, vooral sedert den grooten dag van Woeringen (1288), loen de Brabantscbe handwerkers naast de edelen op het siagveld gestaan en ecne glansrijke zege bevoch- ten hadden. Het volk daeht : wanneer wij zulken grooten kamp grootendeels bekosligen met de vrucht van ons zweet en bezegelen met ons bloed, moet ons niet langer het recht ontzeid worden en zijn wij niet minder dan de schepenengeslachten. De gemoe- deren kwamen in gisting, de handen grepen naar de wapens. Een tweestrijd ter dood vangt aan tusschen de aristocratie en het volk. Veeltijds onderdrukt, telkens met nieuwen moed her- nomen, zal die strijd niet voor andcrhalve eeuvv ten einde zijn. Nogmaals komt het sein uit Vlaanderen. Te IJper betalen verscheidene schepenen, die de verschrikkelijke les, enkelejaren vroeger door de Cokerulle gegevcn , vergelen hadden, met hun leven de vernieuwing van al te verregaande knevelarijen. In BrabanI steekt weldra Anlwerpen de vlag des oproers op (150G), maar de nog niet ten strijdc toegeruste menigle is tegen * Zie nog Doendale 's Dispulacie tusschen den poorler en des ridders zone, in der Leken Spieghel (uilgave van D"" de Vries, III, 215). ( 47) de riddcrlijke macht niet besland en hare poging wordt in het blocd der voornaamste aanleiders gesmoord. Edoch, evenals het bloed der eerste christenc martelarcn als een zaad werd, dat nieuwe belijders deed opschieten, ook zoo verrezen na de eerst- gevallene gcmeentehelden weldra nieuwe kampers. Sncl breidt de bcweging zich iiit; elke groote gemeente onlwaakt; overal doet zich het sociale vraagsluk voor. Het volk staat op tegen de onrechtvaardige bestuurders en dreigt (zegt Froissart) « toute gentillesse et noblesse » uit te wisschen. Ja, de menigte is woedend, ruw, weleens onmenschelijk — maar werd zij beter behandeld door de « vaders der gemeente » ? Leuven en 's-Herto- genbosch volgen het voorbeeld der stad Anlwerpen, doch dâar kwam het tusschen de partijen tôt eene overeenkomst. In 't kort, werden er hier en daar enkele voordeelcn behaald, hertog Jan II koos partij voor de geslachten en voerde dezer alleenheersching opnicuw in, op zijn stcrfbed de geringe vergoeding gevende, gekcnd onder den naam van « Kortembergsche wet » (1512) *. Onderwijl was 't er tamelijk erg toegegaan le Brussel, alwaar in 1506 geplunderd, brandgesticht en gemoord werd; raaar te Mcchelen verkrccg het volk zijnen zin zonder slag of sloot. In deze stad was ten jare 1501 door de beide heeren,den hertog van Brabant en den voogd van Mcchelen, bepaald dat de stadsraad (vier dekens en acht gczwoornen) door de schcpenen zou benoemd worden; doch het jaar nadien verlecndcn de heeren aan de gcmeenle het rccht, dien rand le laten kiezen door twee Icden van elke ncring (te zamen twaalf), zoodat, met de schcpenen, voortaan de handwerkers de stcdelijke bclangen zouden hclpen waarnemcn 2. — Hiermede niet tevreden, staan de Mechelaren op * Door deze charter werd iiigesteld de Raad van Brabant, die om de drie wtken le Kortemberg vergaderde. Hij was samengesleld uit vier ridders, « die orborlecste ende die besle, die men vinden mach, ende die vroetsle », en uit drie goede lieden van Leuven, drie van Brussel, éeu van Anlwerpen, éen van 's-Herlogenbosch, éen van Tienen en éen van Leeuw. Trgen de beslissingen van dezen raad vermocht de vorst niels. ' J. David, Geschiedenis van Mechelen, 83. (48) tegen hunneri vorst, dooden dicns officier, maar bczwijken onder de herloglijke overmacht. Dertien jaren later, ook na cenen opstand tegen den vorst, werd de stadsraad samengesteld uit de Iwaalf schepenen, Iwee meesters met zeven gezwoornen van 't wolam- bacht en vier gezwoornen van elke andere ncring. — Hier, gelijk racn ziel, had de liooge stand voor de macht der handwerkers geplooid, had het volkzijne plaats op het raadhuis. Liiik bleef in de groole volksbewegîng niet ten achter. Jn dcze slad vinden wij, met het begin der Xlll^ eeuw, zes groole wijken {vinâves ^) bewoond door twee standen : de rijke kooplieden en de nederige arbeiders. Ook hier deden de meesters de minvermo- genden allerlei verdrukkingen en afpersingen onderstaan, totdat omirent de helft der XIII^ eeuw een hcflige strijd tusschen de twee partijen oprees. Hendrik van Gelder, verkorcn bisschop van Luik, zocht uit dien toestand zijn voordeel te trekken, ricp de schepenen bij zich, verweet hun dat zij de belangen der gemeente verwaarloosden en verklaarde voortaan zelf het gerecht te zullen oefenen... De gemeente nochtans had met zulk plan volstrekt geenen vrede en er ontstond eeneberoerle tusschen de aanhangers van het magistraat en die des verkorenen. Tusschen beide ver- scheen nu Hendrik van Dinant, die zich van den adcl afscheidde, waertoe hij behoorde, om zich om het hoofd des volks te slcllen, Ongelukkig liep de kamp slccht af en bleef de prijs voor de moedige poging achter : Hendrik van Dinant mocst zijn leven in ballingschap gaan eindigen. In de andere Belgische gewesten : Ilenegouw, Namen en Luxemburg, was de fcodalilcit le diep gcworteld om zoo vroeg de aanzienlijke geslachten het onderspit te kunnen docn delven. Toch zijn er uitzonderingen : Valensijn, Doornik 2 onder andere, * Bepaaidelijk de wijken Markt, Neuvice (later Souverain-Pont) Féronstrée, 'l Eiland; St-Servaas en Over-Maas. (Hemricolrt, Miroir des nobles de Hes- baye, chap. XVIIl, 209.) - SuRius (^^7a S'" Macarii, cap. VII) verzekerl dat de Doornikers, hoewel (49 ) genoten reeds vroeg de vruchten der nieuwe bcgrippen. Overigens waren in die gewesten de omstandiglieden niet zoo gunstig aan de volkszaak als in 't noorderdeel van België omdat mcn er die groote volksmassas niet aantrof, noch die groote handel-of werk- steden, wier burgers in hunne rijkdomracn, getal en bedrijviglieid het gevoel hunner macht, en in dat gevoel de zucht naar ecn \erhe\ener, waardiger en vrijer leven schepten *. Edoch de groote beweging in Brabant, Vlaanderen en Luik hardnekkig voortgezet, zou niet nalaten vrucbten te werpen tôt in de verste sireken des lands en het recht, de vrijheid en de stoffeiijke grootbeid des volks hooger en hooger voeren. Geen slag werd geleverd of de wcer- klank werd overal vernomen en de booge stand verloor gedurig zoo niet alom een deel van zijn vermogen en invloed, ten niinste een deel van zijne Irotscbheid en aanzien. De vorsten kunnen niet langer onverscbillig blijven aan het lot der menigte. Degraaf van Henegouw, in ^502 een nieuw règlement uitvaardigende, moet er uitdrukkelijk in beloven dat in 't geval de gemeente over hare scbepenen zou klagen, hij de grieven zal weren ten einde armen en rijken, volgens hunnen staat, te laten in vrede leven ^. Ja, met den werkersstand is er weldra voorgoed te rekenen en Gent en Luik slagen zoo wel in bunne pogingen, dat in den stadsraad, nadien ook in de scbepenenkamer, alleen die leden des booge n stands worden aanvaard, welke deel maken van de neringen. 't Is die groote omwenteling, welke ecn Franscb dicbter der mid- deleeuwen in weinige, maar beteekenisvoUe woorden bescbrijft. meer bevoorrechi dan de bewoners der andere steden, zeer licht iu opstand kwamen : « Ea urbs et divitiis et civibus abundat, sed populus est levis et pronus in tumultus ». ^ P.-J. VVouTERs, De Oude Vlaamsche gemeenten. * « Et aueec tout ce quedesseure est dit nous avons enconnent et sommes appeliet que se li communs estoit presses par mauvais usage et contre raison des eschievins ou jusliche ou daulre gent qui aueec le aywe dou conseil dou commun serment, nous les attemprenons et m^etterons remède convenable parquoy li communs vivera et pora vivre en pais li pouvres et li riches chas- cuns en sen estât... » (Charter in 't archief des Noorder-departemonts te Rijsel.) Tome XXXIII. 4 ( 50 ) De Vlamingen (zegt hij) werden alsdan zelven heeren van hun land, de kleinste gelijk de grootste : « Si ni et la roy ne justice » Dedens Flandres ne seingnorie, » Si en furent Flamenc seingnor » Le petit comme le greingnor *. » Laten wij zien hoe dit gekomen is. Was de Iweede helft der XIII® eeuw gunstig geweest aan de volkszaak, de XIV^ zou de gemeenten zien klimmen tôt het top- punt hunner macht en sterkte. Wij hoeven hier de geschiedenis niet te herhalen van die waarlijk reusachtige kampen, welke uit de zucht des volks, om zijne plaats in 't bestuur te verkrijgen, zijn ontstaan. Evenals de overwinning te Woeringen, in Brabant, het sein was tôt den roep naar meerdere volksmacht, evenzoo galmde op den heugh'jken dag van Groeninge een fiere vrijheids- kreet, die niet alleen in Vlaanderen en de aanpalende geweslen, maar zelfs verre in Europa weerklank vond en voor velen het uur der ontvoogding bespoedigde. Jean d'Outremeuse betreurt het, dat Adolf vaii der Mark in den aanvang der XIV® eeuw het groote bloed der natie deed overvloeien in de ambachten en aldus langzamerhand de eer der ridderschap verdwijnen moest. Het uitgestrekt vermogen der edelen verzwakt inderdaad, dat der neringen komt op : « Or poieis chi entendre, je le donne assentir, » Cornent li Ligois pueple se prist a engrandir, » Et ont fralerniteit et si volt consentir » Li evesque de Liège, leur peirdent sans mentir » Les nobles la puissanche que seulent obtenir -. » Toen genoemde bisschop overlcden was beproefde de adel om de verlorene macht terug te winnen, maar in den vrede, die op de botsing tusschen de geslachten en de beenhouwers ontstond, ^ GODEFROID DE PARIS, V. 437. * Jean d'Oltremeuse, La Geste de Liège, v. 7228-7232. ( 51 ) kreeg het volk toch weer eenig gezag meer : voortaan zou een dcr burgcmeestcrs uit de burgerklas gekozen en 't volk geraad- pleegd worden voor aile giflen , de militielichtingen en nieuwc belastingen. Ongelukkig vergat de eersle burgenieester der neringen, na vier jaren achlereen door de neringen aan bet boofd der gemeente gesteld te zijn, zijne afkomst en den wil des volks... Naar den adeldom slekende, zocbt bij de vriendschap der groolen en ver- wekte alzoo eenen nieuwen strijd tusseben de beide standen, welke in ^512 eindigde met le Mal Si.- Martin. Ditmaal kreeg de Luikscbe ridderscbap eenen zoo gediicbten slag, dat zij er nooit meer van opstond. Het groote pleit was beslecht : voortaan zou niemand nog lid worden van den gemeentelijken raad wannecr bij niet tôt de neringen beboorde. Maar bet volk van Luik wilde meer : eerzucbt leidt zoo licbi tôt beerscbziicbt ! Eenige jaren na le Mal St.-Martin vernieuwde eon anderc burgemeester, Pierre Andricas, de poging van Hendrik van Dinant. Zijne welsprekendbeid sleepte de menigte mede tôt eenen opstand tegen degeestelijkbeid, maar de vrede van Wibogne bracht weinig bâte bij. De bloedige worstelingen bouden voor eenigen tijd op. Tocb blijft bet volk niet werkeloos, men smcedi eene samenzvvering met bet doel om den meier en de veertien scbepenen van kant te stellen. Een andere Andricas ricbt de ver- bondenen in, maar verraden, dringt de vrede van Vottem of Jeneffe de werkersklasse weer eene halve eeuw acbteruit. Nu luidt de wct : de stadsraad zal deels uit de edelen, deels uit de rijke poor- ters der voornaamsle vinâves gevormd worden. Wenden wij nu de oogen weer naar Brabant, wij zien er de geslacbten te Brussel geene rekening bouden van de teekenen des tijds, van den klaar uitgedrukten wil der menigte. Voortdurend tracbten zij de privilèges der burgers te besnoeien om de hunne te vermeerderen, tôt zoo verre, dan Jan III na eenen « twist ende discorden » die gewcest was tusseben de « geboortege lieden van den seven geslacbten van Brussel ende die gemeinte, » en waarbij (volgcns 't zeggen van den vorst) de gemeente « quaedl- (52) heit ondaedt ende onredene dede ende besegde » tegen hem en de geslachten, bepaald werd dat « nemraermeer voertane in Brussel commoingnie wesen en sal, » met andere woorden : dat de neringen geene algemeene vergaderingen meer houden moeh- ten. Nog wisten de geslachten in 1315 van Jan 111 eene charter te bckomen, de beloften inhoudendo in hunnen vorigen luister te herstellen « allcn den genen, die den seven geslachten ende tôt hcn behooren, ende haren oire weder te bringen ende te settenen in den point ende in den staten dacr sy, ende hare voirder bi ons, ende onse voirdere hier voormaels in waeren ende hebbcn geweest....» Voorts bepaaide dchertog dat, bijaldien de schepcnen in icts niochten beleedigd worden,hij dit zou beschouwen als aan hem zelven gedaan en dat, wat zij kwalijk zouden doen als sche- pcnen, niet zou misdaan zijn tegen hem en niemand hen uil dien hoofde zou mogen kastijden K Heeft nien geene redenen om onthutst te zijn wanneer men dergelijke verklaringen leest, in eene stad, die duizenden en dui- zcnden neringmannen in haren schoot bevatte, en na de vêle en lieldhaftigc pogingen, welke reeds in Brabant waren aangewend om allen standen gelijk recht te verzekeren? Maar hoe vast en sterk de Brusseische schepenen in den stoel zaten, het volk gaf den kamp niet op en men voorzag aldra eene nicuwe botsing. De adellijke wethouders lieten zich niet verrassen, maar wisten in Juni 1318 den vorst eene charter te doen beze- gelen, waarbij den neringen bevolen werd de wapens, korts te voren ten gelieve van den herlog met eere gehanteerd, af te leggen 2. Dezc ordonnantie hadden de geslachten niet kunnen verkrij- gen zondcr de medewerking eeniger burgers, die gezag in de ambachten hadden, maar wier volksliefde niet bcstand was tegen de aanbicding van geschenken en kleine bedieningen... Het volk verkropte zijne gramschap tegen de ongetrouwen en de toestand blcef tusschcn hem en de overheid gedurende verscheidene jaren ' Luyster van Bi'abanl, 65. » Idem, 85. ( 33 ) zeer gespannen. Er kwam cenige verzachling in Januari 1325, wanneer de sfhepencn bewerkten dat zij « met rade dcr geboer- tiger liede » van Brussel mochten « te hen nemen... ane hen trecken... ende kiesen... altois alsse si willen, aile die gène uten ambachten... die hen nultelec ende orboilcc » zoudcn sehijnen *. Deze tocgeving aan den volksgcest was cvenvvel niet rechlzin- nig. De edelen, verre van het volk bij zich te roepen in de wet- en raadzaal, versterkten zich aan het bewind, buiten de gemeente naar middelen zoekende om hunne macht tegen overrompeling vanwege de neringen te beschutten. Drie jaren na het afkondigen van hoogergemelde bepaling zien wij de schepenen van Brussel, Leuven en Anlwcrpen cen ondcrling verbond sluiten, waarin zij verklaren « dat het openbaerlijck, kennelijck ende van grooten noode was dat zij zich getrouweh'jck ende geslrengiglijck in gens- ten, minnen ende vrintschappen bij een hielden, in bewaernisse ende eeren der heerlijckheit »huns « licfs gcnadigs ende geduchts hccren Ishertoghen van Brabandt, ende in behoudenisse dcr rech- tcn,privilegien,costuymen, usagien ende heerbringen» van hunne « drijen sledcn, mits merckelijcken ende nolabelen reden daertoe dienende 2... » Niet niinder gespannen dan te Brussel waren de betrekkingen tusschen de bestuurders en de besluurden van Leuven. Nadat len jare 1506 aldaar den neringen verboden was wapens te bezit- ten en vergaderingen te houden, welke niet door den meier, de schepenen en afgevaardigden zouden bijgewoond zijn, kwamen verschillige opioopen der gemeente getuigen dat zij de overheer- sching der geslachten niet als eene weldaad en zegen beschouwde. Maar 00k hier had de volkspartij weinig baie bij haar verzet, en in 1340 werden een aanlal wevers, opgestaan met het doel ora de privilèges der edelen te kortwieken, deels vermoord, dcels in ballingschap gezonden ^. Twintig jaren nadien kwam Pieter Cou- tereel, hoewel zelf van adellijken bloede, het volk tegen de afper- • Luyster van Brabant, 87. « Idem, m. 3 DivoEus, Reriim Lovaniensium, 117. — De Nélis, Analecta belgica dipL, 103. (S4) singen der groolen beschermen. Eene schijnbaar nietige omstan- digheid begunstigde zijn ontwerp. Als meier der stad met de schepenen in gcschil, ging hij dezer gedrag, en in 't algemeen dat der patrieiërs, bij den hertog aanklagen, en vond ondersteuning bij eenen van 's vorsten raadsmannen. Te Leuven teruggekeerd, traden de geslachten in onderhandeling met het volk, dat zich meester raaakte van het schepenenhuis, de privilegebrieven der patriciens verscheurde en deze in hechtenis nara. Coutereel raeende het rechtzinnig. Vereerd met het vertrouwen van den hertog, gehefd door het volk, kon hij inderdaad gcen persoonh'jk voordcel in 't oog hebben.De maatregelen, welke hij, nu meester van den toestand, nam, pleiten overigens ten zeersle voor de eerlijkheid zijner bedoehngen. Hij stelde het gezag niet uitsluitelijk in handen des volks, wel wetende dat het daartoe niet was opgeleid en dat de overheersching eener parlij noodlot- tige gevolgen hebben moest. Hij zoclit een tegenvvicht in de ge- slachten en gaf den edelen (namelijk denzulken, die den neringen niet ongunslig waren), vier plaatsen in het schependom en drie aan het volk Voorts stelde hij den stadsraad samen uit beidc partijen, ieder voor een gelijk getal, en liet elke van deze eenen commoengemeester kiezen. De geslachten, gewoon aan de voile, uitsluitelijke meesterschap, naraen de hervorming niet aan en wisten Wenceslaus te over- halen om Leuven door de maclit van wapenen te bedwingen. Coutereel en het volk moeslen om vergiffenis bidden, doch de hertog hield het bij die enkele vernedering en nam zelfs de gele- genheid waar om de alraacht der schepenen te fnuiken : de eisch des volks werd ingewilligd, Coutereel's bestuurlijke inrichting werd behouden *. Konden de edelen, korts nadien, door list en sluwheid het voordcel naar hunne zijde doen keeren, dit geschiedde wecral * Er bleven vier schepenen uit de geslachten, drie uit de neringen, elf gezwoornen van beide kanten. In geval van gelijkheid van slemmen moeslen de priors der Dominikanen en der Augustijnen, met den gardiaan der Min- derbroeders, de quaeslie oplossen. 't Schijnt evenwel dat deze nieuvve magistraten nooil daarvoor geroepen zijn. ( 5S ) niet zonder dat eenc andere grief van het volk werd te niet gedaan. Men had namelijk de schepenen beticht van verspilling, zelfs van vervreemding der gemeentepenningen, en voortaan zou- den zij ieder jaar den hertog rekening doen van hun bestuur. Maar nog was het volk een speelbal in de handen der raachti- gen en zag het zich onophoudelijk geslingerd tusschen voldoe- niiig en teleurstelling. In 1575 herriep Wenceslaus zijne keure van 4361 en gaf den Leuvenschen geslachten de alleenheersching terug. Vijf jaren nadien nochtans was de mate der beproeving vol. Moegetergd, door radeloosheid gedreven, liepen de neringen naar 't schepenenhuis, wierpen de aldaar verscholen edelen uit de vensters op de pieken der op de raarkt staande gilden en ver- kreeg eindelijk de gelijkheid der standen vôor het bestuur. Even wisselend was het lot in de andere Brabantsche steden. Wanneer, te midden der XIV" eeuw, de Brusselaren hunnen her- tog met trouwe en moed hadden ter zijde gestaan in den oorlog tegen Lodewijk van Maie, verleende hij zijnen onderdanen der hoofdstad, onder andere privilèges, het recht om zelven hunne burgemeesters en tien raadsheeren te kiezen en door bemidde- ling van gezwoornen of dekens in 't gemeentebestuur tusschen te komen. Ongelukkig hield deze nieuwe inrichting maar zes maan- den — anderen beweren twee jaren — stand, waarna het volk weer zoo ver was als te voren. Eene dergelijke teleurstelling ondervond men te Antwerpen. Daar bekrachligden Joanna en Wenceslaus in 1356 het uitsluite- lijke recht der patriciërs-familiën niet alleen voor het schepen- dom, maar ook voor den stadsraad. Bemoedigender was het in Vlaanderen, waar reeds in de eerste jaren der XIV^ eeuw de invloed der neringen op het bestuur zichtbaar is. Te Cent hadden zij toen zelfs de twee derden der plaatsen in het schependom verworven, voornamelijk de wevers, die bijzonder talrijk waren uithoofde der bij hen aangeslotene ambachten : « at plebei postea quœstu insolentes obtinuere ut » illi viginti sex scabini (honesti idoneique) ut distincti (in curio- » nés et partitiones,ex tribus hominumgeneribus per illos octo(?) (56) » Apolectos desumcrentur; civiura pula de suis reditibiis viven- » tium, officium sive qiiœstus, et textoriim *. » De plaats van eersten schepene dcr keure, totdan toe aan een kicin getal familiën gegeven, komt nu in 't bezit van andere, minder bekend dan Masch, BorJuut, van der Couteren, van Vaer- newijck, van den Pitle, Damman, van der Ameede, Rijnvisch, Wenemaer enz., waarvan de raeesten herhaaîdelijk tôt de hooge bediening waren geroepengeweest. In 1358 vinden wij ten hoofde der schepenenlijst Jan Speliacrt, in 4540 Jan van der Vloed, beide behoorende tôt geslachten welke in de geschicdenis der stad geen ander spoor schijnen achtergelaten le hebben. Zelfs schijnen de Gentsche neringen toen de drie eenige politieke korp- sen geweest te zijn met uitsiuiting van den begoeden stand, die, wil hij nog iets in de gemcenle zijn, zich bij de neringen zal hoe- ven aan te sluiten^. Als afzonderlijk korps met eigene staalkun- dige rechten wordt de nuttelooze poorterij niet meer geteld ^. Was dit een werk van den « Wijzen man van Gent? » Men weet het niet zekcr, doch veel gewaagd is het nief, te onderstel- len dat het génie van Jacob van Artevelde aan die gewichtige her- vorming niet vrecmd is gebleven. Zoozeer beantwoordde de nieuwigheid aan het algemeene ver- langen, dat er geene wijziging kwam toen Jacob van Artevelde van het staatkundig tooneel vcrdween; de invloed dcr neringen bleef zoo groot en onbelwist, dat de wevers in 1359 een onderzoek bevolen ovcr het beheer der stad Gent sedert Artevelde's dood *. * Marchantius, le boek. — Zie hieromtrent Gornelissen, Notice sur les Chambres de rhétorique, 43, en verder in deze verhandeling. * Zie Van der Kindere, Le siècle des Van Arteve Ide, 166 en volg. — N. de Pauw, Conspiration, XXXII. 5 De deken der poorters verschijnt nog slechts enkele malen in de stads- rekeningen van Gent na 1348.— Zie Van der Kindere, voormeld werk. * « Item was gheordinert dat van den goeden lieden van der wet en vao den goeden lieden ulen neringhen sitten souden up scepenen huus, omme te boorne ende te versiene de boucke van den rekeninghen van Heynrix Grut's scependomme, dat was int jaer 1348, en alsoe voerl de scependommen naer volghende tôle int jaer 1358. » [Stadsrekening van Gent, 1539, XLVIII.— Aangehaaid door Van der Kindere, Le Siècle des Van Artevelde, 171.) (37) Ook te Luik is voortgang dcr deraocratischc denkbeelden. De sarnenstelling van den raad wordt er in 1343 gewijzigd door de Lettre de St.-Jacques, waarbij aan ieder ambacht vergund wordt twee gezvvoornen te kiezen, de edelen cen gelijk getal.Te vcrgeefs wil de adel den volksstroora, welke hem vooitstuwt,legenhoudcn ; in 1384 is de bcnocming der beide burgemeesters aan de ambach- ten alk'en — en ook hier zijn de edelen genoodzaakt de hand uit te sleken tôt den werker en zieh bij de eene of andere nering aan te sluilen, \sillen zij nog iels in de geraeente te zeggen hebben. Alzoo bereikten in de XIV^ en in de eersîe jaren der XV*' eeuw onze groote gemeenten het toppunt van macht. Zij hingen, zegt een geleerde, van het vorstelijk vcrmogen maar af door eenen band gelijk die der vasaalschap, en de vorst kwam in de gemcen- tezaken niet lusschen tenzij door baijuw, schout of mcicr; door de benoeming der schepenen uit eene lijst van kandidaten, welke op vêle plaatsen door de vertegenwoordigers des volks waren voorgesteld, en door het jaarlijksch nazicht der rekeningen. Hoc- wel er nog geene gelijkheid van standen is, ncemt iedere klas van het volk deel in de stadszaken; het gezag is verdeeld door de instelling der raden, paisierders, gezwoornen, vinders, meest uit de neringen gekozen '. Een feit nochtans verdient opmerking; hoe mcer degemeente klimt in raaeht en sterkle en haar vermogen uilbreidt — hoe verder ook de vorst het zijne zoekt te voeren. Hij volgt haar, als 't ware, op de hielen, gereed om ieder deel van de werking en bevoegdheid aïs aan eenen geduchtcn vijand te betwisten. Wij zien dit onder andere te Gent, waar, weinige jaren voor de opkomst van Jacob van Artevelde, een geschil was ontstaan tus- schen de schepenen en den graaf, endeze in de opsomming zijncr grieven niet min dan achltien punten aanhaait, in welke de wet- houders hun recht zouden hebben te buiten gegaan 2. Twee jaren later vergde de hoogbaljuw van Gent, namens den * PouLLET, Louis Pynnock, 374. * Mémoires baillies à ceux de Gand le XXFWjour d'octobre an XXXI II. Oorkonde in 't Rijksarchief te Weenen en geresumeerd door Kervyn van Let- TEiNHOvE in zijne brochuur : Jacques d' Artevelde, 2« édition, 29-50. ( 38 ) vorst, dat de schepenen hem de rekening van huri bestuur zouden overIeggcn,gelijkGwijde van Dampierre op 'teinde derXni''eeuw had geëischt. Maarde sehepenen,pastwee dagen te voren gekozen, gaven lot antwoord dat men sedert onheiiglijken tijd de stadsre- kening niet aan 's graven gevolmachtigden had onderworpen; dat de Gentenaren krachtens hunne privilèges daartoe niet verphcht waren en zij ook niet buiten die privilèges zouden gaan *. Het geschil werd op het einde van October 4335 door den bis- schop van Doornik vereffend, echter niet ter gunste van de sche- penen, aangezien hun onder andcre werd bevolen « lestât de la ville » aan den graaf mede te deelen; slechts in éen punt (aan- gaande het heffen der belastingen) kregen de wethouders gelijk, maar ook — 't was in 't voordeel der vorstelijke schatkist. 't Is eerst in de XV eeuw dat de Brusseische geslachten hunne groote voorrechten verliezen, die door rechten voor de neringen vervangen worden. Deze duiden nu, ofschoon maar in derden graad, de kandidaten aan voor het schependom, en sedert H"21 eenen der twee burgemeesters. Bovendien bekomen zij acht ver- legenwoordigers in de magistratuur (zes raden en twee ontvan- gers) zoodat het bestuur der gemeente samengesteld is uit tien leden der geslachten en negen der neringen. Dezelfde elementen worden toegevoegd aan den Wijden Raad, lerwijl het derde lid der siadsregeering wordt gevormd uit de gezwoornen der natiën en de honderdmannen. Deze hervorming, * « Novi scabini dictae villee G:indensis audilis et intelleclis petitionibus eorumdem, trahentes se ad parlem et prohabita delibeialione super hoc dili- genti, diclis domino Marlino, Oltolino et ballivo, commissariis a dicto domino comité ad dictos scabinos dictœ villae Gandensis sic missis, responderunt quod a tempore quo non est memoria, nunquam visum fuit quod villa Gandensis seu officialis ipsius darent copiam comparalionis seu rationis dictae villae factam per eosdem, aliqulbus missis per dominum comitem praelibatum, aut ipsi comili aut prœdecessoribus ejus, uec in privilegiis eorum continetur quod ipsi debeant, et ideo non intendebant ispis dare , nec super praemissis novum aliquod inchoare. Acta fuerunt haec apud Gandavum in dicta halla hora nonae vel circiter. » {Notariëele acte vanJan Oedaert, gedagteekend 17 Aug. 135S. Rijksarchief te Brussel. — Kervyn van Lettenhove, voormeld schrift, 31.) ( 59 ) gansch in democratischen zin, kreeg omirent dienzelfden tijd, nagenoeg in gclijke mate, toepassing te Antwerpcn, Maastricht en Doornik. Terwijl dit ailes ten onzent plaats greep — streving naar recht en gelijkheid, kamp en zegepraal — zien wij verscheidene der ons omringende landen nog gedeeltelijk beroofd van een vast, wettig ingericht rechterskorps. Nog in de XIV' eeuw (zegt H. van Berkel) zijn in Holland de schependommen niet algemeen, en oordeelt er nog de gansche gemeente, zooals bij de Franken placht te geschieden.Daar, waar geene schepencn zijn, gebiedt de schout zijne « drie mannen, » welke hij noodig heeft om te oordeelen, en wcl de eerstede beste... Had graaf Foris V in 4291, bij algemeene charter, het schependom in geheel Kennemerland ingevoerd, en vond men in Zeeland — vermoedelijk dank aan de nabuurschap van Vlaanderen — de schepenenbank, in Holland bleef iedcr lid der gemeente het recht behouden om zijn woord in de vierschaar mee te spreken. Men noemde dit : rechts-oï hof'versterking, en de charter van Kuilen- berg ^ schrijft cène boete voor van 3 pond, indien iemand schout en schepenen in 't gerecht niet sterken wil 2. Dit gebruik bestond zoowel bij groote als bij klcine vierscharen, op verscheidene plaatsen zelfs nog in 't midden der XVI* eeuw ^. En al was er in » Van MiERis, Groot Charterboek, II, 200. » H. Van Berkel, Een Hollandsch dorp in. de X!V^ eeuw. Dezelfde schrijver leert ons dat er in Kennemerland zelfs te midden der XIV"' eeuw eene belooning was toegezegd aan degenen, die vijf maal in de vier jaren den schout hielpen recht doen, lerwijl er ook straflfe was voor ieder, die de gevraagde hulp niet verleende. ^ Ten bewijze de charter van 2 December 1559, verleend door Philip III, graaf van Holland, en waarin men leest : « Wij hebben onlfangen d'oodmoedige supplicalie van onsen wel beminden Willem van Paleynsteyn, baliuw van Rhijnlant, inhoudende hoe dat sijn voor- saeten, baliuwen van Rhijnlanl,gewoonlijck sijn geweest haere vierschaere te spannen ende te houden met wel geboren mannetf, sonder dat er eenig geli- miteert gelai van mannen daer loe gedestineerl ofte geordineert is geweest; sulcx dat elck van partijen altijt geoorloft is geweest van soo vêle mannen op haer daegen van reghten te brengen als hun lieden goed docIUen. » ( 60) Zeeland ook eene schepencnbank, « een vast gelai van hoofdsche- » penen » ;zegt Van Berkel), « de welgeborenman behoudt daar » zijn oorspronkelijk, onvcrvrecmdbaar recht : « ab ipsis scabinis » et pagcnsibus loci judicatum. » Dit, evenwcl, geldt maar het platteland, want in de stedcn hecft het Zeeuwsche volk cr ook zijn recht van spreken in devierschaar verloren en stond het onder dat opzicht achler de bcwoncrs der mindcre plaatsen, waar de rechten der menigle niet ten voordeele van enkelen verbeurd waren. Maar daarentegen moet ook gezegd zijn dat in menige gemeente de wet- houders onmiddcllijk door het volk, meer bepaald door en iiit de buren, gekozen wcrden, gelijk genoegzaam blijkt uit de charters van Kennemcrland (132-2), Slavoren (1292) en Texel (1367)*. Ook aizoo te Medcmblik (1546), welker keiire bepaalt : « Wij hebben » hem {Imn) gegeven dat de buercn uit elcke ambacht schepenen » kiesen sullen alst sede en gewoonte es ende plach te wesene ^. » In Frankrijk was men over 't algemcen nog verder. Hadden de noordelijke gewesten van dat rijk den invloed onderstaan van de aangrenzcnde graafschappen Vlaanderen en Henegouw,verder- op blcef men nog langen tijd van een schependom beroofd. Nog onder Lodewijk XIII moesten daar schepenencoUeges ingerichl worden a pour éviter la négligence et le retardement de plusieurs » affaires concernant le service (du roi), lesquelles ne pourraient » si promptement s'expédier dans une multitude difficile à convo- » quer, ni avec le secret requis en pareil cas, comme par un corps » particulier de consuls et de gouverneurs entièrement fidèles ^. » » Van MiERis, II, 599. — I, 545. — III, 215. ' /ûfem, II, 723. ^ Arrêt du Conseil de Juillet 1618. — A. Babeau, La Fille sous rancien régime, 105-106. — Zelfs in eene plaals van Fransch-Vlaanderen , le Robaais, werd ht't schependom maar den 1 October 1414 ingevoerd, krachlens eene charler van Jan van Burgondië (7* Reg. des chartes des comtes, 92, Noorder- departemeDt le Rijsel). — « Jusqu'alors il n'y avait à Roubaix que des juges colliers, laboureurs et simples gens qui avaient à juger loules les causes civiles. Un lel corps judiciaire devenant insuffisant et tout à fait au-dessous de sa mission, Jean, duc de Bourgogne, permit au seigneur de Roubaix de le remplacer par sept échevins. » (Th. Leuridan, Hisloire des institutions com- munales de la ville de Roubaix. Roubaix, 1863.) ( 61 ) — Overigens er blijkt uit eenen brief van den kansclier d'Agues- seau, gedagteekend van 9 November 1769, dat het recht van de gelijken der betichten om in de vicrscbaren of leenhoven tusschcn te koraen, in Artois maar bij arrest van 2 November 1710 werd afgeschaft. OndertLisschen werd de grootheid der Belgischc gemeenten door de vorsten voorldurend met leede oogen beschouwd, en dezc gingen voort, op de oogenblikken dat de omslandigheden hun gunstig schenen, eene schcndende hand te slaan aan onze vrije instellingen, om de maebt der schepenen en bijgevolg van hct volk te verminderen. Dit geschiedde vooral door de hertogen van Burgondië en wcl reeds door den eersten graaf van Vlaanderen uit die reeks, Philip den Stoute. Deze richtte in 1385 eenen raad van finantiën en van juslilie in, de Audientie geheeten, aldus de twee belangrijkste takken van het schepenenbestuur onderwer- pcnde aan een bestendig toezicht en den grondslag leggende van de centralisatie, die weldra de vrijheid en 't onafhankelijk bestaan der gemeenten te niet zuu docn. De Vlamingen, naijvei'ig op hunne privilèges, verzetteden zieh op krachtdadige wijze tegen de nieuwe instelling : Gent , Bruggc en IJper weigerden zich eraan te onderwerpen. Philip de Stoute, die den koning van Frankrijk de wet had gesteld , wist met de Vlamingen geenen weg en zijn opvolger Jan zonder Vrees geraakte weinig verder. 't Was Philip de Goede die , de politiek zijner voorzaten stipt volgende en deze nu cens met geslepen- hcid, dan met geweld doorzettende,den « Raad van Vlaanderen » bepaald vestigde, niettegenstaande de Gentenaren herhaaldelijk de zillingen poogden te beletten. Die raad werd, na eerst te Rijsel en daarna te Oudenaarde gezeteld te hebben, van laatstgenoemde stad naar Gcnt en opvolgendlijk naar Kortrijk, Dendermonde, IJper, eindelijk weer naar Gent verplaatst. De slag van Gaver, in 1455 door de Gentenaren verloren, be^sliste voorgoed over de macht en onafhankelijkheid der Vlaamsche gemeenten. Een tweede slag trof de hoofdstad van Vlaanderen in 1468, toen, na een oproer tegen den vorst, hun gulden privilège van ( 62 ) i 301 werd verbeurd. Wel is waar verkreeg de gemeente dit weer onder iMaria van Burgondië, in 1477, en bekwam zij tien jaren naderhand eenige nieuwe voorrechten — maar in dien tusschen- tijd ontstond er tegen de volksklas eene terugwerking, welke zelfs niet altijd in de wettclijkheid bleef. Een laatste straal van hoop schemerde in Vlaanderen gedurende de laatste jaren der XV*" eeuw. Gent, Brugge en IJper zagen met spijt en angst voor de toekomst hoe overal de regeeringen er op uit waren om « hoocheden, dominaciën, singulière baten ende » prouffijten (te) pracliseren; » hoe zij « vinden voetsele ende » middelen omrae andere, die gherne jn haerlieder dueghdelic » ende rechtverdich leven bliven ende persiveren... te beder- » vene ende te nieuten te bringhene, ter gheelder destructie, » desolacie ende ruine van der steden ende andere plaetsen... » Daarom staken de schepenen der drie genoenide genieenten de hoofden bijeen en slolen in 1482 een verbond namens het geheele land, in aanmerking nemende « de groote exactiën, tassementen » ende vêle andere diverssche quaetheden ende violenciën zo ï dat bij den dissimulaciën, faulten ende ghedooghen van den » regiciers oft emmere bij haerlieder flaumoedicheden ende cleen » besorghsaemhde voor tghemeen vole niet ronckende up tghe- » meen orboor, paix, rainne ende concordie te vredene, maer » elken te laten suppediterne ende jn dolinghen, keytivicheden, y> aernioeden ende miserien te houdene, altijts te haerlieder was- » domme ende particulière baten * » Dit verbond (zegt Gilliodts) raisschien de stoutmoedigste ver- klaring welke de niiddeleeuwen over de vrijheid en het recht der volken hebben afgelegd, bleek evenwel niet bestand te wezen tegen de arglistigheid en de macht der vorsten. Die fiere verkla- ring was, eilaas! geen triomfkreet, maar eenvoudig de zwanen- zang der vrijheid in 't zinkende Vlaanderen.... ïwee jaren te voren was te Antvverpen de kleine burgerij tôt het schependom opgeklommen terwijl de Vlaamsche en Brabant- * Oorkonde in 't archief der stad Brugge. — Gilliodts, Inventaire, VI, ann. 1482 (bl. 219). ( 63) sche gemeenten in verval geraakten. Bij hunrie blijde inkomst te dier stede hadden Maximiliaan en Maria van Burgondic moelen bewilligen, dat de helft der schepenen uit de ambachlcn zou ge- kozen worden. Dit was echter ook slechts een korlsbondige zege- praal; in 1486 geraakte bet bewind van Antvverpen weer geheel in handen der poorters, en zulks, verklaart de desbetrcfFendc charter van Philip den Scboone, met toestemming van de am- bachten.... Aan deze laatste bevestiging valt bet moeilijk, geloof te hechlen, tenzij men de verklaring had afgeperst.... bet zwaard op de keel. Karel V zette het werk der Burgondiërs onbezweken voort. Gent, tegen hem voor 't behoud harer rechtenen privilèges opge- slaan, ondervond eene waarlijk ongenadige bebandeling vanwege haren zoon, die den doodslag toebracbt aan de grootheid der be- roemde gemeente, maar in omstandigbeden, harer waardig : ora de stad der Artevelden ten onder te brengen moest bij de keur van Spanje's krijgers en de macht der Duitsche monarchie legen haar doen oprukkenî Wat Karel V deed tegen Gent, voerde bij ook uit tegen andere steden, met het doel hunne macht te knotten. Te Doornik, o. a., deed bij in 1521 bet collège der neringdekens te niet, met het eeuwenoude recht om door drie bonderd ingezetenen de wethou- ders te doen kiezen. Voortaan zou bij dat zelf wel doen door zijne commissarissen.... De voorvvendsels, welke Karel V bijeenzocht om den maatregel eenen schijn van noodzakelijheid te geven, verraden zijn voorgevoel dat het volk van Doornik hem dicn aanslag tegen het palladium hunner vrijbeid nooit zouden verge- ven hebben. De keizer beweerde namelijk dat bet kiesstelsel te Doornik « était de grande charge et dommageux aux bourgeois, » inzonderhcid aan de leden der neringen, die, eenmaal tôt proost, gezwoorne, meier of schepene gekozen, bun werk veronacht- zaamden en hunne familie zonder bestaanmiddelen lieten. De keizers (verklaarde de keizer verder) * en ^abusant dudit privilège, » selon lequel, à le sainement entendre, ils dévoient eslire les a plus notables, vertueux, saigcs, puissants, riches et expërimen- » tez bourgeois de la cité, pour estre de la loy, y avoient souvent (64) » et pour la plupart advancé et pourveu simples gens de ruestiers, » efà le fois, aux principaux offices de judicature dicelle cité, gens » non scachans lire ne escrire *.,. » — Waarom, indien er waarlijk misbruiken beslonden, deze niet door een wijs besluit onmogelijk gemaakt en 't recht des volks gaaf en ongeschondcn gelalen? Wij moeten het evenwel erkennen : 't waren de vorsten nicl alleen, die den minderen stand minachting en wantrouwen be- toonden. In het Vrije van Brugge, ten jare 1437 ingericht tôt kastelnij als evenwicht tegen de drie groote Vlaamschc gemeen- ten, was de terugvverking vooral opmcrkelijk. Dâar was nog veel overgebleven van het egoïsme, dat de eerste middeleeuwsche rechters kenmerkte; althans mcn ijverde er nog tôt uitsluiling der « particuliers gens mécanicques » en toi zuiveriiig van het schepenenkorps « pour la conservation des inveterez droix et possessions » der wethouders. Het collège van 't Vrije besluit den 23Juli 1511 zich te verzctten tegen de benoeming, tôt schepene, van Lodewijk Lemaire « omme dieswille dat hij de Vlaemsche » taie niet en can, ooc mede dat hij es ende ghezin heift een 1) ambachls man te Brugghe, apotecaris, stellcnde clisterien, ende » andre zaken docnde, den ambachte aengaende, dat vile ghe- » weercken ende officicn zijn ^... » Het collège van 't Vrije deed poi;ingcn bij de regeering om te verkrijgen dat het schependom aldaar uilsluitelijk zijn zou voor « mannen van eere, vrijlaelen, aldaer wonachtich, bekent ende ghegoedt ^ » en deze strekking bleef daar heerschen tôt de opheffîng des feodalen bcheers, hoe- wel in de XYll*" eeuw de kring, binnen welken de niagistraten van't Vrije te kiezen waren, moest verwijd worden... Dan was 't genoeg achllien gemeten land in eigendom te bezitten , maar de schepenen vroegen aan de regeering in 1620 dat die achttien gemeten minstens eene waarde zouden hebben van 1,800 gulden en dat de schepene die minstens drie jaren na zijne benoeming moest behouden. Daarom was de aristocralische zin in 't Vrije » Charter in 't archief der slad Doornik. 2 Doss. n"" 4276. Slaatsarchief te Brugge. s Ferie van 't Vrije, 1310-1515, 79 v. ( 65) niet gemindcrd, immeis nog in 1771 werd daar de adel gezegd te zijn « une des premières qualités requises pour se mettre sur les rangs '. » Het moet evenwel gezegd zijn : het volk was weleens de schuld der minachling, welke op hem drukte. Léo de Meyere, een Ant- werpsch dichter van de tweede lielft der XVP eeuw, steit ons de wethouders zijner stad voor als mannen van klein bezit, klei- nen raoed en klein begrip, en de ambachters sehijnen ook elders de beste wethouders niet geweest te zijn. Te Troyes bekloeg men zich in 4659 over het misbruik, dat men daar de stem gaf « aux r> personnes mécaniques et de basse condition, » dewijl (zegde men) « les gens de la lie du peuple se laissent corrompre par brigue » et par argent. » Dczelfde grieven hooren wij uit den mond der kooplieden van Troyes eene eeuw later. Toen verzekerden deze, van de handwerkers sprekende, « combien ils sont ordinaire- » ment peu propres à la conduite des affaires, incapables de les » discuter par eux-mêmes '. )» Ook was men in Frankrijk genood- zaakt den invloed van het meerdere getal te beperken. Te Sois- sons verbood men in 1750 werklieden te kiezen, die geen 40 pond betaalden aan belasting en hoofdgeld; het edict van 1766 ging nog verder door verschillige klassen van verkiesbaren te maken en door den afgevaardigdcn der neringen maar 't recht te geven een beperkt getal notabelen te kiezen. Onderwijl had de centralisalie in ons land rappe vorderingen gedaan, dank aan de onbestendigheid van het staatkundig behecr gedurende de Iwee laalste eeuwen, en ook aan de verzwakking der karakters, waardoor de noodlottige strekking paal noch perk werd gesteld. En tocli ging het onder dit opzicht beter dan in Frankrijk, waar een edict van Lodewijk XîV (^7 Augustus 167:2) het ofiTice instelde van meier en bijzitter voor elke stad en dorp. Deze ambtenaren hingen uitsluitelijk af van den vorst, wat het edict genoeg te beduiden geeft : « un nostre conseiller-maire de » la ville et communauté, » waardoor de^cmeenlen 't recht ver- » Doss. ir 5328. Siar.lsarchief te Brugge. ' Babeau, La Ville sous V ancien régime, 56. Tome XXXIH. l) ( 60 ) lorcn van zelvcn hiinnen mcier te kiczen. Wel is waar kon men tegen klinkendc penningen zich van 't ofïice vrij maken, maar dit gebeurde weinig, hetzij men aanvankelijk de grootlicid van het verlics niet besefte, betzij de schalkislcn iiitgeput waren. De toestand verergerde nog in 1706 toen Lodewijk XIV, geld noodig hebbende voor zijne oorlogen, bedoelde offices verkocht en alzoo den gemeenten vreeinde meesters gaf of altbans lieden, die alleen met geldeiijke belangcn aan 't bestuiir kwamen. Ook dat was niet bestendig : wilde de regcering de genegenbeid des volks terugwinncn, men vergunde hem weer bel kiesrecht, maar niet zoodra was de scbalkist ledig, of de ambten werden te gelde gemaakt. Zoo siikkelde men voort tôt het tijdstip der Omwcnte- iing, vvanneer de Franscbe steden schier niet mcer wisten wat onafbankelijkbeid was — enkele uilgezoïidrrd, die rijk en vrij- gevig genoeg waren gcweest om herbaaidelijk het recbt der be- noeming bunner magistraten met groote sommen af le koopen. Het voorbeeld van Frankrijk was noodloKig aan België. Ook hier schijnl de regeering lot doel gebad te bebben de gemeente- lijke instellingen ten profijle der scbalkist te exploilecren... Onder Karel VI vverd de magistratiiur van steden en kaslelnijen ondcr- worpen aan de betabng van cenen office-taks,gewoonbjk « konink- iijke ticnde » gebeeten. Bij ordonnantie van 9 Deccmber 17^7, onderteekend door Maria - Elizabetb, werd de taks vastgesteîd voor de magistraten van Gent, Oudenaarde, Dcndermonde, Aaist, Ooslende. Nieuwpoorl, Poperinge, Wervik , Meenen en Doornik, voor de steden en kaslelnijen van Kortrijk, Veiirne, Briigge en Waasten. Eene andere ordonnantie van 8 Juii 1728 bepaaldc de taksen voor Leuven, Brussel, Anlwerpen, Namen en Bergen; eene nieiiwe, kort nadien, voor Mecbelen, lerwijl bij verordening van 18 April 1764 een pand of engagbre werd ingesteld voor de scbepenen, aflosbaar door hunne opvoigers. De magistraten der Landen van VVaas en Dcndermonde, die van 1727 lot 1775 biinne plaals in pand liielden met uitsluiting van verderen last, werden in 1782 ook aan den offîcetaks onderworpen, ecbter niet de scbe- penen van Rocrmonde en der Luxemburgsclie steden, vermits ( ^''i ) die voor liet leven waren aangeslcld. Wie dâar in 'l schcpcndom kwam, betaalde den laks bij de ontvangst der aanslcliingsbiieven. De biirgemeesters en schepenen der stad Anlvverpen, bezit ncmcnde van hiin anibt, stortten in de gcmeentekas eene zooge- bectcn medianle oï fi nantie, bedragende voor den eersten biirge- meesler 600 lI., voor den tweeden 200 gl., voor iederen sclie- pene 80 gl. Ook Maria-Tberesia werkte de cenlralisalie in de band.'tSeliijnt nochtans dat de bemoeiing der regeering met louter gemeente- lijke zaken toen eeiiigszins noodig was geworden. De Jointe des administrations et des affaires de subsides, door genoemde vors- tin ten jare 1764 ingericht, was gelast met hct nazieht der reke- ningen, door de schepenen opgcmaakt. Dat dit werk inderdaad niet nutteloos was, wordt bewezen door bel gebrekkige even- wicht, dat er bestond tussclien de inkomsten en uilgaven van vêle plaatsen, die wel de schulden wislen opcen te hoopcn, maar niet te delgen, zelfs de jaarlijksche kroozen niet aan te zuiveren. Maar lioe niillig ook, bracbt de Jointe eencn barden shig toc aan t recbt der gemccnten : zij liandelde rccblstrceks met de regeering, zond eommissarisscn tôt de bcsluren van slcden en provinciën eiiz. De laatsle dagen en de opbefling van oiis aloud gcmeentelijk behcer zijn gekend. Bij biinnen eerslen inval iiclen de Franscben onze instellingen nagenoeg onaangeroerd, maar zij plaatslen er eene nieuwe nevens : de « vcr^adering der provisoire reprcsen- lanten van het souvrrcync volk, » eene dnbbele vertegenwoordi- ging dns. In 179'<- kreeg elke gemeente eene mnnicipaliteit, d'ic het voîgendc jaar bepaaid werd ingericbt en waardoor bct st-be- pendom als recbterlijk en besturend korps te niet werd gedaan. { es ) IIJ. Aard en EieToegclSicld vaii het @cliei»eiidoni : 1° Ilcehtsplegiug. — 8" Re.«itutir. — 3° Polîlie en krijgsweKeii — 4° «Oiider^ijs. — 5" I.iefdadigheid. — C Bezorging der opcnbare akteu. Mcn noenide hvX schepcndom doorgaans de wet, en de schepe- neii wetlwuders. Het gcbied slrekte zieli gewoonlijk iiit tôt zekc- icn afslaïul Imiten de beniuurde en omwalde stad, namelijk op het deel Iiclwelk aanvankclijkden naain droeg van bannum leiigœ, banni leuca (waarvan banlieue), \n de Vlaamschsprekende gevves- icn doorgaans de Vrijheid, U Vrije gclieelen. Het gansehe gebied duidde nien aan onder den naam van Schependom. De omvang vvas, men verslaal het hchteh'jk, niet overal cven gi'ool. Te Nanien bedroeg die écn uur, te beginncn van 't perron van St.-Reniigius, of honderd bunder in de lengle; later werd die grens nog uilgezet. Aan soniniige sieden werd ook lioogc reehlsinaeht gegeven o\e.r, gansch de kastelnij, van welke zij de hoofdj)laats waren, zooals aan Brugge, loi aan de inrichting van 't Vrije als zelfstandige kas- tehiij met eene eigenc wet. in 145G; aan Cent, de uilgestreklsle van aile, vcrmils lot in J540 haar rechlsgcbied zich uilstrckle over liel Land van Waas, de Vier Anibachlen, de dorpcn van (ien Oudenburg, de slcden Oudenaarde, Aalst, Dcndernionde, Gecraardsbergcn, Ninove en Kortrijk. De schej>encn van Nanun liadden scdcrt onheiiglijkcn tijd jurisdiclic over bot niccsle deci der geïiiccnten van dal graafschap ^, niaar zij geraaklen die kwijl in 4491, tocn aldaar eene nieuwe welgeving en een provinciale ^ Toi (lie jarisdictie behoorden niel : Védrin en Jambes. Aiidere plaatsen waren vvel onder besluurlijk opzichl afhankelijk van de sîad Namen, maar nln voor rochlcrlijke zaken, die toi bel gebied van bijzondere schependommen l)ehooiden, le weien van Neuve-Ville, St.-Aubin, Notre-Dame, Croisiers en Yocain, binnen of omslreeks Namen. (J. et A. Borginet, Cartuluire de la commune de IVamur. Introduction, cbap. V.) ( <•'> ) raad werd ingericlit '. De schepencn van Kortrijk oordeelden ook over misdaden en overtrcdiiigen, in de kastelnij aldaar ge- pleegd, welke niet min dan vier stcden en twee en zeventig gemeenten bcvatte 2. Natuurlijk kon de uitbreiding van rechtsmacht aan sommige steden maar vericcnd wordcn ten nadeele van 't reciit van andere, waardoor weleens wanorde en geschillen ontstonden. De vorsten, die zulke privilèges verleenden, raadpleegden daarbij niet het belang van justitie of bestiuir, maar van hen zelven, gelijk Lode- wijk van Crécy, die in 13^7 den sciiepenen van Ondenaarde 't voorrecht verleende « kennis » le nemen van al de overtre- dingen, welke hunne poorters jegens elkander buiten de stad zouden bcgaan, lioewel de seliepenen van Geeraardsbergen voor- zien waren van een privilège, lietwclk daarmede in strijd vvas ^. Het waren, in den regel, de macbtigsle gemeenlen — dezulke, van welke de vorst bet meeste voordeel mocht verbopen, die de belangrijkstc voorrccbten verkregen, terwijl daar, waar de vorsten hun gczag of de adel zijn privilège met kraelit hadden weten te handhaven, den scbepenen ofwel een niinder Liitgestrekt gebied* ofwel eene mindere bevoegdbeid gclalen was ^. Dit verscbil van recbtsvermogen en bevoegdbeid der gemeen- telijke wetbouders zidlen wij opmcrken voor ailes, wat met het beheer in bctrekking is; wij zullen zien dat niets daarin eenvor- mig was, niets een karakter van algemeenbeid aanbood, maar de gemeentelijke instellingen in een zelfde gewest, ja in eene zelfde kastelnij somlijds zeer van elkander verschilden. * Ann. du Cercle archéologique de Namur, VIII, 575. X, 432, 462. ' Ook in Frankrijk was dit op te merken. Het magislraat van Casu-es had rechtsmacht over twaalf gemeenten, dat van Cordes over dertig enz. ^ D'OUDEGHERST, II, 575. * Niet in ai de Nederlandsche gewesten werd het gerecht door de dorps- schepenen geoefend. In Drenthe, onder andere, beslond er geene bestendige vierschaar. Heerlijke gerechtshoven waren in Gdderen en Overijsel, zelfs nog in onze eeuw, veelvuldig. 5 PouLLET, Essai sur Vhisloire du droit criminel dans l'ancienne princi- pauté de Liège (Mém. de l'Académie, t, XXXVIII, in-4o). ( 70 ) Oorspronkclijk strektc de bcvoogdlioid der sclicj)ciien zich uit tôt aile criinineele en burgerlijke, 1er uitzondering van leenroe- rige en geestclijke zaken * ; zelfs onderscheidcne gevallen, laler door den vorst voorbchouden, konden aanvankelijk door de sclie- pencn geoordeeld worden. Edocli, in de gewesten waar de feoda- liteit bijzonder diej^e vvortelen gescliotcn en zicb buitengewoon oiitwikkeld bad, verkregen de scbcpenen maar laattijdig het liooge juslitieverniogen, gclijk te Bergen, waar Jacoba van Beieren den 17 November 14:28 aan de sebepenen, die lot dan toe enkel bevoegdbeid badden voor politie en besluur, ook bel recbtspre- ken toeslond^; en gelijk te Atb, waar de booge justitie werd uit- geoefend door den kasteiein of gouverneur, die in de kastelnij de drie jiislitiegraden bezat a jugeant de tous cas;» nocbtans kon men tegen zijne uitspraak in civiele zaken en « pour certaines causes privilégiées » bij 't souvereine hof van Bergen in beroep gaan. In de Belgiscbe gewesten waren dit nocbtans uitzonderin- gen^ en men achtte bet bier (gelijk een scbrijver voor Holland opnierkt) « de boofdzuil en de vaste grond van de vrijbeid, dat in zake van recbtspleging, zelfs in de ruwste tijden van onkunde, er geenc willekeurige niacbt van oordeclen of vonnissen mogte plaals bebben bij den graaf of bij zijne baljuwen en scbouten, of dat bij, di(; gedaagd wierd, denzelfdcn persoon tôt eigen aankla- ger en reclUer badde, maar dat bij kende en goedkeurde degenen, die over bem uitspraak docn moesten... De rechtbanken waren ' Geschillen lusscheii en over geeslelijke personen, aangaande hun eigen- dom of de door hen aangegane verbinleDissen, waren overgelaten aan den bisschop, nadien het geestelijk hof. De wereldlijlie rechler had daar nieis in le zien. Zôo was door de conciles beslist en hadden de wellen van Theodosius en Alarik, benevens de Merovingische edicten en capitulariën, aangenomen. Bij het geestelijk hof van Aniwerpen liad deschepenenbank hare afgevaar- digden, in de oude oorkonden Seyjid- of sindschepenen geheeten. Zij hadden lot lasl aan het geeslelijk hof dier slad jaarlijks zeven en Iwinlig koppels, plichlig aan overspel (wel min, maar niel nieer) aan le klagen. — Kiliaan geefi op : a sinde, seynde, velus, synodus. Seynd-schepen, sind-schepen, syn- » dicus, defensor juris public!, civium advocalus et defensor. » * Boussc, Hist. de la ville de Mons ancienns et moderne, 127-143. — Van Mieris, Groot CharUrboek, IV. (71 ) ZOO ingericlit, en der Franken en Gernîanen vrijhcid bracht mcde, dat een misdadiger altijd zijne evenknien of eigen reehters kendo en goedkeurde *. » Ondcr dat opziclit waren de Belgen in oneindig gunstigeren toestand dan liunne biiren van Frankrijk. Daar toch w as, over het algemeen, het rcolitsocfenen geblcven aan den vorst of den land- heer, zoodat weinige steden 't jiistitieverniogen haddcn verwor- ven en dan nog maar sedert de inslelling der schepenenbanken in de XV*^ eeuw -, terwijl een edict van 15G6 de burgerhjke jus- titie ontnani aan al de steden, welke daarvoor geene klinkende penningen ovei* hadden. Hierop maakten uitzondcring Fransch- Vlaanderen en Artois, benevens enkele steden van Burgondië, die schier aile de graden van 't gerecbt oefenden. Toch was, reeds op het einde der XIII'' eeuw, het justitiever- mogen der schepenen in de Belgische gevvesten beperkt door de vorsten, die in de keure der grootc steden een zeker getal ovcr- (redingen en misdaden — mecst van politieken aard en met be- trekking tothiinncn eigenen persoon, of tôt geestehjken en ker- ken — aanduidden onder de bcnaming van « voorbehoudene gevallen, » weiker kennis den scbepenenvierscharen ontnomen en aan de vorstelijke rechters loegeleid werd ^- Eigenh'jk was dit geene nieuwigheid, want reeds in de Frankiscbe capituL^riën vindt nien overlredingen bepaald, waarvan het oordeel aan de graven was overgelaten ^. Te Luik liad de grootmeier het recht om dieven, brandstich- ters en moordcnaars zonder vonnis te sîralTen ^. In de Brabant- sche gemeenten waren ook zckere misdrijven, ». te vonnisse nict * Kluit, Historié der HollandscJie Slaatsregering, IV, 159, * Eene der uitzonderingen was St.-Quentin. Aan tien meier en de schepenen dier stad werd ten jare 1356 door bet Parlement het oefeneu van de burger- hjke juslilie gehandhaafd. 5 Zie WiELAM, Aiitiquit., 104. — Warxkoemg, Flandr. Staats- und Rechts- geschichte, 111, 5o6. * Zieo.a. een Capitulariiim van Lodewijk den Goede, 813. •• Raikem, Discours, 1847, 15. ( 72 ) en staende » van de schepenen *. De keure van Briigge, van 1281 , behoudt den graaf van Vlaanderen voor « aile die misdaden, (lie sullen ghevallen bi naclite, » benevens al de personen, welke in stadsschependom « man doen doden jof minken ende pays of varde breken. » Bij de keure dcr stad Veurne waren den graaf van Vlaanderen voorbehouden : moord, brandstichting, schending der duinen en versterkte plaatsen, diefstai, roof en kerkbraak, maar in 1500 was er daar maar éene uilzondering gebleven, na- mclijk de misdaad van gekwetste majesteit. Buiten de kennis van dit laatsie waren te Gent uilgezondcrd twee gevallen van ketterij, en te Valensijn de gekweste goddelijkc en menscbehjke majesteit, benevens de beleedigingen tcgen vors- telijke ofïicieren 2. Uitwijzens de costumen van Lessen (III' hoofdstuk, 2" arlikel) was dâar uitgezonderd « ce qui touche les domaines et droits du prince, » en volgens de charter van St.-Omaars, in November 1555 door Jan I verleend, w\iren te dier stede aan de kennis der schepenen onttrokken : gekwetste majesteit, valsche munt, verbin- tenissen op de fooren van Champagne, dracht van verbodene wapens en opstand tegen 's konings ofïicieren. Het justitievermogen der schepenen kon wel beperkt, echter niet geloochend worden, wat dan ook in onze geweslen niet ge- schied is. 't Was het kostehjkste privilège onzer voorouders, dat niemand vôor eene andere vierschaar gebraeht kon worden dan deze der eigene schepenen, en men vergat niet dit te schrijven in de stadskeuren, gelijk in 't privilège der stad Luik van 1198 enz. Maar de schepenen waren geene oppcrmachtige, uitsluitelijke rcchters : siechts in den eersten tijd van de instelling was hunne vondenis [vondenesse^ vonnessé) zonder bcroep. Te Luik zien wij * PouLLET, Hist. du droit pénal dans Vancien duché de Brahant, 123. ' Coutumes de Falenciennes, \" art, Het jiistilievcrmogen der Gentsche schepenen werd in de XVI^ eeiivv belangrijk uilgebreid : in 1343 met de kennis der zaken nopens de dubbele majesteit; in 1348 met de quaesliën betrekkelijk privilèges; in 1368 met gevallen van ketterij (Regisler 5, 225; M, 214 en 50; //, 1\ — Stadsarchief). ( '5 ) reeds in de XIIP ecuw den officiaal des bisdoms optrcdcn als de vertegenwoordiger des prinsen, voor ailes wal de handliaving des traditioneelen redits in het vorstendom betrof. De synodale slatu- len van 1288 (xvni* tilel, n" 9) gaven hem 't recht om tcgen de schepenen te handelen, die deze statuten zouden overtreden ; anderzijds, wanneer eene partij zich door een vonnis, tegen de costumen iiitgesproken, gekrenkt gevoelde, mocht zij hij den ofïiciaal in beroep gaan K Overigens de vorstelijke officier, bij elke schepenenbank aangesleld, was tocgerust met de behoorlijke macht om het recht der regeering en hare belangen in ailes voor te staan. Het volk was ook gcwaarborgd tegen rechtsweigering van den kant der sehepenen, gelijk wij verder zien zullen waar wij spre- ken van de slraffen voor nalatige of schuldige wethouders. Maar ook het rechtsvveigcren van den vorstelijken officier was voorzien, wat evenzeer noodig was, aangezien zonder diens maning het geding geene plaats kon hebben. Vergat een officier zijnen plicht tôt zoo verre dat hij ontrouw werd aan den eed, dien hij gezworen had om de keiire te ecrbiedigen en iedereen recht te vcrschafîen, in zulk geval raochlen de schepenen ook hem recht weigeren en hunne zittingen opschorsen lotdat de ontzeide maning gedaan was. Dit lag (zegt Kempeneers) in den aard der zake : immers naar de Duitsche herkomste waren de plichten van overheid en van volk wederkeerig ^. Duidelijk staat dit recht der schepenen uitge- drnkt in verschillige keuren der XIIl^ eeuw, bepaaldelijk in die van Eekloo, Kaprijk, de Vier Ambachten, 't Land van Waas, Slei- dinge en Desleldonk, in welke laatste men leest : « Bailliu es scul- B dich niemant te ceisserne voor wien dat hijt scependom ont- » seichl, toter wilen dat hijt doe beteren ^. » Dit beginsel komt wel niet voor in al de keuren der groote Vlaamsche gemeenten, maar hoogst waarschijnlijk was dit toen in Vlaanderen en Bra- bant het algemeenc recht; immers de sententie der schepenen * Warnkœnîg, Documents inédits relatifs à Vhistoire des XXXIX. ' Kempeneers, De oude Vrijheid Moiitenaken, II, 75. * De Potter en Broeckaert, Geschiedenis van Deste'donk. ( 74 ) van St.-Omaars, in 1290 ter zake der XXXIX van Gent uitge- sj)roken, geeft genoeg te verstaan dat het zoo was, waar zij, sprekende van 't geval dat de officier in gebreke zou blijven om de schepenen le mancn, zegt, dat dcze gemachtigd zijn « à * partir de la maison des eskevins, sans meffaict, » na evenwel gewaclît te hebben « duskes a noune, » terwijl bet Antwerpsch privilège van 21 Februari 1290 (o. s.) zegt dat in aile zaken, welke ter uitsprake slonden van de scliepenen, de ingezetenen naarvolgens dezer uitsprake moesten bebandeld worden; dat, wanneer de scbout, door twee scliepenen gemaand, weigercn zou bet gegeven vonnis ten uitvoer le brengen, de burgers zich daarover scliriftelijk mocbten beklagen aan den hertog, en, werd door dezen noch door zijnen officier het onrecbt bersteld, de scbepejien dan niel langer verj)licht waren de vierscbaar te spannen ^ De juslitie geoefend wordende in nanie van den vorst, moest ook dcze gcwapend zijn tegen den officier, die zou weigeren de schepenen gelegenheid te geven van redit te spreken. De Genl- sche keure van 129G schrijft den vorst in zulk geval voor, den plichlige af te stellen, en ontkent hem zelfs het recht om hem nadien weder lot dezelfde bediening te benoemen. Maar een derde geval kon zich voordoen : de vorst zelf kon onrecht plegen of het onrecbt ongestraft laten? In zulke omslan- digheid mocbten de schepenen zelven, met den meier of anderen schepenenmcester, de justifie haren loop geven. Twee voorbeel- den biervan : Ten jare 1191 gaf Jacob, heer van Landrecies, aan die plaats eene keure, waarin men leest dat de erfmeier verplicht was jus- tifie te oefcnen volgens bet oordeel der schepenen en gezwoor- nen: maar weigerde of verwaarloosde hij dit, de eischer mocht zich bij den proost der burgers beklagen en deze, na de w eigering * Codex diplomaticus der kroniek van Jan de Klerck, I, 677. — Met deze oorkonde slaau in veiband de charters van Leuven en Leeuw, van 21 eu 29 Sept. 1290. ( 73 ) tles meiers vastgesleld le hebben, moest dan met de scliepenen en çezwoornen oordeel vellen K Het kapittel der slad Dowaai had in 1265 met de gravin van Ylaiindcren een gcscliil, hetwclk door ecnige seheidsrechters werd bijgek'gd, onder andere met deze bepaling : Doel de graaf van Vlaanderen eenig ongelijk aan de kapiltelkerk, of verwaarloost îiij, wanneer 't noodig is, haar te verdedigen, daarloe opgeëischt zijnde, dan mag liet kapittel de vierschaar doen spannen door meier en schepenen ^, ^ « In nomine sancle el individue Trinitatis. Ego Jacobiis dominus de Landrecies filius magni Jacobi doniini de Avesnis etc. .... « Slaïutum est eliam quod omnes clamores ville tam Burgensium quam extraneorum ante niajorem hereditarium venient de quibiiscumque fuerint negotiis, el ipse de singulis suum consilium aul judicium scabinorum et jura- lorum pleniludinem jiislicie exhibere débet et parlem solitam in legibus cum domino percipere et pro singulis clamoribus siimmam denariorum ab antiquo conslilulam habere quum et ipsi jus suum couservari dignum fuit quod si ipse major alicui clamanti jus facere negaverit aul neglexerit et clamans de homnibus pacis duos testes habuerit ad prefectum Burgensium coram illis teslibus se clamabil, et poslquam prefi^cto de predicta majoris negligentia per lestes de hominibus pacis constiluerit statim ei justiciamper scabinos el juralos exhibebil el quicquid juris in illa causa pro justicia facienda major habej-e debebal ipse prefeclus tune habebil. » . ( Rekenkamer te Rijsel, 2^ Cartulaire du Hainaut, n° 161.) ' « Sachent tout chil ki sont et ki a venir sont ke des debas el des contens ki ont estei entre noble home et poissant Guion, comte de Flandres el mar- chis de Namur d'une part, el honérables homes les provos, les doiiens el les capilles de le église Nostre Dame el de Saint Géri, les abbés et les couvens de Saint Aubiert et de Saint Sépucre de Cambray d'autre pari elc « et quant li cuens seroit requis et soumeis de faire amender le priure et en fourmes ensi ke deseure est dit se il le coulredisoit u esioil négligeas de faire amender ledite injure dedens sis mois apriès le requeste des églises devant dites en chest cas les églises poroient retenir le gavene duskesadont ke satis- factions en seroil fait.- sauve che ke se li cuens disoil de bouche u par ses lettres pendans se sensoit dedens les sis mois devant dis à le église Nostre Dame de Cambray el desisl en cheste manière je en ai fait men loial pooir et plus je n'en ai pevu faire il d'avoir fait sen pooir>t dou nompooir devant dit seroit creus sour le sairemenl kil a fait autre fois as églises cause ramiable dou nompooir mise avant ne a plus ou ne leur poroil mener pour lans passet. Et nompooir quart il prometteront en apriés de faire ent encore sen loial ( 76 ) Dergelijke gevallen kwanicn nochlans maar zeldcn voor, dank vooral aan eene waarborg tegen de partijdigheid der vorslelijke ofïicicren, alsmede tegen den geslachtsinvloed , namclijk door middel der bepaling, dat noch de haljiiw, nocli de oii(]cr!)aIjii\v, nocli de gezworen sergeanten van den vorst moclilen geboortig zijn van de stad, waar zij hun ambt of dienst uitocfenden. Wij vinden dat meest aangestipt voor Vlaanderen , de eersle maal in de eharter van Fernand van Portugal voor de slad Cent (April 1228) en dit privilège (zeggen Warnkoenig en Gheldolf ') schijnt opvolgendiijk aan al de andere Vlaamsche steden vergund te zijn. De scliepenen vvaren niet zonder verantwoordelijklieid. Aan den graaf van Vlaanderen kwam het recht toe om lien te stralîen wegens valsch vonnis. Zij lieten zich niet in met leenroerige zaken, en dit is zeer natuurlijk, devvijl eenieder het recht had van geoordeeld te wor- den door zijne gelijken, een beginsel dat in 't bijzoïuier geldig inoest zijn voor den leenman : « JVemo débet respondere iiisi suo pari. » Men vindt dat beginsel uilgedrukt in de oudste wetten : het Spéculum Saxonicum ontwikkelt het volgcnder wijze :« Ban- » nitus [de gedaagde) id est dignus olTicio scabinoriini , licite pooir u par bouche u par lettre eiisi com deseure est dit. Et che îe excusai ion faite se 11 injure n'esloit amendée dedens autres six mois duskes a dont ke li injure seroit amendée. Et est a savoir ke se i! avenoit ke dedens les sis mois deseure dis li cuens n'amendoit le injure u ne se excusoit ensi ke dit est. Kt les églises mésissent le main au gavène par le défaute le comte kil ne l'amen- dast ne se escusast ensi com dit est et les églises retenissent le gavène un ;in puis ke eles i aroient mis le main par le défaule dou conte puis !'an passet li cuens ne poroit faire les fruis siens de clieli anée ne des autres ensiuans apriés en tele manière tant ke il seroit en le défaute d'amender u de escuscr ensi com deseure est dit. »... « Nous par commun acort avons fait ches présentes lettres saieice de nos saiaus ki furent faites et données en Tan de grasce mil deus cens qualrevins et dis, le juesdi après le Annunlialion Nostre Dame el mois de march. » (Rekenkamer te Rijsel, n° 5229, inventaris van Godeiroy. Oorspronkc- lijk stuk op perkamenl.) * Histoire de la ville de Gand, 87. (77 ) v> qucinqiiam sentenliare polcst; ipse autcm a niillo, ubi vitam » vel hereditaiem alligerel; sed dumlaxat a suis œqualibus sen- » lenlias aut eorura increpaliones palitur. » Hct komt insgelijks voor in de oudste keurcn van liet graaf- schap Vlaanderen. In die van 't Brugsche Vrije, dl90, slaat : « Quilibet débet respondere suo pari. » In cène charter van Jan, graaf van Hencgouw en Holland (1505) leest nien : a nictten wel- » glieboren mannen sal men wclgheboren nianncn vcrwinncn, » ende cen hiiysman sal men verwinnen met een l^uysman *. » Uit dit beginsel vloeidc voort dat in geschiilen tussebcn den vorst en de schepenen aanvankelijk de scliepenen eener andere stad geroepen werden om daar uitspraak over le doen, gelijk ten jare 1290 geschiedde loen de wethouders van St.-Omaars optra- den als scheidsrechters tusschen graaf Gwijdc van Dampierre en het magistraat van Genl; in 1309, wanneer liet Land van Waas jegens den Graaf van Vlaanderen misdaan bebbende, Iwee sche- penen van IJper en twee ^an Brugge werden benoenid om on- derzoek te doen; en in 1521, bij cen gcschil tusschen den hcrtog van Brabant en de stad Leuvcn, welks beslechling wcrd opge- dragen aan de schepenen van Briisscl, Antwcrpen, Mechelcn, Tiencn en Lecuw (Léau)'^. De schepenen van Antwcrpen dcdcn, toi aan de oprichting van den Raad van Vlaanderen. uitspraak in de gevallcn van valsch vonnis door de schepenen dcr stad Den- dcriiiondc. Maar hadden de stadsschcpencn doorgaans rcclitsmacht buitcn bonne gcniccnte, daarbinncn evenwel stonden niel aile ingeze- tene ovcj'al onder écn en hetzelfde magistraat. In de Aoorstedcn van Atrcchl werden ten jare 1259 door den graaf van Artois al de bcwoncrs van gronden, wclke toehoorden aan de abdij van St.-Vaasl, onder een bijzonder schependom gesteld. Te IJper had men, naast het sladsmagistraaî, eene schepcnenvierschaar voor « 't graafschap van St.-Marten, » bij charter van 6 Mei 112i toe- * Calen, Dordrecht, IG. — Alkemade, Kamprecht, 4' en O"" knp. - Codex diplomaticus der kroniek van Jak de Klerck, I, 765. ( 7S ) gekend aan den proost en 't kapitle) *. Briigge liad verscliilligc heerlijkljeden met afzonderlijke scliepenenbanken, zooals die van St.-Donaaskerk enz. In Leuven trefîen wij eene bevoorrechte klnssc van ingezetenen aan, de St.-Pielers- oï Petermantien, aie ook luinne eigene vierschaar liadden ^, terwiji in Brussel eene gansche wijk (het klooster van Jéricho mel zijne afliankclijk- heden) ook eigene rcchters bezat. De stad Gent had verschillige heerlijkheden met bijzondere schcpcnenbanken, vvaaronder die van St.-Pieters- en St.-Baafsabdij de voornaamste waren. In Doornik vond men tvvee onderscheidene schepenenbanken : die van St.-Brixius en van den Broel (Bruille). Drie gehuchten van de stad Lier, den « bijvang » geheeten, stonden mede, voor zekere gevallcn, niet onder 'l rechtsgezag der stadsschepenen. — « Voor zekere gevailen, » zeggen wij, en inderdaad, de meeste kleine heerlijkheden, in de steden geënclaveerd, hadden maar grond- recht en vermogen tôt het uitspreken van geringe boeten. Fets bijzondcrs vinden wij te Luik, Hier had in H07 keizer Hendrik IV niet alleen de leden des kapittels, maar ook hunne olïicicren, benefice-genieters en dienstlieden, benevens de ofTicie- ren zijner heerlijkheden, aan het rechtsgedrag der gemeentelijke vierschaar ontlrokken, waaruit nu en dan groote moeilijkheden tnsschen de beide machten plaats hadden. Dit was, overigens, het geval in aile plaalsen, waar verschillige schepenencollcges recht oefenden; immers gelijk de vorsten en landheeren, streefden de wetlioiiders van gemeenten en heerlijkjieden er gediirig naar om hun gebied en macht iiit te breiden, en begingen hunne oiïicie- ren misbruiken van gezag, waartegen de benadeeligde parlij tel- kcns protest aanteekende en eene hoogere vierschaar over de « nieuwichede in rcchte » lict uitspraak doen. Hoe lichlelijk er geschilpunten konden ontslaan zal blijken uit ëen voorbeeld. De abten der St.-Pieters- en St.-Baafsabdij le Gent bezaten drie gra- * Warnkoenig en Ghfldolf, Histoire de la ville d'Ypres, 80. 2 Deze bevoorrechle rechtbank hestond sederl de XV^ eeuw. Zij zelelde schier bestendigen was samengesleld uit magislraten, die geen bedrijf uiloe- fendenof gedaan hadden. Al de St.-Pietersmaunen , van welken stand ook en beticht van misdaad, konden zich door die n chters lalen oordcelen mils daarloe bij den aanvang des gedings de vraiig le doen. ( 79 ) den van rechtsmacht en hun gcbied slrcktc zich iiit op ecn vrij aanzienlijk dcel dcr stad. Er mocst maar ccn nieuwc haljuw of gerechtsdienaar benocmd of eene aanliouding of ecn onderzoek gedaan zijn builen 'l gcbied, waarvoor die ambtenaarof bedicnde was aangestcld, oni stofîe te hebben voor een procès. En te Cent was daartoe scbier elken dag gelcgenheid, aangezien vooral de prelaat dcr Sl.-Pietersabdij niet alleer^ gezag bad over 't kwar- tier van St.-Pieters [St.-Pieters neveus Gent, zooals men zegde), maar zelfs over een dcel dcr stad binnen wal « souvereyn lant- heere » was erkend door de scbepenen van der keure bij akte van 22 Octobcr I4!21. Op liet gcbied van genoemdcn abt hadden de Costumen van Gent geenekracbt, boewel volgens de keure van 1^297 de politieverordeningen, door de stadsschepenen afge- kondigd, ook op St.-Pieters en in St.-Baafstede dienden in acht genomen te worden '. Zekere leenboven oordeelden ook over crimineele zaken. In feite waren dat wezenlijke schepenenbanken geworden, met dit onderscbeid dat men, ora daar te kunnen zetelen, een van 't leen- bof afhangend goed bezitten moest. Te Briissel was een Woiid- of Boschgerecht, voor al de overlre- dingen in de bosscben ontrent die stad. Deze bank had eenen voorzitler en stedebonder met zeven recbtsgeleerden , benocmd door dea vorst met tussehenkomst van den woudmeesler of van den ontvanger des domeins. Voorts was er in icdere voorname stad van Brabant een consislorie van leenmannen van den hoorn, wicr taak het was de overtredingen op de jacht en de visscberij te oordeelcn. In vêle dorpen was mede het bestaan van verscbillige sclicpe- nenbanken waar te nemen ; immers ook daar had elke hecrlijk- beid hare vierschaar, weinige nochtans, buitcn de dorps- of vorstelijke beerlijkbeid, met de drie justitiegraden. Bij voorbeeld leHakendover had men, builen 't gemeenteschependom :'t hof van Brussel, 't hof van den Zavel,'t hof van Boekhout, van 't kapitlel, * In de XVI« en XVIIe eeuw werd het gezag der Genlsclie scbepenen op St.-PieteisheerlijkheJd merkelijk iiilgebreid. — Zie hel Placcaetboeck van Flaendercn, III, 279-281. ( 80 ) van de abdij geheeten Vrouwcnpnrk, van de kerk enz. — Te Lembeek (Brabant) bestonden, builen de dorpsbeerlijkbeid, de beerlijkbeden van ter Meren, Hondzocht, Pergat, Malheide of Montignie, Waaienberg, de Burcht, Rauwe- of Oiiderniolen en van der Aa. — Dit zulke voorbeelden leidt men gemakkebjk af dal, waar er sprake is van een scbependom, men niet altijd en voor aile zaken te denken heef^ aan eene « gemeente; » maar ook, dat ieder lid der gemeente stellig onder eenig scbependom behoort. De scbepenen vervolgden niet; de zorg daarover kwam toe aan den vorstelijken officier; zij waren enkel rechters en hadden als zoodanig eene bloot lijdelijke roi. Zij boorden in stilte de partijcn, onderzocbten de eiscben, ontvingen verslag der experten, boor- den 't advies van den officier (drossaard, baijuw, scbout, meier of ambtman ^), als openbaar ministerie, op de toepasbaarbeid der wet in bet voorbandige geval, en spraken ten laatste het vonnis uit. De leiding der debatten beboorde derbalve tôt de bevocgd- beid van den vorstelijken ambtenaar, die vooreerst de gebruike- lijke formiiul der maning uitsprak, de getuigen ondervroeg, bet >voord gaf aan de partijen en bunnen « taalman » (verdediger), de uitspraak van bet vonnis eiscbte en dit uitvoerde wanncer bet geding tôt de crimineele zaken beboorde ^. In burgerlijke qnaes- * De raam diens amblenaars verschlide volgens plaats en aard der juris- diclie. Hij verving bij de schepenen de missi dominici. In Brabant vond men drossaards, schouten en baljuws, in Vlaanderen en in verscheidene plaatsen van 't prins-bisdom van Luik waren 't meest baljuws, ter uitzondering van het Brugsche en 'l Veurnsche, waar men eenen krikhouder aantrof. De vors- telijke officier van Francliimont heetfe gouverneur ; die van Herstâl hooge drossaard; te Luiii en Maastricht grootmeier, te Revogne proost. De stede- houders dier ambtenaren droegen dezes titel, met het voorvoegsel : luitenant, dus luitenant-baljuiv, luiienant-schout enz. ^ Om deze reden schreef de prins-bisschop van Luik in de wet, geheeten Lettre aux articles (15 November io61) : « Item comme à nos dis esquevins de Liège apartengne soilement à dire loy, quant sommons et requis en sont par noire mayeur, ou en recargement de cheaux qui vienent prendre chief à cauz et se conseilhe, et le exécution et command apartengne à notre mayeur et nient auz dis esquevins... » ( 8» ) tien geschicdde de uiivooring van 'l gewijsde door dcn officier en de schepencn samen, aan welkc laatsle aldus een decl dcr uil- voerende rcchtsmacht toekwani. Zoo lang Iiet ondcrzock duurde werd de betichte in de ammanij of meierij, biirgcrlijke gevange- nis, bewaakt; niaar van zoobaast bij veroordecld was tôt cène lijfstraf, werd hij op last van den drossaard, scbout of baljuw naar bel vorslelijk gevang gebracht, waar bel vonnis zijne iiit- voering bekwam. — In de weinige steden onzes lands, die in leenroerigbeid stonden,werd de taak des officiers vervuld namens den feodalen gebieder. De gerecbtsoffîcier was derbalve een man van groot gezag en invloed, die de niacbt der gemeentelijke wetbouders in evenwicht hield en die soms, om mecrdere gunst van zijnen meester te ver- werven, bet recbt dcr gemeente zocbt te kortwieken. Maar tegen zijn misbruik van gezag of weigering om den gewonen loop der vierschaar te beletten was een scbild en borslweer, gebjk wij reeds weten. Zoolang de scbcpencn maar te oordeelen badden volgens keure en costumen (namelijk van de X'' tôt de XVP eeuw) badden zij niet veel recbtskundige kennissen noodig : van wetlen en andere geleerdhcid badden zij weinig te weten, maar toen bet Romeinsch recbt, mecrdere gescbrevene wetten bier ingevoerd wcrden en bet vonnis daarnaar geregeld moest worden, was ook meerdere kennis eenc vereischte. Daar nu evenwcl de scbepcncn, mcest uit den adel of bandelsstand gcnomen, doorgaans gccne rccbtsge- leerde studiën gedaan badden, zoo moest bet bun zcer dikwijîs moeibjk vallen om biiilengewone of ingewikkelde quaestiën op te lossen. VVel mocbten zij « beur versterckenisse » nemcn, dat is, hunnc collegas, die op de eerste zitting niet ter vicrscliaar aan- wezig waren , bijrocpen om de quaestie gczamenlijk te onder- zoeken, maar dan iiog werden zij bel in vcle gevallen « nocb wijs nocbte vroet. » De recblers — wilden zij wezenlijk recbters, oor- declsprekers zijn — waren dus vvel verplicbt hunne toeviucbt te nemen tôt eene andcrc scbcpenenbank, belgcen vooral g( daan werd door de plattelandsrecblers, bij wie de kennis nog meer Tome XXXI 11. 6 (82 ) dan bij die der steden ontbreken mocst. Dat nocmde men : ten hoofclcj naar 't hoofd gaan , hoofdvonnis halen , lioofdraad, hoofdleering, « leeringlie ?iemen, » in 't Franscli : « aller au chief,» rencharge, enseignement, rechargement enz. Dit gcbruik was reeds zeer vroeg, zelfs bij de Germanen, in zwang; imrners mon vindt in de Frankische welten rechtskundi- gen als raadgevers der schepenen aangeduid *. Geen wonder der- balve dat ditgebruik overgingin onze keuren en hct raadvragen hetzij aan steden, betzij aan rechtsgeleerden, in charters van de XI% XII^ en XIII" eeuw dringend vvordt aanbevolen. De keiire van Boudewijn, graaf van Vlaanderen en Henegouw, in 1008 aan de stad Geeraardsbcrgen verleend; die van lîoiidcwijn aan de ge- meenle Ilaspres, in 1476, gelasten de schepenen dier plaatsen om wederkeerig raad te vragcn aan de schepenen van Cent en Valen- sijn; dekeure van 't Briigschc Vrijc, door Philip van den Elzas gegeven, raadt het ook uitdrukkelijk aan 2, terwijl de dorpssche- penen in het Land van Waas, naarvolgens de keure voor dit gewest (1241), in twijfelachtige zaken moesten ten hoofde gaan bij de zeven hoofdschepenen der kastelnij. De schepenen van de stad Liiik waren de wettehjke hoofden van al de mindere wetten des prinsdoms, zoodat HEjmicouRTte recht zeggen niocht:^ L'éche- » vinage de Liège chesl ly une des estoilles par laqueil là .... eiteit » est plus enluminée et authorisée; chest ly fontaine là chescun )) prent sens et régiment sans ly amenrir; chest ly candelle là » chescun prent lumierde doctrine, car par ledit chief sont doe- M trinées plus de trois mille cours de hauteurs, sans les cours » jurées et autres basses cours dont il n'est point de nombre ^. » Het raadvragen der schepenen vinden wijoveral. Breda ging lot de wethouders van Antwerpen, krachtcns charter van 1252, en wanneer de schepenen der stad Cent eene moeilijke quaestie op ' « Cornes vero secum habeat judicem, qui ibi constitulus est judicare, et librum legis- » [Lex Bnjuv., 2^ tilel, c. 14.. — Capitul., I, 105.) » « Si offîcialis comilis monstraverit chartam legis, quidquid in eadem charla ad hoc placilum pertioet, firmum tenebitur. » ' Patron de la Temporaliteit, 267. ( 83 ) te lossen hadden, haalden zij advies bij den Raad van Vlaanderen volgens een decreet van 20 September 1545 K In sommige plaalsen ging men niet bij andere scbepenen of bij eene hoogere vierscbaar, maar bij den vorst zelven of dezes offi- cier te rade, gcbjk de wethouders van St.-Aubin, wien dit ten jare 1270 door graaf Gwijde, tegen den zin der scbepenen van Namen, was opgelegd. Tôt boeverre ging de werking der scbepenen wanneer zij zicb verplicbt zagen raad te vragen? Het geval moest gebeel en al ondcrboord worden, en de scbepenen sloten daarna de proces- slukken in eenen zak, die aan den bun aangewczen recbter werd toegestuurd. Deze onderzocbt den gebeelen bundel, stelde de for- muul van bet vonnis op en zond dit met bet dossier naar de scbepenen, door wie bij te werk was gesteld 2. Het raadvragen gescbied(Ie ten koste van ongeHjk. Begeerden de scbepenen een boofdgewijsde of rencharge over een beginsel van recbt, zonder onmiddeiiijke locpassing, dan niocbten zij bunnen bode naar de boofdbank zenden en 't ant- woord werd beni scbrificlijk mecgegeven ; was er evcnwel quaes- tie van een bangend procès, dan waren zij in sommige plaatsen verpHcbt cenigen bunncr af tevaardigen om ten boofde te gaan^. Een der voordeelen, door 't raadvragen verkrcgen, was dat daar- door, vooral in crimineele recbtspU'ging, eenegewenscble eenvor- migbeid werd lot stand gebracbt in een zelfde gewest. Niet overal ecbtcr tracblte men de weinige kennis der scbepe- nen te vergoeden door toevoeging van {)ersonen, vreemti aan bet collège, of door eene leering bij andere banken. AIzoo werd in 1406 bet gctal scbepenen der stad Bergen van zevcn tôt tien verboogd, omdat er onder de wclbouders waren die de zaken niet vroed konden worden of zicb liever met bun beroep of ban- * Beg. F. F., bl. 89, in't Stadsarchief van Geiil. ' Costumen van Antiverpen, LXXI, 12. — Id. van Valensijn, 2-1. — kl. van Bergen, XVII, 1. — Id. van Bouillon, VI, 15. — Id. van Boermond, 355, § 5, l"art. 3 Li Paiveilhars, q' 1 1, 159, 204, 257. ( 84 ) del bezig liielden dan hunnen zin te stellen op justifie en wet'. * « Guillaume par la grâce de Dieu comie pallalin dou Rin, duc de Bavière, comte de Hainau, elc , faisons sçavoir tous que comme Nous soyesmes tenus et de bon volloir desirons à conserver les loix et coutumes estorees et ordon- nées pour le pourfit dou romun peuple et ossi que se en ycelles cour et aucunnes délies y besognoit aucun ban a adjousler ou augmenter, nous y devons y être enclin adfin que le comun peuple en puist mieux vailoir et que 11 droit puist y être toujours justement entretenus et warder, et pour tant que a notre connoissanee est venu par plusieurs de notre grand Conseil, clercq et autres qu'il y seroit grand besoin et nécessité tant pour Padreche et déli- vrance dou bien comun et public comme pour mieux enlrelrenir et warder ^es termes de le loi de leskevinage de nos ville de Mons, que en iadicte loi et eskevinage qui etoient gens cheflieu et qui moult de question a ajugeren vist plus giand nombre de personne que il ny ail eut jusqu'alors. Car par ce que on n'en y a eut par usage de me tire que siept plusieurs dtfaulles de bon juge- ment y peulvent y être escheux et advenir tant par ce que ly aucun dechiaux qui éloient en led. loi ne le contendoitnt meut à apprendre si qu'ils étoient de petite connoissanee et de rude entendement, si comme par ce que plusieurs en y avoit qui se appliquoient et ensoignoient plus a entendre à leurs besoi- gnes et marchandises que a bien warder les termes de lad. loi et sarment et par ainsi perissoit et pouvoil souvent périr le droit de celli qui avoit le devoir, pourquoi nous, sour tant ceeust avis et chertaine délibération pour pourvoir a esdits deffaultes et amplieret forteffier ledite loi, advons de grâce spéciale et de notre autorité souveraine accordé, institué et ordonné, accordons, insti- tuons et ordonnons que dores en avant a toujours perpétuellement y soyent mis, créez, establis et sermentez es eskevinage de nodite ville de iMons dix personnes notaubles, abiles et tels que nos baillyx de Hainau et aucun de no conseil veront quil appertenra pour le plus honorable et pourfitable, asquels dix eskevins créez et sarmentez en nodite ville de Mons comme keûieu. si que dit est, et à cascun diaux nous avons donné, donnons plain poovoir et man- dement spécial de otanl faire, dire, ordonner, juger et kerkier en toutles choses et en toulle manière si come faire poovent et dévoient a siept eskevins et li aucun diaux qui paravant avoient été créez et sarmentez. Si mandons commandons à nos bailly de Hainay quiconque le soit et sera que de ce jour en avant toutefois qu'il appaitenra à faire commenche crée et sarmente es eskevinaiiie de Mons nodite ville diceile personnes honorables et abils pour y « tre en ledite loi et mememanes qui cheux nombre soit a ce tenu plain s'il advenoit et que aucun allaist de vie a trépas, et leur fâche faire le sarment accoutume ossi bien et ossi avant lun comme lautre. Si mandons ossi et coman- dons à tous no suhges et requeions a tous aultres que as dis eskevins ensi créez que dit est obéissent et entendent diligemment car tout chou que par ( «5 ) Ook in de ons omringende landen vinden wij het raadvrdgen der sclicpenen in gebruik K Die van Duilschland wendden zich nog in de XV^eeuvv lot dcn sladsraad, wanneer ccne zaak hun le nioeilijk scheen 2. Langzamerhand voegden de sladsscbcpenen zich liedcn loe, bckwaani om in niocilijke zakcn raad en daad le geven. Dcze waren naluiirlijk reclitsgeieerden en bezoldigd, waaroni men ze pensionurissen of raadspe.nsionurissen beette. Zij werden in de gemeenlcn manncn van aanzien. De Saim-âiglan, sj)rekende over Jean Boutillier, zcgl daarover : « C'était une place cniinenle dans » les villes municipales de l'Artois et des Flandres, que celle de » conseiller pensionnaire. A côté des jurés ou des écbevins des » grandes villes, espèces de jurés civils, décidant avec les lumières K de la raison les procès soumis à leur li-ibunal, se tiouvaient » dans cbaque magistrat des oiïicicrs nommés à vie et pcnsion- » nés par les corps des villes, rapporteurs-nés de toutes les » affaires litigieuses, et chargés d'en faire les extraits et rap- » [)orts; c'était a ces fonctionnaires qu'on donnait le nom de » conseillers pensionnaires. Quoiqu'ils n'eussent que voix consul- » lalive, leur opinion, fondée en droit sur les connaissances des » lois, donnait une haute autorité à leur parole et à certains » égards ils remplissaient vis-à-vis des juges bourgeois le même T> rôle que les juges des assises en Angleterre vis-à-vis des » jurés. » De dorpsscbepenen nochtans, nog minder bekwaam dan de stedelijke wetbouders, vonden de middelen niet om er eenen pensionaris op na te houden, maar zij verhielpen 't gebrek door (vooral gcdurende de XVII" en XVIII^ eeuw) zich in buitenge- yaulx ou che aucun dyaulx sera par loi dit, ordonné, jugé et kerkiet, nous pour nous et pour nos hoirs et successeurs comtes de Haynau, le promettons a faire tenir et avoir pour ferme et slaul)le sans esfraindre ne aller a lenconlre en manière quelconque par lemoing de ces lettres scelées de no seel el donne en no ville douQuesnoy lan de grasce mil quatre cents et sise, le second jour doclobre. » [Stadsarchief van Bergen.) * Zie 0. a. EicHHûRN, Deutsche Staats- und Rechlsgescfiichte, § 238. * VonMaurer, GeschiclUe der Stadtevcrfassu7ig, 111, 75.3. ( 8(i ) wone zaken de medevverking te verzekeren van eenen rechtsge- leerde, wiens meening zij vroegen pro judice. Zulke advocaten werden in Brabant, volgens decreten van 20 December 1659 en iO Maart 1695, door den kanselier van dit gewest benoemd, maar het duurde niet lang ofde dorpsiieeren maligden zieh de benoe- ming dier uviseiirs aan en gaven bunden tilcl van rechtsgeleerde schepenen. Te Aarlen vergoedde nien de onwetendheid der sche- penen door toevoeging van den griflîep of clerc-juré, die zelfs beraadslagende stem in 't collège kreeg '. Dat die nieuwe, onwettige magistratuur in 't geheel geen voor- deel f)ijbra('bt, kan men zonder moeite raden. Die aviseurs (zegt Poullet) waren meest advocaten zonder bezigbeid , weinig bekwaam en onbekend met de crimineele recbtsleer; zij Iracht- ten voorai de gedingen op de lange baan te scbuiven en veroor« zaakten alzoo aan de pnrtijen groole kosten. Van den anderen kant — en dit was wel het ergste — zag men, terwijl de booge justitieraden in gewicbtige zaken met zeven sebepenen, somtijds met vcreenigde kamers zetelden, op menige plaats twee of drie mannen, die de eer, de loekomst, bet Jeven eens beticbten in handen hadden... Geen wonder dan, dat de regeering dikwijls maatregelen nemen moest om langs dienkant erge misbruiken te voorkomen en dat er duidelijk bepaald moest worden wie tôt raadgevers of oordeeivinders der scbepenen mocbten aanvaard worden. Wij Iczen in de Caroline voor Gcnt en Kortrijk (1540), dat de pensionarissen dier steden mocsten zijn « gens de bien, lettrez et expérimentez, » terwijl bet règlement van :20 December 1659 en 10 Maart 1695 den suballernen recbters van Brabant beveelt « booftleeringe » te vragen a aan hunne booftgericbten, D oft bun [te] addresseren aen den heere cancellier, oft aan den » raede, ende versoecken de denominatie van onpartijdige advo- » caten '^. » Een advies, door de scbepenen aan eene andere bank of aan rechtsgeleerden gevraagd, was niet te wijzigen, maar moest als * Prat, Histoire cfArlon, II, 197. ^ F/e Placaet-boeck van Brabant, 44. ( 87) vonnis worden uiigesproken K lïet règlement voor de onbesloten steden en 't platte land van Vlaanderen, van 30 Juli 107:2 (over- eenstemmende met eene keizerlijke onderrichting van 132"2) zegt dit duidulijk in het 68* artikel: « Welck advijs onlfanghen heb- » bende, de weth schuldigh zal zijn te volgben cnde hemlieden » sentenlie in conformité} t van dien te prononcieren ten eersten i» dyngbedaghe, sonder te moghen audeimael ten advyse senden » aen andere advocaeten ^. » Deze adviezen, meest in vorm van gewijsde oi)gesleld, werden met de gewone plechtigheden afge- kondigd en geboekt in 't register der sentenliën opdat de schepe- nen later, in gelijke gevallen, zich daarnaar zouden schikken. Het is niel onbelangrijk cm weten welke pleegvormen de sche- penen bij het rechlspreken in acht namen. De officier, de schepenen manendc om vonnis te geven, richtte zich, bij naam en voornaam, lot den oudste onder hen. Deze trok daarop met zijne collegas naar eene andere kamcr en kwam, na met lien overeen te zijn gekomen, tôt zijne phiats wcer, deed luidop zijne meening kcnnen en vroeg, volgens rang van ouder- dom, aan de andere schepenen of zij in zijne zienwijze deelden. Eindelijk herhaalden zij gezamenhjk het vonnis ^. De schepenen moesten bij de uitvoering van lijfslraffen tegcnwoordig zijn. Onmiddcilijke uitspraak was niet gevergd, maar mocht eenigen tijd uitgcsteld worden : te Luik drie vveken, te beginnen van den dag, waarop de bewijzen geleverd werden; te Gent langer, vol- gens de schcidsrechtelijke uitspraak der schepenen van St.-Omaars (1290). Men leest daar : « Quand li plaidies sera si avant meneis » ke li cskevin de Gant en seront conjurei de dire droit, il doi- » vent dire che droit dcdens trois quinzaines et li baillieus est » tenus a conjureir les eskevins de dire che droit a chascun jour ï du plait. » Deden de schepenen der genoemde stad geene uit- spraak binnen dien tijd, dan mochten zij raad nemcn gedurende * F/e Placcael-boeck van Vlaenderen , Ai. « ///e — — 563, 67« en G8^ aitikei. ' Chroniques de Jean d'Outremeuse, V, 329, 350. (88) « trois quinzaines prochaines ensiewans, s» en was er na dit ter- mijn nog geen vonnis, dan moesten de schepenen (f aler en le » maison des eskevins par leur serement et la demorer sour leur » despens, » zoolang het redit niet gczegd was *. » In de XIV® of XV'= eeuw deed de veelvuldigheid der processen eene wijziging invoeren, .welke toeliet de Iraagheid der behan- deling voor de vierschaar, met de daar gebruikelijke plechlig- heden,af te schaffen. De partijen werden namelijk toegelaten om hunne geschillen ovcr te brengen aan de in kamer vergaderde schepenen, welke dan niet doorden vorstelijken officier gemaand werden. Zulke zitlingen waren niet openbaar. Wij hebben gezegd dat de bevoegdheid der schepencnrechlers niet overal even groot was en willen dit door eenige voorbeelden staven. Willem Boonen, in zijne Geschiedenis van Leiiven sprckende van de gemeentelijke wethouders, somt hun justitievermogen volgenderwijze op : a De scven schepenen zijn ordinaris richtcren , kennisse, judi- » cature cnde recht hebbende over aile poirteren ende andere » inwoondercn der voers. stadt ende vrijheyt van Loven, in » aile zaecken, reëlc, personele, mixte, civile ende crimincele, » ter kennisse van ordinaris richleren behoorende; uytgenomen » zaecken concernerende denwullenwercke, pelterije, cremerije, » macten ende gewichten, met des daer aen cleeft, metten keu- » ren daeraffdependerende, die, ter iersle instantie, naert out » onderhouden, behooren ter kennisse ende judicature van de » dekenen van de drapperijen oft wullenwercke binnen de voers. B stadt. » Deze bepaling van het vermogen der Leuvensche schepenen is nagenoeg toepasselijk op degene van al onze groote gemeenten, aïs Brussel, Antwerpen, Brugge, Luik, Gent enz. Die van Brussel hadden bovendien nog rechtsmacht op de burgers, in het her- togdom gevesiigd buitende vrije steden en «kenden» ook deover- * Documents inédits, etc , medegedeeld door Warnkoenig, ( «0 ) tredingen op de ordonnantiën en edicten van den vorst, alsmede op verordeningen van gilden en neringen. Nering-, twist- en weeze- zaken werden le Bnissel in eersten aanleg wederkecrig door de neringoverheid , de paysierders of de weesheeren geoordeeld, wat in vêle andere sleden mede het geval was. Tôt in de XV^ eeuw was de viersehaar te Brussel uitsluitelijk samengesteld uit schepenen, niaer eene cliarter van 1421 stelde vast, dat er geen vonnis tôt banning of doodstraf mcer zou uitge- sproken worden zonder toestemniing der bùrgemeestcrs, sche- penen, ontvangers en raadsheeren, dus van geheel de gemeen- telijke wet, « in sheeren raedtcamer. « Aan deze scliikking werd in 't vervolg geene wijziging toegebracht; alleenlijk, wanneer er quaestie was van recht {litis conlestatio) werd dezaak weer ver- zonden naar de schepenenkamer *. Te Antwerpen oordeelden de schepenen in eersten aanleg over de poorters en bewoners dcr stad en vrijheid, alsmede over de buitenlieden en met belrekking tôt hiinne goederen^ aldaar aangehouden of in beslag genomen. Ook oordeelden zij over misdaden van gekwelstc majesteit ^. De wethouders van Tienen hadden bij keure van 19 Juni 1503 macht ontvangen om te oordeelen over aile misdaden, uilgezon- derd die van verkrachting, banverbreking, moord en geweld op de dienaren van den hertog. De schepenen van Dinant hadden tôt 1689 maar recht tôt onderzoek van criminecle zaken, doch toen Lodewijk XIV de stad had ingenomen, gaf hij hun insgelijks de kennis van crimi- neele processen en 't recht om in zulke ook vonnis te vellen. Te Fosses en Ciney konden de schepenen niet lot eene ontee- rende of lijfstraf veroordeelen, noch zelfs een aanhoudingsman- daat uitzenden tenzij na raad te hebben genomen bij de sche- penen der stad Luik, of wanneer de geldboete niet boven de vijf gulden beliep. in dit geval nochtans kon men bij de schepenen van Luik in bcroep gaan. * Henné et Wauters, Histoire de Brurelles, H, 592, ^ MERTENsen ToRFS, Geschiedenis van Antwerpen, I, 203. ( 00 ) De mecste steden van Vlaanderen hadden in de middcleeuwen het recht, de Iiuizen af te breken of door brand te vernielen, namelijk van personen , bcticht van wondcn aan anderen toege- bracht of ecn huis aangerand te hebben. Te IJper, evenwel, mochten de schepenen dat enkellijk doen in geval van wondcn, aan eenen der schepenen toegebracht, terwijl te Luik gemeld recht nitsiuitelijk aan den bisschop behoorde. Beperkingen van dien aard vinden wij ook bij onze naburen. Te Middelbupg, ondcr andere, konden de schepenen niet aile crimineele zakcn vonnissen ; krachtens eene charter van Maria van Burgondië moesten aile misdadigers van Bewester-Schelde naar 's-Gravcn Stcen gcbracht worden en daar te recht staan voor den bnrchtgraaf en twaalf gezwoornen *. De schepenen van Metz verlorende crimineele justitie, een deel der burgelijkejuris- dictie en de nitvoerende niacht, toen aldaar de raad der XIII (jaar- lijks door de biirgers gckozcn) werd ingesteld. Niettemin bleef de invloed der schepenen aldaar groot, als oordeelende de meeste burgelijke zaken en aile quaestiën van inwendig bestuur en poli- ticke betrekkingen regelende. Te Veurne waren de schepenen vôor de keure van i240 « van cleener gesachende achlbaerheyt» (zegt P. HEiNDERYCxinde Jaer- boeken dier stad5l, 143). Zij deden maar recht in burgerlijke zaken, terwijl de crimineele waren overgelalen aan de magistraten der kastelnij, « Icenmannen van den princelicken leenhove » ; maar in 1240 werd het vermogen der kastclnijschepenen vcrminderd ten voordeele der sladsschcpenen, zoodat sedertdien en bestuur en justitie van die kastelnij in handen waren der stedelijke wet- houders. De schepenen van Zoutlceuw(Léau)genoten sedert onheuglijken tijd een bijzonder voorrecht, dat hunne macht zeer uilbreidde. Niet alleen hnddcn zij jurisdictie over de bewoners hunner stad en 'tomliggende (als het dorp Heelen, bij Zoutleeuw ten jarei342 ingelijfd, Melkwezer, Orsmaal ingelijfd in 1383, Bossche en de wijken Ter hoven, Ter weiden, Kastelle, Ossenberg en hof ten * J. DE TiMMERMAN eu CoRNELis Versluys, Costumeti van Middelburg. ( 01 ) Rode); nict alleen waren zij beroepsrecliters van Budingen en Dorinaal, maar moclilen vooi' lien doen verschijiien elken Bra- bander, die in hun bijvvezen eenige verbintenis had aangegaan, lenwarcbijeenederzeven vrijesleden deshertogdoins bewoonde*. Oin bet veelvLildige werk te bespoedigen had men te Brugge sederl de XV^ eeuw de verschillige jurisdictiën onder de schepe- nen aldaar verdeeld. Zoo gelaslte men er twee met liet herechlen van partien voor onbeiangrijke zaken; twee andercn sSonden ten hetrecke, voor 't vcrboor dcr partijen; twee voor 't verhoor der gevangenen; eindclijk twee zaten voor bij 't ondcrzoek van kleine slrafzaken {keurgherechten) ^. Was de reehlspleging bij de Briigsche schepenen verbrokkeld, die van Dowaai verkregen bij charter van de gravin Margareta oorlof 0111, binnen de dric dagen na hunne aansteliing, zeven achlbare en geschikte niannen te kiezen , die gehist waren zoen te maken in veete, burgcrkrijg en in aile andcre twisten tus- schen de ingezetenen der stad ^. Dit was voor de schepenen eene niet onaangename ontlasting, waarvoor zij de vorstin zeker \\c\ liunnen dank zullen bctuigd hebben. Van eenen gehcel anderen aard was de maalrcgel, in de tweede helft der vorige eeuwtegen de Brugsche wetbouders genomen.Een decreet van 48 Maart 1763 beroofde deze van de biirgerlijke rechtsmacht om ze op te dragen aan een bestendig collège van zeven raadspensionarissen. Edoch, hoewel ten hoogste strijdig met de rechien der schepeneti, werd gemeld decrcet zondcr moeilijkhcid toegrpast, ongctwijfeld dank aan plaatsclijke omsfandigheden. Hoezeer dit de grondwettelijke macht des vorsten te biiilen ging zag men in 1787, toen Jozef II al de schependommen der steden en dorpen van hun jnstitiever- mogen wiide beroovcn om het op te dragen aan nieuwe recht- banken. AI de schepcncnkorpsen van het land slonden op om tegcn die nieuwigheid met klem en nadrnk te protestecren, de * PiOT, Notice historique sur la ville de Léau. (Revue d'hist. et d'arch,, I.) ^ Warnkoemg el Gheldolf, Histoire de la ville de Bruges^ 14:2. 5 Regislerder Rekeakamer, B. 1561 (1064-1516). — Archief van H Noor- der dc{)arlenieiU te Rijsel. ( 92) volslrekte onweltigheid er van docnde uitschijnen, en nien weet dat de hervormingsgezinde keizer het tegen de algemeenheid niet kon volhouden; deoudc «wetten» bleven in stand en werden zclfs later, loen het voormalig rcgiem op bet puni was van bepaaid te worden aTgesebaft, door het IS'' § van het derde artikel des traelaats vanden Haag stilzwijgcnderwijs gewaarborgd. De scliepenen moesten recht plegen in het openbaar geh'jk hunne voorgangers deratchimhurgi. In de eersle eeuwenspandc men de vierschaap « onder den blauwen berne! »,wat op den buiten nogop vêle plaatsen geschiedde in deXVlII^eeuwen waar- om men de gerechlsplaats daar de « groene viersebaar lieelle. » In versdiiMige keuren was de openbaarbcid van het rechlsple- gendiiidelijk voorgesehreven, zooals in die van Gent, van 1192: « Speetal autem ad libertatem oppidi, ut in eo Iredecim habeantur » scabini, in quorum judicio omnes causae. publiée tractabuntur...» Rceds onder bet beheer der Salischevvet waren minslens zeven ratchimburgi noodig om een geldig oordeel le kunnen vellen; maar toen de sebepenen aangesleld waren moest cr onder de zeven alh'cht een door bijzondere aangelegenheden belct zijn om ter vierschaar te komen. Eenige sehrijvers beweren noclitans dat aanvankehjk ook de zeven sebepenen aanwezig moesten zijn om het oordeel uitte spreken, doch hiervan is geene zekerheid. Volgens de Gentschekeure van 1192 wasdeeenstemmigheid der sebepenen in bet oordeel niet noodig; men volgde dit der meer- derhcid. In 't Land van Waas, de Vier AmbacJjlen, SIeidinge en Desteldonk waren vier recbters noodig voor zaken van belang, maar Iwee sebepenen mochten ter vierschaar zitten voor bet toe- wijzen van bocten tôt beloop van 10 pond; drie sebepenen voor boeten van 15 pond ; vier voor boeten van 20 pond, vijf voor aile zaken aangaande erven en kaleilen. — Te Luik waren in crimi- neele zaken acht van de veertien sebepenen noodig. Over 'talgemeen was meer dan de belft der sebepenen noodig om in betw'istbare zaken te kunnen uitspraak doen ; voor zaken van gracieuse rechtsmaeht was bet gelai van Iwee voldoende. ( 93 ) In lict vorig hoofdstuk hebben wij gezicn dat in HoUand, bij de instellingder scbepenbankcn, de omstanders het recbl behielden van inee te spreken. Was dit aanvankeb'jk goeden noodig geweest, in de XVI* eeuw vond nien daar groote zwarigheden bij en acbtte men 't noodig het gelai rechters te beperken. Wilh. IIeda (a een nauwkeurig en geloofwaardig scbrijver, » zegtKLUii, en daarbij getuige van hetgeen hij aanvoertjdoet de pogingen kennen welke de Utrechtsche bisschop David van Burgondië aanwendde om de rechtspieging in het sticht op eeneii mcer geregelden voet le brengen. Deze kerkvoogd (zegt Heda) « schafte af de abuizen » en barbaarsche coslumen, die in de stad en in zijn gebied, » deels door stcdekeuren, deels door de rechlers (pares) met » groote driflen waren ingevoerd. Want het vvoeste en onteni- « barevolk, gewoon aan de Friesche wetten, verweldigdeop eene » snoode wijze de rechtsoefening; in twislzaken lokte het de ge- » tiiigen aan door gaven en giflcn ; over nieineed was geringe » of geene strafvordering. De evenknicn scholden en dreigden » elkander; rechter en partij wcrd bciden het voordragen en » opstellen der vonnisscn bezwaard gemaakl; afgebedelde stem- » mingcn kvvamen bij hoopen van zulken, die nooit bij eenig » pleilgeding of rechtsdaging tegenwoordig waren. Iliertoe wer- » den zij verz(jcht van de twislende partijen, welke, hoe meer » peisonen zij op het uur van 't vonnissen met wagens en schepen » 1er rolle konden aanvoeren, hieidoor hunne zaak of beter of » rechtveerdiger maakten. Zij schreeiiwden luidop, dat zij het » hielden met hem, wien zij bcgunsligden, zonder te lellen opde y) verdiensten van 't rechlerlijk onderzoek. En hij, die 't grootste » gelai had, werd gerekend zijne zaak le winnen.... » Zulke ergerlijke misbriiiken, begrijplmcn, konden niet blijven duren en moeslen le meer de bezorgdheid des wetgevers gaande raaken, daar er gcdurig nieuwe bijkwamen, zooals het zilten met twa.'ilf, derlien of meer rechlers, vvaardoor niel alleen de kosten merkelijk aangroeiden, maar zelfs de wet-vervaischt werd, door- dien soms ailerleiiieden zonder rechl alsoordeelvinders optraden. In iiet land van Putlen moct het vrij erg geweest zijn, vermits keizer Karel V in eene charter van 4 Febriiari loi 7 (o. s.) het ( 94 ) ^etal rechters in die heerlijkheid bepaalde op zeventicn, welke dienen moesten op hunnen eed en op verbeuring van hun leen, lerwijl de baljuw last en macht kreeg om deongeroepenen van de rechtbank te weren *. Oorspronkelijk kon men tegen het oordeel der schepenen voor burgerlijke als crimineele zaken geen beroep inslaan. Dit was o-ok alzoo geweest onder de ratchimhurgi en is gemakkelijk ora verstaan ; immers zoolang bet volk vonniste of tôt oordeelgeven werd bijeengeroepen, kon er niet aan gedacbt worden zicb tegen de uitspraak te verzetten, kon niemand zicb het recbt aanmatigen om de besbste zaak opnieuw te kennen. Wel is waar badden de Frankiscbe wetten toegelaten de rat- chimburgi wegens valsch vonnis te betichten, maar zij noemden geene opperrechtbank, zoodat men in zulk geval verplicbt was de quaestie andermaal aan 't oordeel der ratchimburgi te onderwer- pen, of recht te vragen aan den koning 2. Het bcginsel van de onrandbaarbeid der scbepcnen uitspraak is in verscbeidene keuren duidebjk uitgedrukt; bet kracbtigst mis- scbien in die van Gent, 32^ artikel, waar men leest : « nec alicui » super sententiam scabinorum aliam ferre licebit. » Tegen bet valscb vonnis der sebepenen was evenwel ook beroep, boewel daar aanvankelijk mede geen booger gerecbtsbof over te oordee- len bad, maar andere sebepenen geroepen werden om er kennis van te neraen. Alzoo waren de sebepenen der stad Atrecbt gedu- rcnde de XII* eeuw in zekerenzin boofd- of beroepsrecbters voor die van Vlaanderen, maar wanneer, in de XIIl^ eeuw, bet graaf- ^ De aanbef der charter zegt, dat de hervorming noodig was om « alzucke twisten ende geschillen, als onlancx in die vierschare aldaer gerezen zijn geweest van eenige, hem zeggende leenmannen le wesen, die in dezelve vier- schare opgeroepen ende teegens des baillieuws danck hebben willen zitten ende oick le schouwen die confusie, die uyt die menichle ende veelheydl van dezelve mannen, die commen zouden moghen, ongeroepen, tôt voordeel der pari yen, als wei eer gebeurt is ... » 2 Constit. Chlolarii, I, an. 560, 6^ artikel. — Baluze, I, 8. — Raikem, Dis- cours de 1851, 9. ( 95 ) schap Artois werd afgescbeiden van Vlaandercn, namen vijf steden van dit gewest : Cent, Brugge, IJper, Rijsel en Dowaai, de plaats van Atrecht, dit wil zeggen dat, in geval de schcpenen eener stad betichtwaren onrcchtvaardig vonnis gevcld te hobben, de wethouders der vijf genoemde steden daarover de vierscliaar spanden. Werd evenvvel éene der vijf zelve vervolgd, dan bleef hct oordeel aan de vier overige *. Dit stelsel had voor- en nadeelen. 't Was goed in dezen ziîi, dat de schepenen, beticbt betzij van zich te hebben laten omkoopen, betzij van uit wraak of iiit vijandscbap gehandeld te bebben, in de bemoeiing hunner amblgenooten van andere plaatsen eene wezeniijke vvaarborg vonden van hun rceht en souvereineteit, en dat zij niet,gelijk de vorstelijke officier, aan de genade des vorslen waren prijs gegeven. Maar van den anderen kant was de instel- ling geene waarborg voor het algemeen,vermits scbepenen, zete- lendeover andere scbepenen, en in dien tijd schier allen nog van éenen stand, meest altijd de zijde kozen van de beticbte amblge- nooten. Immers zij zelven konden te eenigendage voordeberoeps- recbters geroepen worden en 't was weib'cht goed, daar vrienden te bebben. Gwijde van Dampierre erkende de noodzakeb'jkbeid om de oude instcOing grondig te wijzigen. Ten jare 1281 de voorrecbten van Brugge verbeiirende, behield bij in de nieuwe keure zich het ver- mogen om zelf rechters aan te duiden, die de beticbte wethouders zouden oordeelen, en deze werden in 't begin der XlV^eeuw voor ' d'Oudegherst, 11,517. — Jets van dien aard vinden wij ook in Boulogne. Daar bad men, voor 't aloude land van Merli, dat geheel de kusistreek van Kates, tusschen Sangate en de monding der Aa, bevaite, de vier.schaar tjehceten de Hoop (ook zoo in 't Fransch) en welke verdeeld was in drie schependommen, van welke in 1210 dat van Kales onthecht werd. Deze drie banken vereenigden zich om kennis te nemen van 't beroep, tegen het vonnis van eene bunner ingeslagen. Waren de aangeklaagde schepenen veroordeeld, dan werden zij geboet. Zoo leest men in den bevesligingsbrief der gemeente Merk, godagteekend van \Tàô [Inventaire des chortem d'Ar/ois, archief des Noorder-deparlements, te Rijsel). De drie gemelde schepenbanken gingen ook bij elknar len hoofde. Zie de Notice sur le Hoop, in 't Bulletin du comité flamand de France, V. ( 96 ) het hof des graven gcbracht *. Langzamerhand trachtten de Vlaamsche vorslen al der schcpenen oordcelen aan een beroep te onderwerpen, maar de gemeenten liielden sterk aan hunnc voor- rechten en de strijd daarover werd van weerskanten met hard- nckkigheid doorgezet. In J329 besliste Lodewijk van Crécy dat de vonnissen der Brugscbe scbepenen door zijn hof konden gewijzigd worden, namelijk wanneer zijn baljuw oordeelde dat het gewijsde slccht was. 't Jaar nadien maakte hij drie vierscharen bij de bank van Bi'ugge, bepalende dat men van de eene tôt de anderc in beroep mocht gaan; konden de beide vierscharen het niet cens worden, dan moest het beroep voor de kamer des gra- ven worden gebracht. De Vlaamsche steden bleven zich verzelten en de graaf moest denieuwe maatregelen ten jare 1538 intrekken; edoch de hertogen van Burgondië wisten het plan door te drijven entoen in 1585 Philip de Stoutete Rijsel eenen raad van finantiën en van justitie instelde, zagen de scbepenen hun oud privilège ernstig bedreigd. Wel was, naar luid dier inslellingsbrieven, die Raad maar voor twijfelachtige zaken opgericht en bleven de Vlaamsche steden er zich met kracht tegen verzelten — maar de val der gemeentemacht in 1452 deed allen weerstand ophouden. De vorst had het pleit gewonnen. De vier groote Vlaamsche gemeenten hadden, buiten hooger- gemelden Raad, nog een beroep bij het Parlement van Parijs, hetwelk wij van de XIII"^ tôt de XV" eeuw veelvuldig ingeroepen zien. De archieven der graven van Vlaanderen en der Reken- karaer te Rijsel bevatten daarover eene menigte stukken , gelijk- mede de archieven der bedoeîde steden. Zoo vinden wij in de rekening van Ondenaarde over bel jaar 1447-1448 het bewijs, dat de scbepenen van dit lijdstip niet minder dan drie beroepen op * « Li ciiens les fera juger par banc deskievinage un u {ou) plusieurs ke il \ouai [voudra] eslire en le comté de Flandre. » {Costumen van Brugge, uit- gegeven door Gilliodts, I, 250.) Zip daaromtreni eene ordonnantie van Philip van Thietté (1504), erkennende dat de debatlen lusschen den graaf van Vlaanderen en eene zijner steden van dit gewest toi de bevoegdheid bebooren van de acdere steden. (Warnkœnig et Gheldolf, Histoire d'Ypres, 442.) (97 ) hct Parlement hadden *. Dezelfdc slad liad in licl jaar le voren ecn dergelijk beroep legen Geeraardsbergen en cen andcr, over 't bezit van een wekelijksch niarktsebip tusscben Oudenaarde en Doornik. Het beroep te Parijs nam in Vlaandcren een einde bij 't sluiten des vredes van Péronne, in 1468 ^. De schepenen van Brussel oordeelden vanouds in beroep over de sententiën, uilgesproken door de scbepencn dcr vrijlieerlijk- heden van Asscbe en van Braine-l'Alleud, alsmede der dorpen Ruisbroek, Drogenbosch, Evere en Boort-Meerbeek, lervvijl tegen hunnc eigene uilspraken, voor civiele zaken, bij den Raad van Brabant in beroep kon gegaan worden. In erimineele zaken was ook bier de scbepenenuilspraak niet aanrandbaar. De blijvende geldigheid van 't vonnis der Mecbelscbe scbe- pcnen was verzekerd in geval dit was iiitgebraclit met algemeene stemmen. In 't bisdom van Luik was ook geen beroep in aile lijfslraffen, maar de scbepenen der hoofdstad oordeelden in beroep over bur- gerlijke zaken, gewezen door de vierscliaren der mindere plaalsen; hiervan waren uitgezonderd : Sint-Truiden, welker beroepsrech- ters de schepenen van Aken waren ^; Dinant en Hoei, wier wet- houders in Juni 1299 van Albert, koning der Romeinen, 't * « Jacop Hanoke ghereden te Paris bij lasle van de scepenen den XXIIsi^n dach in April omme daer te ghevene meesler Galois du Ploich, den sledepro- cureur ini Parlement, Iwee scrifturen van drien accorde, dat scepenen ghe- maecl hadden van drien processen, die bij appelé int Parlement in wette hinghen, te wetene deen scrifture van den iween processe, die de sted<^ hadde jeghen de volders van Audenaerde, danof de stede appelant was van den eenen processe ende de volders van den andren ; ende dander scrifture was van den processe, dat de slede hadde jeghen de temmerlieden, danof de slede appelant was omme van al, bi den advise van den selven procureur, le ver- crighene letlren van gralien, dat de vors. accorde int vors. hof passeren mocliten zonder vorder le procederue en ongliehouden te wesene van der boete jeghen minen heere den Coninc... » » Philippe DE Commines (Uilgave van 1725), IV, i5o. — Kervyn, Histoire de Flandre, Y, 145. ^ Dit rechtsvermogen der Akensche schepenen, belvvisl door den bisschop van Luik, werd bepaald erkend in eene Iransaclie van 1577 (Louvrex, 1,252 Tome XXXIII. 7 ( 98 ) privilège verkregen om voorlaan niet meer te moeteii ten lioofde gaan naar Luik, alsmede dat men tegen hiin oordeel alleen bij den bisschop van Luik mocbt in beroep gaan *. Omirent bel einde der XVIII^ eeuw werd in 't prins-bisdom het beroep ingevoerd voor zaken van geringe geldboeten (minder dan 5 gulden) maar enkel in 't geval wanneer de scbepenen niet ten boofde waren gegaan 2. Op vêle plaatsen was den burgemeester of aan eenige scbe- penen de laak opgedragen om de minder belangrijke zaken te beoordeelen, met voorbeboud nochtans dat er tegen bun gewijsde bij het scbepencollege of bij gansch de gemecntelijke magistratuur in beroep mocht gegaan worden. Zoo was, onder andere, te Brussel 5, Cent *, Leuven ^, Mechelen ^, Doornik ^ en elders. Te Gent vinden wij Halheeren, Vinders en Gebmirtedeketis ^, wier uitspraak door de scbepenen kon gewijzigd worden. Te Namen had men eene Cour des Ferrons voor de smeden cnz. De dorpsschepenen hingen in eiviele zaken voor het beroep gewoonbjk af van het hoogere schependom eeniger beslotene stad of van eenige bijzondere hoofdbank,vervoIgens,in tweeden graad, van 'l boog gerechtshof of den provincialen raad. Daaren tegen oor- dcelden zij in crimineele gevallen bij arrest, juist aïs de sleden, belioudens in 't graafscbap van Namen en in 't Doorniksche, waar al hunne beleugelende vonnissen te beroepen waren voor den provincialen raad ^. Te Doornik zelf, waar de scbepenen de cri- mineele justitie verIoren,toen de gezwoornen eringericht werden, * Chartes du chapitre de S t. -Lambert, à Liège {Inventaire publié par SCHOONBROODT, 11°» 445 cn 444). * PouLLET, Les Constitutions nationales belges de Vancien régime. ^ Costumen, 42« en volg. arlikel. * Idem. 5 /d , 1, 8, 9. 6 M, 1,15. ' Id., XXX VI, 1. * De inslelling der gebuurledekens, die nagenoegde roi vervulden vaii onze huidige politiecommissarissen, is nauwelijks meer dan bij name gekend en verdient eene grondige opheldering. 9 PouLLET, Les Constitutions nationales belges. (99) ging men tegen het oordeel der schepenen in beroep bij den gou- verneur der stad en de Iwintig gezwoornen, tegen wier uitspraak ook beroep mochtingeslagen wordenbij 't Parlement van Bergen *. In Duitschland was het beroep ook langen tijd verboden ten opzichte der geschillen onder burgers, niaar daar mocht men recht halen bij den sladsraad. Te Bazel bad men in 1472 cen beroep ingesleld voor de vreemdelingen en geestelijken en te dien einde een comiteit van drie raadsheeren benoemd. Den burgeren zelven werd eerst in 1676 onder den naam van revisie een beroep bij den stadsraad toegeslaan. Gebjk in Bazel, vormde zieh in andere Duilscbe steden reeds in de XIII'' en XIV** eeuw bij den stadsraad een werkelijk beroep, namelijk nadat aldaar de raad zelfstandiger en onafhankelijker wasgewordenen sedertdatde steden ook de openbarerechtsmacht geheel of ten deele verworven hadden. Von Maurer, die voor aile Duitsche stadsinstellingen te raadplegen is, leert ons dat, volgens het gemeenterecht van Freiburg uit de XIll^ eeuw, het gestrafte of gescholdene oordeel van 't schepenengerecht moest gebracht worden voor den stadsraad of voor de twaalf gezwoornen, die uit- spraak deden. Dit was insgelijks te Hamburgjte Lubeck en in de andere steden, waar het Lubecksche recht geldig was. Te Spiers werd een beroep gevormd van het Schouts- of Kamergerecht bij den stadsraad, wat ook wordt aangeduid voor Weenen, Bremen, Goslar enz. De raden verwierven in Duitschland zooveel invloed dat de schepenengerechten sedert de XV'' eeuw den aard kregen van stedelijke ondergerechten, onder welke benaming men die van Hamburg, Bremen en Lubeck vindt aangeduid 2. In vêle Duitsche steden mocht het door den stadsraad uitge- brachte oordeel weeraangerand worden; in zulk geval moest het gescholdene vonnis of in den stadsraad zelf opnieuw verhandeld en beslist worden, ofwel werd het voor den raad of de sche- penenbank eener andere stad gebracht. Op andere plaatsen, waar men geen beroep tegen den stadsraad duldde, kon er evenwel van * Keure van 1370. ' Von Maurer, III, 7o7-7o8. ( 100 ) *t geveldc vonnis eene wijziging verkregen worden. Men lieette dit het beroep op het boek, en bestond hierin, dat de ontevredene partij mocht eischen haar het boek te doen voorleggen en ver- klaren,\vaarbij eene nieuwe verhandeling voor den stadsraad moest plaats hebben. Zulk een « beroep op het boek » had o. a. plaats te Hamburg, Lubeck, Goslar, Stade, Wisraar enz. Het « boek » geldende als 't hoogste gerecht van den raad, koii er dan geen verder beroep nieer plaats hebben. Eindelijk waren er ook Duitsche sleden waar het door den stadsraad gevonden oordcel kon aangerand worden : in enkele weer voor den stadsraad (als te Salfeld, te Teuchel enz.); elders voor den raad of de schepenenbank eener andere stad. Eindigcn wij onze schets van het schepenengerecht met eenige regelen over de hooge justitiehoven. Wij gewaagden reeds van den Raad van Vlaanderen; in dit gewest had men nog de Wetachtige Kamer [Chambre légale) samengesteld uit de raads- en leenmannen van den graaf en kennis hebbende van al wat in verband stond met de leenen, die onmiddellijk van den vorst afhingen. Voorts was er daar eene Kamer der Reninge, gevormd uit leenmannen en zieh bezighou- dende met aile reële actiën betreffende het grafelijk domein, met de persoonlijke actiën tegen de ontvangers, metzaken van wanbestuiir en kwijtschelding of vermindering van de gelden aan den vorst verschuldigd enz. De instelling van den Souvereinen Raad van Brabant dagtce- kent, gelijk die van Vlaanderen, van de XIV^ eeuw, doch niet eigenlijk als justitiehof,wat eerst in 1450 onder Philip den Goede begon. Dcze Raad had een uitgestrekt gebied, als niet alleenlijk over Brabant (noord en zuid), maar ook over het markgraafschap van Antwerpen en het hcrtogdom Limburg aangesleld. Dewijl echtcr een goed deel der vorslelijke domeinen daaromtrent nog onderworpen bleef aan mindere wetlen, richtte Philip de Goede in 4455 nog een ander gerechtshof in, dat ten jare d475 den Grooten Raad van Mechelen werd, voor welken al de beroepen tegen de hoven van Vlaanderen, Namen, Hencgouw en Luxem- ( 101 ) burg moesten gebracht worden. De Groote Raad wcrd, gelijk de inslellingsbrieven van Karel den Stoute zegden : « Nostre » parlement et cour souveraine de tons nos duchés, contés, pays » et seigneuries de par deçà. » De Raad van Brabant wisl zich evenwel aan de jurisdictie van den Grooten Raad te onttrekken, bepaaldelijk ten jare 1477, en het hof van Bergen onder Karel V *. De Raad van Brabant kende, 1er uitsiuiting van de schepenen: de misdaden en ovcrtredingen begaan door de edelen van 't her- togdom, ter uitzondering der Antwerpsche; de misdrijven begaan door de Brabantsche juslitieodficieren in de uitoefening hunner bcdiening, alsmede door de raadshecren, advocaten, procureurs, deurwaarders en andere bedienden, hunne vrouwen, kinderen en dienstlieden. In het prins-bisdom van Luik waren vier oppergerechtshoven : \° het Stcidsschependom [Véchevinage de la Cité); 2" het Leen-hof; 3° het Allodiaul hof; 4" de Gewone Raad van den prins-bisschop. De namen van het tweede en derde gerechtshof duiden genoeg aan wat in hunne bevoegdheid lag;het eerste en het laatste waren verreweg de belangrijkste. Het Sladsscfiepe?idom (de Souvereine Justiiie ofook de Redit- hank der Wel geheeten) samengesteld uit veertien schepenen, voorgczeten door den grootmeier, waren allen door den vorst benoemd. Dit gerechtshof kende beroep van aile burgerlijke zaken, in eersten aanleg verhandeld door de gewone vicrseharen van steden en dorpen, tenzij deze bij de Luiksche schepenen wa- ren ten hoofde gegaan. Bovendien was het stadsschependom be- voegd om in al de gemeenten des vorstendoms, naast de plaatse- lijke justitie en met den oiïîciaal, kennis te nemen van aile persoonlijke zaken, welke de partijen voorbrachten, en in zekere omstandigheden van wezenhjke zaken, in mededinging met de plaatselijke rechters, Dezelfdc rechtbank oordeelde in 'tcriraineel over ganschhet gebied des grootmeiers,en was, in wezenlijkheid, uitsluitelijke rechter in geheel het land, dat aan de wet van Luik * De Bavay, Le Conseil souverain de Brabant. — Le Grand Conseil de Malines. ( iOâ ) ondcrworpen was. Inderdand, de slads- en dorpssehcpenen (zegt Poullet) moesten (behoudens privilège) zieh bepalen de crimi- neele zakrn te onderzoeken en dan renchurge vragen aan de Luiksche schepenen, die het vonnis opstelden. Een ediet van 1716 liet den rainderen wetten toe, geen advies te vragen te Liiik^ wanneer de overlreders siechts strafbaar waren met eene boet van minder dan 5 Brabantsche gulden ; evenwel kon tegen hun eigen oordeel te Luik beroep worden ingeslagen. De Geicone Raad van den Prins-Bisscliop, geslicht in het bcgin dcr XVI^ eeuw, ontleende zijnemacbt aan de drie gemelde korpsen ; immers al de vonnissen in burgerlijke, féodale en allo- diale zakcn uitgesproken door het stadsschepcndom, door het Leen-oi AUodiaal /lo/, konden voor hem beroepcn worden. Van de uitspraken des gewonen Raads ging men in beroep bij den Duitschen keizer, in de païen van de verleende voorrechten, of bij den Geheimen Raad in de niet beroepbare zaken '. — De Gewone Raad bestond uit negen leden, waarondcr drie benoemd door den vorst, tv^ee door den adel, een door de stad Luik en de andere door de sleden in 't gemeen. Te Namen vinden wij drie opperhoven [recheffisantes) , onder wclke het Cour du magistrat voor 1491 ais beroepskamer de vonnissen van een groot getal mindere wetien herzag. De Provin- ciale Raad, van Namen, door Maximiliaan van Oostenrijk in d491 toi stand gebraeht, liet aan 't ecrstgemeldeenkci het oordeel in eerstcn aanleg en dan nog voor zekere gevallen, welke in de bevoegdhcid vielen van den Raad. Deze had kennis van aile akten nopens vrijwillige veroordeelingen, zonder dat die voor eene mindere wet moesten gebraeht zijn; oordeelde over de misbrui- ken der geestelijke hoven, behoudens beroep des bisschops bij den Hoogen Raad van Mechelen; over aile gevallen nopens privi- lèges en die den vorst waren voorbehouden geworden (zulks in eersten aanleg) en kende beroep van aile vonnissen, door de kleine vierscharen uitgesproken. Tegen de gewijsden van den * Zie, voor meer bijzonderheden, Poullet's belangvol Essai sur l'histoire du droit criminel dans P ancienne principauté de Liège. I ( 105 ) provincialen Raad was gcen beroep in zakcn van lijfstraffen of eeuwige verbanning, maar mcn kon zich voor mindere slraffen beroepen op den Grooten Raad van Mechelcn *. Het Cour du Magistrat van Namen bestond uit eenen raeier, benocmd door den vorst; zevcn schepenen, jaarlijks door den procureur aangestcld, en nadien door de regeering op advies van den bisschop en van den gouverneur. De drie Namensche opperboven genoten bijzondere rechten. Alzoo, b. V., moesten naar luid der costumcn van Namen (44*' en lOy* artikel) de buwelijkscontracten verleden worden voor de lagere recbtbanken, waartoe de onroerende goederen der ecbt- genooten behoorden, maar stonden die goederen onder het ge- bied van verscbillige vierscharen, vvelke aile van hetzelfde boogere bof afhingen,dan moest de realisatie gedaan worden voor dit boogere hof ^. Hetzelfde was in acbt te nemen voor de goed- keuring der testamenten. Bij briefvan lONovember 1551 stelde Karel V den Raad van Luxemburg in, gelast met, in eerslen aanleg, kennis te nemen van aile gevallen betrekkeiijk den vorst of de privilèges, en in beroep van aile sentcnlien, door de mindere wetten van het ge- west uitgesproken. Tegen zijne uitspraak was, voor burgerlijke zaken, beroep op den Grooten Raad van Mccbelen. Het Parlement of de Souvereine Raad van Doornik werd ingesteld door Lodewijk XIV, in 1668, om tôt beroepshof te dienen voor het groot getal Belgische gemeenten, welke in 1667 door de Franscbe wapenen van Spanje 'sgezag ontweldigd en on- der de Franscbe hecrschappij gebracht waren. Het gebied van den l\aad strekte zich aanvankelijk uit over de stad en 't onder- hoorige van Doornik, de steden, baijuwschappen en kastelnijen van Rijsel, Dowaai en Orchies, St.-Winoksbergen, Veurne, Ouden- aarde en over de door 't verdrag der Pyreneeën afgestane steden * X. Lelièvre, le Conseil provincial de Nanîur (Ann. dk la Société ' ARCHÉOLOGIQUE DE NaMUR , VII), ^ Gewijsde van 26 Juiii 1590, len vervolge op de Costumea van Namen, 22 1 , 222. ( 104 ) Atli, Bincbe en Cliarleroi. Dit rechtsgebied werd door latere overwinningen van Lodewijk XIV nog merkelijk uitgebreid, zoo- dat gedurende eenigen tijd onder den Raad van Doornik stondcn: schier gelieel het deel van Henegouw, dat door 't verdrag der Pyreneeën aan Frankrijk was gegeven, te weten Philippeville, Marienbourg, Avesnes, Landrecis en Quesnoy, met al wat daarbij beboorde, en dat in 1661 onder 't Parlement van Metz was ge- bracht. Nadicn kwamen daar nog bij: Valensijn, Bouebain, Condé, Kamerijk, IJper, Kassel, Belle, Poperinge, Waastcn, Wervik, Bavai en Manbeuge, met ailes wat er van afhing. Kortrijk, in 1683 door bet Franscb léger bemacbligd, werd ook, met al de dorpen van de kastelnij dezes naams, aan den Raad van Doornik onderworpen, natuurlijk voor den tijd dat zij onder de Franscbe kroon bleven. Henegouw bad Iwee opperlioven: bel S ou ver ei ne en het Gewonc Hof, beide ten jare 1702 vereenigd onder de benaming van Souve- reineRaad van Henegouw. Tegen deze uitspraak was gecn beroep, maar enkel middel tôt berziening. Hij was beroepsrecbter der vonnissen ook voor zaken van leenroerigen aard, in ganscb bet Henegoiiwscbe uitgesproken ^ De eerste scbepenen scbijnen uitsliiilelijk de justitie geoefend te bebben. Doornik uitgezonderd (alwaar, volgens Philippe de HuRGEs, de scbepenen in 't begin der X* eeuw recbterlijke en bestuurlijke macbt kregcn) kennen wij geene Belgisebe gemeen- ten in welke, voor de XII® eeuw, de magistraten de dubbele bevoegdbeid bezaten. De keure van St.-Omaars, den 14 April ' a Tous nos juges ordinaires et de nos vassaux de nostredit pays indiffé- remment et sans aucuns excepter, ressorlironl par appel en toutes matières personnelles en nostredit cour, comme suprême et souveraine, sauf la juridic- tion des mayeur et échevins de Mons pour leur plaids du jeudi, et du siège de terrages pour les appellations venans du chef-lieu de Valenciennes; et en matières réelles des fiefs tenus de nos vasseaux; les juges viendront quérir leur charge de juger, n'est qu'ils n'aiment mieux de juger à péril d'appel et d'amende. » [Chartes du pays et comté de Haynaut, 1619, chap. LIV, art. 1.) ( 105 ) i 127 door Willem van Normandie verleend, erkent die eeniger- wijze aan den wethoudcr dier stad, en langzamerband geraakten de schepenen van de meeste onzer gemeenten daarvan in t bezit. Algemeen is dit nocli tans nietgeweest. In desteden van 't prins- Lisdom van Luik en van het graafschap Loon (zegt Poullet) was 'teen bijna algemeen beginsel, dat het recbtvan justilie geschei- den was van dat des bcstuurs. Dit was zoo te Luik sedert de XIIP eeuw en allengskens in vêle andere plaatsen van dat gewest ingevoerd; daar, waar de sebepe- nen te gclijk rechters en bestuurders waren, was hun de dubbele macht gegeven uit boofde van gémis aan een voldoend getal be- kwame mannen '. Bestiiur is regeling; dus hadden de scbepenen bet recbt om de verordeningen te maken, welke de gemeente noodig bad om te leven in orde en tucht, om bandel en nijverbeid te bevorderen. Maar dit recbt was eigenlijk niet den scbepenen gegeven, ook niet aan de ingezetenen : in zijnen oorsprong en uit de natuur der zaak werd dit recbt verleend aan den vorslelijken officier, die zicb evenwel daaromtrent met de scbepenen moest verstaan, want zonder dezer toestemming zouden de verordeningen niet geldig geweest zijn. Op sommige plaatsen gafmen't bedoeld recbt aan schout of baijuw met scbepenen samen. Hunne scbikkingen be- bielden kracbt van wet zoolang de baijuw, namens den voist, die niet bad te niet gedaan ; maar ailes, wat door scbepenen en officier gekeurden verordend was len beboeve der algemcenbeid, moest gebouden worden « vaste ende gbestade », door groot en klein, klerk als leek, welbouder als ambacbter. Uit dit vermogen kan men weer de belangrijkbeid der scbepe- nenmacbt afleiden, immers daarin wortelt de zelfregeering der gemeente. Wij zien baar alzoo zelve bare wetlen maken, wel is waar binnen de grenzen barer bevoegdbeid (tegen de algemeene landswet en t recbt des vorsten mocbt niemand ingaan), maar geen gewestelijk gezag beeft op de stadskeure iets af te wijzcn, en de vorst zelf, wannecr zijn vertegenwbordiger die medever- * Poullet, Les Constilutions nationales belges de l'ancien régime, 544-345. ( 406 ) ordend heeft, laat ze onaRngeroerd tôt zoolang de omstandigheden geenc wijziging of ophefïing eisclien. Maar ook in dat geval zijn weer de schepenen daar ora nieuvve keuren {politieke ordonnan' lien o{ voorgeboden) op te stellen. Zoo was in de meeste stcden van Brabant en Vlaanderen nage- noeg de regel ; eene uitzondering hierop vinden wij voor Namen, alwaar het recht van politieverordeningen uit te vaardigen en geldboeten voor de overtreders vast te stellen in het gemeen werd uitgcoefend door den meier, de schepenen, de gezwoornen en « gckozenen » der stad '. In Hcnegouw, Antwerpen en Limburg was er mede beperking aan 't recht der schepenen met betrekking tôt het uitvaardigen van plaatselijke statuten: in die gewesten mocht men bij hoogeren rechter tegen de schepenenkeure in beroep gaan, wel te verslaan wanneer de gemeente niet in 't bezit was van een tegenstrijdig privilège '^. Zelfs werd bij ordonnantie van 26 Oclober 1551 de groote Raad van Mechelen gemachtigd om van ambtswege in de bij hen bcroepene gemeentekeuren datgene te wijzigen, wat hem onregelmatigs of onbehoorlijks zoii toeschijnen, en dit vermogen werd bij 't algemeen edict van 4 October 1540 (§ 8} loegekend aan al de justitieraden. Het gemeentebestuur oefende in vroegeren tijd als 't ware eene voegdij uit over al de ingezetenen der plaals, ook over de gilden en ncringen. Vermaak en uitspanning, handel en nijverheid, kunst en wat er verder tôt de uilingen van het volksleven be- hoorde — ailes slond te keure en te wet bij de gemeentelijke magislraten. Aile bedenkelijke voorzorgen werdcn genomen om den biirger tegen bedrog en oneerlijkheid te beschutten; ailes * Edils politiques de la ville de Namur, en 1687, uitgegeven door Van der Elst, bl. 2. — Style du Conseil de Namur, XYII^ hoofdstuk, 9^ artikel. 2 « Insghelycs voîgende 't privilégie van herlogh Jan van Brabant, verleent op Sinle Nicolaes dach int jaer XIIII'= ende VI, van ordinentien oft vonnissen by borghemeester ende schepenen goordineerl oft gewesen, concernerende de polilie doser stadt, keuren ende breucken,en valt er gheenappellalienoch refor- matie. » {Rechten ende Costumen van Antwerpen, LXXII"^ hoofdstuk, 9« artikel.) — Zie Henegouw, LIV« hoofdstuk, 1* artikel. — Limburg, ampl., 3» artikel enz. ( 107 ) werd nagezien, onderzocht, gekeurd: eetwaren gclijk kleoding- stoffe, maat en gewicht. Zelfs waren er schependommen die niet allecii zelven de neringstatiUen opstelden of die der ncringmannen naar bcliefte wijzigdcn, maardie zieh zelfs het recht voorhielden om te oordeelen over de bekwaamheid dergenen, die zich aanboden om als nieester in ^t ambacht erkend te woi'den ^ Het Jaken en bet linnen, aleer te kunncn te koop gesteld worden, luoesl voorzien zijn van 't keuringsmerk — doorgaans een lood metslempel daarop — en wat dit niet waardig, wat met bedrog geweven was, werd te Cent aan den ijzeren ring van het Hallelorentje tenloon gehangen endaarnaonder de liefdadigheids- gestieliten vcrdeeld. Dit ailes was bet werk der scbepenen ofgeschiedde in hiinnen naam door tusscbcnkomst van mindere bedienden. 't Was dan ook nafuurlijk dat zij de politie baddcn, en deze, ailes omvattende wat tôt bandbaving der orde, ondcr zedelijk en stoffelijk opzicbt, noodig was, tracbtte veeleer te voorkomen dan te beteugelen. Uitgaaiide van bet groote beginsel dat de godsdienst de grondsteen is der instellingen, welke der samenleving orde, leven, kracbt en bestendigbeid geeft, vindtmen niet zelden ten boofde der politie- verordeningen de aanroeping van God of de getnigenis dat zij opgeslcld zijn ter eere van God of zijnc Kerk. Geen slafelijk werk, geene nering is door de scbepenen op zon- of beibgdagen toege- laten; zij veroorloven den berbergier enkel te tappen buiten de uren der godsdienstoefening, cène wct welke nog bedcn in de protestantscbe landen met nauwgezetbeid gevolgd wordt. De openbare zedelijkbeid was een punt van ernstige bekomme- ring voor de scbepenen. De « vrouwen van licbten en oneerbaren levene {filles de folle ou de mauvaise vie) » zonderden de stads- wetbouders afinachterbuiirten en bandenben bij de minste over- treding der poiitieverordeningcn uit de gemeente. Zelfs was dat volkje in sommige plaatsen, gelijk le Amiens, onder bet toezicht gesteld van den scberprecbter. — Het kansspel, bron van erge ' Lalanne, Histoire de Châtelleraud, II, 19. — De la Thaumassière, His- toire du Rerry, 144. — Dusevel, II, 150. — Inventaire des archives de Dijon, B. 501, 320.— Inventaire des archives d'Angers, FF, 40. — Babeau, La ville sous Vancien régime, 550. ( 108 ) ongeregeldheden, iwisten en gevechten, werd door de scliepeiien veelmalen door strenge reglementen verboden. Van de XïV^eeuw af was de handhaving der openbareorde in de voornaamste steden toevertrouwd aan de burgemeeslers, maar in de dorpen schier overal in handen gebleven der schepenen *. Niet ailes, evenwel, was in zake van zedelijkheid aan 't oordeel der schepenen overgelaten : onderscheidene gevaIlen,ook andere dan met betrekking lot geestelijke personen (waarvan wij recds gewag maaklen), behoorden uitsluiielijk tôt de bevocgdhcid der Kerk. Een Hantboeck van Joost van derStockt, vrijkruidcnier te Gent, in de XVI^ ccuw, sonit de bedoelde uitzonderingen volgen- derwijze op : « 't Geestelicke bof van Doornicke en heeft niet » meer kennessen np eenen poorter van Ghendt dan van desen » saeken hiernaer voighende : « Int jaer neghen en dertich voorvvaer » Duust vier honderl, dat es claer, » Was ghemaect tappointemendt » Tusschen den hove ende die van Ghendt : » tHof sal tghelove wachten, » De floracie bewaren met crachten, » tiïuwelick tsertifihieren » tGhescheet van dien jugieren, » Ende zaeken beneficiale. » Dander blijft hier al te maie. » Al de andere geestelijke hoven bezaten helzelfde vermogen. De verdediging der stad was in de middeleeuwen, en nog lang nadien , een belangrijk vak van 't bestuur der schepenen : zich zelven tegen vreemden aan val te raogen verdedigen was bij onze voorouders een zoo kostelijk privilège, gelijk de gedwongene aCbraak van torens, bohverken en muren ecne diepe verncdering en schande werden geacht. Te meer waren de burgers aan die versterkingcn vcrkleefd, daar ze veelal door hunne eigenc handen — in oorlogstijd als karwei voor leeken en klerken — waren opge- worpen en le duren prijze moesten onderhouden worden; ook * Kempeneers, De oude vrijiieid Montenaken, II, 153. ( 109 ) lieten zij de wallen niet verzanden, de miircn en torcns niel ver- brokkclen, de valbriiggen niet. instorten, maar bracliten er daaren- tegen, ten bewijze van hunne fierheid en macht, versieringen aan van beeldhouw-en smeedkunst, zoodat de stadsbolwerkenen poor- ten ecbte monurnenten waren van bouwkunst, indrukwekkend door bunne sterkte en grootscbe verhoudingen. De schepenen moesten ook zorgen voor de bewapening, en zij deden dat met blijkbaren lioogmoed; immers 't geschut en ander krijgsluig werd niet in een afgezonderd gebouw, maar in vele steden in 't schoonste lokaal der gemeente : de halle of het sche- penenhuis, bewaard. De inrichting en opleiding der gemeentelijke beirmacbt was recds in de Xïi^ eeuw, mogelijk nog vroeger, den schepenen opge- dragen.De keiire van Valensijn, van 1114, toont ons hoe het léger dier stnd altijd terbescbikkingwas der gemeentelijke gezwoornen, niet van den kastelein of anderen vorstelijken officier. Hetzelfde vinden wij te St.-Omaars onder Philip van den Elzas *. De Bra- bantsche, Vlaamsche en Luiksche gemeenten waren onder krijgs- kundig opzicht sterk ingericht, wat niet te verwonderen is terwijl toen overal algemeene dienstplicht bestond. De schepenen zelven waren niet uitgezonderd of ten minste moesten verschcidene van hen de gemeentelijke heirmacht, ook buiten het land, verge- zellen, gelijk zij mede met de bewaking der slad (soms maanden lang) gelast waren 2. * 0 Majores et juratos, qui homines habenl conducere et ordinare cum adversus hosles prodeunt.« {Mémoires des antiquaires de la Morinie, IV, XX.) ' « item ghaven donlfangers iiii scepenen van der kuere ende van den ghe- deelevan liare soudeyen van xxx weken, dat sy lagen snachls ten un porteu, ten Overporten, Sente Pielers, ten Puederselle porlen, ter Waelbrugge ende ter Muden. » {Stadsrekening van Genl, 1526, bi. lxvii.) » Item vvtghegheven van awelte ende nachtswakene bi overdraghene van der wet over haerlieder costen.... » Eerst den hère Piètre Smoule, buerchmeester ende scepene over zine coste ende der gbuenre die bi hem wareii van \¥akene, XLVIIl lib. » {Stads- rekening van Brugge, 1379-1580, bi. 61 ) De schepenenwaak werd bezoldigd gelijk ailes, wat toen voor de gemeente verricht werd. De burgemeester van Brugge bekwam 8, elke schepene 4 pond om de vier en twinlig uren. (110) De benoeming van de bevelhebbers der gemeenten van Vlaan- deren en Brabant was over 't algemeen een reclit der schepenen, maar de kastelein voerde namens den vorst de benden ten strijde. Eenige schepenen nochtans behielden niet lang het redit tôt benoeming der krijgsoversten : Amiens verloor het reeds in 1517, toen de koning van Frankrijk het zich aanmatigde. Van aanzienlijk behing voor eene gemeente was het beheer der finantiën; een wijs gebruik der gelden, voortkomende van de belastingen en andere gemeentelijke inkomsten, was te allen tijde, gelijk heden nog, eene eerste vereischte voor eendcgelijkbcstuur, voor de welvaart en rust der ingezetenen.Te Gent kozen aanvan- kehjk de schepenen, in bijzijn des baijuws, eenige achlbare lieden die de lasten onder het volk verdeelden; over het algemeen konden nergens nieuwe lasten îngevoerd worden zonder de toe- stemming der geheele gemeente. De XXXIX, die in gemelde slad zooveel vermogen hadden, konden geene nieuwe hulpbronnen openen zonder de « boines gens de le vile ou de le plus saine partie * te raadplegen , en de graaf, gelijk de goede lieden, of 't meeste deel van hen, moesten de voorgestelde belasting goedge- keurd hebben. Was er behoefte aan geld, en waren de schepenen en de graaf het omtrent de nieuwe middelen cens, dan moestmen a par cri générale de goede lieden op eene bepaalde plaats bijeen- roepen om hun, voor de schepenen, het voorstel te doen, en dit mocht niet aangenomen worden indien de meerderheid en de vorst er ongunslig aan waren '. Ziedaar wel een bewijs van zelf- regeering voor het einde der Xlli^ eeuw, en een recht, dat zeker- lijk menige stad onzes lands in onze eeuw aan de middelceuw- sche gemeente mag benijden! Op 't einde van ieder dienstjaar waren de schepenen verplicht derekening van hun bestuur neder te leggen.Ditgeschiedde door de ontvangers, namens de schepenen, en met zekere plechtigheid, in 't openbaar, aan de commissarissen van den vorst, die zich dat recht in de XIII"' en XIV^ eeuw overal aanmatigde. Ieder arlikel der ontvangsten en uitgaven werd voorgclezen, clke nicuw igheid * Warnkqenig et Gheldolf, Histoire de Gand, SA. i ( iil ) ondcrzochl, zoodat men in sommige plaetsen drie, vijf, soms acht dagen daar mede bezig was. Begrootingen kende men vroeger niet. — In de plaltelandsgemecnten dced men rekening aanden dorps- lieer of den officier, en altijd aan dezen in die plaalsen , waar de koning liet heerlijke recht uitoefende. — Onze oude gemeentere- keningen mogen nog heden aïs modellen van nauwkeurigheid geprezen worden. De ontvangers verdeelden ze in hoofdstukkcn, welke voor de volgende rekeningen regelmalig gevolgd werden : de gevvone en buitengewone onlvangsten en uilgaven slaan op Iiunnc vaste piaats, en doorgaans is er eene breedc margine gelaten om den commissarissen te vergunnen hunne opmerkingen er nevens te schrijven. In de rubriek « onlvangsten » vindt men : de slederenten, cijnzen en accijzen, de opbrengsl van het poortersrecht, van de geoctroieerde tollen, ballerechten enz.; — tôt de uitgaven behoor- den voornamelijk de achterslallen en kroozen dersledelijke renten en leeningen, de jaargelden en kleederen aan de magistraten en bedienden ; de uitgaven voor liet jaarlijkscb banket ten dage der welsvernieuwing; de wijn, gedronken bij bet nazicbt der reke- ningen en bij andere gelegenheden ; bet loon voor de stedcboden en 't bonorarium der in deputatie gczondene wctboudcrs, de bestuurkosten, de giften aan magistraten en andere aanzienlijke lieden bij gelegenbeid van den doop of 't buwebjk hunner kin- deren, of wannecr deze het gcestelijk kleed aantrokkcn; giften aan vermogende bescbermers, prelaten of edcUieden, die der gemeente konden dienst bewijzen; vergoeding aan de predekers, die in de bijzonderste kerken 't woord Gods verkondigden gedu- rende advent en vasten , of ten dage der plechtige ommegangen; onderstand aan scbutters-en rederijkersgilden op bun scbietfeest, of wanneer zij, in de processie, op bet schepenenbuis of in de gildekamer eene vertooning gaven ; aahnoezen aan arme kioosters, aan kluizenaren en kluizenaressen of aan doorreizende beden zonder bestaanmiddelen ; werken aan de openbare gebouwen; berslellingen aan bruggen en wegen; 't onderboud der kapcl op het schepenenbuis enz. enz. Aanteekeningen van de commissarissen komcn in de gcmeen- terekeningen niet zelden voor, en wij mocten bekcnncn : verre- ( M2 ) weg de nieesle geven blijk van bezorgdbeid voor bel welbegrcpcn belang des volks.Somtijds scbrableri de toezicners postcn van uit- gaven weg, die bun toescbenen misbruiken te zijn, of zij bepcrk- ten de gekritikeerde uifgnve tôt eene zekere som. Over bet alge- meen, nocblans,zagen decommissarissen jiiist zoo nauw niet voor gescbenken en banketlen, dewijl zij zelven zicb den Rijnscben of Franseben wijn goed lietcn smaken. Nu bebben wij nog eenen anderen merkwaardigen lasl der schepenen : 't verzorgen der armen en kranken , vondelingen en weezen. Volgens voorscbrift van 't Concile van Tours moest iedere slad bare beboeftigen op beboorlijkc wijze onderboiiden, en deze scbikking, door Karel den Groote in eene zijner eapitulariën bekracbtigd, werd de gi'ondslag der wetgeving voor de openbare liefdadigbeid. In aile steden en vlekken van belang kwamen eene of meer inricbtingen tôt stand, welkc of de weezen, of de kranken, of de afgesloofde werkiieden opnamen en liefderijk verzorgden, maar deze taak ging bij ons, gelijk in Duitscbland, reeds vroeg aan deKerk over, die dezen plicbt eerst bad opgelegd en geoefend. De wetboiiders bleven evenwel niet onverscbillig aan de armen- en ziekenverpleging, en 't was door ben dat de reglementen van inwendige orde dier gesticbten opgesteld en naar de beboeften des tijds gewijzigd, ten minsle goedgekeurd werden. Vooral zien wij de scbepenen alom in de weer om den verscbrikkelijken geesel der middeleeuwen, de besmetlelijke en scbier ongeneesbare melaatsebbeid ^ te bestrijden en af te zondercn. Augustin Thierry, sprekende van bet lazaret te Amiens, roemt de stafuten van dit huis als cen voorbeeld van voorziening en bestuurlijke bebendig- heid der middeleeuwscbe scbepenen; nu, gelijke verordeningen bestonden in al onze groote steden, en niet alleen voor de melaatsebbeid : onze wetbouders oefenden doorgaans bet booge toeziebt uit op de bospitalen en godsbuizen, nieest door Broeders en Zusters bediend, en gingen die op gestelde tijden bezoeken ^. * Sommige schrijvers beweren dat die geduchte kwaal door de kruisvaar- ders hier werd ingevoerd; Voiv Maurer nochtans zegt, dat ze reeds in den Frankisclien tijd alhier bekend was. {Geschichte der SUidleverfassung, III.) ^ A. DE Galonné, La vie îmmicipale, iôl. ( "3 ) Recds in de XV" eeiiw vinden wij op verschillige plaatsen eenen of twee bezoldigde stadsheelraeesters, die hunne kunst, toen grootendeels bestaande in bloedlaten, uitoefendcn in de hos- pitalen en voor de behoeftige lieden te Iiunnen huize. Weldra stelden de schepenen ook twee of meer vroedvrouwen aan en zien wij allengs eenebestendigeziekenverzorging buiten de bospifalen ingericht. De wethouders vergatcn de armen en zieken van geest niet, hoewel aanvankelijk weinig of geenc bijzondere schuil- plaatsen voor die ongelukkigen bestonden ; in de oude rekeningen ziet men, dat de gemeente-overheid aalmoezen gaf aan behoeftige krankzinnigen, zeker een geringe onderstand, maar toch was hun Jot ten onzent niet zoo ellendig als in Frankrijk. A. de Caloxne en EsQUiROL merken op, dat ten tijde van Frans I de zinneloozen aan hun lot waren overgelaten en men niet goed weet wat er van hen werd Eenigen (verzekert Esquirol) werden opge- sloten in kerkers, anderen in een klooster of.... als tooveraars naar den brandstapel gevoerd; de vreedzaamsten dwaaiden rond, blootgesteld aan den spot en de yersmading der menigte. De Calo.nne geeft inderdaad eenige ijzingwekkende voorbeelden van krankzinnigen der stad Amiens, die of in eenen vestingtoren geketend of op het vochtige stroo eens kerkers geworpen , of met roeden gegeeseld werden Onze welhonders waren er al vroeg op bedacht om de zinneloozen op menschelijke wijze te doen behandelen en in meer dan éene plaats had de meewarige bevolking er zich op toegelegd om die ongelukkigen broederlijk bij te staan. In 't jaar 1438 verleenen de schepenen van Rijsel eene som van 40 schellingen aan Jan Platiel, die « sen frère, » insensible, » geleidde « es villes de Haspcs et Renais, à inten- » cion de alegier et estre garis de sa maladie; » en eenige jaren later, in 1431, kreeg Pieter Levasseur, « povre homme » insensé, » de som van 56 schellingen c pour lui aidier à » paier ses conlrepoix et offrandes à mons. Saint Acquarre de » Haspre K » De verzorging der krankzinnigen te Geel dag- tcekent ook van vcrder dan men mogelijk denkt, en zelfs dorps- * Stadsrekeningen van Rijsel. Tome XXXIII. 8 ( ili ) bestiircn zoiuîcn dâar de personen iiccii, die van liiin verslaiid waren boroofd *. Van nog mcci'der gcwicht voor deseliepenen was de iniichting van licl \olksonderwijs. Het is van hcden of gister niel, dat ver- schillige invloeden clkander bel domcin des verstands beiwisten : de faniiiie, vciMcgenwoordigd door degcmeentc; de Kerk, die bel kindycbristen hceft gemaakt en 't als zoodanig zoekt le bcbouden; de Slaat, die bet vaderlandscb gevocl van den burger wil ontwikke- len, zijn drie wellige invloeden Avelke in eene goedgeordende niaat- schappij, eîk in zijne eigene sfeer, in de scbuts van wijze welten, vrijelijk liunne werking doen. — Jn eenige onzer slcden beboorde Jiet reebt om den schoolmcester aan te slellen aan den vorsl, zoo- als le Brussel en leNanien; in aiidere,bij voorbeeld te Antwerpen en te IJper, gescliiedde de benocming door bet kapillel, lerwijl weer eldeis de drie niaelilen : kapillel, scliependom en stbolasîer (eco/df?T^geeslelijke scboolopziener) lot de benoeming overgingen. Op b*et seboolgebied begon al vrocg een slrijd. Reeds in 'l midden der XIV' eeuw vinden wij eeiie klaclit der St.-Pielcrs- beeren van Cent aan den paus Alexander III, onidat buo recbl van scboolbouden in bunnc heerlijkbeid door zekcre wereldlijken niet in acbt genomen werd. De H. Vader gelaslteden prelaal van St.-Berlijn om de abdij in baar recbt le lierstellen -. Nauwelijks zcstien jaren laler wcigerden de Gentscbe scbepenen bet privilège le erkcnnen, waaibij sedcrt onbeuglijken tijd de gravcn van Vlaanderen aan de kanunniken van S''"-Pbaraïldekapitle! bel uilsluitelijk reclit van scbolen le bouden badden afgestaan. De aartsbissebop van Reims, geroepen om het gescbil le verefïencn, dreigde destad nieldenkerkelijken ban,niaarde scbepeneri bleven bijbunnen ciseb en stelden na 1 overlijden van graaf Pbilip van * Uit Assenede \varcn te Geel, in 't niidilen der vorige eeuw, Pieiernoll:) Hulpiau en Maria-Jacoba Gyselman; uit Zelzale Calharina Slevene, en mecr anderen. - Zie het arllKel van J. de Saint-Genois in den Messager des sciences his- toriques, 1842,187. ( dd5 ) deii Elzas ecn règlement op, dat zij dcn nieuwen graaf deden bekraclitigen en waarin bepaald was, dat eeiiicdcr, die er de bekwaamlieid en middelen toe bezat, te Cent moclit onderwijs geven *. Edoch de strijd legen de geesteb'jkbeid was niet vol te houden en de gravin Joanna deed in 1255 bel bevvuste privilège te niet, voorscbrijvende dat het kapittel ieder jaar iemand mocbt aanstellen om scbool te bouden, maar dat de benocniing voor Paschen gedaan moest zijn ; was dit niet, dan mocbt de vorst zelf voor dat jaar den leeraar aanstellen. Dit règlement, door den bis- scbop van Doornik bekracbtigd, werd op ganscb bet Doornikscbe toegepast. Te Brussel kwam bet volk in verzet tegen bet kapittel en den scboolopziener, omdat bet getal onderw^ijsgesticbtcn er le gering was en men ergeene nicuwe wilde opencn. ïlet volk zelf sticbtte scbolen, waar bet priesters zijner kcuze als Iceraars aanstelde, maar cen règlement van berlog Jan III. gcdagteekend 28 October 1320, erkent bet recbt van onderwijs te geven uitsluitelijk aan de gcestelijkbeid, tenzij de scbolaster eenen leekbad oorlof gegevcn om scbool le bouden. Andere bctwistingen en gescbilîen rezen op over hetgewicbtig vraagstuk te Kortrijk, te ]J])er (1253 en 1289), le Valensijn, te St.-Omaars en elders. Van dcn ccnvji kant zi(;n wij de gcestelijkbeid met klcm en kracbt oplrcden om bet beginsel, dat Kerk en scbool niet mogcn gcscbcidcn zijn, te îiaad- bavcn; van den andcrcn kant tracbten vclc stcdcn zicb aan bet oppcrloczicbt dcr gccslelijkbcid te onttrekkcn , ccnsdccls voor rcdcnen van louter stoffelijken aard (als, bij voorbceld , een te groote afstand dcr eenige scbool, van zckcrc wijkcn.of de slccble toesland dcr wcgen), anderdeels om aan de voogdij der Kerk te ontsnappcn. Niet zeldcn w'as de cxcommunicatic bet gevolg van de rcclitsmiskenning, gelijk te IJper omirent bet middcn der XllI*' eemv; en dat tôt zclfs in pei'inge plaalsen, zooals Viîvoordc, dat rccbt der Kerk tegen de scliepenen wcrd gcîiandliaafd, blijkt uii de verklaring in 1578 door zekercn Wiijem de Walscbe afge- * MiR.iius, Opéra dipL, II, 974. — Diericx, Méni. sur les lois des Gan- tois, l, 1 1 o. ( H6 ) legd , dat hij geene scliool zal houden zonder toestemming der abdis van ter Kameren, die te Vilvoorde en in 't omliggende het patronaatrecht uitoefende *. Vele steden, zelfs heerlijkheden, bezaten in de middeleeuwen het voorrecht van te mogen geld munten. Bij Diericx leest men, dat koningKarel VIII, door decreet van 17 Januari i487,denGen- tenarcn, in oorlog tegen Maximiliaan van Oostenrijk, het recht verleende om goiiden en zilvcren munt te slaan 2. — De schepenen der stad Luik, van hunnen kant, eenigerwijze borg voor de waarde der munt, welke de prins-bisschop deed vervaardigen, deden de munters vôor zich komen en beloven van getrouwelijk te zullen werken onder het opzicht van gewicht, stoffe en vorm der geldstukken ^. 't Was dan 00k redelijk dat de Luiksche sche- penen de eenige rechters waren over de misdaad van valsche munt te slaan. Eene taak, door de wethouders van vroeger met liefde en zorg vervuld, was de bewaring der gemeentelijke handvesten. Te Brugge waren die toevertrouwd aan de zorg des burgemeesters en van de negen groote neringdekens, die ieder eenen verschilligen sleulel hadden van den koffer, waar de privilèges ingesloten waren. Te Mechelen waren de sieutels in handen van den jongsten commoin- gemeester, van den voorschepene, van den oudsten gezwoorne der poorterij en dien der neringen *. Te Gent sloot de kas der stadsprivileges met drie sieutels, de eene bewaard door den hoog- baljuw, de tweede onder de schepenen van der keure, de derde onder de schepenen van gedeele ^ Men begrijpt de groote zorg ' A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I, 325. — Zie 00k het Cartulaire de la Cambre, 261. ' Mémoires sur la ville de Gand, I, 124. 3 Wholwill, en Codex Hinnisdael , IV, 39, aangebaald door Poullet, Essai sur l'histoire du droit criminel dans l'ancienne principauté de Liège, 118. * Inventaire des archives de Matines, I, VI. B OrdcDDantie van Karel V (1540). — Begister AA., \ , Stadsarchief. (117) voor die perkamentcn, welke toen alléen het redit vaststelden. Ook waren de kostelijke oorkonden niet in 't bereik van elken niciiwsgierige : eene machtiging der schepenen vvas noodig om ze te raadplegen, en waar dit geschiedde tôt onderzoek van oude rechten opzichtens de gemeente, gebeurde dat met plechtigheid en sloot men 't onderzoek somtijds met een banket *. Eindelijk waren de schepenen ook openbare oITicieren. 't Was voor hen dat de akten van vcrkoop en huur, van berenting en verpanding, de testamenten enz. verleden werden, en zij hadden krachtens de souvereineteit, welke zij in den naam hunner mede- burgers uitoefenden, het privilège om de akten te voorzien met het zcgel der gemeente en dcze akten in het erf-of contractenre- gister der stad te doen inschrijven. Men ziet — vcelvuldig en gewichtig was de taak der stadssche- penen onder het oude bestuurstelsel, en onze wethouders, wilden zij den hun opgelegden last getrouw, volgens eed en geweten , kwijten, wisten den dag naarstig le besteden. Zoo uitgestrekt was het veld hunner werkzaamheid dat wij ons bezwaarlijk kunnen voorstellen hoe die mannen , welke slechts weinige jarcn na elkander op de schepenenbank zaten, en ieder jaar konden ver- vangen worden, de loopende zaken zoo geregeld konden afdoen en geene wanorde brachten in 't bestuur. Zôo iets ware onver- klaarbaar, vooral in tijden waarop de gemeentelijke wethouders eene gewichtige politieke roi vervulden en in den dienst van stad of land dikwijls afwezig mocsten zijn, wisten wij niet dat zij in 't bestuur medewerkcrs hadden, ook tôt korps ingericht en met wie wij verder zullen kcnnis maken. ^ « Item belaelt h»- Hertsell, etc., van eenere maeltijl doen men de privi- légie versach. » [Stadsrekening van Mechelen, 13o^2-13o3.) — « Item van eenere maelUjt doen men seghelde. » [Id., 1335-1336.) — « Item van I mael- lide ghedaan in Sinte Rommouds kerke, xx in Julio LXX, doe men de privi- legien copieerde. » (/d., 1569-1370.) ( 118 ) IV. "Wle wa» schepene? wie niet? — Getal schepeuen iu gtedcu en cBorpen. — Door iwie de schcpeueu gekozen werden. — Alge- meen en beperkt steinrecht. — Kiezing: in verschiliige gradeu. — De sckepeneuzetels blijvcn wlet ledig. — E.evenslaus en eeujarig schepenschap. — vranneer de ^vet vernieuwd werd. — Op ^'elk.e manier de schepeuen gekozen ^iverden. Evenals bij de Franken niet ieder vrij man onder de ratchim- hiirgi zitten kon, evenzoo warcn er beletsels bij hiinne opvolgers de schepenen. De Salische wet eischte dat de rechters zouden bekwaara zijn [idonei) en de Capitulariën noemen, als onwaardig ora te oordeelen en zelfs om te getuigen, ieder die ter dood was veroordeeld gevveest K « Bekwaam zijn » verstond men niet overal op dezelfde manier; vooral moet men hier niet denken aan geleerdheid, welke, zelfs voor steden in 't midden der XVI* eeuw, geene vereischle was 2. Volgens den eed der Luiksche schepenen van de XIIP eeuw waren aldaar de vereischten voor het schepenen- ambt : vrij, zonder dienstbaarheid en wettig kind zijn. Wij hebben gezien dat onder het aristocratisch gemeentebe- ■ heer de eersle schepenen aangesteld waren voor het leven en de bediening erfelijk werd. Laler, vvanneer het burger-en volksele- ment zijne plaats in 't bestuur verworven had, maakte men ver- schiliige uitzondcringen — hier tegen eenen stand, daar tegen ' CapUul. I, ann. 809, 28e en 30« art. — Baluzius, I, 467, 468. ' De Coslumen van Aarlen, le schrift gesteld in 1532,geven te lezen in het 18« arlikel : « Comme il y a en la ville d'Arlon peu de personnes qui savent écrire, l'on assumu un éciievin sachant écrire pour rédiger les articles, con- tredits et salvations des parties, de leurs avocats ou procureurs. » Vroeger- tijds hadden in Engeland de ongeleerde schepenen eenen geletterdeu officier j {recorder j tôt het onderzoek der processtukken. ( Ml) ) ecri bcrocp enz , zoo dat ook ouder dit. opzichl nergcns gclijk- heid bestond. Wij zullen dezc vereischten en onbevoegdhcden hier beknoplelijk doen kenneri. De constiliilioneele wetten van Brabant slolcn de Vlamingcn uit de gemeentelijke magistraUuir van dat gewcst, terwiji op hunne beurt geene Brabanders of andere Belgcn in Vlaandereri tôt hct schependoin konden gcraken *. Dit beginsel van wedcr- zijdsche uitsluiting bestond lusschén al de provinciën van België en vindt zijnen oorsprong in den lijd, toen ieder van deze eenen afzonderlijken staat vornide onder eenen eigenen gebieder. Tocli kon nadien in Brabant een persoon van een ander gewest tôt het schependoin geraken, wanneer hij door de Staten aïs Brabander was erkend. Gehjktijdig sehepene te zijn in twee verschillige vrijc steden was in 't Luiksche gedtirende de XI 11^ en XI V^ eeuw niet ver- boden. Hemricourt noemt Jean le Clokier, Arnold de Warnant en Jean Bonvalet, die schepenen waren le Lnik en tevcns te Hoei ^. — Jan van Beieren bracht op dit punt verandering door zijn règlement van 14J6, verbiedende dat niemand voortaan in raeer dan ëene vrije stad als wethouder zetelen mocht, maar het is niet zeker dat die veroidening later stipt werd uitgevoerd. Later vinden wij dergelijke gevallen in Vlaanderen, bij voor- beeld te Gent, waar Antoon van de VVoestyne, sehepene der heer- lijkheid van St.-Pieters, krachtens decreet van M September 1706, oorlof verkreeg om, met behoud van gemelden post, de bediening te vervidlen van sehepene van gedeele derzeifde stad ^. Te IJper moesten, volgens de ordonnantie van hertog Jan van Burgondië (1 Oclober 1414), de schepenen « Flamengz flamin- cjans T> zijn *. * a Item dat die van der poort vorseit ende van den lande, scepenen ende andere, gheenen vremden officier, bailliu noch andren, van buten slants, die gheen Vlaminc zij, onlfaen zullen van nu voort an. » (Ordonnantie van Il Februari 1476 (o. s ) uiigevaardigd door Maria van Burgondië.) - Miroir des nobles de Hesbaje, 49, 8^2, 107, 142. '' Register LL, 167. — Stadsarchief van Gent. * Inventaire des archives de la ville d' Ypres^ III, oO. ( 120 ) Schicr overal was 't voorwaarde dat, om eenc stad te mogen meebesturen, men aldaar het poortersrecht moest bczitlen. Voor de stad Nijvel evenwel stapte men over dat beginsel heen krach - tens de ordonnantie van 14 Juni 1434, waarbij den poorters van Brussel en Lcuven vergund wei d het scbepencnambt uit le oefe- nen te Nijvel*. Poullet bewijst dat men gedurende de XIII® en XIV" eeuw in 't prins-bisdom van Luik te gelijkcr tijd schepene kon zijn in twee of drie sieden of dorpen ^, en ook in Henegouw werd voor de gemeenteh'jke wethoiiders niet altijd op het poor- tersrecht acht geslagen. Ten jare 1776 slelde men als schepenen voor de stad Ath verscheidene lieden voor, die in Frankrijk gebo- ren, maar reeds eenigen lijd te Ath gevestigd waren. De Geheime Raad oordeelde dat de geboorte op vreemden grond geen bcletsel moest zijn tôt de benoeming der bedoelde lieden , aangezien (merkte hij op) de magistraatspiaatsen le Ath « n'étaient pas pei^- manentes et ne constituaient pas proprement des offices formés. » Daar, waar men niet in de stad zelve moest geboren zijn, was toch voorwaarde dat men er eenigen tijd moest verbleven heb- ben : te Antwerpen, volgens de charter van Jan IIi,gedngleekend van 1534; te Oudenaarde volgens vernieuwd decrcet van 27 April 1665. Te Rijsel was bedoeld vcrblijf bepaald op éen jaar en éencn dag; te Veurne was het verblijf in dekastelnij, gedurende éen jaar , even geldig als hadde men in de stad zelve gewoond. Te 's-Hertogenbosch, uitwijzens de charter van 1356, moest men twee jaren gewoond hebben. Maar ook dcze regel bleef niet zondcr uitzondering : na het overlijden van burchlgraaf Vilain XIIII, voorschepene der stad Cent (1777) oordeelde de regecring dat die plaals, aan welke 't voorrecht was verbonden van voor te zitlen in de Staten en de bestendige afvaardiging der provincie, best toe- kwam aan den baron Lebailly van Marloop, die deslijds burge- meesler van Bruggc was, en prins Karel van Lorreinen benoemde hem inderdaad toi hoofdman der Gentsche magislraluur. ' Luyster van Braba?il, II, 96. * Poullet, Essai sur rhistoire du droit crimintl dans l'ancienne princi- pauté de Liège, liv. I, cliap. Il, 75. ( 121 ) De Loi Nouvelle van Luik wilde, dat de scliepenen ieder jaar, gedurende zes maanden, in de stad moesten wonen, tenzij drin- gende zaken lien elders riepen of eenc niachliging van den bis- schop hen daarvan ontsloeg. Te St.-Truiden moest, volgens eene charter van 1348, de tôt schepene benoemde kasleelheer zich met famille en dienslboden onmiddellijk in het schependom komen vestigen, en in 15G6 bepaalde men dat, wie niet gedurende zes maanden in de stad gewoond liad, zou beschouwd zijn als raogende vervangen worden. — De groote ordonnantie van Grois- beek, afgekondigd in 1572, eischte uildrukkelijk dat de schepe- nen dier stad aldaar metter woon moesten gevesligd zijn. Bij Yoorkeur benoemde men tôt het schependom begocde lie- den, en dit was op de meeste plaatsen zelfs wet. In Brabant moes- ten de schepenen grondeigendom bebben, en wel zôôveel voor Brussel, dat zij van hun eigen goed leven kondcn ^ In een règlement van herlog Jan, ten jare 1556 voor 's-Herto- kenbosch uitgevaardigd, beloofde deze vorst aldaar geene sche- penen te zullen aanstellen « hi en si gegoet binncn onsen lande, » en eene ordonnantie van Philip II, voor de stad Rijsel, vorderde dat de kandidaten voor het schependom zoudcn zijn a des plus qualifiés. » Te Brussel, volgens eenc ordonnantie van Karcl V (1345) * « Item want den staet ende last van den scepenscape, borgemeeslerscape, rentmeeslerscape ende guldekenscape soo groot es, daller wael loe behoirl, selen sij wael comen zijn van ouden, daller billiken raedt, wijsheyt ende besetheyt uyt comen soude, soo es geordineert dat van nu voirlane nemmer meer nyemant in der stadl van Brussel schepen, borgemeester, renlmeesleren ocht guldekeu zijn en sal, noch en mach, hij en zij acht en twintich jaer oudl, ochl meer, ende niet min; ende hij en zij ocht heeft geweest in slate van huwelike; ende sij en zijn aizoe gegoedt, dat sij deu slaet, die daerioe hoirt, dragen mogen ende pleghen op heurs selffes goedl, sonder hen te geneerne in eeniger ambachle métier handl : uulgescheiden quam alsoe dat eenich goedl man, die noyl gehuwten was, genomen waer om renlmeester le zijne, dal hij 't zijn soude, gelijck men hier voirtijdts wel gesien ende geplogen heeft. » (Charter van Maximiliaan en Maria van Burgondië, 1481. Luyster van Bra- bant, II [, 22-55.) ( 122 ) moesten de geslachten pcrsoncn kiezen « nut ende gcqualificcert, • terwijl voor gezwoornen, door de iiatiën voor te stellcn, a lic- den van eeren » werden gevraagd. Anders kon 't ook niet zijn, aangezien de sehepenen verplicht waren den herlog van Bra- bant, op hunne koslen, te volgen ter lieirvaart, helgeen natuur- lijk bezit, fortuin doet onderstellen. Deze vereischtc, overoiid — bij de Romeinen kon niemand aan 't bestuur komen indien hij geene 25 dagvvand land in eigen- dom bezat — bleef in Brabants boofdslad langen tijd overbcer- schend. Word een begoed poorler zelfs niet in een der geslachten opgenomen wanneer bij eene nering had uitgeoefend, lenzij de koning hem in zijnen rang hersteld had (ordonnantie van 10 Juni 1605), eene verordening van 12 Juni 1018 schreef voor, dat degene, die in 't sehependom komen wilde, moest bewijzen wet- lige afstammeling le wezen van een lid der geslachten, die niagis- traat of deken van een gilde was geweest. Men ziet, het beginsel was onveranderlijk : fortuin. In sommige plaatsen moesten de sehepenen er een paard kun- nen op nabouden, gelijk te Veurne*, welke verplichting ook was opgelegd aan de gezwoornen van Kamerijk. In het kort, over 't algemeen was de eerste voorwaarde te zijn :« homme de bien et non pour surcharger la ville, » geiijk eene ordonnantie van 6 December 1653 zegt; « bonnes gens, loiaux et soiispeçon à leur escians, » volgens eene charter des heeren van Aulne, van 'tjaor 1288; « de bons anciens bourgeois et habitans... des plus souffisans et notables qu'ils pouront trouver, welke uitdrukkin- gen mon vindt in een règlement van 16 Auguslus 1551 voor de stad Gccraardsbergen ^. In Duitschland moesten de sehepenen en andere oordeelvindcrs burgers zijn » gevestigd in grond en bodem » en voor de zege * « Nous Guis, cuens de Flandre. . .avons ordené, que nul ne soil ne puist eslre eskevin ni burchmaistre dedens nostre ville de Furnes, sil ne lient keval de le valour de cent sol. . . » ' A. DE PoRTEMONT, Beclierches historiques sur la ville de Grammont, II. (Pièces justi(icat!ves, n°' XXX et XXX»»'^- «.) ( 123 ) cler gilden en vi'ije steden ook lot de geslacliten behooren ; h. V. te 3Iaagdenbiirg, te Schweidnitz en overal, wajir het Maag- denbiirgsclie rechtgold; ook te Aiigsbiirg, Bazel en elders.Tot aan de overwinning der ambacbten badden allcen de geslaclUen dus zitling en stem in de scbepenenkainer, maar zoo rap deed bet deniocraliscb beginsel daar voortgang, dat reeds in 1574 er onder de zeven-en-twinlig recbters of schepenen sleebts nog tvvee tôt de geslachten behoorden *. Wij boeven bier niet teriig te komen op betgeen wij in 't 2* boofdstuk zegden over den slrijd voor — en de spoedige ver- breiding van mildere beginselen , welke nien getiurende de XI V^ eeuw, vooral in Vlaanderen, beeft opgemcrkt. Daarvan wordt een merkwaardig voorbeeld geleverd door Gent, alwaar de magistratuur gedurende langen tijd samengesteld was uit grondbezitlers (cdele of niet) en poorters (cives gebeeten); voorts uit leden der kleine neringen en andere, gekozen uit de weverij. De Meyeke, en na bem de l'Espinoy en Cornelissen, merken op dat een der Gentsebe schependommen , beslaande uit dertien leden, gezegd werd telkens te bevatten drie poorters (edcl of niet), vijf mannen der neringen en vijf van bet wolambacbt, en wel in deze orde : de eerste, vierde en zevende uit de poorters; de twecde, vijfde, aehtste, tiende en twaalfde uit de neringen; de derde, zesde, ncgende, elfde en dertiende uit bet wolambaebt '^. Deze orde en scbikking werden evenwel niet bestendig gevolgd, maar zij bestonden in nog andere Vlaamscbe steden, gelijkmede in Frankrijk. Babeau, onder andere, meldt dat mcn, bijzonderlijk in 't zuiden, iedcr der vier consuls koos uit groepen van corporatiën, samen- gesteld naarvolgens bun maatscbappelijk belang, en Elie Rossignol baalt als voorbeelden daarvan aan, dat te Geilbac de eerste consul » Von Maurer, III, 576. ' De vrede van Gaver (1433) verbrak het zoo evengemelde gebruik le Gent door te bepalen dat in 't vervolg de keure van 1501 op het punt der welsvernieuwing slipt zou gevolgd wordeu, dat is, dat men de zes en twintig schepenen zou kiezen uit gansch het licliaam der slad, zonder eenig aanzien op de neringen of op de drie leden. ( 124 ) van adel, of advocaat was; de twcede, burger; de derde, koop- handelaar of notaris; de vierde, werkman of landbouwer *. De Gentsche keure van 1275 sloot uit liet schependom de graan- en wijnhandelaars, benevens degenen, die in zulken han- del eenig belang hadden, terwiji te Dendermonde, uitwijzens eene akte van Philip IV, gedagteekend 1658, geen brouwer tôt het schepenenambt mocht geroepen vvorden, en wel uit hoofde van den overwegenden invloed der brouwers in het vaststellen der bierbelasting ^. Gelijk de neringen, hadden de gilden ook invloed op het stads- bestuur verworven, voornamelijk in Vlaanderen, waar de gilde- geesl zieh altijd het krachtigst openbaarde. In verscheidene steden van dit gewest kon men geen schepene worden wanneer men niet tôt eenig gilde belioorde of, na de benoeming, zich daarbij niet liet inschrijven, b. v. te Kortrijk, waar men keus had tusschen de vier schuttersgilden ; te Veurne, waar men het gilde van St.-Joris begunstigde enz. Te Amiens moest mon onder de eene of andere banier ingeschreven zijn, en men vond dit ook in verscheidene Italiaansche steden, zooals Florencië. Eene andere voorwaarde om schepene te zijn, was, dat men moest gcsproten zijn uit een wettig huwelijk : « hi en si van wet- tigher gheborten, » gelijk de keure van Antwerpen, van 17 Octo- ber 1526, zich uitdrukt. Dit was de eenige hulde niet aan het zedelijk beginsel, welke voor de gemeenlelijke magistratuur werd in acht genomen. Volgens de Paix de Saint-Jacques moesten in 't Luiksche uit het schependom geslolen zijn eik man « qui tient » aucune femme publique avec la sienne espeuse, et dont la » choese soit vraiment cogneue et manifestée ^. » Zulk een was ook aile openbare bediening ontzegd te Antwerpen en te Brussel *. ^ Institutions municipales de l'arrondissement de Geillac, 123-124. ^ A, DE Vlaminck, Notice hist. sur l'échevinage de Termonde, V. - Paix de Saint-Jacques, chap. XXV, art. IS. * Ordonnanlie van 't Brusseisch magislraat, Mei 1429. — Algemeen edict van Karel V, 4 Oclober 1540. — Costumen der stad Antwerpen, 1S82, IY« hoofdstuk, 10« arlikel. ( 125 ) De uitsiuiting duurcle « tant qu'il demeurrait en son dit peschié *, * en wie in 't misdrijf viel, terwijl hij schepene was, moest onmid- dellijk zijn ontsiag geven of werd afgesteld. Ook al degenen, die veroordeeld geweest waren toi eene onteerende straf, wcgens moord, valschen eed, valsche munt, woeker, diefstal en andere groote misdaden, kwamen niet als rechters in de genieentelijke vierschaar. De Caroline voor de stad Kortrijk wil, dat men mannen kieze « de ho7ine vye , famé et renommée; gens de bien et de bonne réputacion, » of, zooals de geschiedschrijver van de wet- houders der stad Abbeville zicht uitdrukt : « les premières et les » meilleures tètes de la ville j parmi ceux qui ont été nourri et » blanchi vertueusemeut dans les affaires publiques 2. » Die vereischte van zedelijkheid der schepenen was rceds gevor- derd in 't begin der instelling. Karel de Groote beval het volk aan, enkellijk zijne stem te geven aan lieden, die bewezen hadden streng eerlijk te wezen ^. Loyseau meent dat men van de sche- penen eischen mocht « probité des mœurs, » volgens hem e la » plus nécessaire au magistrat, qui estant la règle des autres, » ne peut pas les dresser si luy-mesrae est tortu et oblique ^. » Ook schrijft genoemde rechtsgeleerde voor : « Mesrae quiconque » par commune renommée est notoirement taxé et diffamé d'au- » cun mauvais cas, combien qu'il en ait esté déféré en justice, » ne doit estrc receu en office d'importance, qu'il n'en soit purgé, > d'autant que l'officier, ainsi que la prude-femme, doit non seu- » lement estre exempt de mal, mais aussi de mauvais soup- » çon.... » Bij de Franschcn schijnt men evenwel nog al veel door de vingers gezien te hcbben; immers Loyseau belreurde in de eerste jaren der XVII* eeuw, dat men daar geloofde niet verplicht te wezen « d'informer de la vie et mœurs des échevins et de leur demander caution de leur future gestion ^;» en tcn jare 1664 ' Paix de Saint-Jacques, voormeld. ' Le Père Ignace, Hist. des mayeurs d'Abbeville^ ' Capit. Carol. Mag., 1 If, G, 56. * Loyseau, Du droict des offices, eh. III, 33. s Idem, ibidem, liv. V, chap. YII, 42. ( 12G ) bcklaagdc mcn het ginder, dat lieden, die ter dood waren ver- oordeeld gewccst, te Condom en Nérac lot gemeentelijke magistra- len waren benoemd *. Over hct algemecn waren klerken of gcestelijkcn niet tôt het schependoni toegelaten. In de mceste gemeenlekeiircn of char- ters was deze ui'.zondering niet bepaald, daar het algemeen z6o geweten en uitgeoefend werd ; evenwel vinden wij ze uilgedrukt in eene cliarlcr der stnd Aalst van 1276 ^. Daarcnlegen — niaar wij hebben het hier te doen met cen dorp, w^aar het tocn mogclijk aan bekwame Inndsiicden ontbrak — leest men in eene charter van 1509, door den abt van Sl.-Pieters, aïs hecr van Desselgem bezegeld, dat aJdnnr schepene inocht zijn : « clej'c , croisé ou bourgeois ^. » Mogrlijk verslnat men door dit laalsle woord de poorters der naastbijgelegene slad? In Frankrijk kennen wij ook eenige plaatsen, waar priesters tôt de magistratuLir waren toegelaten. Te Chartres, b. v., maakten twce kanunniken, van rechtswege, decl van de schepenenb'ink, docli hunne collegas waren daar niet niee in hiin schik. In 1707 heslistede hoogerc overiieid dat in Normandie gcen priester kon schepene of meier worden, wat te veronderslellen gceft dat voor dat tijdstip de uitzondering aldaar niet bcsLond. — Misbriiiken van dien aard waren echter wcinig te vreezcn : van den eenen kant deed de geeslelijkhcid , althans in ons land, niels om recht lot de magislraUiur te bckomcn; van den anderen kant kon hun invloed in Jouter gemeentelijke zaken niet o})wcgcn logen dien der edelen. poorters en neringmannen. In dienst zijn van de gemecnte, of eenig jusliticambt uiloefe nende, was ahiiedc een belelsel lot bel scliepenenambt. Zoo werd voor de slad Brussel bij besluit der welhouders van I59G vast- gcsleld, dat gecn kandidaat mochl aangcboden worden zijndc « au ' Baheau, La ville sous V ancien régime, 112. * De Potter en Broeckaert, Gcschiedenis van Aalst, II. •' DiERicx, Gentsch Charlerboekjc, 123, in de aanteckening. ( 127 ) » service du prince ou d'un seigneur nyant puissance de punir » de la peine capitale, de la perte d'un membre ou d'amendes. » Ook le dezen opzichte handeide men wecr niel stipl nnar de lel- ter; imnicrs bij Kempeneeks (II, 97) vindt men gcwag gomaakt van Jean.) mayeur de Montenack el eschevin dudit lieu. «Te Luik trcffcn wij aan Wallieu d'Albin als grootmeier en scbc])ene, bel- gcen men in de XIV*^ en XV" eeuw nog bij andcren aidaar kan opmerken.Tocb lezen wV] in de keure van St.-Tru!dcii (154 ) dal aidaar niemand le gclijk scbout en scbepene mocbt zijn. Dergelijke afwijkingen van den regel worden ook in V^aande- rcn gevondcn, evcnwel, voor zoover ons bekend is, niet voor de XVIII' eeuw. Volgcns akte van 16 Juli 1774 werd bnrcbtgraaf Vilain XIIII geraacbligd om, le zamcn met zijn ambt van cerstcn scbepene àev slad Gent, ook dat nit (e oefenen van boogbaijuw dicr slad en baljuw des Oudcnburclils. Maar nog cens, dilwaren uitzonderingen, en de regel luidde : Nieyiand worde scbepene, die door ccd aan eencn anderen is veibonden. De leeflijd, op welkcn men lot bel scbependom kon gcroepen worden, was ook niel in aile geweslcn gclijk. Te Luik moest men aanvankeiijk niet mcer dan vijflicn voile jarcn oud zijn '. — V^'el vroeg? zal men opwerj)cn. — Voorzcker, maar dit was ook de jarigbcid, vereiscbt voor de recblers der Rijn-Franken. Daar kon die jeugdige Iccftijd woinig scbaden, omdat de jonkbcid cr naasl de ouderlingen zat en de meerbcjaarden wel in grootc mccrdcr- lieid zullen geweesl zijn. — In ecn bcslolen, kicinlalig collège evcn- wel, gelijk dat der scbepcnen was, kon onervarenbcid of îc groole cdelmoedigbeid, eigenscbappen van de jcugd, voor 't oordeclvel- len soms zecr nadeelig zijn; ook wcrd in 157:2 bcpaald, dat nie- mand te Luik kon scbepene worden voor bij zijn vijf-cn-twin- ligsle jaar bad volcindigd, ecn leeflijd d\c in Vlaandcrcn, le Anlwerpen, St.-Truidcn (in deze laalsle slad scde: t 1595) en op vêle andcre plaatscn, gclijk ook in Franki'ijk en bij de oude Piomeincn, was voorgcscbrcvcn. * Pal ion de la TcmporalKé, 42i. ( 128) Te Brussel (volgens de keure van hertog Wenceslaus, 1575), was 't acht en twintig jaren; maar voor deze stad werd de bepa- ling omirent den ouderdom der schepenen door hertogin Maria, bij hare intrede op 10 Juni 4477, verbroken, nadien hersteld en kracbtens ordonnantie van 10 Juni 1605 gebraclit op hct een en twintigste jaar, gelijk gevorderd was voor de andere Brabantsche steden. 't Was doorgaans op de jongeren niet, dat dekeuze vie), want men bad al vroeg ondervonden dat deze in vêle zaken geen oor- deel konden vinden, onbckend als zij waren met de vroegere uit- spraken in gevallen van eenen en zelfden aard. Daarom het ten hoofde gaan, laler bet beroep zooveel mogelijk willende vermij- den, liet men in de meeste plaatsen de jonge mannen bunne beurt afwachten en koos men inmiddels, bij voorkeur, ouden van dagen, die in den loop van een lang leven gelegenbeid hadden gebad om allerlei gevallen zelven te oordeelen of gekeurd te weten door anderen. Daar, waar men anders te werk ging, gelijk te Aalst omtrcnt 1550, vroeg de gcmeente aan den vorst dat de commissarissen ter w etsvernieuwing zoiiden aangemaand worden om te handelen zoo 't behoorde, en Karel V beval, bij brief van 16 Augustus 1551, dat voortaan de keus moest vallen op « bons anciens bourgeois .. des plus notables *. » Een beletsel, dat overal, ofscboon wceral niet in aile plaatsen lot gelijken graad , bestond, was de maagscbap. Wanneer bet schepenenambt aan enkelc familiën behoorde en van vader lot zoon overging, gebeurde bet meermaals dat vader en zoon, of twee broeders te gelijken tijd,totbet magistraatbehoorden. Aîzoo teekent Von Maurer aan voor Friedberg in 1512. * Costumenvonr de twee steden ende lande vanAeIst, 116-118.— Loyse^u^ sprekeode van den ouderdom der magislraten, zegl daarover : « ... C'est chose notable, que comme anciennement presqu'en toutes les nations les gens d'aage et d'expérience estoienl appelez aux offices (tesmoing l'exemple que Dieu mesme nous a donné au ch. II des Nombres, des septante vieillards, ausquels il fit pari de l'esprit de Moyse) aussi en toutes les langues ancienne* un mesme terme signifie « le vieillard et l'officier, la vieillesse et l'office. » i ( 129 ) Te Antwerpen mocht niemand scheperie zijn die eenen anderen ff ten dcrdidven lede » (d. i. voile neef met vollen neef) verwant was *; derlialve nog niirider vader en zoon, broeders of schoon- broeders, schoonvader en schoonzoon ^. Ook te dezen opzichte werd nu en dan eene uitzondering gemaakt, b. v. te Gcnt in 1675, toen de heer van Potry en Welden gemachtigd werd om op de schepenenbank te zetelen naast zijnen neef ^. De Brusselscbe keure van 1575 stclde vast, dat de oudste zoon eener patriciërsfaniilie, acht en Iwintig jaren oud geworden, een geslacht moest kiezen waar bij zou bijblijven, en dat zijne jon- gere broeders zicb zijne kenze moesten laten welgevallen. Gebeurde het, dat twee broeders door verschiIJige geslachten toi schepenen waren gekozen, dan behield de oudste zijne plaats en moest de andere vervangen worden. Te Amiens was er in 't scbependom geen beletsel voor bloed- verwantcn in den eersten graad. Alzoo ziet raen in eene akle van 1195 eenen vader en zijnen zoon als schepenen en gctuigen optreden *; maar dit bield geenen stand en in oude Costumen van Amiens, der XIIP eeuw, leest mcn : « Nulz frères, serouges, » ne pcres, neficulz, ne genres, ne cousins germains ne peut » estre esqucvin ensamble en nno année ^. » Dergelijke uitslui- tingen , men begrijpt het , hadden tôt doel de belangen des publieks te vrijwaren en te belelten partijdige oordeelen uil te brengen, of, gelijk de charter voor de stad Namen (1411) uit- drukt : « affin d'eschever les faveurs et désordre qui, en justice, » pouroient estre et avenir cy-aprés. » * Hertog Jan van Brabant, die dit voorschreef, zonderde daarvan evenvvel uil de schepenen, die deslijds te Anl^\erpen aan 'l besluur waren ^Mertexs en ToRFs, Geschiedenis van Antwerpen, II, d06-o07.) ' Zij, die zulke maagschap met andere welhouders verzwegen, werden bij de onidekking veroordeeld tôt eene boete van 200 Florijnsche gulden, de helfi ten voordeele der stad, de wederheift voor den hertog. [Charter van Jan III, 19Aprili36Z.) 3 Register XX, sladsarchief van Cent. Aangehaald door Diericx. * AcG. Thierry, Becueil de monuments inédits de l'hist. du Tiers État, I, i19. 5 Idem, I, 118. Tome XXXIII. 9 ( 150 ) In Brabant kon niemand schepene wordcn die niet gehuwd of weduwenaar was, en tôt reden daarvan wordt opgegeven dat de liuwelijke staat eene waarborg was van zedelijkheid, vooiziening en orde. Toch was ook hier eene uilzondering, nameiijk ter gunste van degenen, die den graad van licentiaat of doctor in de rechten hadden bekomen. Deze uitzondering voor den ongebuw- den staat vinden wij ook in verschillige Vlaamsche gemeenten, onder andere te Rijsel , uitwijzens eene charter van koning PhiHp VP. Te Vliermaal, waar de schepenen hoofdjurisdictie hadden in 't graafschap Loon , moesten zij, krachtens een reghMnent van 1727, nog geldig op het einde des voorraaligen régie m s, te Loon geboren en Jicentiaat in de rechten zijn eener « université fameuse. » Dank aan deze voorwaarde, mochten de schepenen van Vliermaal beschouwd worden als de orakels der Loonsche rechtsleer. Geheel anders was hel weer te Rijsel, alwaar Philip, koning van Frankrijk, bij charter van 15 September 1341 hel schepenenambt ontzegde aan de advocaten, die hun beroep uil- oefenden mits geld of voor geschenken 2. ' Archicf der slad Rijsel. * « Philippe, par la grâce de Dieu rois de Franche au souverain bailliu de Lille ou a son liu tenant, salut. Les eschevins de la ville de Lille nous ont signifyet que comme tous les ans au jour de Toussains nous faciens faire eschevins nouviaus en la dite ville, lesquels eschevins font eslire cierlain nombre de persones, pour y eslre consiliiet par ycheuls la dite anee durant des causes qui pardevanl eiaus viennent, et dou gouvernement de la dite ville quant il en requièrent leurs consel, souventes fois avienl que aucunes per- sones, qui sont advocas pour deniers prennans, penscions et autres bien fais de cheuls qui ont causes et prochies devant les dis eschevins font ou pour- cachent que il sont esleus eschevins ou dou conseil des dis eschevins et sui- chelle hanche pluiseurs et la grigneur de cheuls qui ont a procheder devant les dis eschevins les retiennent de leur consel a deniers ou a autres bien fais, secrètement ou en apierl; et les dis advocas et consilliers par leurs soulivetes enfourment leurs pers a leur faveur des cauzes quil voellent soustenir et dont il sont au consel, et specialment les plus jouenes et les plus simples, pourquoi aucune fois es! avenu et a este depuis seul que le droit de partie en ( 131 ) Verscheidene reglementen voor het kiezen der schepenen bepa- ien, dat deze moesten gelettcrd zijn. Wij zcgden reeds dat de Caroline voor de stad Kortrijk vroeg « des gens lettrez, » en de hervormiiisgbrieven van Groisbeek, voor 't prins-bisdom van Luik (157:2),schrijven voor dat al de reehters ziillcn zijn* gejis de bien, de mariage légitime, sachant lire et écrire; » maar anders was het le Aarlen, welker costumen, in 1od2 te schrift gesteld, te lezen geven in 't iS" artikel : « Comme il y en a la ville d'Arlon peu de » personnes qui savent écrire, Ion assume un échevin sachant » écrire pour rédiger les articles, contredits et salvations des p parties, de leurs avocats ou procureur. » Ook in Brabant was, gedurende de XVIP eeuw, de geleerdheid geene vercischte oni schepene te kunnen worden, vermits men in dit gevvest bij zekere vierscharen twee advocaten mocst aanstellen, «. geletterde schepenen » geheeten, en die tôt last liadden de processtuks in orde te brengen en het vonnis te schrift te stellen. Te Doornik was er in de vorige eeuw als 't ware een leertijd geopend voor de stedelijke wethouders, namelijk door de bepa- ling (voorkomende in 't règlement van 11 Februari d769, door Maria-Theresia verleend) dat men niet kon geroepen worden tôt het ambt van proost, gezwoorne, meier of schepene, indien men niet in eene der stadsparochiën de bediening van pauvriseur en ègliseur, gedurende den vastgesteldcn termijn, had vervuld *. a este relardes, lesqueles chozes sunt contre raison el en prejudisce dou bien commun, si nous ont supplyet que sur che leur voellons pourveoir de tel remède que dores en avant telles fraudes et periuls soient eskiuwer en la dite ville, pourquoi nous voellans pourveoir au pourfil de nos subgez et obvier a leuls periuls, vous mandons et se mestiers est coumetons que appielles les dis escbevins vous pourvees et faites sour les chozes dessus dites aucune certaine ordenancheet status a perpétuité, pour quoi cheusconsilliers etadvocas dores en avant prennans penscion ou autres bien fais ne soient appieles ne pro- meus aus dis offisses, mais en soient du tout prives et déboutes a tous jours, si comme vous trouvères que mius vaudra à faire au pourfit du commun du liu et a garder équité et justiche. Donne a Athioles lexni^ jour de mai lan de grâce M. CGC. XLI. . . » {Archiff der stad Rijsel.) * Xje artikel van voormeld règlement. ( 132 ) Deze maatregcl, in 't voordeel der behoefligen genomen, bestond in geene andcre stad van ons land (zegt Gachard), en inderdaad, wij hebben nergens elders dergelijke voorwaarde aangetroffen ^ In sommige plaatsen waren de schepenen niet te kiezen uit de algemeenheid der poorters, maar volgens wijk of parocbie. Zoo b. V. te Charleroi, waar drie schepenen van de hooge en drie andere van de benedenstad moesten zijn, terwijl de bnrgemees- ter, volgens beurt, nu eens uit het eene, dan uit het andere deel der stad benoemd werd. De keure van 1212, voor de stad Cent, scbreef voor dat uit iedere der vier parochiën, destijds aldaar bestaande, minstens éen persoon tôt schepene moest gekozen •worden, en wel vôor al de andere. Eene uitzondering, welke wij niet onverlet nîogen laten, vin den wij sjeboekt voor Keulen, alwaar de aartsbisscboppen door hunne burehtgraven lieten onderzoeken of de gekozene magistra- ten wel licliamelijk zôo gevormd waren dat zij als kloeke en flinke verdedigers der justitie konden te voorschijn tredcn met zwaard of degen. « Onze burchtgraaf of zijn opvolger (zegde ecn prelaat van de XII'' eeuw) moet naniens onze kerk in de schepenenbank de lieden zetten, gekozen door hunne mcdebroe- ders, maar hij moet wel acht nemen en zelf onderzoeken of zij niet gebocheld, krom, mank, scheef, doof, stameraar of door lamheid of melaatschheid geslagen zijn '. » Al wie door of namens den vorst, door den dorpsheer of door zijne medeburgers tôt schepene was gekozen, had in de meesle plaatsen 't recht niet, zich aan de vervulling van het ambt te ont- trekken, alhoewel men reden had om er van verschoond te blij- ven. Talrijke kinderen hebben, oud of door lichaamsgebrek gekwollen le zijn was derhalve niet altijd eene geldige reden oni * Gachard, Collection de documents inédits, III. * Lacomblet, Urkundenbuch fiir die Geschichte des Niederrheins^ I, 303. (Enquest van hel jaar 1 169.) ( 155 ) aan de hiiistaak of op de kamer te mogen blijven. De weigering werd beschouwd als een gémis van belangstelling in de algemcene zaken, als een gebrek van eerbied voor den wil des beeren of der menigte, van wie het mandaat voortkwam. « Die voor schepenen » ghecosen is» (zeggende Usantiën der halhiink van Reuzel) «ende » ghedaecht, niet compareert, verbuert voir d'eerste reyse drie n franeken stuck : voir de tweede reyse dobbel. » Het veertiende artikcl der Costumen van Luxemburg luidt : « Aucun des sept ). échevins, après avoir prêté serment, ne peut s'en départir si )' préalablement il n'a obtenu congé du seigneur et de ses con- » frères, s'il n'a forfaict et qu'il soit démis de ses confrères. » Er zijn evenwel eenige voorbeelden dat schepenen van Luik — voor het leven benoemd, gelijk wij weten — van hunnen zetel afzagen ten voordeele van eenen anderen. Alzoo mocht in 1669 de zoon des burgemeesters Laruelle, met toesteraming van den bisschop, zijneschepenenplaats overlaten aan Louvrez ^ Wanneer een lid der gemeentelijke magistratuur, dat zijne benoeming van het gouvernement had ontvangen, zijn ontslag wilde nemen, moest hij daartoe oorlof bekomen van den gouver- ncur-generaal ^. Overigens, geen gezag, zelfs dat der regeering niet, had het vermogen eenen wethouder af te zetten of in zijne bediening op te schorsen : daartoe was een vonnis van den pro- vincialen raad noodig, maar Gachard verzekert geen enkel voor- beeld van zulke afstelling gevonden te hebben. In sommige plaatsen van Frankrijk kon men nieraand dwingen tweemaal schepene te worden ^. Te Amiens was de uitoefening van het ambt verplichtend op strafTe van verbanning. Maar, denkt * PouLLET, Essai sur l'hist. du droit crimijiel dans l'ancienne princi- pauté de Liège, 640. ^ In 1793 vroeg de heer vaii Maie, schepene der stad Brussel, zijn ontslag, voorgevende dat de zwakheid zijns gezichts hem ongeschikt maakte om zijne taak naar behooren te vervullen. De aartsherlog Karel-Lodewijk, hij brief van 10 October 1793, aan de schepenen loegestuurd, weigerde het ontslag aan te nemen. (Gachard, Documents concernant l'hist. de la Belgique, III, 49.) 5 DoNAT, Le droit public, liv. I, titre XVI, sect. IV, 7 à 33. — Babeau, La ville sous rancien régime, 119. ( 154 ) men misschien, men kon in 't vooruitzicht zijner benoeming zic.h bij tijds uit de voeten maken, eene reis biiitcn 't land onderne- men? Zeker, doch weerkomen , onmiddellijk weerkomen was plicht en wet. Was ieniand tôt schepene gekozen, maar afwezig, de gemeente zond hem zonder vertoef haren bode, met last om aanstonds naar de stad tcrug te kecren. Maar de handel, de nering, eene vrome gelofte of iets van dicn aard? Geene verschooning werd aangcnomen. Jean Lorfèvre, te Amiens tôt schepene geko- zen, en op reis naar Bruggc; Philippe de Morvilliors, ter bede- vaart getrokken naar O.-L.-Vrouw van Liesse, moesten beide hunne reis slaken om bezit te komen nemen van hunnen zetel '. Welk was nu het getal schepenen,dat in steden en dorpen recht en wet oefende? Nogmaals is hierin, bijzonderlijk voor de steden, een groot ver- schil waar te nemen. In den beginnc schijnt het zevental alge- meen geweest te zijn, het minste getal waarmee de ratchimbiirgi mochten le recht zitten. Dit getal is in de Frankische vvetlen dui- dehjk uitgedrukt ^ en door Karel den Groote in een zijner capi- tulariën voor iedere vierschaar voorgeschreven ^. Het leefde langen tijd voort in onderscheidene bcstuurlijke en rechterhjke gebruiken, onder andere in de Zeeuwsche streken, waar geschii- len omtrent eigendom van landen geslecht moesten worden door de zeven naastgelande buren, 't geen men heette : « op de sevene aenspreken *. » * A. DE Galonné, La vie municipale, 20. ^ « Grafio congreget seplem rachimburgos idoneos. » (Salisclie wet, XLII, c. 2. Baldzius, I, 3 1 1 , 32 1 , 5o4, 51 4, 883 ) 3 « Ut nullus ad placitum banniaiur, nisi qui causam quaerere vulf, aut se ab alio quaeri scit; exceplis scabinis septcm , qui ad omnia placita esse debent. » {Cap. Carol. Mag. L. VI, c. 38). * Zie de Faderlandsche Historié, III, 308. In Keniiemerland moesten over crimineele en definitieve vonnissen al de zeven leenmannen ter hoogere vier- schaar zitten, doch over interlocutoire niaar vijf. Bij den Hoogen Raad van Rolland mochten geene vonnissen gevekl worden dan waarover zeven leden gezeten hadden. ( 13» ) Naarmate de volkrijke plaatsen toenamen in belang, vermeer- dei'de ook het getal schepenen. Lodewijk de Goede, die omirent het getal twaalf, aïs symbool,in 't vooroordeel zijncr eeuw deelde, verhoogde op zooveel het getal rechters voor iedere stad of graaf- schap K Het getal schepenen veranderde volgens lijd, plaats en omstan- digheid,en in Frankrijk was men zelfs van meening, dat het niel moest geregeld zijn naar het getal ingezetenen, maar volgens de oude gebruiken ^ Zoo had aldaar de overlevering de bovenhand op de logiek. Maar sedert de XV« eeuw was er in Frankrijk eene bestendige neiging op te merken voor de beperking van 't getal schepenen (beperking, die in den beginne zelfs groot was), ter- wijl bij ons het getal mettertijd eerder loenam dan verrain- derde. Het is echter ook waar dat op vêle plaatsen in Frankrijk het getal rechters aanzienlijker was dan bij ons, en de verminde- ring ginder, zoo wel als hier, veelal tôt rcden had de kosten van justitie en bcheer te verlichten, onverrainderd dat, gelijk eene algemeene vergadering van St.-Emilion verklaarde, « le trop » grand nombre des officiers revenant à grande confusion, leur » république en est paouvrement conduite et gouvernée ^. » Daarbij, zegde men te Reims :« plus le nombre des administra- » teurs est grand, moins ils sont d'accord *. » En dit laatsie wordt bekrachtigd door de volkswijsheid, die ecuwen geleden reeds het woord sprak :« Zooveel hoofden, zooveel zinnen. » 't Was om die reden dat het getal schepenen te Montauban eersl van zestien tôt tien, vervolgens tôt zes werd verminderd; de vier- en-twintig w ethouders van Amiens toi zeven ; de dertig consuls van Saint-Maixent, de twintig schepenen van Dijon, de twaalf * « Vult doninus imperator ut in taie placitum quale mine jusserit veniat unus quisque cornes, et addunat secum duodecim scabinos. » (Capit. Baldz., I, col. 605.) * Archives nationales (de France), H. 140. — Babeau, la Fille sous V an- cien régime, 107. ^ GuADET, Saint-Emillion, son histoire et ses monuments, i26. * Méin. sur la municipalité de Rennes. (Archives de France, H. o20.) ( 136 ) jurats van Bordeaux en de twaaif schepenen van Orléans tôt zes enz. *. Over 't algemeen waren er in onze dorpen vijf of zeven sche- penen, met dit onderscheid voor Zeeland, dat daar op iiet platle land het getal grooter was dan in de steden : « in elc ambacht, in elke viersehare sullen sijn ix of xi schepenen. » Aangezien het getal voor de steden nagenoeg van plaats tôt plaats verschill . zullen wij ons bepalen bij de opgavc der voornaamste, en daarna zoo beknopt mogelijk de geheele samenstelling des besluurs in een aanlal steden doen kennen. Drie schepenen waren er in eenige kleine, armoedige dorpen, vooral van 't Limburgsche. Dit gelai was zoo gering omdat men er leweiniggeschikte Heden aantrof en ook om de groote bestuur- kosten te vermijden. F(;7 schepenen vinden wij : Te IJper, in 903, onder de regeering van Boudewijn den Kale. Er is eveiiwel geen bewijs, dat er toen niet reeds zeven schepe- nen waren, eene opnierking welke ook geldt voor de stad Namen, welker oudstgekende charter door vijf schepenen en eenen meier bezegeld is. Te Florenville en Clémency, alsook te Prenzlau, in Duitschland, waren maar vijf schepenen. Zes schepenen zijn genoemd in eene charter van de XIV' ecuw betrekkelijk de stad Namen, maar toen kon ook wel een der wethouders afwezig geweest zijn. Virton, Montquintin, St. -Léger, Couvreux en Mussy hadden zes schepenen en eenen meicr. Zeven schepenen waren er : aanvankelijk teBrussel en te Leu- ven, zonder den burgemeester; te Aarlen, te Dendermonde (tôt 1752); te Roermond en te Luxemburg, waar éen der schepenen burgemeester was; te St.-Truidcn, voor ieder der beide deelen van de stad , die eenen bijzonderen heer hadden ; te 's-Hertogen- bosch, te Bergen (tôt het jaar 1406); te Ath, Charleroi en Ouden- aarde, waaronder een burgemeester ; te Aalst (tôt 1 326) ; te Namen (sedert 1464 tôt aan 't einde des voormaligen beheers); te Doornik, * Babeau, La ville sous l'ancien régime, 108. ( i57 ) waaronder een proost *; te Kortrijk (tôt 4359 en van 1400 toi 1429); te IJper (van 928 tôt 1067). In het oude Holland schijnt zeven het gewone getal der schepenen geweest te zijn, hetgeen raen ook vond in nienige Duitsche stad, zooals Breslau, Glagau, Ratibar, Lôwenberg en elders. Acht schepenen ireffen wij aan te IJper, met eenen voogd (sedert 1785); te Kortrijk (sedert 1785); te Denderraonde (voor 1752); in Kennenierland en te Stendal. Negen schepenen vindt men te Eekloo, sedert 1504 tôt aan het einde der XVIlI*eeii\v 2; te Dendermonde (van 1561 tôt 1752); te Veurne (in de XV^ eeuw); te Kortrijk (van 1429 tôt 1540); te Oudcnaarde, de burgemeester meegerekend (tôt 1758); te Aalst (van 1526 tôt het einde des voormaligen beheers). In Zeeland was negen het gewone getal schepenen. Tien worden er gevonden te Bergen (sedert 1406); te Brussel (sedert 1480); te Bazel,waar men de schepenen daarom^deTien » heeltc, zelfs nadat hun getal vermeerderd was. ^//'schepenen zetelden te Kortrijk (van 1540 tôt het einde der XViII"= eeuw). Twaalf te Veurne, met twee burgemeesters , (voor de XV* eeuw); te Dowaai (sedert 1575); te Aire, te Reims, te Atrecht fsedert 121 1); te Rijsel (van 1255); te Mechelen (volgens de char- ter van 1301); te Antwerpen (van 1230, en vermoedelijk ook vroeger, tôt 1490); te Zutphen (sedert 4190); te Maagdenburg, waar het getal meermaals veranderde. ^ Doornik was eene van die plaatsen, welke in twee schiepeudommen ver- deeld waren, doordien twee heeren er gezag uitoefenden. Het gedeelte der stad, len oosten der Scheide, behoorde niet lot het stadsschependom, maar werd besluurd door een ander gezegd van St.-Brice. —Te St.-Truiden waren eveneens twee schependommen, éen der kerk van Metz (laler den bisschop van Luik), 't ander aan de piaalselijke abdij. Ook le Maastricht, welke slad voor een deel aan den bisschop van Luik toekwam. ^ Toi dit scliependom behoorde het aanpaleud dorp^Lembeke, dai drie wel- liouders koos legen zes door de slad Eekloo. (Neelemans, Geschiedenis van Eecloo, 67.) ( 138) Dertien schepenen waren er te IJper, tôt het jaar 1785; te Gent (in 1492 en lot 4228); te Kortrijk (van 4 359 tôt 1400); als- mede in ieder der drie kwartieren van 't Brugsche Vrije (vol- gens de ordonnantie van 10 Juli 1530); te Brugge (van 1298 tôt 1795). Veertien te Doornik (krachtens de keure van 1533, en in ver- schillige steden van Duitschland, b. v. te Francfort a/M ; ook le Luik. Zestien te Dowaai (tôt 4 573),alsook in 't Vrije van Brugge (van 1766 tôt 1795); te Antwerpen (sedert Noveniber 1490 tôt in het midden der XVI^ eeuw, wanneer het getal er vermeerderd werd tôt) Achttien (behoudens in de jaren 1577-1585, loen er weer zes- tien waren). Negentien schepenen treft men aan voor 't Vrije van Brugge (in 1259); te Metz (in 1319). Een en twintig te Doornik (volgens de charter van 1540) ; dit schijnt het gewonc getal geweest te zijn voor Metz, waar men er in 14 90 twee en twintig, met den schepenenraeester en zijne a twee broeders » aan treft. Vier en twintig te Amiens (in de XV eeuw); te Atrecht (toi het jaar 1211); te Keulen enz. Zes en twintig te Gent (van 1301 lot aan de ophefïïng des voormaligen beheers). Zeven en twintig voor het Brugsche Vrije (volgens het edicl van 't jaar 1414, lot 1477). Zes en dertig voor 't Vrije van Brugge (van 1593 tôt 1414). IVegen en dertig te Gent (van 1228 tôt 1301). Veertig voor het Vrije van Brugge (in 1246 en 1278) welk getal aldaar meest gevonden wordt lot aan het jaar 1550. Vermindering van bel getal schepenen was gewenscht of zon- der tegenkanting aangenomen wanneer b. v. de steden hunne welvaart of hulpmiddelen hadden zien te loor gaan en de open- bare kas nog moeilijk in de hooge bestuurkosten kon voorzien ; men verminderde ook welecns ter vereenvoudiging van 't bestuur. In andere gevallen gaf de beperking aanleiding lot hevige klach- ten. Toen Jozef II in 1781 zijne reis in België deed, merkle hij op ( 159 ) dat de gemeentelijke raagistratuur op vêle plaatsen te lalrijk was en uilte het verlangen dat het Bclgisch gouvernement naar mid- delen zou zoeken oni ze le verminderen; maar de Geheime Raad, daarover gchoord^ oordeelde de uilvoering van 's keizers ont- werp onuitvoerbaar. DiERicx,voorzitter van den Raad vanVlaan- deren, twee jaren nadien geraadpleegd opzichtens ecne ontwor- pene vermindering van 't getal scliepenen te IJper, gaf ten antwoorde dat de regeering zekerlijk het recht had dit te doen, raaar « dat de Vlaniingen den ouden vorm van hun besluur beschouwden aïs cen soort van voorrceht, hetwelk zij innig ver- bonden achtten met hunne vrijheden, en dat zij nooit lichtehjk eene afwijking of wijziging daarvan hadden aangenomen ^ Dezelfde gehechtheid aan de gemeentelijke instelling werd ook betoond door de Brabanders; immers schier al de volksopstanden te Brussel onistonden door betwistingen omtrent de verordenin- gen, die de samenstelling, de attributiën of den invloed der wets- korpsen bepaalden. Het recht des volks om zijne magislraten te kieze.n klimt op tôt het begin der Belgische geschiedenis. Strabo verzekert dat de steden hunne afgevaardigden zonden naar de algemeene vergade- ringen, en toen Rome 's gezag,hier gevestigd was, koos de curie hare overheid onder de achtbaarste decuriones, zonder dat de graaf daar tusschenkwam. Het bcstaan eener vrije magistratuur voor iedere meentucht, tijdens de Frankische overheersching, is niet te betwisten; daarvan getuigen de eapitulariën van Dago- bert^, van Karel den Groote ^, van Lodewijk den Goede ^ en van Karel den Kale ^. * description au Conseil Privé^ du 13 février \lS'5G^cukT^D, Collection de documents inédits, HI. — Builen de hoogergenoemde steden, welker bestuur eene beperking onderging, zijn nog te melden Wervik en Nieuwpoort. ' An. 630, 52« artikel. ' An. 809, 22e artikel. * An. 849. ^ An. 877. ( 140 ) Sedert de inrichting der keurgemeenten werd het volksrecht len onzent grootelijks gewijzigd, echter nict in Frankrijk en in vêle Duitsche steden: allbans de evenberoepene capitulariën der Frankische vorsten werden bij onze zuiderburen door den H. Lodewijk tcn jare 1256 voor de meiers bekrachligd in eene ordonnantic, welker eerste artikel bepaait, dat genoemde magis- traten in gebeel bet rijk telken jare, daags na 't feest der HHt Simoen en Jude, zouden gekozen worden. Overigens men leest in de inleiding tôt de Ordonnances des Rois de France (II, 5), dat de openbare zaken toeverlrouwd waren aan magis- traten, gekozen door en onder de burgers. Wat Duitscbland betreft, daar vinden vvij verscheidene plaatsen, waar de sebepenen en andere oordeelvinders door de gemecnte gekozen werden, b. v. te Soest. Onze oude keuren deelen over het algemeen weinig of geene bijzonderbeden mede over de wijze, waarop de sebepenen wer- den gekozen; nocbtans moest er wel eene regeling beslaan. Het is te denken dat men in 't begin ook bierin de oude gebruiken zal gevolgd bebben, betzij men de keus liel vallen op de meestbe- goeden, de boogstbejaarden, de ervarensten uit eene meentucht, of eenige van elke dezer soorten. Aan bet algemeen stemrecbt werden ecbter na verloop van tijd verschillige afwijkingen toe- gebracbt. Was er woeling, wanorde of slecbte keuze geweest? Vreesde men den te groolen invloed dergenen, die verreweg de talrijkste klasseuitmaakten,ofdien der gekozenenzelven,diebun- nen sterksten steun moesten vinden in de lage standen? Mogclijk wel, anders zouden de steden niet zoo goedscbiks van 't slemrecht afgezien bebben, gelijk 's-Hertogenboseb, die, volgens verklaring van bertog Jan van Brabant, in 1336, bem bad « geconsenteert » ende overgegeven mit boiren vrije wille, dat (zegt de vorst) wij » ende onze oir emmermeer mogen setten seven scepenen ende » seven gesworenbinnen onse voirschrevene stat, die ons orberlic )' ende goet sullen duncken ^.. » * Register van privilèges, d" 5, bl. 97. — Rijksarchief te Brussel. ( 141 ) De benoemingsmacht eeiis lot de vorsten overgogaan, bleef aan deze, zonder dal de gemeenlen pogingen schijnen gedaan te heb- ben om bet wcder te bekomen. Hoe weinig ons volk daaraan dacbt, is gcbleken op drie gevvicbtige tijdstippen onzer geschie- denis. Vooreerst in de groote tcrugwerkirig na den dood van Karel den Sloule eisohten, Biiissel uitgezonderd, de gemeenten het kiesrccht niet, hoewel zij bet gemakkeb'jk baddcn kunnen verkrijgen; alleen vroeg Anlwerpen dat de wet er in 't vervolg jaarlijks zou vernieiiwd worden, en Namen, dat alleen Belgcn door de regeering zouden gelast worden om de magistratuur te vernieuwen, terwiji Vlaanderen aandrong om geene commissa- rissen te zenden dan zulke, die de Vlaamscbe taal macbtig waren. Het tweede tijdstip was in de XVI« eeuw, namelijk wanneer bel koninklijk gezag niet meer erkend was en de gemeenten, hande- lende nagenoeg als zoo vêle repubh'eken, veel wijzigden, veel afscbaften, veel nieuws invoerden, ecbter de volkskiezing niet. Eindelijk gedurende de Brabantsche omwenteling van 1790 koos ook de algemeenbeid der ingezetenen zelve de gemeenlclijke wet- bouders niet. 't Is waar, zoo gescbiedde te Doornik, docb daar bestond eigenlijk geene provinciale vertegenwoordiging, en werd bet algemeen kiesrecbt toen door verschillige plaatsen van Vlaan- deren gevraagd, nien drong er niet op aan. In Brabant, Hene- gouw en Namen gescbiedde gedurende gemclde omwenteling de benoeming der stadsscbepenen door de Staten, als opvolgers van het gevallen bcwind. De recbtstreekscbe stemming werd dan op de eene plaats beperkt, op de andere afgescbaft. De verzwakking van bet kies- beginsel was reeds in de tweede belft derXlIP eeuw zeer gevoe- lig, en ging zelfs teenemaal verloren dâar, waar de rijke standen zicb bet schepensebap voor bet leven badden aangematigd. In de steden, waar de keus door de vorsten zelven niet werd gedaan, lieten zij de taak over aan bunnen officier, of zonden commissarissen, die op de cène plaats gebeel alleen, op de andere met tusscbenkomst van stedekiezers benoémden. Er waren ook steden, waar de officier alleenlijk zijne goedkeuring bad te geven; andere, waar de vorst of béer benoemde, maar de goedkeuring ( 142 ) des volks noodig was, terwijl een minder schokkend stelsel voor de onafliankelijkheid der gemeenten hierin bestond, dat de nieuwe magistrateii door de aftredenden gekozen werden. In de noordelijke Nederlanden ging het met het kiesrecht nagenoeg gelijk ten onzent, maar sedert den vrede van Munster (1648) biedt de geschiedenis der Bataafsche republiek eenen aan- houdenden strijd aan tusschen het gezag en de vrijheid. Het Eeuwig Edict, in 1667 door de Staten op ingeving der De Witt 's uitgevaardigd, schafte aldaar het stadhouderschap af en liet den steden uitsluitelijk de kiezing hunner wethouders over, hetwelk zoo bleef tôt den vrede van Aken (1748), wanneer de gekozene wethouders vervangen werden door agenten des bewinds. De opstand van 1785, vier jaren nadien door Willem V met behulp van Pruisen gedempt, w^as gedeeltelijk gestaafd op den eisch der steden om zelven hunne burgemeeslers te kiezen. — De Italiaansche steden waren in de middeleeuwen echte repu- blieken, gansch op zich zelven staande en waar de gemeentelijke autonomie de uiterste grens had bereikt. Halen wij eenige voorbeelden aan van verschillige kiesstelsels, vroeger in de Belgische gewesten bestaande : Bechtstreeksche kiezing door het volk. — Zulke bleven er, gelijk wij hooger zegden, in ons land maar weinig meer. Doornik was er in bezit van, hoewel niet op uitgebreide schaal. Hare keure van 1187 bepaalt dat de schepenen, poorters en gezwoornen er ieder jaar znllen gekozen worden door dertig electores (in 1509 coiîcilores genoemd en îater esliseurs, eswardeurs) en welk getal door Philip-August in 1211 (o. s.) werd vermeerderd tôt drie honderd chefs dostel *, wier keuze geene koninklijke bekrachti- ging noodig had. * « Philippus, Dei gralia Francorum Rex.Noverint univers! présentes pari- ler et futiiri quod nos bene volumus et concedirnus ut illi trecenti burgen- ses, quas, homines de Tornaco elegerint pro tenenda pace apud Tornacum et pro conservando ibidem jure nostro, stabiliantur inler eos propler id facien- dum quamdiu nobis placuerit. Durent littere iste quamdiu nobis placuerit. Vitum Parisiis anno Domini M» CC° undecimo mensefebruarii.»(.4rcAzV/' van Doornik. — Sectie der historische Archieven.) ( <«) Eerst op het einde des voormaligen beheers verkreeg de stad Gent het reclit om weer zelve hare wethouders aan te duiden. Bij brief van 28 Maart 1791 berichlte het gouvernement « que B dans le cas de renouvellement du magistrat de Gand il serait » dorénavant toujours demandé à ceux de la Collace * une liste » de trois fois autant de sujets qu'il y avait de places à remplir » audit magistrat et cela sur le même pied que les listes se )) demandaient actuellement aux différentes personnes que le » gouvernement consultait en pareil cas ^. » In zulke stemmin- gen had het volk toch meer of min zijn recht. Bovendien werden wel andere magislraten dan schcpencn door de menigte gekozen. — Hertog Jan van Brabant verleende in 1292, bij het 06^ artikel zijner kcure, aan de burgers het recht om zelven hunne proos- ten en meiers te kiezen, gelijk in 1256 de H. Lodcwijk voor Frank- rijk had gedaan. — In Limburg genoten verscheidene dorpen het slemrecht tôt het einde der XVIIF eeuw. — Te Pologne, o. a., vergaderden de ingezetenen ieder jaar hetzij op het plein voor de kerk, hetzij ten wethuize, en kozen er eenen burgemeester en vier raadsheeren of ontvangers. Langer duurde het algemeen stemrecht in Frankrijk ; vêle plaatsen genoten het nog in de XVII* en zelfs in de XVllI'' eeuw. Te Gaillac vverd het afgeschaft in 1605, omdat in de kiesvergade- ringen was toegelaten « la plus vile populace ^. » Ten jare 1667 erkende de intendant van Burgondië dat al de bewoners van Auxerre kiesrecht hadden ^, maar dit recht werd door HendrikIV in verscheidene plaatsen verminderd omdat het gunstig was aan « praticques et brigues de la populace, donnant communément sa » voix à ceulx desquels elle s'attend de proffiter d'une bonne chère » ou aullre utilité. » Het woord ken zal, » op den tijd, daarloe bij de keure bepaald. Gelukkig * DE Beauvillé, Histoire de la ville de Montdidier, II, 148. ( 1") voor de Leidenaars duurde dat benoemingsstelsel niet lang en Philip de Goede stond tcn jare 4449 zijn recht grootendeels aan een vast kiescoUege af. Met zijne toesteraraing kozen , voor eenmaal, de schepenen en de vroedschap veertig aanzienlijke burgers, die vervolgens ieder jaar een dubbeltal voor de acht schepenenplaatsen zouden opmaken en aan den vorst of diens lasthebber overzenden, ten einde deze daaruit eene keus zou doen. Viel een der veertig kiezers door sterfgeval of om andere redenen uit, de anderen mochten zelven de opene plaats aanvullen. In Frankrijk gescbiedde de kiezing in de voornaamste steden sedert de XVl' eeuw door afgevaardigden, welke door korpsen of corporatiën waren aangeduid; edoch, hoevele voorzorgen raen er ook genomen had, bood de kiezing in twee graden niet altijd de gewenschte waarborgen tegen omkooping en bedreiging, en zoo kwam raen langzamerhand, op verschillige tijdstippen en in ver- schillige steden, tôt talrijker graden en meer ingewikkelde stelsels. De kiezing in derden graad bestond in onderscheidene Belgische steden. Tijdens de XV* eeuw vergaderden de gezwoornen der neringen te Brussel op het schepenenbuis, ten gelale van een en tachtig (negen van iedere natie); deze kozen op hunne beurt zeven en twintig kiezers (drie uit elke natie) welke laatste, in eene kamer opgesloten, veertien kandidaten benoemden. Den volgenden dag kwamen twee coraraissarissen (of éen) op het schepenenbuis, en deden uit de veertien voorgestelde ingezete- nen de bepaalde keus van zeven schepenen. Ook te Tienen koos men in drie graden. In de maand Januari 1477 (o. s.] gaven Maximiliaan van Oostenrijk en Maria van Bur- gondië eene nieuwe verordening omtrent het kiezen der wethou- ders, neerkomende op het volgende : Telken jare vergaderden de acht naliën en benoemden acht notabelen, éen voor iedere natie. Deze kwamen bijeen, legden den eed af en duidden veertien burgers aan (acht van edele geboorte en zes uit de neringen); ver- volgens raaakten zij eene tweede lijst van veertien andere nota- belen , bij de helft genomen uit elke klas der bevolking. Uit deze twee lijsten koos de vorst of de k^nselier van Brabant het magis- ( 148 ) Iraat : een burgemeester en vier schepenen, onder de patriciërs, ecn burgemeester en drie schepenen onder de neringraannen. Meeringewikkeld washetkiesstelsel teDowaai, Atrecht, Rijselen eenige andere steden in 't noorden van Frankrijk. Het règlement voor ecrslgenoemdestad, dagteekenende van 1228, schreef name- lijk voor, dat de uittredende schepenen in de vier wijken der stad vier burgers zouden kiezen welke, na den eed te hebben afgelegd, vier schepenen zouden benoemen. Op hunne heurt kozen deze vier andere, waarna de eerstgekozenen zich verwijderden en de vier eerste schepenen weer vier anderen benoemden. Was dit verricht, dan kwamen de twaalf schepenen samen en benoemden de vier laatste. Deze moeslen, voor Dowaai, behooren tôt het gedeelte der stad, dat aan den overkant der rivier gelcgen was '. * « Noverint universi quod Nos dileclis scabinis et burgensibus nostris de Duaco coucessimus scabmagium de anno in annum perpétue habendum de tredecim mensibus in tresdecim menses in hune modum. Videlicet quod transaclis tredecim mensibus scabini, qui exient a scabinagio, debent eligere quatuor burgenses in villa de Duaco in quatuor escrowetis : et illi quatuor Burgenses electi lactis sacrosanctis iurabuut, quod accipient ad melius, ut poterunt , quatuor Burgenses alios, qui iurabunt, scabinagium et iurabunf, quod servabunt ius ecclesiae sanetae et noslrumius, et legem eiusdem villae. Et quando illi quatuor scabini primi facti fuerint, dicti burgenses quatuor electores recèdent, nec illis tresdecim mensibus scabini esse poterunt. Et dicti quatuor scabini tune facli eligent quatuor burgenses, qui etiam iurabunt sca- binagium modo praedicto. Et quando illi octo scabini facti fuerint, quatuor scabini primo facti exient, et secundi quatuor scabini accipient, ut melius légitime poterunt, quatuor burgenses, qui iurabunt simililer scabinagium, ut praedictum est. Etcum illi duodecim scabini facti fuerint, insimul convenient et accipient alios quatuor burgenses ultra aquam in Duaculo, qui iurabunt etiam scabinagium, ut superius est expressum. Et sciendum, quod quando scabini exire debent a scabinagio, et alii debent fieri scabini, nos, si praesen- les fuerimus, vel bailliuum nostrum vocare debent, ad sacramentum scabino- rum recipiendum. Quod si nos, vel bailliuus noster, recipere nollemus, scabini, qui exient, de novis scabinis recipere debent, et possunt, iuramenlum. . . » (K opte van de XVIIh eeuw, in 't arc/nef van het Noorder-departement, te Rijsel.) Dit stelsel werd te Rijsel ingevoerd volgens brief van de gravin Joanna, gedagteekend 1235. — Zie Burgundcs, Opéra juridica, 87 en volg. — Buzelin, Gallo-Flandria, 510-516. — B^un-Lavainne, Histoire de Lille. ( 149 ) In Frankrijk, vooral ten zuiden, was liet kiesstelsel door de sladsraden de eenvoudigste stemming met drie graden. Babeau liaalt verscheidene voorbeelden aan, waaruit te zien is, dat ook daar om zoo te zeggen van plaats lot plaats verschil van stem- ming was, somtijds ook zeer ingewikkeld. Te Rethel b. v. werden volgens een règlement van 1682 in de zes vvijken der stad Iwee en zeventig burgers gekozen, die door het lot werden vermin- derd tôt vier en twintig, welke laatste er weer twee en zeventig andere benoemden; deze rm duidden er zes aan voor iedere wijk, onder welke het lotdedrie schepenen aanduidde ^ — Nogzonder- linger was het kiesstelsel van Puy : in deze stad benoemden de drie en twintig neringen ieder drie van hunne overslen, die naar 't raadhuis gingen, waar het lot twee van de drie deed uitvallen. De drie en twintig overblijvenden kozen daarop, met de zes uit- tredende wethouders, vier en twintig verkiesbaren tôt de zes plaatsen, en de aangeduiden begaven zich naar de kieszaal. Daar ontving een kind van lien jaren « des boulettes blanches et creuses, » waar, in 't vierde deel des geheelen gelais, een briefke stak, waarop het woord consul stond geschreven. De bollekens daarop in eenen zak gesloken hebbende, deed het kind de ver- kiesbaren er éen uitnemen, en degene, die 't hand legde op een bolleke, waarin een briefke stak, werd lot « consul » uitgeroe- pen 2. De loting lot aanduiding der wethouders bestond veel in Frankrijk, o. a. te Montpellier, te Toulon, te Marseille, in Cata- lonië en elders, doch was in België weinig bekend. Wij vinden ze le St.-Truiden, voor den raad, ingevolge een règlement van 8 September iG99. Deze stad was verdeeld in twaalf neringen ; op den kiesdag benoemde ieder ambacht vier zijner leden, onder welke raen het lot den kandidaat-raadsheer liet aanwijzen. Dan nog cens duidde het lot acht van de aldus twaalf aangeduide raadsleden, die in dienst moesten blijven, terwijl de vier andere * E. JoLiBOis, Histoire de Rethel, 164. 2 E. VissAGUET, Essai sur l'histoire municipale du Puy. {Ann. de la Soc. académ. du Puy, XXUI, 289 en volgende ) ( 130 ) minstens zes kandidaten aanboden voor het burgemeesterschap, dat ter begeving stond van den prins-bisscbop van Luik of van zijne afgevaardigden K Benoeming door den vorst, den kastelein, gouverneur of anderen vorstelijken officier, en door den dorpsheer. — Over het algemeen werden de schepenen in de Belgische steden door of namens den vorst benoemd. Voor Brussel geschiedde dit reeds in 't jaar 1234 ; voor Bergen sedert 1313 ; voor Mechelen sedert 1439. Dit was ook alzoo te Antwerpen, Leuven, Brugge, Kor- trijk, Oostende, Namen enz., volgens de oudste charters, welke men van die plaatsen kent. Nog onder het Spaansch bewind werden de schepenenbanken in Viaanderen vernieuwd door afgevaardigde Commissarissen , die dezen last in twee reizen plachten te volvoeren ; namelijk den dO Mei en den 2 September van ieder jaar. Dit gebruik (zegt Gachard), hield op omirent 1684, sedert welk tijdstip de stads- wetlen in genoemd gewest rechtstreeks door den gouverneur- generaal werden benoemd. Deze had daarin eene onbeperkte machi, vermits hij niets te doen had dan advies nemen bij den Geheimen Raad en dewiji er tegen zijne benoeming geen beroep was aangenomen. De hoogbaljuw van Henegouw, de baijuw van het graafschap Namen en de gouverneur van het hertogdom Luxemburg hadden voor de XVIII' eeuw, ieder in zijne provincie, het recht ora de * Daris, Histoire du diocèse et de la principauté de Liége^ I, 38. Te Genl was er ookloling, doch enkel lot aanduiding van de bank, vvaartoe de schepenen behooren zouden. Ziehier hoe men 't deed : Men maakle derlig wassen bollekens, in welke derlien briefkens waren gesloien, en degenen, die deze laatsten irokken, werden schepenen. De zeventien anderen waren raden of ontvangers, welke laatste iweemaal in het jaar rekening moesten maken. Waren eenige der personen, benoemd om aan de loting deel te nemen, niet op den kiesdag te Gent, anderen trokken in hunne plaals, maar zij moesten de bediening vervuUen, welke het lot hun aangewezen had, juisl als hadden zij zelven gelot. (Charter in 't archief des Noorder-departements, te Rijsel, van 1 September 1275.) ( 131 ) schepenen te benoeraen in de voornaamste steden ; maar de regeering onttrok hiin dit privilège en droeg het op aan den gou- verneiir-generaal. Ecne uitzondering, toegestaan door Karel VI en Maria-Tliercsia, bestond er ter gunste van de prinsen van Arenberg, die het ambt van hoogbaljuw van Henegouw ver- vulden en aan wie genoemde vorsten, ten blijke van bijzondere achting, toelieten het magistraat der stad Bergen te benoemen *. Het gezag des gouverneurs-generaal, met betrekking tôt de benoeming dermagistraten, was niet in al de provinciën des lands even groot. Te Brussel benoemdc hij den burgemeestcr, de schepenen en de drie voornaamste stadsbedienden op eene lijst van een en twintig personen, die tôt de zeven geslachten behoor- den. Hij mocht evenwel de in dienst zijnde wethouders laten aanblijven. De tweede burgemeester, de raden en vijf nering- raeesters werden aldaar door de schepenen en den eersten bur- gemeester gekozen. Te Antwerpen werden de twee burgemeesters en de zeventicn schepenen aangesteld door het gouvernement. De wethouders boden den gouverneur-generaal achltien kandidaten aan, en wilde de gouverneur de wet vernieuwen, hij koos uit de hem aangebo- dene lijst negen schepenen , dewijl er een gelijk getal der in dienst zijnde wethouders blijven moest. Eene uitzondering op het recht van den gouverneur-generaal vindt men te Leuven, waar de eerste burgemeester werd gekozen door de negentien neringdekens, uit de elf tôt de geslachten behoorende raadsleden. Maar toch kon de regeering hier den man, wien zij niet genegen was, de plaats van burgemeester onthouden door hem eene aan te wijzen in de schepenenbank. De gouverneur-generaal benoemde de zeven schepenen, maar gelijk te Brussel en te Antwerpen was hij verplicht de keus te doen uit eene lijst van een en twintig kandidaten, samengesteld door het weefambacht. De twaalf eerste kandidaten moesten tôt de ge- slachten behooren en men nam daaruit vier schepenen ; uit de zes volgende kandidaten, leden der poorterij of der neringen, * Gachard, Docum. histor., 111. ( 132 ) koos nien twee schepenen, terwijl de zevende getrokken werd uit de drie laatste kandidaten, die leden waren van de weverij *. De schepenen van Mechelen, krachtens de overeenkomst met Philip den Goede, van i 439, boden aan den vorst, in de XVIP eeuw, den gouverneur-generaal ieder jaar vier kandidaten aan voor de twee plaatsen van comrnunemeester, en achttien voor de zes schepenenplaatsen, te weten : negen uit de poorterij, drie uit het ambacht der lakenwevers, drie uit de nering der bakkers en drie uit de nering der vischkoopers. Van de twaalf schepenen bleven er allijd zes (de jongslgekozenen), in bediening ^. In Vlaanderen, Hencgouw, 't Namensche, 't Doorniksche en Luxemburg was het benoemingsrecht der rcgeering niet on- derhevig aan de beperkingen, welke wij zoo even voor Brabant en de heerlijkheid van Mechelen aanhaalden. In de steden van die gewesten had gcen korps of corporatie het privilège tôt aanbie- ding van kandidaten, maar het gouvernement placht den bisschop der stad, waar hij de wet wilde vernicuwen, of den krijgsbevel- hebber, waar eene sferkte was, of den schout (gelijk te Antwerpen en te Mechelen) schriftclijk uit te noodigcn om hem de personen aan le wijzen, welke zij oordeelden waardigst te wezen om in het magislraat te komen ^. Te Mechelen werd ook advies gevraagd aan den voorzitter van den Grooten Raad. Ieder van de geraad- pleegden zond, afzonderlijk, zijne lijst, waarop een derde meer namen stonden dan 't getal te benoemen schepenen bedroeg. Op die lijst moest de geboorteplaats der kandidaten, bencvens hun ouderdom, bcroep, gedrag en verdienste aangeduid zijn ; ook of zij reeds eenigen anderen openbaren last vervulden ; of zij met elkander of met de dienstdoende wethouders maagschap waren tôt den graad, die door de wet gezegd was eene reden tôt uitslui- ting te wezen. Deze lijsten kwamen eerst in handen van den Geheimen Raad om er verslag over te doen aan den gouverneur- * Gachard, Docum. historiq., III. ' Gachard, meergemelJe notice. 3 Te Aih was lot in 1652 de benoeming overgelaten aan den kastelein, maar geschiedde sedertdien door den gouverneur-generaal, op eene dubbele lijst, door den hoogbaljuw en kastelein opgesleld « selon le bon plaisir » dier heeren. (Jean Zuallart, La description de la ville d'Ath.) ( '83 ) • generaal, die de benoeming deed. Zelden (verklaart Gachard) ging zijne keus buiten de hem yoorgelegde lijst. Dat de lijst der kandidaten onderworpen werd aan den bis- schop, zal niet vervvonderen wanneer raen wcet, dat reeds ten lijde van Karel V in Nederland niemand tôt eeiiig openbaar ambt of bediening, groot of gering — kon aanvaard worden, die niet den eed zvvoer dat hij de rechten der Roomsch-katholieke Kerk, evenzeer als die "van den vorst en van de gemeente, zou handha- ven. In dien zin was den 4 October 1340 een placcaat afij;ekon- digd , verbiedende « te wette te stellen » aile van ketterij verdachte lieden, en de landvoogd Leopold-Willem bepaalde bij ordonnaniie van den jare 1648 « que les commissaires députez au » renouvellement des loix de la province de Flandres eussent a » communiquer aux Evéques de lieux, et, où ils ne résident pas, » aux pasteurs, les noms de ceux qu'ils auroient dioisiz pour » dcservir les magistrats, et ce devant que les publier ; pour en- » tendre d'eux si parmi les dénommez il n'y avoit aucun béréti- » que, suspect d'hérésie ou de mauvaise vie. » De dorpsheeren waren verplicht de lijst der le benoemen schepenen over te leggen aan den pasloor en de namen der on- geschikte personen te vervangen door betere, « quand ils verront » que les pasteurs auront procédé, dans cette affaire, sincèrement » et sans aucune passion ou respect d'interestu K — Overigens, een placcaat van 1 Juni 1587 op de uitvoering der synode van Kame- rijk beval zelfs allen magistraten bunne geloofsbelijdenis te docn en zich te voorzien van een getuigschrift van rechtgeloovigheid, door den pastoor hunner parochie af te leveren ^. De schepenen der stad Luik en andere vrijc steden van het prins-bisdom werden, gelijk wij weten, benoemd door den pre- laat, behoudens dat het kapittel voor de wethouders van Luik, Dinant en Hoei eene waarborg mocht vorderen van deftigheid en bekwaamheid ^. In de dorpen, vvaar de heerlijkheid eau den vorst behoorde, * Placcaten van Vlaenderen, I, 1, 77o; IV, 80. ' Id., I, 12, 50, 89. ^ PouLLET, Essai ,73, 84. ( 454 ) beschikten de baljuws of andere officieren van gelijken rang over de plaatsen; maar eene ordonnantie van 6 Juni 4656, den 26 April 4686 vernieuwd, beval dat de schepenen moesten be- noemd worden doorden vorst,of in diens naam doorden kanselier en niet door de gerechtsofficieren. De schepenen der dorpen van het Land van Waas stonden ter benoeming van de hoofdschepe- nen dier kastelnij. In de andere dorpen of heerlijkheden was de benoeming een recht van den feodalen gebieder (geestelijke of biirgerlijke), die het doorgans oefenen liet door zijnen officier. In sommige plaat- sen, gelijk Buggenhout, stelde de heer den drossaard aan, die daarna de zeven schepenen benoemde *. Wij maakten reeds gewag van de vorstelijke commissarissen en hebben omtrent deze kiezers het een en ander mede te deelen. Het getal van deze afgevaardigden der regeering was niet over- al gclijk, maar eenigszins in verhouding met het werk, dat het nazicht der gemeenterekening eischte. Te Cent vinden wij er enkele malen dric, somtijds vijf, doch meestendeels vier. Te Rijsel verschilde het getal gedurig. Ten jare 4416 kwam daar slechts den; in 4581 waren er twee ; drie in 1375 ; vijf van 4446 tôt 4456; zeven van 4472 tôt 4476; en enkele malen beliep het getal tôt acht of negen. Een decreet van 4 480 bepaalde het op vier. Eigenlijk moet het groot getal commissarissen niet verwondc- ren. Niet dat de keuze der wethouders voor éen jaar zooveel moeilijkheid opleverde, maar de dag der wetsvernieuwing was in elke stad een dag van plechtigheid en feest op het schepenenhuis, alwaar een banket plaats greep of allerminst met den wijnpot duchtig werd rondgegaan 2; bovendien genoten de commissaris- sen vergoeding van kosten en eene behoorlijke vergelding. Dat * A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, II, 125. ' Damhoudere geeft eene beschrijviog van zulk feest, gelijk dit te Brugge placht te geschieden. Zie de Magnificentia politiœ amplissimœ civitatis Brugarum, ten vervolge op zijn Pupillorum patrocinium {AniweT[)en,i56i.) ( i55 ) feestvieren verstaat raen lichtelijk. Niet alleen was de « blijde inkomst » van de nieuwe wethouders ten stadhuize wel waard beschonken te worden met eenen goeden beker, maar boven- dicn hadden de scheperien niet dikwijls gelegcnheid om zulke booge en vermogende heeren, als door don vorst tôt hen gezonden werden om 't bestuur des afgeloopen jaars te onderzoeken, te onthalen. En booge en vermogende heeren waren bet : gouver- neurs, kasteleins, bovelingen, abten, prions, ridders, recbtsgeleer- den, scbrijvers * en dergelijke. Voor sommige steden duurde de commissie of 't brevet der commissarissen gewoonlijk drie jaren, doch voor Rijsel werd die termijn in 1478 op éen jaar gebracht. Hun honorarium was ook in aile plaatsen niet gelijk. Te Aaist hadden zij in 4450 eene vergoeding van 4 franken voor elken der vijf dagen, met vier en twintig kannen wijn en 12 pond voor hunne kosten; maar deze uitgave was te groot voor de gemeente en eene ordonnantie van Philip den Goede, gedagteekend 2o Octo- ber 1432, bepaalde dat er voortaan maar twee commissarissen zouden komen, die ieder onlvangen zouden 5 franken voor elken der vier dagen, dat zij te Aalst blijven moesten, boven twaalf kannen wijn ^. Te Antwerpen vinden wij in 1398 drie commissarissen, die den ecrsten dag onthaald werden op zes gelten ouden wijn en even- veel nieuwen ^. Daags nadien, op het noenmaal, kregen de drie heeren nog vier gelten ouden en zeven van den nieuwen most. 's Avonds was 't nog beter. Dan dischte men hun op : vier gelten ouden en acht nieuwen wijn, boven twee gelten Gallants. Einde- lijk de derde dag kwamen op het ontbijt vier gelten ouden en acht gelten nieuwen wijn, des middags evenveel. 't Banket met de schepenen kostte toen 27 schellingen 6 deniers groote, doch * Te Rijsel vinden wij onder de commissarissen van 1614 Floris van der Haer, schrijver der Histoire des châtelains de Lille en kanunuik der St.-Pielerskerk aldaar. In 1428 was er onder de commissarissen een prince d'amour. ' Peysboek der slad Aalst, bl. 50. Stadsarchief aldaar. 5 De rekening vermeldt hiervoor de som van 6 schellingen groote, Vlaam- sche muni. ( 1S6 ) daarraede was 't niet genoeg; men diende nog « malevisen, roma- » nien ende claereite » op, gevolgd door gebak — en zoo konden de commissarissen wat verrichten * î Te Veiirne brachteii de commissarissen soms hun tijdverdrijf meé. In de rekening dier stad over het jaar 1463-14.64 wordt er gewag gemaakt van eenen dichler, dien de commissarissen bij zich hadden 2, en 't jaar te voren waren zij gekomen met eenen zanger, Jacob Turtebolle. In i595 en 161^4 waren de heeren ver- gczeld van eenen koordendanser ^. Dit de omstandigheid dat de commissarissen te Veurne met spelers kwamen, moet men niet afleiden dat zij in die stad hun gcnoegen niet plachten le vinden. Ware dit zoo geweest, zij zouden er zekeriijk geene acht dagen gebleven hebben, gelijk geschiedde in den beginne der XV* eeuw. Destijds kregen zij van de stad de som van 52 pond 16 schellingen, welke in 't midden der XVI" eeuw weleens stecg tôt 456 pond. Te Veurne, uitwij- zens de stadsrekeningen, gaf men dikwijls 00k eenig geld aan de kinderen der commissarissen, welke laatste men in de XVII* eeuw ])Iacht te onthalen met kaas, vermoedelijk een voortbrengsel van de streek *. * « Ilem van garnaten, van malevisen ende romanien, die verent doen de heeren de commissarissen liier waren, ende binnen desen jare aise goede liede opi scepenenhuys comen siin mener stad spreken, daer ghedroncken es, etc. XXI s. gr. » Item noch van garnalen, van malevisien, romanien ende claereite Xiui s. vin d. gr. » Ilem van ghebackenen cruyde, dat verent {ivas) doen de heeren de com- missarissen hier waren ende binnen desen jare oec opter scepenen huys ghe- haall es xvm s. gr. » {Stadsrekening van Antwerpen, 1398, in 't Rijksarchief te Brussel.) ' « Den heer van Cotry ende eenen dichlere, gheheelen Plumerkin, hier wezende bi minen heeren den commissarissen ende thueren recommandatie elken xvi s., comt xxxii s. » 3 Stadsrekening. * « Betaelt de presentatie van de caesen, die men voor desen jaere in nature plachte te schincken aen hooge ende mogende heeren de commissarissen van Syne Maj', tôt vernieuwen van de wetten ende thooren van de rekeninghe in ( 1S7 ) Hoe gemakkelijk en aangenaam het werk der commissarissen ook was, toch schoten zij bij hunne taak meer dan cens te kort en de regeering was genoodzaakt lien nu en dan tôt pliehtsbe- trachting aan te manen. Die voor de stad Aaist lielen in het eerste vierde der XV'' eeuw gewoonlijk op zich wachten, M'at groote moeilijkheden bijbracht aangezien de oude schepenen geen recht hadden om na Lichtmisdag, die voor de wetsvernieuwing ter ge- noemde stede bepaaid was, nog te zetelen. De Aalstenaren beklaag- den zich daarom bij Philip den Goede, zeggende dat zij door de nalatigheid der commissarissen soms weken lang zonder justitie of wet waren. Om dit euvel te voorkomen machtigde genoemde vorstjbijbrief van 24 September 1425, de Aalstersche schepenen om, teikens dat de commissarissen op Lichtmisdag de vcrnieu- wing niet zouden doen, in bediening te blijven ^ Hoe noodig deze ordonnantie was, blijkt uit de schepenenlijst van Aalst, waar wij zien dat de commissarissen in d425 (o. s.) de nieuwe schepenen kwamen benoemen in Maart; in 1426 (o. s.) den 50 derzelfde maand; in 4428 den 28 April; in i445 den i Mei; in 1469 den 21 Juni en in 1485 den 27 Juh.... Andere, zwaarder misbruiken waren nog te beteugelen. Er is eene ordonnantie voor Vlaanderen bekend van PhiHp den Goede, gedagteekend den 18 Janiiari 1445 (o. s.) en waarin waarhjk ont- eerende feiten ten laste der vorstehjke commissarissen worden aangehaald. In de inleiding van dit stuk zegt genoemde vorst : « Comme depuis aucun temps il soit venu à nostre cognoissanee » et par le rapport de pleuseurs et aussi par la famé et commune » renommée qui en est, que, à l'encontre de noz ordonnances » autres fois faictes, et depuis la publication d'icelles, aucuns, qui » de par noz ont estes ordonnez pour le renouvellement des lois » de nostre pays de Flandres ont prys et receu, oultre et par des- Vlaenderen ten voorleden jare int vermaken van de weth alhier ende ihooren van de rekenijngen van de drije respeclieve voorgaende jaren becomende over gelijcke drije jaren tôt 1*= LU lib. van eick, IIII" LXl lib. {Rekening der kas- telnijvan Feurne, 1665. — Stadsarchief aldaar.) > Boek met den haire, 7. — Stadsarchief van Aalst. ( 158) » SUS leurs gaiges ordinaires de ceulx quilz ont mis et ordonnez » au gouvernement desdictes loys, pluseurs dons et bienfais, tant » dor, dargent, vaisselle, chevaulx, draps, comme aultres choses, » et mainte fois ont mis en lois ceulx qui plus en donnoient, sans j> avoir regardtà leur preudommie et soffisance, pour quoy pleu- > seurs, combien quilz nen feussent dignes, ont, par moyen de » dons et promesses, contendu et venu au gouvernement des » loys, et pareillement pris et receu dons et bienfais de ceulx qui > ont eu à besoingner devant eulx, dont et par le moyen des- > quelles choses les villes et subges dicelluy nostre pays de Flan- » dres ont esté petitement gouvernez en bonne justice et pollice et > sont les aulcunes d'icelles grandement demourez au derrière et » aussi en ont esté et sont nos subgez dudit nostre pays de Flan- > dres très fort grevez et dommaigiez etc.. K » Niet waar — geld en geschenken hebben te allen tijde eene machtige roi in de wereld vervuld en voor dat « nietig slijk... » gelijk de arme dichtcrs zeggen, werd er steeds veel laagheid gepleegd, zelfs onder hen, die in overvloed en weelde baadden? Een andermaal zien wij eene vorstin van Vlaanderen, Maria van Burgondië, op het aandringen van de bewoners der steden uit dat graafschap, eene verordening uitvaardigen met het doel om de betrekkingen der schepenen en commissarissen te vergemakke- lijken. Immers in de tweede helft der XV' eeuw waren al wethou- ders, zelfs onzer grootste steden, de Fransche taal niet machtig, terwijl de regeering commissarissen placht le zenden tôt hen, die geen Vlaamsch lezen of verslaan konden : een dubbel bezwaar, vermits de stadsrekeningen in Vlaanderen uitsluitelijk waren geschreven in de volkstaal. Om die reden beloofde Maria van Burgondië den 11 Februari 1477 geene commissarissen naar de Vlaamschsprekende gemeenten te zullen zenden dan gcboren Vlamingen, de volkstaal sprekende en verstaande. Kiezing door de schepenen zelven. — Wij hebben hooger, bij de opgave der kiezingen.in verschillige graden, stadsschepenen * Oorkonde in hetRijksarchiefleBrussçl. ( 159 ) ontmoet, die, pas aangesleld, hunne collegas in de wetbenoemden. Zulke w aren er nog op verschiilige plaatsen van ons land. Te Sebourg (Henegouw) was de gemeentekiezing door Margareta van Constantinopel op de volgende wijze verordend. De lieer dcr plaats riep twee mannen tôt zich : « preudommes souffisans > die, beëedigd zijnde, eenen derde ingezetene tôt schepene kozen en den eed deden zweren. Deze drie benoemden daarop eenen vierde, de vier eenen vijfde, en zoo voorts totdat het getal van zeven bekomen was K Nagenoeg hetzelfde had plaats in verschiilige deelen van Vlaan- deren. De uittredende schepenen der Vier-Ambachten stelden vier « eerbare mannen » aan, die zich bij den vorst begaven en onder eed diegenen aanduidden, welke hun toeschenen « oor- boirelixt ende prouffitelixt totter officie > te wezen 2. In de meierij van Desselgem werd de eerste schepene aange- steld door of namens den leenheer (den abt van St.-Pieters, te Gent) en de tweede door den leenhouder (den erfachtigen meier). Die twee schepenen kozen dan eenen derden, welke drie daarna de vier anderen benoemden ^. Elders, zooals te Antwerpen, IJper, Dendermonde, Lokeren, St.-Nicolaas, Kortrijk, had het magistraat alleen het vermogen van kandidaten voor te stellen. Te Antwerpen geschiedde dit vol- genderwijze : de commissarissen kozen onder de dienstdoende schepenen de helft, d. i. negen, die moesten aanblijven, waarna zij eene keuze deeden op twee lijsten, ieder van negen namen en waarvan de eene hun door het magistraat, de andere door de wijkmeesters werd aangeboden. Te Kales was het benoemingsrecht 00k in handen der schepe- nen. De tweede keure dier stad, gegeven in 1253, gaf drie sche- penen de macht om twee andere personen tôt de bediening te roepen en deze vijf kozen er vervolgens nog acht, die aile dertien als schepenen naar het wethuis gingen. * Usages de la ville et de la terre de Sebourg. (Staatsarchief te Bergen.) " Keure der Vier-Ambachten. 3 DiERicx, Gentsch Charterboekje, XIII, 121. ( ^60 ) Eene charter van Jan IV, in 1422 aan de stad Leuven verleend, liet den schepenen aldaar toe het collège te vernieuwen telkens dat dit niet door of namens den vorst was gedaan. Piot verze- kert evenwel dat dit nooit gedaan werd K Het recht om de leemten, op de schepenenbank gekomen door het overlijden of aflreden van eenig lid, aan te vullen, behoorde in meer plaatsen aan de schepenen zelven. Te Mechelen gebeurde dit volgens de keure van 15 December 4301, op voorwaarde nochtans dat de aanbieding voor de nieuwe plaats binnen de zeven dagen na het overlijden cens wethouders geschieden zou. — In deze stad mocht ook de geheele bank door de schepenen vernieuwd worden, ingevolge een privilège van den prins-bisschop van Liiik, wien de stad eenen lijd lang had toebehoord. Dit duiirde evenwel maar tôt het jaar 1459, wanneer, op vertoog van Philip den Goede dat hij in al zijne landen zelf het benoemingsrecht uitoefende, ter uitzon- dering van Mechelen alléen, gansch de gemeente (commune- meesters, schepenen, gezwoornen, raad en volk) bij beslissing van 16 December van haar aloud privilège afzag. Voortaan zouden de dienende schepenen hem ieder jaar vier notabelen aanwijzen, onder welke de vorst twee communemeesters zou benoemen, en achttien andere burgers (negen uit de poorterij, negen uit de ambachten), uit welke hij zes schepenen (drie uit de poorters en drie uit de ambachten) te kiezen had ^. In de openvallende plaatsen werd ook door schepenen voor- zien te Brussel, volgens de charter van 1575; te Gent, krachtens de keure van 1192; te St.-Truiden, volgens bepaling van het règlement des jaars 1548; te Deinze, uilwijzens de keure van 1241 enz. Te Brugge hadden de schepenen maar drie dagen na 't overlijden des ambtgenoots om de voorstelling te doen (privi- lège van 1504), welke termijn ook voor Gent werd bepaald door de Caroline. Vroeger (volgens de keure van 1 September 1275, moest de overledene wethouder den dag na zijne teraardebestel- ling door de andere schepenen vervangen worden, en wel op * Piot, Histoire de Louvain. 2 Thys, Additions et corrections. .. 11, 150. ( 161 ) 't uur van den middag. onder het luiden der klok *. Te St.-Trui- den hadden de schepenen al den tijd om naar eenen goeden plaatsvervanger uit le zien : de heeren dier stad (te weten de bisschop van Luik en de abt van St.-Truiden) gavcn in 1299 bel vervangingsrecbt aan de wetbouders en lielen bun daartoe veer- lig dagen, na welken tijd, was in de openstaande plaats niet voor- zien, de beeren zelven bun recbt zouden oefenen. Dilduurdc lot bel jaar 1314, inaar een règlement van 1345 zegt bet van « oude costume » te zijn, dus dat men bet daar zal beringevoerd bebben. De schepenenzetels bleven dus nergens ledig. — In de plaatsen, waar de vorst van zijn recbl niet had afgezien, werd bet uilgeoe- fend door den gouverneur, gelijk te Doornik, of door eenen anderen vertegenwoordiger der regeering. Te Metz werd in de vervanging voorzien door den scbepenenmeester, Stedekiezers vindt men onder andere te Gent, ten getale van aclit, van 1301 tôt 1S40, namelijk vier vanwege den vorst, en vier door de aftredendc scbepenen gekozen. DooT Stads)^aden,dG medebelpers der scbepenen in bet bestuur der gemeente, wcrden ten onzenlgeene scbepenen gekozen. Zulk stelsel beslond voor eenige Duitscbe steden, onder andere voor Bazel, Maagdenburg, Scbweidnitz enz. Door Neringen werden in ons land vêle stadsraden gekozen; te Brussel badden zij ook bet recbt om, in geval van openstaanden scbepenzetel, kandidalen daarvoor aan te bieden. Priesters vindt men ook als kiezers aangeduid Volgens Gramaye, over 't algemeen een nauwkeurig scbrijver, badden de kanunniken der St.-Micbielsabdij aanvankelijk te Antwerpen bet recbt om er de scbepenen te benoemen en verloren zij dat in den beginne der XII® eeuw. Anderen denken dat genoemd kloosler dit recbt maar oefcnde voor bet Kiel, waar de kerk van bet sticbt op- rees. Omtrent dit punt is geene zekerbeid. Misscbien was een of * Aan die kiezing moesten al de schepenen deernemen. Was een hunner ziek, iwee zijner collegas begaven zich te zijnen huize, om hem te vragen aan wien hij zijne stem gaf. [Voormelde charter, in 't archief des Noorder- departements te Rijsel.) TomeXXXIII. i\ ( 462 ) mcer scliepenen van Antwerpen onder de bewoners van het Kiel gekozen door den abt van St.-Michicls? Wat er van zij, priesters of kloostcrvoogden konden wel het benoemingsgerecht bezilten, maar, over het algemeen, slechts uit hoofde hunner heerlijkheid. Eeneuitzondering nochtanswordt waargenomen te Deinze,welkep keure, dagteekenende van 1241 , zegt dat de twee eerste schepe- nen te benoemen vvaren door den heer ; de derde door den pas- loor en de twee eerst gekozenen, de andere door de drie eersl- benoemde wethouders ^ Herkiezing van uftredende wethouders wasin den bcginne in de raeeste plaatsen niet geoorloofd, tenzij na éen of meer jaren riist. De Concessiè Caroline voor de stad Kortrijk bepaaide die rust op twee jaren voor de twee eerste, en op éen jaar voor de andere schepenen. Te Antwerpen, te Dendermonde (sedert 1427), te Cent (volgens de keure van 1212), te Leuven , Briigge enz. was ook een rustjaar na debediening voorgeschreven; maar te Eekioo liet Gwijde van Dampierre ten jare 1271 toe, twee openvolgende jaren in dienst te blijven, wat ook de Doorniksche keure van 1 187 veroorloofde. Te Rijsel en te Valensijn kon men maar hcrkozcn worden het derde jaar na de bediening verlaten te hebben ; daarentegen was éen rustjaar voor Middelburg voldoende. Levenslang en eenjarig schepenschap. — Wij weten, dat bel wanbestuur der middeleeuwsche schepenen eene jaarHjksclie welsvernieuwing noodzakelijk maakle. Algemeen is dit evenwel niet geweest : te Luxemburg, te Roermond, hoofdstad van Gel- deren, te Luik en in gansch het gebied van den prins-bisschop, in 't gedeelte der provincie Luxemburg hetwelk niet belieerd * ... « Ilem quant on doit faire eskevins, ke chieus ki est ou lieu le sei- gneur en doit élire le premier et le secunl avenl le cure de la vile, li tierch doivent élire li doi eskevins et li cures sans baillu. Et après li troi eskevins eluut doivent élire tous les autres sans curei et sans baillu. . . » (N^ 1404 der Charters der graven van Vlaanderen, in 't Slaatsarchief te Cent. — Van den Abeele, Geschiedenis van Deinze, ^74-211.) ( 163 ) werd door de wet van Beaumont, dus nagenoeg in gansch hel ooslelijk deel van België, bleven de schepenen voor geheel hun Icven in bediening. Te Braine-l'AlIeud vvas er op het deel der gemeenle, hetwelk onder Brabant lag, een jaarlijks door den heer der plaats le vernieuwen collège naast eene tweede sebepenen- bank voor den omtrek, welker leden voor het leven zelelden'. De onafstelbaarheid der schepenen van 't Brugsche Vrije vinden wij erkend in den keurbrief voor die kastelnij van 't jaar 1190, door eene charter van 14 November 1250 bekrachtigd "^ Volgens BaltYxX, Rommel en Custis ^ zou de jaarlijksche vernieu- wing er gestaakt zijn op verzoek van den kastelein van 't Vrije, die met de taak gelast was en daarbij nog al bezwaar schijnt gehad le hebben. Op menige plaats van Duitschland waren ook levenslange sche- penen, als te Maagdenburg, Gôrlitz, Schweidnitz, Stendal, Hainau, Audernach enz. Ilet eenjarig schepenscbap kwam in Vlaanderen op met het jaar 1209, en 't was de stad IJper, die er eerst mede begiftigd werd *. Langzamerhand werd de wijziging in al de Vlaamsche gemeenten ingevoerd, en wonderlijk genoeg, zonder onlusten in verrewcg de meeste plaatsen. Te Bruggc werd de jaarlijksche kiezing vergund in 1241 ; in de Vier-Ambachlen het jaar nadien; te Leuven in 12G7; te Aalst in 1276 ; te Kassel len jare 1277 ; te Bergen in 1515. Mechelen, Ath en al de gemeenten , waar de wet van Beaumont kracht had , waren voorzicn vaneen jaarlijkschschependom. Te Fosses werd hel ingevoerd als eene straf, nadat in 1502 de oproerige gemeenle hel onderspit had moeten delvcn voor Adolf van der Mark ; maar te Nieuwpoort werd de jaarlijksche kiezing in 1287 door de schepe- nen zelven gevraagd. — Er valt op te merken dat de jaarlijksche ' Tarlier et Wauters, Géographie historique des communes belges, 1, 100. ' Zie de charler bij Warnkœmg en Gheldolf, ^V,4^. 5 Drie geleerden, wier geschiedkundige schrifteii meest in hs. gebleven zijn. —Zie Warnkœnig en Gheldolf, IV, 160-16'2. * Zie WARKKOEMGen Gheldolf, V, eifde bijdrage. ( iOi ) wetsvernieuwing eenigermale in verband staat met het pausclijk bevelschrift van Nicolaus III, bcpalende dat al de wethouders ieder jaar door andere zouden vervangen wordcn , op slraf van kerkelijken ban, aan den H . Sloel voorbeboudcn *. De redenen, daarvoor opgegeven, zijn dezelCde die hier, in Frankrijk en elders lot de ophefFing der bestendige schepenschappen liebben doen besluiten. De eenjarigbeid der bediening gold weldra als regel en moest inderdaad voor het grootste deel der bevolkingen eene welgeko- menewijziging geweesl zijn. Of de magistraluur was eene eer, of inen diende ze te beschouwen als een last. Werd zij gerekend eene eer te wezen, dan was 't maar billijk dat ze niet eene gunst of privilège bleef voor het minsle getal; acliltc nien ze een last, wat wonder dat men vroeg dien niet allijd op dezelfde schouders te (ioen drukken? Toch was er voor'l eenjarig schepenschap even veel tegen als voor le zeggen. Scheen een langdurig beheer gevaarlijk voor regeering en volk, de onafzetbaarheid der rechters en bestuurders braclil zekerlijk dezer voile onal'hankelijkheid mede , terwijl hunne kennissen en ervaring met de jaren aangroeiden, en daarentegen de jaarlijks te vernieuwen schepenen het eene en het ander misten. « Changer souvent les administrateurs » (zegde eer) Fiansche staatsbeamble der vorige eeuw) « c'est ensemencer des » terres et les travailler sans en recueillir les fruits » -. Ander bezwaar : C. de Wignacourt nierkt aan, dat de schepenen in 'l begin hunner bediening beter waren dan op het einde. « Petit » a petit » (zegt hij) « et signamment à la fin de l'année, on se » laisse vaincre plus facillement de la complaisance soubz ce » respect et soubz cette espérance de se maintenir » ^. Bodin, die zich tegen de bestendigheid der wethouders verklaarde, onidat zij de braven ontmoedigt, de jaloezij opwekt en de straffeloosheid ^ Colins, 49. * Brief van Gaze de la Bove, 1776. (Mém. sur la municipalité de Bennes, ii) de Archives nationales de France, H. 520. 5 G. DE W iG^^Acovt^T, Échevinage d'Arras (1608), bl. 11 ( 1C3 ) voop het wanbesluur verzekert, erkent van den anderen kanl dat « de brièveté des charges ne permet pas aux titulaires d'appren- » dre leurs devoirs » '. Dit gebrek werd ook in ons land betreurd, doeh men trachtte er al vroeg in te verlielpen. Voor Nieuwpoort werd bij charter van 24 December 1287 verordend dat de commissarissen vier onde schepenen aan 't bestuur mochten laten, doch niet lan- ger dan twee jaren 2. Te Antwerpen, volgens de charter van 25 Februari 1355 (o. s.), vernieuwde men jaarlijks maar de heift der schepenenbank. Te Dendermonde begon men in 't begin der XIV"' eeuw twee of drie sche|)enen in bediening te laten, ten einde den nieuwelingen tijd te geven om zich op de hoogte hunner taak te stellen. De maatregel werd ook noodig geacht te Gent. Bij bricf van 8 Mei 1565 machtigde Philip 11 de commissarissen, die in genoemde stad de wet zouden vernieuwen, om telken jare drie of vier schepenen in dienst te laten, wanneer dit noodig scheen,«t afin » (ju'en la nouvelle loyz y eust quelques uns imbuz des affaires « passez par-devant la loyz précédente, et mêmes des ouvrages en- » commencez de ceste part et pour autres causes.... » Maken wij nog melding van het règlement van 27 Juli 1752, dat voor een aintal Vlaamsche gcmeenten het tweejarig sehependom werd ingevoerd, terwijl men in andere plaatsen soms schepenen aan- trof, die lien opeenvolgende jaren in dienst bleven. Het règlement voor de onbeslotene steden en dorpen van Vlaanderen, uitge- vaardigd den 30 Juli 1672, had bepaald dat de schepenen dier plaatsen niet langer dan drie jaren mochten aan 't bestuur zijn ^, en prins Karcl van Loreinen verordende in 1776 andermaal de twee of driejarige vernieuwing, willende alzoo een grooter gelai Belgen lot de openbare bediening toegang geven. Over het algemeen hielden onze groote gemeenten aan de jaarlijksche vernieuwing, en van deze gehechtheid aan 'l gebruik, * BoDiN, De la Bépublique, liv. IV, ch. IV. ' Eerste Charterloek van Vlaanderen, n° 597. — Archief des Noorder- depariemt'nls te Rijsel. ' Placcael-boeck van Vlaanderen, III, 353, 565. ( 166 ) of wil men, aan het recht, gaven de Gentenaren een merkwaardig blijk, toen zij in 1356 tegen de Brabanders in oorlog en gekam- pcerd waren te Lenneke. De dag der kiezing aangebroken zijndc wachtte men niet toi na den tenigkeer te Gent om de wet haren loop le gcven, en de namen der nieuwe schepenen werden dit- niaal niet van de pui des stadhuizes, maar om zoo te zeggen op bel slagveld uitgeroepen ^ fn enkeie steden geschiedde de wetsverandering maar om de dertien maanden, gelijk te Veurne^ en te Dowaai^, ofom de veer- tien maanden, gelijk te Atreebt en te Bapaume *. Ailes, wat wij hier zeggen over de vernieuwing van het sehe- pendom vinden wij ook in zwang bij onze nabiiren, waar de ecnjarige bediening de regel, maar ook menig voorbeeld van langeren, zelfs van korteren duur te vinden is. Voor den graaf van Holland, die op het laatste der XIV'= eeuvv regeerde, scheen ëen jaar voor de schepenen nog te lang, althans men leesl in eene charter van 1580, voor de stad Haarlem, dit voorbehoud door den vorst gemaakt : « wij moghen hem eer ontsettcn off wij willen» , immers « alsoo dicke aïs ons gevoeget » ^. Te Middelburg (Zec- iand) was het collège samengesteld uit dertien leden, waarvan het eene jaar zeven, 't andere zes vervangen werden, zoodat de bank om de Iwee jaren vernieuwd was. Te Robaais, volgens de charter welke aldaar eene schepenenbank inrichtte, moest dezc telken jare worden vernieuwd, maar in 't vervolg des tijds zag men er die bepaling ook lichtelijk over het hoofd, weshalve men daar schepenen vond, welke zonder onderbreking zestien, acht- tien jaren aan het bestuur bleven ^. ^ « llem scepenen, die doe up onser Vrauvveu avond ghecoren waren upt velt buten Lenneke, ontfinghen lasl van den beleede vander siede aise scepenen ...» {^Stadsrekening van gemeld jaar.) ^ Volgens het règlement van 1442, in 't archief dier slad. ' Zie de hooger meegedeelde charter van 1228. * Oorkonde in 't archief des Noorder-departements te Rijsel. ^ Van Mieris, Groot-Charterboek, III, 365. c Th. Leuridan, HisL des instilutmis communales el municipales de la ville de Boubaix, 58. ( 107 ) Hel tijdstip voor de veniieuiving der jaarlijksche schepen- doinnien verschilde cvouecns van plaats tôt plaats, naarvolgens de oude kcuren, charters of nienvvere reglementen dit vastgestcld hadden. Te ivasse] werd de wet veranderd op 2 Januari ; te Aalst den 2 Febriiari; te Veurne ook in Februari; te Nieuwpoort (vol- gens de charter van 24 December 1287), te Briigge (krachtcns de keure van 1240), alsmede te Valensijn, op half Méi. Voor hct Vrije van Brugge geschiedde de vernieuwing den eersten donder- dag der niaand Juni, en sedert 1425 den eersten donderdag na O.-L.-Vrouwedag in September. Te Tienen koos men nieuwe schepenen acht dagen voor St.-Jansfeest (sedert 1477), en te Brussel, Leuven, Bergen, Montenaken enz. op St.-Jansdag, mid- zomer. Sedert 1340 koos men te Gent op 10 Mei, maar de keure van 1212 had daarvoor den 10 Augustus bepaald. De gemeenten, beheerd door de wet van Beauniont, kozen hunne niagistraten op den Sinksendag, en wel in de kerk, op eenigszins plcchlige wijze ^ Te Mechelen ging men in deXVIIl^ eeuw tôt de kiezing over den eersten maandag na O.-L.-Vrouw-halfoogst, en in bel noorden van Frankrijk gewooniijk den 29 October, naarvolgens eene ordonnance van den H. Lodewijk. Voor Antvverpen veran- derde het tijdstip der vernieuwing verscbilhge keeren : wij vinden het in iMaart, op St.-Martensdag (1 i Novcmber), sedert 1555, later op St.-Andriesfeest (SONovember), sedert 1559 den derden zondag na Paschen. De schepenen van Doornik werden gekozen den 15 December. Hoogerhebben wij gezien dat het voorsclirift der wetaangaande het tijdstip der kiezing te Aalst doorgaans veronachtzaamd werd, en dit was ook zooop vêle plaatsen; te Dendermonde, b. v.,had de wetsvernieuwing plaats ten jare 151 1 op 18 Novcmber; in 152i, den 28 Mei ; in 1 527 den 28 Juni ; in 1 354 den 8 October; in 1 550 den 14 Novcmber. Een « jaarlijksch ï> schependom was er alzoo te Dendermonde cigenlijk niet. Hoewel in den voortijd geene staatkundige partijen ons volk zoo erg verdcelden als in onze dagen, denke men evenwel niet ' G. KuRTH, La loi de Beaumont en Belgique. ( 168 ) (lat de kiezingen voor het schepenschap in onze gemeenlen toen allijd kalm en rustig afliepen; dat er geene omkooping, geen zedelijk geweld werd gepleegd om aandegroene lafelte komenof om anderen er vanweg tedrornmen.Toen,meer dan nu,was 't een goedklinkende eeretitel wanneer men niocht zeggen op 't raad- huis te zetelen, en leverde zulke posl ook wel benijdenswaardige voordeclen op. Wie echter bcvonden werd zich langs linksche wegen te liebben doen kiczen, of wie weigerde te zweren dat hij geene oneerlijke middelen bad gebruikt om er te komen, werd van de schepenenbank verwijderd gebouden. Men wilde den rechten rnan op de rechle plaats ^ De misbruiken hieromtrent werden al vroeg te keer gegaan. Gwijde van Dampicrre schreef in zijne cbarter van i276, aan de stad Aalst, eene boet van 60 pond,VIaamsche muiit, tegen degenen welke men zou overtuigen geld gegeven of geboden te hebben ten einde zicb te doen kiezen, en 't boog bedrag dezer boeten bewijst genoeg dat de vorst dacbt het misbruik op voorbeeldige vvijze te moeten straffen. Wij Iczen verders in den Luysler van Brabant eene charter van 1356, waaruit maar te goed blijkt dat de menschehjke zwakheid en eerzucht ook in dien tijd fel in werking waren ; irnmers er wordt door die oorkonde bevvezendat men,om op de schepenenbank te geraken, heimelijke verbonden en overeenkomsten sloot; stemmen kocht,geschenken deed en,om tôt zijn doel te geraken, daartoe voornamelijk vrouwen opzond; « jae de saecken liepen zoo wijt ende zoo openbaar » (zegt de charter) « dat men over diergelijcke verbonden, accoorden en » voorweerden recht dede...,» De schepenen van Brussel dezen schandeiijken stemmenhan- del willende doen staken, stelden eene ordonnantie op, waarbij aile verbond en voorwaarde, met het oog op de kiezingen, nietig werden verklaard en zij eischten van den nieuwen schepene dat die « sweiren sal op die Heylighen, eer hi sinen eedt doen sa! van » schepenschap, ocht hy, ocht yemen van sinen wegen, yemanden * Zie verderhet stuk clt'i- Luiksche schepenen van 17 Febiu:iri U50. I ( d69 ) > eenige gelofte gedaen hecft van eenighen verbonden oft van B ander weder te kiesene in eeneger manieren D *. Edoch, de raenschelijke ijdelheid en eerzucht kiinnen wel beleugeld, echter niet uitgeroeid worden. Men had goed ordon- nantiën af te kondigen, strafbepalingen te raaken, de eene of de andere schepenliislige burger vleide zicb met de hoop, dat zijne pogingen om op 't kussen te komen wel verholen zouden blijven. Eene charter van Philip den Goede, bezegeld in 1432, duidt weer misbruiken aan voor Kortrijk en tracht die andermaal te voorkomen : De sehepenen, die aankomen (zegt de vorst), moe- ten in bijzijn van den commissaris, den baljuw en de aftredende welhouders zweren « que pour leurs oflices avoir eu, ils n'ont » rien donné ni fait donner, preste ou faict prcster, promettre » de leur avoirs, ne de biens de ville ou places, ne autrement en » aucune manière....» ^. Omtrent bel midden der XVII" eeuw werdcn er ook te Leuven ergc misbruiken bij de kiezingen opgemerkt, zoodat de wethou- ders er zich verplicht zagen door strenge bepalingen daartegen in te gaan. De ordonnantie van M December 169G spreekt inder- daad dat er « merckelijke abusen, desordres ende ongeregelt- » heden voorgevallen zijn, tôt daer toe, dat verscheyde inghe- B selenen hun soo verre hadden vergeten van niet alleen te » gebruycken ongeoorlofde, indirecte middelen, heymelycke » briguen, sollicitaiien, giften ende geloften, maer dat sy ten » aensien van een ieder, selfs niettegenstaende den grooten eedt » die jaerelycx by het aencommende magistraet wordt gedaen, » van dat zij directelijck noch indirectelijck en hebben gesollici- » teert, gaven noch giften en hebben gegeven,doen oft van hunder » wegen laetcn geven, hadden gehouden publijcke vergaederingen B drinckerijen ende slempeiijen, ailes tôt misachtinge van den » eedt, aen Godt ende aen ons gedaen tôt groot naerdeel van » i gemeyn best, tôt groot schandael ende verdruckinge der ' Luyster van Brahant , 134-156. * Ch. Mussely, la Salle échevinaie de Courlrai, 98. ( i70 ) » goede borgers ende tôt quaedt exempel der inwoonderen der » omliggende sleden .... » Aux grands maux les grands remèdes, dachten de Leuveiische wethouders en zij bepaalden eene straffe, die mogelijk vvel groot genoeg zal geweest zijn om de stemkoopers te doen terugdeinzen. Men verbood namelijk de kiezers op eene drinkpartij te onthalen, en werd er iemand bevonden dit bevel overtreden te liebben, men verklaarde hem — al was hij dat jaar niet gekozen — ipso facto voor altijd onwaardig om nog aan eene kiezing deel te nemen. Wil men weten hoe in de XVIP eeiiw eene magistraatskiezing was iiigericht? Ziehier hoe het règlement van 1696 voor de stad Leuvcn die verordende : In de eersle plaats liet men den kiezers weten wie niet in aan- merking mocht komen. Niet kiesbaar en geen kiesrecht bezil- lende waren allen, die niet minstens drie maanden voor St.-Jans- dag zieh bij een geslacht of nering hadden doen inschrijven; hij, die geeii voile 25 jaar oud was, die tôt den stadsdienst behoorde, in godshuizen woonde of door den armendisch ondersleundwerd. leder ambacht koos op zijne eigene kamer; niemand mocht zieh onthouden aan de kiezing deel te nemen, op boete van 6 gulden, en slechts het geval van ziekte kon tôt verschooning der afwezigheid ingeroepen worden. In de kieszaal was niemand toegelaten dan de leden van het ambacht, en geen dezer mocht de zaal verlaten voor zijne stem- ming te hebben uitgebracht. De keus was niet volstrekt geheim. Eike kiezer kwam, bij de oproeping van zijnen naam, aan de tafel der commissarissen en zegde hun « stillekens ende secretelijck » aan wien hij zijne slem verleende. leder, die gekozen had, vertrok onmiddellijk uit de vergaderplaats. De stemming is gedaan. Nu meent men, dat, gelijk in onzen lijd, de sympathie der meerdcrheid zieh lucht gaat geven in openbare betoogingen en luidruchtige uitingen van tevredenheid of teleurstelling? Hoegenaamd niet. Op boete van 25 gulden was 't verbodcn ( 171 ) « refereynen, dichlen ofte liedekens te maecken, te singcn oft » uit te slroeyen, oftc roepen : « Vivat den eenen, » of « vivat .. den anderen, » oft lot beteeckeninge synder genegentheyt iii » den aenstaenden oft gedaenen keus eenige démonstrative ken- » teeckens te draegen oft te gebruycken in eenigerlye manière... » Maar de buren der gekozenen, denkt men, zijn tocb wel mees- lor ter eere van deze hunnen buisgevel te verlichten , vuurwerk le ninken, pektonnen te branden, trommelaar en fijfer, scbalmei en trompet te doen komen? Weeral nict, en hiervoor is zelfs de boete nog hooger : eene som van 100 gulden is te betalen door ieder, die door dergelijke icekenen zijne vriendschap of tevredenheid lucht geeft. Men bcschouwde bet vieren ter eere der gekozenen eigenlijk niet aïs ecn kwaad, maar daarmee was men natuurlijk onaangenaam aan de mislukten, onverminderd dat aile openbare buldebetooging met politieke bedoelingen onvcrmijdeb'jk aanleiding geeft tôt hotsingen tusschen de voorstanders van tegcn clkander strij- dcnde gevoelens. Nu, onze voorouders waren slerk gesteld voor orde en rust en plaehten iedere gelegenheid te schuwen die de gcmeente kon in verdeeldheid brengen of de bestaande verdeeld- heiii vocdsel geven. Voor Leuven was bovengemeld verbod niet nutteloos; immers daar placht men in de XVII* eeuw op en omirent de kiesdagcn rond le gaan « met stocken oft met ander geweir, » waarschijn- lijk om de lieden, weerslrevig aan de eene of andere kandida- luur, te overluigen door bebulp van a doorslaande »,« afdoende » ndenen. Ook die wapening werd door bedoeld règlement ver- boden en gestraft met eene boete van 100 gulden — voor de ambachters, wel te verstaan; de edelen en andere personen, die 't recht badden een rapier te dragen, kon men dat niet afnemen. De politie op den kiesdag werd streng uitgeoefend door den meier van Leuven en zijnen luitenant; zij bezochten al de neringkamers en 't stadhuis, en — bewijs dat de mannen der XVll^ eeuw gansch niet onverscbillig waren in zake van bestuur — de veertien dagen voor de stemming moesten zij al de open- bare plaatsen der stad bezoeken ten einde aile « tsaemenrottin- ( 17:2 ) » gen, onbehoorlycke handelingen, monopoliën ende désordres » op tstiick van don aenstaendcn keus te voorcomen *. » Laten wij evenwel niet denken dat de geringe mari alléen sora- lijds wanorde zocht en zijne overliiiging versmachtte voor geld, drank of gunsten; ook dorpsheercn, baljuws en sclioiUen, die de benoeming der plattelandsschepenen in de liand hadden,onlzagen zich niet in de XVH'eeiiw geschenken le aanvaarden van licden, wier eerzucht op bel scbepenschap doelde, en in Vlaanderen moest, om de misbruiken van dien aard te voorkomen, ten jare 1672 in 't règlement voor de onbeslotene sleden en dorpen een artikel gevoegd worden , verbiedende aan die beeren eenig gescbenk te aanvaarden van lieden, wier inzicbt was daarvoor met eenc plaats op de scbepenenbank beloond te worden 2. Wil men nu een beeld van eene rustige gemeentekiezing? Wij vinden bet te Amiens in de XV'' eeuw. Daar geschiedde sedert onheugiijken tijd de wctsvernieuwing op den ^8 October, feest van de HH. Simoenen Jude. — Meier en schepenen, wier mandaat geëindigd is, begeven zich naar bet stadbuis om elkander te verstaan ovcr de keus van de drie kan- didalen, welke zij aan de burgers zullen voorstellen « pour de » l'un deux élire le mayeur. » Over deze keus moet nietgetwist worden : zij hebben elkander gedurende bet verloopen jaar aan bet werk gezien en de gelegenbeid gehad ieders kennis en gescbiktbeid te waardeeren. De plaats, die den waardigste toe- komt, zal ook den waardigste gegeven worden. Gedurende langen tijd werd de keus der kandidaten tôt de meierij van Amiens onder de scbepenen gedaan met luider stemme, zoodat men somtijds de eigenliefde van enkelen kwetste of geene rechlzinnige stemming uitbracht. Daarom bad men den 27 October 1460 besloten tôt de geheime stemming en zal men nu de namen der kandidaten schrijven op bulletins, welke men, zorgvuldig geplooid, overhandigen zal aan den grilïier, die met de stemopneming gelast is. Die beslissing was genomen geweest ora * Placcalen van Brabant, III, 62-68 ' Placcaet-boeck van Vlae ideren, III, ô55-"6o ( 175 ) de wederzijdsche vricndschap en broederlijkheid onder de ingc- zctenen van Amiens te bewaren en bleek inderdaad dit doel te bcreiken K Men zal mogelijk opwerpen dat de schepenen van Amiens en andere plaatsen, waar de kiezing tôt het meiersebap op gelijke manier geschiedde, de offîciëele kandidaluur stelden; inderdaad, zoo moet dit geheeten worden, maar gcmeld recht verzekri'de aan 't stadsbestuur den geest van voortzetling en de voltrekking deraangevangen werken en onlangs ingevoerde wetten,waardoor allé gewcidige scbokken werden vermeden en niet werd afge- broken wat korts te voren was tôt stand gebrachl. Gaan wij nu naar de balle, waar de baljuw of zijn stadhouder de vergadering der burgers voorzit. Wie komen kan, is er aan- wezig; de zieken of anderszins belette personen blijven met spijt te huis, want eenieder trekt zicb de zaken der gemeente ter barte en beseft niet alleen de belangrijkbeid van het recht, weike hij komt uitocfcnen, maar ook de ernstigheid van den plicht, die op hem rust. Toch is er te Amiens geene verpliehte stemming, gelijk in Provence en in andere gewesten van Frankrijk. De tilels der kandidaten worden bcsproken, hunne deugden en verdiensten in de weegschaal geiegd; maar is er een schepene, die pogen wil de kiezers door geld, drank, beloflcn of bedreigingen voor hem te doen stemmen, hij wordl van zijn ambt onlzet en naarvolgens de gewichtighcid zijner ongeoorloofde handelinggestraft 2. De morgen is alzoo gevorderd tôt ëcn uur voor den middag. De vergadering is voltalig. De kiok des belforts heeft haar pleehtig geluid gestaakt en er komt stilte in de rangen der burgers. De aftredende meier stapt de zaal binnen, voorgegaan door den staf- drager, en overhandigt den baljuw de drie namen, welke de sche- ^ Par ainsy Messeigneurs ne nomeront point, en la présence lun de laulre, les noms qu'ils eslirout pour eslre majeur, comme ils vouloient faire en temps passé; el ceste ordonnance ont faicte adfin de demourrer toujours lun avec laulre eu plus granl amitié et fraternité .". . » (Beg. aux délibéra- lions, IX, 1 . — (Archief der stad Amiens ) * Zie AuG Thierry, Recueil des monuments de V histoire du Tiers-État, IV, 526. — A. DE Calonne, La vie municipale au XV^ siècle, 11. ( 174 ) penen zooeven aanduidden. Onmicklellijk begint de kiezing, want te Amiens zijri de schepenen niet verpliclit, gelijk le Dowaai en overigens in al de plaatsen van Vlaanderen en Brabant, reke- ning te doen van bunne bestuurakten alvorcns er in hunne ver- vanging kunne voorzien worden. De kiezing gescbicdt volgenderwijze : De griffier der meierij schrijft de namen op een bord en plaatst zich met den procureur bij den ingang der zaal. Elke kiezer komt, na geroepen te zijn, bij bem, en noemt dengene, wien bij zijne stem geeft. De griffier teekent een streepje onder den naam des verkozenen en de kandidaat, voor wien het meeste getal teekens zijn gesteld, wordt lot meier uilgeroepen. Zoo gescbiedt voor den meier, voor de rentmeesters, voor de werk- en presentmeeslers, voor de schepenen. Is de kiezing len cinde, dan vraagt de advocaat der slede of iemands iels legcn de geldigbeid der stemming weet in te brengen, en wordt dit niet gedaan , dan geeft de baijuw aan den nieuwen meier de slcutels der meierij, bcnevcns bel zegel der slad Vervolgens legt de meier den gewonen eedt af en neemt voor het volk, weik bcm loejuicht en zwcert hem te zuUen onderdanig zijn, de plecbtige verbintenis van zic'b gansch aan den dienst der gemcente te zullen wijden. Te Veurne was een gebcel ander kiesstelsel in voege. Hier werd de lijst der nieuwe welhonders door de commissarissen opgesteld, dan door cenen der pensionarissen aangeboden aan de aflredende schepenen, die, zoo zij 't geradig vonden, bel recht s chijnen gehad te hebben bedenkingcn te maken legcn per^onen, die hun loeschenen ongescbikt voor de magistraluur te zijn. Daarop onlbood men de pasloors der drie parochiën en deze, van hunnen kant, « certifieerden dat de personen, daerbij genoemt, » waeren van de calboJijcke aposlelijcke Roomsche rcligie en » dat sij niets en wisten te segghen teghen hunnen handcl en leven *. » Toen werd de lijst door den eersten raadspensionaris op het balkon afgekondigd. * Estât du magistrat de Fhr7ies, rinouvellé le? Septembre 1690, in'l Stads- archief van Veurne. ( 175 ) V. Hue de schepenen iu bedieiiing; werdeii gesteld. — Verschillige gebriiikeii l>ij de aan»$telliiig gevolgd. — Uoe «Se sche|ieneii werkten. — Yoorschepeue of burgenieester. Ook de manier, waarop de schepenen vroeger in bediening traden, verdient onze aandaeht, te meer omdat er heden geene openbare of zelfs bijzondere plechligheid voor de aanstelling der gemecnlelijke niagistraten nicer in zwang is. Wel is waar wordl er nog van biirgemeesler, schepenen en raadslid eeneed vereischt alvorens zij hunne taak mogen aanvalten, maar ditgaat nagenoeg geheel onopgemerkt voorbij, zelfs na eenen harden strijd tusschen de partijen, welke elkander de plaats aan de bestuurtafel belwist- ten. In de dagen van ons opgewekt gemeenleleven ging het er anders loe! Dan lagen 't gelouw en al ander gereedschap slil ; de poorler, in zijnen besten kerel gestoken, wachtle voor het sche- penenhiiis het sein van trompe!, klok en beiaard om de nieuwe wethouders met zijn gcjuich te begroeten en vol verlrouwen met lien den nieuwen tijdkring van 't gemeenteleven in te gaan. Allijd en overal vvas het bcgin : de eed. De nieuwe niagistraten verbonden zich bij plechtigen eed on- partijdige rechters en goede bestuurders te wezen, de wet volgens geweten toepassende; zij beloofden nooit het oor te zullen leenen aan beloften of aanzoeken en geene geschenken le zullen ontvan- gen, zelfs niet om goed recht te doen. Zoo zwoeren reeds de sche- penen onder 't Frankisch beheer '. * « Volumus ul quicumque de scabinis depreheaçiis fueritpropter munera aut propter amiciliam injuste judicasse, ut per fidejussores missus ad prae- senliam noslram veuiat. De caetero omnibus scabinis dinuntielur ne quis deinceps, eliam justum, vendere praesumat. » {Capit. Liidov. PU, ap. Baluz , I, col. 666.) ( 176 ) Gelijk voor ailes, wat met de gemeentelijke magistratuur in betrekking stond, was er ook voor de eedformiiul geene gelijkvor- migheid, hoewel de grondgedachte overal dezelfde was. Aleer de vorstelijke commissarissen te Rijsel overgingen tôt de aan- stelling der nieuwe schepenen,deden zij den aftredendenruwaard en meier zweren « que vous nous direz si scavez es nouveaux » eschevins, par nous esleu pour ceste présente année, déclarée » en ceste escrit, qu'il y ait usurier, sectaire des nouvelles doc- B trines reprouvez de nostre mère la S'* Église ne personne ou » personnes reprochables qu'estre ne le puit ou ne puissent, » selon les poincts et articles exprimez en privilèges de cette » ville, adfin qu'au lieu de celui ou ceulx ou il y aura note ou » soubçon, puissions pouvoir d'aultre non reprochable ains à ce » convenable, conformément aux lettres de nostre commission » qui en avons à ce propos de sa Majesté. Aussy ne divilguer à » personne ceulx débattus ni ceulx qui seront mis en leur lieu et » ainsi vous aide Dieu et tous les Saints du Paradis »*. De hier uitgedrukle denkbeeldcn (overigens overeenkomstig met de ver- ei' chten,welke wij voor het schepenscbap deden kennen) zal mcn tcrugvinden in al de eedformulen. Het eedzweren der Rijselsche scbepenen geschiedde in de Sl.-Pieterskerk, ten bijwezen van den deken en van twee kanun- niken. Op bet altaar, of eene tafel daarvôor geplaatst, lag het misboek. De meier legde erhet rechterhand op en zwoer den eed in name der scbepenen, die hun rechter hand in de boogte hiel- deii. Daarop kwam ieder der nieuwbenoemden het kruisbeeld kussen, dat op bet misboek was gclegd. Datkruis behoorde niet aan de St.-Pieterskerk,maar was aldaar gobracht door den koster der St.-Stevenskerk, die de plechtigheid bijwoonde en van iederen schcpene de som van twaalf stuivers kreeg; bovendien had hij zijne plaats op het banket, hetwelk op de aanstelling der magistraten volgde ^. Te Ath, waar de benoeming door den kastelein werd gedaan, ^ V. DE Rode, Histoire de Lille, II, 415-416. ' Idem. ( 177 ) zond deze officier ccnen zijner dienaren ten huize der nieuwe schepenen om hun de benoeming bekend te maken en hen met- eenen uit te noodigen den daaropvolgenden ochtend, om 8 ure, ten kasteelete koraen.Daarwaren toen ook de aftredende schepenen, die hunne bediening neerlegden, en hunnen opvolgeren de sleutels der stad ter hand stelden, waarna de kastelein den eed ontving der nieuwe wethouders. Te Luik zwoer men in de kerk van St.- Lambert of van O.-L.-Vrouw. Bij die plechtigheid mocht niemand tegenwoordig zijn, behalve de schepenen en hun klerk; immers de ordonnantie schreef voor, dat het geschieden moest « en très grant secreit ». De oudste schepene zegde de formuul van den eed voor. Van de kerk geleidde men den nieuweling vôor het kapittel, waar een tweede eed moest afgelegd worden, vermoedehjk eene belofte van getronwheid aan de rechien van de kerk en den bisschop. Te Valensijn, daarentegen, zwoer men in het openbaar, name- lijk op de pui van 't stadhuis; men kon van daar de kloktorens zien der abdij van St.-Jan, waarnaar de eedafleggers het rechter hand moesten uitstrekken. Te Gent begon de plechtigheid met cène misse voor den H. Geest, in de kapel ten stadhuize. Behalve de commissarisscn waren de schepenen der beide banken daar aanwezig. Na de mis werden de uitgediende wethouders van hunnen eed ontslagen en de commissiebrieven van den vorst voorgelezen. De keuze gedaan zijnde, leidde men den hoogbaijuw der stad naar den « becleeten thuyn » (de pui of bretesqi^e, aan den hoek der Hoogpoort), en daar, na 't steken der zilveren trompetten en der schalmeien, onder 't gespeel van den beiaard en 't gelui der klok, las de eerste secretaris de namen af der nieuwe schepenen. Zoo gebeurde, onder andere, in 4 662, « naer costuyme », zegt een Gentsche kroniekschrijver. Evenals voor de inhuldiging van eenen vorst of bisschop waren te dezer gelegenheid de stadsspeelliên in hun staatsiekleed, te weten met fluweelen rokken. De afkondiging der nieuwe schepenen had te Gent in 't midden der XVII" eeuw doorgaans plaats gedurende den namiddag. On- raiddellijk daarna stelde men in de collegekamer de kniebank en Tome XXXIII. 12 ( 178 ) ving de plechtigheid van het eedzweren aan. Men deed dit op het kruis, na verschillige ceremonieën, als van « afvragen, voorlezen en antwoorden ». 't Kruis, waar men te Gent op zwoer, behoorde aan de kerk van St.-Jan (later St.-Baafs), en werd gewoonlijk door dezer ontvanger naar 't schepenenhuis gebracht, natuurlijk ook niet zonder belooning *. Voor de meeste steden der Belgische provinciën stuurde, in de vorige eeuw, de gouv.erneur-generaal de benoemingsakte der nieuwe wethouders aan den vorstelijken officier in de stad, die met de aanstelling gelast was, maar die niet, zooals de biircht- graaf te Keulen, Maagdenburg en Halle, het recht had om de onbekwamen af te wijzen. Wat nu den eed zelf betrcft, men zwoer, in de eerste plaats, geheehtheid aan de Roomsche religie en getrouwheid aan den H. Stoel, aan den vorst en de wetten des lands; men beloofde de geheimen der schepenenkamer niet te zullen veropenbaren en ailes te zullen doen wat tôt de taak van eenen getrouwen sche- pene behoort — welke laatste uitdrukking men reeds ontmoet ten tijde van Karel den Groote. Te Oudenaarde zwoer men « par Dieu le Père, le Filz et le » Sainct-Esprit, et par la Saincte Croix, que nous touchons de » noz mains. » Men zwoer natuurlijk in de landstaal, doch onder Lodewijk XIV in 't Fransch. Schier overal was de aanroeping of bede om bijstand gericht tôt God en al zijne heiligen. Te Ciney luidde het slot de formuul : a Ainsi m'ayde Dieu, ses sainctes évangiles et tous les saints, » terwijl de aanhef was : « sur le péril et dampnation de mon » âme. » Te Luik zwoer men bij al de heiligen, wier reliquieën in de kerk waren, en bij die van het Paradijs; ook bij al de heilige con- secratiën, die ooit aan het altaar waren gedaan. In andere plaat- * « Item betaeltdeii ODlfanghere van Senle Janskercke over zynen dienst ende sallaris van Sente Blasus cruusse le bringhene int scepenhuus van der Kuere, daer scepenen eedt up deden, u s. vni d. gr. » {Stadsrekening van 1532, 86^). ( 179) sen, zooals te Reuzel, deed men de aanroeping tôt God en « sijiie ghcbenedijde Moeder. » Gelijk de kiezing le Beauniont, had de aanvaarding der nieuwe schepenen overal ecn godsdienstig karakter. Hel iialeven van weltelijke bepalingen van bijzonderen aard, gevolg van plaatselijke omstandigheden , weid insgelijks bij eed gevorderd. Alzoo zwoeren de nieuwe schepenen der stad Roese- lare in de XVIl'' eeuw het lidmaatschap te zuUen vragen aan 't schuttersgilde van St.-Joris *. — Te Abbeville namen de sche- penen op het Evangclie de verbintenis aan, de zittingen van den stadsraad gercgeld bij te wonen, desnoods reizen te ondernemen in 't belang der gemeente; geene levenslange renten te verkoo- pen of te laten verkoopen enz. — Te Luikzwoermen,gedurendede middeleeuwen, dat men was « de loyale mariaige engenreit » en dat men, door zich zelven noch door anderen, openlijk noch bedekt, voor of na de kiezing, aan 't wie wezen mocht, 4 deniers, of de waarde dier som, gegeven of beloofd had om gekozen te worden. In de X1II« eeuw moest men daar ook bij eed verzeke- ren te wezen « frans, sains nul servaige ^^ » bhjkbaar een over- blijfsel van eene aloude eedsformuul. Wij zouden nog verschcidene bladzijden kunnen schrijven over den eed der schepenen en de variatiën, welke die van streek tôt streek, van siad tôt stad aanbiedt, maar meenen ons te mogen bepalen tôt de nicdedeeling van een viertal formulen, welke den lezer overtuigen zullen van de gewichtigheid diens eeds, in tijden waarop Kerk en Staat zoo nauw met elkander verbonden waren en het godsdienstig gcloofdiep en vast in de harten wortelde. Wij kiezen onze stukken uit den tijd der religietwisten of korts nadien. Te Rijsel zwoeren de schepenen volgens deze formuul : a Vous » jurés par le Dieu tout-puissant et sur la damnation de vos âmes » que vous croyez tout ce que croit l'Églize catholique, aposto- » lique et romaine, et que vous tenez de la doctrine qu'elle a » tenue et tient sous l'obéissance de notre Saint Père le Pape, * Zie onze Geschiedenis van Roeselare. » Patron de la Temporalité, 425. ( 180 ) » détestant toute doctrine contraire à icelle si comme de luthériens, » calvinistes, anabaptistes et tous autres hérétiques et sectaires, » et que tant que vous pourrez, vous vous opposerés et serés » contraire à icelles. Ainsy vous aide Dieu et tous les Saints. » Nagenoeg hetzelfde werd gezworen door de schepenen van Atli : 0 Je jure, Dieu tout-puissant et sur la damnation de mon âme, » que ie croid tout ce que l'Église catholique, apostolique et » romaine croid, et que ie liend la doctrine qu'elle a touiour » tenue et tiend soubs l'obéissance de notre Saint-Père le Pape, » détestant toute doctrine contraire à icelle si comme des Luté- » riens, Calvenistes et de toutes autres hérétiques et sectataires, » et qu'en tant qu'à moy sera, m'opposeray et contrarieray à » icelles, et tiendray soigneuse garde que rien ne soit faict ou » procuré au préiudice des authorités de Sa Majesté, et en la » charge où ie suis nouvellement appelé, ie feray mon possible » pour y maintenir son authorité en son enthière; que ie n'ay » donné ny fait donner, ni promis aucunes choses pour parvenir » à ladite charge d'eschevins, directement ny indirectement, et » qu'au susdit estât auquel ie me trouve avancé, ie m'acquitteray » deument et seray loyal à Sadite Majesté et à ses successeurs, » garderay ses droits et authorité partout où ie sauray ou pour- » ray, de mesme que les droits, profits et biens de ladite ville et » membres d'icelle; entendray ses bons usages, ordonnances et » statuts; ayderay et garderay les droits des églises, pauvres, » orphelins, hospitaux et des veuves, et travailleray à les défendre » contre toutes oppressions; feray bons et léals jugemens, et que ■> généralement m'acquitteray bien et deument à mon possible » en tout ce qui dépendra dudit estât. » Ainsy m'aide Dieu et ses Saints *. » De eed der schepenen van Valensijn is onder andere merk- waardig in dezen zin, dat zij zich verbonden niet naar de herberg te gaan op of omtrent de dagen van de rechterlijke enquesten : ' ArchieveD der stad Ath. ( 181 ) » J'en jure par le Dieu tout-puissant et sur la damnation de mon » âme que je crois tout ce que croit l'Eglise catholique, apostolique » et romaine, et que je tiens la doctrine qu'elle a tenue et lient » sous l'obéissance de nostre saint Père le Pape... etc. » Verders werd den nieuwen wethouderen nog de onderstaande eedsformuul voorgehouden : a Vous jurez et promettez sur la foy que vous tenez de Dieu, » que vous garderez bien et loyalement tous les droits, loix et » ordonnances du Roy, et pareillement les droits et franchises de » cette ville, et ferez droit entre les parties toutes les fois que » vous en serez requis, et que vous maintiendrez la ville en ses » loix, coutumes et usages selon qu'anciennement a esté faict, et » que vous ne prendrez directement ni indirectement don, loyer, » promesses ny service pour la bonne administration de la jus- » tice que vous rendrez à vostre loyal sens et pouvoir, et cèlerez » les avis et résolutions qui se donneront et rendront sur le fait » de la justice, et n'irez en tavernes ou cabarets pour y boire ou » manger le jeudi avant que les enquestes soient rendues, si » avant qu'elles se puissent rendre lors, ni le vendredy tant et » jusques à ce que les plaids du Prévost-le-Comte soient achevez, » et jugerez un chacun suivant ce qu'il se trouvera avoir mal » faict, autant bien le riche que le pauvre, et le pauvre que le » riche, sans aucun support ni connivence... » Vous jurez de plus que vous ne serez présens à aucun don, " vente, transport ou autre espèce d'aliénation qui se feront au » profit de quelqu'un de main morte, et ne prendrez pour ser- » gens de cette ville que preud'hommes suivant votre pouvoir. » Toutes lesquelles choses et chacune d'icelles vous jurez et pro- » mettez sur la foy que vous devez à Dieu et sur ses saintes » Evangiles de tenir et accomplir à vostre loyal sens et pouvoir, » et que vous ne détournerez de faire^ loyal jugement pour > parentés, amitié, haine ou autre occasion que ce puisse estre *. » * Arthur Dinalx, Archives du Nord, VII. ( 182 ) Op weinige plaatsen was de geloofsbelijdenis zoo sterk als in den eed, door de wethouders van Komen en Veiirne af te leggen. In de eerste dezer plaatsen luidde de formuul als volgt : « Nous chacun des échevins de la ville de Comines... jurons et » affirmons sur la damnation de notre âme, que nous croiions » tout ce que notre Mère la Sainte Église catholique, apostolique » et romaine croit, nous enseigne et propose sur l'obéissance de » notre Saint Père le pape, abjurant et détestant toute doctrine » contraire à icelles, comme celles des Luthériens, Calvinistes, » Anabaptistes et tout les autres hérétiques, leurs adhérents et n leurs sectateurs, auxquels nous nous opposerons et résisterons » toujours, si avant qu'il nous sera possible. a Ainsi nous aide Dieu et ses Saints. » De schepenen van Komen beloofden insgelijks hunne plichten goed te zullen kwijten, « non plus par considération de notre » propre intérêt ou profit, ou de celluy de nos parents et amis, » que par crainte de reproche, haine ou envie que nous pour- >' rions nous attirer et encourir ». Ook zwoeren zij « de vivre en » paix, union et concorde, comme bons confrères en loy, éloi- x> gnant de nous autant que possible toutes querelles, haines et » dissensions, qui causent grand empêchement et obstacle a » l'exercice de la justice *. » Te Veurne luidde de eed : « Wij zweeren op dit cruysbeelt, aïs op hetgone op hetwelcke 0 onsen Godt gelieft heeft te sterven tôt verlossinge van het » menschelijck geslacht, te willen leven ende sterven in de » Catholijcke, Aposteiijcke, Roomsche religie, sonder oyt eenich » ander verschilligh gevoelen te hebben.... > Waar ook de eed werd afgelegd : in de kerk, op het stadhuis of bij den kaslelein, de plechtigheid werd beschouwd als van godsdienstigen aard te zijn. De Costuymen ende Usantien van procederen der Dingbancken van Reusel (1607) melden dat de * Archieven van Komen, Registre du magistrat, officiers et bourgeois de Comines, 46. ( 183 ) nieuwe wethouders aldaar,bijhet eedzweren, stonden « voirtghe- richt blootshooffs, » om iedcr woord des nieiers te hooren en a per- » fect naersegghen » . De schepene legde de twee voorste vingeren op het kruis en verklaarde : « dat en sal ik n} et laten om vader » en moeder, om siister of broeder, om gifte of om gave oft om » tgeenderley. noch om de vreese van de doot ^ » Men eischte van de schepenen zekere voorwaarden van onaf- hankelijkheid, ten einde geenen twijfel nopens hunne onpartij- digheid te laten ontstaan. Wij hebben vroeger gezien dat geen schepene olficier mocht zijn van den vorst of van eenen anderen heer; waren zij te Luik, vôor hunne aanstelling, lid van den raad des vorsten of van dien der kerk, en uit dezen hoofde bezoldigd, men slond hun toe daarvan te blijven deel maken; na hunne benoeming tôt schepene mochten zij dergelijke posten niet meer aanvaardcn 2. In verscheidene steden was 't voorwaarde dat elke nieuwaan- komende schepene eene zekere som betaalde of eenig geschenk deed voor de tafel. Alzoo werd ten jare 1450 door de schepenen der stad Luik vaslgesteld, dat elke nieuweling in 't magistraat een mark fijn zilver zoude geven, bestemd tôt aankoop van eenen zilveren schotel, ten gebruike der schepenen, of van eenen zilve- ren beker, waarop de nieuweling zijn wapen mocht doen gra- veeren. Van dit voorwerp mochten de schepenen beschikken bij uitersten wil, op voorwaarde nochtans dat hunne erfgenamen dan het goedkeuringsrecht van het testament hadden te kwijten. Van dit laatste, evenwel, kon het schepenencollege ontslaan ^. * Welvaarts, Reusel,naarde archievenvan PosteVs abdij. " Zie La Paix de S^- Jacques en Le Régiment de Heinsberg. s « Item avons avant ordineil et accordeit tochant le marc dargent, que cascun de nous paye a sa réception, qui con\:ertis est en vassel dargent dont chî devant est faite mention, que dors en avant ung cascun de nous porat ledit marc dargent en leile vassel que convertis avoil esteil, ordineir, laissier, testaleir et almoisneir a son bon plaisir, a avoir après son deces; et se ordineit, lesiateit ou almoisneil ne lavoit, quil parvegne, ceide et eskie a sa femme, enffans, boires et remanans, tantost après son deces; en ce adjosteit ( 184 ) In de XVII* eeuw vorderde men van de nieuwe schepenen te Luik aanzienlijk raeer, zoo veel zelfs, dat geen gewoon burger er op de gedaclite kon komen eene plaats op de schepcnenbank te verkrijgen *. que, sil plaisoit ad celi dentre nous qui yroit de vie a trespassement, laissier soiidil hanap aile maison et conipagnie de destroit, en celi cas sa femme, enflfaDS et boires ne seroient point tenus de payer les droitures délie appro- balion de son testament; mais se laissier ne li plaisoit et saditte femme, enffans et boires ravoir volsissent ledit hanap, payer deveroient lesdittez droilurez délie approbation dudil testament se dont messeigneurs ne leur quitoienf de grâce. » {Registre aux œuvres des Échevins de LiégCf greffe Stepbany, 17 Janvier 1450 — 7 Septembre 1450. N» 17, p. 1.) * « Droit que un nouveau Eschevins est obligé de payer avant d'estre admis. » Pour le disner quand on a vacqué sur ses preuves, iOO escus FI. 400 » Pour les trois autres disners, celui de la souppe, la paste en celui du lendemain que l'on fait chez le plus jeune confrère, ensemble 1,200 » Pour droit de réception à chacun seigneur Eschevin et à Monsieur le grand greffier, 30 florins . 420 » Pour droit de réception aux deux Chambellans ..... 30 » Pour les dix greffiers à chascun 10 escus, scavoir 25 pour le disné et 15 pour droit de réception 400 » Pour les qualtre conseillers 30 florins chascun 120 » A Monsieur le grand mayeur 25 » Au taxateur .... 25 » Au docteur 30 » Item à chaque parlier 5 fl. 7 ^/j pat., en nombre de 1 16. . 624-10 » Au chirurgien 5- 7 Va » A clercques de la Chambre 40- 2 ^'^ » Au portier 5- 7 Vi » Total. . . Fl. 3,324- 7- 2 » N. B. — Savoir qu'un nouveau prince paie pour droits aux seigneurs Eschevins de Liège et leur grand greffier et leurs chambellans 74 florins 8 sous. » Pour la réception d'un tréfoncier vient à chaque seigneur 24 sous, au grand greffier 12 sous, à chaque chambellan 12 sous. » Nota que le pourveu ne peut entrer pour estre admis à serment dans la Chambre de Messieurs avec son espée et doit avoir un manteau. » (Registre inlilulé : Piorès inhnles par le Souverain Mayeur (XVll* siècle). — Staatsarchief te Luik.) ( 18S ) Te Kortrijk gaven de schepcnen in de XVI* eeuw eene zilveren € coppetasse » wegende acht oncen ; te Veiirne moest elke nieuwe wethouder de som van 12 pond parisis betalen, een gebi'uik dat in zwang bleef tôt 1327, toen er besloten werd dat elke aankomende schepene eenen zilveren kroes zou geven, wegende acht oncen, en die « blijfven zoude der stede, crame der wet lafle daermede te dienen *. » De plaats, waar de schepenen meest vergaderden om recht en wet te doen, was het stadhuis, en dit kon in degroote steden niet schoon, niet kunstig, niet prachtig genoeg zijn. Het was iramers de dagelijksche oefenplaats der gemecntelijke rechten en vrij- heden, voor welker genot zoo vêle harten klopten, voor welker behoud het beste en edelste bloed der gemeente werd vergoten! Het raad-, wet- of schepenenhuis was het brandpunt des gemeente- levens, waar doorgaans de wapening beslist, de vrede gesloten werd , waar ieder burger heenging voor de belangrijke akten belrekkelijk zijn eigendom, beroep enz. Ook moet men de oude stadsrekeningen lezen om te zien met hoeveel liefde en zorg dat paleis der justitie en der wet onderhouden, door de ervarenste schilders en beeldsnijders versierd werd. Onder dit opzicht mogen de Belgische gewesten, naast Duitschland en noordelijk Italie, in éene lijn worden gesteld; onze hallen en schepenenhui- zenjgetuigenvande macht der gemeenten,rezen fier en statig op in de middeleeuwen, wanneer Frankrijk, onder andere, die nog niiste. Toen nog meest van bout, werden zij weldra vervangen door die prachtige steenen gedenkbouwen, welke nog heden de bewondering der bouwkundigen afdwingen. De hallen van Brugge en IJper worden in éenen adem genoemd met die van Brunswijk en Sienna; de later gebouwde stadhuizen van Brussel, Leuven, Gent, Kortrijk en andere steden w ekten de verbazing op van de kooplieden uit Frankrijk, waar de meeste schepenen bijeenkwa- men op de openbare plaats, in eene kerk, op een kerkhof of in een klooster. Onder de beelden, die den gevel des schepenenhuizcs versier- * De Potter, Ronse en Borre, Geschiedenis van Veurne, I, 167. ( 186 ) den, is bijna altijd dat derMoeder Gods,hetwelk de eereplaats had, hetzij boven den voornaamsten ingang of in eene hoeknis. In de sohepenenkamer of vierschaar prijkte, niet het beeld van den vorst des lands, maar de Gekruisigde, die de Liefde in de wereld bracht en de Rechlvaardigheid onderwees. Hadden onze stadsschepenen een raadhuis of halle, waar zij de vierschaar spanden en over de gemeentezaken beraadslaag- den, op den biiiten werd dit meest gedaan in de opene lucht, onder den schauwboom of de linde, of in eene herbergkamer. Dit iaatste vooral strookte niet met de waardigheid der justitie. Men sprak dikwijis te veel den tapper aan en bleef dan niet altijd bij zijne voile geestverniogens 't Was een overoud gebruik, en moeiiijk om achter te iaten. Reeds zeer kort na de instelling van het schependom, in 't jaar 800, moest Karel de Groote in een zijner Capilulariën van de rechters eischen dat zij de gedingen te hooren en te vonnissen hadden terwijl zij nuchter waren K Later trachften ook de costumen de misbruiken van dien aard te voor- komen door voor te schrijven dat de gerechtszittingen moesten plaals hebben voor het noenmaal. In sommige geraeenten evenwcl was 't moeiiijk de maligheid in te voeren of te doen standhou- den, gelijk b. v. te Zwijnaarde, waar de abt van St.-Pieters in 't begin der XVI® eeuw zich verplicht zag een wethuis te bouwen opdat de schepenen onder 't oordeel of in den raad niet zouden drinken. Deze beslissing van den abtwasdubbel heilzaam, dewijl een deel van 't bewuste gcbouw moest dienen tôt dorpsschool ^. * « Judices jejuni causas audiant et discernant. » (25^ arlikel.) * « Kennelick zij allen lieden die dese présente leltren zullen zien ofte hooren lesen , dat int jaer ons Heeren XVI'' elfve heer Gregorius Zoete, reli- gieus ende proost van Sente Pieters clooster nefFens Ghendt, met consente en advies van mynen eerw. heere H. Columbanus Vrancx, abt, ende heer Arse- niiis Schayck, coadjuteur van den zelven cloostere, in deliberalie gheleyt heeft met heer Jan Baptiste van den Brande, pasteur, ende Jacop Schamp, bailliu der beerlyckheyd van Zwynaerde, mitsgaders Philips van Poucke, thaerl. assistentie ghenomen, hoe dat men len oorbore van de ghemeenle der zelve prochie besten middei zoude moghen vindeu, zo om de kercke ghedienl ende de jonckheyt gheinstrueert le worden, alsom de schepenen, principalick in ( 187) Was eenieder verplicht den last der gemeentelijke magistra- tuur aaii le neraen, raen moest het ambt ook vervullen naar behooren. Deze verplichting reikte zoo verre, dat te Brussel, te Gent en in vele andere plaatsen niemand zonder oorlof van den voorschepene of burgemeester uit de stad mocht gaan, en, was de oorlof bekomen, niet langer dan den bepaalden tijd mocht wegblijven, het een en hel ander niet op een enkel vermaan of blaam, maar op straffe K Het règlement voor de onbesloten steden en dorpen van Vlaan- deren (50 Juli 167:2) schreef den wethouderen van die plaatsen voor, dat zij ten minsle éens om de veertien dagen, in den voor- noen, moeslen bijeenkomen. Ook daar was de aanwezigheid ver- plichtend en wel op boete van 3 schellingen groote, ten profijte der tegenwoordig zijnde schepenen. Ziekte alléen was uitgezonderd. In de meeste steden van belang kwamen de schepenen gewoon- lijk elken dag op het raadhiiis, tijdens den zomer van 8, in den winter van 9 ure ^. Op het geklop of het belgeklingel van den voorziiler moest iedereen op zijne plaats aan de tafel zitten, 't hoofd ontbloot; en 't was ook zonder toestemming des voorzit- ters niet geoorloofd weg te gaan of van plaats te verwisselen « tenzij om hun te wermen oft om andre wettige redenen ^. > Te Gent mocht niemand de collegekamer binnentreden met den hoed op het hoofd. Eene ordonnantie voor de schepenen dier stad, in 1546 afgekondigd, houdt verder de volgende bepa- lingen in : wie op het bepaalde uur niet ter zitting verschijnt, ordinaire dynghedaeghen, uul de herberghe te hauden, zo is onder haerl. goedt ghevonden gheweest te zoucken zeker plaelse,daertoe meest bequaeme, om dry camerkens te maeken up ende ontrenl het kerckhof, onder een dack Isamen, lanckontrent de XLV voeten ende breet XVIII voeten, tusscLen Iwee steenen ghevelen, met dry vuersteden, waeraf de naesl de westzyde com- mende an isheereu straele, wesen en dienen zaude voor een vierschaere eeuwelick ende erfvelick om aldaer schepenen te ^ergaderen etc. » (20 Dec. 161 1.) {Archiefder kerk van Zwijnaarde) * Ordonnantie voor de stad Brussel, uitgevaardigd door Karel V (1545). * Règlement van 1552, voor de stad Gent. ^ Ordonnantie voor Brussel van 1545. ( 188 ) betaalt éen groot als boete, en hct dubbel, wanneer men binnen- Ireedl op het tvveede uur; het derde uur verschijnende, moet men vier grooten betalen, en in 't geheel niet komende, zes grooten. Was de zitting bepaaid op « de boete ende eedt, » dan nioest elke afwezige schepene de boete betalen van zes grooten; bleef hij gansch den voormiddag weg, dan werd het bedrag der boete verdubbeld. Eindelijk wie gedaagd was om « ten putte te gane » (onderzoek doen in stads gevangenis), of in den orngang, of elders, en er niet verscheen, verbeurde telkens 20 grooten. Wie niet op het gestelde uur aanwezig was, verloor te Doornik zijnen aanwezigheidspenning *, en wie in 't geheel niet verscheen, betaalde boete; maar te Gent ontsnapte men aan die straf wan- neer men in de kapel was tôt het einde der misse 2. Volgens een règlement van 1656 moesten de schepenen van Amiens tweemaal daags bijeenkomen op 't stadhuis en eens in de week à la Maie Maison. — Gelùkkig hadden de oude schepenen talrijke vacantiedagen uit hoofde der vêle kerkelijke feesten,die geboden rnstdagen waren. Sommige, evenwel, waren zelfs den zondag niet geheel vrij, zooals te Doornik, waar in de XVIl'eeuw een der schepenen en een der gezwoornen elken zon- en feestdag moesten tegenwoordig zijn bij de catechismuslesse om te zienof de familiën niet verzuimden hunne kinderen naar de kerk te zenden, in welk geval hun de onderstand van den Armendisch onttrokken werd ^. » f Ce mercredy S^ juin (1609) ne fut résolu rien d'importance en nostre assemblée du malin, fors ces deux choses : Que quiconque d'entre nous vien- droit en conclave après les huict heures et demie le malin, perdroit son plommet [petit plomb) de trois sols pour ce jour, lequel le boursier sera tenu mettre en la bourse commune de l'eschevinage. Et davantage, que nous serions obligés de ne lever le siège tous les jours que le pardon de la grand- messe de Noire-Dame ne fust sonné, ores que nuls affaires se présenlassent en toule cette heure et demie de séance. » (Philippe de Hurges, Mémoire d'es- chevins de Tournay^ 18.) * Reg. TT, 94 v. Règlement van 21 Mei 1346. — Stadsarchief. » « Fut ordonné à ces mesmes consaulx que chaque dimanche et feste un juré et un eschevin seroienl présent aux leçons dominicales instituées pour les pauvres, et qu'ils tiendroienl les noms de tous les mesnages ayans enfans ( 189 ) Ook te Brugge waren de schepenen verplicht in den voormid- dag en 's achternoens op den burg te zitten, doch enkel met twee, om de in hechtenis genomen lieden te onderhooren. Zij moesten dit doen in het gevang, wanneer zij op 't oogenblik der inhechte- nisneming niet op den Burg waren. De werkingen der schepenen, vergadcrd om te beraadslagen, deplichten, welke zij te vervullen, en de vormen,die zij daarbij in acht te nemen hadden, waren bepaald door de plaatselijke verordeningen, die het gouvernement voor iedere stad had uit- gevaardigd. In hoofdzake kwam ailes op dezelfde schikkingen iiit, maar de meerdere of mindere belangrijkheid der gemeente had verschillige wijzigingen noodzakelijk gemaakt. Te Anlwerpen kwam het magistraat elken dag bijeen, drie uren 's morgens en twee uren na den middag. Icder schepene had in den loop van het jaar dertien dagen over welke hij, ter ver- zorging zijner cigene belangen, beschikken mocht, zonder verlies van zijne vacantiedagen. Hier was het oppertoezicht van de open- bare werken niet aan eenen schepene , maar aan den eersten trésorier opgedragen, die mede zorgde voor de inning van al de stadsrechten. De schepenen der stad Bergen kwamen gewoonlijk bijeen de maan-, woens- en zaterdagen, van tien tôt twaalf ure voormid- dag. Buitengewone zittingen mochteri beroepen worden door den meier of eersten schepene. Deze zittingen waren aan de bestuur- lijke zaken gewijd, maar elken dag van acht lot tien ure 's mor- gens, en, was 't noodig, van drie tôt vijf ure namiddag, moesten de processen en andere justitiezaken bezorgd worden. Voor iedere vergadering ter bespreking van bestuurzaken moesten drie sche- penen en twee assesseurs (grilïiers) aanwezig zijn; voor de rech- lerlijke zaken drie of vicr schepenen en al de griffîers, anders was de beslissing van geener waarde ^ De acht laatste schepenen capables d'apprendre leur catéchisme, auxquels, sMls n'estoienl diligens de les envoyer, seroienl soustraites et abrogées les enseignes et aumosnes publiques de toutes les paroisses.... » (Philippe de Hlrges, Mém. d'eschevins de Tournay, 44). ' Gachard, Précis du régime municipal de la Belgique. ( 190 ) waren, bij beurt, gelast met de bewaking van het scbepenenhuis. De zaken betreffcnde het gerecht en de politie en andere belrek- kebjk de goederen en werken der gemeente, waren verdeeld onder acht eomraissiën. Aan ieder der drie grifïiers was een schepene toegevoegd; de andere zaten in 't bureel der krijgs- logeraenten, der ontvangst van 't zegelpapier, op de Koornhalle,of schouwden de stralen en pleinen. De schepene, die met de politie gelast was, moest jaarlijks, in gezelschap van den griffier, de werkwinkels en apothekerijen bezoeken, een kijkje nemen in de brouwerijen en bakkersovens, om te zien of ailes richtig was; schouwpijpen, rivieren, waterloopen nazien, de rupsenwering bevelen enz. ^ Te Kortrijk waren er vier gewone vergaderdagen : den dins-, donder-, vrij- en zaterdag. Men begon om negen ure en half en werkte tôt den noen. Wie een half uur te laat kwam zonder oor- lof des burgemeesters of zonder wettige reden, betaalde telkens éen gulden, de leden van 't buffet (pensionarissen en griffiers) twee gulden, ten profijte der aanwezigen. — De burgemeester, of wie anders voorzat, kon een of meer leden des collèges gelasten met het beheer der burgerlijke wacht, alsmede met de zaken, voor welke de bemoeiing des geheelen korps niet noodig was. — Den dinsdag hield men zich bezig met de geschillen tusschen bijzonderen,verzoekschriften en proceduren; den donderdagmet de bestuurzaken. De vrijdag en zaterdag waren voor 't uilspre- ken der vonnissen. Een der schepenen,door den burgemeester aangeduid, schouwde de wegen en gebouwen en bestuurde de openbare werken 2. Volgens de costumen van Gent moest men daar de vierschaar houden* met eene voile banck van wette », dit is, met ten minste zeven schepenen. Dikwijls was dit niet mogelijk, vooral in den zomer, wanneer verscheidene wethouders op reis waren of de genoegten smaakten van het landleven, terwijl anderen met besluurlijke bczigheden gelast waren. Een der Gentsche wethou- * Règlement van 18 April 1764. • Règlement van 11 Mai 1754. ( 191 ) dcrs van de iweede helft der vorige eeuw maakte een ontwerp op tôt wijziging der reglementen van 1672 en 1754, voor 't bestuur der stad uitgevaardigd, en hij slelde voor, dat men voortaan de vierschaar voor burgerlijke zaken zoii spannen met vijf schepe- nen, welk getal hij ook voldoende achtte voor de behandeling der zaken van gralieuse rcchtsmacht. Of de regeering deze, en andere voorgestelde wijzigingen der beroepene ordonnantiën goedkeurde, is ons niet bekend, raaar wij weten dat omtrent dien tijd de vierschaar te Gent meer dan cens met vijf, ja met vier schepenen gehouden werd. De schouwing der sladswallen werd in dezelfde stad eenraaal 's jaars gedaan door eenen der schepenen met den secretaris en den onlvanger der werken. De ten hove gedeputeerde pensiona- ris was, vvanneer de zaak zulks vorderde, vergezeld door eenen schepene, voorzien met eene schriflelijke onderrichting van het- geen door hen te doen was en die door den voorschepene gepa- rapheerd en door eenen der secretarissen onderteekend was. Te Namen waren de zittingen der wethouders vastgcsteld op de dins-, woens-, donder- en vrijdag, van negen ure tôt den mid~ dag. Hier hadden de schepenen vacantie van daags vôor Allerhei- ligen tôt St.-Huibrechtsfeest, van daags vôor Kerstfeest tôt den zondag na de Drie Koningen, van daags vôor Palmenzondag tôt den zondag van Quasimodo, van Sinksenavond tôt den zondag na H.-Sacramentdag, van daags vôor Maria-Bezoeking tôt den derden dag na dat feest, van 51 Juli tôt einde October. Daarom evenwel slonden de bestuur- en rechtszaken niet slil; vier schepenen met den grilïier kwamen elken zalerdag ten stadhuize, zoo ook van 1 tôt 20 Augustus en van 1 tôt 5i October. Geene quaestie mocht besproken worden zonder dat minstens vijf schepenen tegen- woordig waren, maar gedurende de vacantiedagen waren drie leden voldoende. Het bestuur was verdeeld in zeven departementen, toever- trouwd aan zooveel scbepenen, ter keuze. van den meier. leder schepene ontving eene geschrevene onderrichting , door het magistraat vastgcsteld. De gebouwen, wegen, versterkings- en andere door de stad te ( 192 ) onderhouden werken moesten Iwecmaal 'sjaars geschouwd wor- den door de twee schepenen, die met de werken waren gelast, en door den pensionaris. Het cerste bezoek was in Mei, wanneer de te verrichtcn werken wcrden vastgesteld; het andere in Novem- ber, om te zien of de bevelen goed waren uitgevoerd K Te IJpcr moesten er vijf schepenen tegenwoordig zijn om te kunnen handelen over roerendc goederen, zeven of meer voor erfeniszaken, minstens twee voor civielc, en vijf of meer voor 't vellen van een crimineel vonnis. Vijf schepenen waren te Kortrijk noodig om te kunnen beraad- slagen. De schepenen van 't Brugsche Vrije zetelden met zeven voor eei>e voile vierschaar, maar raeestendeels was 't getal grooter, soms tôt vijf tien ^. Te Middelburg waren dric schepenen voldoende. Te Luik deed men doorgaans recht met zeven schepenen, maar later eischte men er acht voor crimineele zaken van belang. In de andere gemeenten van het prins-bisdom waren drie schepenen voldoende, en in de plaatsen, waar enkel zeven schepenen gevon- den werden, mocht men volgens de Mutation de la loi nouvelle vonnis strijken met vier rechters, op voorwaarde dat zij te ak- koord waren. In zaken van gratieuse rechtsmacht en voor 't onderzoek van crimineele of burgerlijke zaken was een klein gelai schepenen voldoende. Twee rechters, of zelfs éen, bijgeslaan door twee begoede lieden, liadden te Brugge de macht om twistzakcn te regelen ^. Deed de schout een onderzoek nopens den toestand eens gewonden en ontving hij daaromtrent getuigenissen , dan waren twee schepenen daarbij genoeg *. Gelijk de schepenen in de raadspensionarissen goede helpers * Règlement van 10 Mei 1771. — Het een en het ander van het boven- staande is ontleend aan Gachard's notice : Précis du régime municipal de la Belgique. ^ GiLLioDTs, Inventaire des archives de Bruges, II, 284. ' Keuren dierstad van 1190 en 1304. * Keurevan 1281. ( 193 ) vonden om de justitiezaken klaar te maken, zoo werden zij voor de bestuurlijke zaken door deze bcdienden en ook door de kler- ken bijgestaan *. Te Luik hcette de schrijver der schepenen : clerc secrétaire; die van den mcier, clerc de la justice. De raads- pensionarissen bestuurden met de grilïiers de briefwisseling, bewaakten de rekenschap en verrichtten de raoeilijksle zendingen bij andere gemeenten of !^j de eigenc en vreemde vorsten. De veelvuldige en uiteenloopende werkzaamheden der sche- penen hadden eene verdeeling daarvan noodzakelijk gemaakt. Eenige banken waren in twee kamers of seizoenen gesplilst, onder andere die van 't Brugsche Vrije en der kastelnij van Veurne. Bij eerstgenoemden duurde het winterseizoen van September tôt Paschen, t zomerseizoen in de overige raaanden des jaars. Deze inrichling was voor de rechterlijke en gewone besluurzaken,maar in gewichtigc, dringende gevailen, zooals het opmaken der reke- ning, het stcmmen der hulpgelden enz. kwamen beide afdeelingen saraen in voile zitting, welke men tôt in 1689 dieten noemde. Te Veurne, tijdens het zomerseizoen dat van April tôt Septem- ber duurde, waren zes schepenen, door het lot aangeduid, afge- vaardigd om de vraagstukken betrekkelijk de bestuurzaken (finantiën, openbare wegen, duinen, dijken, weezerij, armwe- zen enz.) op te klaren en in de zitting des magistraats verslag daarover uit te brengen. Ook regelden zij de belastingen en voorzagen in de middelen om den vorst de hulpgelden, voor 't onderhoud van het hof gevraagd, te bezorgen. De zomer ten einde, gaven zij de taak over aan zes andere collegas, mede aangewezen door het lot en die gedurende het winterseizoen de regeling der gemelde zaken behartigden. Te Atrecht, gelijk te Keulen, was het werk der wetbouders verdeeld in twee reeksen : de eene had het bestuur, de andere de justitie in hare bevoegdheid. Eene nagenoeg gelijke verdeeling * Het woord t klerk, » voor de meeste plaatsen het oudsle tôt aanduiding van de schrijvers onzer gemeenlelijke magislralen, is onlleend aan de gees- lelijke orde, misschien omdal aanvankelijk priesters, nagenoeg de eenige geletterden in de vroege middeleeuwen , met het scbrijfwerk waren gelast. TomeXXXUI. io ( 194 ) bestond le Gent : de bank der schepenen van der Keure en die van Gedeele, welke benaraingen volgens Diericx {Mémoires sur la ville de Gand, I, 183) voor 't eerst voorkomen in 't begin der XIV'' eeuw. Volgens de Coslunien dier stad hadden de schepenen van der Keure kennis van crimineele zaken ; klachten wegens belee- digingen door wonden of andere mishandelingen ; klachten tus- schen echtgenooten en geburen ; breken van mondzoen, houden van oneerbare herberg; muiterij, overlredingen op voorgeboden of politieke ordonnantiën; overspel, en zaken die de algenieen- heid der stad betroffen. De schepenen van Gedeele (ook Raden en Paysierders geheeten) hadden kennis van slerfhuizen, verdeeling der nalalenschappen, uitgrooting en verkaveling van goederen; zij oordeelden over mondelings toegebrachte beleedigingen, ook over verminkingen, waarvoor eene burgerlijke actie vverd inge- spannen; over zoen wegens doodsiag en quaestiën rakende het loon van genees- en heelmeesters. De schepenen van Gedeele waren eindelijk de oppervoogden der weezen en deden uitspraak over ailes wat met de weezerij in verband stond. Gebeurde het dat de gansche raad der schepenen gevergd werd ter beslissing van belangrijke quaestiën, de desbetreffende akten lieten nooit na, dit te vermelden. Wij lezen ten hoofde eener oorkonde der Brugsche schepenen, van de XIV^ eeuw : « van den gheschillejdat gheporret was voor den ghemeenen hoop van scepenen in Brugghe... » ; en in de akte, waarbij Gillis Wijts benoemd wordt tôt stadspcnsionaris : « Alzo mijn heer den » burchmeester van scepenen, met Jaques Despars, de?i collège pre- » sent aile de schepenen. ..y> *. De uitdrukking: «ghemeenen hoop» vinden wij insgelijks te Gent, onder andere herhaaide keeren in bel Jaarregister dier stad voor 1581-1582, waar men leest : « in scepenen camer in den ghemeenen hoep ; » elders : t in vollen hoop » ofwel : « scepenen int ghemeene gheselscap. » Onze oude schepenen waren raannen van orde en eischten op hunne vergaderingen heuschheid en beschaafdheid. Het woord " Secrète resolutiën der stad Brugge, 1557-lS6S,nr6. — Stadsarchief. ( 195 ) aldaar te nemen zonder raachliging van den voorscliepene of een medelid in zijne rede te onderbreken, werd telkens geboct. Evenwel mocht ecn en ander gedaan worden te Gent door de pensionarissen en de twee eerste secretarissen « sprekende ten » proposte van der materie subjecte, orame den ingekeerdene » verstandt danof te ghevene.» Deboete kon echlerniet toegepast worden dan nadat de voorscbepene geklopt had « mettcn berdene » of metten hamere. » Eindelijk, wie in genoemde stad wildeant- woorden aan den baljuw of diens stedehoiider, moestrechtstaan K Er was een voorrang hij de stedelijke wethouders, door regle- raenten en ordonnantiën vastgesteld. Te Luik zoten de oudsten vooraan 2, ook te Brussel, met dit onderschcid dat de voorrang werd gegeven aan de ridders of aan degenen, die vroeger burgemeester waren geweest ^. Te Gcnt scbijnt de voorrang aanvankeb'jk gegeven te zijn volgens ouderdom van eedaflegging *, maar eene ordonnantie van 8 Mei i68b bepaalde, dat de wethouders plaats zouden nemen volgens den rang, bun door den vorst op de benoemingslijst aangewezen ^. De voorrang volgens ouderdom van dienst was ook te Dender- monde ingevoerd, zoodat b. v. degene, die drie dîensttermijnen had vervuld, gezeten was vôor bem, die niaar twee benoemingen kon inroepen. Een decreet van den Geheimen Raad, gedagteekend 48 Novem- ber 1C59, stelt uitdrukkelijk vast « que ceux du magistrat de la » ville de Termonde pourront renger les eschevins.... selon qu'ils » trouveront convenir, prenant esgard à celuy qui autresfois a » servy en ladite qualité et ancienneté des autres » 6. * Ordonnantie voor de schepenen van der keure, 1546. * Patron de la Temporalité, 292. 5 Règlement van 134o, 10^ artikel. * Acte sententie van den Priveeën Raad, 1639 en 1644. " Register XX, 133 v. — Stadsarcbief. 6 Register van octroyen, privilegiën, arresten en sententiën 1676-1727, 213 v». ( 196 ) Hadden de ridders te Brussel en te Middelburg den voorrang ', te Rijsel was deze voor de koningen der EpineUe, die tôt hel schepenenambt geroepen waren, alsmede voor degeiien, welke er geworsteld of op hunne eigene kosten laten worstelen hadden 2. Men kon dit beschouwen als eene hulde aan den ridderlijken raoed ofwel als een blijk van erkentenis aan hcn, die meegewerkt hadden cm 't vermaarde worslelspel tôt roem en voordeel der gemeente in bloei tehouden. De quaestie van den voorrang, alsmede dieder werkverdeeling, kwani somtijds de een>gezindheid aan de schepenentafel slooren; loch vinden wij hier zoo veel geschiilen niet als in Frankrijk, waar gemelde punten misschien niet goed geregeld waren. Wij kennen gcene Belgische gemeente van welker welhouders te zegge n is 't gecn over die van Soissons b. v. is geboekt : « des quatre » échevins l'un defîaisoit tousjours ee que l'autre avoit faict ^. » Zoodat men raden kan welke verwarring en gekijf er daardoor op 't raadhuis zullen onlstaan zijn! Te Dijon was 'ta! even erg in 1783; dâar moest men, om een einde te stellen aan de verdeeld- heid der zes schepenen, hen allen vervangen.... Er waren evenwel steden in Frankrijk, waar de verschiilige dicnsten nauwkeurig omschreven en goed verdeeld waren, zooals Bordeaux en Toul. ïe Atrecht waren ook de raoeilijkheden voor- komen door de bepaling, dat de schepenen ieder jaar door het lot zouden lalen aanwijzen — «par billets dans un chapeau » — wat ieders last en bediening zoude zijn -*. Magistraten, bedeeld met zulke uitgestrekte en hooge macht als de schepenen, moesten, al ware 't maar enkel geweest om een goed figuur le maken bij de openbare plechtigheden, een aantal lieden, gewapende en andere, onder hun gebied hebben. Zij * Volgens beslissing der commissarissen van 1 Augustus 1514. * Charter in 't arcbief der stad Rijsel, van 22 Juli 1430. ^ Correspond, adm. sous Louis XIV (1667), I, 798. — Babeau, La ville sous l'ancien régime^ 116. * Babeau, 117. ( 197 ) hadden die evenwel ook noodig voor den dienst. Nergens mis- schienwas de inrichting derschepenenwacht zoosterk als teGent, waar wij niet alleen de welhouders, maar de onder hun gebied staande vindeis, de hoofdmanncn der neringen enz. met hunne dienaren of wacht zien optreden. Philip de Goede verminderde in 1456 het getal manschappen der wacht voor de schepenen der Keure tôt acht sergenten en veertien hoden, gelijk de schepenen van Gedeele hadden. — Dat ze wel vi^ezenlijk eene wacht vormden bhjkt uit de ordonnantie van 1541, waarbij den sergeanten bevolen werd dat zij dagelijks moesten « om hunnen meestere gaen en deselve convoyeren '. » De hoofdman der poortcrij te Gent had onder zijn bcvel eene compagnie van gewapende mannen, die men Witte Kaproenen heette, maar ze werden door den vrede van Kadzand in 1492 afgeschaft. De Vinders of leden der Smalle Wetten hadden mannen met gestrijpte kaproenen^ en de hoofdmannen der nerin- gen lietenzich vergezellendoor eene hjfwacht van Sweertdraghers, die een rood kleed droegen, met banden op de mouwen. Bij edict van 8 Jiili 1468 werd het getal mannen voor iederen hoofddeken verminderd tôt acht. Een punt, waarover onder de schepenen weinig betwisting kon ontstaan, was dat der bevoegdheid van hunnen voorzilter. De oudstbekende schepenenoverste in ons land is die van Doornik, aangesteld volgens Philippe de Hurges in 910 of 911. Wij mogen niet nalaten over deze mannen van gezag eenige regelen mede te deelen. Duitsche geleerden, onder andere Von Maurer, maken van den burgeraeester den opvolger van den overste der Germaansche raarken, beschouwen hem als de eerste genootschapsbestuurder der aloude stadsmark en daarom het voorzitterschap in denstads- raad en de opperste leiding in de genootschappelijke zaken hcbbende 2. * Régis ter BB, 285 v. — Stadsarchief. * Geschichte der Stàdteverfassung, III, 170. ( i98 ) Het is niet onmogelijk dat men aan die marken gedacht hebbe wanneer men den naam en de bevocgdheid des cersten magistraats- persoons van de gemeente vaststelde, want er bestaat grond om aan le nemen dat bel markgenootschap bij ons niel onbekend bleef. Wat was een mark? Een gemeene grond. Wouden (meest op de grens of 't mark van een gewest), heidcn en (onbeslotene) weiden waren marken, die ten onzent meest den naam van gemeente verkregen, maar eenige tocb nog lang nadien (gelijk in Duitschland) mark werden genoemd. De mede-eigenaars der bedoelde gemeene gronden beetten markgenooten , geburen , mannen; de vereeniging van deze : markgenootscbap, gerecht: mark- of woudgerecbt; de aangestelde heer of voogd : mark- recbter, houtgraaf, forestier. Om deelachtig te zijn in 't woud moest men in de gemeente bijzonder eigendom bebben en er wonen: « Wie in de mark gegoedisen eigen rookbeeft *, » zoodat ieder markgenoot wel zijn eigen land beploegde, maar tevens genot bad van zekere gemeene gronden. Tôt bewijs dat betraark tcn onzent niet onbekend was,kunnen wij, onder meer andere oorkonden, eene cbarter aanbalen van 1458 en bandelende over eene walering in 't Land van Waas — ingericbt (zoo leest men daar) « tôt nulscepe ende prouffijie van » allen den inzetenen ende gbegoedden vanden voorseiden pro- » chien, marchen ende jegbenoeden 2. » Overigens is het woord a mark » bewaard gebleven in eene menigte plaatsnamen, zoo van het Waalsche als van het Vlaamschc land ^. — Dit punt, hetwelk opheldering verdient maar hier buiten 't bestek loopt , zij daarom enkel in 't voorbijgaan aangewezen. Zeggen wij alleenlijk dat de voorzitters onzer schepenenbanken, gelijk de oude mark- * BLommxERT, Aloude geschiedenis der Belgen, 179-180. 2 Zie 't stuk bij Serrure, Vaderlandsch muséum, IV, 109-H3. ' Men denke aan Marke (in Oost- en Wesl-Vlaanderen), Markegem, Lan- gemark, Koriemark, Merkem (Wesl-Vlaand.); Merœem, J/eraplas (Ant- werpen); Merchtem (Brabant); Mariakerke, bij Gent, heetle in de IX« eeuw : Marka; Marcq (Henegouw); ilfarguain, Marche (Luxemburg) MarcheAez- Écaussines (Henegouw) enz. Omirent Kales was het land van Merk. Wij heb- ben 00k het marA;graafschap van Antwerpen. ( 199 ) overste, niet siechts de leiding had van den raad, maar ook de aanvoerder wasder gemeentelijke heirmaclit en doorgaans met de belangrijkste zendingen namens de geraeente was gelast *. Niet overal waren onze schepenen-voorzitters onder denzelfden naam bekend. Men heette hen : Burgemeester j te Brussel, Wavre, St.-Truiden, Montenaken , Diksmuide, Aardenburg, Veurne, Poperinge, Eekloo, IJper, Roese- lare, Bers;en, NieuwpoortjLoo, Dendermonde (sedertdeXV'^ eeuw), Kassel, Ciney en elders. Voor de XV^ eeuw vinden wij in Vlaan- (leren geene burgemeesters. Te Briel werd er een aangesteld ten jare i5i2; te Leiden in 1551; te Delft in 1417. Proost (prœpositus, een aan de kerkelijke inrichting ontleend woord), te Kortrijk (van de XHI* eeuw tôt 1541); te Kamerijk (1185); te Doornik (1153); te IJper (MiO); te Valensijn (H59- 1258); te Amiens (vôor 1121); te Aarlen (1176). Meier, eene benaming welke gewoonlijk werd gegeven aan eenen vorstelijken officier, naar den villicus, hoofd der heerlijke villa; doch daar, waar de naam gegeven werd aan den overste der schepenen, gebruikte men in 't Latijn het woord major (let- terlijk de grootste). Men vindt eenen meier te Amiens, na 1121, waarnade meestestedenvanNoord-Frankrijk er eenen bekwaraen; Rijsel, Bapaurae, St.-Omaars (1200), Quesnoy (1299), St.-Quentin, waren er ook van voorzien. Voogdj te IJper (midden der XIII^ eeuw) ; te Belle, Waasten, Pollare (1176); Etaire, Lauroil (1167). Gemeentebeivaarder {custos conwiimiœ), te Oudenaarde (1202). Commu7iemeeste7\ te Maastricht (1249). Communemeier, te Kamerijk (1 141). MeesterSj te Strasburg en aan den Rijnkant. Te Luik waren maîtres à temps ; te Weenen, Bazel, Salzwedel. Ruwaard (reivard, rustbewaarder), te Brugge (1299); te Rijsel (rewartde l'amitié)^ Diksmuide, Bethune. In deze laatste stad legden de schepenen den 26 Maart 1386 de verklaring af, dat hun heer, Willem van Namen, bet ruwaardschap van de stad op verzoek der * A. Wauters, Le.5 libertés communales. ( 200 ) ingezetenen had afgeschaft, zonder dat die beslissing hem laler zou kiinnen beletten eenen nieuwen ruwaard aan te stellen, indien hem dat mocht beh'even *. Stadsmeester, te Fosses (gedurende de middeleeuwen) ; in Erfurt, Worms, Maagdeburg, Strasburg, Bonn (magister oppi- danorum). Meester der consuls (magister consulum), te Soest, Muhlhau- sen, Liegnitz, Sandow. Poortmeester, te Mardik, alsmede in verscheidene Holiandsche steden, gelijk Enkhuizen en Medemblik. Raadmeester {magister consilii), te Erfurt, Brieg en Grottkau. Dorpsmeester, te Hoegaarden en te Wezeren. Meester der senators^ te Keulen (1171). Gemeenteburgemeester, te Dordrecht en Zierikzee. Stadsburgemeester, in verschillige plaatsen van Holland. 's Heeren- en Schepenenburgemeester, in hetzelfde gewest. Binnen- en Buitenburgemeester^ te 's-Hertogenbosch , Antwer- pen en Breda. Burgemeester van den Corpse, te Eekloo (sedert 1504). Voorschepene, te Gent, gedurende al den tijd des voormaligen beheers. Er was een voorschepene voor elke der twee banken. Hoezeer de Genlsche magistraten aan dien titel hieiden, blijkt uit de ordonnanlie vanl546,welkeeene boele voorschrijft voor ieder, die den voorschepene den naani zou gegeven hebben van burge- meester. Eerste schepene, te Metz (1000). Later is hij in de charters en andere oorkonden genoemd: legislator, major scabinu s, magister scabinorum. Respector, te La Bassée, en te Rijsel (1257). In andere plaatsen heette men den voorzitter der wethouders : Meester der vrijheid , Momber, Stadsbewaarder {custos villœ), of eenvoudig Bewaarder. Te Stendal en te Beckum heette hij Proconsul ^ of eenvoudig * J. DE Saiint-Geisois, Monuments anciens^ 967. ( 201 ) Consul ; te Erfurt ook Hector civitatis, Hector consilii civitatis. In het zuiden van Frankrijk noemde men den voorzitter der schepenen Consul; in 't noorden, gelijk wij gezesçd hebben, Meier, met deze bijzonderheid dat er schieroveral éen meier, altijd twee of meer consuls waren. Te Reims had men eenen Lieutenant des habitants ; te Autun eenen Vierg enz. In de meeste ambachten of vrijheden (zegt Kempeneers, II , 94), waren de burgemeesters twee in getal : de bedienende en zijn medehelper, dien men den volgende of den aankomende noemde, oradat hij 't jaar nadien als bedienend ambachtsbewaarder moest optreden, wanneer hem dan, op zijne beurt, een volger werd toegevoegd. Ook voor verscheidene Belgische steden vinden wij twee sche- penenoversten, te weten : te Antwerpen (sedert 1411) ; te Brussel (sedert 4421, éen uit de geslachten en éen uit de neringen); te St.-ïruiden (1288); te Brugge (XIIF eeuw) en le Eekioo (de eene als hoofd van de schepenen, de andere als overste der gemeente of van den courpse)', te Perwez (tôt het einde der XVP eeuw); te Grave ; te Leuven (éen burgemeester uit de geslachten en éen commoengemeester); te Fosses, te Ciney, te Middelburg (Zeeland) ; te Valensijn (H 70) ; te Hoegaarden (dorpsmees- ters) enz. In Duitsehland had men steden waar 't getal burgemeesters nog grooter was. Zoo telde Ulm er drie, Strasburg vier stads- meesters, Erfurt vier raadmeesters. Weissenburg bezat niet min dan acht burgemeesters, van welke ieder jaar vier ofwel afwis- selend een kwartaal bestuurden, zoodat ieder kwartaal een nieuwe burgemeester aan 't bewind kwam *. Te Hildesheim beliep het getal burgemeesters (proconsules) tôt twaalf, en in Nurenberg zelfs tôt zes en twinlig, van welke echter te Hildesheim slechts éen, te Nurenberg twee (een oude en een jonge) 't bestuur oefen- den. Te Brunswijk stonden zeven burgemeesters aan het hoofd der vijf kwartieren, uit welke de stad bestond ; diegene, welke het oude gedeelte [Altstadt) beheerde, voerde in naam des gemeenen * Von Maurer, Geschichte der Stàdteverfassung, III, 437. ( 202 ) raads het woord en werd daarom de Woordvoerder van den raad genoemd *. Ook de benoeming der schepenenoversten was oorspronkelijk zeer verscheiden en hier vinden wij weer eenige gelijkenis met Duitsche toestanden. Zoolang in Duitschland de stadsmarkgeraeente eene geslachtsgemeente was (zegt Von Maurer) zoolang moest natuurlijk ook de burgemeester een lid der geslachten zijn, welker bestuurder hij was. Een burgemeester der geslachten vinden wij te Leuven, Brussel, Antwerpen, Luik enz.; en bij dezen kwam hier en daar een burgemeester der gemeente, toen naraelijk het volk zijn recht had doen gelden. Ook dat geschiedde in Duitschland, onder. andere te Worms, Coblenz, Augsburg enz* Toch bleef in vêle Duitsche steden, zelfs na de overwinning des volks, de eigenlijke bestuurder gekozen uit de geslachten, gelijk te Bazel, Strasburg, Ulm, Nurenberg, Regensburg en elders 2. In den beginne was het gezag der burgemeesters niet groot, bel eigenlijke bestuur in handen zijnde van den stadsraad, waar zij het voorzitterschap hadden, de zaken van kleine aangelegen- heden bezorgden en de beslissingen van den raad ten uitvoer brachten. In Holland en Zeeland hadden echter de burgemeesters vroegertijds maar rang na de schepenen, zoodat men in de keurc van Reimerswalle(1580)leest: «Soo wat mesdadedalmendoet aen » eenen burghemeester, men zalt hem beteren oft eenen sche- » pêne ware ghedaen ^ » In de meeste steden ging het gezag der burgemeesters met den tijd vooruit; langzaraerhand bckwamen zij voorrechten, welke op den duur zelfs hier en daar moesten ingekort worden. De costumen van Belle bepalen duidelijk de bedieningen des eersten magistraats. « De voogd (zoo leest men daar) is de verde- diger van al de burgers en burgeressen der stad ; hij zorgt voor de weezen en minderjarigen, alsmede voor het behoud hunner middelen, doet de privilèges naleven, gelijk ook de costumen en * Von Maurer, voormeld werk, III, 437. 5 Idem. 3 Van Mieris. Grool Charterboek, III, 371. ( 203 ) politieverordeningen derstad en beschermt, zelfs tegen de offîcie- rcn van den vorst, het redit der gemeente. » De vooî'schepenevaniedere der beidebankente Gent liad éenen van de drie sieutels der kas, waarin de stadsprivileges werden bewaard '. leder van hen beschikte, op beurt, met den boogbal- juw, over zekere bedieningen 2. In 't bijzonder had de voorsehe- pene der keure de « deputatie > op de Sassche vaart, de Lieve en elders, en diiidde de schepenen, pensionarissen of secretarissen aan, « den eerstcn als den laetsten, » ora voor de gemeente- of landszaken op reis te gaan ^. Ook had hij allëen de begeving der bedieningen van sergeanl, bode, kommies, wijnmeester,toeziener, opperintendant enz., maar dit recht, den voorschepene Antoon Triest op zijn verzoek, bij akte van den Gcheimen Raad, den io Maart 1594 toegekend, werd bij règlement van 14 Augus- lus 1614 opgedragen aan geheel het schepenenkorps en den hoogbaljuw. Ter vergoeding daarvoor werd den voorschepene en den hoogbaljuw, die bij de wijziging ook eenige rcchten verloren had, gegeven « quelque prééminence par dessus les autres » esclievins, » opdathun blijven zou «le moyen de pouvoir parfois » gratifier leurs serviteurs et leurs domestiques. » Daaroni zouden zij, bij beurt, beschikken over de plaalsen van boden, klerken en poortbcwakers der stad. In de openbare plechtigheden kwamen de beide voorschepene n te Gent vôor de anderen uit; zoo zien wij hen, samen met den hoogbaljuw en den eersten pensionaris, koning Philip II in 1366 en andere soevereinen bij hunne intrede te Gent te gemoet rijden. Voor den proost der stad Doornik werden vêle goede hoeda- nigheden, veel dienstwilligheid, zoowel bij nacht als bij dage , zelfs eene kloeke gezondheid, krachtige armen en een paar flinke beenen gevergd,als 'l waar is dat hij zelf verrichtte wat het Registre des Consaux dier stad tôt zij ne bevoegdheid en plicht rekent : ^ Begister KK, h\. 173 v»., 27b. — Sladsarchief van Gent. * Aklen van 7 Met 1613 en 4 Auguslus 1614. — Idem. ' Beslissing van 't Collège van 26 Januari 1619.— Reg. TT, ^Ïov.—Idem. ( 204 ) « .... II est vray qu'audit office, pour le bien exerser au prouffît » et honneur de le dite ville, appartient ung homme saige, pru- » dent, éloquent, puissant et habille de membres et de corps, pour » veillier, aler et venir de nuyt et de jour, pour prendre garde » quels gens vont de nuyt par la ville, comment aucune fois les » gens s'entretiennent, et aussi pour prendre et amener à justice » les délinquans, malfaiteurs et bannis d'icelle. Et lequel aussi soit » aisié de chevauchier et aler es besongnes et affaires de ladite ville » quant mestier en est, et habille, éloquent et agréable pour bien- » vignier et recevoir les seigneurs, et leur remonstrer les beson- » gnes, affaires et nécessités d'icelle, et de tout ce est mestier et » nécessité d'icelle » *. De burgemeester der Brugsche gemeente, namelijk degene, die niet tôt de schepenen behoorde, had volgens de keure van 1304 last, op slraffevan ballingschap, de vrouwenschakers te vervolgen. Deze arabtenaar, voorzitter van den raad, had evenveel recht als de baljuw of schout om eene aanhouding te bevelen ; hij alléen beslechtte, iederen dag, in zijn huis, aile twisten, gevechten en beleedigingen ; mocht des nachts in de verdachte herbergen gaan zien en de daar aanwezige boosdoeners of gevaarlijke lieden naar 't gevang doen leiden, waar zij zonder zijne toestemming of die van den schout niet weg konden. Te Kortrijk had de burgemeester het recht om in dringende gevallen het magistraat buitengewoon bijeen te roepen; wie op zijne uitnoodiging niet verscheen, belaalde boete, door den bur- gemeester zelf , volgens de gewichtigheid der te verhandelen quaestie, te bepalen 2. De ruwaard van Rijsel had de hooge leiding der zaken. Hij was 't opperhoofd der politie, had de sleutels derstad en trad vooraan in de openbare plechtigheden. Men stond hem in 1535 eene wacht loe van twee mannen, later vermeerderd tôt zes. Afwezig zijnde, werd hij vervangen door den cottereau, die, in geval van overlijden , hem opvolgde. — Hoevvel met meer gezag, zat de « Gemeld regisler, 21 Februari 1419 (0. s ). * Règlement voor de slad Kortrijk van 1 \ Mei 1734, 4« artikel. ( 205 ) meier achter de schepenen, maar hij wordt, met den ruwaard, genoemd aan 't hoofd der stadsordonnantiën. Te Wezel oordeelde de burgemeester de geschillen en overtre- dingen opzichtens de maten en gewicbtcn. Te 's-Hertogenbosch was het beheer der finantiën opgedragen aan twee burgemeesters, ook renlmeesters genoemd, en door den vorst gekozen iiit eene voordracbt van personen, die de vvethou- ders badden aangeduid. Zoo gescbiedde aldaar sedert 1330, docb het benoemingsrecbt werd in 1387 (o. s.) aan de stad weder afge- slaan. Bij akte van reformatie, gedagleekend 20 December 1494, verloren de burgemeesters hun rentmeesterscbap , alsook de bemoeiingin de politie- en justitiezaken. Eene cbarter van den bisschop Bertbold (omirent H80) meldt ons dat de schepenenmeesler van Metz misbruiken had ingcvoerd, wat gcmakkelijk was geweestdoordien bij langen tijd in bediening bleef en al de vrije ingezelenen der stad recht badden bem te kiezen. De prelaat verklaarde zulks nadeelig aan de Kerk en aan de armen en beval, dat in het vervolg de schepenenmeesler jaar- lijks zou gekozen worden door den deken des kapittels en de abten der vijf Benediklijnerkloosters. Ook zou voortaan de sche- penenmeesler uit al de klassen der samenleving mogen gekozen worden, de laten evenwcl uilgezonderd. De scbepenenmeester van Metz was van groot aanzien.Hij ver- tcgenwoordigde de stad in hare belrekkingen met vreemde vorsten, ontving de gezanten, leidde de onderbandelingcn met deze, sloot de traktaten en ontving de bulde dergenen, die leenen bielden van de stad. Nocbtans werden zekere staatkundige zaken door den Raad der Dertien en den Krijgsraad der Zeven, builen den schepenenmeesler, verhandeld. Eindelijk voorzag deze laatsle met de recblhebbenden in de openstaande stadsbedieningen, waakte op de uilvoering der welten en verplichtte de magistraten zich naar deze te scbikken. In Frankrijk badden de schepenenovèrsten niet zooveel le zeggen. Eene cbarter van 1272, door Lecesne aangebaald in de Mémoires de l'Académie d'Arras, verklaart dat de meier maar ter halle kwam om de schepenen met zijnen raad te belpen en niet ( 206 ) om oordeel te geven. Werd hem in de nieeste pbatsen bijzondere eer Ijevvezen, raen had daarbij niet zoozeer zijne waardigheid, als de gemeente zelve in 't oog. Aldus waren de zilveren staf, de ver- guide schepter, de bevelstok, het bloote zwaard (te Amiens), de roedenbundel met de uitstekende bijl (te Autun), vvelke in open- bare plecbtigheden voor lien gedragen werden, de kenleekens van "t jusiitierecht der gemeente , eene herinnering aan de leenroerige inveslituur. Van de XIV* eeuw af waren de burgemeesters gelast met de handhaving der openbare orde, althans in de steden, hetgeen, gelijk eenieder weet, tôt op onze dagen in hunne bevoegheid is gebleven. — In de dorpen was de grootste taak der burgemeesters de invordering der taksen K Hoezeer in aanzien, kon de schepenenoverste evenwel niets zonder zijne « gezellen in wette ». Oppermaeht bezat hij niet; hij was enkel de eerste onder de schepenen, die al te zamen het bestuur uitoefenden. Ook luidt overal de formuul der wettelijke akten : « burgemeester (of voogd,ofproost, of meierenz.)en schepenen»; in 't Fransch : « les maire et échevins; » maar nooit: le maire et les échevins ». In Frankrijk werd hij zoozeer besehouwd als de ver- persoonlijking der gemeente, dat het hem niet vergund was door uiterlijke teekens den rouw te dragen over zijne nabestaanden ^, iets wat door het schepenencollege van Amiens o. a. was beslist*. De kiezing van den eersten magistraat der gemeente verschilde ook van de eene stad tôt de andere. Te Antwerpenhadden desche- penen zelven in 1409, voor de eerste maal, twee burgemeesters gekozen, wat twee jaren nadien door den hertog van Brabant bekraehligd werd. De buite nburgemeester, zoo gcheeten omdat hij builen het collège gekozen was, had den eersten rang, doeh moest schepene geweest zijn, en « een goet, notabel man ». De binnen- burgemeester werd altijd gekozen onder de dienende sche- penen. * Kempeneers, De oude Vrijheid Montenaken, II, 154. ^ A. DE Galonné, La vie municipale, 29. 3 Augustin Thierry, II, 1084. ( 207 ) Voor de kiezing eens burgemeesters te Bnissel werd in Juli 1422 verordend, dat de negen natiën jaarlijks, na 't feest van St. Jan-Baptist, iiit de zeven en twintig personen, welke zij voor het scliependom plachten aan te duiden , er drie zouden benoe- men, waariiit de schepenen eenen burgemeester zouden kiczen , met deze bepaling, dat de keuze jaarlijks zou omgaan van natie tôt natie, zonder dat daarin de eene natie op de andere zou voor- deel hebben *. In sommige gewesten van Frankrijk werden, op last van den H. Lodewijk (1256), de meiers door den koning benoemd,op eene lijst van drie ieden ; het edict van Mei 1 765 maakte bel algcmeen. — In Frankrijk was de meier, in Duitschland schier overal de scbepenenmeester raaar in dienst voor éen jaar, doch herkies- baar na éen jaar rustens. Te Luik was, gedurende zekeren tijd, de kiezing der maîtres à temps overgelaten aan betvolk;maar sedert 1351 gescbiedde de kiezing door veerlig gezwoornen, voor de heift door den adel, voor de wederhelft door de neringen. Bij den vrede van Vottem werd de maclit des burgemeesters van Luik duidelijk bepaald. Te Dijon, Brest en in andere Fransche steden placht men de aanstelling des meiers met groote plechtigheid te vieren 2. Wij moeten nog een woord zeggen over de betrekkingen, welke voorgaandebjk tusschen het staats-en het gemeentebestuur bestonden. Voor de regeering van Maria-Theresia (zegt Gachard), waren de gemeentebesturen om zoo te zeggen aan heu zelven overgelaten. Had men in Frankrijk koninklijke intendenten, die namens de regeering toezicht uitoefenden op al de bestuurlijke korpsen der provinciën, van dergelijke controol wilden de BeJgen niet hooren. Eerst op het einde der regeering van Karel II had men, len titel van proef, intendenten en afgevaardigden der regeering aangesteld, die bijzonderlijk tôt last hâdden de domeinen en * Luysler van Brabant.W, 39. 2 Zie Babeau, La ville sous l'ancien régime, 125. ( 208 ) andere vorstelijke inkomsten te bewaken, en Karel VI gaf in 1718 en 1725 een wettig karakter aan die instelling, welke evenwel niaar weinige jaren stand kon houden : 't vvas gelieel en al in strijd met de gewoonten en zeden van het Belgische volk Ook Jozef II ondervond dit, wanneei^ hij beproefde den regeeringsvorm gansch te wijzigen, immers zijn edict overde intendentschappen was eene der voornaamste grieven, welke de Staten des lands in 1 787 deden gelden om de weigering der subsidiën te staven K Het sehepen- dom was zôo onafhankelijk van de regeering, voor zaken van plaatselijk bestuur, dat cr geen gezag boven het zijne was ; geen band, geene betrekking bestond er tusschen deze en de Staten of dezer bestendige afvaardiging. Gouverneur, hoogbaljuw of andere vorstelijke ofticieren hadden schier geen bestuurlijk vermogen. Dit stelsel had zijne voor- en nadeelen : het verzekerde de volkomene zelfregeering, maar zette de deur open voor onregelmatigheden ; de steden, die van geen sparen of vooruitzien hooren wildcn, geraakten diep in schulden, en Maria-Theresia moest daarin ten jare 1 764 voorzien door de instelling van de Jointe des adminis- trations et des affaires des subsides ^. Een voorbeeld van onze vroegere gemeente- en schepenenonaf- hankelijkheid vindt men in Engeland, waar 't oude bestuurstelstel onveranderd bleef. Sedert tien eeuwen, d. i. sedert de afkondi- ging der charter van Willem I, wordt de lord-mayor van Londen gekozen door de alderman, voor slechts éen jaar. In de Engelsche gemeenten en graafschappen heeft de regeering geen vertegen- woordiger. Elke gemeente is daar nagenoeg geheel onafhankelijk van de kroon en van de ministers, zoodat de lord-mayor te gelijk als de vorst, de minister en de gouverneur van zijn district is aan te merken. Ter uitzondering der City beheeren zich al de kwar- lieren vrijelijk, als op zich zelve staande parochiën, krachtens de aloude costumen. Daar is ailes gemeentelijk, dâar vioeit ailes voort uit de kiezing, dâar draagt ailes nog den stempel der middel- eeuwsche corporatie — zooals die ten onzcnt heeft gebloeid. * Gachard, Docum. inédits, III. « Idem. ( 209 ) VI. Raden en Gezwoornen, meclelielpers der Schepenen in het bestuur. Wij moeten voor eenige oogenblikken de schepenenbank ver- laten en oiis bezig houden met de korpsen, welke den geraeente- lijken magistraten ter verzorging van de bestuurzaken werden toegevoegd. Over de Raden en Gezwoornen, inzonderheid over hunnen oorsprong, is er reeds veel geschreven, voornamelijk in Duitsch- land, doch de geleerden kunnen niet te akkoord koraen. Terwijl ElCHHORN *, GaUPP ^, FiCHARD ^, JaGER ^, ZiMMERMAN ^, BURKHARDT ^, Renaud 7, Stuve ^ en Heusler ^ , met meer anderen, de sladsin- richting doen te zamen hangen met het openbaar gerecht, en de raden en gezwoornen alzoo voorgesteld worden als gesproten uit het schependom, korat Gierke verklaren dat het stadsbestuur een uitvloeisel is van het schutsgilde ^^ en bevestigen Kopp en Segesser dat het af te leiden is uit de openbare macht, namelijk uit de voogdij, of zooals laatstgenoemde schrijver zegt, dat de voogdij door den stadsraad vertegenwoordigd is **. Om dit verschil van mecning nog te vergrooten houdt Von Maurer het met de * Rechtsgeschichte, § 24-3, n^ 3. * S tacite gr , 93^»% 96. ' Entstehung von Frank furt, 59, fF. * Ulm, 125 fF. 5 Mark. Stddteverfassung, I, 74, ff. * Conrad von Hoclistaden, 71, 78, ff. ' Staats- utid Bechtsgeschichte von Zug, 17. * Geschichte des Hochstifts Osnabruck, VIII, 25. ' Verfassungsgeschichte von Basel, 147 ff., 462, ff. *o Genossenschaftsrechl, I, 271-272. ^* Kopp, Urkunden zur Geschichte der eidg. Bunde, 27, 151, 158. — Segeffeb, Rechtsgeschichle von Lucern, I, 89, 195 ff. Tome XXXIIl. d4 ( 210 ) stelling, dat de stadsgemeente aanvankelijk eene markgemeenle moestgeweestzijn en de redite grondslag eener sladsinrichting le zoeken is in die van het mark. Zoo denken ook Van der Kindere en Van den Peereboom, en de redenen schijnen niet te ontbreken om het denkbeeld, dat de raden zicli onafhankelijk van de scliepenen zouden gevormd hebben, le doen veld winnen. Bij hen loch vindt men het zevenlal, voor de schepenen vastgesleld, niet terug, maar wel een gelai van twee lot twaalf, tervvijl de schepenen eerst voor het leven benoemd en hunne betrekking erfelijk is gevvorden, wat nergens voor eenen stadsraad is aan te halen. Anderen brengen de raden terug lot de decuriones der Roniein- sche magistraluur ; althans voor de plaalsen waar 't bestuurstelsel van Rome bepaald wevd ingevoerd, zooals Doornik, zijn er punten van vergelijking in dien zin waar te nemen. Daar loch vernieuwde men de eswardeurs in de maand Februari, terwijl de decuriones in de kalenden van Maart werden aangesteld. Evenzoo ziet men in de twee eerste proosten van Doornik niets dan de opvolgers der Romeinsche diumvirs. Tôt de decuriones (aldus geheelen omdat zij met tien waren) konden alleen de meestbegoeden en de waar- digsten geroepen worden, wat mede het geval was bij de raden — Wat er van zij, raden worden gevonden in geheel Nederland, Duilschland, Frankrijk en Italië,endie groote uitgebreidheid eener zelfde instelling mag zeker wel dienen lot bewijs van hooge oud- heid. Eene zelfde instelling, in den grond, ja; maar loch, gelijk bel schependom en ailes wat met het vroegere bestuur in betrekking is, weeral zeer verscheiden. Somtijds (zegt Von Maurer), bestond de raad uit verschillige afdeelingen; en aangezien in gewichtige gevallen, inzonderheid wanneer die van rechlerlijken aard waren, ook de schepenen van den raad plachten geroepen te worden, zoo had zich in menige stad, vooral van Duitschland, eene eigene uit schepenen bestaande afdeeling, eene zoo geheeten schepenenbank, gevormd, als te Francfort aan den Main. In andere steden vormde zich na de overwinning der gilden eene eigene afdeeling voor de raadsheeren uit de gilden, b. v. te Strasburg, waar de raadsheeren uitdegeslachtenopdeopperbank,die uitde gildenop denederbank ( 2H ) zaten. Aldus was ook te Francfort, waar zich ncvens de schepe- nenbank en de bank der gemeente voor de geslaehten ook nog eene handwerkersbank voor de raadsbekwame gilden had ge- vorrad. Te Zurich, te Maagdeburg, te Brunswijk en Spcier bestond de stadsraad uit drie afdeelingen, welke beurtelings het bestuur hadden en maar bij gewichtige aangelegenheden tôt eenen groo- teren raad moesten vereenigd worden *. Deze laatste inrichting gelijkt nagenoeg aan die der XXXIX van Gent. Oorspronkelijk droegen de raadslieeren zeer verscbillcnde namen, totdal, ten laatste, de titel van raad, in Duitschland ook die van consulj algemeen aangenomen werd. In Vlaanderen waren verscheidene plaatsen, waar de leden van het sfads- of kaslelnijbestuur den iiaam droegen van coratores , coremamien. Dit woord zegt genoeg welke bevoegdheid die raden bczaten; immers core bediedt heure, en coremannen besluurden naarvolgens de keure, onderhielden den vrede, regelden den afkoop of de vergelding in zake van raisdaden en deden den zoen zweren naar oude costume ^. In den beginne riep men tôt den raad de rijksten en de vroed- sten, juist gelijk voor het schependom. Edoch, toen in de steden de rijkdom grootelijks toegenomen en de bezigheden vermeer- derd waren, toen de weelde degrootenaanmeer gemakhadgewend en anderzijds velen niet gaarne van hun berocp, werk of genoe- gen werden afgetrokken, was, gelijk oudtijds bij de ratchimburgi, het opkomen om genieene zaken te bespreken een last, en men bleef te huis, 't Werd dan noodig de mannen van goeden wil op te roepen, namelijk dezulke, die reeds bewezen hadden belai)g te stellen in de openbare zaken , als afgetredene schepenen , raden, gasthuisbestuurders, H.-Geest- en weesmeesters, hoofd- mannen van gilden en neringen enz. In vêle steden vinden wij alzoo een bestuur, samengesteld uit drie verschillige elementen , ieder eenen sterkafgeteekenden toestand in de gemeente ver- tegenwoordigende : 1' de adel, de patriciërs of hooge burgerij; * VonMaurerJII, 175. ^ A. VAN DEN Peereboom, Ypriaua, III. ( 212 ) 2" de handelaars; 5° deambachten Ditstelsel zullen wij namelijk ontmoeten te Brussel gelijk te Mechelen , te Aiitwerpen als te Lier. Alzoo ingcricht, waren de raden een heilzaam tegenwicht aan den aristocratischen invloed der schepenen *, die in de middel- eeiiwen de uitbreiding der instelling met leede oogen moeten beschouwd hebben, te meer, daar de schepenen in belangrijke zaken zonder de raden niets vermochten. De stadsraad werd alzoo eene uit het volk zelf voortvlociende uiagislratuur, en nietalleen de schepenen, maar ook de vorsten hadden wel gewild die nieuwigheid, noodlottig aan hun gezag, zoo kort mogehjk te hoiiden. Zelfs kwara er een keizerhjk decreet van Fredcrik II, dat de gemeene raden en burgeraeesters, die in zijn rijk zonder machtiging der aartsbisschoppen en bisschoppen tôt sland gckomen waren, afschafte, den prelaten al de niacht terug- sciienkende, welke zij aanvankelijk bezeten hadden 2. Dezc belang- rijke akte is van 1232 en zij toont duidelijk dat de instelling gelieel en al populair geworden en voor de vorsten z6o geducht was, dat de keizer meende voorgoed ze te niet te doen door ook de neringen af te schaffen ^. Het zal omtrent dien tijd geweest zijn dat de geslachtsraad in Dnitschland bloeide; immers zoo lang aldaar de geslachtsregee- ring bestond, vergde men van ieder der kandidalen voor den raad de voorlegging van een bewijs, dat hij van vier voorouders « echt en recht « geboren was ; in Lubeck dat hij vrijen eigendom bezat en zijn brood niet door eenig handwerk verdiende *. ^ Warnkoemg et Gheldolf, Hist. de Flandre, II, 266. 2 Zie het geheele stuk bjj Hontheim, Historia Trevirensis diplomatica I, 7U. — De bewoordingen der bedoelde afschaflQng zijn : « Revocamus et cassamus in omni civilate et oppido Alemannise communia consilia, magis- tros civium seu redores , vel alios quoslibet officiales qui ab universitate civium staluantur. .. » ' « Revocamus et cassamus cujuslibet artificii confralernitates seu socie- tates, commuuiones, coastituliones, colligationes, confœderationes vel conju- raliones aliquas, quocumque nomine censeantur.... » i VonMadrer, m. 161. ( 213 ) Oorspronkelijk nochtans was de macht van den stadsraad weinig beduidend, maar zij vermeerderde naarmate de gemeente won in belang, naarmate de bevolking en 't getal nijverhedcn grooter vverd en de koophandel toenam. In de meeste steden vindt men raden en gezwoornen samen. Waar dit het geval was, zal 't getal raadsleden slechts gering geweest zijn, Maar er zijn ook kleintalige korpsen van gezwoornen tegen grootere raden, gelijk wij verder zullen aantoonen. Macht, bevoegdheid, kiezingswijze, duur van den dienst — dit elles verschilde bij de raden en gezwoornen van stad tôt stad, gelijk men zien zal in de volgende beknopte opgave, die tevens de volledige bestuurlijke samenstelling onzer voornaamste steden zal doen kennen. Te Brussel vinden wij reeds dertien gezwoornen in 'tjaar 1229; zij hielpen dan de schepenen in 't opstellen van nieuwe keuren. Henné en Wauters bevestigen dat die eenvoudig raadslieden waren, maar in de bevoegdheid der schepenen deelden en ook crimi- neele zaken hielpen vonnissen. Dit was ook zoo in andere plaatsen, b, V. in verschillige Duitsche steden, waar de raadsheeren insge- lijks de oordeelvinders bij 't stadsgerecht waren. Later zelfs, toen daar de steden de openbare rechtsmacht voor zich hadden geno- men, werd de vroegere uitzondering tôt regel, dewijl sedert mins- lens de lijfstraffelijke vonnissen in den stadsraad door de raads- heeren plachten uitgesproken te worden *. Alzoo was aan drie of vier raadslieden van Francfort aan den Main ('t waren de zoogenoemde Taiibetiherren] y het rechtspreken over zekere misdaden en overtredingen opgedragen, terwijl in Medebach en Padberg de stadsraad te beslissen had over kleine diefstallen, die van Schweidnitz over nachtstoring, wanorde en de kleine politie-overtredingen , waarbij geen bloed gestort was ('praetor sanguinis effiisi07îem) 2. — Te Brussel konden, volgens de keure van 1229, de moordenaars geenen zpen bekomen zonder toestemming der gezwoornen, en dezer tegenwoordigheid was * Von Maurer, IIl, 178. ' Idem, III, 179. ( 214 ) verpliclitend in geval er aan de keure eene wijziging was toe te brengen '. Eene charter van 30 Maart 1254 (o. s.) door den hertog van Brabant bezegeld, stelde vast dat in de acht dagen vôor St.-Jan- Baptist de uittredende schepencn en gezwoornen zeven nieuwe schepenen en dertien nieuwe gezwoornen hadden voor te stellen; werden ecnige der kandidaten door den vorst verworpen, dan moesten zij door andere, op gelijke manier gekozen, vervangen worden ^. Wij vinden het geheele stadsbestuur van Briissel in eene charter van 21 Februari 1556 aangeduid als volgt : « magistri-civium, scabini, consules, jurati, consilium oppidani et tota iiniversitas oppidi. » In 1421 werd de regentie van Brussel saniengesteld uit eenen burgemeester, zeven schepenen en twee ontvangers uit de gesiachlen ; eenen onderburgemeester, zps raden en twee ontvan- gers uit de neringdekens. Men noemde die te zamen het eerste lid, het magistraat, de heeren, de wet. Het tiveede lid was de oiide raad, gevormd uit de afgetredene schepenen, ontvangers en de dekens der lakennijverheid ; het wcrd ook in 1421 vernieerderd met het volkselement en sedert- dien den wijden raad geheeten. Telken jare moesten de nieuwe schepenen drie leden der geslachten voorstellen aan de natiën, die uit deze lijst eenen eersten burgemeester kozen envervolgens de nieuwe gezwoornen, uit eene lijst van hun aangeboden kandidaten. De burgemeester, de beide renlmeesters en de zes raadsleden uit de natiën werden gekozen door de schepenen, op eene îijst van zeven en twintig neringmannen. — Voor al de ernstige zaken, eene uiting van den volkswil eischende, riepen de burgemeester en schepenen de neringgezwoornen samen, deelden hun 't adres der wethouders mede en vroegen hunne beslissing. Een règlement van 1586 vermeerderde het getal raden, toen van zeven en twintig (of drie voor iedere nalie), tôt vijf en * Henné et Wauters, Hist. de Bruxelles, I, 55. ' /dem, 1,58-59. ( 215 ) veertig (vijf voor elke natie), welk getal ten jare 1700 versterkt werd tôt iiegen en veertig (éen voor iedcre nering). — Door het- zclfde règlement van 1700 werd de Wijde Raad vermeerderd tôt vier en twintig leden, namelijk twaalf uit de geslachten en even- veel uit het volk. Te Leuven komen de gezwoornen eerstmaal voor op het jaartal I"282. Tocn behoorden zij nog uitsluitelijk tôt den hoogen stand, maar in 1578, wanneer Wenceslaus elf patriciërs en tien volks- mannen in de vergadering riep, behandelden zij vooral de quaestie der belasting; onderhielden, gelijk te Brussel, den vrede onder de burgers; bewaakten 't gedrag des raeiers en hadden zorg voor de accijns- en andere stadsrechten. De zeven schepenen (zegt Boonen) werden « in treffelijcke ende swaere saecken oock bij » den voers. raede ghebeden ende gheroepen ». Wij hebben vroeger gezien dat na het oproer van Coiitereel in 1561 het Leuvensch stadsbestuur nagenoeg voor de helft uit de geslachten en de neringen werd samengesteld. Nadat, zeven jaren nadien, het cvenwicht eenigerwijze ter gunste der geslachten werd verbroken, kwam nog eene grootere terugwerking in 1573, door de vermeerdering van 't getal gezwoornen tôt negenlien, en de bepaling, dat zij allen tôt de geslachten moesten behooren, behoudens dat daarbij gesteld werden twee gezwoornen der am- bnchten en twee neringdekens. Den 14 September 1578, na 't oproer der gemeente, kwam « pais ende zoene » met den hertog, die nu de wet regelde op de volgende manier: elf gezwoornen der geslachten, waaronder een communcmeester ; tien gezwoornen uit de ambachten (éen voor ieder) ; vier schepenenen uit de geslachten, éen uit de gilden, twee uit de neringen ; vier dekens uit de geslachten en evenveel uit de gilden, maar niet lot de geslachten behoorende. De elf gezwoornen der geslachten kozen eenen burgemeester onder de tien gezwoor- nen der ambachten, terwijl deze, op hunne heurt, eenen burge- meester kozen onder de andere gezwoornen. In de XVIIP eeuw bestond de Leuvensche raad uit negentien leden, waaronder tien uit de geslachten en de overige uit de neringen. — Die raad (zegt Boonen) had tôt take « peys ende ( 216 ) » vrede onder de borgerije te houdene ende te maeckene; over de » processen ende ghedinghen onder de borgeren opstaende ende j> gerijsende, met oock andere saecken (den scepenen oft gulde- s> kenen niet aengaende) vonnissen te gevene; den meyere, sijnde » gebreckelijck in zijn officie, te verraaenen; de accijsen ende het » innecomen van de voers. stadt gaede te slaen ende in essie te » houden » ^ Tienen bezat in 't jaar 1240 ook zijne gezwoornen {jurati), doch hiin gezag schijnt van korten duur geweest te zijn, daar de scbepenen in 1267 de eenige meesters der stad waren. Ten jare 150!2 kwam hier een conimunemeester op met zeven gezwoornen, benevens eene afvaardiging van de neringen, die mede bijdroegen tôt het bestuur. Dit duurde evenwel maar tôt 4506, wanneer wij 't schependora weer vooraan zien met nog enkel vier gezwoornen. Maar de zeven scbepenen van 1450 hadden naast zich vier bur- gemeesters, acht raadslieden uit de neringen en vier ontvangers, later tôt twee verminderd, evenals het getal burgemeesters. De oudste raadsheer was hier gewoonlijk de commissaris, die tôt de wetsvernieuwing overging, en wel uit eene dubbele keus, door de afgaandc scbepenen, door twee afgevaardigdeo van ieder der vier gilden en door 't hoofd van het lakengilde gedaan. Dit gold zoo- wel de raden als de scbepenen. De twee afgevaardigden der gilden vertegenwoordigden de bevolking, en zonder hunne toestemming mochten de scbepenen geene beslissing nemen over eene som van meer dan 200 gulden. Het gebeele bestuur van Tienen was derhalve : een burge- meester en vier scbepenen uit de geslachten, een burgemeester en drie scbepenen uit het volk, met acht raden — te zamen zeventien leden, welke men den Binnenraad noemde. Deze bleef in wezen tôt 4 658, wanneer de natiën of neringen opbielden geroepen te worden om hunne denkwijze over belangrijke zaken te doen kennen en onder dit opzicht vervangen werden door de vier gil- den, waarvan ieder twee leden bcnoemde, die den Buitenraad vormden. Onderscheidene oorkondenvan ISbotot 1574 duidende * BooNEN, Geschiedenis van Leuven, 1, 207. ( 217 ) regeering van Tienen aan als Volgt : « Scepene, raet, ghesworen » ende lude ghemeynlic der stede van Thienen » ^ Te Nijvel vindt men, tiisschen H94 en i201 : « Scabini etpru- dentiores » (schepenen en vroede mannen ^). Het stadsbestuur was gevormd iiit drie leden: de renteniers en gezwoornen, de schepenen, de neringmeesters. De eersten, aanvankelijk gekozen door het volk, later benoerad door de regeering, waren de wezenlijke bestuurders en behielden eenen onbetwisten voorrang tôt aan de afkondiging van 't decrect van 4 December 1674, wanneer het eerste lid door de afschaffing der renteniers werdt verrainkt. In 1778 werd de raad met het schependom vermengd. Wavre had, buiten zijne zeven schepenen, eenen burgemeester en eenen raad. De burgemeester was de wezenlijke mandataris der stad en door deze gekozen ^. De stad Gent bezat hare gezwoornen reeds in 1185 *, raden in 1225 ^. Hier was de raad bepaald ingesteld door de keure van 1297, en bestond toen uit de « goede lieden, de noiabelen, » laier gevormd uit verlegenwoondigers van de drie lieden der gemeente: de poorterij, weverij en kleine neringen, en de Collaiie geheeten. Zonder dezer toestemming mochten geene nieuwe belastingen ingevoerd worden. Volgens de Caroline van 1540 moest de Collatie samengesteld zijn uit de schepenen der laatste wet en uit de notabelen van ieder der zeven parochiën, door het magistraat aangesteld. Eene ordonantie van 11 Januari 1759 gaf den schepenen eene beraad- slagende stem, gelijk aan die der Collatie, maar de bevolking van Gent kwam in verzet tegen de nieuwigheid, welke reeds den 27 Februari daaropvolgende werd ingetrokken. Nu verordende * Tarlier et Wadters, Hist. de la ville de Tirlemont, 183, 184. ^ A. Thymo, Historia Brabantiœ diplomatica, II, 40. — J. de Klerck, Brabantsche Yeesten, Codex diplomaticus, ï, 616. - 5 Tarlier et Wauters, II, 19. * Charter van Philip van den Elzas. — Diericx, Mém. sur la ville de Gand, I, 55. ^ Charter bij Warnkoenig en Gheldolf, III, 261. ( 218 ) men , dat de Collatie cnkel bestaan zou uit de notabelen der parochiën,zoodat deoudschepenen ergeen deel meer mochten van maken. Opnieuw beklaagden zich de schepenen en de Collatie, welke laatste zelfs zoo verre ging , dat zij tweemaal weigerde te beraadslagen over qaaestiën,aan baar oordeel onderworpen. Maar het gouvernement hield ditmaal vol, dreigde de weerspannigen te straffen, en kreeg op die manier zijnen zin. — Aldus bestond de raad van Cent laatstelijk uit zeven leden van zes parochiën en achtuit die van St.-Baafs, te zamen vijftig leden. De invioed der neringen was in de hoofdstad van Vlaanderen grooter dan die der Collatie ; inderdaad geven daar de mèeste gemeentelijkc akten te lezen tôt opscbrift: « Scepenen, hooftman- nen, dekenen ende raet ; » somtijds : « ghemeene raet, » ofwel « al tcommun der stede. » Te Dendermonde verschijntde stadsraad voor het eerst in 1326, in eene akte waarbij Beatrix van St.-Pol den Dendermondenaren, vergiffenis schenkt voor hetgeen zij tegen haar misdaan hadden. Hier ook waren gezwoornen, zooals blijkt uit de akte van 11 Au- gustus 1345, meldende dat de ingezetenen zich zullen onderwer- pen aan een vonnis, uitgesproken door den hertog van Brabant, De oorkonde draagt len hoofde: « Wij scepenen, raet, gheswore- nen ende al tcommun van de poorl van Dendermonde, » Te Brugge was in de XVI' eeuw eene traditie, dat graaf Bou- dewijn met den Baard omirent het jaar 1000 deze stad het recht verleende om dertien raden [senatoî'es) te kiezen, die dan onder elkander eenen burgemeester zouden benoemen. Jacob de Meyere, die deze traditie te boek stelde, voegt er bij dat die raden gekozen waren uit de negen leden der stad, hetgeen Despars als volgt uit- legt: de vijf eerste raden werden gekozen door de poorters, de vier andere door de vier groote ambachten, de vier laatste door de kleine neringen, die verdeeld waren in mannen werkende met den hamer, het leder, de naaid en den oven. Wat hiervan zij — er bestaan over de stadsregeering van Brugge geene oorkonden meer van de XI" eeuw — de meentucht treedt daar nog handelend voorop i Mei 1284*, maar de raden zijn < Warnkcenig en Gheldolf, IV, 233. (219 ) gerioemd in eene klacht der gemeente over bet slechte bestuur, in 1280 aan graaf Gwijde toegestuurd ; de gezwoornen , in eene verordering der schepenen over de jaarlijksche kiezing der bur- gcmeesters, ontvangcrs en raden *. De stadsinrichting van Briigge onderstond in 1384 eene wijzi- gingjvolgenswelke voortaan de gemeente beheerdzouworden door zcs connestabelen en zes gouverneurs der zes wijken, ieder jaar door de schepenen te benoemen 2. — Later werd bet bestuur van Brugge samengcsteld uit éenen burgemeester, twaalf scbepenen , évnen burgemeester der gemeente en twaalf raden, die den laatst- gonoemden burgemeester bijstonden in de uitvoering der ordon- nantién aangaande de stadspolitie en die in de vergadering der schepenen plaats namen, doch enkel met beraadslagcnde stem. Bij die iorichting waren twee trésoriers en zes hoofdmannen. Ook te Eekioo vinden wij eenen raad, samengesteld mi probi homines y die met den burgemeester van den coiirpse en deandere wethouders de polilieke ordonnantiën opstelden en de algemeene belangen verzorgden. — Daar bestond de regeering uit de vol- gcnde personen : éen burgemeester en negen schepenen, de bur- gemeester van den courpse en de gemelde raad 3. Te Oostende schijnt de raad niet zoo vroeg als elders opge- L'omen te zijn, althans den 28 September 1522 vergaderde daar nog de meentucht om volmacht te geven aan vier en vijftig harer Iciien, welke zij gelaslte te anlwoorden aan Brugge en Gent om- trcnt maatregelen, die in 't belang der gemeene vrijheid te ncmen waren. Kortrijk had gezwoornen en raden. Eerstgeraelden bezegelden eene akte van de maand December 1219, waarbij zij te zamen met de schepenen het aandeel regelden, welk de St.-Amandsabdij in de stadsbelasting zal betalen,en waarbij zij beloven, als voorgaan- dciijk, hunne meening te zullen doen kennen in zake van recht, w;mneer zij daartoe door de ondergeschikten van genoemde abdij ' Warnkcënig en Gheldolf, IV, 504. ^ Registervan charters, n' 2, 41 v°. — Sladsarchief van Brugge. ■' Neelemans, Geschiedenis van Eecloo. ( 220 ) zullen aanzocht zijn. Uit dcze akte blijkt dus, dat de gezwoornen der stad Kortrijk, samen met de schepenen, maar met toestem- ming van den baljuw, ook ter vierschaar kwamen *. De raad van Kortrijk bestond uit vier en twintig personen, die eene vergoeding ontvingen van 4 schcllingen parisis voor elke zitling, maar eene gelijke som betaalden voor iedere afwezigheid, welker gegrondheid niet kon betoond worden. Karel V verving hier de raden in 1540 door de schepenen der Iwee laatsle jaren, met toevoeging der meest begoede ingezetenen. Toen werd het schepenencollege volledig gemaakt door twee pen- sionarissen en twee grifïiers, ook « gens de biens tillrès et expé- rimentés ». Op het laatst der vorige eeuw was het Kortrijksch magistrnat samengesteld uit cenen burgemeesler, tien schepenen, waaronder vier als weesmeesters, en een raad als boven. In gewichtige omstandigheden bepaalden de schepenen zich niet bij het oordeel van den raad : nog in het jaar 1358, aïs blijkt uit eene charter van 3 Maart, kwamen de « prosten,scepenen, raed ende al tcommun van der stede » samen ora eene beslissing te nemcn omtrent gronden in de nabijheid des kasteels. In 't voorbijgaan zij hier opgemerkt, dat die deelneming der gansche gemeente in belangrijke zaken van bestuur vroeger algemeen was en zelfs, voor sommige plaatsen onzes lands, duurde » « Universis fidelibus Ghristi présentes lilteras inspecturis et audituris scabiiii et juraii de Curtraco in perpetuum. Universitati vestre volumus esse notum nos, assensu domine J., comitisse Flaudrie et Hainonie, cum ecclesia sancti Amandi ita esse concordatos, quod dicla ecclesia pro omnibus que a Rogero Haime et ejus participibus apud Curtracum acquisivil, cum ad preces domine comitisse vel ejus successorum in villa fiel talia communis, decem solidos Flandrensis monete in subsidium ville persolvet, hospitibus sancii Amandi qui nunc suntet fuluri sunt infra scabinatum commoraturi ad diclam talliam remanentibus. Nos autem cum a certo nuntio ecclesie fuerimus requi- sili, de licentia ballivi domini, legem ville prediclis hospitibus sicut facere consuevimus faciemus. Ut igilur hujus compositionis séries firma sit ac stabi- litalem oblineat, presens scriptum sigilli nostri impressione fecimus roborari. Actum anno Domini M° CC XIX, mense Decembri. » (Charlerboek van de St.-Amandsabdij, II, 99, v». — A. Wauters, De Vorigine et des premiers développements des libertés communales en Belgique....^ Preuves, 74-75.) ( 221 ) tôt in voile XVIIP eeuw.InFrankrijk was men verplicht die sedert de XV" eeuwlangzamerhand af te schaffen, daar zij veelal aanlei- ding gaf tôt wanorde. Dâar diende de volksvergadering eigenlijk totgemeenteraad, b. v. in Champagne, hoewel men schier overal, naast de algemeene stemming, eene vereeniging had van notabe- len, als tolk van den wil der menigte en door de schepenen in gewone gevallen om raad gevraagd. In de slad, alsmede in de kastelnij van Veurne, ontmoet men a scabini encoratores » tijdensdeXIIl* eeuw. Voor destad tellenwij er tien in eene charter van 1442. In 1380 had de bestuurlijke vereeniging plaats van de stad en de kastelnij en werd het magis- traat toen samengesteld uit eenen burgemeester en landhouder der commune, eenen burgemeester en landhouder der wet, en twintig schepenen en keurheeren. De bediening van rentraeester was in 1546 door de commissa- rissen ter welsvernieuwing afgeschaft en in zijne plaats gelaslte men « drie regierders » met de ontvangst en uitgave voor het bestuur. Te IJper waren in 't jaar 1180 camerari. Zou men dit woord moeten overzetten door kamerlieden, kamerheeren, bijeenko- mende in eene beslotene plaats, in tegenstelling van de onder den blooten hemel rechtdoende schepenen ? Vermoedelijk waren zij de onmiddellijke voorgangers van « de raden der kamere, » die de IJpersche wethouders tôt in 1794 met hun oordeel steunden. Ook hier zien wij gedurende de middeleeuwen raenigmaal de gansche meentucht opkomen : « scabini et commune de Ypra, » tôt het nemen van belangrijke beslissingen, onder andere in 1217 en 1280 *. De gezwoornen verschijnen in het midden der XIII*' eeuw; gekozen uit de lakenhandelaars, die lot de ontwikkeling en bloei der gemeente machtig hadden bijgedragen, hadden zij beraadsla- gende stem. IJper had in de XlIP eeuw schepenen, raden van kamere, notabele poorters, ten getale van zes en twintig, en die te * Zie de desbetreffende oorkondeu bij Warnkoenig en Gheldolf, Histoire de la ville d'Ypres {pièces justificatives). ( 22i> ) zamen vormden wat men 't « groot gemeente » hcette (1548), geleid door den voorzitter of voogd *. Later kwamen bij die bestuurinrichting nog drie collèges, lasthebbers van de groote en kleinc neringen. Gramaye mei kt op, dat de instelling des groolen raads het even- wicbl gaf der machten, en de n lageren stand een deel des gemeente- bestiiurs. De schepenen waren door den raad gevrijwaard legen getalslerkle en overmoed van het volk, bel volk tegen de over- drevene eischen en de heerscbzueht der wethouders, beide tegen willekeur en onrecht. De inriehling zelve van den IJperschen raad verdient onze bewondering : het getal raadsleden was zoo groot als dat der schepenen ; waren beide korpsen het cens, in zaken die de gemeente als nadeelig beschouwde, dan stonden zij nog tegenover de notabelen, die over een gelijk getal stemmen beschikten. Volmaakter bestuur is moeilijk denkbaar. Notabelen waren vermocdelijk de schepenen, die 't jaarte voren waren afgetrcden, met eenige andere poorters, door voogd en schepenen gekozen 2. Reeds op het einde der XIH^eeuw vindt men te IJper paisier- ders. De overste van dit korps had het toezicht op de stadspoorten en was voor het leven aangesteld. Het « groot gemeente » kwam samen op het luiden der stads- klok. Het bestond in i 795 uit den voogd en de acht schepenen, acht a raden van de camere, » en de hoofdmannen der vijf col- lèges ^. Te Roeselare had men naast de schepenen zeven raadsleden die, gelijk de wethouders, jaarlijks door de gemeente begiftigd werden met een kleed *. De stad Antwerpen bezal eenen raad van in de eerste helft der XIl" eeuw. Eene akte van H47 is voorzien van de zegels van den ' Zie Va« den Peereboom, Ypriana, III, 363. 2 Costumen van Ypere^ I"« hoofdsluk, 7^ artikel. 5 Gachard, meergemelde verhandeling. i c Item betaalt voor de cleedinghe vander wet... Item VII raden voor huerlieder cleedinghe, XII lib. » {Stadsrekening van U86-U87.) ( 225 ) raad , van vijf leden der geslachten en vijf der ambachten. Men wil dat aanvankelijk de schepenenakten hier medebezegeld wer- den door de raden. Deze namen geene beslissingen, maar bespra- ken de hun door de schepenen voorgelegde quacstiën. Toen hertog Wenceslaus den 25 Februari 1556 (o. s) het bestuur van Antwerpen regelde , stelde hij eenen raad in van zes leden, behoorende, evenals de schepenen, lot de oudste geslachten der stad en geen deel makende van eenig ambacht. Jaarlijks Iraden er drie af en werd er door de schepenen in hunne vervanging voorzien. Wenceslaus bepaalde voorts c dat s aile die gène, die scepcnen ofte raetslieden voortijds geweest » hebben binnen onser voorseyder stadt, al ist sake dat sij afge- ï daen zijn.... nochtans mogen comen ten raede bij de schepenen » ende bij de raetslieden als sij willen, uytgenomen totten von- » nissen » *. In buitgewone gevallen vergaderde een Breede Raad, gevormd uit vier leden : 1° de dienende schepenen ; 2° de oudschepenen; 5" de hoofdmannen en wijkmeesters der poorterij ; 4** de ambach- ten, of de achterraad — en die in eene oorkonde van 4 460 genoemd wordt van oud herkomen. De drie eerste leden beraad- slaagden afzonderlijk, elke nering op hare kamer. De beslissing van ieder collège werd genomen met meerderheid van stemmen, maar eene algemeene beslissing van den Breeden Raad was maar geldig wanneer de vier leden het cens waren. Hieruit volgde, dat een enkel ambacht,ja eene enkele stem de gewichligste beslissing kon ophouden 2, Uit dit ailes blijkt, dal het volk van Antwerpen niet raocht klagen uit het bestuur der stad gesloten te zijn. De raindere klasse of de neringen waren dan nog in eenen anderen raad vertegen- woordigd, door Philip den Goede tôt stand gebracht in 1455, doch welke eerst in werking trad den 8 Noveraber 1445. Deze raad ver- gaderde den eersten dag der week en werd uit dien hoofde den * Charter in het Rood flmveelen Privilegieboeck van Antwerpen, 22. — Stadsarchief. ^ ToRFs, Nieuice geschiedenis van Antwerpen. ( 224 ) Maandagschen Raad genoemd. De neringniannen hadden hier wel geene beslissende stem, raaar een woord met de schepenen te kunnen meespreken over de stadsaangelegenheden was zeker niet te misachten. De afgevaardigden der ambachten zaten in den raad met twaalf mannen, die telken jare door de schepenen gekozen werden uit eene lijst van achten veerlig kandidaten,doop de ambachten opgemaakt. In 4577 volgde Antwerpen het bestuurstelsel, dat Brussel en Gent hadden ingevoerd, naraeHjk de aanstelling, naast het sche- penencollege , van eenige mannen (hier met twaalf), politie- meesters geheeten en die toegang hadden in den schepenen- raad ^ Te Lier bestond het bestuur uit drie leden: i° het schependom; 2" de Iakennijverheid, vertegenwoordigd door twee dekens en zeven onderdekens; 3° de neringdekens. Van den « Vollen Raad [plénum Collegium) des eersten lids niaakten deel de beide rentmeesters, door de schepenen gekozen voor drie jaren ; de beide stadssecretarissen , door de schepenen Toor hun leven aangesteld ; de schout of vorstelijke officier. De drie leden vereenigd vormden den Breeden Raad, aan wien aile belangrijke zaken raoeslen onderworpen worden. leder Hd nam afzonderhjk zijne beslissing. Mechelen had, volgens de keure van 15 December I 501, eenen raad, samengesteld uit vier gildedekens en acht gezwoornen, telken jare door de schepenen te kiezen en die, naar luid der gemelde akte, « comen over alreliande orbore van der stad, met » den scepenen, sonder te haren vonnessen » 2. Het jaar nadien verleenden de beide heeren van Mechelen, Jan van Brabant en Jan Berlhout, eene anderc keure, volgens welke ieder ambacht twee leden zou kiezen, die te zamen twaalf goede lieden moesten benoemen ora deel te maken van den raad. Deze, met de schepenen vereenigd , vormden den Breeden Raad. * Bdtkens, Trophées de Brabant, II, 311. 2 Oorkonde in 't archief van Mechelen. — Codex diplom. der kroniek van Jan de Klerck, I, 696. ( 225 ) Te St.-Triiiden dagtcckent de sladsraad van 1513. Hij wcrd ingesleld door dcn bisschop en 't kapitlel van Luik op verzoek der bevolking, en bestond uit twee meesters en Iwaalf leden. De bisscbop vernieuwdc dien raad jaarlijks gediirende de oclaaf van St.-Jansfeest en 't kapitlel voorzag in de openvallende plaalsen. De meesters genolen eene jaarlijksche vergoeding van 10 pond, Doorniksche munt ^ De raadsbceren van St.-Truiden verkregen van Adolf van der Mark den 6 September 1514 een belangrijk privilège, dat er weinigen in bet land genoten, te weten bet recbt om de kandida- (cn voor de sehepenenbank aan te duiden Telken jare boden de Iwee meesters en de twaalf gezwoorne raden den bisscbop eene lijst aan van een en twinlig kandidaten, gekozen onder de ccnvou- dige burgers als onder de dienstdoende wetbouders, en waaruit de bisscbop de zeven nieuwe scbepenen benoemde. — Dit betrof evenwel maar bet gedeelte der stad, belwelk den bisscbop van Luik toebeboorde. De gezwoornen van Ath verscbijnen in de XIV' eeuvv ; de raden werden ingesteld ten jare 1406, en wel op aandringen van de schepenen zelven. De raden, tien in getal, werden door den kastelein gekozen uit den begoeden stand. In de openvallende plaats wcrd voorzien door den kastelein, dcn meier en de scbe- penen. De instellingsbrieven bepalen de wederzijdscbe bevoegd- lieid : de raden « feront le serment de bien et loialmenl consillier » no ditle ville. Et ensi devera y cstre fait toutes fois et quantes » fois que li cas se ofl'era et sans aucune frauldc ne niaise ocqui- » son querre.... Et tout chou qui a yaux les dis maieur et eskie- » vins peut toucbier et rcwarder en pourcs, en orphcnes, en » églises et en tous aultres cas, dont il seroient tenu de respondre » à cause doudit esquievinage, et ossi le fait touchant as jures de » le ditle ville, desquels cas li dy hommes comis en conseil ne se » aroient que nieller, se requis et appieles nen cstoicnt par les * dis maieur, eskievins et jurés » ^. ^ Charter in 'l archief des kapitlels van Sl.-Lamherl, n^ 501. ^ Oorspronkelijke charter in de opeiibare bibliolheek der stad Bergen. Tome XXXIII. 15 ( 22G ) De groote raad van Ath was gevormd uit de scliepenen en al dcgencn, die deze bediening rnel eere vervuld haddcn ; verdcrs uildeafgevaardigden van 't St.-Christoffelsgilde en andere nerin- gcn. Hij vcrgaderdc op de bijeenroeping der scbcpenen of van den vorsielijken officier en voornamelijk wanneer er quaeslie was om nieuwe verordeningcn le maken, subsidiën te vergunnen, de sladsrekening te onderzocken en aanzienlijke werken uit te voe- ren. Ook bad die raad in zijne bevoegdheid bet benoeni<;n der verscbillige stadsbedienden, der parocbiale onderpastoors, van den besluurder en de geneesbceren der bospitalen,van de rcgen- len en proffcssors des collèges cnz. — De raad kon geene beslis- sing nemen indien niet tien zijner leden, onbegrcpen de dienendc scbcpenen, bij de beraadslaging aanwczig waren. Het korps der gezvvoornen van Doornik , ingesteld len jare 1187, was zeer talrijk : er waren er dertig, met Iwee proosten, maar PliiHp van Valois bracbt in i555 bet getal op twinlig. Zij nioesten in de stad geboren en gcërfd zijn en zetelden als crimi- neele recbters, kennende tevcns bet beroep, tcgen de uitspraak der scbcpenen in burgerlijke zaken ingeslagen. Volgens Philip DE HuHGEs oordeelden de gezwoornen ook over liel gedrag der krankzinnigen en dergenen, die in liederlijkbeid bun goed ver- kwislten. Wij vinden te Doornik in 1570 drie genieentekorj)Scn : esivar- deurs, proosten en gezwoornen, en scbcpenen, die elken dinsdag bijeenkwamen ter bespreking van de openbare aangelegen- beden. Er kon geene beslissing genomen worden lenzij dat zestien eswardenrs , elf gezwoornen en acbt scbcpenen dezclfde meening uitdrukten. In de XV* eeuw vinden wij te Doornik cenen algenieencn raads- lieer zoowel voor de bestuurlijke als gerecblszakcn. Zijne veclvid- dige en waarlijk belangvolle ])licbtcn staan uitgcdrukt in den aanstellingsbrief van Jacob Coure, door de welboiidcrs der slad in 1409 afgeleverd. Hij bad eene jaarwcdde van 500 pond, Door- nikscbe niunt, boven vecrtien ellen laken en andere voordeclcn. Wanneer bij voor de slad op reis was, genoot bij eene vergoc- ding van 50 stuivers, maar zonder oorlof des magistraats mocbt bij niet buiten de stad gaan, of langer daaruit wegblijven dan ( 227 ) hem was toegestnan. Overtrad hij dit gebod, nien hield hem van zijne jaarwcddc afin verhouding van zijn wegblijven ^ De drichonderd stedekiczers, len jare 1575 door koning Karel VI aangestehl, niocslen in gewichtige aangclegenlieden door *■ « Nous, prevosts, jurés, eschevins ei eswardeurs de la ville et cité de Tournay, confians et plaiuomeul adcertenés de la souffisance, l)on conseil et graiil diligence que nous avons veu et trouvé en nostre amé et féal conseiller niaislre Jacques Coure, licencié en lois et en décret, advocat en parlement, par certaine espasse de temps qu'il a esté à nostre conseil el pension, icellui avons de recbief retenu el lelenons, par ces présentes, conseiller-général de nous, de ladite ville el de laud toire de nous, prevosts et jurés, tant et si lon- ghemenl quil [ilaira à nous ei à nos successeurs, gouverneurs de ladite ville, par la fourme et manière qui sensuit : » Premiers, que ledit Coure est el sera tenu de nous et ladite ville conseiller justement el loyalment de lout son sens el pooir en toutes les causes, beson- gnes el affaires généralment et spécialment touchans el qui toucheront ou auront regard au fait de ladite ville et à la juridiction el drois communs (licelle, touleîfois que mestier en sera, et de venir en halle ou ailleurs à tous les heures qui, de par nous, de par lesdis prevosts ou lun deux, lui seront mar.dées el assignées el touteflbis que mestier en sera, et par esjiécial aux jours de halle, au son du wigneron, pour oyr les plaidoyeries et nous sur icelles conseiller, et aussi pour avoir son ad vis, conseil el oppinion des choses el hesongnes que nous aurons à faire touchans ladite ville. » Item sera tenu de bien el dilligaument estudier et visiter les procès qui seront à juger par devanl nous, prevosts et jurés, pour nous en faire son rapport el le i)lus briefve expédition quil pourra bonnement quant il li sera baillié à visiter, adfin que, son rapport oy, nous prevosts el jurés puissions faire aux parties bon et brief accomplissement de justice, et au surplus faire ce que boin el loyal conseiller appartient de l'aire. » Item toutes et quanlefFois que le procureur de la ville ou nous, au nom dicelle, aurons aucune coses ou questions à plaidoyer ou sousienir en la court du Roy, nostre sire, à Maire, ledit Coure est et sera tenu de les aU-r plaidier et conseiller, louteffois que mestier sera el que par nous li sera eLJoint. i> item sera tenu ledit maislre Jacques Coure de fourmer et ordonner, sans attendre ne aiu-un salaire avoir de nous, toutes escriptures el mémoires des causes que ladite ville a et aura à f;)ire incontinent que à faire seront, adfin que le conseil de ladite ville puisl estre instruit el plaidier les causes dicelle en la courl de parlement, ou autrement avoir délibération sur tout ce que mes- tier sera. » Item, ne pora ne devra ledit maislre Jaques estre à le pension de quel- conques S'^s prélas, collèges déglises, dabbayes, gens forains ne autres per- ( 228 ) het inagistraat geraadpleegd worden ; dan beschikten zij over zcs stcmmen, lerwijl de drie vereenigde stadskorpsen (1° proosten en gczwoornen, 2° meiers en schepenen, 3" meiers en eswardeurs) maar éene stem hadden; De charter betrckkelijk dezc inrichling was verleend op verzoek zelf der schepenen, wier veranlwoorde- lijkheid alzoo belangrijk verminderde. Omirent het einde der XIV^ eeuw vinden wij te Doornik een nieuw élément bij het stadsbestiiur : namelijk de zes élus, die de belalingsmandaten onderteekenen moeslen, ter uitsluiting van aile anderen, een werk dat, vôor hen, verricht werd door de esivar- tleurs. Het duurde echter niet lang of de élus kregen ook zitting in den raad. Ten jare 1423 maakten de neringen zich meester van 'tbestuur der stad Doornik en richtten een vierde collège in, gevormd uit (lekens en overdekens der ambachlen, ten getale van 72 mannen. sonnes quelconques, de quelque condition quils soient , séculiers ou ecclé- siastiques, ne soy entremettre de leurs besongnes, mais sera du tout à laditte ville, sauf et réservé touteflFoys les pensions que ledit maistre a eu el a de nions"" le duc de Bardes, doyen et capitre de Saint Pierre de Lille et des reli- gieux de labbaye de Saint Amand en Peule, pour lesquelx et à leur conseil il pora estre et leurs causes conseillier, plaidier, soustenir et defïendre, mais que ce ne soit contre ledite ville, bourgois et manans dicelle Et aussi pora estre ledit maistre Jaques au conseil et colalion des bourgois et manans de ladite ville contre forains, gens déglise, religieux et autres ecclésiastiques. « Et adfin que ledit Coure soit tenu des choses dessusdites et de chacune dicelles faire, tenir et accomplir, nous li avons promis et accordé, el par ces présentes accordons et promettons, soubz lubligation des biens de ladite ville, de lui rendre el payer la somme de trois cens livres tournois pour chacun an, dont il aura les cent livres tournois au premier jour de march lan mil 1111'= et neuf, et cent livres tournois au premier jour de juillet lan mil II 1^ et diz prochain après et les autres cent livres tournois au premier jour de novembre ensuivant, et ainsi à chacune année, avecq xiiii aunes do diap, se Jacques de Haluyn, nostre clercq, ou autres officiers et serviteurs de ladite ville qui ont accouslumé davoir paraux draps, les ont de par icelle el aux jours que ce sera accordé et fait, et aussi les distributions cl jouriiées de halle comme lun de nous jurés. En oultre, touletfois que ledit Coure chevauchera lors de ladite ville pour le fait dicelle, ce sera aux despens de hidite ville, cest assavoir quil aura pour chacun jour trente sols tournois tant et si Ion- ( 229 ) Aan deze werd. bij bricf van Karcl VII, gedagteekend 1425, het vermogen tocgtkend oni te beslissen over ailes, wat de neringen belrof, en uilspraak te doen over de miskenning der staluten. Telkensdatin «aucunes grandes choses touchant lecorps et estât de » la ville » de vier consistoriën na drie zittingen niet te akkoord konden gcraken, moest de quaestie onderworpen worden aan gansch de genîeente,verdeeld in zes en dertig afzonderlijk beraad- slagende banieren, en welker beslissing, genomen met de meer- derheid van vier en Iwintig tegen twaalf steniinen, niet te ver- breken was. Oin te doen zien hoc groot de macht der Doorniksche neringen toen was, zal 't genoeg zijn te nielden dat zonder hunne toeslem- ming de drie oude collèges geene processen konden inspannen ; de zes élus uit hun niidden nioesten gekozen worden en, aan deze, zes van de zeven sleutels voor 'tgemeentezegel terbewaring waren gegeven. ghement quil sera au service et conseil de ladite ville et audit office, duquel il ne se pora ne debvra partir, querre ne prendre autre service ne pensions quelconques, sans le nous faire savoir un an avant le jour qui partir sen vol- roit, mais nous tt nos successeurs tcutetîbis que bon et expédient nous sem- blera, porous ledit maistre Jaques dudit office oster, depporler et casser de ses gaii;es et pensions de la ville, pourveu que se faire le voilions ou nos suc- cesseurs on le dira et fera savoir trois mois devant le jour. Toulefvoyes ledit maistre Jaques ne querra ne fera querre, fainlement ne autrement, occasion de nous Caire payer ou reqiierre de plaidier ne soy occuper pour aultruy que pour ladite ville, sauf la réservation dessusdite. Aussi ne pora aler hors dicelle ville, pour lui ne pour aulry, sans le congié ou licensse de nous, prevosts et jurés, par assens des quatre chiefs de ladite ville, cest assavoir les deux mayeurs des esclievins et deux mayeiirs des eswardeurs. Et au cas que aucune grâce lui seroit faite daler hors pour aucuns particuliers, et il demo- roit plus de trois jours, oultre ladite grâce et ce que accordé lui seroit, le sourplus quil demoroit des jours lui seroit rabatue de se pencion à cantité de temps et de ladite somme. .. De toutes lesquelles choses faire et accomplir bien, deuement et loyalement a son sens et povoir, et aussi de garder et entre- tenir les coustumes, francises, libertés, usaiges et privilèges de ladite ville, ledit maistre Jaques Coure a fait et preste bon et loyal serment en le présence de nous. Che fu fait le xxv^ jour de février mil CCCC et noef. » (Beg. des Consaux de Tournai, 1409-1413, bl. 97-101. Archief der stad Doornik). i ( 250 ) ^ Na de verbrekirig van den democratischcn bestuiirvorm door keizer Karel V beslondcn cr te Doornik nog enkel Iwce collegos : i° twee proostcn en twaaif gezwoornenvoor 't beheer der finan- tiën,de polilie, decrimineeleen burgerlijkc juslitie;2°t\vce meiers en vcerlien scbepenen voor de justiliczakeii aangaande weduwen en weezcn ; voor de akten van bijzonderen aard, het toezicht van straten en gebouwen. Aan de dekcns en onderdekens werdslecbts het oordeel omirent de overtredingen in zaken van neringcn ovcrgelaten K Ten jare 1667 vcrminderde de regecring het gelai sehepenen en gezwoornen lot de helft, namehjk loi zeven. Deze twee consistoriën (gelijk de collèges genoenid werden), vorniden de Stafen van Doornik en liet Doorniksche, en eigenden zich dezen litel loe wanneer zij met de geestelijkheid en de bal- juws der hooggerecht oefenende landbeercn vcrgadering bielden. Hadden de twee gemelde collèges belangrijke zaken le beslissen, dan moesten zij in plaals van aan de dckens en eswardeura, raad vragen aan den vorslelijken officier. — Deze inricbting liield stand toi in 1794. De choremanni van Arqnes waren gelast met de liandhaving der orde, de verzorging der gemecnlebelangen en 't siralTcn der misdaden. Gelijk hun naam aanduidl, waren zij werkzaam volgens de keure, lerwijl naast hen de scbepenen recbt spraken namens den béer der plaals, le weten den abt van St.-Berlijn. Eene nagenoeg gelijke onderscbeiding wordt opgemerkt te Soignies, alwaar de gezwoornen in 1 142 gezegd worden de rcchters te zijn der sladsbewoners, lerwijl onder bel gezag der scbepenen slonden degenen, die buiten de stad wareii gevesligd 2. Te Rijsel beslond de rcgeering aanvankclijk iiit scbepenen en gezwoornen, voir-jurés, ten getale van vicr, maar volgens brief van Joanna vanConstantinopel in 1255 met acbtgewone gezwoor- nen vermeerderd. De voir-jurés werden benoemd door de scbe- * A. BoziÈRE, Tournai ancien et moder/ié", 505 -507. ^ « Si quis in colarum in causam ducelur, corani minislro ecclesie et villico, verejuratorum judicio decidatur. » (A. Wauters, De l'origine des libertés communales. Preuves, 18.) ( 251 ) penen, de gewonc gczwoornea tloor de pastoors der vier paro- chiën (twee voor iederc). Dcze laatslen vormden het collège van a de acbt Mannen». De voir-jurés liadden den voorrang, waren herkiesbaar, doch onderworpcn aan de belclsels wegens maag- schap, terwijl voor de enkelc gezwoornen gcen iiiaagschap moest in achtgCMomen worden. De «acht mannen» waren de beliisting- zetters en konden twee jarcn in dicnst blijven. Latcr noemde men ben a prudliownies » . De rewarl was te Rijsel bet boofd des gcmeenlebestuiirs en gclast met de poiitie; de meier was de overste der scbepcnen. De tweede sebepene beelte men cotteî^eau en onde oorkonden noemen soms nog eenen Iweeden en derden cottereau. Er waren bier ook paisierders, len getale van vijf. Hnnne zen- diiig bestond, geiijk overigens bun naam genocg aanduidt, in 't werk van den biiidigcn vredereciiter : de vereffening van kieine gescbillen, Zij dienden maar éen jaar. — Het magislraat van Rijsel bestond in 1466 uit negen en dertig personen. Dowaai verkreeg ten jare 1268 van Margarela van Constanti- nopel bet reebt voor bare scbepenen van binnen de drie dagen bunner aanslelling zeven prudhommes te kiezen, gelastom vredc te maken in bloedige vecten en in 't aigemeen aile gescbillen te verelîenen. Hetvonnisdicr vroede mannen was niet verbrekelijk'. Hier was de meier bet boofd der gemecnte en gekozen door bet voik. In Robaais deed de stadsregeering nog in de tweede belft der XVII'ecnw eenen oproep total bet volk om te beraadslagen over gewicbtige zaken; wij zien dit uit eene akte van gemeld tijdvak, aanvangendc als volgt: « Nous, lieutenant-bailly et escbevins du » bourg et paroisse de Roubaix, convoquons en notre assemblée » du . .. les notables babitants, marcbands, négociants et labou- » reurs, pour délibérer sur certains objets relatifs aux intérêts » de la communauté » ^. * 1^ Charlerhoek van Vlaanderen, n'' 66. — Archief des Noorderdeparle- menls te Rijsel. * Archief der stad Robaais. Register BB, 4, n"" 11. ( 23-2 ) Het tweede Charlerboek van Artois houdt eene ordonnantie in voor nieier, schepenen en gemeente der stad Alrecht, bepalende dater in eik scliependom vier en iwiniis^ prud'hommes zuUen geko- zen worden, vvaarvan ach( door den meier der gilden. De ving- taine, vermoedelijk een bijzondere raad, koos er acht andere uit de lakennering, waarna deze lien weer acht andere benoeniden, die noch tôt het gilde noch (ot de oudschepenen behoorden. De aldus gekozene vier en twinlig manncn behcerden met de sche- penen de gemecnteh'jke finanliën K De raad der stad Luik, al vroeg uit niet min dan veerlig leden bestaande, wist zich rccds in de XIII® eeuw gansch meester te maken van het bestuur der gemeente, zoodat de schepenen aldaar nogalleen rechlers waren.Tocli bchieldendezeaanvankeiijk cenen merkclijken invloed door de beide maîtres à temps (burgemees- ters in de XVI'' eeuw) welke zij uit hun middenbenoemdencn den raad der gezwoornen tôt ovcrstc gaven. Toen deze tvvee mngis- tratcneenigcn lijd nadien opbiciden hunneafgevaardigden te zijn, verloren de scliepenen allen invloed op het sladsbestuur. Hemri- couRT zcgt in le Patron de la Temporalité dat de Luiksche gemeenteraad uit nict min dan twce honderd leden bestoiid, welk groot getal dikwijls oorzaak was van vcrdeeldhcid. Een na- genoeg gelijke toestand vindt men in de andere steden van 'l prins-bisdom en van 't graafschap Namen, ondcr andere te Fosses. Te Namen bestond het gemeentebestuur uit het scliependom, dat het rechterlijk vermogen uitoefende en de akten en contrac- ten van het gewone leven ontving; voor het bestuur waren hun vier gezwoornen loegevoegd, wier bestaan men reeds vindt in de eersle tijden der gemeente en die door den graaf of zijnen baljuw voor het leven werden aangesteld. Deze gezwoornen legden den eed afin handen der schepenen en bemoeiden zich hoofdzakelijk met de verdeeling der belastingen en in 't algemeen met aile bestuur- en politiezaken. Van de XIIP tôt de XVP eeuw ontmoet men vêle akten (doorgaans met betrekking tôt pandingen, rent- * 2c Charlerboek van Artois (jaar 1502), te Rijsel, n"" 157. (253) vestigingen,onlvoogdingen) verleden vôor twceof drie schepenen, voor eenen meier en twec schepenen, voor eenen schepenc en eenen gezwoorne, somlijds vôor gansch liet sche()endom, doch meest voor Iwee gezwoornen, allen handelende aïs ayuwes, airves, aides der stad. Na 1557 verscliijnen de gekozenen, wier bezigheid gedurende de XIV en XV° eeuw zeer gewichtig was. 't Waren vier meesters of beheerders der stadswerken, door don meier en de schepenen benocmd ter inning van de renten en andere stadsgelden, waar- over zij rekening deden aan de schepenen, gezwoornen en nola- belen. Later werden ze burgemeesters. De gekozenen kweten zich echler niet te best van hunne laak en graaf Willem I verleende den 14 November 1383 oorlof aan de gemeente om de volgendc wijziging le doen : ieder jaar zonden er (en minste twee gekozenen worden aangesteld om de sladsin- komsten te ontvangen en die te gebruikcn voor de openbare noodwendigheden, metlast van cen-of tweemaal 's jaars rekening te doen aan de schepenen en aan de verlegenwoordigers van den graaf. In de XI V^ eeuw waren er gewoonlijk zcs, en sedcrt 1392 drie, waarvan éen door den vorst, de twce anderen door Vunher- siteit délie ville te benoemen. Niemand mocht weigeren den last te aanvaarden tenzij om wetlige redenen, op straffe van in bede- vaart gezonden te worden naar 0. L. Vrouw van Roccamadour. Ook deze inrichling duurde niet lang, althans ten jare 4403 waren er maar twee élus meer, jaarlijks door de gemeente geko- zen. Daar nu éen dezer tôt de neringen behoorde en de andere niet, en dus de lage gelijk de liooge stand in 't bestuur vertegen- woordigd was, mag men zeggen dat de hervorming van 1405 de volmaaktheid bereikte. In groote aangelegenheden kwamen te Namen, gelijk meest overal, geheel bel magistraat met de goede lieden of notabelen bijecn, Deze laatsten vormdenwat men hecttc den Breedeu Raad (Large Conseil) en wordt in oude oorkonden ook geheeten « le Conseil, les bonnes gens, la Communauté. » Nadien kwam hierbij nog een raad van acht en dertig Icden, gelast met de krijgszaken en de verdediging der gemeente. In dit ( 234 ) korps had de vorst vier vertegenwoordigcrs; de andere leden waren : de nicier en de zes schepenen, de twee gekozenen, zes poortcrs en ncgentien afgevaardigden der ambachten of die des Yolks '. Te Fosses stond ook, naast het scJicpenencolIcge, een jaarlijks vcrnieiiwdc gemeenteraad, samengesleld uit twee meesters (later biirgemeeslers), tien gezwoornen en de twee meesters van het vorigcjaar. Aan dien raadwasgeheel het bestuiir dergenieente opgedragen en hij deeîde met de schepenen het bestuur van den Armemhsch en van 't Leprozenhuis. Ook zat hij te recht wegens schulden, steldc pohtieverordeningen op en bewaarde de sleiitels der gemeente. Waren er belangrijke vraagpunten te verhandelen, ganscli de burgerij werd opgeroepen, nameiijk de zes meierijen, in weike de plants verdceld was, en die afzonderlijk beraadslaagden ^. ïe Cincy bestond nagenocg helzcifde. Hiertehlc de raad Iwaalf leden, de hclft bcnocmd door den bisschop, de wederhelft door de biirgers. Eike rceks dezcr raadsheeren koos uit haar midden eenen biirgeineester. Aarlen had zijne proosten reeds vôor 1176, In deze stad bestond de gemeentelijke raad uit de schepenen, de honderdman- nen, vier neringmeesters en twee bouwineesters, welke laatste nict alieen zorgden voor de bouwwerkcn, maar ook voor de finan- tiën. Gelijk bijna overal in I^nxemburg werd gehcel de bevolking voor zckere gevallen opgeroepen. Prat zegt in zijne Histoire d'Avion (1874), dat hij zeif nog zulke volksvergadering, door 't magistraat opgeroepen, had bijgewoond, bewijs van den voortdu- renden invîoed der oude costumen. In het hertogdom Bouillon waren de gemeenten bestuurd door eenen raad van vijf leden, corps de police genoemd. Hij bleef twee jaren in dienst en werd voorgezeten door eenen syn- dic of hoofdman der politie, dien de leden van den raad uit hun midden kiezen mochten. * Cariulaire de la commune de Namur, par J. et A. Borgnet, I (Intro- duction). ^ Cariulaire de la commune de Fosses, 58, 66, 82, 9i, 158, 19i. ( 253 ) In de stad Liixemburg bcstond de raad uit derticn meeslers (cen voor iedere neriiig) ; zijne voornaamstc zorg was voor de polilie der ncringen en de bevordering des koophandcls. De bctrekkingcn tusschcn ben en 't scbepenencollege waren weleens gespannen, ja gaven dikwijis aanleiding tôt processen. Na lang- durigebeUvistingen werd bunnewedcrzijdscbe bevoegdbcid gcre- geld door bel règlement van 14 September 1771 en het decreet der regeering van 19 November 1781. Die regeling was giinstig aan de rneestcrs, die cène grootere lusschenkomst vcrkrcgon in de algcnieene bestuurzaken. Evenwel konden noch de meesters nocb de neringen samenkomen zonder de toestemming der sehe- penen. De benoeniing der meesters gescbiedde door bet mngis- iraat, op eenelijst van kandidaten, door de neringen aangcboden ^ Te Belle, Waasten en Étaire bestond de raad uit zeven gezwoornen. De conjurait van Valensijn zijn genoemd in eene akte van 1 114. Men dcnkt dat zij met derlig ol" twee en dertig waren. Zij bebeer- den bet krijgswezen der gemeente. Te Kamcrijk zien wij de gezwoornen opkomen in 1141, met niet min dan twee en taeblig. Uit bun midden werdcn de scbc- penen gekozen en zij waren verpîieht eenen dienstbude en een gezadekl pnard te hebben, ten einde ieder oogenblik gcreed te zijn cm tC!! dienste der gemeente uit le rijden. Te Soignies vinden wij er in 4142, te Kanoot (Quesnoy) omtrent 1150, te Bapaumc in M96, te St.-Omaars in 1127, le Gosselies in 1209 enz. In soramige staden was de raad buitengewoon lalrijk, vooral in Franki'ijk. In Provence, b. v. , was de groote raad, of 't Parlement^ gevormd uit de familieboofden, die vergaderden op de markt, en waarnaast men den kleinen raad bad, samengesleld uit de edelen, notabelen en ambachldekens 2. * Ulveling, Notice sur l'ancien magistrat de la ville de Luxembourg. {Publications de la Sociélé pour la recherche et la conservation des monu- ments hisloriques dans le grand-duché de Luxembourg, XIII, 1.) ^ Béchard, Histoire du droit municipal, I, 488. ( 256 ) In de XVIl^ eeuw bestond er le Marseille een algemeene raad van 300 leden, uit welken de gewone sladsraad sproot '. De groote raad van Valensijn telde 200 leden. Eindelijk te Slrasburg kon de senaat zicli in biiilengewone gevallen de 300 « scbepenen der geslacbten » toevocgen, terwijl men daar nog had het collège van den A rmmeister en Stelimeister, den grooten en kleinen senaat j de kamers der XIII, der XV en der XXI '^. lets bijzondcrs vinden wij in Normandie en Gasconje. Daar liad men gccne gczwoornen, maar bonderd magislralen, onder wclke een meester, twaalf scbepenen, twaalf raden en vijf en zevenlig pairs, lerwijl men verder naar 't zuiden van Frankrijk maar een klcin getal prudhommes aantrof. In Holland dagleekenen de raden van bet cinde der XlII^of bet begin der XIV*" eeuw. Ook bier bestonden zij uit de aanzienlijksten {{^v burgerij en werden gewoonlijk bestempcld met den naam van « vroedscfiuppen , » ook weleens, b. v., te Rotterdam : « vroedscliap en rijkheid ^, » te Haarlem *, le 's-Gravenbage ^, le Delfl ^, te Leiden ^^ ic Vlaardinge et in Friesland. Tusschen den enkelen raad en de « vroedscbap en rijkbeid » was dit onderscbeid, dat de îaalsle doorgaans geen vast voortdurend collège vornide en ook daar geen gelai van leden bepaald was, terwijl de eerstge- noemdcn langer in diensl bleven. Hunnc bevocgdbeid was daar nagenoeg als in de Bclgiscbe gemeenlen. Te Dordrecbl, o. a., waar men ze ziet verscbijnen in 1293, werden zij geroepen om raad le geven op eed, alsinede om de stadsinkomslen le ontvangen en daarvan goede rekening te houden. Op vêle plaalsen van Holland werd sedert de XV'' eeuw den raden de laak overgelalen om de scbepenen le kiezen,zooals te Leiden, Delft, Haarlem, Alkmaar, Amsterdam, Rotterdam en < De Ruffi, II, 266. - Krug-Basse, L'Alsace avant 1789, 64-6o. ' Loir, Beschrijving van Botlerdam, 206, 271. * Van MiERis, Groot Cliarterboek, III, 579; IV, 536. 2 DE RiEMER, "s-Hage, II, 91. 6 Van Mieris, Il ^ /dd m, IV, 611 (257 ) Dordreclit *. De vrocdschap was daar macluig, gelijk diiidelijk te zicn is aan de bewoordingen van vêle gemeentccharters, begin- nende als volgl : « Wij, scout, sccpencn ende rael der slodc > Rotterdam bij goeldiincken onse vroetschap » (1580)2; ofNvel : « Wij, scout, burgermeesters, scepen ende rade der sledc )) van der Goude, doen condt dat wij bij rade, goetdiinckeii » €?ide consent der gemeenre vroescep van onser stede... ^. » Aanvankelijk was het getal raden in Holiand gering en plachten de schepenen in bunnen raad te roc[)en wie hun meest beviel, zooals te Middelburg ^. — Te Oudewaler waren er enkcl twee raden ^; te Haarlem, in HSl, drie, tegen taehtig gezwoornen; le Leiden , in 1551 (op welk lijdstip zij cerst gekozen werden), vier, namelijk écn voor iedere wijk der stad, vicr vertegenwoor- digcrs der burgerij, door haar gekozen. Later, evenwel, was de kieziiig van de raden minder deniocralisch; zij kregen hunne benoeming van sehout et schepenen, waardoor zij afhankelijk werden van den bure[itgraaf,die de welbouders aanstelde. Edoch, naarmate hun bcslaan uilbreiding nam, vermeerderde ook liun aanzien, zelfs boven dat der schepenen , zoodat zij, van eenvou- dige bijzilters in de regeering, de voorzitters , de leiders der gemcente werden, terwijl de schepenen uitsluitend rechters gebh;vcn zijn. 31i(ldelburg bad twaalf raden, welk getal voor vêle Hollandsche steden zeer oud is. — Te 's- Herlogenbosch heelten zij in de XV^ eeuw « ledige licden. » De Engelscbe gemeenten badden hun commonconcH, bestaande uit vier en twintig leden, voorgezeten door cenen inayor vn vicr [)rooslen ^. Iii Duitscbland plncbt iedere stad, door bare poortcrs, den gemcenteraad te kiezen uit de grondeigenaars, die achtbaar en ' Kllit, IV, 200--205. ^ Van Mif.rîs, 111,37:2. ' Kllit, IV, 218. * Van Mieris, I, -273. ^ /dem, 11.281. ^ Statuta gildœ, cap. 33, 34. ( 258 ) geschikt waren om der gemeente nuttig et voordeelig te wezeii. Het korps koos zelf zijnen voorzitter en secrclaris. Over het algemeen mag de gemecntelijke raad van vroeger beschouwd vvorden als de uit de stad zelve spruitende magislra- liiur, die haar vertegenwoordigt en bclieerl. Eindigen wij dit hoofdstuk met eenige woorden over de nicdc- werkers der dorpsschepenen. Gelijk men denken kan, vvas de inrichling der platlclands- besturen zoo cenvoudig mogelijk. Biiilen den vorslelijken leen- roerigen ofTicicr en de schepenen had men in de meeste plaalsen weinig meer dan bedezetters, eiders pointers ende zetlers (répar- tileiirs, taocateurs) \oor liet vaststelien van ieders deel in de 0|)en- bare lasten. Zij wcrden door de gemeente of de schepenen voor éen jaar gekozen. Tôt in de vorige ecuw vereenigden zich de dorpelingen nog in sommige provinciën op algemeene vergaderingen ter bespreking van de gemeentelijke belangen. De bevelen der regeering werden aaii de landbouwbevolking overgemaakt door den dorpsofficier, die de v^ elhouders bijeenriep en voorzat, geh'jk hij de reehlerh'jke pohtie niloefende. Schier in al onze dorpen waren de schepenen de eenige rechters en bestuurders, maar in Vlaanderen ricp men voor gewichtigc zakcn ook de notabelen bijeen, cen hoogst doel- IrelTend middel om aile beknibbehng van de gcnomene besluiten om zoo te zeggen onmogehjk temaken en de gocde overeenkomst van bestuurders en bestuurden te bestendigen. In enkele groole gemeenten van Vlaanderen, Brabant en Lim- burg zien wij nevens het schepcnencollege eenen vasten raad, gelijk in Temsche, alwaar sedert 1G7!2 door baljuw, burgemeester en schepenen icdcr jaar twee grondeigenaars en vijf notabelen wer- den aangesteld om lien in zekere zaken van ondergeschikl belang bij le staan *. — Te Hoegaarde vinden wij, boven de zeven sclie- j)enen en twee dorpsmeesters of ontvangers,nog zeslien gezwoor- * De Potter en Broeckaeut, Geschiedenis van Temsche, 68, ( 239 ) non, bcnocrad door de verschillige wijkcn en geliuchten , in verhouding liunner belangrijkheid ^ Te Montcnaken werden oudlijds ook voor aile belangen dcr gemeente de niedegenootcn vcrgaderd,waci'loe de baljiiw of scboiit de dorpsklok deed luiden. Toen de noodzakelijkheid was gebleken aldaar een vasl collège le vormen, noenide men achl, sonitijds mccv, coîisilarii o^jurati, die buiten aile recbtspraak bleven en zicb met bestuur- en polilie- zaken bemoeiden. iMei'ken wij, tcn slolte, nog met betrekking tôt de dorpsbesluren op, dat men in Vlaanderen vrocger arrondissemenls-of disfriets- besturen had, welke men in onze andere gewesten niet kcnde. Alzoo vond men daar liet Vrije van Brugge, bet Land van Waas , dat van Aalst en dat van Dendermonde, de kaslelnij van den Oudenbiirg (rondom Gent) de kastelnijen van Oudenaarde, Korli'ijk, Veurne, IJper, Waasten , de Hoop (of aebt vierscbaren (îer kaslelnij van Kassel) enz. In die dislricten kwamen de wet- bouders meestsamen ter besprekingvan de openbare lasten, voor zaken aangaande dijken of vvateringen, en dergelijke. * Tarlier en Wauters. Deze schrijvers bevesligen, dat nog heden de raad dier gemeente nagenoeg aldus is samengesleld. (Zie hunne Geschiedenis van Hoeyaarde, bl. 34 ) ( 240 ) VII De schepenen mogen niet beleedlg^d ^ordcu. — iStraffeu looi* weerspaiinige schepeueii en voor zulke, die plichtig waren aan ^anbestuur of oneerlljkheid. De gcmeenlelijke magistratuur, door de menigte met cerbied en ontzag en door de vorsten zelven met onderscheiding beje- gend, moest, gelijk men kan denken, tegen versmading, belcedi- ging en schimp van de ontevredenen beveih'gd en in hare eer gewaarborgd zijn. Het oordeel der schepenen tegen te spreken, te laken of le bcknibbelcn , hunne inzichten of daden te laken, den blaam van 't bclachelijke cr op le wcrpen, is dan ook van de vroegste lijdcn reeds beschouwd geweest als eene onverschoon- bare daad en werd op aile plaalsen voorbeeldig geslraft. Hiermede stond iiionmiddellijk verband bel aloude beginsel, dat men tegen het oordeel der schepenen niet in beroep kon gaan. De keure der stad Geeraardsbergen van het jaar 1068 bepaalt voor de beleedigingcn, aan de schepenen toegebracht, eene boete van 60 schellingen; maar geschiedde het misdiijf den maandag, dan beliep de boele tôt niet min dan 6 pond. Te VVavans (in Artois) was er volgens de keure van 19 Juni 1205 eene boete van 9 stuivers len profijle van elken schepene en een goudstuk voor den heer, te betalen door eenelk, die de sche- penen betichtte van valsch vonnis, tenware men bewijzen kon de Nvaarhcid gesproken te hebben. Het « wedersegghen » van de schepenen werd te Gent volgens de keure van H9:2 geboet met 10 pond, voor den graaf, en 5 pond ten voordeele van ieder der tegengesprokene rechters, welke sommen later wcdcrkcerig tôt 60 en 10 pond werden ver- hoogd, gelijk ook door de IJpersche keure van 1171 was vastge- steid Te Dendermonde cvcnwel bctaalde men maar zooveel schellingen. Te Dcsteldonk werd de lasteraar der wethouders gekastijd met eene boete van 20 pond voor den vorst en 6 voor ( 24i ) elken schepene, lerwijl te Zandhoven weder maarSO stuivers was te geven aan elken der tegengesprokene rechters, maar aan den schout zooveel als 't bedrag der sommen, voor de schepenen bestemd. Te Zaffelare was de boete van 100 schellingen voor den heer en ook voor de schepenen, namelijk indien deze vonden « dat « het woord van wedersegghene bute quaetheden,biite hoeverdij 4 oft bij boesheden gheseyt es. » Daarentegen schijnt het ontzag der Antwerpsehe magistraten minder grootgeweest te zijn, dewijl aldaar het laken of beknibbelen van een vonnis maar gestraft werd met 10 schellingen voor iederen schepene en zooveel voor den heer als jegens al de schepenen samen. — Te Reiizel was de boete 60 gouden realen. Dewijl de gemcentclijke magistraten overal gelast waren met het maken van zoen in twist en veete, moest het geval voorzien zijn dat zij bij dergelijke bemoeiingen zouden mishandeld of gewond worden. Zulke misdaad werd overal streng gestraft. Te Kales, volgens de tweede keure van 1253, was daarvoor eene boete van V2 pond ten profijte van den heer en van 60 stuivers voor den geslagene. Te Gent brak men het huis af , dat de plich- tige er bezat; hij betaalde eene boete, door de wethouders vast te stellen,en werd voor vijftigjaargebannenuithetgraafschap Vlaan- deren. Was er mishandeling, doch geene wonde, de straffe was gelijk, ter uitzondering van 't afbranden des huizes, maar in zekere gevallen verloor de schuldige er nog de rechter vuist bij. De tweede Brugsche keure (1281) stelde in 's graven genade « lijf ende goet » van al, wie de hand sloeg aan de wethouders dier stadjtenzij dat was om « sinen lechame te verwerne, » welke laatsle bepaling laat veronderstellen dat de aristocratische magis- traten van dien lijd bekend waren als weleens zelven hand of degen tôt de minderen uitstekende. Volgens gemelde keure waren de schepenen niet enkel beveiligd legcn de belcedigingcn in de uiloefening van hun ambt, maar ook buiten de vierschaar; immers wie eenen hunner « leelijchede buten banke » zei, betaalde eene boete van 10 pond jegens den graafjCn geschiedde het uithoofde vau 's vorsten hcerlijk rechl, dan bedroeg de boete 60 pond. Van Tome XXXIII. 16 ( 242 ) de eerstgemelde som zouden de welhouders 3, van d« 60 pond 10 pond voop hun deel hebben *. Weerspannigheid aan gerechtsoiïîcieren of wetbouders, in het gevang, bleef mede niet ongeslraft. Eene ordonnantic van den Raad van Vlaanderen nopens bel beheer des crimineclen gerecbts, den 21 Januari 1657 uilgevaardigd, eischt voor ieder, die den cipier, baljuw of burgemeester uitschold of bedreigde, eenen dag en eenen nacht « te sitten in den put, le vvaler en te broode. » Geven wij ibans eenige voorbeelden om le doen zien hoe het ou de strafrccht in eenige onzer gemeenten werd toegepast, nadat dit den invioed der beschaving had onderstaan. In het jaar 1499 zegde Pieter de Beert « eenighe woorden in- lioudende dreeghement » tegen de wet der kastelnij van Veurne. De schepenen veroordeelden hem om een koperen hoofd le doen maken, aan welks lippen een slot was geplaatst. Deze afbeeiding moest in de sehepenenkamer blijven, anderen iieden toi waar- schuwing en lesse, die door een toepassebjk opschrift op eene daarbij gevoegde koperen plaat beteekend was. In de vierschaar der genoemde stad hing er weleer een tafe- reel , voorstellende Christus aan het krids tusscheti Maria en Joannes. Ilet werd daar gcsteld in 1317 door Willem de Wale, krachtens een vonnis der schepenen, omdat hij den amman in de uiloefening zijner bediening beleedigende woorden had toege- sproken en « groote rebellichede ghebesicht hadde ieghen den » bailliu ende burchmeesler van der courpse int leeden 1er van- » ghenesse waert » . Te Gent werd een beleediger der schepenen in 1511 veroor- decld om hun vergiffenis te komen biddenin de vierschaar en van daar, met eene brandende loorls in de hand, geleid le worden lot in de St.-Baafskerk, waar hij de loorls moest ten offer geven ^. Te St.-Dizier moest in de XV' ceuw zekere Gigoul 100 sluivers belnsling betalen, maar toen men die som, in tegenwoordigheid van cencn schepene, kwam ontvangen, gaf de man ten antwoord « quil vouroit que il li eust cousté toute sa chevance {fortune), que ^ Warnkoenig et Gheldolf, Hist. de Bruges, IV, 261. 2 Register G, 183. — Stadsarchief. ( 245 ) > on pandit tous les tresse eschevins... » Natuurlijk bracht dealdus loegesprokene wethouder de complimenten van Gigoul aan zijne confraters over, en deze spraken als vonnis uit: Gigoul zal veertig dagen in hechtenis blijven op eene der poorten van St.-Dizier, ofwel in een ledig huis der stad; voorts aan iedercn sehepene, in voile geding, vergiffenis vragen voor het misdrijf en daarna ter beevaarl gaan naar St.-Jacob in Gallicië. Eindelijk na dit ailes volbracht te hebben moest hij een jaar buiten St.-Dizier zijn ver- blijf houden. Kwam hij deze strafbepalingen niet na, hij zou voor eeuvvig uit St.-Dizier worden gebannen. Terzelfde plaats had in 1548 zekere ingezetene eenen der magistralen in vollen schepenenraad gelogenstraft. Ook deze werd veroordceld tôt veertig dagen gevangzitting en eene bcdevaart van lien of twaalf uren verre, op straf eener boete van \ 0 pond *. Voor de verbanning, door onze gemeentelijke rechters uitge- sproken, was er evenwel bij den vorst allicht genade te bekoraen, gelijk men zien kan in de Etude sur les registres de l'Audience, door kanunnik Dehaisnes. In een dier registers {Chartes, 1142- 1 595, n"^ 596) lezen wij eene akte tôt intrekking van een vonnis tôt ballingschap, verleend ter gunste van Jacob Salemoen, dien de schepenen van Axel verwezen hadden tôt drie jaren ballingschap om kwaad van hen te hebben gesproken 2. OmaarClaeyssone was in de maand April 1480 door de Gentsche schepenen veroordceld tôt vijftig jaren ballingschap uit Vlaan- dercn om de magistraten en de stad in 't algemeen belcedigd te hebben 3. De plichlige was lid van den Raad van Vlaanderen en * Carlier, Ypres et Saint-Dizier. Etude historique sur deux communes du moyen-âge. {Annales du comité flamand de France, III.) ^ Archief van het Noorder-deparlement le Rijsel. ^ « MaximilieD et Marie etc. doen coud allen lieden jegewoirdich ende loecommende dat wy ontfanghen hebben die oetmoedeghe supplicatie van onsen lieven ende ghelrauwen raed in onse camere van den Rade in Vlaen- deren meester Omaer Claeyssone inhoudende hoe dat aleisl dal de zelve sup- pliant es ende al zynen tyt gezyn heeft een man van goeder famé ende name, eerbaren levene ende conversacie, die van zynen jongen daghen wylen zale- gher ghedinckenessen onsen harde lieve heeren groote vader ende vader herioghen Phelips ende Karel wel ende ghetrauvvlic ghedienl heifl in diver- ( 244 ) verkrceg reeds in de maand Mei genade van den vorst en her- sche slalen ende officien in onse voirscreve camere van den Rade ende anderssins ghelyc hy ons oie zichtent huerlieder overlyden tôt noch toe ghe- daen heeft zonder dal hy noyt eeneghe zaken geseit, ghedaen noch ghecom- milleirt heeft als waer by yemant cause heift mueghen hebben hem suppliant by banne oft anderspins te pugnierene noch te reprochierne in eenigher manieren, desen niet jegenstaende ende dat gheenen welhouders noch offi- ciers gheoirlooft es of machl of auctoriteit hebben eeneghe kermesse of berecht te nemene up noch jegen eenich van onsen raedslieden of officiers, het heifl onlancx leden ghelieft scepenen van der kuere van onser slede van Ghend den zelven suppliant, ons raedman zynde alzo voorseit es, zonder hem eenichsins te roupene nochte hoorne, te bannene vichtich jaer buulen voor- screven onsen lande van Vlaenderen hem titel ghevende alzo hier naer volght van woirde te woirde : Omaer Claeyssone vichtich jaer uuten lande van Vlaenderen omnie dat hy in diversche vergaderinghen by hem met meer anderen ghehouden groote cleenichede, quade ende versmadelicke woorden gheseil ende ghesproken heift 1er verminderthede van deser stede, contrarie den rechten, privilegien ende vryheden van dierre ende grootelic l.en laste ende confusien van heere ende wetle, welker manieren van vergaderingen ende woirden niet en behooren te lydene zonder pugnicie, ghebannen by der wet van Ghend den xxvii^" dach van April int jaer XIII^ ende tachtent'ch. Aldus gheleelient V. Buuc. » Omme den welken ban de zelve suppliant die jegens tguent dat voor- screven es noynl gheroupen noch ghehoort ghezyn en heift, alzo voorscreven es, bedwonghen es gheweist te ruumene ons voorscreve iandt van Vlaende- ren, zonder dat hy meer daer in comen noch converseren mach, het en zij dal onse spéciale gracie ende voirsienichede hem daer inné ghedeelt worde, alzo hy zeght, omme de welke hy ons oitmoedeiic ghebeden heeft. Waeromme wy, overmerckende tguent dal voorscreven es, gheneghen wesende 1er bede ende begheerte van den voorscreven meester Omaer, ende willendein dit stic onse gracie ende ghenade prefereren len rigeure van juslicien, hebben den zelven meester Omaer Claeyssone vergheven, quyle ghescolden, wederroupen ende ter nyenîen ghedaen ende uut zonderlinger gracie met desen onsen brieve vergheven, scelden quyte, wederroupen ende doen te nyenten den voor- screven ban zulc als dien jegens hem ende up zynen persoon ghepronunciert ende uutgesproken es gheweest by den voorscreven scepenen van der kuere binnen onzer voorscreve stede van Ghend, melgaders ooc de redenen ende mesdaden daeruule den zelven ban ghcspruut ende naer ghevoight, ende hem stellende ende zetieude als daer of tzyner goeder famé ende name in ons voorscreven land van Vlaenderen ende stede van Ghend, ghelyc ende in alzul- ker voeghen als hy was len tyde ende aleer den voornoemden ban op ende jegens hem ghedaen ende gepronunchiert was, indien ende by alzo de voor ( 245 ) stelling van zijne eer en faam, nadat, cvenwel, de wethouders van Gent in de begenadiging toegestemd hadden ^ Een der zonderlingsle vonnissen , welke wij wegens beleedi- gingen aan schepenen toegebracht, kennen , is dat, tenjarei35l uitgesproken door Lodewijk van Maie tegen den heer van Spiere, die den schepenenbode van Kortrijk, tôt hem gezonden met eene perkamenten akte, dat stuk met het er aan gebechte zegel had (locn opeten.... Met reeht mochten de wethouders der genoemde stad zich die beleediging aantrekken , en Lodewijk van Maie zal 't ook wel zoo beschouwd hebben, daar hij den plichtigc verwees € en forme de rigueur, mais en la plus gracieuse manière » alshij kon, om ieder jaar op St.-Remigiusdag, tusschen zonsopgang en raiddag, te Kortrijk te komen vôor het schepenenhuis, hetzij in persoon, lielzij door een goed man vertegenwoordigd, en aldaar, gekleed met eenen rooden wapenrok, te paard gezeten en den screve scepenen van der kuere binnen GLend huerlieden consent daer toe dragen ende dies te vreden zijn. Onlbieden daeromnie ende bevelen onsen lieven ende ghetrauwen den président ende anderen lieden van onsen Rade in Vlaenderen, onsen souverain bailliu van Vlaenderen, onsen baillius van Ghend, Brugghe ende van Yppre, ende allen anderen onse juslicieren ende officieren, wien dit zal mueghen nopen ende aengaen, dat zij van deser onser jegewoir- digher gracie, vergheflenesse, quylscheldinghe, wederroupinghe ende rap- peel van banne, zulc als voorscreven es, doeu, laten ende ghedooghen den voorscreven meesler Omaer Claeyssone rustelic , vredelic ende eeuwelic genyeten ende ghebruyken, sonder hem le doene, doen doene noch ghedoo- ghen ghedaen te zyne in live noch in goede eeneghen hinder, letsel, onge- bruuc of moeynesse ter conlrarien; want het ons aizo gheliefi ende ghedaen willen hebben. Eude len eynde dat dit vaste ende ghestadich zy ende bliven moghe leeuwegen daghen, soe hebben wy onsen zeghel hieran gehanghen behoudelic in anderen dinghen ons rechts ende eenen yegelicken tzyne in allen dinghen. Gegeven in onsen huyse in den Haghe in Hollant, in de maend van Meye inl jaer ons Heeren duust CCCG ende tachtenlich. Aldus gheteekent by mynen heere den hertoghe ende myner vrauwe der hertoghinne. Ruler, et visa. » {Archief van het Noorder-departement l,e RijseL Kamer der Reke- ningen, B, 1702, f- 2 v°.) * Ook elders kon de vorst het recht van genade niet oefenen zonder de goedkeuring der schepenen, bepaaldelijk om een vonnis tôt ballingschap le niet le doen. De Mechelsche keure van 1301 vordert daarvoor zelfs de goed- keuring der schepenen, dekens en gezwoornen. ( 246 ) blooten degen in de hand, luidop aan de welhouders te verklaren dat hij gekomen was tôt boeting van het misdrijf, tegcn den vorst en de Kortrijksche schepenen begaan. Vooris moest de heer van Spiere op den eerstvolgenden Paaschdag den bode eene ver- goeding betalcn van 60 pond parisis. Niet alleen de toenmalige heer van Spiere, maar ook zijne erfgenamen in de heerlijke bezitling waren tôt die jaarlijksche boetpleging voor het schepe- nenhuis verplicht *. Wanneer dergehjke straffe werd uitgesproken voor minachting eener schepenenakte, dan verstaal men lichtelijk dat de kastij- ding ongenieen zwaarder moest zijn van degenen, die 't waagdeii valsche schcpenenbricven te schrijven. Inderdaad, volgens de Pawelhars (7V bcslissing) werden zulke misdadigers le l.uik levend verbrand. Dat ook de dorpsschepenen nict straffeloos te beleedigenof in hun gezag te miskennen waren, zou door eene menigle voorbeelden te staven zijn ; korlheidshalve zullen wij ons bepalen lot ëen. Zekere Herman Rosekens, bleekersknecht le Wetteren,wasden 20 Mei 1793 met eene menigle volks gedrongen in de schepenen- kainer dier gcmcente en had er de welhouders « in haere fimcliën » geweldiglijk gestoort, tôt soo verre dat den baillue, welhoude- » ren en greffier genoodsaekt sijn geweest de schepenenkaemcr » te verlaeten om onheyien te voorkomen, en dat den .... schcpe- » nen Malthys, oiider synde als dandere, en soo haest vandc....- » kaemer niet hebbende konnen geraeken, deerlyk geslaegen, » geslampl, gestooten en met den haire gelrokken is geworden ». Verders na veel geschreeuw en gelier en den gemeldcn ouder- ling a met afdraegende termynen en schekiwoorden geinjurieert » t' hebben », hadden Herman Rosekens en andere kwaadwil- ligen « in hevelen moede, met de vuyst ende andersints » den grijsaard geslagen, en dit ailes omdat er, krachtcns de bevelen der regeering, pionniers werden gevraagd en de Weltersche schepenen op het punt waren tôt de loting daarvoor onder het * Zie het vonnis bij Mussely, Inventaire des Archives de Cour irai. Fr. de Potter, Geschiedenis der stad Kortrijk. ( 247 ) volk over te gaan. De quaeslie kwam vôor den Raad van Vlaande- ren en nadien voor den Hoogcn Raad van Mechelcn, welke den 12 April 1794 het vonnis iiitsprak. De belhamel der Wetlersche weerspanningcn had, dank aan zijn goed voorgaande, eene be- trekkelijk geringe, maar toch nog voorbeeldige slraf : hij zou gebracht worden « in vollen consistorie » van den Grooten Raad, « en aldaar blootshoofd,» op de knieën, « ten bywesen van tvvee » gedcputteerde uyt de weth van Welleren, aen de justitie, over » aile de boven geroerde delicten, excuse en vergiffenisse » vra- gen, om daarna, « als tuchteling opgesloten te worden in het » provinciael Correctiebuys van Vlaenderen, voor den tijd van » zeven jaeren » ; verders moest de veroordeelde de kosten van het geding betalen en zou het vonnis in 't register der crimineele sentcnlién ingeschrcven en aan het schepenenhuis van Wetteren aangeplakt worden *. Was het niet geoorloofd jegens de rechters oneerbiedig te zijn, deze nioesten van hunnen kant op den goeden wcg blijven en den volke 't voorbeeld geven van gewetensvollen handel. Misdadcn of wanbestuur, door schepenen geplecgd, werden dan ook streng gestraft zonder aanzien van personen of rang, en degeschiedenis liaalt talrijke voorbeelden aan van stadsmagistraten, die een ver- grijp tegen de openbare zedeh'jkheid of tegen het belang der gemeente met lichamehjke kaslijdingen, met ballingschap, ja met den dood hebben geboet. Het bewaren van het geheim der schepencnkamer, bij de aan- stelling van elken gemeentelijken wethouder in den eed bezworen, werd streng gevorderd en de overtreding daarvan nooit ver- schoond. Roisin, sprekende van de Punition de ceulx qui révéle- ront le conseil on secret de la halle, teekent daarbij het volgende aan : « Le xv' jour de décembre mil IIII'' XXVII ordonné fu par » eschevins et le conseil en plaine halle (Je Lille) de tenir à per- » pétuité que s'aucuns de dehors se vante de savoir le secret et » conseil de la ville que de requérir instamment a cellui qui ce ^ Archief van den Grooten Raad van Mecbelen. ( 248 ) » diroit pour savoir donc ce lui vient savoir, et s'il ne veult faire » admiablement que à ce faire jurisdiciaument il soit poursuivis, » condampné et constrains par cellui ou ceulx qui ce regardera » et s'il ne sceit trouver son acquit sur ce, il en sera poursuivis » afin de pugnicion comme le cas le regardera, et pareillement » cellui qui sera trouvé le dit conseil de le haie avoir révélé en » sera pugny à privation de tous offices et mememcnt que ce sera » exemple et étiston {édifion) à tous autres i> *. In de XVI* eeuw was er te Amiens een advocaat onder de sclie- penen, die den prelaat der St.-Jansabdij mededeeling gedaan had van woorden, tijdens eene beraadslaging gezegd; men decd den overd rager schcrpe verwijten in het collège en verbood hem nog op het stadhuis te komen 2. Bij Cannaert vinden wij eene kastijding wegens onzedelijk gedrag, Jan Sutlerman, schepene van Gent, werd ten jare 1537 in opene kamer der welhouders gegeeseld wegens het onteeren van verscheidene begijnen. Zijne ambtgcnooten deden « legghen » zijnen keerle [overkleed) in sijne plaetse, ende was dacrnaer » in vierschaere openbaerlic ghegeesseld totten bloede, ende voirt » ghcstelt up eenen waghene an eenen staecke ende ghevoertalle » vier wecghsceeden ende aldaer 00c ghegheesselt met roeden b^. Het recht weigeren, gelijk wij weten, was eene reden lot afstel- ling. Albert, koning der Romeinen, machtigde Hugo, bisschop van Luik, bij brief van 28 Augustus 1298 om de schepenen, die zou- den weigeren of uitstellen van recht te oefcnen, door anderen te vcrvangen, namelijk indien zij, na eene verwitliging, binnen de zes weken niet zouden gehoorzaamd hebben *. * Roisix, UO V — Stadsarchief van Rijsel. * Reg. aux délibératioyis^ XIV, 58 — Stadsarchief van Amiens. ' Bydragen tôt de hennis van het oude strafrecht in Vlnenderen, 36. * « Albertus Dei gratia Romanorum rex sennper Augustus venerabili Hugoni, Leodiensis ecclesiae episcopo, principi suo dilecto graliamsuam et omne bonum. Inler caetera quae humeros nostros prémuni hoc plus porlat oneris quod sollicita medilalione pensamus qualiler personae romane subjeclae emperio gubernenlur. Siquidem nobis significare curasli quod poleslale sibi et predecessoribus suis comissa ab imperaloribus et regibus Romanorum a ( 249) Te Gent was men omirent dien tijd niet zoo streng, Nvant men liad daar cen middel uitgedacht, hetwelk het verlies dcr plaats niet lot gevolg had, maar toch wel het doel zal gelroffen liebben. Men Icest namelijk in de sententie der schepenen van St.-Omaars, ten jare 1290 ter zake van de XXXIX uitgesproken : « .... H » eskevin ki naroient loial ensoine, doivent aler en le maison » des eskevins par leur selîrement et la demorer sour leurs » despens tressi adont kil aront rendu le jugement » *. De quibus principatus Leodiensis in temporalibus tenelur titulo feodali qua eliam tu el predecessores lui usi cilis jus et auctoritalem liabes faciendi scabinos iu civilale Leodiensi et aiiis \illis magnis lui episcopalus libi subjeclis quae franchae sive liberae vocantur qui creati per se vel alium qui a se auctoritalem babet in sua creatione jurant inter ah*a fidelia reddere judicia super hiis quae ad eorum speclanl ofïicium quando sunt a se vel a suis villicis requisiti quodcumque praefali scabini, cum laie prestiserint juramentiim fréquenter ut personis faveaut dignis paena, ac pluribus aliis decausis ilbcilis in tanlum ditFerunl eorum reddere sive proferre judicium quod illi quorum interest ex nimia dilations pergravantur es nocentibus major praestatur audacia delinquendi. Supplicasti igitur ut super prefato errore tibi et ecclesiae tuae consulere proinde dignaremur luis igitur in bac parle prditionibus annuere volenles et ut justicia sine dilatione maliciose inventa tempore debito exerceatur libi et successoribus tuis ac ecclesiae tua lenore presentium concedimus quando lu vel successores sui viderilis vestros scabinos in quibuscumque villis degant, sive Leodiensi sive aliis dicti episco- palus ultra quam expédiai deffere sua reddere judicia quod ex tune sine per se, sive per successores luos sive per villicum depulalum, in loco uli sale faclum contingent su et successores sui voleatis prefalos scabinos négligentes judicare per 1res quindenos immédiate sequentes monere ut super hiis quae acla sunt eoram eis es de quibus possunl et debent judicare, sua reddanl judicea. Quod si prefato termino docurso sex hebdomadalum scilicel non judicaverinl deinde mantia lu el successores Jtui, possitis per vos vel per alium veslram habentem auctoritalem libero et absolute dictos scabinos omnes vel eos qui mandalo vestro vel monilioni non parveriul, de pleniludine polestalis nostrae tibi et successoribus tuis concessa in hac parle a suis scabinatibus amovere et loco amotorum alios edoncas subrogare. « DaloColoniaeannoDomini MDDnonagesimo oclavo jndiclioneXI* , V kal. Septembris regni vere noslri anno primo. » (Slaatsarchief te Luik.) ^ Warnkœmg, I>ocume/i/5 inédits relatifs à l'histoire des Trente-neuf de Gand. ( 250 ) keure van 1296 houdt eene gelijke bepaling in, versterkt, met betrekking tôt het verblijf in 't gevang, door de woorden : « niet in den cost van der stede. » Men zal allicht denken : wanneer stadsbestuurders in 't stads- gevang zitten, bewaakt door stadsbedienden, die van de eerstge- melden bunneaanstellingbekomen, dan kan zulke gevangenschap niet ernstig zijn? De Brugsche keure van 1504 had dit voorzien. Zij spreelvt eene boete uit ten bedrage van 50 pond tegen den schepene, die overtiiigd zou bevonden worden van gedurende den nacht, of bij dage, uit bet « gbiselhuis » gegaan te zijn, vvaar bij blijven nioest tôt na de uitspraak van het vonnis. Een geval vanrechtsweigering door de schepenen der stadRort- rijk werd in 1441 gestraft op zulke manier, dat de plichtigen voor- zcker weinig lust zullen gevoeld bebbcn om die werkslaking van een bijzonder slag te herbeginnen. Ziehier wal daartoe aanleiding gaf. Er was een gescbil gekomen lusschen den proeureur-generaal van Vlaandercn en de proosten en scbepcnen der genoerade stad, uit hoofde van de lichting des lienden pennings, geëischt door den gemeentelijken ontvanger op zekere goederen, nagelaten door eenen poorter van Kortrijk. Daar de wethouders de vierschaar gesloten hadden, werden zij door den proeureur-generaal in hech- tenis genomen, in 't kastcel der stad opgesloten en voorloopig in hunne bediening opgescborst, terwijl de Raad van Vlaanderen onderzoek deed en korts nadien het vonnis uilsprak. De proosten en schepenen werden veroordeeid om den proeu- reur-generaal vergiffenis te bidden en eene aanzienlijke boete te betalen: de proosten lOOgouden rijders ieder, elk der schepenen de helft dier som, natuurlijk van hun eigen goed *. * « VVij, ghesien Ivoorseide ghedinghe, tbezouck derup ghedaeD, ende al Ighuendi dai behoort overghesien ende ghemerct te zijne in dese zake, met rijpheit van rade, wien wel kennelic es, dal de voorseide vervveerders {de schepenen) delayeerden ende ontseiden wel le doene in de voorseide slede van Corlrijcke, hier up versochl, hebben de selve vervveerders ghecondemp- neerl ende condempneren bij desen onsen lelleren, ende over recht van der mesdaet, bij hemlieden hierinne ghecommitteert ieghen onsen heere ende ( 231 ) Valsch vonnis werd in Vlaanderen, ondcr andere te Briigge en te Gent, naarvolgens de oudste keure, gekastijd met verbeu- ling van lijf en goed'. De afstraftîng geschiedde in 't openbaar. Te Brugge, volgens eene oorkonde van 1350, nioest liet valsch vonnis, geveld « pour don ou pour promesse, pour amour ou pour hayne, » te niet worden gedaan en de schepenen waren verplieht weer te geven wat zij wegens hun vonnis onreclitvaar- dig genomen of ontvangen hadden. En (zegt de beroepene oor- konde) « avocques ce li dis eschevins seront publye à le clocke » pour parjur, et ne porront jamais estre ens le loy, ne en office « dou seigneur ne de la ville » 2. — Gold het valsch vonnis éenen der schepenen, door zijne bankgezellen beticht, men verbande hem voor honderd jaar en eenen dag uit Vlaanderen; brak hij dien ban, hij verbeurde zijn hoofd. In de plaatsen, welke door de wet van Beaumont werden beheerd, was de bocte voor valsch vonnis vastgesteld opiOO slui- vers . Oneerlijkheid onder de gemeentelijke welhouders en zucht om zich ten kosle van het algemeen te verrijken is nooit en nergens juslicie, den voorseiden procureur generael, in de name van hem, tonzer eighewoordichheit in consistorien, verghevenesse le bidden, elc in zijnen persoon, bloolshoofs, up sdicendaechs naer Quasimode eerstcommende ; weic- ken ces van wetle, als qualic ende ondeuchdelic ghedaen, wij hebben weder- roupen ende te nienten ghedaen, wederroupen ende te nienlen doen bij desen zelven lelleren,interdicerende ende verbiedende den voorseide scepenen, ver- weerders, alzo zij procederen, nemmermeer van ghelijcken meer te doene ; condempnerende voort dezelve verweerders in up te legghene ende le bela- lene, (en prouffijte van onsen voorseiden heere, zijnen onlfanghere van den expioiten van der camere van den Rade le Ghendl,overde onredelicke excessen meshuusen ende mesdaden, bij hemlieden ghecommilteirl int legghen van den voorseiden cesse van vvelte, te wetene : elc van den voorseide proos- len in hondert gulden rijders, ende elc van den voorseide schepenen in vichtich rijders, van huerlieder selfs goede, zonder den cosl van der voor- seide slede. » {Parkemijnen Privilegieboek , 246 v. — Sladsarchief van Kortrijk. — Fr. de Potter, Geschiedenis der stad Kortrijk, I, 123.) * « ... Hi ende al tsine waren in sgraven gewelt. » — (Zie de Brugsche keure van 1281.) « GiLLIODTS, II, 417-418. ( 252 ) eene zeldzaamheid geweest. Slaat de gedichten open derXIII' en XIV eeuw en ziet daar, met hoeveel verontwaardiging deschrij- vers de stem verheflFen tegen de gierigheid, den eigenbaal, het bedrog, de onrechtveerdigheid der stadsmagistraten, die den schepenenstoel plachlen te beschouwen als voetschabel hunner persoonlijke grootheid.... Er is ons eene akte bekend waaruit blijkt, dat het bestuur der stad Gent, korten tijd na den dood van Jacob van Artevelde, in handen was van weinig recbtvaar- dige lieden, die zich met geld en kleeren, uit de gemeene schat- kist, te goed plachten te doen. Er had daarover een onderzoek plaats en de wethouders, neringdekens en ontvangers der slad moesten, in 1336, de plecbtige belofle afleggen, dat zij voortaan niets mecr zouden nemen dan 't geen hun toekwam, en dat ailes wat zij wisten der gemeente ontfutseld te zijn, zou wedergegeven Word en *. Andere geschiedschrijvers maken ons met meer feiten van dien aard bekend. In het midden der XV** eeuw schijnen de Gentsche schepenen weinig nauwgezet geweest te zijn in 't vervullen hunner recliterlijke bediening, en dit moet wel verre buiten * « Dit sijn de beloflen. Aise scepenen van heedeu banckeii, deekene, onl- fangheren eude die hemlieden toe belioeren, ghedaen hebben den goeden lieden van der comune te welene es : Int eerste, dat sij hemlieden sullen elpen sonder dal sij sullen hebben vander stedeu goede, ghelt ende frocke zonder yemene te laillierne ofte le setlene, also es behouden der vrijheden van der stede. Ende voert dal aile de ghene, die inl beleel gheweesl hebben sider den goeden dissendach, wie sij sijn, dal sij de selve gheloften sullen doen; ende waerd also dat yemene bevonden worde dat hij meer ghenomen adde dan hij sculdech ware le nemene, dal sij dat weder keren souden ter sleden waerd. Dit was ghedaen upten zondach naer Sente Pauwels dach int jaer ons Heeren alsmen screef M. CGC. zesse ende vijflech. « Voerl so es te welene, dat de goede liede van den comune hebben ghe- consenteerl ende overeenghedreghen dat de goede lieden scepenen, dekenen ende ontfangheren, ende die hemlieden toebehoeren, ende de ghene, die in beleet gheweesl hebben sider den goeden dissendach, ende die niel culpabel no besmel bevonden en werden dal sij meer ghenomen hebben dan sij scul- dech waren le hebbene, dat sij sullen slaen ende bliven vrij ende quile ende onghehouden, sij ende haer goede. » (Regisler der Stalen van goed, 1353- 1360, bl. 32 — Sladsarchief.) (255 ) schreci" geloopen hebben, daar ccn kroniekschrijver van den lijd daarover de volgende bedenking maakt : « Brugge een coopstat > es van coopmanscepen, ende Ghent worde eene coopstat van » justicien '. » Waarlijk eene weinig verecrendc vcrgelijkingî — Een manifest van Philip de Goede, gedagteekend 51 Maart 1452, spreekt geheel in denzelfden zin ^, en dat dit niet de taal des vijands, maar der waarheid vvas, is bewezen door het feit dat eenigen tijd nadien de Gentsche hoofdmannen slrenge maat- regelen nemen moesten tegen de oneerlijke handelingen en de onrechtvaardigheden der wethouders. — Men leest in eene ver- klaring der hoofdmannen en schepenen, den 15 December 1451 tôt het Genlsche volk gedaan, « dat men ordineren saude dat van » nu voortan seepenen, pensionarissen, cleercken, trésoriers, t noch oock becde de dckenen, nyet meer hebben en zulien dan j tpensioeii, dat hemlieden toegheleydt es, ende waer tzo, dat 1 men naermaels bevonde dat zij boven dien van der stede » goede meer ontfaen oft ghenomen hadde, dat men de zelve ï corrigieren zaudeghelijc ecnen dief. • Om zulke taal tôt het volk le voeren raoest er natuurhjk eene aanleiding, eene gegronde reden bestaan. Maar er is meer. In de bedoelde verklaring leest men nog : c Waert zo, dat de zelve » officiers eencghe corruptie, ghifte, huere of myede nemen, » cleyn oft groot, binnen den termijne van der zelver officie, » ende dat datter diiechdelicken bevonden worden, dat men de » zelve corrigieren zaude metten sieutele, ghelijc de ghuene die » ghedaen hebben contrarie haren eede » ^. « Corrigieren metten sieutele » — brandmerken : deze ontce- rende strafTe scheen den Gentenaren niet te groot om de erger- lijke misbruiken in 't bestuur te beteugelen. Verscheidene schepenen der genoemde stad waren inderdaad * Dagboek der Gentsche Collatie, 61. ' « Jl a convenu aux aucuns {aux échevins) donner grans dons el corrup- cions pour avoir droit et expedicion de justice, que autrement avoir ne povoiont; et autres qui avoient mauvaise cause, leur en ont aussi donné pour parvenir à leurs fins et intencions. » (Gachard, Doc. inédits, II, 100.) ' Dagboek der Gentsche Collatie, 173. ( 254 ) beticht, gedurende de voorgaande jaren zulke misdaden gepleegd te hebben, « daerrnede dat de slede van Ghcnt, die vermacrt was » voor een stede van justicien ende rechic, coraracn es in grote » iipspraken, blamen ende scoffîerichedcn » '. Nog iets van dien aard, in dczelfde stad en nit denzelfden lijd, wordt ons niedcgedeeld door Chastellain. Toen Iicrlog Karei de Stoiite er als graaf van Vlaanderen werd ingehuldigd, liep het volk langs de straten en eischte, met luider stemme, straf voor de spiizieke en oneerlijke wethouders : «ces mauvais larrons, qui » desrobent monseigneur et nous, et endorment monseigneur en » bourdes et en faux donner à entendre, et gastent sa bonne » ville en la desrobent, et de nous ils sucent le sang des veines.» Men noemde de onwaardigen « mangeurs de foie, qui ont le gou- vernement de ceste ville ci ^. » En loch, hoe hevig soms de woede des volks tegen de schaam- telooze uitbuilers was, loch schenen ordonnantiën en wetten en slrafuitvoeringen weinig schrik in te boezemen. Het meergemelde Dagboek der Gentsche Collatie vermcldt ons, dat den 27 Maart 1477 Roeland van Wedergrate, Philip Sersanders en Olivier de Grave op het schavot werden gereeht « omme tonduechdelic » ghouvernement, dat zij ghehouden hadden binnen der stede » van Ghendl, veele jaeren ». Den 5 April daarnawas 't de heurt van Jan van Melle, terwijl de gewezen voorschepene der sche- penen van der Keure, Jan Uutenhove, schuldig van de stads- penningen te zijnen profijle vervreemd te hebben, onwaardig werd verklaard om nog eene openbare bediening te vervullen en voor vijflig jaar uit Vlaanderen werd gebannen. Deze laatste nochtans verkrecg nog dalzelfde jaar zijn voile genade van den vorst, ten aanzien .... «van der goeder famé ende name, » welke hij genoot ^. ' Dagboek der Gentsche Collatie, 11 ii. ^ Chastellain, Chronique, 1. Vll,c. 7. ^ « Maximiiian ende Marie, by der gracie Gods elc. doeo te.welene allen, die nu sin of wesen sullen, dat wy ontfaen hebben de oelmoedeghe supplicatie van Jan Uutenhove, liHus Jacobs, iuhoudende hoe dat hy by schepenen van onser slede van Ghend den \^^ dach van hoymaenl laest leden gebannen was uul ( 255 ) Philip de Goede placht, ter verschooning van de talrijke vruch- len zijner losbandigheid, te zeggen : « Vorstelijk bloed smet niet ». Had zijne kleindochtcr, of dezer echtgenoot Maximiliaan, misschien tôt beginscl : a diefstal van stadsgeldcn is geene schand » ? In Brussel was het in dien lijd al weinig beter gestcld. Hier zien wij na den dood van den evcngenoemden vorst het volk in opstand komen, zieh meester maken van 't sladhuis en eene com- missie benoemen om de sladsrekeningen te onderzoeken, in welke de schandelijkste onregelmatigheden werden ontdekt. Van onse landen van Vlaenderen, hem tylele van banne ghevende, zulc als hieron- der voighet : Jan Uulenhove, filii Jacobs, vyflich jaer uuten lande van Vlaen- deren, om dal hy voorschepenen van den kuere zynde binnen deser siede, zekere somme van penningen tzinen singulier prouffyte van den trésorier van der selver slede onlfaen heefl om de rekeninge van den selven trésorier te laten passerenende om dat hy zekere somme van penninghen van der slede goede heeft geconsenteert \vech te ghevene, verciarende den selven Jan inha- bele van eeuigen officien te mogen hebbene binnen der selver slede nu oft in toecommende tydeu, ende weder te restitueerne zulke somme van penningen als hy ter cause als boven gehadt ende onlfaen heeft, de selve slede geheel ende onerlet staende om aen hem of zyn goet te verryckene ende vercrighene al sulke somme van penninghen, als hy gheconsenleerl heeft wcch le ghevene sonder Iconsenl of Iweten van den ghemeenen inzetene van der selver slede verwonnen by conlumacie len versoucke van Janne van Coppenhole, mach- tich over de drien leden van der voorscreve slede ghebannen by der wet van Ghend den xxi*"" dach van hoymaent int jaer X1I11<= LXXVIJ, aldus ghelee- kenl,W.Buuc. — Ter cause van den welken ban de voorscreve Jacob duch tende Irigeur van juslicie hy den voorscreven tyd van L jaren gheduerende hem niel en soude dorven bestaen te commene of gane, zyne, converseerne of hem le vindene in onse voorscreve lande van Vlaenderen ende stede van Ghend, maer zoude hem eeuwelic moelen houden absent ende leven in vremden mar- chen le zynen grooten verdriete ende onghenouchte, up dal hem onse gracie ende onlfaermichede hierup niet ghedaen ende verleenl en ware, omme de welke, ghemerct dat voorscreven es, ende zonderlinghe dal hy hem wel ghe- Iroost der goederfaeme ende name, die hy heeft in onse lande, hy ons harde oetmoedelic ghebeden ende versocht heefl, waeromme \vy, aenghesien dat voorscreven es, medelyden ende dernesse hebbende van den voorscreven sup- pliant, ende mits dien ghenegent syner voorscreve bede ende supplicalie, heb- ben wederroupen, ghequycl ende te nienlen ghedaen, ende uut onser specialer ( 256 ) hunne bediening afgezet, werden de adellijke schepenen verplicht het volk op de markt vergiffenis te konien bidden *. Wanbestuur was in de middeleeuwen ten onzent niet zeld- zaam, hetzij aïs gevolg van de onbekwaamheid der welhouders, hetzij er moedwil raede gemengd was. Wij vonden te Rijsel eene charter van 't midden der XIV* eeuw, waaruit wij zagen dat Lamsin Bonin tôt vijftig jaren ballingschap w^as veroordeeld geweest om de stad Damme slecht beheerd en de goederen niet te laten verkoopen hebben, welke hij op onrechtvaardige wijze verkregen had 2. gracie ende wyshede wederroupen, quyclen ende doen te nienten den voor- screven ban jeghens hem ghepronunceert ende uulghegeven by scepenen \an onser voorscreven stede van Ghend, so voorsereven is, metgaders aile peinen, boelen ende mesdaden corporelle, criminelle en civile; ende hebben hem als van desen ghestelt ende ghereslitueert, stellen ende reslitueeren by desen jeghenwoordighen tzynen goeder famé ende tonsen voorscreven lande ende graefscepe van Vlaenderen ende in onse voorscreve stede van Ghend, ghelyc ende in der manieren als hy was voor ipronuncieren van den voorscreven banne, emmer en also verre als scepenen van onser voorscreven stede van Ghend daerinne consenteren. Ontbieden mids dien ende lasten onsen ghe- minden ende ghetrauwen den président ende lieden van onsen camere van den Rade in Vlaenderen, residencie houdende in onse voorscreve stede van Ghend, onsen souverain bailliu van Vlaenderen, onse bailliuus van Ghend, van Brugghe ende aile andere onse justiciers, officiers ende ondersaten of hunne sledehouders, dieu dir gheloecht zal worden, dat sy den voorscreven Jan Uulenhove doen ghedooghen ende laten van deser onse jeghenwordighe gracie, quyisceldicghe ende wederroupen van banne, in der manieren voor- screve, vulcommelic ende paisievelic leeuwighen daghen useren ende ghe-- bruucken, sonder hem daerom te doene of le ghedooghene ghedaen te syne eenich wederslant of belet in live of in goede, in eeniger manieren, want onse gelieffte zo zy. Ende ten hende dat dese saken goet, vasl ende van wer- den ghehouden werden teeuwelicke daghen, zo hebben wy herloghe onsen zeghele hieran doen hangen. Ghegeven in onse stede van Brugghe, in de maenl van September inl jaer onsHeeren duust vier hondert zeven ende ize- ventich. Aldus gheleekent by mynen heere den hertoghe ende mervrauwe der hertoghinne, ter relatie van den rade. J. de Beere, visa. » (Archief des Noor- der-departéments te Rijsel — Bekenkamer, B, 1699, f» 53.) ^ Henné et Wauters, His(. de Bruxelles^ 280-81. « Beg. B,n° 1596 (1142-1393). — Archief des Noorder-departements. ( 257 ) Hendrik den Rloten, van dezelfde stad, werd tocn ook wegens wanbestiiur veroordceld tôt eenen ban van tien jaren *. In de andere Belgische gewesten ging het ook op de schepenen- hank niet altijd richtig, en zelfs waren de daden van omkooping, verspilling en vervreemding van geraeentegelden in 't prins- bisdom van Luik veelvuldig genoeg ora er, in gemeen overleg met den vorst en de Staten, eene bijzondere recbtbank in te stellen, welke tôt taak zoii hcbben de builensporigheden en mis- bruiken der openbare arabtenaars te oordeelen. Zij bestond uil twee en twinlig leden, benoemd voor het leven, te weten vier door den zoogeheelen état primairef vier door de edelen, vier door de stad Luik, twee door Hoei, twee door Dinant, twee door Tongeren, twee door St.-Truiden, éen door Bouillon, écn door Fosses en later ook éen door Loon. Deze rechlbank, verschillige keeren afgeschafl, werd telkens hersteld, bewijs voorzeker dat men oordeelde dal de instelling voorzag in eene behoefte ^. Er zijn ook voorbeelden, dat gansche schependommen werden gcstraft, betzij door gezamenlijke afstelling, helzij op eene andere wijze. Het eerste geschiedde onder andere in 1256 met de wet van St.-Truiden, en wel voor hoogverraad, als de stad aan den bertog van Brabant hebbende willen overleveren. De bisschop van Luik verving de afgestclde schepenen door « altres riches », en « fist ardre los les bois et mairiens de leurs hostcis » ^. Datzelfde jaar zag de stad Hoei haren schepenen een dergelijk lot ondergaan. Daar hadden de gemeentelijke recbters zes inge- zetenen tôt ballingschap veroordceld, zonder partijen in het oiiderzoek gehoord te hcbben. Nadat het volk te vergeefs tegen die onwettclijkheid was opgckomen riep het Hendrik van Dinant le zijner hulpe. Dcze kwam inderdaad met eene gcwapende macbt naar Hoei en beval den schepenen hun onrechlvaardig vonnis te * Beg. B, n' 1596, vorenvermeld. - Tegen de uiispraak van de rechlbank der XXILkon men beroep inslaan bij de États réviseurs des XXII, gevorn)d uil veerlien leden, waaronder vier benoemd door den état primaire, vier door de edelen, zes door de goede sle- den. Deze rechlers waren ook onafstelbaar. ^ Chronique de Jean D'Outremeuse, V, 342. Tome XXXHL M ( 258 ) hcrrocpen. Het trotsche antwoord was,dnt zij 't nict doen zouden, waarop Ilendrik van Dinant de mcnigtc oorlof gaf om de huizen der schepenen af te branden en al liun goed te vernielen '. Voor schijnbaar geringe zakcn was er somtijds eene tanielijk vcrnederende boete te plegen. Dit ondcrvonden de Gentsche schepenen van gedeele, na in 1453 brieven gczonden te hebben aan de ingezetenen van Kortrijk en Meencn, aïs waren deze nog aan hun rccbtsgezag onderworpcn, wat door den vrede van Gaver was afgeschaft. De klerk der schepenen verschoonde zich met te zeggen dat hij de nieuwe wet, pas eenige maanden ingevoerd, niet bchoorlijk gckend had ; maar deze uilvhicht bocdde de genoemde magistraten niet voor de vernedering, namelijk de ver- tegenwoordigers van den hertog vergifFenis te moeten afsmecken voor de begane wetsoverlreding 2. * « Adont le XX1X<= jour d'avrilhe avint à Huy que les esquevius de Huy orenl debal à leur peuple por VI hommes que les esquevins de Huy lorjugonl et se avoienl faite enqueste, seus appelleir les parties, sour ches VI hommes por I bons que vendoit vin qu'ilh avoient navreit, et li peuple disoit que chu esloil contre loy; mains par le beau Dieu les esquevins les rappeleroient, car ilh avoienl, es privilèges que li evesque Theodewin les donat, que sour eaux ne poioit faire li esquevins jugement s'ilh ne fait III fois adjourneir les parties et les faileuls à leur enquestes, et s'ilh le font allrement, ilh le doient rap- peleir. » Les esquevins de Huy respondirenl à che qu'ilh ne les rappelleront mie, et ons les al banis fours de Huy . . . » La nouvelle allai de Huy à Liège, et Henris de Dynant, cuy li dyable aidât, raloil par la citeit à belle compagnie, droit à Huy chevalchat, et la vilhe li présentât II toneas de vin d'Essay et se li lisent granl honneur, et li ont compteit l'ocquison de débat si corn j'ay dit, et Henris de Dynant mandai aux esquevins, que leur senlenche soit tantoist rappellée, mains ilh oiU remendeit qu'ilh n'en feront riens. Adont al dit Henris de Dynant à peuple que toutes leurs maisons soient abatues el tous leurs biens destruis. Aiant est li peuple armeis et ont tout arses et destruites leurs biens... » (Jean d'Outremeuse, Chronique, V, 326 ) 5 « Comme ou mois d'aousl derrain passé les eschevins des Parçons de la ville de Gand par certaines, leurs lettres closes scellées du seel desdis esche- vins et signées du seing manuel de Jehan de Duermelaer, leur clerc et scribe, se soient superscrips en mandant à Jaques de Hane el Passchaert Dubois, ( 259 ) In de XIIl^ eeiiw hatlden de inwoncrs vnn Rijsel de monniken, die de kriiisvaart van Arragon kwamen prediken, met niishande- lingen bejegend, om welke reden de gemeente in den kerke- lijken ban was geslagen, Om van 's pausen legaat vergifîenis te demourans à Courlray, el à Nicole Scelpin, demouranl à 3Ienin, que certain bois durant la yuerre qui derrenièrement et nagaires a esté ou pais de Flan- dres, lequel il avoil fait copper en certain héritaige apperlenant aux enfans et héritiers de feu Bauduin Passchariset à la poursuite et requeste de damoi- selle Marguerite, mère desdis enfans et de Hugues de Cramiez, leur tuteur, ils feissent incontinent remectre et ramener sur ledit héritaige, apperlenant ausdis enfans, comme bourgeois de Gaud,et par icelles lettres se soient iceulx eschevins des parçons superscrips en la marge au dessus desdites lettres eu venant dirrectement à rencontre du contenu du traictié de paix cl de la grâce et abolicion faictepar mon Irès-rcdoublé seigneur monseigneur le duc à ceulx de sa dicte ville de Gand, tant au regard de ce que lesdis eschevins se sont comme dit est superscrips au dessus desdictes lettres, ce qui leur est interdit et defïendu par ledict traictié, comme aussi au regard de ce que par leurs dictes leltn s ilz ont prétendu el prétendent devoir avoir la congnoissance de ladicte matière sur et contre lesdis Jaques et Passchaert et Nicole Scelpin, demourans en la chastellenie dudit Courtray, ce qu'ilz ne pevent ne doivent faire, attendu que par le contenu d'icelle abolicion ladicte chastellenie de Courtray et autres déclairées ou dit traicté prétendues par lesdis de Gand devoir demourer de leur ressort, povoir et chastellenie de Gand, sont et demeurant en la main de mon dit seigneur et en tel estai qu'elles estoientau jour dudit traiclié, et non obslant ladite grâce et abolicion, laquelle au regard de ce ne leur peut et ne doit prouffiler et jusques à ce que dedens certain temps autrement en sera ordonné el appointié ainsi que plus à plain il est contenu esdictes leitres d'abolicion et d'icelui traictié de paix ; el d'autre part ladicte question qui esloit et peut estre entre lesdictes parties à cause dudit bois deppeod du fait de la guerre el dudit traictié de paix, dont mondil sei- gneur a el doit avoir la congnoissance et sur lesquelles olï'euses le procureur de mon dit très-redoublé seigneur ait voulu faire poursuite tant à rencontre desdis eschevins et autres de la loy de ladicte ville de Gand, du seel desquels ont esté scellées lesdictes lettres, comme aussi à rencontre dudit Jehan de Dufrmelaer, qui les a signées et expédiées comnqe leur clerc, mainlenanl iceulx devoir estre pugniz comme iEfracteur? de paix, et dont les deppuiez desdis de la loy de Gand eslans lors et nagaires en la ville de Lille par devers mon dit très-redoubté seigneur ont este advertiz et pour estre cause, et enfin de faire cesser ledit procureur de ladicte poursuite rigoureuse aitnt dit et remonslré à mondil seigneur et aux gens de son grand conseil que lesdictes ( 260 ) bekomen, moest het magistraat eene zware boete betalen en op de knieën zijne schuld belijden. — Wij vinden dat de Rijselsche schepcncn in de XIV^ eeuw andermaal in den ban der Kerk geslagen wcrden om eenen persoon veroordecld le hcbben, dien lettres closes ont esté faiclés et expédiées en la forme dessus dicte par igno- rance et inadvertence dudit Jehan de Duermelaer, leur clerc, lequel ne scavoit alors le contenu esdictes lettres d'abolicon et dudit traictié de paix, mesme- ment en tant qu'il louche Tinterdiclion faicle ausdicts eschevins de Gand de eulx superscripre en leursdicles lettres, et que au regard d'iceulx eschevins ilz n'avoient point prins garde en la forme desdictes lettres, ne à l'expédicion d'icelles, suppliant très-humblement lesdis depputez qu'il pleust à mon dit Irès-redoubté seigneur, en ayant regard aux choses dessusdictes, pardonner et remeclre toute offense envers lui, en ce commise, tant par les dessusdis esche- vins comme aussi par leurdit clerc, sur quoy par mondit Irès-redoubté seigneur a esté respondu que en préférant miséricorde à rigueur de justice, il vouloit que ksdis de la loy et leur dit clerc demourassenl quicles de ladicte offense qu'ilz avoienl commise, et de la paine corporelle qu'ilz avoient encourue pour ledit cas, moyennant ce qu'ilz au surplus en feroient reparacion et telle amen- dise honnourable que par lui seroit ordonnée et pour laquelle recevoir il donroil charge et commission especiale à aucuns ses conseilliers, qu'il avoit intencion d'envoyer en sadicte ville de Gand, pour aucuns affaires louchans lui et sadicte ville de Gand , en ensuivant laquelle responce icelui mon très-redoublé seigneur ait envoyé en sadicle ville de Gand noble seigneur messire Pierre, seigneur de Goux , chevalier, son conseillier, auquel il a baillé povoir de recevoir ladicle reparacion honnourable et de déclairer que sa voulenté et bon plaisir est et estoit que moyennant icelle les offense et abuz dessus déclairez sont et seront remis, quiclez et pardonnez ausdis de la loy et leur dit clerc, lequel seigneur de Goux, pour procéder en ladicle matière, ait signifBé et fait savoir aux eschevins et autres de la loy de ladicle ville de Gand qu'ilz s'assemblassent en la maison d'eschevins en ladicle ville de Gand en la manière accoustumée, pour procéder en ce que dit est. Ainsi esl que le jourduy sont comparuz par devant mondit sei- gneur de Goux et messire Arnoul deGouy, chevalier, seigneur d'Auby, conseil- lier de mondit seigneur et son bailli de Gand, tous les eschevins des deux bancs et autres de la loy d'icelle ville de Gand, et aussi ledict Jehan de Duer- melaer, lesquels de la loy ont fait dire et proposer par la bouche de maistre Gilles Papal, pensionnaire de ladicle ville de Gand, contre les dessusdictes lettres closes ainsi escriptes et superscriptes ou nom desdis eschevins des p. stede van Curlrlke », vergiffenis te a bidden » '. De Kortrijk- znnen kregen maar de voile kwijlschelding van bunnen misstap den 28 Septembcr 1574. In I58C badden de burgemceslcr en tien scbcpenen van Diks- muide geweigerd de vicrscbaar le spannen voor zckere pcrsonen, (lie op eene voorgaande zilling warcn verdaagd gewordcn, tôt versebooning opgevende dat zij, der zake niet wijs, voornemens waren te bunnen boofde le gaan. Maar de baljuw bad biertegen ingcbracbt, dat juist bet uur daar vvas (tusscben tien en elf, voor den middag) om recbt te spreken en niet om ten boofde te gaan, en daar de schepenen badden blijven weigeren, bad bij lien doen gevangen nemen en zijn beroep gcnomen bij de Grafelijke Aiidienlic. Deze veroordeelde de welbouders als meineedigen, verklarcndc ben onbekwaam om nog dcel le makcn van eenig beëedigd korps. In de gegevcneomstandigbedenwas dit vonniszekerstrcng;ook beproefden de Diksmuidscbe sebepcnen om genade te bekomen. Acbt bunner begaven zich bij den raad des vorsten en vertoonden hem, dat zij meer uit onwetendbeid dan uit onwil gebandeld hadden, en anderszins altijd mannen van goede faam waren ' Zie het vonnis bij De Potter, Gesohi-denis van Kortrijk, I, ô3i. ( 264 ) gcweest. De graaf verzachtte het vonnis toi ccne cnkele bocle en herstclde de scliepenen in hunne bcdiening*. In Kamerijk deed zich ten jarc 1367 het volgende gcval voor. De proosten en gezwoornen dier stad hadden uit de kerk van Allain zeven aldaar gcvluchle personen doen halcn, wat slreed met het recht der Kerk en waartegen de bissehop van Kamerijk een nadrukkelijk verzet deed. Arnold, heer van Deucheni, niaar- schalk van Frankrijk en gouverneur der slad, wcrd tôt rechter van 't geschil gekozen en gaf het volgende vonnis : De proosten en gezwoornen zullen van aan de stadspoort tôt in de kerk van Allain, door zeven boden, zeven wassen beelden doen dragen, ieder lot een gewieht van vijf pond, alsook zeven toorlsen, * « Philippe, fils de roy de France, duc de Bourgoingne, comie de Fiao- dres etc. Savoir faisons a tous presens et avenir, que comme de pieca Andrieu Batleman comme bouicmaistre , Jehan Ceauwel, Jehan Lammin, Clais de Jonchere, Clais Sconepape, Jehan Goes, Jehan le Clerc, Frans Hughe- lot, Jehan Daselis, Maihys Lodevvix el Clais de Uraye, comme eschevins de la ville de Dicquemue eussent este kalengiez el pris par le bailli du dit lieu de Dicquemue en la présence de nos hommes pour eulx seans en leur banc pour faire a chacun droit et loy avoir mesuse contraire leur serment parce que le dit bailli pour tenir une journée de loi à laquelle certaines personnes a requeste du bourcmaistre du cours de la dite ville avoient la journée précé- dente este adjournez desler a droit selon la couslume du lieu avoil comme lesdiz bourcmaistre el eschevins par leur serment se le jour estoil si avant passez quil povoit bannir vierscare pour faire a chacun droil el loy, lesquelz eschevins par leur dit serment respondirenl quil nen nesloienl pas si sages qu'il n'en prirent respit a leur recours a leur chief, combien qu'il estoil devant nonne entre dix el onze heures ou environ el bien heure de bannir ladicle vierscaeiesi qui nen povoienl prandre par droil aucun respil ou recours, laquelle calaigne après fust soustenue par le souverain bailli de noslre pays de Flandres pour et ou nom de nous, et pour ce les parties eussent este appel- lées par devant les gens lenans nos audiences en notre pais de Flandres, les- quelz nos gens oye la dite calaigne faite par la manière dessusdite et la res- ponce des diz bourcmeslres et eschevins qui disoienl avoir pris le dit respel et le recours a leur chief pour destourner la dite journée pour aucunes causes qui gisoienl en leur secre et qui a ce les avoil meu coguoissans expressément leur dite mesusance eut jugie la dite calaigne eslre de valeur, et les diz bourc- meslres el eschevins prive de leur serment comme parjures el comme inha- biles d'estre doresevanl en aucun serment, se ce nesloit par noslre grâce et ( 2C5 ) wegendc icdcr zes pond; aan de kerkdcur zullen zij oiilvangen worden door den dckcn van St.-Brixius, in name van den bis- schop, die daarmcde liet hem aangedane ongelijk vergeven zal *. In dezelfde stad Kanierijk geschieddc ten jare 1313 iets anders, waarbij niet allcen de sclicpencn, inaar gansch de gcmeente belrokken vvaren. UiUvijzens ccne nolariëele akle van dat lijdslip kwamen op de oude niarkt dier slad samen de proosl, scJiepenen en andcre ingezelenen, oni in legcnwoordigheid van den bisschop Pieter de Levis, of de Mirepoix, en anderc personen, cen vonnis le hooren aflczen van een « escaufaut )>,ovcr 't vergrijp dat de gemcenle jcgens den kerkvoogd bad begaan. Dit vergrijp was inderdaad erg gewcest. Ilet volk bad zicb mccstcr geraaakt van remission. El il soit ainsi que nagaires aucuns des diz privez et condempnez, c'est assavoir Jehan Ceauvvel, Jehan Sconepape, Jehan Lammin, Clais de Jonchere. Malhys Lodewix, Jehan le Clerc, Jehan Baselis et Jehan Goes soient venus devers nous ou les gens de noslre conseil et aient humblement supplié, requerans que comme les choses dessusdites soient plus advenues par igno- rance que par malice, el que en tous autres cas ils aient este de bonne famé et renommée, nous leur vueillions sur ce impartir notre grâce et miséricorde. Pour ce est il que nous, ces choses considérées et pour le bon rapport qui fait nous a este des dits supplions en autres cas, a iceulx de noire grâce especial et parmi certaine amende civile que pour ce ilz nous ont faite, avons remis, quicte et pardonne, remelions, quictons et pardonnons par ces présentes tant que en nous est, la dite mesusance avec toute paine et amende criminelle et civile que pour ce ilz porroient el puent avoir encouru envers nous, el les avons restitue et restituons a leur bonne famé et renommée el habilitons a estre en estai de loy el de serment et de tenir et exercer offices comme ilz estoient paravant la privacion et condempnacion dessus dite. Si comme en man- dons au dit souverain bailli el a tous autres nos justiciers, officiers el subgectz de nostre dit pais de Flandre et a chacun d'eulx, que de nostre présente grâce et remission laissent, facentet sueffrent les diz supplians paisiblement et plai- nement joir et user par la manière dessus dite sans leur donner en ce ou à aucun d'eulx empeschement en aucune manière au contraire. Et que ce soit ferme chose et estable a tousjours nous avons fait mettre notre seel a ces présentes, sauf en autres choses notre droit et l'aulrui en toutes. Donné à Lille ou mois de février Tan de grâce mil CGC IllI" six, ainsi signé. Par Monseigneur le duc a la relacion du conseil ouquel vous esties. Gherbode. {Archiefvan het Noorder-departement te Rijsel. — Bekenkamer, B, 1681, f» 19 v".) ' Oorkonde in het Staatsarchief te Doornik. ( 266 ) 't kasteel des prelaats en zijne kapel verwoest; maar de kastijding was in verhouding met hct misdrijf. Behalve dal de gemeente eene aanzienlijke boele en schadeloosstelling te belalen had, ver- loor zij liaîir schependom, zeker vvel liet ergste, dat haar kon overkomen. Ridder Ferri de Pecquigni, hecp van Saluel, beval vcrder dat de schepenen den prelaat in liet openbaar zouden ver- giffenis biddcn, zonder hoofdkaproen, de handen samengevouwen en zillende op de knieën, mils welke ondervvcrping de bisschop hun genade verleeiide *. De verbeuring van bet scbependom, gelijk te Kamerijk, was in Vlaandercn geene zeldzaamheid. Wij vinden er een ander voor- beeld van te Dowaai, en wel naar aanleiding van bet volgende geval. In die stad was ten jare 1566 een der welhoiiders, Rayne geheetcn, door zijne bankgezellen tôt bot strop veroordeeld om, naar men voorgaf, graan verkocbt te bebben met eene vaische maal Maar hetzij de man niet plichtig of bet geding niet gebeel ricblig gcweest was, de koning van Frankrijk deed de zaak bren- gen vôoi' bet Parlement, waar 't vonnis werd verbroken. De nieuwe sciiepenen verklaarden zicb tegen biinne voorgangers en daardoor ontstond er in de stad een groot rumoer, met allerlei wanordelijkbeden. De gemeente werd ook streng gestraft : zij verloor ai bare recblen en privilèges 2, waarvan zij Iwee jaren lang beroofd bleef, na welk lijdstip de koning baar in genade onlving. Wij zouden nog meer zuiker voorbeelden knnnen aanbalen, docb denken met de reeds medegcdeelde genoegzaam bewezen te bebben dat onze gemeentelijke magistralen standvaslig waakten op bet bebond van bunne recbten en privilèges, en dat, boezeer * Oorkoiide iT" 4,899 in het archief des Noorder-deparlements te Rijsel. ^ « Pour ce condempiions ladicte ville, entre les autres choses, à perdre à perpétuité toute justice, loy, eschevinage, corps et communauté, apparte- nances et appeiidances quelconques; et j celle justice, loy, eschevinage, corps, communauté, appartenances et appendances, confisquiés à nous. . , » {Arrest van het Parlement, opgenonien in de inleiding der ordonnanlie van Karel V, van Sept. 1368. — Archief van 7 Noorder-departement te Rijsel). ( 267 ) de instclling van hct schependom, in hare bijzonderheden, van plaals tôt plaats verschilde, er uit dat groot onderscheid weleens verwarring kon komen, maar toch geenc bcstcndige wanordc, en het recht van iedereen toch goed vast te stellen en le beves- VIIL ■Jaarwedde en andere Toordeelen der schepenen. — Zij hebben jaariijks recht op een kleed. — De schepenen aan de cet- eu drinktafel. — Hoe zij uitspanning; zochten. — Tronie gezind- heid der genieentelijke wethouders. In beginsel waren de gemeentelijke ambten onvergolden ', en zoo kon Montaigne, toi tweemaal toe geroepen om het meierschap le Bordeaux uit te oefenen, (e recht zeggen : « C'est une charge » qui doibt sembler d'autant plus belle qu'elle n'a ny loyer ny » gaing autre que l'honneur de son exécution » 2. Langzainerhand nochtans werd het gebruik ingevoerd van de lieden, die hunnen tijd, zorg en kennis besteedden aan de zaken der algcmeenheid, eenig geschenk of vergoeding voor zekere kosten te geven, en zoo kwam men aan de vaste jaarwedde, den aanwezigheidspen- ning, den maallijd, het jaarlijksch geschenk van een of meer klee- deren, van wijn enz. Ook onder dit opzicht bestond geene gelijkheid, maar elke gemeente gaf naar hare middelen. Toch, volgens het oude bestuurstelsel, zelfs bij de Grieken en de Romeinen, moest der algcmeenheid geen dienst onvergol- den bewezen worden. Plutarchus zegt in de levensbeschrijving van Perikles, dat deze voor het eerst een honorarium gaf aan de rechters van Athenen, en bij Tacitus leest men dat de Frankische oordeelvinders een deel krcgen van degelden, welkezij alsstraffe * LoYSEAu, Du droit des offices, liv. V, chap. VII, n" 63. » Essais, liv. III, ch. X. ( 2G8 ) voor misdaad of overtreding vaslsleldcn * ; niaar volgcns anderc geschiedschrijvers was dit enkel van de bij vcrslck gcwczenc boe- tcn ^. Evenwel liel Karel de Groote loc, dat den reclitercn, uit heuschlieid, cenige flcsschen wijn, of groenlen, of bofgevogellc, of eicrcngegeven werden ^, misscbicnomdat tocn nogde ratchim- hurgi geenen vasten zelel hadden, maar van plaats lot plaats geroepcn werden. Raepsaet verzekert, dat de Frankische recbters, verecnigd in gcsloten collège, de juslilie oefenden zonder kosten voor de parlijen, maar bezoldigd waren door den koning, het- gccn echler niet lang duurde, daar men bun toestond speciën (épices) te aanvaarden ten laste dcr partijen ^. Dit gebruik was ook in Frankrijk gekomen; allbans Loyseau verzekert dat de vroegere recbters van zijn land nocli gcld noch giflcn aanvaardden « sinon en menue victuaîlle ». Om dcze reden (zegt bij) gaf men daar gccne vcrgoeding aan degenen, die hun pleit wonnen, en veroordeelde men er ook niet toi de kosten van 't geding ^. Van louter levensmiddclen kwam men cr allengskens toe, iets buitengewoons, iets lekkers te gcvcn, en dit beelle men espices, eene vrijwillige gift (zegt nog Loyseau) « que celny qui avoil gaigné » sa cause faisoit par courtoisie à son juge ou rapporteur, de » quelques dragées, confitures ou autres espiceries, comme le » docte Ragueau a fort bien prouvé, par lesquels il se void » comme les espices ont esté cbangces en or... > En zoo kwam bel dat, wat oorspronkelijk uit bcuscbbeid en vrijen wil werd gegeven, langzamerband verandcrde in cencn taks ^. Heeft Loyseau bel niel mis, dan werd bet gebruik gewijzigd in 1258 door bel concile van Tours, ten voordeelc dcr gcestc- lijke bovcn, en in 1324 door Karel de Scboonc, voor de buxgcr- lijke vierscharen. Sedert dien tijd namen de recbters cen klcin ' Zie o. a. y4nna/.,lib 5, c. 60. ' Raepsaet, Analyse, n» 95 (V, 375). 3 Capitul. de villis, c. 3. * Raepsaet, AnalysCyVï" 95 (V, 379). 3 Loyseau, liv. I, chap VIII, n" 25. 6 Idem, liv. I, chap. VIII, n » 31 et 32. ( 269 ) eerloon, wat dan wel uit noodzakelijkheid zal ingevoerd zijii, of, gelijk men zegt, om beterswil, nadat men zal ondervonden heb- ben dat men hct volk afpcrsingen deed onderstaan '. De jaarvvedde en andere voordeelcn, welkc wij onze scbepenen van in de middeleeuvven zien genieten, was ecbter over bet alge- meen bet loon niet, bun in hoedanigheid van recbter loegekend, maar wel als besluurder, gelijk wij in 't begin dezes boofdstuks zegden. Zien wij eens wat onze voornaamste steden daarvoor over badden en boe 't somlijds noodig was dat de regeering zieh daarmede bemoeide om de ingeslopcn misbruiken te doen op- bouden. Te Leuven bad de burgemeestor in de XV* eeiiw jaarlijks 13 kronen, verbecldende 20 mud baver, wclke bem vanouds voor zijn paard warcn toegczegd '^. Te Antwerpen hadden de scbepenen recbt op eenen aanwezig- beidspenning, in den beginne van 2 stuivers daags, ten jare 1538 op iO, in 1560 op 20, en ten jare 4618 op 50 stuivers gebracbt. Bovendien bebielden zij een deel van bet scboteltje. Het scboteltje? Ja, de scbepenen der Scbeldeslad zaten er aan, en 't zal wel van daar zijn, dat bet algemeen bekende spreekwoord : « bij zit aan 't scboteltje » in zwang is gekomen. Dat scboteltje (zeggen de gescbiedscbrijvers van Antwerpen) bevatte bet zitgeld, eene som van 12, 16, 18 gulden, volgens 't getal scbepenen, welke sora de binnenburgemeester iedere week onder zijne bankgezellen uitdeelde. Het règlement van Albert (30 April 1618) scbafte bet scboteltje af, maar verzekerde den burgemcester eene vergoeding van 30 gulden voor briefport en andere kleinc kosten ^. Nog genoten ' « Et de vérité comme comme la solde est baillée au soldat, atin qu'il ne vive sur le bonhomme, aussi les gages sont attribuez à l'officier (juge) aGn qu'il ne prenne rien du peuple. « (Loyseau, liv. 1, chap. Vlll, w 28.) * « Lodewijk Pijnnock. burg'ermeester,die als bùrgermeester van ouïs ghe- woonlic is le hebben voir zijn peeide in de jairvan sine burgermeeslerscappe XX mudde cueren, ende daervore Xlll cronen alloes le Kerslmisse le bela- ten. . . » {Stadsrekening van Leaven, 1460, bl. 24.) ' Placcaten van Brabanl, Yl. ( 270 ) de Antwerpsche magistraten op verschillige lijdstippen vrijdora van accijns. Er was ook eene vaste weddc. De biirgemeester, die aanvanke- lijk maar zooveel had als een schepenc, bekwani in i539 een lionorarium, geëvenredigd met zijne hooge bediening, namelijk de som van GOO gl., boven 't gewone tabbaardlaken. Maar hem werd dan ook bevolen dat hij iederen dag vier uren op het raad- huis moest compareren of zitting houden. Zijn Iraktement werd in 1560 verhoogd tôt 800 gl. Uilwijzens de stadsrekening van Antwerpen genoot icdere bur- gemcestcr dier stad ten jare 4G50 de som van 502 pond voor 185 « comparitiedageti v, terwijl de rekening van 1750 de beta- ling meldt van 680 pond, Artezische munt, voor aanwezighcid van don burgeraeester, en van 480 tôt 580 pond aan icder der schepenen. Te Mechelen vermeerderde men het aanwezigheidsrecht in 1616 van 5 tôt 8 stuivers voor elke zitting. Te Brussel werd aanvankelijk g^en jaargeld aan de sthepenen verleend; maar in 1510 stemden de ontvangers der stadsgelden, die tôt de nering behoorden, zich een jaargeld van 1,000 Hijnsgul- dcn, hetwelk ten jare 1545 door Karel V werd vastgesteld op de som van 100 Carolusgulden. Daarop vroegen de schepenen een gelijk honorarium en Margareta van Oostenrijk stond hun voor i( dere zitting 1 stuiver 5 deniers toe, namelijk de helft voor de morgen-, de wederhelft voor de namiddagzitting. In 1659 had de eerste burgemeester van Brussel een jaargeld van 500 gulden, de tweede 219gulden, en elke schepene 328 gui- don 10 st., welke sommen in 1704 belangrijk werden verhoogd. Toen bekwam de eerste .burgemeester 1,500 gulden, boven de som van 500 gl. ter vergelding van de personen, welke hij in dienst had, ongeminderd dat hij, als lid der bestendige deputatie der Staten van Brabant, eene andere jaarwedde had van 4,800 gl. De tweede burgemeester en ieder der drie eerste schepenen trok- ken jaarlijks 800 gl.; de vier andercn 650 gl. icder, terwijl elk lid van den raad eene vergoeding had van 460 gulden. Te Rijsel hadden de schepenen in 1466 samen 80 pond paî'isis, ( 271 ) vvaarlijk ecnc geringe wcdde; niaar de Rekenkamer slond tcn jnre 1504 aan elk lid des magislaaats eene vermccrdering toc van 12 pond parisis. In de stad Luxcmburg genoot het sehepenencollege, met den gezworen klerk, ecn jaarlijksche toelage van 600 gulden, Bia- bantsclie munf, en dit krachtens règlement van 21 Novem- ber 1700. Die soni werd den 18 April -1796 verhoogd toi 25 gul- den voor elken sehepene. Te Ciney hadden de sehepenen op het einde der XVII'" eeuw maar eene jaarwedde van 10 g!., niaar in 1696 werd de burge- mecster ontslagen van aile belasting en in 1750 krecg hij een deel van 't poortersrecht en der boeten, gevvezen ten laste van vreemde kooplieden, die te Ciney hunne waren kwamen venten zonder poortersrecht betaald te hebben *. De abt van St.-Pielers, le Gent, was gewoon den sehepenen zijner heerlijkheid aldaar telken jare te vergasten op verschillige maallijden en hun daarenboven eene zekere hoeveelheid vvijn te Icvercn; hij staakte dit gebruik in 1018, met toezegging van 12 pond groote voor den voorschepene, 8 pond voor ieder der andere wethouders, en met behoud der maallijden op Palmzon- dag en tcn dage der iniiing van de abdijrenten. Maar de sehepenen werden nu verplicht elken dingdag 1er vierschaar le komen, de ecrsleopde boete van 18, de anderenop de boete van 12grooten. Het jaargeld der Gentsche sehepenen werd verschillige keeren gewijzigd. Eene verordening van 1432, door 't Memorieboek van Gent bckend gemaakt, doet ons kennen dat de voorschepene van der keure een pensioen had van 10 pond groote; de tweede en derde sehepene ieder 8 pond, en de andere wethouders 0 pond ieder, watook het jaargeld was van den voorschepene van gedeele; de tweede en derde sehepene dezer bank hadden elk 4, de ande- ren ieder 3 pond groote, onverminderd hunne « deeren ende voeringhe. » Door bel règlement van 1754 werden deze pcnsioe- nen vastgesteld als volgt: de eerste sehepene der keure, 266 pond 13 sch. 4 grooten ; de tweede, 147 pond 6 sch. 8 gr.; de derde * BoRGSET, Cartulaire de Cj^ey, CXXIV. ( 272 ) \ 14 pond; de vierde 110 pond; ieder der negen volgcnde, 76 pond 13 seh. 4 gr. De eerste schepene van gedeele Irok 64, ieder der twaalf andere 48 pond groote. Vrocger hadden zij meer grnotcn, onder andere nog kerellaken, banketgeld, wijn, presenliegcld, tafel- messen, licht enz., niaar bedoeld règlement schafte dit ailes af. De eerste schepene der keure was ook lid der bestendige deputatie der Stalen van Vlaanderen en ontving uit dien hoofde, uit de provinciale kas, eene joarvvedde van 4,000 gnlden '. In de eerste jaren der XV^ eeuw genolen de schepenen van Doornik 40 deniers, Doornikscbe munt, voor elken zildag, en de meier het dubbel. Ieder der zes e/?/s hnd, naarvo!gens het règle- ment van 1590 [o. s.) eene jaarwedde van 20 stuivers, Door- nikscbe munt, terwijl die der consaidx in 1592 verminderd, maar drie jaren nadien weer verhoogd werd. Het règlement van 1595 kent elken gezwoorne 3 blanken toe per zilting 2, en den proosten nog cens zooveel; de schepenen en eswardeurs 2 blan- ken en de mciers het dubbel. — De afwczigcn kregen niets. Telkens dat de zes gekozenen naar de halle werderi geroepen, hadden zij recht op éenen blank, boven hunne jaarwedde van G pond. Uilwijzens de sladsrekening van IJper, overhetjaar 1410, hadden daar twee schepenen, voor liet toezicht op de huizcn, 10 pond jaarwedde; twee andere, die paisierers waren, genoten 8 pond, en twee leden van den raad, die ook de twistende par- lijen hielpen bevredigen, kregen 6 pond 's jaars ^. Aan de wethouders van Kortrijk liet Philip II in 1562 toe, 2 schellingen groote te eischen voor ieder uitgesproken vonnis, ' Gachard, Doc. inéd., III. - Een blank was gelijk aan 5 deniers. 5 28 pond; voorde redemplie der flainbouw in de processie, 1 pond; voor redcniptie van 2 stukken wijn, 24 pond; voor 2 amen wijn, 6 pond; voor eenen kokcr, 3 pond; voor lerminecrgeld, 7 p. 10 sch.; voor 't bewaren der sieutels in de afwezigheid des hoogbaljuws, 4G p. 13 sch. 4 gr. ; voor zes gelc loorlsen, 5 pond; voor legpennin- gen,6 pond 6 sch.; voor papier en penncn, 2 pond 18 sch.; voor buitengewone « boet en eeden » 12 pond, te zamen 17o pond 10 sch. 10 gr. — De Iweede schepene liad 106 p. 5 sch. 2 gr.; de dcrde en de volgende schcpencn ieder 77 pond 14 sch. 6 den. Boven hunne jaarwedde hadden de eerste burgemeester en de schepcnen van Brussel 15 sluivers ieder van de pleilers voor de vierschaar, ter vergelding van het onderzoek der voor hen gebrachte gedingen; de burgemeester der natiën trok 14 gl. 8 st. voor het bewaren van de helft der sladssleutels. Oudtijds, bij het overlijden van den liertog van Brabant, leverde de regeering aan de Brusselsehe magistralen rouwklee- deren, omdat zij in de lijkstaatsie het baldekijn droegen boven de kist; ook gaf het domein hun ieder jaar Iwee herten, van welke men de pâtés de venaison maakte, een gebruik dat de her- tog van Alva niet wilde erkennen. De scliepenen, nochtans, nict gaarne een oud recht verliezende, vonden hunne vergoeding in eene taart van kalfs- of lammervleesch ter waarde van 50 stui- vers of 2 Pliihpsgulden ^ Margareta van Parma sfond den magistralen van Brussel vrij- dom toe van accijns, en in 1704 werd de taks der rechlerh'jke vacatiën verhoogd. Te Namen warcn mcier en schepenen, gedurende den tijd hunner bediening, ontslagen van poortersrecht, dat jaarlijks aan den ontvanger van den vorst te betalen was. Op zekeren dag beweerden zij geene belasting te moeten betalen wegens grond- goederen, welke zij in den omlrek der slad bezaten en die door hunne dienstboden werden gebruikt, nameh'jk tôt beloop van * Beslissing van 25 Mei 1371. ( 280 ) tw'ce wcrkplocgen; maar de Gchcime Raad tler rogccring weigcrde den 23 Juii 1696 die aanmatiging te bekrachtigen '. In Frankrijk waren de schepenen, alsook hunne kindereii, ontslagen van de huisvesting der doortrekkende krijgslieden, van de burgerlijke wacht, railitie, voogdijschap en in 't algemeen van al de stads-en politielasten 2. In eenige steden hadden de magistraten 't een of 't ander dezer voorrechlen reeds vroeg verworven, le Rijsel, bij voorbecld, vvaar de schepenen en raden bij vorslelijk ocirooi van 29 Augus- lus 1506 onlslagcn werden van den krijgsdienst 5. Moihten wij hier de rekeningen van de voornaamsle steden ' Rjksarchief te Brussel. ^ Édits et déclarations de juillet I6C0, mai 1702, mars 1709, novembre 1733. Het 7« arlikel der edielen van November 1771. ' « Phelippes, par la grâce de Dieu roy de Caslille, de Léon, de Gretade, archiduc d'Austrice, pricce d'Aragon, duc de Bourgoingne, de Brabant,de Slier^ deCorinthe, de Carnioleetc. A nos amez el feaulx maislres Jehan DommessenI, lieutenant de noire gouverneur et Jehan Ruffault, maistre de noz comptes à Lillr^, noz conseillers et autres commis el ordonnez à la tauxacion des fiefvez el arrière fiefvez de noz villes et chaslellenie de Lille, Douay et Orchies, salut : Receu avons lumble supplicacion de noz b'en amez les eschevins et conseil de nostre ville de Lille contenant, comme n?guaires par vertu de noz lettres patentes, nous ayons fait publier que tous tenans de nous en fief et arrière fief nous venissent servir en armes soubz nostre Ires chier et féal cousin tt lieutenant général le seigneur de Ghiernes sur paine de la mise en nostre main de leursdils fîefz ou arrière fiefz et autrement comme appert plus à plain par nos dites autres lettres, et ja soit que lesdils suppliants soient occu- pez en nostre dit service tant pour la garde d'icelle nosire ville, laquelle est scituée assez en frontière et y fait lors journellement guet et garde, comme pour Tadministration de la justice en icelle, toutesvoycs ilz doublent que vous ne les veuilles constraindre audit service ou les appoinctier à somme de deniers ou lieu d'icellui selon el en ensuyaut la charge qui à cesle fin vous en a esté baillié, qui lourneroit non pas seulement au grant interest et préjudice desdils supplians, mais aussi au grant retardement de la justice en icelle ville, requérant 1res humblement sur ce nostre provis;on, pourquoy nous ces choses considérées et voulans diligemment esire vaqué et entendu à la garde el def- fense de nosire dite ville et éviter les inconveniens qui par faulte du gouver- nement de la justice s'en pourroieut ensuyr, avons déclaré et déclarons par ces présentes que notre intencion n'est point que en la dicte publicacion ainsi ( 281 ) onzcs lands iiilpluizcn, wij zouclen nog vcle giftcn en gcschcnkcn kunnen aanhalen, die de schepencii elkander namens de gemcenle deden. Stapte een van hen of hunne dochter in 't huvvelijks- booije ', was zijn echt gezegend met eene spruit, racn zond hem, ook in kleine plaatsen, als Reuzel, eenige kannen wijn of eene zekere somme gelds ; slierf er een, zijne gezellen lieten de gemcenle de uilvaart bekosligen ; trok een kind van de scliepenen het geeslelijke kleed aan in een klooster, of deed een hunner zoncn zijne eerste misse, weeral wijn of geld. Te Rijsel ontvingen de schepenen en eenige andere bevoorrechte ingezetenen kaarsen of toortsen^; te Armentières waren zij verplicht elken zon-cn faicle par nos dictes autres lettres patentes iceulxsupplir.ns y soient aucune- ment comprins ne entendus, mais voulons de grâce espécial pour ceste foiz eulx, ensemble leurs fiefz, (stre tenus quictes et paisibles dudit service sans pour ce en payer aucune chose, pourveu toutesvoyes qu'ilz seionl lenuz eulx monslrer montez armez et en point chacun selon que à son estât appai tient comme par icelles noz aulires letlres est ordonné. Et moyennant aussi que leurs dits arrière flefz seront tenuz de appoinctier et payer le taux ordonné selon les ii^struclions que en avez sur ce. Si vous mandons et commandons I ar ces dictes présentes que de nosire présente grâce et declaracion et de tout le contenu en cestes selon et i)ar la manière que dit ei;t vous fuicles, souffrez et laissiez les dits sup[)lians plaine ment et paisiblement joyr et user sans leur faire mettre ou donner ne souffrir estre fait, mis ou doncé aucun des- tourbier ou empeschement ou contraire, car ainsi nous plaist il, non obstant quelzconques noz letlres ou ordonnances à ce contraires. » Donné en nosire ville de Malines le XXIX jour d'Aousl Tan de grâce mil cincq cens et six et de notre règne le second. » Ainsi soubscript par le Roy le sire de Chiernes, lieutenant gênerai, vous l'evesque d'Arras, le sires de Fiennes, de Melun,de Bersele et autres presens, et signé du sécrétait e. Verderue. » (Stadsarchief van Rijsel. — Registre aux letlres patentes etc, A, B, C, ^ 181 v.) * « Quand un eschevin prend état de mariage, le plus jeune des chambel- lans vat luy présenter une libvre de chocolat et le seigneur en eschange luy fait présent d'une paire de gand de la valeur d'un noble à la roese. » (Register : Procès intentés par le souverain mayeur de Liège''. — Slaatsarchief le Luik.) « Item ghegheven Gillis Cabelliaus dochter scepene, iharer brulocht, III Mb. » {Stadsrek. van Oudenaarde, H14-141d.) * Dit gebruik besiond veel in Frankrijk. Te Boulogne gaf men in 1767 aan de magistraten 52 [»ond kaarsen. [Inv. des arch., n» 274.) — Te Dijon gaf ( 282 ) fecstdag op 't raadhuis te komen, onmiddellijk na de vespers, « tant pour conférer sur les affaires qui concerneront la dittc » ville, que pour se récréer en corps et boire un verre de vin, en » se bornant chacun à une bouteille au plus » \ In vroegcren tijd moesten de gemeentelijke wetliouders vêle reizen doen, hetzij om eene andere baiik « hoofdleering » te vra- gen, hetzij wegens bestuurlijke ofstaalkundige aangelegcnheden. Niet alleen werden alzoo dcputaliën gczonden naar de hoofdstad van 't gewest, of van eenen naburigen staat, maar in tijden van bcroerte of oorlog zeer dikwijlsnaar verdergelegene oorden, zelfs overzee, naar Engeland. Op dergelijke tochten ging men door- gaans met twee, drie, somtijds raeer scbcpenen, of met eenige leden van den raad, of met andere aanzienlijke ingezetenen. Evcnwel hebben wij niet gevonden dat onze wethouders deden gelijk bij voorbeeld die van Provence, welke soms met gebeele compagnicën uitreden, of gelijk die van Aix, waar men eene met vier paarden bespannen karos gebruikte en voor de reizen der wethouders eene soniin rekening brachtvan 5,700 pond... Dat wil daarom niet zeggen, dat de schepenen van ons land niet cens de maat lieten overloopen en als modcllen van spaarzaam- heid geboekt staan; neen,het « ricmen snijden uit cens anderen mans leder * is sedert ceuwen hier cen spreekwoord, dat meer dan cens op de gemeentelijke wethouders moest toegepast worden. Te Brugge, onder andere, was het de gewoonte gcworden eene hooge som in rekening te brengen voor het uitrijden der schepe- nen, waarom er in 1478 een taks moest op worden gemaakt. Men slclde namelijk vast, dat de burgemeestcr, buiten Vlaanderen reizendc, U schellingen groote per dag zou hebben, in stede van meD toortsen en kaarten aïs de rekeningen werden onderzocht, (/wy. des arch., B. 72.) — In 1780 klaagde meii te Marseille dat de schepenen zich llambouwen deden geven voor hunne avondbpzooken (Leber, H^st. du droit municipal, 5ÎIQ). — Te Atiecht kregen de wethouders, tôt in 1705, hun redit van was enz. ^ C. Dehaisnes, Inv. des arch. d'Armenlières, 3. ( 283 ) iO schellingen, voorgaandclijk genotcn ; de schepeiien en radeu, die vroeger 5 schellingen daags hadden voor de reis biiiten 's lands en 4 schellingen voor eene boodschap in Vlaanderen, zouden voorlaan vergoed worden aan den eenvorraigen taks van 3 schellingen 4 deniers groote. Edoch, die vermindering gaf aanleiding tôt nieuwe misbrniken en tôt klachten, weshalve de commissarissen voor 't nazicht der rekeningen in geraeen overleg met de schepenen vaststelden, dat de burgemeesters hebben zouden voor « scadebeletterslaken, j» dobbel laken van beyde saysoenen, crude, vvasse, lijfcnape, zilte- ghelt »,25 pond groote, boven hun kostuum voor de twee seizocnen en hunnen gewonen wijn op de ding-en feesldagen. De schepenen zouden hun gew oon presentiegeld hebben, de twee seizoenkleederen en wijn. Men bepaalde nu, dat mcn voor reis- koslen zou geven : aan den burgemeester iO schellingen groote 's daags, en de helft dier som aan de schepenen, builcn het land; voor eene binnenlandsche reis, 8 sch. gr. aan den eerslen wet- houdcr en 4 sch. 2 den. gr. aan de schepenen '. Het loon der op i-eis zijnde magistraten van Gent werd bij ordonnantie van 15 Mei 1563 bepaald op 3 gl. voor elken dag, aan den voorschepene, buiten Vlaanderen reizeudc, en 8 schel. voor eene reis in Vlaanderen. De andere welhouJ.crs kre2;en wederkeerig 8 en 6 schellingen '^. De ordonnantie van iO Decein- ber 167^ vernieerderde de rciskoslen tôt de som van 8 gl. daags, hetzij de schepenen met eenen knecht of alleen op de baan waren. Legden zij evenwel op éenen dng tien inijlen weg af, dan trokken zij 't dubbel ^. Te 's-Hertogenbosch , volgens eene verordening van 1556, had de schcpene, die « ten hoofde reed » (een hoofdvonnis ging halen) « voir sinen cost » 45 oude grooten. Het règlement van 4758, voor de stadsregeering van Oude- naarde, stclt de reisvergoeding voor den burgemeester vast op ' GiLLioDTs, Inv. des archioes de Bruges,Yl, 17o. 2 Register L, 253 v. — Stadsarchief . 5 Placcaeten van Vlaenderen, III, 262-iî78. { 284 ) 8 gl. daags, en voor de schepenen op 6 gl., zonder dat het hun geoorloofd was icts te mogen vorderen voor het rijtuig. Verscheidene gesehenken, den gemeentelijken wethouderen verleend, waren volgens sommige schrijvers van leenroerige her- konist, maar vvij vinden dat zelfs vôor Karel den Groote de hon- dcrdinan, aïs vorstelijke officier, lelken Paschen een kleed van den koning onlving. Degewoonte werd algemeen bij vorsien en leenheeren, en liij, die een kleed kreeg, raoclit het beschouvven als een hh"jk \au gencgenheid en legelijk aïs een teeken van afliankelijkheid; men denke hier slechts aan de pachlers der groote boerenhovcn, die jaarlijks van hunnen hecr een kleed bekwamcn, doorgaans van de door dezen aangenomene kleur, terwiji zelfs in verscheidene steden, gelijk bij voorbeeld te Vlissingen, de schepenen icder jaar vôorzien werden van eenen kerel of labbaard, half op koslen van den heer, half op die der gcnieenle '. Er was zoo bepaaid een denkbeeld van afhankelijkheid aan 't ge^Lchonkene kleed gehccht, dat koniiig Jan in I55G den gede- puteerdcn van Rijsel vcrbood lot de bedicuing van schepene te roepen de leden hunner faniilie of andcre personen, welke zij gewoon waren met een kleed le bescheiiken. Langzanierhand werd de bekosliging van het kleed een last der schepenen, maar dan kwam erook niisbrulk. De ordonnanlie van 1330, gedrnkt in den Linjstervaa Brabant, en het règlement van 1539 over de jaarwedden en geschenken voor de Brusseische schepenen -, geven ons in de opsomming van 't getal bearablen, die de stad Hrnssel in 't kleed stak, een denkbeeld van de buiten- sporigheid, waartoe men daar was gekomen — en dit was geene uitzonciering ! Te Antwerpen stak men in 't gemeenlekieed de burgemeester, schepenen, rentmeesters, raden, weesmeesters, paisierders, keurmeesters, kerkmeesters en anderen ^. Te Gent was 't getal gekleeden door de stad niet minder. Het sladskleed werd alzoo mode onder de weliiouders, en wat ' Smallegange, 535. 2 Belgisch Muséum, 1843, bl. 104-109. ^ « Item men cleet jaerlicx na der ouder cosluyme borgemeesteren, scepe- nen, renlmeesteren, raidtslieden, weesmeesteren,paysmakeren, kuermeesters, ( 285 ) meer zegt : rechten wet. Het was in den ouden tijd juist als nu : maakt het kleed den monnik niet, het maakt toch den nian en boezemt ontzag in. Pascal meende dat hel kostuum ecne niacht kan zijn *. Men was hiervan overal overtuigd, en daarom bekiaagde zich, ten tijde van Hendrik IV, een der wethouders van Atrccht dat eenige zijner bankgezellen somtijds te voorschijn kwamen « en B accoutrement discoulourez, découpez ou revétuz de petits » manteaux de camelot »2. Het is zeker, dat bij openbare plechtig- hcden den mecsten indruk te bekomen is door staatsiekleercn en andere teekens van gezag en heerbjkheid. Maar hierin , gelijk voop ailes wat wij in verband met het schependom opmerkten , was geene gelijkheid. In de eene s(ad kregen de schepenen en bedienden twee kleederen in het jaar; elders maar écn; hier was 'l van fluweel, daar van saai, ginder van laken enz. Vorm en kleur verscliilden ook van stad tôt slad. Halen wij eenige voorbeelden aan. De rekening der stad Antwerpen, over het jaar 1400, maakt gewag van wit laken, dat men rood verfdc voor « deen zide van den ijdelen hoyken ende keerlen «^ . Hier werd de tabbaard door het règlement van 50 Api il 1618 afgeschafi ^^ vermocdelijk maar lijdelijk. Te Mechelen vindcn wij in 1348 twcederici laken, 't een van 5 pond 1 sch. 8 den. en 't ander ter waarde van 5 pond 2 schel. 5 den. Daarbij komt eene uitgave om het laken te « verwene, te greine, te sceerenc ». In 13G2 was 't laken gestreept, in 1445 blauw en afgolcid met rood damast. De stadsrekeningen gcwagen van een kleed te Paschen en een ander te Kerstavond ^. kerckmeestc TS, hootslieden ende andere, ende hierloe zijn dit ji.er gecocht geweest. . . XV wilte Iakenen ende LXXVII lib. V s.; ... noch VII wiito lakenen costen XXXVI lib. VIII s ; ... dry langhe fyn lakenen coslen XXXVI lib X s.» {Stadsrek. van Anlwerpen, 1530. — Sladsarchief.) * Pensées (édit. Havel), 68. ^ De WiGNACouRT, Échevinage d'Arras, 41. ' Rekening in bel Rijk>^archief le Brufsel. ■* Placcneten van Brabanf, VI. 5 Sladsarchief van Mechelen . ( 286 ) Wij spraken zoo even van Brussel en van de misbruiken, die daar in 't geven van geschenken waren geslopen. De charter van 1359 schaft de gift van hoeden, handschoenen, was en glazen af, om enkel Iwee kleederen le geven, vermoedelijk ook te Paschen, voor het zomerseizoen, en te Kerstdag, voor den wintertijd *, wat overigens in de andere Brabantsche steden ook zôo was. In 1471 werd het kleedgeschenk afgeschaft en vervangen door eene ver- gocding van 7 sch. 7 den. per elle, met last daarmede een kos- tuum te doen maken om ter zitting te verschijnen. Later gaf men den edellieden in 't collège de som van 40 gl., den anderen sche- penen 55 gl. met hetzelfde doel ^^ n)aar bij règlement van 1639 werd het kleedgeld voor al de schepencn, zonder onderscheid, gebracht op de som van 100 gl.,en voor de raden op 87 gl. 10 st., w^at in 1704 werd afgeschaft. In 't midden der XIV* ceuw, en wel volgens devcrordening van d 559, was het schepenenkleed te Brussel gevormd uit « twee lange lakene, uutgescheiden (uitgezonderd) root scarlaken, perscarlaken ende gheleght laken ». — TeLeuven was in de XV^ eeuw het sche- penenkleed van blauw laken ^. De Tienensche welhouders onlvingen jaarlijks ieder acht ellen laken voor hun kleed. Eene verordening voor de magistraten van 's-Hertogenbosch, afgekondigd in 1598, kende aan de zeven schepenen en twee bur- gemeesters jaarlijks 60 oude schilden toe voor den tabbaard, dien ^ « Ilem wi hebben geordonneert dat eick \anden schepenen ende vanden renlmeesleren vander sladt sal hebben iwee pair kleeder sjaers vander sladt wegen, ende overmils dien en selen sy hebben noch cruut (?), noch was, noch hoede, noch handlschoen, noch gelaese, dal sy voormaels plaglen te hebben, dat vêle goedts meer coste dan die kleederen. » {Luysler van Brabant, 104.) 2 Besolulie van 7 Juli 1562. — Sladsarchief. 2 « Janne van Coeleu van VI wilte yngelsche laken voir den voirs. meyerer raidsluden, vanden stucke vergonnen XXII Va guldens. . . »> Henricke van Gheele zieder van de voors. XII lakene le blauwene ei sangwijn le maken up een slael, dal daeraf geleenl wert, van den slucke ver- gonnen llll rynsche guldens, isluck le XX stuivers. .. » {Stadsrtkcning van 4460, hlZi.) ( 287 ) zij tijdens hunnen dienst ter eere der gemeenle en lot verhelïing der justitie dragen moesten. Te Gent kocbten de schepenen in de XIV® eeuw gestreept laken , benevens rood en bruin scharlaken, soms (gelijk in 1558) « gbe- raingde dickedinne » en gestreept. De koslen daarvan bcliepen in 1556 tôt 748 pond 10 seb., in 1359 tôt ruim 930 pond, in 1538 tôt 915 pond *. Mark van Vaernewijck zegt, dat voor 1340 het kostuum der Gentscbe wethouders bestond uit eenen zwarten tabbaard met gele nederwaarts gaande strepen van drie vingeren breed, maar door de Caroline werd bun verboden in 't vervolg gestreept laken te bezigen ; bet moest van éenc kleur zijn, « te wetene Gbendts grau, met eendcr bende van swart fluweel ende vier quispelen van syde ^ ». De stadsrekening van 1658-1659 maakt gewag van blauw laken, gemaakt van Engelscbe wol ; er was fluweel «tôt haerliedcr vaesen », en de koorden waren van mode en groene zijde. Het c Ghents grau laecken » bezigde men toen voor 't kleed der kleine stadsbedienden, knapen, speibouders, voerman, sergeanten, boden, schalmeiers, trompetters, erfscbei- ders. moerkinderen en andcre, terwijl zes ellen laken van eenen « volsegbelden helm » werdcn gebezigd voor den stadsgeneesheer en de twee concierges ten stadbuize. In de XIV*= eeuw badden de Gentscbe scbepenen ook nieuwe frokkenom deel te nemen aande vermaarde O.-L.-Vrouwprocessie te Doornik, waar de Gentenaars tclken jare eene nieuwe kostelijke kappe gingcn offeren. Ook de magislraten van Lessen lieten zich in de XVP eeuw een kleed van zijden fluweel vervaardigen, waarmede zij den godsdiensligen stoet opluisterden ^. Er waren * Stadsrekeningen, uitgegeven door de Maatschappij : « De taal is gansch het ro/A:. » * Memorieboek van Gent. 5 « A Joseph Dubreucq, demorant à Ath, pour draps de soye, auquel ce massard a acheté six aulnes de draps de soye velour, desquels côme à l'ordi- naire a esté faict présect aux curé, bailly, mayeur, esche vins, greffyer et mas- sard à la procession, qui porle compris douze sols pour les avoir propor- tionné, la somme de 1111^^ XVI liv. « (Stadrekening van lessen, 1584.) ( 288 ) daar ook rouwklecron na 't afsterven van den vorst, zooals na 't overlijden van koning Philip IV. Den 28 Novembcr 1665 (zegt ecne handschriftelijke kronick) verschcncn de schepencn in 't collège « met den langen lakenschen rauwe ». Dit gebruik bcstond overigens in al onze sleden en werd somtijds toi buiten- sporigheid gcvoerd. De schepencn van Kortrijk hadden in 1720, na 't overlijden der keizci'in Eleonora, niet min dan 1,344 gl. besteed voor hunne rouvvkleedercn, maar de regeering vond dit peperduur en dced de wethouders die som terugstortcn in de gemecntekas. De dracht van hct mngistraatskostuiiin was verplichtend. Den 24 April 167a (lezen wij in eene kroniek) werd er door de sche- pencn besloten « dat sylieden, soo oock die van't letlrain, daeghe- )' lycx int collegie ende in aile pubiicquc acten sullen compareren » met hunne tabbaerden, ende dat alegaer met swart laccken » inghevolghe de concessie Caroline; oock de schepenenboden, » scrgcanten van de caemer, trésorier, de clercqucn ter tresorye y oock gheducrende hunne fiinctie op tresorye ende andere pu- » blicque acten, den ontfanghcre van de wercken ende issue ende » aile andere, keirelaecken profitcrende, oj)de boele van X s. gr. » icder rcyse; oock de ghemeene procureurs descr caemer ende » vierschaere opghelyckc bocte etc. » K Het Oudenaardsch magistraaiskieed was in de XV'' eeuw door- gaans lichlblauw, van IJj)ersch fabrikaat, met zwart damast voor de « vaschen » en met franjcn. Somlijds werd het laken geverfd, en in 1430 versierd met bloemcn 2. In 1377 was er daar geschil oj)gerezcn tusschen de schepencn en de commissarissen ter ver- nicuwing « nopcnde de vornie ende falsoen van de keercls, daer- » mcde de edelmanncn daghelixten sladhuize eomraen moeten», en de schepencn beslolen dan hct den edclen onder hen zou gcoorloofd zijn te dragen « ecn cort labbaardckin, alwaertcapolle- ^ Gebeurlen'issen van Genl, 15o4-1745 (Hs.). 2 ft Item Saline van de patroene te makene van den bIomm( n,die sfaen up sbailliuus, scepenen ende vorghden abite.X se. » {Stadsrek. van Oudcnaard?, 1430-1431. — (Ntta van wijien P. van deî\ MEEnscn.) ( 289 ) » wijs ghemaeckt, behalve dat de utersle stoffc van laken zij *. » Het jaar te voren hadden de Oudenaardsebe magistraten den com- missarissen voor oogen gelegd, dat door den duren tijd liun trakle- ment, beloopende lot 55 pond lo sch., waaronder 35 pond parisis voor den kerel en 3 pond voor 't fluweel, gansch onvol- doende was geworden, waaruit gevolgd was dat scdert « vele jaren » geene tabbaarden waren gemaakt, « 't welcke nochtans » ter conservatie van d'aulhoriteyt van een magistrael, mcigaders » crame de justitie te doen reverenderen », wel noodig was; zij vroegen daarom dat voortaan de stadsrentmeester ieder jaar aan elken schepene zes ellen laken zou geven ter waarde van 12 pond parisis, en eene elle fluweel tôt denzelfden prijs, maar niet te leveren in geld, en met last dat de scbepenen op boete zouden verplicht zijn op elke zitting « te commen met eenen tabbaert, elc naer zijn qualiteyt », behoudens dat zij in de processiën, plechtige vergaderingen,tendage der rechtspleging en voor 't uit- spreken der crimineele vonnissen, ook wanneer de wet vernieuwd en de rekening onderzocht werd, zouden moeten komcn « met den scepene keerle». Dit verzoek werd den 27 Mei 1576 toegestaan. Die gehechtbeid aan het ceremoniekleed is op te merken tôt in de kleinste steden. Te Armentières, bij voorbeeld, stelden bal- juw en schepenen in 't laatste vierde der XVIII* eeuw vast, dat uitgaan in korps zonder staatsiekJeed te achten was « déplacé et indécent » 2. Te Veurne, krachtens eene ordonnanlie van 1442, hadden de wethouders ieder jaar recht 0[) eene som van 20 pond parisis, de eene helft op St.-Martensdag, de andere te Lichtmis; met die som moesten zij laken koopen ter waarde van 40 schel. parisis de elle € of beter, in ghcreeden pennijnghen, sonder fraude. » Hier was gedurende de XV' eeuw het kostuum des magistraats van a lichlblauwen lakenen, wanof deene helt ghevaernet was rozeit » terwijl dat der bedienden was « deene helt blaeu ende dandere helt groene » '. ' Resolutieboekder stad Oudenaarde,]^!!, i\ v. * C. Dehaisnes, Inv.des archives d' Armentières, 2. ^ Stadsrekening vao 1429-1450. — Stadsarchief. Tome XXXIII. 19 ( 290 ) Blauw en donkergroen , de borst van rood damast, was 't kleed der Aalstersche schepenen in 1445; maar in 1492 bezigde men daarloc fijn zwart Rijseisch en grauw Gentsch laken. Hier ook waren de « habiten » voorzien van t zijdenen coorden cnde quis- pelen in vorme van parure ». Later , le welen in den loop der XVI" eeuw, hield men zicli veelal bij zwart laken, voorzien met eene parure van fluweel *. Twee seizoenkerels werden ook gegeven nan de magistraten van IJper, in d410 van « blawen lakene.... te vaerwcne pers », voor den winter, en van « zegbelwitte,... omme de zomercledren. » De kaproenen waren half groen, baif wit ^. In de volgende eeuw was daar ook misbruik ingeslopen, lot zoo verre dat len jare i560 niet min dan 1,200 pond parisis voor de stadskleeren werd uit- gegeven ; maar de commissarisscn kwamen tegen die aanzienlijke bekosliging op en schreven in margine der rekening van gemeld jaar : « Dat men volghende voor Ul. interdicien niet en excedere » de XII" I., op pêne van reductie, cesserende aile excusen, ende » dat elc van den Collège comparere lallen solempnelen vergade- » ringhen tôt weerdicheyt van der justicie, zo van processien » generaele als vierscaeren, vernieu wen van der wel als andersins, » met huerl. eleedinghen, op pêne van radiatie, omme degbone » die in ghebreke wesen zullen, ende oock dat men neme laeke- y> nen ghedrapiert binnen dese slede » ^. De kerel der Kortrijkscbe schepenen was in 1391 gevoerd met « greyne », eene stoffe uit geiten- of kemelsbaar, doorweven met wol of zijde. Men vernieuwde het hier niet vôor 't versleten was, maar toch onlvingen de magistraten de waarde er van in geld. De stadsrekeningen van Rijsel maken gewag van « drap d'araigne » {I3G8), » drap du grand let, mcllé de graine ; drap vermaulx; drap de demi graine » (1585) ; « drap brun niellé de graine; « escarlattes vermelle, vermelle araigne (1386); « drap sauwin » (1492); « drap turquois » enz., meestal te IJper gekocht. Het kleed werd daar den schepenen te huis gebracht door den koning der Ribauden {roi de V amoureuse vie)^ maar in 1480 gaf * Stadsrekeningen van Aalst. — Stadsarchief. ^ Id. van IJper, in 't Rijksarchief te Brussel. ^ Idem, ibidem. (291 ) men den wclhouderen de waarde des kleeds in gcld, 36 pond parisis ieder, en 12 pond voor de fluwcelen banden. 't Ging in deze stad ook lioe langer, hoe meer: in 1419 kostte 't kerellaken 242 pond, in i464,583pondl5st.,maardanwerd hetbesluitgenomenin geen zes jaren een kleed te geven lenzij aan den rewart en den meier. De meiers von Amiens hadden, behalve hiin kleed, nog een ander ondcrscheidingsteeken, namelijk eene fluwcelen beurs, voorzien van in goud gcbordiiurde leliën en 't stadswapen. Zij droegen die aan den gordel en bewaarden daarin het zegel van zaken en de sleutels van 't stadhuis. De misbruiken in zake van ceremoniekleed waren te gemak- kelijker, daar er gcene algemeene verordening bestond en de oude reglenienten, daartoe belrekkelijk, licht in vergelelheid geraakten. lïet toppunt van 't misbruik scbijnt bereikt te zijn bij de welhouders van 't Vrije van Briigge, die, uitwijzens de reke- ning van 12 Septcmber 1505, zich jaarlijks vereenigden aan een banket om de keuze vast te stellen van de kicur des kleeds, het volgende jaar te dragen. Om dit eenigermate te verbloeraen of te verschoonen noemde men bel daarvoor bestede geld : a krimp- penningen », dit wil zeggen : vergocding van 't verbes, bij de maat, na 't Iaken gewaterd te bebben *. De stoffe voor de schepenen van 't Vrije was in de XVI' eeuw doorgaans « grauw Brugscb Bellaertlaccken » ^. Hetzwarte kleed dermagistraten dagteekent maar van de XVI* eeiiwendegemcenlekassenbekostigdcnbet tôt indeXVIll" eeuw, wnnneer de regeei'ing bepaaid verbood daarvoor nog iets in reke- ning te brengen ^. In 't Land van Waas, nochtans, bleef het gcbruik aanhouden en kregen de hoofdschrpenen, die oudtijds 10 gl. 10 st. voor hun kleed irokken, eerst in 1738 de som van 100 gulden, welke hun tijdens de F'ransche overbeerscbing was toegcstaan. Het olTieiëel kostuum had in Frankrijk iets bijzonders; gewoonlijk was 't daar van twee klcuren, 't eene rood of purper — gemeen kcnleeken des niagistraats — 't andcre van de kleur, eigen aan * Beaucourt, Jaerboeken van den Vrijen, III, 174. * Idem. ' Hel règlement voor de stad Gent dagteekeut van 6 November 1734 (8e ait.). — Raepsaet, Analyse, etc., III, 1. ( 292 ) de stad '. Er waren in Frankrijk echter ook schcpenenkleederen van éene kleur, b. v. le Marseille, te Alrecht, te Amiens enz. Van nieer belang nog — wel te verstaan voor de gemeentekas en 't plezier der schepenen — waren de banketten en « teringbe van wijn », waar de schepenenhuizen zoo veelvuldig getuigcn van geweest zijn, Hierbij liep bet waarHjk in vêle plaatsen over zijn bout, want vun ëen, boogstens twee banketten, aanvankelijk gedoogd,kwamen er meer, en iedere gelegenbeid welke men dacbt gepast te wczen, werd waargenomen, of gelegenbedcn werden gezocbt om samen cens de voeten onder de tafel te steken. Aldus, zagen wij de scbepenen aan den discli op den dag, dat de commissarissen de wet kwamen vernieuwen en de rekeningen onderzoeken, wij vinden ben ook vereenigd, en de stadskoks in 't beslag, als een ter dood veroordeelde aan den beul werd over- geleverd ^. Ricblte men geen bankct op, 't vvas eene wijnparlij bij de vcrpacbting der accijnzen^, bel zcttcn der belastingen of bet teekenen der dieren, loegelaten op de gemeene weide * ; bij de aanbesleding van groole sladswerken ^; bij de vereffening van Iwislen of afpalingen van gronden ^; bij de aanslelling van eencn * LoYSEAu, Du droit des offices, liv. V, ch. VII, 48. " De staclsrekening van Oudenaarde, over het jaar 1561, geeft in margine de volgende opmerking der commissarissen te lezen : « Soit prins garde qu'il ne se paye disners aux eschevius de la ville dAudenarde, sinon pour les sen- tences oîi mort s'ensuyvra, et sans excéder VI livres. » ^ « Item vanwine, diemen dranc doe men de assisen verpachte. » {Stads- rekening van Antwerpen, 1324.) ■* « Au corps du magistrat est dij 12 livres pour l'assietle de la taille. . . » Audit magistrat pour recevoir et marquer les bêtes paissant sur les wey- meaux, 20 livres. » {Idem van Lessen, 1692.) « Aux deus esleux de ladicte ville pour leurs paines et salaires du gou- vernement dicelle ville pour prendre, lever et recevoir les rentes, cens, débiles et revenues de ladicte ville pour prendre garde aux marchandises, etc.. . a chascun deulx XV frans.. . » {Stadsrekening van Namen, 1463,bl. 116 v«. — Rijksarchief te Brussel.) ' « Pour I escot fait à le maison Colart Regnaull pour I jour que li eske- vins furent en capiile leur on prist accord del ouvrage doudit biefFroi faire; despendirent avoech le conseil doudit capitle 72 s. » [Idem van Bergen, 1379. — Sladsarchief van Bergen.) ^ « Item waren vergadert de scepenen ende gbeswoorne op der scepenen ( 295 ) nieuwen schepene ' ; den da,^ der kermis, of.... den eerslen zon- dag van den Vasten, of op eenig volksfeest - ; na de verliefling of 't nazicht van reliquieën, juweelen of boeken in eene abdij of paro- cliiekerk^; bij 't bezock van vreemde doorluchlige gasten *, of van den vorst ^5 als t processie was ^ enz. camere om der limmerliede le verscheidenen, daer vverl verdroncken VI polie Homberger biers ende II polie huppen. . . )) Item doenl ghemeten was {huizen en gronden) wareu vergaderl scepe- nni ende gheswoorne le Boudens van Ysendike, daer werl verlert VI moU6 ende I ghelle wijns. . . » {Stadsrek. van Lier, 1377.) * « A Jehan de Hauchin, eschevin, lequel paya sa bien venue à messeig" eschevins, sescompaignons, le IIII* février, fu fait présenl de VI kannes de vin de Beaune. . . « (Stadsrek. van Bergen, 15:20, in 'l Rijksarch le Brussel.) * (( A Messieurs du magistrat pour récréation le jour de la dédicace et le premier dimanche de Carême, XL VIII llv. . . » {Id. van Lessen, 1692.) « Pour despeiis faicls par les curé, bailly, mayeur, eschevins el conseil de ladite ville, le premier dimence de quaresme, auquel jour les jeunes gens por- tent la consaulde «"t se meltenl les discords d'accord, comme à l'ordinaire.. . XXI II I. » {Id. van 1584.) ^ « Le jour St. Franchois, 4 jour d'Octobre, mess* les mayeur et eschevins furenlen leglise el couvent de St. Kranchoys, aud. Mons, faire visital'on des relicques, joyaus et librairies y estans en la manière accouslumée, à ceste cause disnerenl ensemble en la maison de rnass^, accompaigniez de leurs. . . . clercx el autres, ou fu frayet XII liv. XI s. » {Stadsrek van Bergen, 1520.) * » Item van wine ende crude svridags vore rente Katlinen dach op der sce- pen huis, doende coemaone van Mayorke daer waren, XXII se. » {Stadsrek. van Antiverpen, 1524.) » Ghegeven snavonds up tscepenhuus een eerlic bancket, daer mijn ghena- dich lieere was, mijn gheduchle vrauwe, mijn joncvrauwe van Bourgoigne ende andereheeren hertoghen ende princhen, melsgaders de notable vandeser slede, ende vrauwen ende joncvrauwen, die daer ooc ghebeden waren, ende coste LXIIll lib. XII s gr. » {Idem van Brugge, 1469.) ^ « Cost ghedaeu lot vier reysen op den sladhuyse met mijn heere van Brabanl {Jan IV) te tracleren, item mijne vrouwe van Brabant, item der jonc- vrouwe van Pietershem, item den joncheere van Nassomven, ilem joncheere Gilles van Rodenbach; ilem den joncheere van Gaesbeke. » Wordl rot ses reysen verhaell cost ghedaen op den stadthuyse mel myn heere den hertoghe ende synen raeden (1420). (Uittreksels uit de stadsreke^ ningen van Brussel (1416) in 't archief der S'^^-Gudulakerk. — Bulletins de la Commission royale d'histoire, 3« série, IX.) ^ « Item op de octave van Ch'nxenen als men processie doen soude en ( 294 ) Te Brussel was er in de XV* eeuw banket op dcn dag des ommegangs, der accijnsverpachting en van 't nazicht der reke- ningen. De kosten der banketten beliepen dan tôt 500 gouden krofien, maap in 1448 werd het banket op de twee eerstgemelde dagen afgeschaft en vervangen door eene uitdceling van wijn. Laler, evenwel, kwamen er weer nieuwe bij. Een règlement van 1659 bepaaide de sorn aan de eetmalen te besteden; dat van St.-Jansdag mocht 100 gl. kosten; bel l)ankct op St.-Micbielsfeest 1,100 gl.; op den ommegangdag 250 gl.; bij gelegenheid der « terminatie » van 't brood, 60 gl., en ten dage dat de rekening over 't behecr der vondelingen werd onderzocht, 72 gl. Eene nieuwe verordcning van 170i stclde anderraaal een einde aan al die smulpartijen. 't Was niet altijd in de scbepenenkamer dat de heeren van 't magistraat hunnen beker ledigden : zeer dikwijls ontraoeten wij hen in de berberg, gelijk te Brugge, waar de stadsrekeningen van 1488 tôt 1492 niet min dan dertien tappcrijen opnoemen. Om het gelag te verscbooncn, gaven zij somtijds voor dâar bijecn geweest le zijn om raad te slaan *, maar vergaten daarbij te zeg- gen, waarom de gewone vergaderplaats, het schepenenbuis, was voorbij gestapt. Zclfs het louter plezierpartijtje, een theebezoek, b. v , met de vrouwen der wethouders, ten huize van eenen bunner, kon niet voorbijgaan zonder dat men den dienstbode bij den wijntapper Iheyleghe Besnidenisse omme draghen, dat de scoulh, daman, renlmeeslers, scepen, clercke, cnape ende aile dienende vanderstat smorghensopd scepen- huys versamenen alsoe ghewoenlic es omme metlen processie te gane en daer onlbite die wille, daer wert verterl te spisen ende te dranke tsamen ghere- kent Xli se. VIII d. gr. \lems. {S tadsrek. van Anlwerpen, 1401. — Rijks- archief le Brussel.) « A Jacques Wautreman, pour dépens faicls à sa maison par les curé, bailly, mayeur, eschevins et le conseil de la ville, la nuict de la procession en s'assamblant pour aller avecq le collège de Téglize aux vespres cômes anchien- nement Ton avoil accoustumé, XXIIII I. » {Id. van Lessen, 1584.) * « Item op de selve tijt dat de scepenen doen versamenden in de Lelye ende raet hadden, daer werden ghedroncken 11 gh. wijns van VIII gr., quam XIIII gr. » {Stadsrek. van Antwe'pen, \iOl. — Rijksarchief te Brussel.) ( 295 ) zond om op het hcil der goede gemeente — en vermoedelijk op de gezondheid van de schepenenvrouwen — te kunnen drinken *. Wat wil men? Dit was nu eenmaal gewoonte, en niemand morde er tegen, tenzij — wanneer de verkwisting wat grof begon te worden — de vorstelijke commissarissen, die moesten zorgen voor de goede balans tusschen inkomsten en uitgaven. Maar 't was door enkele kannen wijn niel, dat de stadsfinantiën in gevaar kondcn komen : de banketten, weelderig gemaakt lot de buitcnsporigheid toe, ziedaar wat op vele plaatsen een wezen- lijke kanker voor de kasse was. Enkele voorbeelderi, om te laten zien hoe zorgeloos of onbeschaamd men vroeger met de gemeene raiddelen omsprong. In de XVII' eeiiw had men te Rijsel vele peperdure banketten op bet schepencnluiis, tôt zoo verre, dat de rekening over het jaar 1654 daarvoor eene uilgave vermeldt van 33,000 pond ! 2. Bij 't zîen van dit cijfer zal men mogelijk geneigd zijn te vragen, hoe groot het gctal gastcn wcl mag gewecst zijn om zulke som op te maken? Dat gelai was niet zoo groot als men allicht zou den- ken : daar zatenaan detafel de aankomende en uiltredende sche- penen, de kapileinen dcr burgerlijke wacbt, de gouverneur der vesting en de commissarissen ter wetsvernicuwing. Het gelai gasten zelfs op honderd neraende, komt men voor elken disch- genoot lot cen cijfer, dat ecne zecr hooge som is, vooral in dien tijd. Laten wij maar bckcnnon dat de banketten onzer huidige ministers niet in vergelijking kunnen komen met die onzer voor- raalige schepenen ^. * « Item den 3 April gecort M' Jacop van Postel, den 8 Meert alsoe de heeren tsamen hadden vergadert geweesl elck met syn huysvrou toi den secretaris Postel, Hans de Cleerck met eenen kerf gbehaelt LI pollen deelen wyn, loopt XXXIIII gl. XVII se. -^ {Sladsrekening van Lier, 1609.) 2 Eén dezer banketten, op Allerheiligendag, kostte in 1634 de som van 3,034 pond; len jare 1671, 3,390 pond; in 1698 niet min dan 5,482 pond, en in 1700 de som van 3,048 pond. ' Hei tafelgerief der schepenen was in de meeste steden van zilver. — Ziehier, voor de slad Luik, eene Mémoire de ce que Vil faut mectre pour cou- ( 296 ) Te Korlrijk wist men mede wat goede sier te beteekcnen heeft. Na de rouwmisse, len jare 1651 over de aartsherlogin Izabella gezongen, gingen de wethouders naar 't stadhuis, waar de tafel was gedekt. Behalve de gcwone vleeschspijzen, de groenten en 't gebak, waren er niet min dan twintig schotels, waaronder vijf met visch en vijflien met hofgevogclte en walerwild. Men nerae in aanraerking dat er hier sleehts een dertigtal gasten aan tafei zaten, en de wijn van Ay naast de gewone witte most er in over- vloed stroomde. Ook beliep de rekening — 't is de moeite waard om het te zeggen — tôt het somnieke van 950 pond, de scbellingen en deniers onverlet gelalen. In XVII" ecuw was de kookkunst te Kortrijk hoog in eere : 't schepenenbanket, op den dag der accijnsverpachling, kostte doorgaans 900 lot 1,000 pond parisis, maar na ecnigen tijd werd die smulpartij afgeschaft en den burgemecster, ter vergoeding, de som van 24, clken schepene 12 pond parisis gegeven. Er zijn ook plaatsen geweest, waar het magistraat de menigte, die toch ailes betaalde, bij 't wijngelag riep, niet zoozeer uit volksliefde, als wel oni eene meerdere ontvangst te bekomen van den pachl der sledelijke belastingen. Wij vinden zoo iets in de vrir la table lorsqu'on vacque à preuves d'un seigneur Eschevin porveu. « Premier à haull de bout un plat de touttes sortes de rosly, » Ilein une grande tarte barbanoisse. » Item un jambon avec deux langues de bœuff, qui font trois grands plats, » Item quatlre plats de succade. » Item quatlre porte assiele de suece blan garnis. » Item deux porte asiete d'anchoix. » Item deux porte assiele de salade au deux bout de la table. » Item du vin rouge, blan et deux bouteille de vin de secq. » Item de la hougard et de la bierre. » Item des pains raspez et deux pains de froument. » llem des chandelles. » Item des verds à vin et à la bierre avec quattre grands verds. « Le 50 janvier 1669 Messieurs ont ordonné à leurs greffiers de deflfendre à leurs clercqs de ne se plus trouver au disné du sieur Eschevin proveu. » (Rf'gistcr : Procès intenlés par le souverain maijeur (de Liège). — Staalsarchief te Luik.) ( 297 ) rekcning van Aaist, over het jaar 1432 : « Item tsondaechs naer » noene, als men dassizen looft ende besit, daer al ivolc van der » stede comt, dat wille, daer plach men te ghevene aise vêle wijns » als elc drincken wilde, omme datze te bel ende te neerendste- > liker omme dassijzen bieden zouden... * Men kan denken, hoe weinig Aalstenaars toen te huis bleven, ook 's maandags na den uitstel, loen « aile de goede lieden kwamen eteti ende drincken vander stede, die willen, arm ende rijcke. » Voor het volksbanket van gemeld jaar werden opgediseht 6 valen hier (ieder van 60 sloopen); 265 brooden, 562 «catspets », een rund, drie varkens, iwee viertel erwlen,benevens de noodige hoeveelbcid spek, boter, kaas, eieren, look, zout, peper, saffraan, melk, azijn enz. De tafel koslle der gemeenle de som van ruim 90 pond parisis. — Laten wij 't maar zeggen : het drinkgelag bij de openbare aanbesteding is niet zedelijk te lieeten, want op den bodem van het glas, te dikwijls gevuld, zit de wijshcid niet; en wat liet banket na den instcl belrcft, dit was ook niets dan eene geldverkwisting. Zôo bcsehouwden het Icrcchtde vorstclijke commissarissen, vermils zij in 1447 den schepcnen verboden nog bel volk ten elen le noo- digen, op straffe voor lien, van 't verteer, dat builen bel magis- traat, de nolabelen en stadsbedienden was gedaan, uit hunme eigene heurs le zullen moeten vergoeden *. Misbruiken onder dit opzicht bestonden schier overal. Gaan wij naar Genl, daar werd den 5 Februari 1665 de « reslour-mael- tijt » der schepenen van bcide de banken door de commissarissen gebracht op « reform en limitatie, ter oorsake van de excessen en groote leer, die voor desen hadden gedaen geweest.» Hier schijnt men gezondigd te hebben door le vêle uilnoodigingen te doen : de schepenen van der Keure plachten aan hunne lafel te roepen de geestelijkbeid en deputatiën van de vicr Leden 's Lands; de schepenen van Gedeele ook een aantal priesters, onder andere de palers Auguslijnen, die, na de bovenbedoelde vermindering, zich beklaagden niet meer ten stadhuize genoodigd le worden, na er gedurende acht en twintig jaren van genolen te hebben. Overi- ' StadsrekeniDgen van Aalsl. ( 298 ) gens, te Cent wist men ook niet wat spaarzaamheid was ; bel Vastenavondbauket voor de schepenen der beide banken kostte daar een tijd lang de kleinigheid van 3,000 gulden! Ook de schepenen van dorpen en heerlijkheden hadden geleerd zich den wijn, en wat daarbij beboort, goed te lalen smaken,en op den diiur de gift of hcuscbbeidals een rechtwetenle beschouwen. De schepenen der heerbjkheid van St.-Pieters,te Cent, vorderden eene maallijd bij den prelaat, tclkens dat zij ecne doodstrafuit- voering hadden bijgewoond ; zij hadden ook redit op een eet- maal bij den proost der abdij, op vier kannen wijn, van twee stoopeii ieder , telkens dat iemand rond de heerlijkheid werd geleid om gegeeseld te worden; op vier kannen wijn bij eene andere geesehng, in kamer of ter vierschaar; op twee kannen voor elk vonnis van ballingscliap, eerh'jke boete, of wanneer een verdachtc op de pijnbank werd gelegd. In dit laatste geval moest de wijn van Spaansche herkomsl zijn *. Te Oudcnaarde plachlen kok en tapper op het stadhuis mede hunne bezigheid te vinden, maar in 1045 verbood men daar nog banketlen te houden op den dag der wetsvernieuwing, bevelende dat de conimissarissen zouden « glietractcert worden ten huyse, > daer sij sullen ghelogeert wesen » ten koste van bunnen gast- heer2. Hoe vroom en ernslig onze sladsmagistraten over 't algeraeen waren, toch gingen zij soms de maat der welvoegiijkheid te bui- ten. Wij kennen er een voorbceld van te Kamerijk, waar op het banket van 4 en 5 October 1679 een der wethouders met een stuk broodkruimel den god der tuinen bad afgebeeld « sous la forme la plus intime ». De gerechtsofïicier zond onmiddellijk den schepenen eenen brief van afkeuring; doch bij ging daarmee zijnc bevoegdheid te builen, wat de wethouders hem niet verzwegen, maar integendeel hem op t hart drukten « que ce n'estoit à luy, » ny de son office, de cognoistre des excès et incongruitez quy » pouvoient arriver entre eulx, mais bien à eux à les reprendre Ârchief der St.-Pietersabdij. Resolutieboek. 1645, bj. 22 v°. — Sladsarchief van Oudenaarde. ( 299 ) B et corriger, comme de toute ancienneté iiz ont accoustumez B faire ». Met dat protest evenwel ontkwam de pliclitige sche- pene dcn blaam niet, dien zijne ambtgenoolen liem moesten toe- sturcn, evenmin als de boete van 12 pond, die onder de armcn van Kamerijk werd uitgecleeld *. Wanneer de wethouders bijeenzaten, waren zij gaarne verlus- tigd door snarenspel, gezang of diebterlijke voordrachl, en zelfs riepen zij nu en dan rondreizende kunstenaars bij zich op het schcpenenbuis. Te Veurne onlmoelen wij aizoo in gezeiscbap van de commissarissen des jaars i4G3 eenen poëct, en in 1614 vinden wij er eenen koordendanser, die den schepenen zijne kunstjes liet zien ^. Tôt zoo verre onze stadsrekeningen gaan, zien wij de wethou- ders aile openbare vreugdebedrijven te baat nemen om ten gemeenen koste wat uitspanning te bekomen. Is er ergens ridder- spel?Ter plaatse, waar 't geschiedt, gaan de schepenen bij den eenen of anderen begoeden poorier binnen (de stad gaf vergoe- ding voor't gebruik der karaer) en lieten zich daar inschenken ^. Hadden speelliên de processie vereerd, na de plechligheid werden * « Du dousziesme dOclobre 1679. En la chambre Eschevinalle de la ville de Cambray. Monsieur le semainier att représenté à Messieurs du Magistrat que le qualtriesme du courant, estans au disner à la chambre verde de l'Hoslel de Ville, le S"" Du Forest, leur confrère, auroit avecq de la mie de pain formé quelques postures deshonesles et messéanles, qu'il a réitéré le lendemain, au scandai du corps, sur laquelle proposition Mesd" S" ayant ouï led. S' Du Foresl, quy s'est excusé d'avoir ce faict par inadvertance et sans aucun mauvais dessin, ont ordonné que seroil faicte une correction fort sérieuse aud» S"" Du Forest, et admonition que doresnavent il ayl à se comporter avecq plus de retenue et come une personne exerceant lestât dont il est honoré, doits faire, le condamnant en lamende de douze livres au proflcL des pau- vres. » {Archief der stad Kamerijk.) • « Aen eenen camerspeelder , van diversche dansen op coorden onde andere habiliteyten ten aensiene van desen collegie ghedaen Ihebben, V lib. » {Rekening der kastelnij van Teume, 1614.) ' « Janne van Coelkerke, van dat scepenen waren te sinen als men jos- leerde up de maerch, ten Iwcen slonden bimJen jare, V pond. » {Idem van de stad Brugge, 1518. Ook in 1335, 1354, lôS"», 1.5.59, 1345 en later.) ( 500 ) ze op het schepenenhiiis geroepen om liun blaas- of snarenspel vôor de heeren van 't magistraat te herhalcn ; waren vreemde looneelspelers aangekomen, sefTens was de uitnoodiging daar om den bestuurderen hunne kunst te laten blijken *. En — reeds in de XVII® eeuw was men verlangend naar het nieuws van den dag, of liever van de week — de Genlsche en Kortrijksche sche- penen lieten zich in dien tijd de vreemde gazetten overschrijven of gelastten hunnen bode om ze voor hen te halen 2. Om le eindigen met de gewoonten en gebruiken der voorma- lige schepenen zuUen wij nog herinneren, dat hunne vroomheid » Ghegheven den zanghers ende vedelaers, die ghesonghen souden hebben voor de wet, als zij te gader aten Iser Pieter Adores. . . « [Stadrekentng van Brugge, 1590-1391.) « Item op de vors. dach te vespertide doe men belaelde de menislrele, die metteD processie gh^gaen liadden ende ghespeell elc met sinen instrumente dys hi hembewanl en op le scepenhuys versamende,daer de scepen en anderen goede liede bi quaipen omme alderhande spel te siene en te hoerne, hier wordt gedroneken II M '/g ghelt wijns uute Luypaerde, van VII gr., ende IIII ghelle wijns unie Pelgrime, van V gr., quam tsamen III s. X */« d. gr. Vlems. » {Idem van Antwerpen, van 1401. — Rijksarchief le Brussel.) * « Belaeit d'hollandsche commedianlen de somme van acht ponden gr., liaer bygheleyl ter causen van het eersle verlooch, ghedaen an de heeren van den collège. . . » {Idem van Cent, 1660-1661. — Slaalsarchief.) « Belaeli de comedianlen van madame d'Orléans de somme van XII pon- den gr., hemlieden bygheleyl voor eene comédie, ght presenteert voor syne Eerw. van Ghendt in consideratie van syne blyde incompste. » {Idem.) * a Belaeit Jan Orlenbach de somme van zeven ponden groolen, le weten vyf ponden grooten over een jaer recognilie van het overschryven van de wekelicke gazetten, ende de reslerende II lib grooten over 't port van diere. » {Stadsrek. van Cent, 1637-1658. — Staatsarchief.) « Betaell de \ved« Geert Langhen, alias bon marché, ôe somme van XXXIX s. grooten, over de leverynghe van de wekelicke gazetten ande heeren vant collegie ghedaen Isedert den 1 nov. 1657 toi ultimoaprii 1658.. XXXIX s.gr. » {Idem.) 0 Aen Dominicus van Lathem, bode vanCorlryck op Antwerpen, ter causen van overgebracht thebben telcker weke, geduerende den voorleden jaere, de gazelten ende nieuwe tydinghen by schepenen.... » {Stadsrekening van Kortrijksâu 1629-1630.). { 501 ) even groot was als hunne zucht om te bankcteeren. Mon weet dat zij elken dag op het raadhuis de misse hoorden, in aile plechlige processiën met het door de gemeente bekosligde staatsiekleed en flambouvv verschencn, kapellen en goddelijke diensten stichtten, vooral ter gedachtenis van hunne overlcdene medebroeders *, en als de pest of eenc andere groote volksramp woedde niet op de aanmaningder geestelijke overheid wachtten om eenc bcdevaart of andere godsdienstoefening te bevelen 2. Zij vierdcn al de kerkclijke feesten, vroeger zoo talrijk, niet alleen door rust, maar doordeelneming aan de geestelijke oefeningen. Onder dit opzicbt kan de volgende opgave der c Festes et jours que l'on observe à la Chambre de Messieurs les Eschevins de Liège » ons een denk- beeld geven van de vrome gezindheid onzer voormalige bestuur- ders,want wat te Luikin dien zin gepleegd werd, is, 00k voor de andere steden des iands, mits enkele wijzigingen in verband met de plaatselijke aangelegenheden, zooals bijzondere feesten enz., waar le nemen. Den 2 Februari (Lichtmis) namen de schepenen van Luik deel aan de processie van St.-Làmberl, en ontvingen daarvoor 4 gul- dcn ieder, welke vergelding voor de meeste verder aangeduide kerkbezoeken gegeven werd. * Lambert, prelaat der St.-Nicolaasabdij van Veurne, verklaarde in Mei 1292 dal de schepenen, poorlmeester en ingezelenen van. Nieuwpoort in de kerk van St. Laurenlius, 1er eere van dien heilige, eene kapel hadden gesiicht voor de zielrusl hiinner voorgangers en opvolgers, waarvoor zij eene jaar- lijksche rent vestigden van 19 pond parisis, bezet op de inkomslen der halle van Nieuwpoorl {Oorspronkelijk stuk op perkamenl ,n^ 068 van den Inventaris van GoDEFRoY.) — In 't register der besluiten, genomen door de schepenen van 't Brugsche Vrije (loOo) leesl men : « Voorts es ghesloieu dal men van nu voortaen, als een schepene overleden wert, men doen zal boven der messe ordinaire van den lande, dry vrydaeghen noch drye messen van requiem. . . » 2 In 1676 had de pest te Valensijn en omstreken 16,000 personen gedood. Het magislraat schreef het ophouden der ziekte toe aan 0. L. Vrouw van Tongeren, die aanroepen was geweest, en besloot, uit dankbaarheid, tôt eene bedevaari naar 'i ongeron, waaraan 0. a. een schepene en een griflSer zouden deel nemen. Het land onveilig zijnde uil hoofde van vijandiijke benden, ver- zochten de schepenen Iwee paters Auguslijnen om de bedevaart le doen. ( 302 ) Den vrijdag vôor Lœtare-zondag bezochten zij des morgensor» 10 ure de kerk van 0. L. Vrouw om lict sermoen te hooren van ecnen pater Recollect. Den dlnsdag der Goede-Week hoorden zij de misse in de kapcl van 't stadsgevang en bezochlen de opgeslotenen, waarna de oudsle dcr magistraten zijnc gezellen aan lafel noodigde. Van daags nadien lot den maandag van Quasimodo hieldcn de leden des gewonen raads geene zitling, ten einde in al de kerk- dienstcn te kiinnen tcgenwoordig zijn ; de schepenen kwamen de drie laalste dagen der Goede-Week maar om H ure 's morgens op het stadhuis. Hel Paasclifeest duurde vijf dagen. Den eersten vrijdag na Paschcn was 't processie, zoo ook op den feestdag van den H. Marcus en St. Joris. Tijdens de Kruisdagen kwamen de raadsieden niet, en de sche- penen maar om 9 Ya ^^^- Allen namen deel aan den ommegang. Op den zondag van 't H.-Drievuldigheidsfeest gingen de sche- penen bidden in 't seminarie voor de afgestorvenen. Daags nadien was cr eene misse van requiem. Op H.-Sacramentsavond gingen zij naar de vespers en 't koor der hoofdkerk, den volgenden dag naar de mis en in de processie, voor welke laatste plechtiglieid ieder schepene 50 gulden kreeg, Op St.-Gillisfeest, feslum palatii , kwamen de schepenen noch de radcn op het stadhuis. Den 12 Scpteraber zong men de vigiliën voor Maximiliaan van Bcieren en den 15 was men tegcnwoordig in het jaargetijde. Den 17 September, processie van St. Lambert. Op het feest van St. Dcnijs kwamen de schepenen niet, maar wel de ledcn van den raad. Het feest der IIH. Simoen en Jude werd gevierd met een bankel bij den hoofdgrilTier, dat 60 gl. kostte. Op Onnooze- len-kindcrendag waren vigiliën voor prins Marka, en daags nadien misse. Van Kerstdag tôt Drie-Koningendag namen de Luiksche schepenen ook deel aan verschillige godsdiensloefeningen. ( 305 ) IX. Hoog aanzien van het schependom. — « Beeren » schepenen en adellijke scbcpeneu. — Scliaduwzijde. — Afschaffing van het schependom. — lleslult. « Scependom es een hoeghe staet », zcgt een dichler der XV' eeuw *. En inderdaad, het werd eene zoo groote eer gerekend lid der stedelijke raagistratiiur te wezen, dat meer dan éens aan- zieiilijke personnages afstand deden van hoogc waardiglieden of winstgevende posten oin 't recht te bekomen tôt het weinig vergolden scliepenenanibt te kiinnen geroepen worden. Pieter de Courtenay, poorter van Rijsel en in dienst aan 't hof des konings van Frankrijk (welke belrekking, zoo Avij weten, een beletsel was voor het scliependom) verzocht den koning zijn ontsiag en verkreeg het, aldiis den stadsdienst stellende boven dien van den koning. De groote familiën hielden er aan, hunnen naam en eer te ver- binden met die der gemeenle. Ziet men de oude schepeiienregis- lers na, men zal er menige aantreffen welke op de eerste bladzijdc ofwel de geschilderde beeltenis van den voorschepene vertoonen, gelijk te Albi (Frankrijk), ofwel hun met goud en kleuren opge- luisterd blazoen, gelijk te Gent. De wethouders wisten dat de registers, welke getuigenis gaven van hunne werkzaamheid len nulle des algemecns, de geschiedenis bevalle van de slad, met al haar lief en leed, met al hare groolheid en vernederingen; zij voorzagen dat de latere geschiedvorscher, bij het onderzoek van feiten, ook niet onverschillig zou gevveest zijn aan de personen, die lot de verwezcnlijking dier feiten hadden bijgedragen, en stelden daarom de eer en den glans van hunnen naam en geslarht in de schuts en schaduw van den roem der gemeenle. De menschelijke ijdelheid moge daardoor hare voldoening gehad hebben, ons, nakomelingen van de groote burgers, kan het * Oudvlaamsche gedicliten, uitgegeven door Blommaert, II, 68. ( 504 ) niet zondcr belang zijn te weten wie de vrienden van Iiet volk, wie zijrie tegenstanders zijn geweest, en wij achlen ons gelukkig nu en dan, tôt spiegel en voorbeeld van anderen, eene hulde van erkentenis le mogen bewijzen aan degenen, die het vaderland met moed, trouw en belangloosheid hebben gediend. Ook de vorsten gaven dcn schepenen, bij elke gepaste gelegen- heid, bewijzen van eerbied, zelfs van ontzag. Zij hadden eenc formuul voor de brieven, welke zij naar de gemeentebesluurders zonden en die wel hunne gevoelens jegens ben vertolkt. Zij noera- den ze ; « nos biens amez, chiers et bietis amez, » « lieve ende ghe- minde vrienden ». Aan dezen titel hielden zij slerk, en eene ver- getelheid in 't sehrijvcn, ora 't even van wien, werd door hen als eene beleediging bescbouwd, gejijk zij niet duldden dat anderen hen op zulke manier toespraken. De gouverneur van Rijsel zond in 1688 aan de wethouders dier stad eenen brief, vocrende lot opschrift : « à mes chers et bien aimés », maar de Rijselsche sche- penen zonden 't opschrift ongeopend lerug, verklarende eene zoodanige benaming van hem niet te willen ontvangen. Zij zelven schreven toi den bisschop : « A Monsieur rÉvêquej>, en ondcr- teekenden : t vos dévoués amis » ; edoch zij vorderden dat het antwoord des prelaats tôt opschrift droege : « A MesseigneurSj Messeigneurs du Magistral » *. Men had te Rijsel nog een ander middel om de volkssouvereine- teit te doen erkenncn : telkens dat het magislraat in korps uit- ging, luidde men in de kerk van St.-Steven de kiok Emmanuel, de zwaarste en plechtigst kh'nkende, wal ook gedaan werd bij de geboorte van een schepenenkind. In de meeste plaatsen onzes lands droegen de gemeentelijke wethouders den titel van « hecr », aïs te Antwerpcn, volgens het Clementynboek{h\. 56v°en iOCV); te Doornik heefle men hen op het einde der XIP eeuw Messeigneurs, en defierheid der Heeren van Gent is spreekwoordelijk geworden. Ook dacht Philip de Goede in het vonnis tegen de oproei'ige gemeente niet te mogen vergeten, dat het haren welhouderen voortaan zou verboden zijn » V. DE Rode, HisLde Lille, II, 433. ( 505 ) zich nog den titel van « heeren » toe te eigenen... Melden wij ook dat de schepenen, den kanselarijstijl dcr vorslen navolgcnde, plachten te schrijven : « Wij, schepenen^ » of : « Wij, schepenen ende raed » . Het was ook z6o elders, en zelfs ging men in Frankrijk op vêle plaatsen nog verder. De schepenen en raden van Poitiers vverden in 137:2 door koning Karel V, die van Tours in 1461 door Lode- wijk Xï van adel verklaard, gelijk die van Parijs, Dieppe, en later van Lyons dezelfde giinst verwierven ^ In de XVIII" eeuw waren reedsveie schepenen van Frankrijk tôt den adel verheven, onder andere die van Abbevillc, Angers, Angoulémc, Bourges, Cognac, St.-Maixent, Nantes, Niort, Péronne, Poitiers, la Rochelle, Sl.-Jean- d'Angély, Toulouse **. Somtijds, evenwel, was de adclbrief niet om, maar door het schepcnscbap te ^erkrijgen door middel van geld. Deze cdelen noemde men la noblesse de cloche, dewijl zij vergaderden op 't geluid der stadsklok. Naar 't voorbeeld van Frankrijk werd ook ten onzent de stads- raagislraat waardig gekeurd om in den adelstand te worden opge- noracn. Albert en Izabella verleenden ten jare d600 brieven van adel aan al de schepenen der stad Rijsel, hetgeen tôt gevolg had dat aldaar sedertdien niemand als schepene kon aanvaard worden zonder zijnen adeltitel neer te leggen. In Vlaanderen was de hooge waardigheid van 't schependom erkend lang voor wij daarvan een bewijs vinden in Frankrijk. De wethouders van Veurne waren gelijk gesteld met de rid- ders, aangezien zij, even goed aïs deze, rapier en wapen moch- (en dragen. Dit voorrecht genolen zij misscbien het eerst onder al de wethouders in Vlaanderen, daar't gescbreven is in de keure van 1240 ^. Het dragen van rapier of degen schijnt op den duur ' Leber, 215-216. ' Te Toulouse mocht de capitoul (consul, gemeeutelijke wethoader) ondanks zijn adelbrief nog handel drijven, krachlens charter van Lode- vvijk XI, van 1463. Dezelfde vorst verleende in December 1463 aan de vijf en twiulig schepenen van Poitiers vrijstelling van ban en achterban. ^ <( Quicunique arma defensa porlaverit infra coram, einendabit comiti 1res libras, licel tamen scabinis, coialoribus, niilitibus et filiis mililuni. . . » Tome XXXIU. 20 ( oOG ) in geheel ons land een schepenenrecht geworden le zijn, dewijl Albert en Izabclla den 12 Juli 1G05 het verleenden aan Antoine Minez, opvolgendlijk luilcnant-major, meier, burgemeester en schepene van Nanicn, vcrkiarende in Iiunne brieven dat gemeldc t offices sont tons honorables et du port de l'espée *. Is de fierheid onzer vroegere wethonders te verwonderen? Stonden zij niet alleen als recbters maar tevens als bestuurdcrs en wetgevers aan het hoofd der gemeente, in wier naam zij onderhandeldcn met gezantcn en vorsten, met wie zij verdragen en traktalen sloten, welke zij (en niet de ridders en cdelen) in hurme stad onthaaldcn, bij wie zij gedurig in zending waren? Bewijzen van het hoog aanzien, dat het schependom genoot, wor- den ons gegevcn door talrijke oorkonden uit de middeleeuwen, van welke wij er hier slechts twee zullen herinneren : \° het traktaat tusschen Engeland en Vlnanderen, ten jare 124i geslolen, werd overhandigd aan de gevolmachtigden der gravin van laatst- genoemd gewest, in bijzijn van ecnen schepene der slcden Briigge, Gent, iJper en Rijsel ^; 2" in 1402 waren mocilijkheden opgerc- zen tusschen Albert van Beieren, graaf van Holland, en de stad Hamburg ; beide partijen kozen tôt scheidsrechters hunner betwistingen de schepenen der stad Gent. Vlaandcren, waar het gemeenleleven allijd het krachtigst was, geeftons nog een ander voorbeeld van den grooten invloed, dien het schependom op den algemeenen gang der landszaken uiloe- fende. Reeds van in de XIV* eeuw had men daar landsvergade- ringen, gewoonlijk het parlement geheeten, samengesteld uit de vertegenwoordigers van den graaf en van de groote steden, en op onbepaalde tijdstippen, als cr noodzakelijkheid was, zilting houdende ^. Alzoo hadden de schepenen der groote Vlaamsche ^ Reg. des chartes, 43, 80 v°. — Archief des Noorder-deparlements te Rijsel. 2 Oorspronkelijk sluk op perkamenl in H archief van 't Noorder-depar- lement te Rijsel. ■' Er was voor het Parlement geen vaste ze tel. Van 1314 tôt 1333 vindt men dat het plaats greep le Péronoe, Maie, Parijs, Korlrijk, Anlwerpen, Brugge, Rijsel enz. ( 507 ) gemeeriten,Gent, Bruggc en IJpcr(somtijfls ook de mindere) hun woord te zeggen in het algemeen beheer des lands, in de quaestie dcrbelaslingen, van oorlog of vrede,meestendeels zelfs 1er uitslui- ling van den adel en de geestelijkheid, welke beidc standen eerst jater, namelijk bij de vorming der Provinciale Stalen, bun reeht zouden krijgen *. Het hooge gewicbt van deze instelling is bewe- zen door een cbarter van Pbibp van Tbiette en Jan van Namen, diagende de dagteekening van Mei 1503, en ter beslissing des Parlements opdragende « toutes les besoignes toucbant eommu- » naiiment Testât don pays... le gouvernement et régime tant en » consentement d'aides et subventions comme en service d'armes » et autrement ». Ja, de dicliter bad gelijk toen bij scbreef : » Scependom es een hoeghe staet », en ailes wel ingezien, verslaan wij liebt wat Jan Boe.ndale zegde in Jans Teestije : ... « Nochtan vindt men vêle ghiere » Die scependom copen diere " Om tfordeel dat men daer in vindt » '-. En tocb was er eene schaduvvzijdc; tocb was niet ailes glans en beerlijkbeid, gevvin van rang en aanzien : «... W'ie rijdt ofte loept, 1- Daer hi scependom coepl, " Die coept die belle, sijts gewes; >. Want van tienen cume een es " Die recht draghet de waghe; )' Vrienscap, nijt, miede of maghe » En treckenen, voer waer gheseyt, '. Soie stont uter gherechticheyt; » Want dese makenen so verblindt, » Dat hi trecht niet en kint; » Want die onstege wille dringt so voert ■> Dat hi dat recht al versmoert... « ^. * Zie Zamak, Élats de Flandre, 9o. — Wahnkoemg et Gheldolf, Hisl dt la Flandre, V, 443. 2 Vn. 1152-1154. ' Vn. 1156-1147. (308) -^ En bovendien — wat zware plichten, vvat verschrikkelijke verantwoordelijkheid, wat groote gevaren ! Hoe oneindig is het ondersclieid lusschen de gemeentclijke wethouders van onzentijd en die des vorigen beheers ! Wat nu de groote zorg der stadsre- gentie uitmaakt — de politie der straten, de regeling der markt, de openbare tucht en wat dies meer — dit ailes stond vroeger bij de scbepenen, als 't ware, op den achlergrond, daar de zorg voor het reeht en het privilège eene waakzaambeid vorderde van iederen dag, van elk iiur.., Hoe dikwijis moest de tabbaard of keerle af- gelegd en de wapenkolder aangeschoten worden om tegen wille- keurige vorsten of vreemde drijvers de eer der geboortestad, de onafliankelijkheid des vaderlands te verdedigen? Kwam de menig(e in opstand, ballingschap, verbeuring van gansch de fortuin, een schandelijke dood kon het gevolg zijn van wanbestuur — eilaasî ook van rechtzinnige verkleefdhcid aan het algemcen welzijn, kwalijk door het volk begrepen. Geene onzer groote steden of hare geschiedcnis vermeldt de namen zulker slachtoffers, in de woedendcburgeroploopcn vermoord of op hctslagveld gesneuveld. Niet min dan veerlien schepenen der slad Gent ofTerden hun leven voor de eer hunner gemeente op het slagveld van Gaver! Werpen wijeenen blik op hetwezen, dewerkingen de geschie- dcnis van het schependom, wij moeten bekennen datde instelling heilzaam is geweest aan Volk en Slaat. Gedurende velc eeuwen beantwoordende aan de openbare behoeften, werkte zij krachtig mede tôt de ontwikkeling der zedelijke en stofTelijke grootheid en verzekerde zij den landzaat eene meerdere mate van reeht dan hij heden geniet. Wij laten de donkere, jammervolle lijdon onver- let, gedurende welke eene onberadene, zelfzuehtige aristocratie de menigte als slaven trachtte te behandelen : de misbruiken zijn onafscheidelijk van elke instelling, die de mensch, door allerlei driften beheerd en geleid, tôt stand bracht, en het is niet te veronderstellen dat wetenschap en beschaving het zoo verre zullen brengen, dat die hartstochten voorgoed aan band zullen gelegd zijn. Maar met rechtmatige fierheid mogen wij terugzien op het schependom van den tijd af dat bel volk zijn reeht had verworven en aan de zijde der begoede standen op het raadhuis ( 309 ) en in de vierschaar zetelde. Zekerlijk, de volmaakthcid werd nict bereikt, de iaatste grief niet geweerd, maar aile krachten werkten sanien om de raaalschappij en rust en orde en voorspoed te ver- zekeren. In de hacbelijkste oogenblikken toonden de schepenen onzer groote gcmeentcn op de hoogle hunner gewichtige roeping le zijn ; dank aan linnne verlichte bescherming, konden weten- scliap en kunst, trots binderpalen van allen aard, de baanbreken om boe langer zoo meerbet menscbelijk brein met bun weldoend lic'ht te verbelderen, gelijk zij de ecbte grondleggers geweest zijn van de kostelijke vrijhcden, in welker genot wij ons nog beden mogen verblijdcn. « // en coûte de ravouer » (zcgde Michelet) toen, na een diep- grondig onderzoek, bij de groolbeid der vorige tijden had ontdekt. Maar wij vragen : waarom zou bet ons leed doen te weten en onverbloemd te erkennen, dat burgerdeugd, recht, vrijheid en vooruitgang niet dagteekenen van beden ? waarom zouden wij betreuren dat de dapperbeid en volstandigbeid onzer vaderen ver- nedering en slavcrnij bebben afgeschud, en dat zij wisten op te klimmen toi de boogsle vrijbeid en gelijkbeid, welke de burger- lijke samcnleving kan genielen en waarvan zij zicb doorgaans zoo waardig bebben getoond? De studie van bet scbependom hecft ons geleerd dat de zelfre- geering eene bestendige kracbtige neiging (drift, zouden wij moeten zeggen) van bet Belgiscbe volk is geweest. Wonderlijk genoeg! zooveel ging van bet oorspronkelijk karakter der Belgen verloren... strijdliist, gebechlbeid aan voorouderlijke gebruiken, aan de eigene taal, eenvoud van zeden, zelfs de weleer zoo diepe godsdienslzin — dit ailes verzwakte of verzwond onder den machtigen invloed van nieuwe begrippen, andere zeden, de mo- derne Icvensbescbouwing; maar door aile rampen en oorlogs- weeën, door aile tijden en vreemde overbeerscbingen becn zagen wij, van de dagen der Germanen af, de zucbt tôt zelfrcgec- ring bij ons volk voortleven, ja na elke zware beproeving, die andere natiën zouden ncergedrukt bebben, kracbtiger dan ooit zicb opcnbarcn. Zal bet verwondcren dat onze voorouders de inslelling met Tome XXXIII. 20* (310) leede oogen zagen verdwijnen, loen de verspreidcrs der nieiiwe denkbeeldcn gansch het vorige regicm len ondcrgang hadden gedoemd? Het zoo zelfstandige gemcentebesluur ging thans geheel en al afhankelijk worden van de regeering, ja van gewestelijke overbeden, vcrtcgenwoordigers der eersle. Door dit stelsel van cenlralisatie werd, ja, eenbeid verkregen in den Staat, maar ten koslevan liet cigene leven, van de eigcne macbt der gcmeenle. Wij onderzocken de verdienslen van beide bestuurwijzen niet; wij stippen enkcl aan, dat met de afscbalïing van 't oude stelsel ecne gebeel nieuwe gescbiedenis voor 't bebecr der gemecnten, geiijk een and(i^' leven voor den Staat. aanvang nam. ( 3H ) NHOUD. BUdiw VOORREDE 3- 1. Hooge oudheid van bel schependom : de Frankische liatchim- burgi zijn de voorgangers der schepenen-rechlers. Hoe de vaste schepeiienkorpsen loi slarid gekonien zijn 7 11. Geschiedkundige beschouwiug van bel schependom : Strijd tusscben den hoogen sland en bel volk. — De macbt der schepenen door de vorslen verminderd 24- III. Aard eu bevoegdheid van bel schependom ; 1° Rechlspleging. — 2" Besluur. — 5" Polilie en krijgswezen. — 4" Onderwijs. — 5" Liefdadigheid. — 6" Bezorging der openbare aklen. . . 68 IV. Wie was schepene ? wie uiet ? — Getal schepenen in sleden en dorpen. — Door wie de schepenen gekozen werden. — Algemeen en beperkt slemrechl. — Kiezing in verschilhge graden. — De schepenenzelels blijven niet ledig. — Levens- Jang en eenjarig schepenschap. — Wanneer de wet vernieuwd werd. — Op welke manier de schepenen gekozen vverden . H8 V. Hoe de schepenen in bediening werden gesleld. — Verschiilige gebruiken bij de aanstelhiig gevolgd. — Hoe de schepenen werklen. — Voorschepene of burgemeesler 175 VI. De Raden en Gezwoornen , medehelpers der schepenen in bel bestuur 209 Vil. De schepenen mogen niel beleedigd worden. — Slrafïen voor weerspannige schepenen en voor zulke, die plicblig waren aan vvanbesluur of oneerlijkbeid 240 VIII. Jaarwedde en andere voordeelen der schepenen. — Zij hebben jaarlijks recht op een kleed. — De schepenen aan de eet- en drinktafel. — Hoe zij uitspanning zochlen. — Vrome gezind- heid der gemeenlebjke wetbouders 267 IX. Hoog aanzien van bel schependom. — « Heeren » schepenen en adelbjke schepenen. — Schaduwzijde. — AfschalBng van bel schependom. — Besluil 303 ( 312 ) ALPHABETISCHE TAFEL. Aamveziglieidspenuingen voor de sche- penen, 270, Archieven, met zorg bewaard door de schepenen, 416. Audieulie, raad van finantiën en jus- titie, voor het graafschap Vlaanderen, 61 ; — verzet daartegen door de Vla- mingen, 61; — Aviseurs of rechtsgeleerde helpers der schepenen, 86. Banketten der schepenen, 292-300. Bedezeiters in de dorpen, 238. Beletselen tôt het schepenschap, \ 18- 132; — hoe oud de schepenen moesten zijn, 427-129; — niemand mocht zich aan den hem opgedragen last van wethouder onLslaan, 432; — of, in bediening zijnde, zijn ontslag geven, 343; — getal schepenen voor steden en dorpen, 43i-438; — door wie zij gekozen werden, 439; — hoe zij ge- kozen werden, 440; — hoe zij in be- diening werden gesteld, 47o; — Beurs, in fluweel, onderscheidingstee- kens van de meiers te Amiens, 291. Bewaarder l'der slad), 200. Binnenburrjemecster, te Antwerpen, 200. Bouwmeesters (de) of gemeentelijke bestuurders van Aarlen, 234. Breede Raad van Antwerpen, 223; — van Lier, 224; — van Namen, 233; — Brugge, slecht bestuurd door de sche- penen, 42. Brussel, staat op tegen de schepenen, 47,54. Builenburgemeester , te Antwerpen, 200. Bargemeeuers, voorzitters der gemeen- telijke welhouders, 499, 201; — hun getal, 201, 202; — wijze van benoe- ming, 202, 206, 207; - hunne be- voegdheid, 202-208. Burgeineester van den Corpse , te Eekloo, 200. Bijeenkoinsten (bestuurlijke en rechter- lijke) der Germanen, 9. Camerari (de) van IJper, 221. Choremanni van Arques, 230. CoUatie der slad Cent, bevoegdheid, 217-218. Communemeier, voorzitter der schepe- nen te Kamerijk, 499. Convnunemeesier, voorzitter der sche- penen te Maastricht, 499. Connnon concilhV] de Engelschen, 237. Conjtirati (de) van Valensijn, 235. Consul of Proconsul der stad, 200. Cour des Ferrons, te Namen, kleine rechtbank, 98. Cour du Magistrat, te Namen, 402, 403. Dichters (Nederlandsche), bereidden mede de volksontvoogding voor, 45, 46; — Dorpsmeester, te Hoegaarden en te Wezeren, 200. Dorpsschepenen, vragen raad, in twij- felachtige of moeilijk op te lossen quaestiën, aan eenen rechtsgeleerde, 85-86; — hangen in civiele zaken, voor 't beroep, af van eene hoofdbank, 98; — oefenen recht en wet in de opene lucht, of in eene herberg, 486. Duiischland, hoe men daar voor rech- terlijke zaken in beroep ging, 99. Edelen, aanvankelijk de schepenen der gemeente, 25 ; — het volk tegen hen in opstand, 38 en volg.; — Eed der schepenen, 475-482. Eenjarig schepenschap, 33, 462-464. Élus (de), van Doornik, 228; - van Namen, 233; - ( 513 ) Ëpices, den schepenen gegeven, 268. Eswanleur.s van Dooniik, 226, 228, !2r>0. FranUrijk, op vele plaatscn eerst laat begiftigcl met een schependom, 60; — Gebuurtedekens te Gent, slag van vrc- derechters, 98. Gedeele (schepenen van) te Gent, 194. Geestelijk Hoj, zijne bevoegdheld, 108. Gehehn der schepenenkmner moet be- waard Avorden, 247. Geldzucht der schepenen, te Gent, 2;)2, 2o3; — te Brussel, 2oo; — te Damme, 256. Geinecnte, keurgemeente , hare op- komst, 19-22; — zij kan haar recht of keure verliezen, 24; - wordt ge- raadpleegd door de schepenen, ?>!- 32; - Gemeentebewaarders, voorzitters van gemeentelijke wetliouders, 199. Genieenteburfjenieestcr, te Dordrecht en Zierikzee, 200. Genteentelijke instellingen, liun oor- sprong, 7. Gent, siecht bestuurd door de XXXIX, 38-41. Gerecht bij de Germanen, te oefenen door de bewoners zelven van 't gewest, 10. Gezwoornen, niedehelpers der schepe- nen in het bestuur, 209, 213. Gilde (het). beschomvd als aanleiding tôt en begin van onze gemeentelijke inrichting. — Voor- en tegenstanders van dit stelsel, 8. Godsdienstige gezindheid der schepe- nen, 301,302. Halheeren, te Gent, oordeelen over zaken betreffende de Halle, 98. Handelaars, treden, naast de edelen, op als schepenen, 34 ; — Ilnndelsgilden, 34-36. 's Heeren burgenieester, in Holland, 200. Heeren schepenen, 304, 30o. Hertogen van Burgondië, doen de macht der gemeenten te niet, 61. Ilolland, bezat in de XIV^ eeuw nog niet in iedere plaats een schependom, 59; — misbruiken aldaar bij de rechtspleging, 93 ; — Hoofde (ten) gaan, hoojdvonnis halen, 81-83. Hoop (de), districtsbestuur in 't land van Kassel, 239. IJper, verdrukt door de schepenen, komt tegen deze in opstand, 43, 46. Jaarivedde en andere geldelijke voor- deelen der schepenen, 269. Jointe des administrations et des affaires des subsides, ingesteld tôt regeling der gemeentelijke finantiëele aangelegenheden, 208. Judices, naam der schepenen in 't begin der Xlle eeuw, 22. Justitie (souvereine) of stadsschepen- dom, te Luik, 101. Kamerijk, siecht bestuurd door de schepenen, 29. Karel V, vermindert de macht der ge- meente, 63. A7e«Z, jaarlijks aan de schepenen gege- ven, 284-289. Keure (schepenen van der), te Gent, 194. Keurgerechten, te Brugge, 91. Kiezing der schepenen, door algemeen stemrecht, 140, 142; — door den vorst, 141 ; — door dezes officier, 141, 150; — door stedekiezers, 141; — in ver- schillige graden, 145; — door den dorpsheer, 150; — door vorstelijke commissarissen, 154-157; — door schepenen zelven, 158;— door nerin- gen, 161; — door priesters, 161; — wanneer de kiezing plaats had, 167; — misbruiken in de kiezingen, 168; — hoe er gekozen werd te Leuven, in 1696, 170; — te Amiens in de XVe eeuw, 172; — te Yeurne, 174. Ledige lieden (gemeentelijke raads- heeren) van 's - Hertogenboscli, 237. { 514 ) Leewnannen van den hoorn, jachtge- recht in Brabant, 79. Leuven, staat op tegen zijne schepenen, 44, ho-^^. Levetislang mandant der schepenen, 28, \m; — houdt op, 33. Lieutenant des habitants, 200. Luik, verzet zich tegen adellijke sche- penen, 48; — behaalt de ovenvinning, 49; - Maandagsche Raad , van Antwerpen, 224. Mayor (de) in de Engelsche gemeenten, 237. Meester der vrijheid, 200. Meesiers, voorzitters der schepenen te Luik en in Duitschland, 199. Meiers, voorzitters van gemeentelijke wethouders, 499, 200; — hunne be- voegdheid in Frankrijk, 20o, 206. Misse voor den H. Geest, vôor de kie- zing der Gentsche schepenen, 177. Missi dominici, hun last en bediening, -12. Momber, 20. Negen en derticj (de), schepenen der stad Cent, 38; — besturen slecht, 38; — het volk komt tegen hen op, 39; — zij worden afgesteld, 40; — weer in hunne plaats gezet, doch korts nadien voor goed afgeschaft, 41. Neringen (het volk), niet uitgesloten uit het besluur der gemeente, 37; — winnen hunne plaats op het schepe- nenhuis, 50-58; — in 't Vrije van Brugge uit het magistraat gesloten, 64; — worden geacht weinig geschikt te zijn tôt het beheeren eener stad, 65. Officier (vorstelijke), zijne bevoegdheid in de gemeente, 80-81. Onafstelbaarheid der eerste schepe- nen, 28; — leidt tôt machtsmisbruik, willekeur en dwingelandij, 28-31; — houdt op, 33. Onderstand aan arinen en krnnken, door de schepenen geoefend, 112. Onderwijs des volks, ingericht door de schepenen, 4 14-115. Oneerlijkheid der schepenen gestraft, 251. Onzedelijkheid der schepenen gestraft, 248. Paisierders, van IJper, 222; — van Rijsel, 231. Parlement van Parijs, beroepshof voor de groote Vlaamsche gemeenten, 96. Parlement of Soiivereine Raad van Doornik, 103. Parlement in Vlaanderen, 306. Pieters- oï Peter mannen, te Leuven, 78. Placita (de) der Germanen; eenige voor- gezeten door den vorst, andere door den gouwgraaf, 10; — hun getal, aanvankelijk onbepaald, beperkt tôt drie in het jaar, 12; — de groote Vlaamsche steden koopen er zich vrij van in de XlIIe eeuw, 17. Pointers en zetters in de dorpen, 238. Pooruneester, voorzitler der schepenen te Mardik enz., 200. Proosten, voorzitters van gemeentelijke wethouders, 199; — wat er van hen te Doornik gevergd vverd, 203-204. Prud'hommes, van Dowaai, 231 ; — van Atrecht, 232. Raad (Gewone) van Luik, 101; - (Groute), van Mechelen, 100; — (Groote), van den Prins-Bisschop te Luik, 102; — van Luxemburrj, 103; — Provinciale Raad van Namen, 102; — Raad van Vlaanderen, 61, 100; — Souvereine Raad van Rra- bant, 100; — Idetn v"n Doornik, 103; — Idem van Henegouw, 104. Randmeester, voorzitler der wethou- ders in Duitschland, 200. Raadspensionarissen bij de schepenen, 85. Raden, medehelpers der schepenen in het bestuur, 200; — hoe ingericht, 210-211; — wie er deel van maakte, 211-212; - hun getal, 213-237. ( 3lîi ) Ratchhnburgi, de jury uitniakende bij de Germanen; hoe zij recht spraken, •10; - Raichùnbiirgi résidentes en aclstantes, 10; - hun ambi was niet zonder gevaar; zij konden door den veroordeelde beroepen worden op een tweegevecht, il ; — zijn voor 't laatsi vermeld in 7o6, d3. Hector civitatis, rector consilii civi- tatis,%l. Recht iveigeren dcr schepenen gekas- tijd, 248-2o0, 268. Rechtbank der Wet, te Luik, dOl. Reizen der schepenen voor de zaken der gemeente, worden vergolden , 282. Respector,ic.h^ Bassée en le Rijsel,200. Ronwkleederen der schepenen, door de gemeenle bekostigd, 279. Ruwaard, voorzilter der schepenen le Brugge, Rijsel en elders, 499; — zijne bevoegdheid le Rijsel, 204. Schependoin, zijne opkonist, 14; — vvordl in de \IV en XIII^ eeuw ge- wijzigd, -18; — lot hoeverre 't zich uilstrekle, 22, 68; — geschiedkundige beschouwing van het schependom, 24-68 ; — was geslolen in den band der leenroerigheid, 24; — geëxploi- teerd door de regeering, 66; — ver- liest een deel zijner macht, ten nadeele van den Slaat, 67; somtijds geheel afgeslrafl, 2o7, 266; — sche- pendom geeftop verschillige plaatsen rechl loi den adelstand , 805. Schepene (Eerste), te Metz, 200. Schepenen, door wien en wanneer in- gesleld; oudslbekende schepenen, 12; — afleiding van dien naam, 18; — door wie gekozen, 44 ; — hunne op- komst, 46; — iedere meenluchl heeft hare eigene schepenen, 48; — hun naam verdwijnl, 22; — doch keert na eenen korten lijd lerug, 23; — de aanzienlijksten der gemeente aan- vankelijk lot het ambl geroepen, 2o; — schepenengeslachten te Cent, Luik, Amiens, Brussel, Leuven, Anlwerpen en elders, 26-27; - waren in den beginnc onafstelbaar, 28; — hunne bevoegdheid als rechters, 68-92; — als bestuurders, 404-417; — als wetgevers, 405; — zij vervolgen niet, maar oordeelen, 80; — vragen raad in rechterlijke zaken, 84-87; — pleegvormen door hen bij het recht- spreken in acht le nemen, 87; — hoe- veel schepenen er noodig waren om uitspraak te kunnen doen, 92; — tegen hun oordeel is aanvankelijk geen beroep , 94 ; — dit veranderl in Vlaanderen onder de herlogen van Burgondië, 96; —schepenen moeten onafhankelijk zijn, 188; — geschenk, door de nieuwbenoemde schepenen te geven, 488-485; — wanneer zij moeten bijcenkomen en hoe zij zich in zilting te gedragen hebben, 488-495; — wie onder hen de voorrang had, 195; — wachl der schepenen te Genf, 497; - hun voorzilter, 497; — ver- schillige benamingen van den voor- zilter in onderscheidene plaatsen, 499-204;— hun aanzien, 205; - zij mogen vvapens dragen, 305; — de bediening brengt groole verplich- lingen en eene zware verantwoorde- lijkheid mede, 308. Schepenenburgemeester, in Holland, 200. Schepenenmeester, te Metz; zijne be- voegdheid, 205. Schepenenvierscharen, door wie inge- sleld, 48. Schoteltje der schepenen (aan 'l scho- teltje zitten),269. Stndsburgoneester^ in Holland, 200. Sladsbewaarder, 200. Stad- of gemeentehuis, waar de sche- penen recht en wel oefenen, 485. Stedekiezers, te Doornik, 227. Stadsmeester, voorzilter der schepenen te Fosses enz., 200. { 316 ) Straffen, uitgesproken tegen degenen, die de schepenen beleedigen, 240- 247; — idem tegen schepenen, die hunne plichten verzuimen of over- treden, 247-267. Taubenherren, in Francfort a/M, 213. Uitspanning der schepenen, 299. Valsch vonnis der schepenen gestraft, 2ol. Verdediying der stad, toevertrouwd aan de schepenen, -108. Vierg (der stad), 201. Viuders, te Cent, oordeelen over geringe zaken, 98. Voir-jurés, in Rijsel, 230, 231. Volk (het) der gemecnte neemt deel in belangrijke zaken van bestuur, 220. Voile Raad, van Lier, 224. Volkskiezing (beginsel der) reeds erkend in 630, i4. Voogden, voorzitters van gemeentelijke wethouders, 199. Voorschepene, te Genf, 200. Vrije mannen hadden bij de Germanen het recht, zitting te nemen in de placita, en hun oordeel uit te spre- ken; dit oud Germaansch gebruik was hier nog gedurende de middel- eeuwen in voege, 15, 46. Wet, benaming van het schependoni, 80. Wetachtige Kamer (CMambre légale) van Vlaanderen, iOO. Wiide Raad, van Brussel , 58. Wijngelag bij de schepenen, 274, 296, 297. Woud- of Boschgerecht, te Brussel, 79. Zedelijkheid (opeiibnre), door de sche- penen te bewaren, i07. Zinneloozen, op eilendige wijze in Frankrijk behandeld tijdens de mid- deleeuwen, i 13. ('/ GESCHIEDENIS MALKONTENTEN, Alfons DE DECKER, SECRETARIS DER ANTVVERPSCHE BIBLIOPHILEN. Kbhsprkuk : Amor et Labor ! (Bekroond met de gouden eermedaille door de Klas der Letleren der koninklijke Académie van België, in zitling van 9 Mei 1881.) Tome XXXIII. (cl,, i3) GESCHIEDENIS DER MALKONTENTEN INLEIDING. Eenezesjarige ondervinding liad Philips II, konîng van Spanjc, geieerd dat zijne onderdanen der Nederlanden, gelroiiw aan den vorst, die hunne rechten en vrijheden, zeden en ge\voonten.eer- biedigt, nochtans moedig het hoofd boden aan overgroote légers die tcgcn hen afgczonden werden, wanneer de vorst door zijne bandel- en levenswijze voor hen een vreeradeling was, de vrij- heden en rechten inkrimpte, of de voorvaderlijke zeden en gewoonlen niet eerbiedigde. Was de genegenheid groot voor hunnen landgenoot, Keizer Karel V, wiens nagedachtenis nog bij het volk levendig is, even groot was de afkeer waarmede zij zijnen zoon Philips bejegenden, omdat hij , in Spanje opgevoed, voor hen een vreemdeling was en bleef, en zijnen Vlaamsche onderdanen die genegenheid niet schonk, wclke hij bij geene enkele gelegenheid nalict aan de Spanjaards te betoonen. Toen de hervorrnde leer, en de kuiperijen van eenige groote en hoogmoedige Nederlandsche heeren, den grond bewerkt had- den, waarop eene bloedige omwenteling ging gebeuren, besloot Philips II, die in Spanje verbleef en den toestand niet kende, een zijner trouwste dienaren naar ons vaderland te zenden, den beruchten Ferdinand Alvarez de Toledo, bêler gekend onder den naam van hertog vaiiAlva. (4) Had Philips II den aard zijner Nederlandsche onderzaten gekend, dan zou hij zich wel gewaclit Iiebben dien man tôt land- voogd te beiioemen. Vêle valsche beschuldigingen zijn tegen den hertog van Alva opgctimmerd, vêle daadzaken hem len lasle gelegd, waaraan hij geen plicht had, en menig inzicht loege- schreven, waaraan hij nooit gedachl had. Voorzcker willen wij niet wagen hem vrij te pleiten voor de algemeene denkwijze; dat ware misschien onmogelijk, en daarbij gansch afwijken van ons plan. De waarheid dwingt ons echter te verklaren, dat de hertog van Alva, een dapper en moedig krijgsman, gekomen met bevel de Nederlanden, die tegen hiinnen weltigen vorst in opstand waren, lot de onderwerping le brengen, denkende door ruw geweld er in te geJukken, juisl het legenovergestelde bekwam. Onze voor- ouders aan zulke regeering niet gewend, en opgevoed in den geest hunner gemeente\rijheden, zoo duur door hunne yadcren ver- worven, drongen hij den koning aan, de geestelijkheid zoowel als de adel en bel volk, om de terugroeping van den slrengen land- voogd te bekomen, hetgeen zij eindelijk verkregen. De tegenwoor- digheid vanden hertog van Alva magmen beschouwenalshetleeken, doch geenszins, als de oorzaak der omwenleling in de XYI** eeuw. Wij aarzelen niet hier te verklaren, en in den loop van ons werk zullen wij meermalen de bewijzen aanhalen, dat de omwen- teling aan niemand te wijten is, dan aan Willem, prins van Oranje, bijgenaamd den Zwijger, door den koning aangesteld als gouver- neur van Holland en Zeeland. Den 17 November 1575 ksvam don Louis de Zuniga de Reque- sens, groot commandeur van Castille ^ als opvolger van Alva, met twee benden ruiters te Brusscl aan. Den 18 Deccmber 1575^ verliet deze laatste de Nederlanden en keerde naar Spanje weer. Vôor zijne afreis had hij, op 28 Novem- ber, den nicuwen gouverneur hij den Staatsraad ingeleid. < De koniug had eerst de oogen geslagen op Jan de la Berda, herlog vau Médina Celi, onderkoning van Navarre. Strada, 111, bl. 170 en 202. ' Blaes zegt dal hij den 12 December 1573 verlrok. Mémoires anonymes, I, bl. 147, notas. ( 5) De komst van don Louis de Requescns ', door allcn die het vaderland waarlijk lief hadden en geen eigcnbaat najocgen, met vrcugde begroct, liet ecne heele omkeering in de staatszaken verhopen. Zijne aanstelling als gouverneur ging gepaard met eene verandering der politieke gedragslijn, door 's konings rnad te Madrid noodig bevonden. Men dacbt, dat de grondige kennissen van den nieuwen landvoogd, als slaatsman en als veldlicer, en zijn zacht, rechtschapen karakter ^ voor de Nederlanders, een nieuw tijdstip van geluk en welvaart zouden doen aanbreken, dat dra de rampzalige dagen van weleer, uit bel geheugen zon wisscben. De Staten kregen kennis van den last, dien de landvoogd van den koning ontvangen bad, om de Nederlanden met zaehtheid te bebandelen; die goede tijding verraeerderde bet vertrouwen en versterkte de boop, die zij stelden in den opvolger van den wreeden bertog van Al va. Alleen Willem van Oranje ^ deelde niet in de algemeene vreugde. Door bet vertrek van den bertog van Alva, die lot dan toe, langs den eenen kant de plannen van Willem den Zwijger, zoo niet verijdelde, dan tocb meest dwarsboomde, en ze langs den anderen kant door zijne strengbeid bevoordeelde, vond * Don Louis de Requesens, tôt den groolen Spaanschen adel behoorende, was ambassadeur geweest van Philips II bij den Paus, werd laler landvoogd van Milanen, en had als krijsman blijken van dapperheid gegeven, bijzonder in den zeeslag van Lepanta, waar hij onder het bevel slond van don Juan van Oostenrijk, die hem als landvoogd der Nederlanden opvolgde. ^ Een bewijs zijner goede gevoelens vindt men in de Correspondance de Philippe II, publiée par Gachard, t. II, p. 445. Eenige gevangenen, in het kasteel van Anlwerpen verblijvende, moesten volgens de beweringen van den hertog van Alva, op bevel van den koning in het geheim omgebracht worden. Dit beviel den nieuwen landvoogd niet, die verklaarde andere bevelen van den koning af le wachten, alvorens hiertoe over te gaan. ^ Willem van Nassau, prins van Oranje, bijgenaamd de Zwijger, was zoon van Willem, graaf van Nassau, en van Julienne van Slolberg. Hij erfde van zijnen oom René van Nassau, zoon van Hendrik en Clauda van Chalons, bij testament van 20 Juni 1S44, het prinsdom van Oranje. Willem van Oranje was ridder van het Gulden Vlies, lid van den Slaatsraad en gouverneur van Bourgogne, Holland, Zeeland en Ulrecht. (6) dezc zicli dan ook gcdvvongen, wilde hij eventwel zijn doel bcrei- ken, tôt andere middelen zijne toevlucht te nemen. Beproefde Philips II de bevrediging der Nederlanden door zachte midde- len, dan kon Willem geen profijt meer trekken uit de onbehen- dige slrengheid van een Alva, en moest dan in kuiperijen zijn heil zoeken. Door bel toedoen van den prins lieten de Slaten van HoIIand, waarin hij zelelde als gouverneur, dit is als vertegenwoordiger van den koning dien hij tegenwerkle, de brieven van don Louis de Requesens onbeantwoord. De algemeene gouverneur zag, belaas! dat hij met gematigheîd er niet in gelukken zou, door de werking en den invloed van den prins van Oranje. Toen Philips II te Vlissingen scheei) ging en de Nederlanden verliet, waar de omwenteling ontkiemde, geholpen door den geest der hervormde leer, welke reeds ingang verkregen bad in al de standen der samenleving, bedroog hij zich niet als hij Willem van Oranje, dien hij niet ten onrechte aanzag als wezende de spil der troebelen, dit gepast anlwoord toestuurde: non EstadoSj mas vos! vos! daar deze poogde de verantwoorde- lijkheid op de Staten te schuiven. De omstandigheden hielpen mede, om don Louis de Requesens de wapens te doen bpnemen. Nadat hij Goes ontzet bad, werd Middclburg, dat door zijne ligging van het grootste belang was, door de Mondragon bezet. De prins van Oranje kwam hem in die stad belegeren; moedig gedroeg zich het léger van Mondragon, dat slechts uit vijftien vendelen Waalsche krijgslieden bestond. De belegcrden leden gebrek aan mondhehoeCten en binnen kort moest de bevelhebber de stad overgeven. Dit wilde don Louis de Requesens voorkomen , want die overwinning zou voorzeker de prinsgezinden tôt geene inschikkelijkheid stemmen. Eenc vloot van zestig schepen werd te Antwerpen uifgereed en vaarde de Schelde af ^ Daar men Middelburg langs twee wegen kon naderen, * BoDEL Nyenhuys Iiccft ten jare 186i in de werken van het historisch Ge- nootschap van Utrecht uitgegeven, die Memorien over sommighe actien ende krijçhsgeschiedenissen der Nederlanden, 1567-'! 574, door Roger Williams, (7) oordeeldc don Louis de Requcsciis het noodig zijne vloot le ver- dcelen; ovcr de ecne hclft voerde Sanchez d'Avila bevel, en ovor de andere de admiraal Glimes en Juliano Romero te zamen. De prins was dit te wele gekonien. Hij zelfs nam het bevel over de schepen die vôôr Middelburg gingen liggen, om Sanchez d'Avila te beletten den belegerden hulpen te verleenen. Louis Boisot, door Willem van Oranje als admiraal van Zeeland aangesteld, kwam Glimes en Romero nabij het eiland Tholen aanvallen. Den 29 Januari 1574 begon het gevecht, dat door den landvoogd van op den dijk gadegeslagen werd. In het begin leden de prinsgezinden groote verliezen en de admiraal Boisot v^'erd in een ooggelroffen; doch de behendigheid liunner loodsen, de kennis van het waler, en de bouwtrant hunner vaarluigen, waarmede men elke beweging die noodig geoordeeld werd met spoed en juiste berekening kon uitvoeren, dat ailes schonk hun eenen volkomenen zegepraal. De verliezen aan de Spanjaards zijde waren groot : vêle schepen bleven op de zandplaten en ook vêle werden door den brand vernield; Glimes bleef in den slag en Juliano Romero zocht zijn behoud in de vlucht. gien onlancks gepubliceert ende wighegeuen. By manniere van historiael » verhael der princepaelster gheschiedenissen in dese Nederlanden toeghe- » draghen.Ghedruckl indevermaerde Coopstadt Dordrecht,anno IbT^.In-i".» 2 Bulletin in-S" de la Comm. royale d'hisL, série II, t. J, p. 329. 2 « De namen van de geene, die van 't Pardoen Generael zyn geexcludeert » slaan vermeld bij P. Bor, VII, bl. 29. ( 13 ) De Algemeene Staten drongen ook nog bij den landvoogd aan, opdat hij zich toch behartigen zou aan ons vaderland wcer te geven, de rust en de welvaart, waar het zoozeer naar snakte ^ Don Louis de Requesens had reeds dien wensch voorkomen; Philips, heer van Noircarmes, werd gelast Philips van Marnix, heer van Ste-Aldegonde, die te Utrecht gevangen zat, te spreken over de mogelijkheid eener vredehandeling, en dcze schreef hier- over aan den prins van Oranje ^ De zaak werd voortgezet na den dood van den heer van Noircarmes (4 Lenteraaand 1574), door zijnen opvolger in het stadhoiiderschap van Holland en Utrecht, Ferdinand van Lannoi en doorFrederik Champagny^Zij brachten het zoo verre, dat Matheus van Reviere en Jan van Treslong, den 4 Juni 1574, voorslagen deden aan de Slaten van Holland welke te Rotterdam vergadcrd waren om te voorzien in het beleg van Leiden ^. Ongelukkiglijk hadden die onderhandelingen geen verder gevolg ^. Door wiens loedoen bleven deze pogingen vruchteloos, alhoe- wel de Noordneerlandcrs zoo wel als de Zuidneerlanders recht- zinnig den vrede veHangden ^? De prins van Oranje kon immers toch niet werkeloos nagaan, de onvcrmijdelijke instortingvan het gebouw dat hij opgetimmerd had ten kosle van veel geld en moeite, en, zcggen vvij het maar * Bullelin de la Comm. roy. d'hist., série II, t. XII, p. 428. Raad gegeven door Maximiliaan Vilain, baron van Rassenyhien. 2 Wagenaar, VI, bl. 478; P. Bor, VII, bl. 42. s Hij was zoon van Mcolas Perrenot, uil het Franseb-Comté, heer van Gran- velle. Van burgersland had hij zich door zijne eigene verdiensteu lot de hoogsle waardigheden welen te veiheffen. Hij werd kanselier van keizerKarel. De oudste zijnerdrie zonen, Thomas genaamd, heer van Chanlonnet, hiiwde eene jonUvrouw van het huis van Brederode. De tweede, Antoon, werd de beruchte kardinaal Granvelle. De jongste was Frederik Perrenot, baron van Ronsse en Aspremonl, heer van Champagny en gouverneur van Antwerpen, * GROE^ VA> Prinsterer, Archives, V, bl. 9. t)e slukken bij P. Bor, VII, bl. 94. s Wagenaar, VI, bl. 481. 6 « Er warcn » zegt P. Bor a veel flauheriige in 'l land, die naulyx herten » en hadden om tegensland le bieden. » ( 14 ) rondweg, de vcrzetering hebbende, door geen enkel onpartijdigc rechter tegengesproken te worden, teii koste van menige laagheid. 's Prinsen vertrouwelingen trachtten in elk gewest, in elke stad, de sympathie, die hij bij het volk genoot, niaar verflauwde, her op te beuren. Om de teugels van het bewind over de noor- derh'jke gewesten, die hem schenen te ontsnappen, weer vast te grijpen, vpnd hij niets geschikter dan aan de Staten van Holland en Zeeland te verklaren, in den neteligen oogenblik waarin zij verkeerden en hem niet missen of vervangen konden, dat hij « soude gedwongen worden, tôt zyn groot leedwezen , openthjk » te versoeken van zyn last en goevernement ontslagen te zijn *. » Vroeger nog, reeds in April 4574, had don Louis de Requesens beprocfd in onderhandelingen te komen, door bemiddehng van Elbertus Leoninus alias de Leeuw ^, leeraar der rechten aan de Hoogeschool van Leuven. Vruchteloos stelde deze zich in betrek- king met zijnen oudleerling en vriend, den gewezen pensionaris van Middelburg, Hugo Bonté ^ Wie weet, of hij er niet in zou gelukt zijn den prins van Oranje over te halen, had Louis de Requesens zulks beproefd, onmiddel- lijk na zijne aankomst in de Nederlanden; doch dit streefde tegen zijn gcdacht. Willem van Oranje was in zijne oogen niets anders dan een muiler, des te gevaarlijker door zijne geboorte, macht en sluwheid; het ware, volgens zijn inzien, beneden de waardigheid van een landvoogd en inbreuk maken op de heilige rechten van denkoniîig dienhij vertegenwoordigde, openlijk met eenen muiter te onderhandelen ! Intusschentijd vond Willem de Zwijger meer dan eene gclegen- lieid, om het getal zijner aanhangers te vergrooten, en zijne popu- lariteil te versterken. De verliezen, die hij leed in zijne familie en in zijne fortuin voor de zaak die hij beoogde, droegen niet weinig bij om hem eene koninklijke macht over Holland en Zee- land te verzekeren. Deze twee provinciën, die zich van de zuider- * Groen van Prinsterer, Archives, V, bl. 9. ' Elbertus Leoninus was geboorlig van Bommel. ' Gachard, Correspondance du Taciturne, HI, bl. 373. ( 13) lijke losrukten, stelden in October 1575 een règlement op, over de regeering dier landen, dat in Februari van het volgend jaar uitgevoerd werd. Het bewijs dat de prins van Oranje vroeg reeds er aan dacht « de soevereineteit » in zijne fainilie te behouden, vinden wij in den brief aan zijncn broeder graaf Johan van Nassau, medegedecld door Groen van Prinsterer * (October 1574), naar aanleiding van den brief der Staten van Zeeland van i 3 September (1574). Zooals wij gezien hebben, werd het beleg van Leiden opge- schorst, om de bewegingen te bêletten van het léger, dat graaf Lodewijk van Nassau aanvoerde en die eindigden met den slag van Mookerheide. Ilet oproer der Spaansche soldaten was te Ant- werpen gestild, en zij werden weer naar Leiden gezonden onder het bevel van Thomas Valdès om het beleg te hernemen. Ditmaal zou men de stad door hongersnood tôt overgaaf dwingen. Aldaar werden schoone voorbeeldcn van ware vaderlandsiiefde gegeven; gepraamd zijnde door eenen afgezant van Valdès om de stad over te geven, en die er nog op aandrong op het oogenblik dat reeds 't gebrek aan mondbehoeften zich hard deed gevoelen , ant- woorddc Jan van der Does, een der burgeraeesters, « hebben wy » geene levcnsmiddelen meer, dan eten wij onzen linkeren arm » op en bewaren den rechteren om onze vrijheid te verdedigen! » De hongersnood werd nijpend. Ontzenuwde mannen, uitgemer- geldevrouwen en stramme grijsaards wachtten, in een oogenblik van vertwijfeling, op eene openbare plaats den burgemeester van der Werff af, om van hem brood of de overgaaf der stad te beko- men. Genaderd zijnde in het midden dier huilende menigte, die metheesche stem en krampaclitig gebalde vuisten redding vroeg, ontblootte hij zijne borst en zegde met beradcnheid : « Ik blijf » mijnen ecd getrouw, God en Vaderland gezworen! Ge vraagt » me brood, en kan er u geen geven ; maar, indien mijn lichaam » ukan verzadigen, doodt mij en verdeelt mijn iijk onder u! » Die woorden stilden den opioop en slortten moed in den boezem der flauwhcrtigsten. * Groen van Prinsterer, Archives, V, bl. 87. ( 16) De prins van Oranje was niet onbekend met den scbrikkelijken staat, waarin Leiden zich bevond; bij middel van duiven werd bij van ailes op de boogte gebouden. De toestand kon niet langer ineer duren. lets, waaraan Valdès zieb niet verwacbtte ol'niet kon voorzien, deedhel beleg opbreken. De prins gebood bet doorsteken der dijken van de Maas en van den IJsel; ailes in bet ronde van Leiden, Gouda, Delft en Rotterdam, ja, tôt twintig uren in den omlrek, werd onder waler gezet. Dit gebeiirde in den nacbt van den 5 tôt den 4 October 1574. De admiraal Louis Boisot snelde aanstonds met acbt honderd matrozen, raeer dan honderd kanonnen en de noodige mondbe- hoeften bij middel van kleine bootjes de stad ter bulp. Gedurende dien roemrijken weerstand was de bevolking met tien duizend raenscben verminderd. Na dezen tegenspoed nam de landvoogd de bcmiddeling aan, die Keizer Maximiliaan 11 van Duitscbland bem aanbood, ora ander- raaal te beprocven of de krijg niet uitgedoofd kon worden. Den 21 December(1574)kwamen Elbertus Leoninus en Hugo Bonté, die vroeger nog met zulke taak belast werden, in de vergadering der Staten van Holland en Zeeland, om te verzoeken in onderbande- lingen te trcden '. Nadat eenige maatregelen genomen en enkele bepalingen vastgesteld waren, werd de bijeenkomst bepaald te Breda.Met de werkzaambeden nam mcn op 5 Maart 1575 aanvang. De afgevaardigden der Staten van Holland en Zeeland en van den prins van Oranje waren jonkbeer Jacob van der Does, Karel Boisot, jonkbeer Willem van Zuylen van Nyeveld, jonkbeer Pbilips van Marnix, béer van Ste-Aldegonde, Joban Junius (de Jonge), meester Adriaan van der Mijle, meester Paulus Bugs, jonkbeer Arend van Dorp, meester Nanning van Forest en meester Kornelis Adriaansz. Bakker, pensionnaris van Zierikzee 2; van 's konings zijde : Elb. Leoninus, Maximiliaan van Gent, béer van ' Besolutie van Holland, 1574, bl. 234; Groen van Priksterer, Archives, V, bl. 61. « liesolutie van Holland, 1573, 6 Februarij, bl. 49; P. Bor, YIH, bl. 88; Wagenaar, Yll, bl. 29. ( 17 ) Rassegem, stadhouder van Rijsel, Dowaai, Orchies en Artois*; raeester Cornelis Suys en meestcr Arnout Sasbout. Bij de onder- handelingen waren ook nog tegenwoordig, als afgezanten van den bemiddelaar, de graaf van Zwartzenberg en zijn raadsheer Jan Borne. De bespreking rolde over deze drie punten, door de prinsgezin- den voorgesteld : i" het vertrek der uitbeemscbe krijgsknechten ; 2** het bijeenroepen der Algemeene Staten; 5° den Godsdienst in Holland. Op de twee eerste punten kregen zij algemeene voldoe- ning, op voorwaarde, dat ook het uitheemseh krijgsvolk door hen in gebruik afgedankt werd en het land verliet. Het derde punt was het belangrijkste, de klip waartegen de onderhandelingen stootten en schipbreuk leden. Het gold geen stoffelijk belang, niaar een zedelijk, of beter gezegd, een godsdienstig punt, waarover de afgevaardigden van don Louis de Requesens, handelende in naam van den koning, niet bevoegd en ook niet gemaehtigd waren, een haarbreed toe te geven; hun vorst, Philips II, was vast beslo- ten zijnen eed getrouw te blijven, steeds de verdediger te wezen van den Roomsch-Katholieken godsdienst. Zonder dralen ver- klaarden zij den 14 Maart 1575, in geene enkele provincie van den koning, de uitoefening van geenen eeredienst dan den Roomsch- Katholieken te dulden. Den Hervormden stond het vrij deze landen te verlaten ; een tijdverloop zou hun toegestaan worden om de eigendommen, die zij hier bezaten, te verkoopen. Deze voorslag, zoo streng en onverbiddelijk, was hij misschien niet uit- gelokt door het gedrag der Protestanten, die altijd schreeuwden voor de vrijheid van geweten, doch deze vrijheid niet wilden toestaan aan hen wclke niet geloofden zooals zij ? De vrije uit- oefening van hunnen eeredienst, wilden zij in de provinciën Hol- land en Zeeland, doch op voorwaarde dat die vrijheid aan de Roomschen ontzegd vvierde I Natuurlijk konden die voorslagen tôt geene ovcreenkomst Iciden; beide partijen wilden hunne eischen, die zoo verre uiteen- * Maximiliaan van Cent was stadhouder van Artois in afwezigheid van Fer- dinand de Lannoi, graaf van La Roche. Zie nola 2; Wagenaar, Vil, bl. 50. Tome XXXIll. -l (18) liepen, niet verminderen, waardoor dan ook in het midden van Juli, de onderhandelingcn afgebroken werdcn. De uitslag beantwoordde aan de verwachting van den prins van Oranje. Hij verkreeg 'tgeen hij beoogde. De koning van Spanje en het volk verlangden den vrede met rechtzinnigheid; Willem de Zwijger niet : stemde hij in eene onderhandeling toe, dit was omdat hij het gevaarlijk vond tegen den stroom der gedachten op te varen. Door zijne werking haalde hij de Staten van Holland en Zeeland over, te besluiten aile « de stemmen der leden van de » vergadering in vier te begrijpen : eene voor de edelen en groote » steden van Holland, eene voor de Staten van Zeeland, eene » voor de kleine steden van Holland en eene voor de steden van » Bommel en Buren. De vijfde en beslissende stem behield de » prins aan zich zelven. Hij was dus van die stemmen, ten rainste, » en gevolgentlijk van 't besluit der vergaderinge meester, alzoo » de kleine steden van Holland en Bommel, die door zijn toe- » doen ten dagvaart geroepen waren, hem geheel waren toege- » daan, zijnde daarenboven Buren, de hoofdplaats van zijns zoons » graafscbap *. » Het afbreken der onderhandelingen van Breda voltrok de scheuring van Holland en Zeeland van de XV andere provinciën; feitelijke losscheuring, want in grondbegin bestond zij reeds lang. Na het voofval van October 1574, waardoor de Staten voor Willem den Zwijger bet hoofd bukten, achtte bij nochtans de « soevereineteit « door de omstandigheden afgedrongen, niet genoegzaam verzekerd. Om dit te bekomen, dced hij al wat moge- lijk was, zich op den weerstand tegen Spanje steunende, om « aile » de landen in lighaam en ziele, bij manière van spreken, te » reduceren 2. > Een verdrag tusschen de leden en steden van Holland en Zee- land kwam tôt stand; de onderdanen vereenigden zicb openlijk lot weerstand tegen den wetligen koning, onder de Iciding van den prins van Oranje, die daardoor zich verzekerdc « volkomen * Wagenaar, VII, bl. 29. ^ Resolulic vaii Holland^ 15 Maart 1375, bl. 14. ( 19 ) S authoriteijt en raacht ora als souvcrein en ovcrhoofd te gebie- » dcn en le verbieden ailes wat tôt conservalie en bescherminge » der landen dienlijck en ondienlijck sal mogen zijn *. » Dea 20 Juli van het jaar 0. H. 1575, legde de prins van Oranje den eersten steen van zijn vorstelijk huis, aan wiens grondvesten hij rceds jaren werkte. Om het bewijs te leveren dat hij niets anders dan eigen voor- deel beoogde, en zich weinig met de welvaart des vaderlands bekreunde, voor zooveel hem zulks niet in de hand werkte, zullen wij terloops aanhalen, hoe hij en zijne aanhangers de vrij- heid van geweten verstonden, waarmede zij zoo zeer schermden. Den Hervormden godsdienst werd wettelijke bescherming toege- kend, terwiji « d'exercitie van de Roomsche religie » verboden werd 2. De snoodste euveldaden werden door de Sonoy en de zijnen op weerlooze Katliolieken gepleegd. Elke rechtzinnige pen, gescherpt tôt verdediging van welke denkwijze ook, weigert die walgelijkheden te verhalen. Zulke feiten heeft men nooit den hertog van Alva kunnen ten laste leggen; waren zijne vonnissen streng en onverbiddelijk, toch werden zij geveld door rechters met eene wettelijke macht beklecd ^. Weer stond de oorlog, met zijne reeks van rampcn en ellenden, op het voorplan, hij het afbreken der Bredasche onderhandelin- gen. De landvoogd herbegon de vijandelijklieden met nieuwen moed, en niet zonder goed gevolg; Buren, in 't Geldersche, vero- verd; Oudewater, bewesten Utrccht, stormenderhand ingenomen den 7 Aiigustiis (1 575); Schoonhove, in dezelfde buurt, den 12 be- legerd, ging den 24 derzclfder maand hij verdrag over. De Staatschen of prinsgezinden waren, naarmate zij op bel vasteland neerlaag op neerlaag ondergingen, naar de Zeeuwsche eilanden gevveken, waar zij bêler tegen de gevaren waren beschut. ^ Resolutie van Holland, 20 Juli loTo. ^ « Surcheren ende ophouden d'exercitie van de Roomsche Religie. » Eeso- lulie van Holland, 18 Mei 1375, hl. 297; Groen van Priksterer, V, bl. 272. 2 « De onmenschelijke wreedheden » schrijfl de Protestaot VVagenaar, VII, bl, 61 « pepleegd in 't straffen van luiden in welken men geene scimld altoos » gevonden badt, is met geene redenen van Siaat te verschoonen. » (20) Philips II had eene vloot beloofd om de zeeplaatsen te ver- overen, die in handen waren van Willem den Zwijger. Don Louis de Requesens zag dus, dat het van zeer groot belang was mees- ter te zijn van Zeeland, oni met behulp dier vloot, de Staatschen uit hunne laatste verschansingen te verdrijven. Hij had een plan opgemaakt, door deskundigen onderzocht, een plan zoo stout, dat Strada * de Romeinsche geschiedenis moest raadplegen om eene vergelijkenis van dergelijk feit te vinden. Drie duizend voetknechten, twee honderd delvers en vier honderd ruiters ver- trokken langs heen de Schelde naar het eiland Tholen, dat alsdan nog aan de Spaansche zijde stond. De ruiters en eenige voet- knechten gingen voort naar het St-Annaland, en werden daar bij middel van booten op het St-Philipsland overgescheept. De moei- lijkheid en het gevaar bestond in het doorwaden bij lage lij der zeeëngte, die lusschen Zijpe en Duiveland ligt. Vijftien honderd man werden totdien gevaarvoUen tocht uitgekozen, welke begon- nen werd rond middernacht, den 28 September (la75), toen het water begon te dalen. Een priester sprak van op den oever zijpe zegening uit, daar misschien vêle soldaten, door den stroom mee- gesleept, den dood in de golven zouden vinden. De donder rolde, de bliksem, als helder slangerige scbichten, doorkliefde de herael- ruirate; ook de vuurmonden van veertig oorlogsehepen der Staat- schen, welke zoo dicht als het water het toeliet de plaats genaderd waren daar het heldenfeit ging plaats grijpen, gaven iets ijselijk aan die onderneming, op het oogenblik dat de keurlingen, twee en twee, tôt aan het bovenlijf in 't water den gevaarlijken tocht waagden. Den volgenden ochtend, toen de zon aan de kim rees, waren de helden meester van het eiland Duiveland. Sanchez d'Avila kwam daar ook met zijne vloot; Brouwershaven en het fort iîommenen, eene niet onbelangrijke plaats, werden gewonnen en Zierikzee belegerd 2. De overwinning van den landvoogd bracht de Staatschen in het » Strada, VIII, bl. 237. * De belegering duurde verscheidene maanden lot na deu dood van don Louis de Requeseos. (21 ) nauw. Zij kenden geenen uilweg : de onderwerping aan Ininnen wettigen koning, of het inroepcn der hulp van eene vreemde Mogendheid. Reeds vroeger was hiervan in de Staten van Hol- land en Zeeland gesproken *. Iloe onvaderlandsch ook, dit laatste voorstel vond bijval, en men besloot de tusschcnkomst van Engeland af te smeeken, dat den hervormden godsdienst beleed, en op wiens troon gezeten was Elizabelh die afstamde van de oude graven van Holland. Doctor François Maalzoon en de advo- kaat Buis, als afgevaardigden der Staten van Holland en Zeeland, Philips van Marnix, heer van Ste-Aldegonde, in 'sprinsen naani en hoofd van het gezantschap, deden aan koningin Elizabeth de voorslagen, waarmede zij waren belast^. Frederik vanChampagny was door de Requesens naar het Engelsch hof gezonden, om die onderhandelingen te doen mislukken. De koningin verwierp de voorstellen der Staatsche afgezanten niet; misschien had zij ze ingewilligd, ware de heer van Champagny daar niet geweest of vrcesde zij geenen oorlog met Spanje. Zij verkiaarde in deze gewichtige zaak geen besluit te durven neraen, zonder het Huis der Gemeenlen daarover te hooren; toen die vergadering bijeen was, deed zij niets en liet zelfs de afgevaardigden niet toe hunne voorstellen aan het Huis der Gemeenten te doen ^. Van de hand gewezen in Engeland, wendden zij hunne oogen naar Frankrijk. De onderhandelingen bleven, uit oorzaak der oneenigheden die tusschen den koning en zijnen broeder heersch- ten, eene poos stekcn. Eene onvoorzienegebeurtenisopenteen nieuw en belangrijk tijd- slip, van slechts enkele dagen, maar zeer rijk aan voorvallcn, die cenen onbetwistbaren invloed op de andere gebeurtenissen uitoe- fenen. Don Louis de Requesens werd door eene heete koorts aan- gevallen en slierf den 5 Maart 4576. De ziekte, die hem naar 'tgraf sleepte, had slechts eenige dagen geduurd; zij ging met zulke rasse schreden vooruit, dat hij den tijd niet vond de voorzorg te * Groen van Prinsterer, IV, bl. H", V, 273 en C. « Wagenaar, VII, bl. 85. ' Idem, VII, bl. 83. ( 22 ) nemen, lieni door Philips II voorgeschreven. De koning had hein gevraagd, cens rond te zien wie h et best geschikt zou wezen oin het land te beslieren, in geval de dood 's landvoogds levensdraad onvoorziens afzeisde. Volgens de Requesens was de graaf van Berlaymont de man van den toestand en het meest geschikt oni hem le vervangen *; ongelukkiglijk vond hij den tijd niet nieer om den koning hicrvan bericht te geven. De Slaatsraad (beslaande uit den liertog van Aarschot, den graaf van Berlaymont en Vigiius, die zich toevoegden Christolîel van Assonville, Maximiliaan van Gent, heer van Rassegem, Arnout Sasbout, voorzitler van den geheimen raad en den Spanjaard Jeronimo de Roda), de Staatsraad nam de leugels van het opper- bewind in handen en werd door den koning voorloopig in zijne bediening bekrachtigd 2. Groot was de vreugde, bij het vernemen dat aan den Staatsraad, op een enke) lid na, uit inianders samen- gesteld, de bestiering van 's lands zaken was toevertrouwd. De Stalen van Rolland en Zeeland zelven lieten de brieven van de koningin van Engeland, waardoor zij dan, uit eigen beweging, ver- klaarde de souvereiniteit over die gewesten te w illen aannemen, onbeantwoord. Dat maakte echter de rekening niet van Willem den Zwijger. De Staatsraad, alhoewel hij bij de steden dezer twee provinciën op eene onderwerping aan den koning van Spanje^, schriftelijk aandrong, deed nochtans uit voorzichtigheid het beleg van Woerden en Zierikzee voortzetten. De prins vreesde dat de steden gehoor mochten geven aan de voorstellen van den Staats- Tv^ad, en daarom deed hij denzelfden dag (25 April 4 576) een nieuw verbond sluiten, dat in vêle punten overeen kvvam met dat van 't voorgaande jaar. De edelen en gemachtigden der steden van Dordrecht, Delft, Leiden, Gouda, Rotterdam, Gorinchem, Schie- dam, Briele, Geertruidenberg, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam, Monnikendara, Medenblik, Purmerend, Middelburg, Zierikzee, Vlissingen en Veere* kenden de booge regering toe aan den piins 1 Strada, VIII, bl. 252. 3 Den 24 Maart iD76. Bull, de la Comm. roy. dliist., série II, t. I, bl. 332. 3 Zie den brief van 25 April bij P. Bor, IX, bl. 147. * De stad Bommel werd in dit verdrag niet loegelaten. Schoonhoven en (25 ) onder den naarn van « Hooft eiide hoogste overiglieijdt » me» vol- komen maclit, ora als « souverein ende overhooft » le gebicden en te verbieden ^ Ambtenaars, wetbouders, scbulterijen en gemeenten raoesten hem ecd van getrouwheid en gehoorzaamheid afleggen. Zijne macht was in de noordelijke geweslen genoegzaam ver- zekerd. Zijn hoogmoed spoordc hem aan te zien of hij niet even goed gelukken zou in de andere provinciën, die den koning nog waren aangekieefd. Het grootste bezwaar, waartegen hij onver- mijdelijk stooten zou, was de Staatsraad. Ging hij voor geene middelen achteruit, hoe oneerHjk ook, dan zou hij er misschien inslagen dat bezwaar uit den weg te ruimen, ja, het tôt zijn voordeel te bezigen. Een voorval werkte hem bijzonder in de hand. Zierikzee werd den 29 Juni 1576 bij verdrag door de Spanjaards gewonnen; de stad betaalde honderd du zend gulden om van de plundering bewaard te blijven. Die som, grootendeels door den Staatsraad gebruikt om een Duitsch régi- ment af te danken en het uit het land te zenden, was op verre na niet voldoende, om de soldij van twee en twintig maanden, waarop het ander krijgsvolk het recht had, te voldoen. De soldaten sloegen andermaal tôt muiterij over, en zakten ten getalle van vijftien honderd naar Braband af ; overal werd brand gesticht en groote sehade aangericht. Zij vertoonden zich voor Antwerpen, waar zij echter niet binnengehiten werden, trokken dan naar Herenthals, waar zij, volgens eene gewone uitdrukking, deerlijk den duivel jaagden. Den 21 Juli 1576 waren zij voor de poorten der stad Meehelen, en vroegen den nacht er te mogcn overbrengcn, hefgeen de gouverneur Joris de Lalaing weigerde. Zij gingen dan voorts naar Vilvoorde, onder weg hunnc woede bot vierende op de abdij van Grimbergen. Hun doel was te Brussel vollen teugcl aan hunne driften te geven; doch zij wisten niet dat dç hertog van Aarschot Oudewater waren in handen der koningsgezinden en Woerden werd nog altijd belegerd. ^ Wagenaar, YII, b1. 95. (24) en de graaf van Mansfeld zich aan het hoofd der burgerij hadden gesteld, dat de Spaansche soldaten, die aldaar in bezctling lagen, uit de stad waren gedreven, om door hen niet tegengcwerkt te worden, dat men besloten was de oproerlingen op het punt van den degen te ontvangen. De muiters kregen die tijding toen zij reeds te Laken waren; zij maakten dan rechlsommekeer, en plunderden de rijke abdij van Affligera, de oiidste van Brabanl. Zij namen den 26 Juli de stad Aalst stormenderhand in, die het tooneel werd der grofste losbandigheid eener teugellooze solda- terij. De helden van Zierikzee werden plunderaars, moordenaars, maagdenonteerders en vrouwenschakers. Dien dag ook viel de Staatsraad in den valstrik, door den prins van Oranje gespannen. Onder het volk zaaide men valsche ge- ruchten tegen den Staatsraad, dien men beschuldigde gemeene zaak le maken met de muiters, terwijl hij integendeel niets ver- waarloosde om ze tôt regeltucht weer te brengen. Er waren zelfs leden van den raad, die de vaderlandsliefde zoo verre dreven, hunne kostbaarheden, ziiverwerk en kleinooden, tegen gereede penningen te verpanden, om in de karigheid der geldkas te voor- zien *. Om die valsche geruchlen te weerleggen, teekende de Staatsraad den 26 Juli, een plakkaat, dat zijnen leden den weg naar de gevangenis baande, maar Willem van Oranje in de hand werkte; een plakkaat, waarbij de muiters verklaard werden rebellen van den koning van Spanje, en dat eenieder de toelating verleende,hen op het lijf te vallen, ja, te dooden, waar men ze gewa- pend kon vinden. Al de Spanjaards gevoelden zich door die onbe- hendigheid getroffen, vereenigden zich om de gevaren, waaraan zij blootgesteld werden, af te weren. De Staatsraad poogde eenige dagen nadien, bij een ander plakkaat, de Spaansche soldaten die geene muiters waren, tôt het nakomen hunner plichten aan te * « On accusait le conseil de favoriser les mutins. Ce reproche, vrai peut- » être par rapport à Del Rio et Rhoda, excusables d'ailleurs en ce point, étoit » injuste quant au conseil en général. Les membres mêmes contre lesquels le » peuple étoit surtout irrité, voyaient la domination des étrangers avec dou- » leur. » Groen van Prinsterer, V, bl. 406. (25) manen ;doch te laat *. Sanchez d'Avila,gekend als een voorbeeldig krijgsraan, zeer verkleefd aan zijnen vorst, aarzelde niet den Staatsraad le laken, die, zegde hij, handelde zonder vrijheid en zelfs zoo goed als gevangen was; hij zond cenige kanonnen naar Aaist en ontbood de bezetlingen der steden van de Noorderpro- vinciën naar Antwerpen 2. Het vaderland was geschokt, diep beroerd; het geleek meer aan een uitgestrekt slagveld, dan aan een oord bekend ora zijne welvaart en bedrijvigheid. Willem van Oranje was te Middel- burg om zoo dicht mogelijk bij het tooneel te zijn, waar groote gebeurtenissen onvermijdelijk waren. Aan deStaten van Brabant, Vlaanderen, Artois, Henegouw en Gelderland, aan de gouver- neurs en aan al de hooggeplaatste personen, schreef hij brief op brief ora den weerstand tegen Spaanje in te richten, uit te brci- den en aan te moedigen, zijne hulp, alsook die der Staten van Hol- land en Zeeland, toezeggende. In weinige dagen had hij in de zuideriijke gewesten vecl aan- hangers verworven ^. Het uur was daar, om eenen beslissenden aanslag te wagen. De Staatsraad, hoe zwak en onbehendig ook, moest niettemin uit den weg geruimd worden. De Staten van Brabant hadden van den Staatsraad de toelating verkregen tien vendelen inlandsche voetknechten aan te werven en uit te rusten, die gesteld werden onder het bevel van Willem van Hoorne, baron van Hees *, en zes honderd ruiters, onder dat van den baron van Bièvrc ^. * « Les chefs des Espagnols, Mondragon, d'Avila et d'autres ne songeaient » d'abord nullement de se joindre aux soldats mutins. Au contraire, ils ten- » tèrent de les faire entrer dans le devoir, » Groen van Prinsterer, V, bl. 586. * De graaf van Megen brak dan ook het beleg op van Woerden, dat reeds lang duurde. ' Grgen van Prinsterer, V, bl. 385. ■* Willem van Hoorne, heer van Hees en Leende^, was zoon van Marten van Hoorne en Anna van Croy. Zijne levensschets is te vinden bij Goethals, Dictionnaire généalogique et héraldique des familles nobles de Belgique, III. » De Staten van Vlaanderen verkregen insgelijks van den Staatsraad de toelaling om een régiment voetvolk en zes cornetten ruiters te wapenen. ( 26 ) Willem van Hees, een joug en stoutmocdig edelnian, doch zoo ovcrdrevcn als onstandvastig in zijne denkwijze, was alsdan een verklcefde aanhanger van den prins van Oranje *, die er zich van Lediende oni zijn plan uit te voeren. Niemand hceft den prins van Orange vrijgepleten van niedeplichtighcid aan het gevangenne- men van den Staatsraad, wel integendeel 2. Dit gebeurde den 4 September 1576. De raad was in het hof van Brussel vergaderd om te beraad- slagen. Jaak de Glimes ^ en Willem van Hoorne, heer van Hees*, die zegde te handelen in naam der Staten van Brabant, traden binnen aan het hoofd van vier honderd soldatcn. De raadsheeren werden in hechtenis genomen, van hunne degens beroofd, te voet naar de gevangenis geleid op de groote Markt, en aldaar in afzon- derlijke vertrekken opgesloten. De Staten van Brabant, in wier naam dezen aanslag gepleegd werd, teekenden protest aan tegen die willekeurigheid, welke inbreuk maakte op aile de wetten en persoonlijke rechten. Deden zij zulks niet uit vrees voor de ge- volgen ^? Onmiddellijk zonden de Staten van Brabant brieven naar elke provincie, die recht had vertegenwoordigd te zijn op de verga- dering der Algemeene Staten, om te verzocken, zonder vertoe- ven, afgevaardigden te benoemen, ten einde gezamenlijk de zaken van bestiering te bespreken. Alléén de Staten van Henegouw, het * De brief (1 Auguslus 1576) van den prins van Oranje aan Willem van Hees om op den iiigeslagen weg voort te gaan, is le lezen bij Gachard, Cor- respondance du Taciturne, III, bl. 106. ^ Groen van Prinsterer, V, bl. 403. Wagenaar, VII, bl. 105. * Jaak van Glimes was hoogbaijuw van Waalsch-Brabant en luitenant van den heer van Hees. * Eenige biographische bijzonderheden over dezen edelman zijn te lezen bij Gachard, Correspondance du Taciturne, III, bl. 106. ^ Les auteurs en furent eux-mêmes épouvantés^ Groen van Prinsterer, V, bl. 405. — Aanslonds werd een vlugschrift in U lichl gezonden, waarvan de tilel prijkle met 's konings wapen : Justification du saisissement et séques- tration d'aulcuns S»"* du Conseil d'Estat et aultres au Pays Baz. Imprimé en la ville de Bruxelles, par Michiel de Hamont, imprimeur juré de Sa Majesté, iô76. In-4°. ( 27 ) onwettige dier bijeenrocpiiig beseffende, alsook hct gewicht van den aanslag op deii Staalsraad, weigerden afgcvaardigden te be- noemen, zoolang de leden van den raad gevangcn bleven. Bij bet ontvangcn dier verklaring werden eenige raadsbeeren los- gelaten * — docb niet allcn — die dan weer den Staatsraad uit- maakten -. Docb wat was dit licbaam nog? Nicts dan een wapen, een befboom in de band van Willem den Zwijger en der zijnen, welke lot niets diende dan tôt bet vergeniakkelijkcn zijner plannen; eene geknakte macbt, die geene macbt meer was, die de Zwijger zal gebruiken om eenen scbijn van wettigbeid te geven aan de meest onwettige en vrijheidsdoodende niaatregelen. Denzclfden dag, dat die enkele leden van den Staatsraad de gevangenis verlieten, stemden zij toe in eene bijeenroeping der Algemeene Staten, waartegen zij zicb altijd verzet badden; meer nog, zij beloofden zelven die uitnoodiging te doen î De vergadering der. Algemeene Staten, op eene onwettige manier bijeengeroepcn, zetelde bijna onverpoosd gedurende negen jaren (157G-1585). Tôt zoo verre dreef zij de onwettelijkbeid, den koning van Spanje vervallen te verklaren van zijne recbten op de Nederlanden, bet wettig erfdeel zijner vaderen, de kroon van ons vaderland den bertog van Alençon aan te bieden, die prins was van een land waartegen onze voorouders zoo verbitterd waren. Den ] 2 September ( 1 576) vernieuwde de Staatsraad zijn plakkaat tegen de Spaanscbe solda ten, dat gebood « ze dood te smijten » ^, alsook diegenen welke zich tegen die barbaarscbe en onbebendige wetten zouden verzetten. Barbaarscb, omdat men geen onder- scheid maakte tusscben onderdanige soldaten en oproerlingen ; ^ Sasboul, d'Assonville, FoDck, Berty en Scharenberger verlieten de gevan* genis den 15 September, alsook de président Viglius en de raadsheer Mieault. Berlaymonl eersl den 49 Januari en Mansfeld in Fet)ruari, ^ De Staatsraad hernam zijne zittingen den 17 September ten huize van den président Viglius. Mémoires anonymes sur les troubles des Pays-Bas, par M. Blaes, t. I, bl. 207, nota. 3 De Jonche, Gendsche geschiedenissen, I, bl. 252. (28 ) onbehendig, omdat men vergat dat de Spanjaards, m groot getal nog aanwezig, bij de eerste gelegenheid wraak zouden nemen. En zulks was reeds gebleken. Den i Augiistus had er een gevecht plaats gehad tusschen boercn van het land van Waas en eene compagnie lichte peerden, aangevoerd door Jan Falconetto, door Sanchez d'Avila naar Antwerpen geroepen ; op andere plaatsen insgelijks. Rond Tbienen hadden zich eenige benden Spanjaards vereenigd om Brabant door te trekken en zich bij hunne land- genooten in Aalst te vervoegen. De heeren van Glimes en van Bièvre *, die meer drift dan krijgskiindige kennissen hadden, werden tegen hen afgezonden. Alhoewel veel minder in getal, doch behendig en goed geoefend, hebbende voor aanleider een kundig hoofdman, Alonzo de Vargas, behaalden de Spanjaards, te Vissenaken, eenen volledigen zegepraal. De Spaansche bezetting van Gent werdinhetkasteeldierstad door de Staatschen belegerd. Het gerucht ^ was in omloop gebracht dat de muiters van Aalst in aantocht waren, om de stad te overrompelen. In de straten werden verschansingen opgeworpen en de burgerij liep te wapen. Aan het hoofd van het léger der Staatschen stond Jan de Croy, graaf van Roeulx, gouverneur der stad. De vrienden van den prins van Oranje begonnen met hem bij het volk als verdacht te doen doorgaan, omdat bij « altijd in den oorlog gediend hadde » met de Spanjaerds » ^. Dit was de goede verstandhouding breken. Gelijk het te voorzien was, lieten de Spanjaards de maat- regelen tegen hen genomen, niet onbeantwoord; zij beschoten de stad zoo duchtig dat zij weldra in neteligen toestand verkeerde. Indien de Spanjaards van het kasteel van Gent hulp van Aalst of van Antwerpen ontvingen, dan zou Gent deerlijk genepen worden. Het was alsdan dat de vrienden van Willem van Oranje, die nog al talrijk waren te Gent, het gedacht opperden, tôt dezen * Adriaan de Rubempré, baron van Rêves en heer van Bièvre, voerde het gezag over de ruiterij, aangevvorven door de Slalen van Brabant, volgens beslissing van 20 Augustus 1576. * « Een vaisch geruchle, dat misschien met voordacht uitgestroyd wierd. » De Jonghe, GendscJie geschiedenissen, I, bl. 237. 5 De Jonghe, Idem, I, bl. 259. (29) hunnen toevlucht te nemen. Jaak van Bossu, heer van Aussy, die met verlof van den Staatsraad in Zeeland was geweest om van Willem den Zwijger de vrijlating van zijnen broeder * te beko- men, kon getuigen hoe gunstig het oogenblik was om met den prins te onderhandelen, daar deze bijzonder welwillend gestemd was om eene overeenkomst te treffen ^. De heer van Aussy en de advocaat van den raad, Miehiel de Backer, werden den 21 September (1576) naar Willem van Oranje gestuurd, om hulp en onderstand te verzoeken tegen den Span- jaard, den algemeenen vijand. Het krijgsvolk van Willem zou rijkelijk betaald worden, op voorwaarde nochtans dat het de bur- gerij geen last zou veroorzaken of geene verergenis geven in zake van godsdienst ^. De Staten van Vlaanderen bemerkten, eilaas! te laat, dat zij hunne rechten te buiten gingen met vreemd krijgsvolk in het land te brengen, zonder de toelating van den Staatsraad. De heer van Aussy was op het punt zestien of zeventien kanons en acht vendelen voetvolk in te schepen, met den kolonel, heer van den Tempel '* als aanvoerder, toen hij het bericht ontving dat de Staten van Vlaanderen van voornemen waren veranderd en de hulp van den prins afzegden. Onmiddellijk keerde de heer van Aussy naar Middelburg weer; doch de prins, die de kans te schoon vond om er zoo licht van af te zien, en niets zoo zeer * De graaf van Bossu werd in 1573 op de Zuiderzee gevangen genomen. ' De oorsproukelijke bescheedeu doen vermoeden, dat reeds vroeger, en nog wel vôôr den 4 September 1576, eenige invioedrijke vrienden van den prins van Oranje beslolen hadden, en verzekerd vvareu van de mogelijkheid.de Staten van Vlaanderen loi eene overeenkomsl over te halen. Zie den brief van De Backer aan Van den Dorpe. Groen van Prinsterer, Archives, V, bl. 400. 5 De Jonche, Gendsche geschiedenissen, \, bl. 259. — P. Bor, XX, bl. 172.— De commissie aan den heer van Aussy en Miehiel de Backer gegeven, is mede- gedeeld in een arlikel van M. Poullet, Bulletin de la Comm. roy. d'histoire, série IV, t. IJI, n» 5. * De heer Olivier van den Tempel, een kundig krijgsman, bij Willem van Oranje en bij dezes zoon, Maurils van Nassau, in groote achting, was gouver- neur der stad Brussel van 1579 toi 1585 en overleed bij het beieg van 's-Her- logenbosch in 1603. Groen van Prinsterer, Archives, V, bl. 463. ( 30) verlangde als zijne manschappen in Vlaanderen te zien zonder daartoe geweld te moeten bezigen, deed ze nochtans insçhepen. Het volk, altijd kortzichtig, ontving de soldaten als redders, loen zij in den morgcnd van den 25 September (1570) te Gent aan- landden. De Staten van Brabant, Vlaanderen en ook Henegouw waren raiddelerwijl te Brussel, in algemeene vergadering vereenigd. Den 25 September (1576) brachten zij den wensch uit, dat de hertog van Aarschot het bevel over 't léger der Staten in handen name, geholpen door den graaf van Lalaing als luitenant en door eenen raad samengesteld uit de heeren Adriaan van Ongnyes, heer van Willerval en verder de heeren van Gognyes, van Zwevegem, van Ever, van Steenbeke, van Oetingen en van Mericourt K De Staatsraad stemde hierin toe. De Algemeene Staten vroegen ook nog toelating afgevaardigden te zenden naar den prins van Oranje en naar de Staten van Holland en Zeeland, cm met hen te onder- handelen. Volgens den Staatsraad was het beter dat dezen afge- vaardigden zonden naar Brussel, of, indien zij tegen deze plaats bezwaar hadden, naar Gent of naar Brugge. Jan de Mol, heer van Oetingen, werd den 28 September benoemd om den prins van Oranje de voorslagen van de Staten van Brabant, Vlaanderen en Henegouw te doen 2. Willem de Zwijger had den afgevaardigde voldoening gegeven op de voorloopige punten, die deze hem stelde in naam zijner lastgevers ^. Gent werd door den prins als onderhandelingsplaats verkozen, omdat hij aldaar vêle aanhangers teldc. De afgevaar- digden van den prins en van de Staten van Holland en Zeeland kwamen den 18 October (1570) aldaar aan, en werden met open- bare vreugdeteekenen ontvangen *. Het waren de heeren Philips van Marnix, heer van Ste-Alde- gonde, Arend van den Dorpe, heer van Temsche, Willem van ' Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, 1576-1585, 1, bl. 5. 2 De schriflelijke iusiructie komt voor in Résolutions des États Généraux des Pays-Bas, mises en ordre par J.-C. de Jonche, I, bl. 235. ' Gachard, Correspondance du Taciturne, III, bl. 117. * De Jonche, Gendsche geschiedenissen, I, bl. 271. (31 ) Zuyicn van Nyevelt, heer van Geeraardsbergen, Adriaan van der Mylen, doctor in de rechten, Paulus Buys, advocaat pcnsionnaris van Holland, Cornelis Conings, licentiaat in de rechten, Pieter de Rijcke, baljuw van Vlissingen, Antoon van der Zickelen, raadsheer van Zeeland en Andries de Jonge, burgeraeester van Middelburg. Zij werden ontvangen door de Gevolmachtigden der Algemeene Staten, die waren Jan van der Linden, abt van Ste-Geertrui bij Leuven, Gisleen Timmerman, abt van St-Pieters tôt Gent, iMatheus Moulart, abt van St-Gisleen en bisschop van Atrecht, Jan de Mol, heer van Oetingen, Frans van Halewijn, heer van Zwevegem, gouverneur en kapitein van Oudenaarde, Karel (of Jacob) van Gavere, graaf van Beaurieux, heer van Fresin, Elbertus Leoninus, ahas de Leeuw, doktor en professer in de rechten bij de Univer- siteit van Leuven, Pieter van Beveren, lid van den raad van Vlaanderen, Quinten du Petz, schepen der stad Bergen en Jan de Pennants als secretaris der onderiiandeh'ngen *. Alvorens met de bespreking der verschillende puntcn aanvang te nemen, teekenden de afgevaardigden eenen wapcnstilstand. Terwijl zij de wederzijdsche voorslagen bespreken, zullen wij de gebeurtenissen nagaan, die intusschentijd voorvielen. Eene wapenschorsing was geteekend tusschen de noordehjke en zuidehjke gewesten, doch niet met de Spanjaards, welke meester waren van Aalst, Maastricht en van de kasteelen van Antwerpen en Gent. Fen nieuw plakkaat, door den Staatsraad den 22 September uilgevaardigd — ditmaal niet alleen tegen de Spanjaards, maar ook tegen de andere vreemde krijgslieden, zooals Duitschers, Italianen en Walen, die niet ten dienste stonden der Staatschen — een nieuw plakkaat waarbij een ieder verplicht werd er zich tegen te wapenen, op boete van eene gouden kroon, vervoerde tôt razernij de w oede van hen, die zich aan aile gevaren blootge- steld zagen. De gouverneur van Maastricht, Frans Montesdoca, ook kolo- 1 P. BoR, IX, bl. 174. — Gachard, Actes des États Généraux des Pays- Bas, I, bl. 18. — De Jokghe, Gendsc/ie geschiedenissen, I, bl. 268, ( 32) nel van een régiment Spaansche voetgangers, zocht de kapiteinen van vier vendelen Hoogduitsche voelknechten naar zijne zijde over te halen. Het magistraat wist zulks te voorkomen; door de Hoogduitsche soldaten en met de liulp der burgerij, werden de Spanjaards, langs over de brug der Maas, de stad uitgedreven. Montesdoca werd op het stadhuis ontboden en er gevangen gehou- den, niettegenstaande het vrijgeleide, dat men hem gegeven had, omdat hij de hem gedane voorstellen, van de hand wees. Toen de Spaansche soldaten, waarbij zich nog gevoegd hadden de man- schappen van Marten Ayala, welke in de Wijken kampeerden, kennis hadden van de aanhouding huns aanvoerders, zwoeren zij eene bloedige wraak te nemen. Schrikkeh'jk was zij inderdaad. Bij den eersten aanval achteruit geslagen, hernamen zij de bestor- ming, op het oogenblik dat Alonzo de Vargas en Fernando Toledo met groote krijgsmacht opdaagden. De Brusselsche poort, welke vuur had gevat, verleende weldra ingang aan de bloeddorstige soldaten, die de deiir der gevange- nis openrukten, hunnen aanleider verlosten, en dan hunne woede op de burgerij koelden. Deze laatste verweerde zich dapper in den beginne, doch verlaten zijnde door de Duitschers, op wie zij zoo zeer gesteund had, en welke zich aan 's Spanjaards zijde stelden, zocht zij redding in de vlucht. De stad werd leeg geplun- derd; toen de nacht viel kraaide de roode haan over de daken. Dit gebeurde den 20 October 1576 K Groote gebeurlenissen waren aanstaande. Aan het hoofd van het Spaansch heir, dat in het kasteel van Antwerpen legerde, stonden Sanchez d'Avila en Jeronimo de Roda ^. Zij hadden zich verstaan met de Hoogduitsche kolonels, Nicolaas baron van * P. BoR, IX, bl. 179. ^ Jeronimo de Roda, de eenige Spaojaard die zelelde in den Slaalsraad, was afwezig bij den aanslag van 4 Seplember op dit lichaam gepleegd. Alleen in vrijheid zijnde, dacht hij zich de macht te mogen loekenneu van heel den Slaalsraad, als hoofd der zaken. Hij gaf aan de welhouders van Anlwerpen bevelen bekieed met 's konings zegel, dien hij had doen namaken, dat men zich voortaan loi hem wenden moest voor al de zaken, v^aarin zij vroeger den Slaalsraad moeslen erkennen. P. Bor, IX, bl. 169. (33 ) Polweiller, Karel Fugger en Joris Fronsbergen. De graaf Otto van Everslein liad den 29 October J576 ecne verbintenis getee- kend, waarbij hij zich verplichtle geene bevelen meer uit te voeren, gegeven door wie ook , zoorain van den Staatsraad als van de Algemeene Staten of van de Staten van Brabant K De Spaansche bezetting smeedde een plan tegen de stad Ant- werpen. De graaf van Everstein, door rouw bewogen, maakte Frederik Perrenot, heer van Champagny en gouverneur der stad, er niede bekend. Onderschepte brieven bevestigden de bijzonder- heden medegedeeld door den graaf van Everstein. Het was dus dringend noodig de stad goed te verzekeren. Mondragon, die naar de Staatschen overgegaan was, wilde de Spanjaards van het kasteel van Lier beletten zich bij die van Antwerpen te voegen. Juh'ano Romero trok Mondragon te gcmoet met vijf of zes honderd kolveniers. Te Waalhem, bij Mechelen, had de botsing plaats, waar laatstgenoemde achteruitgedreven werd (18 0ct. 1576). Den 2 November kwam Karel-Philips van Croy, markies van Havre, met een en twintig vendelen en zes compagnieën lichte peerden voor Antwerpen; zij bleven buiten de vestingen der stad, om de Spanjaards, die uit aile gouwen aanrukten, den ingang van het kasteel te versperren. 's Anderendaags, echter, werden zij de stad ingeleid. De bevelhebbers van het kasteel braken alsdan de betrekkingen af met het magistraat, openden het vuur en deden zejfs eenen uitval tegen de stad. De verdediging was zeer slecht ingericht ; de mannen, door den markies van Havre aangevoerd, kenden weinig of niets van den wapenhandel; ook was de wanorde algemeen. Den 4 November (1576) deden de Spanjaards, wier macht zeer ver- sterktwas door de hulp, die zij van aile gewesten ontvingen, eencn nieuwen uitval, onder een ijselijk geroep en geschreeuw. Zij besprongen op éën en het zelfde oogenblik al de bezettingen der verschillende stadspoorten. Bij den eersten sçhok reeds deinsden de Staatschen achteruit.De heer van Champagny kon ze niet tegen- * Wageaaar, VU, bl. 112. — Het oorspronkelijk stuk was in 't Spaansch door Jeronimo de Roda opgesleld; de verlaling bij P. Bor, IX, bl. 181. Tome XXXUI. 3 ( 34 ) houdcn, noclî door zijn woord, noch door zijn heldhaftig voor- beeîd. îlij kende geene gevaren : den degen in de vuist, was liij altijd op de gevaarlijkste plaatsen, alsof bij tien levens te verspelen liad. Eene bcnde ruiterij, aangevoerd door Alonzo de Vargas, overmeesterde de St-Jorispoort. Yier vendelen Hoogduitscbers, waarover Corncîis van den Einden het bevel voerde, stonden in slagorde; in plaats van wcerstand te bieden, sloten zij zicb bij de Spanjaards aan, cm met ben den rijken buit der plundcring te deelen ! Niet allen, met de verdediging der stad gelast, moeten wij van lafheid en verraad bescbuldigen De graaf van Everstein en de zijnen deden wonderen van moed en onversaagdheid — doch wat kon dat bandvol dapperen ! Ailes moest wijken voor die benden razenden; zij vioden de stad in met een bollend gedruiscb, gelijk aan bet gebuil der baren van eene belle zee. Aan verdediging vie] niet te denken, niets meer dan zelfbeboud. De bijzondersle aanleidcrs ziende hoe zij onmachlig waren, boe ailes in banden vie] van die pkmderzieke Spanjaards en van bunne aanbangcrs, vlucbtten op de schepen \an den prins van Oranje, welke vôôr Antwerpen op rcede lagen. m De burgerij poogde eenen laatsten weerstand; zij vereenigde zicb op de grooîe inarkt en sloot zicb in bet stadbuis op, van waar zij op de vijanden scboot. Dit diiurde evenwel niet lang, want de Spanjaards staken bet vuur aan dit oud gebouw. Het vernielend élément deelde zicb mede aan tacbtig nabijstaande buizen in bet scboonste gedeelte der stad en werden de prooi der vlammen ^ Het ijselijkste scbouwspel, dat onmogelijk door eene pen kan weergegeven worden, decd zicb voor, toen de avond viel. De straten waren bezaaid met meer dan vijf en twintig bonderd lijken — waaronder slecbts enkele van soldaten, meest van bur- gers, die gevallen waren, niet in een geregeld gevecbt, maar ^ Wij verzendeu den lezer naar het werk van M. P. Génard, La Furie espagnole, bekroond door de Académie royale d'archéologie, in haar Bul- lelin uilgegeven, t. XXXII. ; ( •-?' ) ondcr den nioordrnden dolk van den dronkcn en met bloed bevlekten Spanjaard. Niemand werd gespaard, noch wethoiider, noch trouwe dienaar van den koning, in wiens naam die talrijke onmenschelijke scliclmstukkcn bedreven werden, noch zwangere vroiiwof stramme grijsaard, noch zwakke moeder of teeder kind. De lichtlaaie flikkerende vlam van acht hondcrd huizen, die in l)rand stonden, hcrschiep de stad in eenen hellekolk. De Spaansche soldenier drong overal binnen om de schatten te rooven ; hij geleek meer aan een duivel dan aan een mensch ! De geschiedenis heeft in het boek der akeligheden met bloedige letlers een feit verhaald, raenigmaal door kunstenaars tcekenstift afgemaald. In een huis, waar men dien dag eene bruiloft — eene ])loedige bruiloft — vierde, drongen de ellendelingen binnen. Zij doorstaken den echtgenoot, die, gelukkiglijk, van het schouwspel bcvrijd werd der dierlijke aanslagen welke men op zijne bruid pleegde. Zij joegen ze dan naakt de straat op, alwaar zij in handen viel van andere boeven, welke het euvel herbegonnen en haar cindclijk een degen in het hart ploften, waardoor zij van het leven beroofd werd : de dood moesl haar minder pijnlijk wezen dan de zielefoltering van dien dag. De Spanjaards, na godurende drie dagen de slad prijs gegeven te hebben aan al de baldadigheden, Irokken, gebukl onder den huit, het kasteel wecr binnen. De niagazijnen en woningen waren geplunderd; kerken en kloostcrs zoo min gespaard als de heiligste vaten; ailes wal eenige waarde liad was in de heiligscliendende iianden gevallen van den met bloed bemorsten soldaat. Een ge- schiedschrijver ^ schat de verliezen, door Antwerpen geleden, op acht millioen gulden, die op onze dagen eene waarde vertegen- woordigen van vijfiig millioen frank. De stolîelijke schade was wel groot, doch hersielbaar. Onder de zeven duizend personen, die omkwamen door het nioordend staal, in den brand of in het water, waarin velcn zich waagden om het een of ander schip te bèreiken, onder die tal- rijke slachloffers had Antwerpen menig bekwaam en trouwe zoon ^ Th. Juste, Hisl. de Belgique, IIP édition, t. II, p. 93. ( 36 ) verloren, en dat was onlicrstelbaar '. Het volk noemde dcze gebeur- tenis, de sclirikkelijkste der XVI^ eeuw, de Spaansche furie. Mogelijk hebben wij onzen lezer cr te lang mede bezig gehouden; zeggen wij tôt onzer verontsebuldiging, dat wij ons aangedreven gevoelden om breedvoerig de oorzaak te verbalen, waardoor den Spanjaard door onze voorvaders zoo zeer vervlockt werd; ook nog, omdat dit voorval aan Philips II de oogen opende en hem deed zien dat elke verzoening onmogelijk was, zoolang het vreemd krijgsvolk op onzen bodem verbieef ; eindelijk, omdat het veel bijdroeg om de vredehandelingen, die te Cent plaats hadden, te bespoedigen. Eenieder was overtuigd van de noodzakelijkheid, op voordeelige voorwaarden eene overeenkomst te treffen om den raoedwil van den Spaanschen soldaat le beteugelen. Zooals een aanhanger van den prins schreef, ging men in die vergadering alsdan met schrijfwerk niet kwistig om, rondweg en met weinige woorden 2. Het schijnt dat het wezenlijk alzoo gcbcurde, want wij kennen geene processen-verbaal van de bijzondere bijeenkomsten, die de beide partijen hielden. SIechts enkele brieven van afgevaardigden aan hunne laslgevers geven ons een gedacht van hetgeen er in die vergaderingen plaats had. De afgevaardigden van den prins van Oranje en van de Staten van Holland en Zecland vroegen eerst een schriflelijk bewijs, dat de Algemcene Staten verklaren zieh te ziillen gedragen aan de punten door hare afgezanten goedgekeiird ; dit w^as slechts eene formalitcit. Belangrijker is het antwoord dat de Algemeene Staten ^ Om meer bijzonderbeden te kennen, raadplege de lezer de brieven van den Slaatsraad en Jeronimo de Roda aan den koning, van den heer van Ghampagny aan don Juan in Gachard, Correspondance de Philippe II, t. V, m» 1770. 1771, 1775 en 1786. Verder het Recueil d'Arethophile van Frederik Perrenoi, heer van Ghampagny, en het reeds aangehaald werk van M. Génard. ^ « L'on est délibéré rondement traicter cesle matière sans rem()lir beau- » coup des papiers et faire longues escriptures, et icelle conclure en peu de » paroles et aiticles, les achevant aussy en peu de journées. » Brief van M. de Backer aan M. van Dorp, 5 Sept. 1576. — Groen van Prinsterer, Archives, V, p. 401. ( 57 ) gaven op de vraag, hoe zij zich jegens don Juan van Oostenrijk, den nieuwen gouverneur, zouden gedragen, die, volgens nien zegde, op reis was naar de Nederlanden K Rechtuit verklaren zij Don Juan ongewapend te zullen ontvan- gen, als vertcgenwoordiger van den Koning, en met de noodigc eerbewijzen, « vermits zij allen eenpariglijk belijden in de ver- » schuldigde gehoorzaamheid aan den Koning te volherden, zoo » zouden zij dengenen niet willen verstoolen die van zijnent- » wege wetlig zou gezonden zijn orn 't land te beslieren ^ »; op voorwaarde eventvvel, dat liij, don Juan, onder eed aanneme en belove uit te voeren al de punlen dezer bevrediging ^. Willem van Oranje vreesde dat door de komst van don Juan de onderhande- lingen zouden afgebroken worden *. In weinige dagen bad men ailes geregeld; den 3 November keurde de Staatsraad bet ontwerp der overeenkomst goed, die den 8 November door al de afgevaardigden onderteekend, den- zelfden dag nog afgekondigd werd onder den naam van Pacificatie van Cent. Zie bier bet stuk : I. Eerst dat aile ofTensien, injurien, misdaden ende beschadicheden, geschiet ter saecken van troublen tussen die ingesetenen van de Provin- cien, die in dit tegenwoordich tractaet gecomprehendeert zijn, so waer oftc in wat manieren dattet zij, zullen vcrgeven, vergeten ende gtiehouden zijn als niet geschiet, sulx dat ter oorsaecke van dien ten ghenen tijden menlie gemaeckt ofte ycmant aangesproocken en zal mogen worden. II. Dienvolgende beloven de voornoemden Staten van Brabant, Vlaen- deren, Arloys, Hcnegouwcn etc., mitsgaders mijn Heere Prince, Staten. ^ Den 1 September 1576 gaf Philips II de verschillende Staten kennis van de benoeming van don Juan vau Oostenrijk als algemeene gouverneur der Nederlanden. Bull, de la Comm. roij d'hist., sér. II,-t. I, p. 337. 2 Bets, Bevrediging van Cent, bl. 88. ' De hier aangehaalde stukken van 212, 23, 23 en 28 October, zijn medege- deeld door Gachard, Acles des États Généraux, t. I, pp. 30-34. ^ Brief van 28 Oclober 1376 van den abt van Ste-Geerlrui, Groen van Prînsterer, Archives, V, bl. 463. ( 38 ) van Hollandt ende Zeelandt met hun geassocieerde, ongeveynsdelijck ende in goeder trouwen van nu voorts acn t'onderliouden, en onder d'ingese- tenen van den Lande te doen onderhouden, een vaste ende onverbreecke- lijcke vriendtschap ende vrede ende in sulcker voughen eickanderen t'allen lijden en in aile occurentien bij te slaen met raedt ende dacdt, goet ende bloet ende iiisonderlieyt om uyt de Landen le verdrijven ende daer uyt le liouden de Spaensche soldaten ende andere uytheemsche ende vreemde, gepoochl hebbende buytcn wegen van rechten, de Heeren ende Edelen 't leven le benemen, die rijckdom van de Lande lot hen- waerts t'appliceren, ende die gemeenten voorls in eeuwighe slavernye te brenghen ende te houden, omme ten wclcken ende allen anders furneren wes noodich wert ter resistcntie van de ghenen die henluyden hiet inné métier dacl zouden willen contrarieren, de voornoemden Bondghenoteri ende Gheallieerden oock beloven heu bereyt ende volveerdigh le laelen vinden t'allen nolelycken ende redelijcken conlributie ende impositien. IlL Daer en boven is gheaccordeert dat terstonl naer 't vertreck vande Spaengiaerls ende heuren adherenten, als aile saecken in rusle ende verseeckerheyt sullen zyn, sullen beyde de parlyen gehouden sijn te procureren ende beneersligen die convocatie en vergaderinge van de Générale Slalen, indcr forme ende manière als gheschiet es ten tyde, aïs wyleii hoochlofïlijcker memorie, keyser Carel, den opdracht ende trans- port dede van dcse Erff-nederlanden in handen vande Conincklijcke Majesteyt, onsen ghenadichslen Heere, omme te slellen ordre inden saecken vanden landen, in 't generael ende particulier, soo wel aen- gaende't feytende exercitie vande Religie in Hollandt, Zeelandt, Bommel onde gheassocieerde plaetsen, restitulic van slercklen, arlillerye, schepen ende andere saecken den Coninck toebehoorende, geduyrende de voorsz. Iroublen, bij die van Hollandt ende Zeelandt genomen, als anderssins soo ten dienste van zijne Majesteyt, welvacrt ende unie vanden Lande, men sal bevinden te behooren, waerinne noch van d'eene noch van d'ander zijde, eenich tegenseggen, ofle belet, dylay, noch uytstel en sal mogen ghedaen worden, niet meer ten opsiene van d'ordonnantie, uit- spraecken, ende resolutien die aldaer sullen gheschien en gegeven worden dan inde executie van dien hoedanich die soude mogen wescn waer inné beyde parlyen henlieden gansselijck ende ter goeder trouwen submilteren. IV. Dat nu voortaen d'inwoonderen ende ondcrsaeten van d'een ende d'ander zijde, van wat Lande herwaerts over, oft van wat Staet, quali- ( 39 ) teyt ofte conditie hij zij, ovcr al sulîcn mogen lianlieren, gaen ende keeren, woonen ende tr ificqaeren, coopmans ghewijs ende anderssins, in aile vrijdom ende verseekerheyt, welverstaende dat niel toeghelaten en sal zijn die van Hollandt, Zeelandt ofte andere van wat Lande, conditie ofte qualiteyt dat hij zij, yet t'attentcren herwerts over, buyten den voorsz. Landen van Hollandt, Zeelandt ende geassocieerde plaetsen, tcgens die gemeene ruste ende vreede, sunderlinghe teghens de Catho- lijcque Roomsche Religie ende exercitien vandien, noch yemant ter cause vandien te injurieren, irriteren, met woorden oft met wercken, noch met gelijcke actcn te schandaliseren, op pêne van gestraft te werden als perturbateurs van de ghemeene ruste, anderen ten exemple. V. Ende opdat midlertijt niemant lichtelijck en stae tôt eenich begrijp, captie of pericule, sullen aile Placcaten hier voortijts gemaeckt ende ge- publiceert, op het stuk vande Hérésie, mitsgaders die criminele ordon- nance bij den Hertoge van Alva ghemaeckt ende 't gevolch ende executie vandien, ghesuspendeert worden, tôt dat bij de Générale Staten anders daer op gheordonneert zij, wel verstaande dat geen schandale gebeure in manière voorschreven. VI. Dat mijn hcere den Prince sal blijven Admirael Generael vander zee, ende stadthouder van zijne Majesteyt, van Hollandt ende Zeelandt, Bommel ende andere gheassocieerde plaetsen omme in als te gebieden soo dieselve tegenwoordelijck doet, met die selve Officieren, Justicieren, ende Magistraten sonder eenighe veranderinghe oft innovatie, ten zij bij sijn consent ende wille, ende dat over die Steden ende Plaetsen die zijne Excellcntie nu ter tijt is houdende, tôt dat bij de Générale Staten naer 't vcrtreck vande Spaengiaerden anders gheordonneert zij. VII. Maer belangende de Steden ende Plaetsen begrepen onder de Commissie vnnde Conincklijcke Majesteyt, bij hem ontfangen, die tegen- woordich onder 'tgebiet ende ghehoorsaemheytvan zijne Excellentie niet en staen, sal dit punct gheschorscht blijven, ter tijt ende wijien, de selve Steden ende Plaetsen, hen mctten anderen Staten ghevoucht hebbende tôt dese Unie ende accoort, zijne Excellentie henluyden sal gcgeven heb- bon salisfactie, op de poincten dacr inné zij luyden hen soudcn vindcn gheinteresseert, onder zijn Gouvernement, 't sij ten opsiene vande exer- citie vande Religie, oft anderssins, op dat die Provincien niet gedemem- breert en worden, ende omme aile twist ende tweedracht te schouwen. (40) VIII. Ende en sullen midiertijt geene Placcaten, Mandamenten, Provi- sien nochte Exploicten, plaetse hebben inde voorsz. Landcn ende Steden bij den voorsz. Heere Prince geregcert, dan diegene bij zijne Excel, ende bij den Raeden, Magistraten ende Officiers aldaer geapprobeert ofte gede- cerneert, sonder prejudicie vanden toeconienden tijde vanden ressorte vanden grooten Uaede van zijne Majesteyt. IX. Is mede ondersproocken dat aile ghevangenen ter saecke vande voorleden troubelen, namenllijck de grave van Bossu, sullen vrij ende los gelaten worden, sonder rantsoen te belaelen, maer wel de vangenisse costen, ten ware nochthans dat die rantsoenen voor date van desen betaelt ofte daer van overcomen ende veraccordeert ware. X. Is voorts veraccordeert dat die voorsz. Heere Prince, ende aile anderen Heeren, Ridderen, Edelluyden, particulière persoonen ende ondersaten, van wat state ofte qualiteyt die sijn; mitsgaders heurlieder Weduwen, Douagieren, kinderen ende erfifghenamen van d'een ende d'ander zijden gherestitueert sijn in heurlieder goeden, name ende famé, ende sullen oock mogen aenvaerden ende die possessie aennemen van aile haere Heerlijcheyden, goeden prerogativen, actien ende crediten, die niet vercocht ofte ghealieneert en sijn, in sulcken state als die voorsz. goederen nu teghenwoordelijck sijn, ende te dien effecte sijn aile def- faulten, contumalien, arresten, sententien, saisissement ende executien, gegeven ende ghedaen, sichtent den aenvanck vande troublen indcn jaer 1866, so wel om saecken vander Religie, als om t'aennemen vande wapenen met tghene daerna gevolcht es, ghecasseert, gerovoceert, doot ende te niet gedaen, ende sullen deselve, mitsgaders aile schriftelijcke Procedueren, acten ende actitaten, te dien geschiet vernielt ende inde Registers geroyeert worden, sonder dat noodich sij hier toe ander be- scheet te nemen ofte provisie te verwerven, dan dit jeghenwoordich tractaet. Niettegenstaende eenige incorporatien, rechten, coustumen, previlegien, prescriptien, soo wel légale , conventionele, coustumiere als locale, noch eenige andere exceptien ter contrarie, dewelcke in deze ende in aile andere saecken de voorsz. troublen aengaende, sullen cesseren, ende egene stede hebben, als lot dien bij desen (soo verre alst noot es) specialijek ghederogeert wesende, ook mede den Rechten disponerende, dat générale derogatie niet en es, sonder précédente specificatie. XI. Welverstaande dat hier onder begrepen sullen sijn, ende dit ( 'il ) jegenwoordich bénéficie genieten, mijn genadichste vrouwe de gesellenede des Doorluchtichsten Cuervorst van den Rijn, eertijds achlerghelaten Weduwe des Heeren van Bredenroede, soo veel als aengaet Vianen ende andere goeden daer haere Cuervorstelijcker Ge. oft actie van haer heb- bende, toegerechticht es. XII. Insghelijcx sal hier inné begrepen wesen die Grave van Bueren, soo veele aengaet de stadt, slot ende landt van Bueren, ommc de selve bijden voorsz. Hcere Grave, by vertreck van garnisoene ghebruyckt te worden als zijn eygen toebehoorte. XIII. Ende sullen te niete gedaen ende affgevvorpen worden, die pila- ren, tropheën, inseriptien ende andere teeckenen bij den Herloge van Alva gedaen, rechten tôt schande ende blamatie, so vande boven genoemde als van allen anderen. XIV. Aengaende de vruchten vande voorschreven Heerlijcheyden ende goeden, 't verioop ende die verachtertheyden vande Douarien, tochten, pachten, chijnscn ende renten, so opden Coninck, Landen Steden ende aile andere die voor datum van desen verschenen ende nochtans niet betaelt oft ontvangen sijn bij zijne Majesteyt, oft zijns actie heb- bende, die sal elck in 't zijne mogen ghenieten ende onlfangen. XV. Welverstaende, dat aile tgliene datter ghevallen es, soo wel voorsz. ErfiFgoederen, Renten als aile andere goeden, sichtent Saint Jansmisse anno 1576, lestleeden, sal blijven tcn prouffîjte vande genen hun recht hebbende, niet jeghenstaende dat daeraf bij den Onlfanger vande Confiscatien oft andere y et ontfangen, ofte gheint ware, daerafF in sulcken gevallen restitutie geschieden sal. XVI. Maer bij so verre eenige jaerscharen vande voorsz. Pachten, Renten ofte andere incomen van 's ko. wegen, bij titule van Confiscatie aengeslagen ende geheven vvaren, soo wort elck over gelijcke jaerscharen vrij, los ende quyte gehouden sal sijn van aile renten staende opde Landen ende goeden, diemen met de voorleden troublen niet en heeft konnen ghebruycken, in ailes naer rate vanden tijde, dat 't selve belet ende ongebruyckt uyt oorsaecke voorsz. gebcurt es, XVII. Nopende die huys-cathelen ende andere meublen, die aen beyde zyden te nicle ghedaen, vercocht, ofte anders ghealieneert zijn, daer aff sal niemant eenich vcrhael hcbben. ( 4^2 ) XVIII. Ende aengaende die Erffgoeden, huysen ende renten, die bij titule van Confiscatie vercocht ofte veralieneert sijn, de Générale Slaten sullen in elcke Provintie ende wt die Staten vandeselvc, deputeren Com- missarissen, omme kennisse te nemen vande swaricheyden, indien daer eenige vallen, omme redelijcke satisfactie te doen, so wel aen d'oude proprietarissen, als aen die coopers ende vercrygers vande voorsz. goeden ende renten, voor hun regres ende evictie rcspectivelijck. XIX. Van ghclijcken sal gheschieden nopende 't verîoop van per- soonele renten ende obligatien, ende aile andere pretensien, clachten ende doleantien, als die gcinteresseerde, ter oorsaecke vande troublen, sullen namaels aen weder zijden willen intenteren, ende voortstellen, in wat manieren dattet zij. XX. Dat aile Prelalen ende andere Geestelijcke persoonen, wiens Abdien, Stiften, Fundatien ende Residentien, buyten Hollant ende Zeelandt ghelegen, ende nochtans binnen de selve Landen gegoet sijn, sullen wederomme comen inden eygendom, ende 't gebruyck vande selve goeden, als vooren, ten opsiene vande waerlijcke. XXI. Maer wat belanget de Religieuse ende andere Geestelijcke, die binnen de voorsz. twee Provincien ende heure Gheassocieerde, ghepro- fessijt oft gheprebendeert, ende die daer uytghebleven ende vertrocken sijn (gemerckt dat die meestendeel van heur goeden ghealieneert zijn) den selven sal men van nu voorts verstrecken redelijcke alimentatie, neffens die gheblevene, off anders sal hun mede toegelaten worden 't ghebruyck van haere goeden, totverkiesinghe nochtans vanden Staten, ailes bij provisie ende tôt anders op hun voorder pretensien, bij de Générale Staten verordent sal wesen. XXII. Voorts is geaccordeert dat aile giften, exheredatien ende andere dispositien, i7itcr vivos vel causa mortis, bij particulière ende priva te persoonen ghedaen, daer bij die gerechte Erffgenamen ter saecken vande troublen, ofte vande Religie, van haere successie versteecken, vermindert ende onterft sijn, uyt crachte van desen gehouden zullen worden, als gecasseert ende van geenen waerden. XXIIÏ. Ende also die van Hollandt ende Zeelandt, omme die costen vanden Oorloghe beter te vervallen, aile specien van goût ende si! ver ten ( « ) hoglie prijse gestelt hebben, die sij in andere Provincien niet en souden connen sonder groot verlies uytgeven, is besproocken dat die Gedepu- tecrde van de Générale Stalen, ten eerstcn mogelijck sijnde, adviseren sullen, onime daer aff te ncmen eenen generalen voet, ten fijne, dat die cours vande voorsz. munlen ecnvoudich gestelt sij, alsoo naer als doen- lijck is, tôt onderhoudenisse van deze Unie ende vanden gemeenen Coophandel aen wederzijden. XXIV. Voorts op H vertooch gedaen bijde Gedeputeerde van Hollandt ende Zeelandt, ten fîjne dat die generalifeyt van aile de Nederlanden souden 't heuren last^nemen aile die schulden die mijn Heere den Prince ghecontracteerd heeft, omme te doen zijne twee expeditien ende ghe- weldige Heyrtochten, ten welcken soo wel die van Hollandt ende Zeelandt, als die Provincien ende Steden die hen inden laesten tocht overgaven, verbonden hebben ghehadt (soo sij seyden) is 't selve poinct gestelt ende gelaten tôt discretie ende deterrainatie vande voorsz. Géné- rale Staten, die welcke aile saecken geappaiseert zijnde, daervan rapport ofte Remonstratie ghedaen sal wordcn, om dien acngaende sulcken regard genomen te worden als behoort. XXV. In dit gemeen accoord ende Pacificatie en sullen niet begrepen sijn, omme te ghenielen 't bénéficie van dien, de Landen, Heerlijcbeden ende steden houdende partije contrarie, tôt dat sij hun effectuelijcken sullen ghevoucht hebben met deser consideratie, 't welck sij luyden sullen mogen doen alst henlieden ghelieft. Welck tractaet ende vredehandel nae rapport, aggreatie ende advoue- ment, soo wel vande Hecren ghecommiteert totten Gouvernemente vanden Lande, als oock vande Staten derselver, eensamentlijck van mijn Heere den Prince, Staten van Hollandt, Zeelandt ende Gheassocieerde in aile de voorsz. poincten ende articulen, oock mede aile tgene dat bij de Générale Staten in 't gène voorsz. is, ende anderssins ghedefinieert ende gheordonneert sal worden, de voorsz. Gedeputeerden hebben uyt krachte van heurluyder pouvoiren ende commissien belooft ende geswo- ren, belooven ende sweren bij desen onverbreeckelijck 't observeren, 't onderhouden, ende volcomen, ende aile 't selve over d'eene ende d'andere zijde te doen respectivelijck ratifîeren, sweren, teyckenen ende bezegelen bijden Prelaten, Edelen, Steden ende andere Leden vande voorsz. Landen, sonderlinghe oock bijden voorsz. Heere Prince, so wel ( 44 ) in 't generael als particulier, binnen een Maent eerst comende t'elcx genougen. Ende in kennisse van aile 't gène voorschreven is, hebben de voornoemde Ghedeputeerde dese jeghenwoordighe onderteyckent, in 't schepenhuys vander stadt van Gent, den achtsten dach van Novembri 4576. Onderteekend door Jan \an dcr Linden, abt van Ste-Geertrui, Gisleen Timmerman, abt van St-Pieters, Malbeus Moulart, abt van St-Gisleen, Jan de Mol, Frans van Halewijn, Karel van Gavere, Elbertus Leoninus, Quinten du Pelz, P. van Beveren, Ph. van Marnix, Arend van Dorp, W. van Zuylen van {fyevelt, A. van der Mijien, P. de Rijcke, C. Conings, P. Buys, Andries de Jonge, A. van der Zickelen en Jan de Pennants als secretaris. Het afkondigen van de Pacificatie van Gent, die de rust aan ons diep geschoktVaderland zou weergeven,wierde zijrecbtzinnig uitgevoerd, werd door eenieder toegejiiicht en begroet als de opgaande zon van een nieuw welvarend lijdstip. 43 ) De liandelingen, die de bevrediging van Gent voortbrachten, waren zoo goed als geëindigd, toen de nieuwe landvoogd, door den Koning reeds sedert verscheiden maanden benoemd, in den avond van den 3 November 1376, juistop den dagdatde Spnanscbe furie losberste, in Luxemburg — de eenige provincie, die nooit een vingerbreed was afgeweken van de volkomste onderdanigbeid aan den wettigen vorst — aankwam. Ten einde in Frankrijk niet herkend te worden, had hij haren, baard en wenkbrauwen geverwd, eenen langen toog aangetrokken met een bemdbandeke, zooals de geestelijken dragen, hooge schooisels en breedcn feuteren hoed. Te Parijs aangekomen stapte hij af, niet bij den ambassadeur van Spanje aan het Fransch bof, dien hij eventwel verwittigde, maar in eene eenvoudige afspan- ning. Ora volstrekt bij nieraand achterdocht te verwekken, deed hij zich doorgaan voor den dienaar van Octavio Gonzaga, die liem op reis vergezelde^ Hij dreef de voorzichtigheid zoo verre, dat hij gedurende tvvce dagen, het reispak droeg van een Franschman, dien hij op weg onlmoette 2. Zonder ongeval, maar afgemat en zonder gevolg, zelf zonder secretaris, bereikte hij het land zijner bestemming : « Yo acava de bénin tan solo y tant falto de todas, cosas que me B hallo sin secretario ^. » De onverwachte verschijning van don Juan op Nederlandschen grond, kon wellicht een beslissenden invloed op de staatsomslan- digheden uitoefenen. De nieuwe landvoogd, een natuurhjke zoon van Barbara Blomberg en keizer Karel V, had door zijn heldhaftig * Zij waren met drie, don Juan, Octavio Gonzaga en Honoralo Silva, die onderwege bleef uit oorzaali der groote vermoeienissen. Gachard, Corresp. de Philippe //, t. V, p. XX. ^ Gachard, Corresp. de Philippe 11, t. V, p. 464. ^ Gachard, Ihid., l, V, p. 469. { 46 ) gedrag in den strijd Icgen de Turkcn, zuik(Mi grooloi rot'iii ver- worven, bijzonder in den slag van Lepanta, dat zijn naam gansch Enropa doorkionk. De kcus van den koning was nieftemin een andermaal onge- lukkig. Jong, driftig en oploopend, zonder ooit tegenspraak te dulden, en ongcliikkiglijk zcer weiiiig openhartig, droomde hij nict anders dan veJdslagen en zegepralen; onder aile oogpunten was hij ongeschikt om de teugels der legeering in handen te ncmen. Was hij er zelf van overtuigd, dat hij de njan niet was met de noodige lioedanighedcn, of vreesde hij, geene kans ziende in het wcigckikken der (aak, die de koning hem opiegde, zijnen schilte- renden rocm te verminderen? Steliig bewezen is het, datliij geens- zins die taak gevraagd, maar wel gedaan heeft al wat mogelijk was, om zc van zijne schouders te schudden. De koning zelf had eerst eenigen tegenzin zijnen natuuilijken hroeder lot die hooge waardigheid te henoemen, uit vrees dat deze in de Nederlanden eene al te groote populariteit mocht bekomen, waardoor hij, koning, misschien op den achtergrond zou gesteld worden. Don Jnan ontving den 8 Moi, le Napels zijnde, de hrieven, die hem zijne benoeming meldden, hem verzochten naar Lorabardië te vertrekken, alwaar hij de noodige bevelen zou ontvangen, om dan zonder verwiji naar de Nederlanden af te reizen. Aanstonds zond hij zijnen secretaris Escovedo naar Spanje, om den koning twee punten voor te Icggen : hij veizocht dat men hem nooil geld lietonlhreken; hij wilde ook eene zckere vrij- heid van handelen, om in bijzondere gevallen de voorgeschreven bcpalingen te overschrijden. Ahorens zijn secretaris teruggekeerd was, was hij zelf den koning gaan spreken. Het schijnt dat Philips, op dat oogcMiblik, al zijn vertrouwen stelde in den nieuwen gouverneur. Voor don Juan ook, was cr iets dat hem aanspoorde om spoedig den oproer in onze gewesten te dempen, er ailes op den ouden voel lerug te brengen. De kalhoîieken van Engeland, lerland en Scliotland deden pogingen te Rome en te Madrid, om Philips U ovcr te halen, den oorlog te verklaren aan koningin Elizabeth. ( 47 ) Zoolang de rust in de Nederlanden niet hersleid was, kon er niet aan gedachl worden. Men paaide don Juan met het vooruit- ziclit, dat men, cens den yrede in de Nederlanden verzekerd, een léger zou bijeenbrengeii, waarover hij het bevel zou hehben, om dit ondervverp uit te \oeren. Mocht hij er in geliikken den Iroon der dochler van Hendrik VIII omverre te werpen, dan trouwde hij met Maria Stuart en werd koning van Engeland '. Dat vooruit- zicht slreelde den hoogmoed van don Juan, die naar de Neder- landen kwam met de hoop van weldra aan zijne persoonlijke zaken te kunnen werken. Opnieuw den oorlog beginnen, al de burgers zonder onder- scheid, ja zeîfs die het goed meenden met het katholiek geloof en den koning, in het harnas jagen, ware eene vermetcle zaak! Philips 11 had dit zelf door eene droeve ondervinding gelecrd, en raadde hem aan de uiterste welwillendheid aan den dag te leggen. Was de koning ooit reehtzinnig, met vredelievende en toegevende gevoelens bezield, dan was het stellig op dit oogenblik, dat hij bemerkte en overtuigd was, hoe één enkelen onbehendigen maatregel voldoende was, om voor altijd de Nederlanden te ver- liezen. Wij vinden er een stellig bewijs van in de brieven van Philips II aan don Juan. Den 2C November io76 herinnert hij zijnen natuurlijken broeder, dat het uur was geslagen om met zaehllieid, vergiffenis en toegevendheid de harten der Nederlan- ders te winnen '^. Deze brief is ook nog te meer de bevestiging der voorschriften op 5 November gegeven s. Wij denken het hoogst noodig hier den toestand te doen ken- nen,waarin ons Vaderland zich bevond. « Wij behouden,» schrijft de Roda aan don Juan, den dag na het afkondigen der Paeificalie van Gent ^ : « de steden Maastricht, Lier en Antwerpen; in Vlaan- » deren een fort tegen over Antwerpen; de Duitschers bezetten » 's-Hertogenbosch, Breda, Bergen-op-Zoom, Dendermonde en ' Gachap.d, Corresp. de Philippe II, t. V, p. xv. ' Gâcha RD, IbicL, t. V, p. 63. ' Gachard, Ibid., t. V, p. 0. « Gachard, Ibid., t. Y, p. 20. ( i8 ) ï Valencijn ; het Spaansch loger bestaat uit ongeveer 4,000 voet- » knechten en 1,300 mannen der lichte ruiterij; de Antwerpsche ï bezetting telt 5,000 voetgangers en 800 tôt 1,000 peerden; » meer dan 1 ,500 Walen van het régiment Mondragon houden » 's konings zijde; meer dan 5,000 Diiitschers kan men samen- » brengen : dit ware genoeg om het kasteel van Gent te onder- » steunen, die stad in te nemen en dan ook Brussel. » De bevelhebber van het kasteel van Antwerpen wist dan nog niet, dat Gent den vorigen dagwas overgegaan aan deStaatsclien*. Zierikzce door Mondragon verlaten, was eenige dagen te voren, evenals Oudewater, in handen geraakt van Willem den Zwijger. De stad en het slot Valencijn ^, alsook Kamerijk, hadden bezet- tingen der Staatschen ontvangen ^. Het wordt tijd tôt don Juan terug te keeren. Den dag na zijne aankomst in de Nederlanden schreef hij aan den staatsraad ^, aan den hertog van Aarschot en aan den voorzitter Viglius. Zijn sehrijven had voor doel, eerst bericht zijner aankomst te geven, dan de medewerking te verzoeken om tôt den vrede te geraken : hij verzoekt dat men hem een of meer afgevaardigden sturen en men het aanwerven van krijgsvolk zou staken; hij belooft insgelijks de Spanjaards tôt onderw erping te dwingen. De Staten, te Brussel vergaderd, benoemden Antoon van Witthem, heer van Issche, cdelman van Brabant, die den nieuwen landvoogd in hun- nen naam zou verwelkomen, hem verzoeken zich met de Staten in betrekking te stellen, en die vooral inlichtingen zou trachten in te winnen over het vertrek der Spaansche troepen ^. Don Juan antwoordde, dat hij gelukkig was de Algemeene Staten in zulke goede gevoelens te vinden voor het behoud van den roomsch- katholieken godsdienst, als ook voor hunne gehoorzaamheid aan * Wagenaar, VII, bl. 118. 2 Den 19 November 1576 irokken acht vendelen Walen, onder het gezag van Joris de Lalaing, baron van Ville, Valencijn binnen. 5 Wagenaar, VU, bl. 123. * De brief bij Gachard, Corresp. de Philippe II, t. V, p. 459. ^ Gacharu, Corresp. de Philippe II, t. V, p. 569-570, deelt de beslissing mede, alsook de onderrichting aan den afgevaardigde gegeven. (49 ) den wettigen vorst ^ Hij, van zijnen kant, beloofde niets te ver- waarloozen om de landen, die in zulke diepe ellende gezakt wa- ren, terug te brengen tôt de welvaart, waardoor zij schitterden onder de regeering van wijlen zijnen vader, den roemrijken keizer Karel. Hij verlangde, zoo haast raogelijk. met degebruikelijke eer- bewijzen als landvoogd ontvangen le worden, en verzocht eenige afgevaardigden der Algemeene Staten om met hen te handelcn over de eerste en dringendste maatregelen, welke hiermede in betrekking stonden. De Staatsraad zond den 8 November^ Jan Fonck, proost der O.-L.-V.-Kerk, archidiaken te Utrecht en lid van den raad, naar Luxemburg om don Juan kennis te geven van hetgeen er sedert den aanslag op den Staatsraad gebeurd was. Don Juan vernam , niet zonder verwondering, het verbond tusscben de verschillende staten, namelijk tusscben Brabant, Vlaanderen, Utrecht, Hene- gouw, Namen, Rijsel, Dowaai en Orchies, Doornik en het Door- niksche, Valencijn en Mechelen, waarbij de provinciën Friesland, Overijsel, Groningen, Utrecht en de anderen waarschijnlijk zich ook aanshiiten zouden ^. De abt van Marolles en Eustache de Croy, heer van Grecques, door de Algemeene Staten (12 November) afgevaardigd, brachten tien dagen later een antwoord van don Juan, dat hij in grond- begin toeslemde in het vertrek der Spaansche en vreemde troe- pen, maar zich hierover met de Staten wilde verstaan, verder in het behoud der privilegiën; in één woord, al wat niet strijdig was met den godsdienst of met 's konings overheid willigde hij in. Hij zou zich naar Namen begeven om aldaar door de bijzondersten van het land ontvangen te worden, die hem dan naar Brussei zouden geleiden om er als gouverneur ingehuldigd te worden. De moeilijkheden schenen dus vereffend; wederzijdsch vertrou- wen had zulks gemakkelijk gemaakt. ' Brief van don Juan aan de Algemeene Staten, 9 November 1576. Gachard, Corresp. de Philippe II, t. V, p. 373. * Brief van den Staatsraad aan don Juan. Gachard, Corresp. de Philippe II, t. V, p. 465. 5 Dit gebeurde inderdaad. Wagenaar, YII, bl. 141. Tome XXXIII. 4 ( 50 ) Willem van Oranje kwani dan weer in het spel. Niemand, wij hebben hetreeds gezegd.kan hem vrijpleiten van medepiichtigheid in den aanslag op den Staatsraad van 4 September. De Algemeene Staten en de Staatsraad, het hoogste wetgevend lichaam, bogen gedwee het hoofd voor eenen kolonel, door hen aangesteld; zij smeekten dat de gevangenen, in haren naam in hechlenis geno- men, in vrijheid zoiiden komen, in plaats van dit te eisclien; zij kropen wanneer zij het rccht hadden te gebieden! Wat hoogmoed van eenen kant, wat lafheid van den anderen! Die medepiichtig- heid was voor niemand een geheim; achter den kolonel stond Willem de Zwijger, die zijn doel beoogde. Toen iiij bemerkte dat de zaken voor ons land gunstig stonden, doch nadeelig voor hem, begon hij met twist te zaaien om verdceldheid te inaaien. De Algemeene St-aten, die hem gehoorzaam waren ais aan een meestcr, hadden volstrekt geene de minste vrijheid van handelen meer. Den dag (6 November 1576) dat zij den heer van Issche naar don Juan zondcn om hem in hunnen naam le verwelkomen, vaardigden zij ook den heer van Fresin en doktor Elbertus Leoin- nus af, om bij den prins van Oranje liunne haodelwijze te verecht- vaardigen. Willem had toeii recds twee maîen geschreven aan de Algemeene Staten over de noodzakelijkheid een vvaakzaam oog te houden op den landvooi^d, zelfs aangeraden zich van zijnen persoon mcester te maken — dit zou een goed middel geweest zijn om den koning tôt elke overeenkomst te dwiiîgen ! Den 7 November drong hij er andermaaî op aan. Om bêler zijn doel te bereiken, zond hij Marnix van Ste-Aldegonde naar Brussel, die in zijnen naam (24 November) eenige verklaringen aflegde. Hierin slaagde bij volkomen. De proost Fonck was door don Juan naar de Algemeene Slalen gestuurd om hen te verwiitigen, dat, indien zij met de vijandelijkheden voortgingen, of nieiiw vreemd krijgsvolk in het land lieten komen, terwijl zij bij hem steeds drukten op de verwijdering van vreemde troepen, dat hij alsdan opcnlijk in het strijdperk zou treden, met de innige over- tuiging geen middel tôt verzoening nageîaten te hebben ; zijnc handelwijze achtte hij kiesch, « zooals het een landgenoot en » zoon van een vader, die zoo zeer door de Nederlanders bemiiid ( SI ) » werd » betaamde. Dit bericht , dat als eene oorlogsvcrkiaring niocht aanzien worden, werktc den prins van Oranje in de hand; hij zegde dat don Juan met geene vreedzame inzichten in de Nederlanden gekomen was, en niets beoogde dan onze vrijheid te knakken. Aldus legde hij zekere brieven uit, die hij zegde onderschept te hebben, maar die hij misschien zelfs voor de noodwendigheden zijner zaak maakte. Den 29 November beken- den de Algemeene Staten dat zij, volgens bekoraene inlichtingen, met wantrouwen moesten handelen. Den Yolgenden dag verklaren zij aan 's konings broeder, hem niet als gouverneur te ontvangen, vooraleer de volgende punten hunne uitvoering verkregen hadden : 1° de Spaansche troepen uit het land; 2° aanneming van de Pacificatie van Gent; 5" goed- kcuring van al hetgeen de Algemeene Staten deden, en wettiglijke bijeenroeping derzelve '. Buiten eenieders verwachting, en bijzonder buiten die van den prins Willem, werd den 8 December tusschen de afgevaardigden der Staten en don Juan, die al hunne vragen inwilligde, eene over- eenkomst getroffen en een wapenstilstand van vijftien dagen geteekend ^. Bij het aannemen dier voorwaarden had don Juan slechts één eukel bczwaar, waarmede hij dan later ook vrede had, als hij de noodige geruststelling ontvangen had. Hij vreesde dat het artikel 3 der Pacificatie van Gent meer toestond, dan zijn geweten. hem vcr- oorloofde. Eene verklaring van Gods- en rechtsgeleerden der Uni- versileit van Leuven gaf hem de verzekering dat de bevrediging niets bevatte tôt nadeel van den Roomsch-katholieken godsdienst of strijdig met 's konings overheid. Don Juan begaf zich op reis en verzochtdenStaatsraad naarNamen te komen.MiddelerwijI schre- ven de Algemeene Staten brieven naar hunne afgezanten bij den landvoogd. Deze laatslen konden niet gelooven wat men hun al vertelde over de dubbelzinnigheid van den. landvoogd. Aan die ' De Algenîeene Staten waren wel vergaderd, doch op eene onweltige wijze en geenszins door den koning herkend. - Gachard, Corresp. de Philippe II, t. V, p, 600-6-23. ( 52 ) brieven herkent men de slinksche werking en den invioed van Willem den Zwijger. Marnix, zijn vertegenwoordiger, werd toege- laten in de Statenkamer, aïs de afgevaardigden verslag deden over hunne handelingen met don Juan. De wapcnstilstand van 4 S dagen begon den 45 Deeembcr; de heer Octovio Gonzaga en Escovedo, don Juans secretaris, verkregen vrijgeleide om met de Spaansche soldaten over hun afreizen te handelen. Ten zelfden tijdc verklaar- den deStatendatzij hunne beslissing van oDecember hervormden, waarbij de Spaansche soldaten toegelaten werden langs het water le vertrekken. De Spaansche troepen wilden wel de Nederlanden langs zee verlaten,dochweigerden volstrekt die reis langs hetland te doen. Zij wierpen de gevaren op der pest, die heerschte in ver- scheiden landen, waar zij moesten heentrekken en de moeilijk- heden der wcgen in het gure jaargetijde. De eischen van de Spaansche soldaten waren in overeenslem- ming met de inzichten van don Juan : ééns de Nederlanden bevre- digd, zou hij Engeland aanvallen. Daar hij niet wilde toegevcn op dit punt, het vertrek der troepen langs het land, liepen de onder- handelingen op niets uit. Intusschen hadden de Algemeene Staten afgevaardigden naar Namen gestuurd om er ailes definitief te regelen en te bezegelen, hetgeen er met don Juan te Luxemburg besloten was; ziek zijnde, verbleef deze te Marche-en-Famenne, alwaar hij den 1 Januari 1377 aan de staatsche afgevaardigden de verzekering gaf, naar Leuven of Mechelen te reizen om de verdere punten eener nieuwe overeenkomst te bespreken. Als lijfwacht koos hij het korps waar- over de baron van Hierges bevel voerde. Dagen verliepen; de Staten schreven inmiddels brief op brief om van don Juan nu dit te verkrijgen, dan om die voorwaarde te stellen, waardoor de zaken al langs om meer in de war geraakten. De prins van Oranje bleef ook niet werkeloos en handelde met den koning van Frankrijk en de koningin van Engeland, die zich inlieten met ailes wat hier voorviel,want beiden hadden er belan- gen op het spel. Een nieuw verbond, genaamd de Unie van Brussel, waarvan het denkbeeld opgevat en uitgevoerd werd door den abt van ( 53 ) Ste-Geertrui, door de graven van Lalaing en van Boussu, alsmede de heeren van Champagny en d'Oignies, waaraan de Staadsraad ook zijne goedkeuring gaf, werd den 9 Januari geteekend *. 1 Wij laten hier het stuk volgen : Cort vervat van de gherechte oorsaccketi cnde redenen, die de Generaele Staten ghedwonghen hebben hen te versiene tôt haerder beschermenisse tegen den heere don Jehan van Oostenrijck. T'Antwcrpen, bij Willem Silvius^ drucker Jer ConinkUjcker Majesteyt, Anno 1577, in- 4", bl. 80: Wij hier ondergeteeckent, Prelaten, Geestelijcke Persoonen, Heeren, Edelluj^den, Overicheyt en de Magistraten vanden Wetten, Steden, Casselrijen ende andere, maeckende ende representerende de Staten van den Nederlanden, jeghenwoirdelijck tôt Bruessele vergadért, ende andere, wesende onder de obedientie ende gehoirsacmheyt des Alerhoochsten, Maehtiehsten ende Doorluchtichsten Prince, dieConinck Philips, onsen genadichsten Heere ende natuerlijcken Prince doen te wclen, Allen jeghenwoirdich ende toecommende, dat wij aenmerkende hoe ons ghemeyn Vaderlandt deur die barbare, wreedelijcke ende tyrannische verdruckinghe der Spaengnaerden gantschelijck bedorven is, soo hebben wij beweeght ende ghedwonghen gheweest ons t' samen te vueghen ende te vereenigen, ende met wapenen, raedt, volck ende gelt malcanderen hulp ende bijstant te doene, tegen die voorsz. Spaengnaer- den ende heuren aenhangeren , verclaert wesende wederspannige ende rebellen van zijne Majesteyt, onze vijanden. Ende dat dese Unie ende vereeninge zedert is bevesticht ende geconfirmeert bijden Vredc ende Pacificatie lestmael ghemaeckt, al met auctoriteyt ende aggreatie van den Raede van State bij zijne voorsz. Majesteyt totten Gouvernemente generael vanden voorsz. Landen verordent. Ende alsoo het eynde ende efîect van ('ese vereeninghe, onderlinghe verheyscht aile getrou- wicheyt, stantfaslicheyt ende réciproque verseeckeringe ten eeuwi- gen dagen, ende dat wij niet en begeren dat deur raisverstandt deshal- ven soude eenige oirsaecke vallen van suspitie of quaet vermoeden ende veele min van onbilligen wille op yemanden van ons. Maer ter contrarien dat die saecken ruerende de selve vereeninghe, gantsche- lijcken gheprocureert, ghevoirdert, ende geexecuteert mogcn worden, vlijticheyt ende diligentie, sulcx dat niemant vanden ondersaten ende ( 34 ) AI (le afgevaardigden der verschillende Staten vertegenwoor- digd bij de Algemeene Staten — uitgenoraen die van Holland en Zeeland — traden het verbond bij, dat bepaaide « den Roomschen ingesetene vanden voorsz. landen eenighe wettige oirsaecke en hebbe hem deshalvcn t' ontvreemden oft qualijcken te vreeden zijn van ons. Daeromme ende besundere oni te verhueden datter niet ongetrouwelick gheliandelt en worde, in prejudicie van onsen geraej^nen Vaderlande ende rechtvcerdighe ende wel ghefondeerde bescherminghe desselfs, noch dat bij negligentie oft ooghluyckinghe ende yet soude worden vcrsuyrat, wes totten selve rechtveerdighe bescherminghe nootelijck is, oft soude nootelijck mogen wesen. Soo hebben wij uyt crachte van onseh vermoghen ende commissien respectivelijck ende anderssins , voor ons ende onse naecommeren, ghelooft ende geloovcn, op trouwe van goede Christenen , luyden met eeren, ende als oprechte liefheb- bers ons Vaderlandts, onverbreeckelijcken, ende teïi eeuwighen dagcn, te houden ende onderhoudcn deser Unie, vereeningheende ghe- meyn verbond. Sonder dat yemant van ons hem sal moghen daerafî ont- binden of verscheyden, bij simulatie, gheveynstheyt, heymelijck ver- standt, noch bij eenige andere manière, hoe dat sij, tôt onderhouding van onsen heyligen Geloove ende Catholijcke Apostelijcke Roomsche Religie. Voldoeninghe vanden voorsz. vrede ende Pacificatie eensame- lijck tôt uytdrijvinge vande Spaengnaerden ende hunne aenhangeren , onder behoirlijcke ghehoirsaemheyt van zijne Majesteyt, tôt welvaert ende ruste van onsen Vaderlande, ende daertoe, om t'onderhouden aile ende een yeghelijcke onse Privilegien, Landtrechten, Vrijheden, Staatuten, Costumen, oude hercomen ende ghebruycken. Waertoe wij verstrecken sullen allen die middelen ons moghelijek wesende, soo met gelde, volcke, raedt ende goct, jae, metten lijve, indien des noot waere. Ende dat niemant onser, en sal moghen in 't besundere, eenighen raedt, advijs oft consent geven, noch secreete ende heymelijcke, oft particu- lière communicatie houden mette ghene die van deser vereeninghe niet en zijn. Noch ter contrarien, hem in geender manieren openbaren, 't ghene d'weick in onse gemeyne vergaderinge is, oft sal, ghehandelt, gheadviseert oft ghesloten worden. Maer sal hem moeten in ailes vuegen ende conformeren tôt 't ghene wes onse générale ende ghemeyne reso- lulie sal ghedragen. Ende indien eenighe Provincie, Staet, Landtschap^ { 55 ) » godsdienst en de Gentsche vrede te zullen voorstaan, en, behou- » deiis de behoorlijke gehoorzaamheid aan den koning, de Span- » jaards met derzelver aanhang te zullen verdrijven : ailes tôt » herstelling der gemeene rust en welvaart, en tôt behoudenis dcr » voorrcgten en loffeljike gewoonten *. » Dit verbond bracht la ter eene oprecht nationale partij tôt stand, die getrouw aan God en Vorst, den prins van Oranje zoo zeer schuwde als zij den Spanjaard baatte. De onderhandclingen, die inraiddels tusschen don Juan en de Algeraeene Staten over verschillende punten plaats hadden te Hoei, waren afgebroken, doch heriiomen door tusschcnkomst der afgezanten van Rodolf lî, die keizer Maximiliaan was opgevolgd, gcdurende vier dagen (23 tôt 26 Januari 1577) ^. Stadt, Slot oft Huys, vvordt belegert, besprongen, aengheslagen, be- schadicht oft verdruckt, hoedat zij, ende oft yemant onsers, ofle andere, liem hebbende voor het Vaderlandt cnde die ghemeyne bescherminghe desselfs, vromelijek ghedraghen teghen die voorsz. Spaengnaerden, oft andere affairen daeraff dependerende soo in 't generael aïs particulier, worde ondersocht, gevangen, geranchonneert, beschadicht, beswaert, overlast oft in onruste ghebracht in zijnen persoon, goet, eere, staetoft anderssins. Geloven wij daerinne bijstant te doene bij allen den mid- delen voorschreven, namentlijck te vervolghen die ontsiaginghe van sulcke gevangene, H zij met erachte ende gevvelt, oft anderssins. Op de pêne van te wesen afgheset ende ghedegradeert van edeldom, vannaeme van wapene ende eere, ghehouden als meyneedich, onghetrouwe ende vijandcn van ons Vaderland, voor God ende aile menschen, ende te vallen in de schande van infamie ende onvroomheytteneeuwighendagen. Ende om desen onse vereeningho ende heylich verbondt te verstercken, hebben wij dese jegenwoirdighe met onse gevvoonelijcke handteeckenen ondergheschreven ende gheteeckent den neghensten dach van Januario , in 't jaer Ons Heeren diiysent vijf hondert sevcn en 't seventich. • Wagenaar, YII, b!. 141. 2 ft Verbal rapport des S""^ Ésleu évesquo d'Arras, mess""^ Bucho Ayta archi- » diacre d'Ypres, les S''^ de Cbampagny de Sweveghem.et pensionnaire Adolph » de Meetkercke de leur besogné à Huy avec Monseigneur don Joan d'Aus- » trice, » — Gachard, Correspondance de Philippe II, l. V, p. 675. ( 56) De Staatschen drongen aan op het aanvaarden en goedkeuren der Gentsche Pacificatie; don Juan op het vertrek der Spanjaards langs zee. Don Juan deed den Staatschen bitsige verwijten; hij bedreigde hen met eenen oorlog zoo geweldig, tôt alsdan zonder weerga. Driftig, Hcht ontvlammend, kon hij geene tegenspraak diilden; ook even gauw was hij bedaard. s'Anderendaags, toen de Staatsche zaakgelastigden op het punt waren te vertrekken, verkiaarde de landvoogd de Pacificatie van Gent te aanvaarden. Toen de gemach- tigden der Algemeene Staten naar Brussel weêrgekeerd waren, gelukten de bemiddelaars van Rodolf II er ook in, don Juan te doen afzien van het vertrek der Spaansche troepen langs zee. Hij wilde evenwel toch nog eenige voorstellen doen, waarmede den bisschop van Luik, Geeraard van Croesbeeck en Octavio de Gonzaga belast werden ^. Zij brachten hunne zending lot goed einde. Den 8 Februari 1577 liet de Staatsraad don Juan weten, dat de Alge- meene Staten op zich namen het betalen van de soldij der Duit- sclie troepen en zij den landvoogd drie honderd duizend kronen schonken, om hem te helpen in de betaling der soldij van de Span- jaards, Italianen en Burgonjers. TeMarche-en-Famenne werd als- dan door don Juan in 's konings naam, den 12 Februari 1577 het Eeuwig Edikt afgekondigd. Den 17 der zelfde maand, werd het verdrag geteekend door de leden van den Staatsraad en van de Algemeene Staten, die van Holland en Zeeland uitgezonderd. Het behelsde de aanneming van de bevrediging van Gent, de verwij- dering der vreemde huurtroepen, het slaken der gevangenen langs beide kanten, het onderhouden van den Roomschen godsdienst; eindelijk de vernietiging van elk verbond met vreemde mogendhe- den getroffen ^. Ziehier het stuk dat den 12 Februari 1577 door don Juan geteekend en later door Philips II bekrachtigd werd : * De keizer Rodolf droDg den 7 Februari 1577 bij de Algemeene Staten aan niet moeilijk te zijn in de onderhandelingen. HS. no 7^25, fol. 158 der kon. bibl. van Brussel. 2 Brief van don Juan aan den Staatsraad, 30 Januari 1577. Gachard, Cor- respondance de Philippe II, t. V, bl, 507. * Eeuwig Edikt, bij van Meteren, bl. 94. (57) Eeuwich Edict ende gebof op 't accoordt, ghednen tusschen Don Johan van Oostenrijck ende de Staten Generael *. Philips bijder gratien Godts Coninck van Castilien etc. Alsoo zedert de leste maendt van Julio herwaerts tôt onsen seer grootcn mishaghcn ende leetwesen, in onse Nederlanden haer begeven hadden, ter oir- saecken vande alteratiën toeghecomen onder onse Spaensche ende andere wtheemsche soldaten ende krijchs-lieden aldaer wesende, die verande- ringhe vande gemeyne saecken ende beroerten, de welcke metten onghe- regeltheden, inconvenienten, mishandelinghen ende ellendicheden, die tôt onsen ghelijcken raishaghen ende leetwesen tôt noch toe daer uyt ghevolcht zijn, eenen yegelijck kennelijck zijn. Wij tôt conciliatie, ver- eeninghe, ruste ende vrede van onse voirseyde Nederlanden, ende tôt Regieringe ende Generael Gouvernement vandien, inde selve onse Landen gesonden hebben onsen seer lieven ende seer beminden goeden Broeder Heere Johan van Oistenrijck, Ridder van onser Orden vanden gulden Vliese. Ende het sij dat de selve onse goede Broeder nae sijn aencoraste in onse voorsz. Nederlanden ghetracteert, ghehandelt ende ghesloten heeft, eerst binnen onser stadt van Lutsenborch, met onsen seer lieven, ghetrouwen ende wel beminde, die Eerweerdighe Vader in Gode, Heer Matheus abt van Sint Gileyn, ghecoren Bisschop van Atrecht, Charles Philippes de Croy, marquis van Havrech, etc., onse neve ende Edelman van onser Cameren, Charles de Hannart, Baenderheere van Liedekercke, burchgrave van onser stadt van Brussel, ende Adolf van Meetkercke, Raedt ende ontfangher van onse lande van den Vrijen in onsen Graef- schappe van Vlaenderen, ghecommitteerde ende ghedeputeerde van de Generaele Staten van onse voirsz. Nederlanden. Ende sedert binnen onser stadt van Marche, ende daerna in de stadt van Hoeye in 't landt van Luyck bij interventie ende tusschenspreecken binnen der selver stadt van Hoeye vande Heeren hier onder ghenaemt, Ambassadeurs, Ghesanten ende Ghecommiteerde van onsen hoochweerdichsten ende alderliefsten Broeder Rudolphus de Tweede dies naems, ghecoren Keyser van Roo- men, altijt vermeerder's Rycx, etc. oni de voorsz. conciliatie, vereeninghe ende accoort te middelen ende te vorderen, bijde voirsz. Keyserlijcke ^ Wij geven den Vlaamschen tekst medegedeelcl door E. van Meteren , bl. 94-96. (58) Majesteyt specialijcken verordent ende ghesoriden : Te weten, die Eer- weerdichste Vader in Gode, onsen lieven ende goeden vrient Heeren Geeraerdt van Croesbeeck, Bisschop van Luyck, Hartoch van Bullon, Marcgrave van Franchimont, Grave van Loon etc. Prince des heylighen Rijcx, Heere Philips die Aide, vrij ende barcnreheer van Wijnenborch, Président, ende Andries Gaille, Doctoor inde rechten, Hooftraet der voorsz. Keyserlijcke Majesteyt, Warner Heer van Gimmich, Landt-dros- saert vanden Lande van Gulick, ende Johan Louwerman,Licentiaet inden rechten, aile beyde Raeden vanden Hooghen ende vermogenden Prince, onsen seer lieven ende seer bemindcn Oom Willelm Hartoch van Gulick, Cleven etc. insghelijcx Prince des heyligen Rijcx, als ghesanten vanden selven Vorst ende Hartoghe, oock Ambassadeur vande voorsz. Keyser- lijcke Majesteyt tôt 't ghene des voirseyt is bij den voernoemden Vorst ende Hartoghe in sijnen afweesen gesubdelegueert, met onse seer lieve ende ghetrouwe, die van onse Raeden van State, bij ons ghecommiteert totten Gouvernemente Generael van onse voirsz. Nederlanden, ende Secreten : ende die voirsz. Heere Matheus Abt van Sint Gileyn, ghecoren Bisschop van Atrecht, Heer Bucho Aytta, archidiaken van IJpere, Heere Frederick Perrenot, baenderhccre van Ronsse, heere van Champagny, gouverneur van onse stad van Antwerpen, Jan de Saint Omer heere van Moerbeke Gouverneur van onser stede ende Casteele van Arien, Fransoys van Halevvijn, heere van Zweveghem, hoochbailliu ende capiteyn van onser stede ende casteele van Audenaerde, Ridders, ende de voirnoemde Adolf van Meetkercke, ghecommitteerde ende gedeputeerde der voirsz. Staten, ende lestmael in onser stadt van Brussel, alwaer om 't voirsz. traclaet ende accoort te continueren ende voleynden, met dien van onsen voirsz. Rade van State, ende den voirnoemden Staten haer gevonden ende gerepresenteert hebben bij de voirsz. Heeren Ambassadeuren ende Rijcxghesanten, ende de ghesubdclegueerde vanden voirsz. Vorst ende Hartoch van Gulick, met onsen seer lieven ende getrouwen Heere Octavio Gonzaga, Ridder, onsen Raedt, bij onsen voornoemden goeden Broeder daertoe ghecommiteert, ende bij hem ghehouden diversche poincten ende middelen, tenderende ende dienende tôt de voirsz. conciliatie, accoordt ende vereeninge ende tôt goede adresse ende wtrcchtinghe van dien. Wij, bij deliberatie, raedt ende advyse van onsen voirnoemden goeden Broe- der Heere Johan van Oistenrijck, ende vanden voirnoemden van onse Raeden van State en Secreten, hebben in conformiteyt, ende nae uitwijsen vande selve poincten, ende middelen tusschen hen, ons ten eenre, ende ( ^9 ) den voorseyden Staten ter andere zijden ghehandelt ende ovcrcomen : Voir ons, onse erve ende naecomelingen, ghestatueert ende gheordineert, statueren ende ordineren bij manière van Eeuwich Ghebodt, ende ten eeuwigen dagen onwederroepelijck de poincten ende artijcien hiernae volgende : I. Jn den eersten, datalle offensien, injurien, misdaden, beschuldingen, ende generalijcken aile wegen van feytcn ende dadelijcke wercken, ghedaen, gheschiet ende volbracht ter oorsaken vande voorsz. veran- deringen, alteratien ende beroerten, bij allen ende een yegelijcke vande inghesetenen ende inwoondcren van onse voorsz. Nederlanden, tôt wat plaetse ende in wat manicren dat het zij , so int generael als int particulier, sullen wesen, zijn, ende blijven vergeten, ende gheacht aïs niet gheschiet of toeghecomen, sulcx dat ter saken vanden selven gheen vermaen, molestatie, quellinghe oft ondersoeck nimmerraeer gedaen en sal wordcn, op eenighc vande inghesetene oft inwoonderen voorschreven. II. Ende want de Bisschoppen, Abten, ende andere Prelaten ende Gheeslelijcke persoonen van onze voorsz. Nederlanden, ende ooc die vande faculteyt inder Godtheyt ende inder Rechten der Universiteijt van Loven, bij diversche hare opene brieven daer op geexpedieert, geadviseert ende geatlesteert hebbcn, daer na de gesteltenisse van de aflfairen van onse voorsz. Nederlanden, daer in de selve alsdoen waren, het tractaet vanden payse binnen onser stede van Gent gemaect ende gcsioten den viii Novembris lestlcden, tusschen de voorsz. Staten ter eenre, ende onsen neve Heere Willem van Nassou, Ridder van onse voorsz. order, Prince van Orangien, ende den Staten van onsen Landen van Hollandt ende Zeelandt, met hare geassocieerde ende verplichte ter andere sijden, niet in en hielt dat onsen H. gheloove ende der Catho- lijcscher Apostolische Roomsche Religie naedeelich was, maer ter contra- rien tôt vorderinghe vande selve : hebbende van ghelijcke die van onsen voorsz. Rade van State geadviseert, geattesteert ende bewaricht, dat na de ghesteltenisse vande affairen van onse voorsz. Nederlanden, daerinne deselve alsdoen waren, het voorsz. tractaet vanden payse, insghelijcx niet in en hielt dat naedeelich was der hoocheydt, authoriteyt. ende onderdanicheyt, ons bij onse voorsz. Nederlanden toebehoorende; ende sondcriinge hebben de voorsz. Hoeren, Ambassadeurs, ende Rijcxgesan- ten, ende de gesubdelegueerde vanden voornoemden Vorst ende Hartoch van Guîick, betuycht ende bewaricht tgene dat voorseydt is, in confor- (60 ) miteyt vande voorsz. Bisschoppen, Abten ende andere Prelaten, ende Geestelijcke persoonen, ende van die van onsen voorsz. Rade van State. So hebben wij gheaggreeert, gheapprobeert, ende gheratifîeert, aggreeren, approberen ende ratifîeren bij dese onse teghenwoordighe voorsz. trac- taet van payse, in aile ende yeghelijcke sijne poincten ende artijckelen, belovende op trouwe ende in Conincklijcke ende Prineelijcke woorden, tselve tractaet van payse, voor soo veel tselve ons aengaen ende concer- neren mach, ten eewigen dagen, onverbrekelijck te onderhouden ende observeren, ende bij allen ende eenen yegelijcken, dient oock aengaen mach, insgelijcken oock doen onderhouden, ende observeren. Ende vol- gende dien accorderen ende ordineren, dat de convocatie ende vergade- ringe vande Générale Staten van onse voorsz. Nederlanden, gementioneert int derde artijckel vant voorsz. tractaet van payse, gedaen sal worden in alsulcker voegen ende manieren, ende met sulcken eflfecten als tvoorsz. artijckel breeder inhoudt. III. Item, accorderen, statueren, ende ordineren, dat allen ende een yeghelijcken van onsen oorlochsvolck, Spaengiaerden, Hoochduytschen, Italianen, ende Bourgoignions, ende andere wtheemsche, soo te peerde als te voete, tegenwoordelijc wcsende in onse voorsz. Nederlanden, sullen vertrecken, ende moeten vertrecken, vrij vranck, ende onbelet, wt deselve onse Nederlanden, sonder dat sij inde selve sullen mogen weder- keeren, oft dat daerinne andere wederomme gesonden sullen mogen wor- den, geene wtlantsche oorloghe hebbende, ende generalijcken gheenevan- doene, ende daer van gheen nootsake aldaer hebbende, bij de Générale Staten van onse voorsz. Nederlanden wel bekent ende gheapprobeert. IV. Ende belangende den tijt ende termijn vant vertrecken van ons voorsz. oorlochsvolc, accorderen, statueren, ende ordineren wij, dat ondcr de selvige alleene de Spaengiaerden, Italianen, ende Bourgoig- nions, moeten ende sullen vertrecken binnen twintich dagen na de insi- nuatie die haer daer van bij onsen voorsz. goeden broeder van stonden aen gedaen sal worden, wt onsen casteele ende stadt van Antwerpen, ende wt aile andere onse easteelen, steden, ende stercten van onse voorsz. Nederlanden, die sij tegenwoordelijcken houden ende occuperen, ofte aldaer sij haer vinden, ende wt aile onse voorsz. Nederlanden, ende namentlijk wt onsen Hartochdomme van Lutzsenborch, binnen ander twintich daghen, oft eer, indien tselve doenlijck zij, waerinne onsen voornoemden goeden broeder hem sal voegen ende imployeeren met (61 ) aile sijne macht : Ende den voorsz. tijt van veertich dagen geJuerende, sullen allen ende een yeghelijcken van onsen oorlochsvoick haer moeten houden ende dragen eerlijcken ende vredelicken, sonder te mogen brand- schatten, rooven, plonderen, noch in ecnigerhande manière onse voor- seyde Nederlanden yerdrucken ofte bescliadigcn, noch ooc de nabuer- landen ende inwoonderen van dien. V. Ende aengaende den tijt ende termijn van vcrtrecken vande voorsz. Hoochduytsche krijchsiieden, deselve moeten ende sullen vertrecken wt onse voorsz. Nederlanden, terstont nae dat de voorsz. Staten met haer overcomen sullen hebben , op tghene datmen (ghelijck hier na int XV artijckel van onse tegenwoordige brief breeder ghedisponeert ende verslaen sal wesen) naer rekeninge ende afrekeninge, ende die behoor- lijcke af-cortinge met haer gedaen, in aile redene ende billicheyt bevin- den sal haer als noch ten achteren te zijne. VI. Ende sal onse voorsz. oorlochsvoick Spaengiaerden, Hoochduyt- schen, Italianen, Bourgoignions, ende aile andere, moeten ende sullen laten theuren vertrecke wt onse voorsz. casteelen ende stedcn, aile de victalien, provanden, gheschut, ende munitie van oorloge aldaer wesende, welcke onse casteelen ende steden, met de voorsz. victalie, provanden, gheschut, ende munitie van oorlogen, wij stellen sullen bij advijse van die van onsen voorseyden Rade van State, in handen vande personagien ingeborene van onse voorsz. Nederlanden, ende nae de Previlegien vande selve onse Nederlanden, ghequalificeert, ende (voor dese rcyse) den voorsz. Staten aenghenaem wesende. VII. Ende aen-nopende de verdruckinghen, brandschatten ende com- positien, die bij eenige van onsen voorsz. oorlochsvolc, wie de selve mogen zijn, in onse voorseyde Nederlanden gedaen souden wesen, geduerende den tijt dat sij aldaer geweest ende haer onthouden hebben, sullen wij daerinne laten doen, als naer recht, redene ende billicheyt behooren sal, ende sulcx alst mogelic wert het selve te volbrenghen ende executeren. Oock sullen wij ondersoeck laten doen, so wel over de Oversten ende Hoofden van onse voorsz. oorlochsvolc, als over allen ende eenen yegelijcken vande selve onsen oorlochsvoick, die in eeniger wegen ende manieren , hoedanich tselve ware, in onse voorsz. Neder- landen ofte inde nabuerlanden, misbruyct, gedelingneert ofte misdaen souden mogen hebben : Ende wij sullen daer over recht ende justitie ( 62 ) doen, het zij in onse voorsz. Nederlanden ofte in onsen Rijcken van Spaengien, oft elders, daer wij het selfde alderbest bevinden sullen te behooren. VIII. Accorderen, statueren, ende ordineren wij oock, dat allen ende eenen yeghelijcken van de gevangenen, ter causen vande voorsz. veran- deringen, alteratien ende beroerten ter eenre ende ter ander zijden, vrij ende vranek, gesiaect ende ontslagen sullen worden, sonder rantsoen te betalen. Wel verstaende dat aengaende trenvoy ende wedersenden van onsen neve Philips Guilliame vanNassou, Grave van Bueren, in onse voorsz. Nederlanden, sullen wij versien ende doen, dat de selve Grave wedcrom vrij ende vranek ghestelt sal worden inde selve onse Neder- landen, soo gcringhe ende terstont als de voorsz. vergaderinghe vande Générale Staten volcomen wesende, de voorsz. Prince van Orangien van sijnder sijden realijcken metter daet voldaen sal hebben tgene dat inde selfde vergaderinghe ghesloten sal wesen. IX. Item, accorderen, statueren ende ordineren wij, dat de questie, gheschil ende swaricheyt opt restablissement, ende wederstellen oft niet, van eenige Heeren ende Officieren, in haer Gouvernementen, Staten ende Officien, wt de welcke sij afgheset zijn gheweest ter oorsaken vande ver- anderinge, alteratien ende beroerten voorsz., gesuspendeert ende opge- houden sal worden tôt den eynde vande voorsz. vergaderinge der voorsz. Générale Staten, ende sal alsdan de voorsz. questie, geschil, ende swa- richeyt, in Rechte gestelt ende gecommitteert worden den Rade ende ordinaris Justitie van onse voorsz. Nederlanden respectivelijc, om de kennisse daer van genomen ende na redcne gheuyt ende getcrmineert te worden. X. Voorts soo beloven wij op trouwe ende in Conincklijckc ende Princelijcke woorden, te onderhouden ende aen te houden, ende bij onsen voorsz. goeden broeder, ende allen anderen Gouverneurs, ende een yeghelijcken vandien, soo générale als particulière, die hier nae- maels bij ons oft onse naecomelinghen in onse voorsz. Nederlanden zijn, oft sullen worden ghecommitteert, te doen onderhouden ende handt- houden, aile ende een yeghelijcke de oude Previlegien, hercomen, usan- tien, ende costuymen vande selve onse Nederlanden : Ende dat wij ons niet en sullen laten dienen, onder ons, onsen voorsz. goeden broeder, oftc andere Gouverneurs vande selve onse landen, in Rade noch ander- ( 05 ) sins, tôt onrecht gouvernenient ende ghemeyne administratie van onse voorschreven Nederlanden, dan allcenlijc vande ingheborene vande selve onse landen. XI. Ende van ghclijcken hebben de voorsz. Staten reciprokelijcken van harer sijden, op hare conscientien, trouwe, ende eere, voor God, ende aile menschen, belooft te onderhouden ende handthouden, moeten onderhouden ende handthouden, ende sullen onderhouden ende handt- houden, in, ende over al, ons heyllch Catholijck Apostolijck ende Roomsch gheloove, ende de authoriteyt ende onderdanicheydt ons toe- behoorende, ende nimmermeer daer teghens te comen. XII. Item, hebben de selve Staten in gelijckcr voegen ende manieren geloeft te verthien ende renuncieren, moeten verthien ende rcnuncieren, ende sullen verthien ende renuncieren, allen ende een yegelijcke ver- bontenisse ende confederatie, die sij tôt harer versekertheyt ende be- schermcnisse met vreemdelingen gemaeckt nioghen hebben, zedert de veranderingen, alteratien ende beroerten voorschreven. XIII. Hebben ooc de selve Staten in gelijcker voegen ende manieren geloeft te doen afdancken ende verseynden, moeten afdancken ende verseynden, ende sullen afdancken ende verseynden wt onse voorsz. Nederlanden, aile ende een yeghelijcke vreemde krijchslieden, die sij gelicht ofte doen lichten sullen mogen hebben : ende te beletten, ende moeten beletten, ende sullen beletten, dat egeene andere in onse voorsz. Nederlanden en sullen comen. XIV. Item, de voorsz. Staten hebben ons in waerteecken vande oprechte ende ingheborene affectie, die sij t'onsen dienste dragen, libe- ralijcken gepresenteert ende geaccordeert, de somme van ses hondert duysent ponden, van xl grooten Vlaemscher munten H pont : Van welcke somme sij gereet sullen stellen, de een helft in handen vande voorsz. Heeren, Ambassadeurs, ende Rijcxgesanten, ende gesubdelegueerde van den voorsz. Vorst ende Hartoghe van Gulick, om de selve helft bij de voornoemde Heeren, Ambassadeurs, Gesanten, ende gesubdelegueerde ghestelt ende proportionelijcken gelevert te worden in handen van onsen voorsz. goeden broeder, oft aenden genen die bij hem ghecommitteert sal worden, ter discretie ende goetduncken vande voorsz. Heeren, Am- bassadeurs, ende Gesanten, om ons voorsz. oorlochsvolck Spaengiaerden, ( 64 ) Italianen, Bourgoignions, ende andere vreemdelingen ende wtheerasche te doen vertrecken, wt onsen casteele ende stadt van Anlwerpen, ende wt aile ende een yeghelijcke andere onse casteelen, steden, en sterckten, behalven de voorsz. Hoochduytsche, ter tijt toe datmen met hen teene- mael afgherekent sal hebben, ghelijck hier onder gheseyt sal worden : Ende de voorschreven Staten suUen die ander helft oversetten teGenuen, bij genoechsame wisselbrieven, om aldaer binnen twee maenden nae dat de voorsz. Spaengiaerden, Italianen, Bourgoignions, wt onse voorsz. stadt ende casteele van Antwerpen vertrocken sullen sijn, gelevert te worden in handen vanden ghenen die daer toe van onsen voorschreven goeden broeder voile macht sal hebben. XV. Ende daerenboven hebben de voorsz. Staten inder voegen ende manieren als voorseydt is, belooft te nemen, ende hebben genomen theuren laste, te vreden te stellen ons voorsz. Hoochduyts oorlochsvolck, van heuren wedden ende besoldinghe, ghelijck nae de rekeninghe ende afrekeninghe ende behoorlijcke afcortinghe met hen ghedaen, men bevinden sal in aile redenen ende billicheyt hen alsnoch schuldig en ten achteren te zijn. Waerinne wij ende onsen voornoemden broeder belovcn den voorsz. Staten behulpich te zijn, ende sullen helpen na allen onsen vermoghen, authoriteyt, crcdijt ende gheloove, so aen de ghene die de voorsz. rekeninghe ende registeren in handen hebben, om de selve over te leveren, als oock aen de voorschreven Hoochduytsche, om de selve te induceren ende onderwijsen, hen te vreden te laten stellen, met tghene ende soot redelijcken bevonden sal worden. Gelijck hen oock willich- liken hebben erboden de voorschreven Heeren, Ambassadeurs, ende Rycxghesanten ende ghesubdelegueerde vande voorsz. Vorst ende Har- toge van Gulick, ende hebben belooft van ghelijcken te doen bij den voorsz. Hoochduytschen : Oock dat sij aenden voorsz. Keyserlijcken Majesteyt sullen bidden, dat hem ghelieve sijn authoriteyt te gebruycken ende imployeren, ten selven eynde over de voorsz. Hoochduytsche. Ende tôt dat de voorsz. Hoochduytschen de voorsz. voldoeninghe ende satis- factie gedaen sal wesen, sullen sij in onse voorsz. Nederlanden vrede- lijcken mogen blijven in sulcken plaetsen als wij bij advijse van onse voorsz. Raat van State hen sullen wijsen ende beteeckenen, tôt bescher- menisse ende versekeringe van ons ende vande voorsz. Staten. XVI. Item hebben de voorsz. Staten inder voegher ende manieren voorsz. belooft, ende sullen ghehouden wesen, naer vertreck van de ( 65) voorsz. Spaengiaerden, Italianen ende Borgoîgnions wt onse voorsz. Nederlanden te ontfangen, ende sullen ontfangen onsen voorsz. goeden broeder, midts exhibitie ende overleveringhe bij hem ghedaen van onse opene brieven van commissie daer toe dienende, daer op gheexpedieert, ende doende den eedt daer over behoorende ende gecostumeert, met ooc adhibitie ende observantie vande andere solempniteyten die daer toe behooren ghebruyekt, ghedaen, ende gheobserveert te worden, als Gou- verneur, Stadthouder, ende Capiteyn generael voor ons in onse voorsz. Nederlanden. Ende voor sulcx sullen sij Staten hem moeten toedragen ende doen, het respect, eere, ende gehoorsaemheydt alst behoort, blij- vende nochtans 'tvoorsz. tractaet van Payse binnen onser voorsz. stede van Ghent ghemaect, in al het gène des voorsz. is, daer van dependeert, in sijn cracht ende vigeur. XVII. Item, statueren ende ordineren wij, dat onsen naercomelinghen thacrder blijder incomsten, ende onsen voornoemden goeden broeder, ende een yeghelijcke andere Gouverneurs, bij ons oft onse voorsz. nae- comelinghen te commiteren in onse voorsz. Nederlanden, soo générale als particulière, midtsgaders ooc aile ende een yegelijcke onse Presi- denten, Raden , ende Officieren ende Justicieren voor hen aencomen, intreden ende beginsel van haerdcr administratie ende bewint in hare gouvernement, staten, ampten, ende officieren, solempnelijcken sullen moeten sweercn, ende sullen sweeren te onderhouden ende observeren, ende voor soo vêle in hen is, te doen onderhouden ende observeren onse teghenwoordige ordinantie, accoort ende vcrdrach. XVIII. Ende ten lesten aggreeren ende approberen wij, ende houden van weerde aile ende yegelijcke verhandelingen, versettingen van ren- ten, ende pencioenen, ende andere obligatien ende versekeringen, die de voorsz. Staten gemaect ende gepasseert hebben, ende al noch maken ende passeren sullen, met allen ende een yegelijcke die hen bijgestaen, gefurneert, ende getelt hebben, ende al noch sullen bijslaen, furneren ende tellen eenige penninghen , om hen te dienen ende behelpen ter oorsaken vande voorsz. troubelen ende beroerten, ende sonderlinghe aende seer hooghe ende seer vermoghende Princesse, onse seer lieve suster de Coninginne van Enghelant. XIX. Ende op dat aile ende elck der boven geschreven poincten ende artijckelen wel getrouwelijcken, realijcken ende raetter daet ondcn- ToME XXXIII. 3 ( 66) houden, volbracht, geefTeclueert ende volvoert mogen worden, ende dat Igheheele inhouden van onse tegenwoordige brieven, vast, gestendich ende ten eewigen dagen gedaerich ende onverbrekelijck zij ende blijve, hebben wij aende selve onse tegenwoordige, onsen zeghel doen hanghen, ende de selve doen onderschrijven ende teeckenen bij onsen voernoem- den goeden broeder ter eenre. Ende hebben de voorsz. Staten ter ander sijden daer aen doen hangen den zeghel vande Staten van onsen Har- tochdomme ende lande van Brabant, voor ende inden narae ende ter begeerten van allen den voorsz. anderen Staten, ende de selve doen onderschrijven en teeckenen, door specialen ende expressen bevele ende ordinantie van allen den selven Staten, bij onsen lieven ende beminden Cornelis Wellemans, Griffier vande voorsz. Staten van Brabandt. Insghe- lijcx ter begeerte ende de bede van weghen soo van ons ende van onsen voornoemden goeden broeder, aïs van de voorsz. Staten daer op ghedaen, hebben de voorsz. Heeren, Ambassadeurs, Rijcxghesanten ende gesub- delegueerde vanden voorsz. Vorst ende Hartoch van Gulic, in dier qualiteyt ende aïs interventeurs ende tusschen-sprekers, om de voor- schreven conciliatie, accoort ende vereeninghe, in onse teghenwoordighe begrepen, te middelen ende vorderen, van ghelijcken met hare handen de selve onse tegenwoordighe onderschrcven ende gheteeckent heb- bende, oock deur haren goeden wille erboden ende ghepresenteert, de selve bij de voorsz. Keyserlijcke Majesteyt haren committente te doen lauderen, bevestighen, approberen ende ratifieren, met aile tgene dat sij tôt vorderinge van dese voornoemde conciliatie ende vereeninge hebben, ende souden hebben gedaen ende gehandelt, indien ende soo verre tselve van noode zij. Gegeven in onse stadt van Marche in Famene, den twaelfden dach van Februaris int jaer ons Heeren i577. Van onsen Rijcke te weten van Spaengnien, Cicilien etc., H dryentwintichste, ende van Napels 't vijfen- twintichste. Onderteeckent : Johan ; onderschrcven : bij ordinantie van sijne Hoocheyt, ende geteeckent F. le Vasseur. Willem van Oranje dachl niet dat don Juan ooil de Pacificatie van Gent zoii aanvaard hebben. Hij koesterde de hoop de voor- slellen der Algemeene Staten door den landvoogd van de hand te zien wijzen , doch verloor bel spel wanneer de kans hem toelachte en hij reeds de gunstige slagen der forluin berekende De invloed ( C7) vnn den Zwijger, na het lot stand brengen der bevrediging van Gent, was overgroot. Volgens zijn inzien was het trefFen eener overeenkomst, tusschen don Juan en de Algemeene Staten, vol- komen onmogelijk. Zijne zaken stonden op goeden voet, tôt zelfs zijne betrekkingen met vreemde mogendheden, met Frankrijk en Engeland ^ toen al zijne plannen in rook vervlogen. Zelfs de Staten hadden hem verzocht naar Brabant te komen gediirende de onderhandelingen met den gouverneur, om middelerwijl het bestier van 's lands zaken in handen te nemen. Zoo gewillig even- wel liet hij de prooi niet los, die hem zooveel gekost had. Hij moest, wilde hij den droom zijns levens : de heerschappij over de noorderprovinciën, vervuld zien , voortgaan met don Juan in een vaisch daglicht te stellen , het wantrouwen zaaien om gouver- neur en onderdanen van elkander verwijderd te houden. Don Juan deed den 1 Mei i577 zijne intrede te Brussel, ver- gezeld van den pauselijken nuncius, van den hisschop van Luik, Geeraard van Croesbeke, die aïs bemiddelaar opgetreden was, alsmede van den bijzondersten adel des lands. De menigte juichte geestdriftig den nieuwen landvoogd toe. De bijzonderste der voorwaarden van het verdrag was reeds uitgevoerd : de vreemde huurtroepen hadden op het einde van April het land verlaten; ook de nieuwe gouverneur deed ailes om de rust te her- stellen. Nochtans twijfelde deze toen reeds « aan de voordeelen » van het verdrag, want, schrijft hij, de prins van Oranje ga im- » mer voort zich te versterken in Holland en Zeeland, ierwiji de » koningin van Engeland bij hem aandringt op het niet aanvaar- » den van het edikt van Marche, en hem hare hulp aanbiedt; » hij kan ook op een groot getal Neêrlanders rekenen , die hem » zeer zijn toegenegen of bedrogen over zijne inzichten 2. » De prins van Oranje, die te Geertruidenberg een huis bewoonde, overheerlijk versierd met kunststukken uit abdijen, kloosters en andere geestelijke gestichten herkomstig, ontving daar de afge- ' Groen van Prinsterer, V, bl. 441. * Biief van don Juan aan den koning, i April 1377. Gachard, Correspon- daiice de Philippe II, t. V, bl. 500. (68) vaardigden,hem gezonden door de Algemeene Staten om te onder- handelen. Hij bleef weigeren den landvoogd te erkennen, oindat, zegde hij, hij geene verzekering had dat deze stipt de Pacificatie van Gent zou uitvoeren. Hij drong dan ook aan op het verwijde- ren van ecnige Duitschers uit 's landvoogds omgeving. Voor hem eischte hij de stad Ulrecht, wilde weêr in bezit konien der heer- lijkheid van Breda en van zijne eigendominen, die in Burgonje lagen, vergde vooral de invrijheidsteiling van zijnen zoon *. Hij wilde de volledige uitvoering der bevrediging van Gent, en 'Iwas hij die deeerstehet verbond onder devoeten trapte. Hij bele- gerde Amsterdam, waar hij binnen kort meester zou wezen, daar men haar geene hulp kon verleenen. Het artikel, dat betrekking had met de uitoefening van den godsdienst in Holland en Zeeland, werd door hem moedwillig verkracht : hij legde den eed af geenen anderen dan den Hervormden godsdienst in die gewesten le dul- den. Een bewijs dat hij het wel alzoo meende, is het piakkaat dat hij in 's konings naam afvaardigde, waarbij de goederen, die aan kathoheke kerken en gestichten toehoorden, verdeeld moesten worden onder de protestantsche predikers ^ De Hervormden vroegen en verkregen de vrijheid van geweten, doch slechls voor hen alléén; zij weigerden, die apostelen der vrijheid, dat rechl aan de kathoheken, welke er nochtans de overgroote nieerderheid uitmaakten. Don Juan was van een gansch ander gevoelen dan de Alge- meene Staten, die dachten aan Holland en Zeeland dat voorrecht te moeten toestaan; « liever sterven, schrijft hij aan den koning, » den 26 Mei 4577, en liever de landen voor altijd onder water » zetten, dan te dulden dat men in eene streek eenen anderen » godsdienst dan den mijne belijde ^. » Het was onmogelijk voor don Juan iets tôt welzijn van het land te doen; zijne vijanden waren talrijk, de prinsgezinden mach- ' Gachard, Correspondance de Philippe II, II, bl. 367. ■■' Brief van 24 Mei van don Juan aan den koning. Gachard, Correspon- dance de Philippe II, t. V, bl. 552. 3 Gachard, Correspondance de Philippe II, t. V, bl. 357. ( 69 ) tifi;, en daarenboven de Statcn bejegenden met mistrouwen zijne rechtzinnigste handelingen ; de bevolking van Brussel was aanma- tigend en spaarde hem geene beleediging. Willem de Zwijger schermde ook nog met een artikel der bevrediging van Gent, dat in zijne algemeenheid nog geene uit- yoeringhad bekomen, te weten het verlrek der vreemde troepen. De Spanjaards, Burgonjers en Italianen waren reeds over onze grenzen; doch de Hoogduitsehe knechten verbleven hier nog. De prins van Oranje , die er wellicht belang bij had al de troepen te doen verwijderen alvorens zijne inzichten door te drijven, om alzoo den Jandvoogd tegen elken weérstand machteloos te maken, zou reeds voldoening verkregen hebben, hadden de Algemeene Staten geen bezwaar gevonden in het betalen van soramige ben- den, die zij vroeger,wel is waar, vijand van het land hadden ver- klaard, omdat zij gemeene zaak maakten met de Spanjaards, maar toch niet te min hun recht op hunne soldij bleven behou- den. Don Juan was naar Mechelen gegaan om met de Hoogduil- schers te onderhandelen, zooals hij het aan de Staten-generaal zegde, doch misschien wel om ze te bewegen zijne zijde te hou- den, daar eene botsing nabij was. Na gepoogd te hebben eenieders genegenheid te winnen, na elkeen, zoo vijand als vriend *, met weldaden overladen te heb- ben, zag hij nochtans dat hij het onderspit zou nioeten delven, indien hij bij tijds geene voorzorgen nam. De Staten van Holland en Zeeland bleven hem trotsen. De Hervormden, die er tocli nog in minderheid waren, en niettegenstaande de bevrediging van Gent door hen onderteekend, deden geweld aan eene stad, die men niets ten laste kon leggen dan hare gelrouwheid aan God en Vorst ^. Liever dan een aanval af te wachten, ziende dat de prins van Oranje elk voorstel van onderhandeling verwierp ^, poogde don Juan de Staten te overhalen met Willem af te breken, om zelfs den aanval te beginnen, met Amsterdam te helpen; dat aehtte hij ' Groen va>' Prinsterer, t. VI, bl. 104. 2 Idem,t V, bl. 19. ^ Gachard, Correspondance de Philippe II, t. V, bl. 568. ( 70) ZOO gewichtig « dat, bij aldien hij waer in Spaengien ofl Italien, hij » expresselijck overcomen soude, oni te bescliermcn die questie » van die van Amsterdam '. » Niet alleen in de noorderprovinciën werd de Pacificatie niel onderhouden, maar zelfs niet in Vlaanderen en in Brabant. Willem de Zwijger had « overgesonden diverse Ministers en Predicanten » van hare (Hervormde) secten en andere perturbateurs van de » gemeene ruste, deweicke, bij secrète en heimelijke vergade- » ringen en conventiculen en somwijlen met openbaer schan- » dael, de voorschreven Pacificatie hebben ingebroken ^. » Hei antwoord dat de Algemeene Slaten gaven voldeed don Juan niet. Zij erkenden wel dat Willem van Oranje geen ander doel najoeg dan meester over hen te spelen ^, doch zij weiger- den stellig den oorlog te erbeginnen. Juist die vraag van don Juan stoolte hem in den put, door de prinsgezinden gegra- ven. De valsche geruchten, die in omloop waren gebracht, dat de landvoogd met list te werk ging, dal hij inzicht had dewapens op te nemen om andermaal het land in rep en roer te brengcn, die uitstrooisels kregen door hetverzoek van don Juan een schijn van waarheid. Veiligheidshalve verliet hij den 11 Juni * de hoofdstad, waar hij en zijne dienaars aan de grofste beleedigin- gcn blootgesteld waren; de daders bleven ongestraft, daar het xVlagistraat en de Staten er zich niet mede inlieten ^; hij liep zelfs gevaar, den eenen of anderen dag, door de prinsgezinden opgelicht te worden, die hem aan hunnen meester zouden leve- ren, om aldus den koning van Spanje tôt handelen le dwingen. Hrussel ontvluchtte hij ook nog, om zijne macht en zijn aanzien te redden, die geknakt en vervlogen waren; hij had wel den titel van Algemeene Gouverneur, in naam, doch was onmachtig ^. Zijn » P. BoR, X, bl. 248. * Gachard, Correspondance de Philippe II, t. V, bl. 423. ^ Idem, t. V, bl. 368. * BoR zegt ten onrechte dat hij den 5 Juni veitrok. 5 Brief van don Juan aau den koning, 21 Juni 1577. Gachard, Correspon- dance de Philippe II, t. V, bl. 424. * Groen van Prixsteher, t. VI, bl. 108. ( 71 ) inzieht was, cène omreis in de provinciën te doen, oui vrienden aan te werven, waarop hij steunen kon, in geval van oneenigheid met de Staten. Hij dacht de gelegenheid geschikt; zijn secretaris Escovedo was naar Antwerpen gezonden om de Duitschers te bevre>digen, si^hrijft hij den 28 Mei *; « waarschijnlijk zal hij er niet in slagen, dan zal ik er naar toe gaan en zoo Brussel verlaten zonder opschudding le baren. » Meerraalen liad de landvoogd aan den koning geschreven over de noodzakelijkheid eene verandering in de politiek te brengen, daar het alsdan eene hersenschim was, te denken met zachtheid de Nederlanden te bestieren; het oogenblik scheen hem dringend om een aanslag te wagen, wilde de koning de noorderprovin- ciën — en misschien ook de gansche Neérlanden — hem niet voor altijd zien ontvallen.Zooals altijd kon Philips II geen geloof hech- ten aan hetgeen zijn plaatsvervanger hem voorhield. Had hij eens een nieuw middel ter beproeving aangewend, dan leed het moeite hem hier van te doen afzien. Zijne traagheid en besluiteloosheid, in de oogenblikken dat men moest handelen, ja, krachtdadig handelen, hebben vêle gewichtige gebeurtenissen veroorzaakt. Nu was het insgelijks zoo. Den 24 Juni schreef don Juan aan den' koning, dat hij door den heer vanHierges'^ vernomen had ^'^j die het wist van een zeer gelopfwaardig man, dat een groot verbond lusschen Willem van Oranje, Champagny en van Hees legen hem, landvoogd, tôt stand was gebracht. Zij kwamen, volgens een ander schrijven van 9 Juli 1577, met de compagnieën, waar- over zij bcvel voerden, naar Mechelen om er den landvoogd ge- vangen te nemen ^. Om dit gevaar te ontvluchten, verliet don Juan, * Gachard, Correspondance de Philippe If, t. V, bl 369. * Gillis van Berlaymont, baron van Hierges, heeft een werkelijk deel geno- men aan de bewegingen van zijnen tijd. Hij was zoon van Karel, graaf van Berlaymont, die nevens Margareta van Parma stond, loen de edellieden haar hun vertoog aanboden. Zie het levensbericht in^de Documents concernant les troubles des Pays-Bas, 1577-1584, par Ph Kervyn de Volkaersbeke et .1. DiEGERICK, t. 1, bl. û2o. ' G\CHARD, Correspondance de Philippe II, t. V, bl. 437. * Idem, t. V, bl. 453. ( 72 ) met een groot getal edellieden, de stad Mechelen, onder voor- wendsel Margareta van Valois, koningin van Navarra, te begroeten, die naar Spa kwam, zoo zij uitstrooide, om er de mineraal- waters tôt hare genezing te gebruiken, doch werkelijk om met den graaf van Lalaing in 't geheim te onderhandelen nopens de opdracht der heerschappij van de Nederlanden aan haren broeder, den hertog van Alençon en Anjou. Toen de koningin van Navarra Spa verliet, deed hij haar eene wijl uitgeleide en keerde dan op zijne stappen weêr; 's anderendags, voorgevende eene jachtpartij le hoiiden in het bosch van Marlagne, naderde hij dicht bij de. vesting van Namen. De graaf Karel van Berlaymont en zijne vier zonen, heeren Gillis van Hierges, Lancelot van Meghem, Florens van Floyon en Claudius van Haultepenne, waren voorop gereden en hadden Jan van Burgondië, heer van Fromont, bevelhebber der stad ^ verwittigd van de tegenwoordigheid des landvoogds. Zij hielden hem voor dat de betamelijkheid van hem vergde, den vertegenwoordiger van den koning te verzoeken eenen oogslag te werpen op het goed onderhoud der vesting. Dit geschiedde alzoo; doch eens binnen de stad, verklaarde don Juan dat hij er voortaan als Gouverneur-generaal, waarvan hij tôt alsdan niets dan den titel gevoerd had, wilde erkend worden, met de noodi,ge onderwerping aan zijne bevelen (14 Juli 1577). De gemeente, bevrcesd voor de gevolgen van dien aanslag, liep te zamen, doch de landvoogd wist ailes te stillen. Het perijkel, dat don Juan langs aile kanten omringde, was zoo groot, dat hij, bij het verlaten van Mechelen, gevaar liep onder- wege aangevallen te worden '^. Moeten wij de handelwijzc van don Juan eenen gruwel noemen, zooals sommige schrijvers? Neen, volstrekt niet; als stadhouder * Jan van Burgondië, heer van Fromont en van Han-sur-Meuse, was slechts sederl korl gouverneur van Namen, toen don Juan er binnen vie). In Decem- ber 1577 kwam bij in den Slaatsraad en later aan 'tbestuur van 't geldwezen. Door zijn huwelijk met Ludovica de Croy was hij schoonbroeder van den markies van Havre. a P. BoR, X, bl. 235. ( 73) en Gouverneiir-generaal was hij vrij te handelen zooals hij ver- koos; niemand, noch de Algemecne Staten, noch de Staatsraad, had het redit hem de rainste opmcrking te maken. Dit was zelfs het gedacht van Willem van Oranje : « wesende don Johan cens » hier te lande ontvangen, zal hem mogen terstond versien de » castelen en de sloten in te nemen, dewelke directelijconder den » Coninc, en sullen hem die nietconnen geweigert worden K » De tijding dezer gebeurtenis vermeerderde nog de spanning en £>af aan de prinsgezinden schoon spel om elke verdenking als ge- çrond, onder het volk te brengen. Aanslonds schreven de Âlge- meene Staten (17 Juli 1577) aan den landvoogd en zonden Bucho Aytto, archidiaken van IJperen, en Denijs de Berlo, heer van Brust, om hem te verzoeken naar Brnssel weér te keeren, ten einde daardoor het gerucht te logenstraffen, dat hij op verschei- dene plaatsen legerbenden inrichtte 2. Het antwoord van don Juan, onder dagteekening van 20 Juli 1577, geeft de gevraagde logenstraffing en de verzekering tevens, dat hij niets meer ver- îangt dan naar Brussel weér te keeren, en daarom Gaspar Schetz, heer van Grobbendonk, zendt om te onderhandelen met de Algemeene Staten over het wegruimen der bezwaren, die hem niet toelieten aanstonds te komen. Dezen waren, vooreerst de weinige eerbied dien men hem als vertegenwoordiger van den koning beloonde; dan, de valsche aantijgingen der prinsgezinden, waardoor zijne beste inziehlen in verdenking gebracht werden ^. Den 25 Juli schrijft don Juan andermaal aan de Algemeene Staten om ze kennis te geven van den inhoud van twee naamlooze brieven, die hij uit Brussel ontvangen had, welke hem verwittig- den van 't gevaar dat hij liep, gevangen genomen te worden, in- dien hij naar Brussel of naar Mechelen vveérkeerde. De gouverneur stelde dan eenige voorwaarden, die hij noodig achtte voor zijne veiligheid : 1"' niemand dan hij en de gerechtsdienaars zonden mogen uitgaan vergezeld van gewapende macht; 2'' de burgerlijke * Groen yan Prinsterer, Archives, t. VI, p. 1 11. 2 Gachard, Actes des États Généraux, t. I, n» 656, bl. 197. " Idem, t. I, 11° 637, 662 et 665, bl. 197-200. ( 74) wacht zou onder de bevelen staan van het magistraat en van een raan, die handelen zou in 's konings naam; 3' de burgers zouden niemand mogen aanhoudeii, noch het geheim der brieven schen- den; 4" de uilgever van lasterende vlugschriften of de uitstrooier van valsche geruchten zou gedwongen worden den schrijver of dader te doen kennen; 5* eindelijk, de Algemeene Staten zouden geene vreemdelingen tôt hunnc beraadslagingen toelaten *. Van den eenen kant, herhaaid aandringen van wege de Alge- meene Staten bij den Gouverneur generaal (den 25,26 en 27 Juli^) opdat hij toch naar de hoofdstad weérkeere; van den anderen, nieuwe bevestiging, dat hij zich enkel te Narnen in veiligheid heeft gesteld, om aan de aanslagen van zekere personen te ont- snappen, dat hij volstrekt in niets zijnen eed zal breken 5. Het magistraat van Namen verzekerde tôt alsdan toe niet bemerkt te hebben dat de landvoogd andere inzichten koesterde *. In de briefwisseling, die daarop volgt, leeren wij don Juans gevoelens kennen. Hij vreesde te recht de geheime werking van den prins van Oranje, die de Pacificatie van Gent, zijn eigen werk en door zijne aanhangers zijn triomf genaamd, volstrekt niet nakwam in de gewesten, waar zijn invloed wet maakte. Op de voorstellen, die Gaspard Scbetz dced in naam van den landvoogd, brachten de Algemeene Staten op de meeste en belangrijkste punten den 12 Augustus (1577) een weigerend antwoord uit ^. De brief van don Juan, van do Augustus, als ook het antwoord der Algemeene Staien, van den 15 derzelfde maand, kunnen aan- zien worden als oorlogsmanifesten ; beide verklaren de verant- woordelijkheid der gevolgen niet te dragen ^. De Staien hadden reeds de vijandelijkheden begonnen. Gehoord hebbende van den abt van Marolles, dat don Juan zich op het » Gachard, Actes des États Généraux, l. I, u» 667, bl. 201-202. ' Idem, l. I, n°« 671-677, 680, bl. 203-207. ' /de m, 110 681, bl. 207. ^ Idem, n" 683, bl. 207. 5 Idem, t. I, n»^ 707, 71 1, 7U, 719, bl. 217-221 6 Idem, t. I, n" 720, 72i, bl. 221-225. ( 7S ) garnisocn van het slot van Antwerpen betrouwde, in geval de wapens weér opgevat werden, besIo(en zij /ulks te beletten, door zicb nieester te maken van het kasteel. De Spanjaards waren vertrokken, raaar vervangen door Walen, die ook kort daarna vervangen werden door Duitscliers, onder het bevel van Lodewijk van Trelong, heer van Blois, die, zoo m en zeide, door den land- voogd met eene lijfrente van twee duizend patacons begiftigd was *. De béer van Bours^, door de Staten biertoe belast, na den aanvoerder gevangen genomen en eenige soldalen gedood te heb- ben, gelukte er in, door bet betalen der acbterstallige soldij, de Duitscbe bezetting voor de partij der Staten over te balen (! Augustus 1577). De burgerij van Antwerpen was in beroerte gekomen; de Duit- scbers, meenende dat men op bun leven uit was, maakten zich strijdvaardig en verschanstten zicb in de nieuwe stad met wa- gens, balken en balen koopwaren. De burgers, bevreesd voor plundering, grepen naar de wapens. iMen poogde ecbler de stad vrij te koopen met eene macbtige som gelds ; bet aanbod, dat niet voldoende was voor de Duitscbcrs, werd verboogd tôt bonderd vijftig duizend kronen en dan aangenomen. Inmiddels bad Wil- b'in van Oranje, van ailes onderricbt, zijne scbepen de rivier doen opvaren tôt vôor de stad; drie scboten werden gelost, waarbij eenige Duitscbers gekwetst werden. Deze waren vol angst, toen zij de uitspatting zagen waarraede het volk de komst dier kleine vloot begroette. De scbrik, door den kreet de Geuzen ! de Geuzen! daar zijn ze ! teweeggebracht, was zoo groot, dat de Duitscbers met groote verwarring de stad ontvluchtten. Toen zij vertrokken waren, werden de poorlen gesloten en de stad was voor de Staten gewonnen. ' Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, V, bl. o9. * Ponlhus de Noyelles. heer van Bours, verkreeg voor ziju gedrag in dit geval het bevelhebberschap over de slad Mechelen, die hij later aan den prins van Parma ovedeverde. Hij slierf in 1581 bij bel beieg van Dooniik. — Mémoires anoni/mes sur les troubles des Pays-Bas, 1565-1580^ publiés par J.-B. Blaes, l. II, bl. n. ( 76) De landvoogd zag dan eerst wat wending de zaken namen, hoe hij bedrogen werd door de Staten, die slechts onderhandelden « om don Juan te zekerer te mompen ^ » Hij deed dan een voorstel aan de Staten, langs beider kant afgevaardigden naar den koning te zenden, om dezen bekend te maken met den toestand van het land, ook om te verzoeken aan iemand anders, prins of prinses van koninklijken bloede, de teugels van 't bewind over de Neder- landen toe te vertrouwen; intusschentijd zou men het inrichten van legerbenden opschorsen en de vijandelijkheden wederzijds staken. Hij zou middelerwijl te Namen verblijven en het land voortregeeren in den zin der Pacificatie ^. De Staten wezen het voorstel van de hand, doch schreven aan den koning om don Juan tôt het naleven der Pacificatie en van het eeuwig edikt te verplichten (24 Augustus 1577); later nog om eenen anderen landvoogd te vragen, en intusschentijd het opperbewind aan den Staatsraad op te dragen ^. Den 3 September bericht don Juan de Staten dat hij van den koning een brief ontvangen heeft, vvaarin deze de vraag inwil- ligt van eenen nieuwen landvoogd der Nederlanden. Denzelfden dag nog zond hij afgevaardigden naar Brussel, om zicli met de Staten te verstaan over eene opschorsing van vijandelijkheden langs beide kanten, die noodzakelijk was om ailes in rust te brengen. Verre van hierop met goedheid te antwoorden, vcrkla- ren de Staten hoogmoedig weinig betrouwen te hebben in den landvoogd *. Als blijk zijner rechtzinnigheid, verzoeken zij dat hij de kasteelen van Namen, Charlemont en Marienburg overgeve, en den Duitschers bevele Breda en 's-Hertogenbosch te ontrui- men, die zij hielden in zijnen naam. En de Staten, W£>t deden zij ? Nauwelijks was don Juan het kas- teel van Namen binnengetrokken, of zij liepen te wapen en ver- ^ Wagenaar, t. VII, bl. 157. 2 Gachard, Actes des États Généraux, n»" 735, 740, 745, bl. 226, 228, 230. » Idem, n» 743, bl. 229; n» 783, bl. 243. * 6 September 1577. Gachard, Actes des États Généraux, t. l^ n" 774, tl. 241. (77) klaarden den oorlog, ipso facto. Alvorens zelfs zijne inzichten in bedenking te brengen, neraen zij het kasteel van Antwerpen in. De onrust vermeerderde van dag tôt dag : eer de maand Augustus ten einde liep, was heel het land beroerd. Het hoog- duitsch vendel van den kolonel Fugger, den 1 Augustus 4 577 uit Antwerpen gevlucht, was naar Bergen-op-Zoom geweken, waar er nog twee vendels lagen van het zelfde régiment; Joris, baron van Fronsbergen voegde zich met drie vendelen bij de drie andere, welke in Breda lagen. Frederik Perrenot, heer van Champagny nara met zeer weinig volk eerst het huis te Houw en daarna Bergen-op-Zoora in, bijna zonder slag of stoot. De kolonel Fugger werd gevangen genoraen en opgesloten in het kasteel van Cante- croy, bij Antwerpen, dat eene heerlijkheid was die toehoorde aan kardinaal Granvelle, broeder van den heer van Champagny. — Steenbergen, Thoien en 's-Hertogcnbosch gingen later bij ver- drag over *. Den 4 October won de prins van Oranje de stad Breda, door tusschenkomst van Willem Silvius, een « drucker der Conincklijke Majestey t, « die een groote roi speelde in de onlusten ; hij had deel genomen aan de plundering der Antwerpsche hoofdkerk en was koning Philips op eene zonderlinge wijze dankbaar voor den ver- eerenden titel. Willem Silvius had Antwerpen verlaten om een bezoek te brengen aan Willem van Oranje , die zich alsdan te Geertruidenberg bevond. Een hoogduitsche kapitein was aange- houden; hij droeg op zich een brief van don Juan aan Fronsber- gen, waarin hij zegde binnen de twee maanden Breda ter hulp te komen. De brief werd ontcijferd. Na kennis genoraen te hebben van den inhoud, stelde Willem van Oranje een cijferschrift op in tegenovergestelden zin : don Juan kon hem niet ter hulpe komen, Fronsbergen moest trachten aan de meest voordeelige voorwaar- den te onderhandelen nopens de overgaaf der stad. De Antwerp- sche drukker stelde zijn talent ten dienste van zulke lage daad en maakte het handteeken zoo behendig na, dat het valscli stuk, voorzien van het zegel, hetwelk voorzichtig van den echten brief * P. BoR, X, bl. 273. { 78 ) afgedaan en op den anderen met lak vastgemaakt was, Fronsber- gens goede trouw bedroog. Het middel gelukte, de stad Breda gaf zich over en de bevelliebber Fronsbergen werd gevangen ^ Antwerpen had door zijne afgevaardigden bij de Algemeene Staten den 19 Augustus (1577) aangedrongen om de toelating te verkiijgen het kasteel te sleehten. Dit verzoek ter stemming gelegd zijnde, verkreeg de meerderheid, door de stem der afge- vaardigden van Holland en Zeeland, welke dien dag, niettegen- staande het verzet der geestelijken, tôt de zittingen waren toe- gelaten. Op het einde van Augustus was het kasteel neêrgehaald; het standbeeld van den hertog van Alva, dat op bevel van don Louis de Requesens ergens in een hoek gelegd was, werd teene- maal verbrijzeld. Die van Gent verkregen insgelijks een gunstig antwoord en verdelgden het gevaarlijk slot, dat hunne stad allijd bedreigde. Rijsel, Valencijn, Utrecht en Gouda deden evenzoo met de kas- teelen, waarvan zij beducht waren. Keeren wij tôt don Juan en de Staten weêr. De landvoogd was zelf overtuigd dat hij een misslag begaan had met zich te Namen op te sluilen ; hij verwaarloosde dan niets om aan het land de rust weêr te geven. Den Staten wilde hij in ailes voldoening schenken. Naarmate hij inschikkelijk werd, toonden dezcn zich stijfhoofdig en deden ailes, wat Willem van Oranje hen voorschreef. Terwijl zij in schijn met don Juan onder- handelen om den noodigen tijd te hebben zich strijdvaardig le maken, verzoeken zij, op 6 September, den prins van Oranje, den vijand van don Juan, dat hij naar Brussel zou komen om het land te beslieren ! Deze dubbelzinnige handelwijs betoont duidelijk,wieden oorlog verlangde; of don Juan, die zich toegevend toonde, of de Staten, die Willem den Zwijger als aanleider kozen, hij, die sedert lien jaar het hoofd was van den weêrstand legen den wettigen vorst. ^ Joris, heer van Fronsbergen, aanvoerder der Duitsche troepen in diensl van Spanje, was spoedig vrij gekomen, wanl hij bevond zich bij het beleg van Maastricht. ( 79 ) Don Juan wilde een laaîste midclel beprocven. Den H Sep- tember 1577 stelde hij eenige [)untcn voor « om in eens de zaak in dcr minne te regelen. » Hij beloofde Miet slipl naleven der bevrediging van Gent en van het eeuwig edikt, zou vergiffenis geven over het gebeurde en de onmiddellijke teruggaaf van het kasteel van Namen, in handen van hem, die er meestcr was, toen hij er binnenviel. iMits eenige voorwaarden zou hij Charlemonl en Mariënburg ontruimen, alsook de Duitsche soldaten afdankeji en ze uit het land leiden. De andere legerbenden, van beide kan- ten, moesten de wapens neerleggen en afzien van vijandehjkhe- den of aanslagen op personen en eigendommen De heer van Tre- long, de kolonel Fugger alsook al de andere krijgsgevangenen zouden losgelaten vvorden. Eenieder zou in de bediening, waarmede hij bekleed was voor de onlusten, hersteld worden. Het raagis- traat en de bewoners van steden, die bezetting hadden, zouden, na het vertrek der soldaten, den eed afleggen geen krijgsvolk binnen te laten zonder de toestemming van den langdvoogd en van de AlgemeeneStaten;ook nog zouden zij zweren denRoomscli- katholieken godsdienst te onderhouden en in niets de overheid van den koning te krenken *. Don Juan zou naarLuxemburg weer- keeren, om van daar het land te regecrcn volgens de Pacificalie, totdat zijn opvolger in de Nederlanden zou aankomen. Die voor- slagen, zeker wel geschikt om de moeilijksten te beVredigen en meer toestonden, dan men ooit vroeg, verwierven in de Algemeene Staten de goedkeuring van al de afgevaardigden der zuiderlijke gewesten. De voorstellen van don Juan werden gelezen in de namiddag; doch het was gewoonte bij de Algemeene Staten over belangrijke punten in de morgenzitting te steramen. Men besloot de stemming tôt 's anderendaags te verdagen, alhoewel de afge- vaardigden van Holland vroegen de zaak te versehuiven tôt na de komst van Willem den Zwijger. Zij waren afwezig toen de stemming den volgenden morgen plaats had, daar zij den prins te gemoet waren gegaan, die door de meeriderheid der Algemeene Staten geroepen was om de Nederlanden te bestieren. Den 25 Sep- * Gachard, Actes des États Gén&raux des Pays-Bas, I, n« 789, bl. 243-246. ( 80) tember 1577 deed hij zijne intrede te Brussel, den dag dat de oneenigheid met don Juan was vereffend. In plaats van vrcde kreeg men oorlog. De afgevaardigden van Holland, die de meerderheid gaven aan de partij der prinsge- zinden in de Algemeene Staten, teekenden verzet aan tegen de stemming, waarvan zij nochtans verwittigd waren. Zij eischten dat de afgevaardigden, die zicli naar don Juan begaven, vooreerst den prins in het bijzonder kennis gaven van de aangenomen voor- waarden. De prins, om des te beter zijne inzichten te bedekken, scheen met de bevrediging in te stemmen, doch wenschte slechts eenige onbeduidende bepalingen er bij te voegen, welke eene bedekte beleediging waren ten opzichte van don Juan. Gaspard Schetz verklaarde die voorwaarden niet te kunnen aannemen en bijgevolg werden aile verdere onderhandelingen onmogelijk. Toen de landvoogd hiervan kennis kreeg, schreef hij den "2 October om zich over het gedrag der Staten te beklagen. Den 14 derzelfde maand zond hij nog een brief, doch gemaligd — vooral als men rekening houdt der omstandigheden, waarin hij verkeerde — meldende dat hij onderrichtingen van den koning had ontvangen in dato van 25 Septeraber; dat hij de Pacificatie van Gent stipt zou nakomen, indien de Staten ook stipt naleefden de twee punten, die zij gezworen hadden te onderhouden : het behoud van den katholieken godsdient en de verplichte gehoor- zaamheid aan den koning. Wilden de Staten de misslagen herstel- len, welke zij hiertegen bedreven hadden, dan zou de vorst hen behandelen met goedheid, doch in het ander geval, hen dwingen door aile de middelen, welke God hem in handen gegcven had ^ Eene nieuwe zegepraal behaalden de prinsgezindcn in de Al- gemeene Staten. In anlwoord op het schrijven van don Juan, van 2 October, stelden zij een brief op, die kwetsend was voor den landvoogd, daar hij zinspelingen bevatte op zijne onwettige geboorte. Zij antwoordden ook nog op het verwijt van don Juan, dat zij geen bezwaar zagen in de komst van Willem van Oranje, dien ' Gachard, Actes des Etats Généraux des Pays-Bas, I, u<^ 831, bl. 262, 11" 850, bl. 269. I ( 81 ) ze geroepen hadden om de Pacificatie te helpen onderhouden en om in gemeenschap te blijven met de andere provinciën K Indien hij, landvoogd, zich op de wapens beroept, dan zullen zij, Staten, de hulp van al de vreemde vorsten en mogendheden tegen de Spanjaards inroepen. Deze brief ontmoelte eenen grooten tegenstand. Bij vêle leden der Algeincene Staten was de sluier van de oogen gevallen. Zij begrepen alsdan de inzichten der heethoofden. Krachtig, doeh vruebteloos, verzetteden zij zich tegen liet opstel van dien brief, welke, de dagteekening dragende van 8 October, nochtans maar den 29 gezonden werd. De prins van Oranje was toen meester op de geheele linie; de scheuring tusschen don Juan en de Staten was een voltrokken feit, met vijandelijkheden voor gevolg. De Staten hadden het voorzichtig gevonden niet te waehten tot- dat don Juan de wapens opname, om zich toi vreemde vorsten te wenden. Vooralcer zij zelfs wisten waartoe de onderhandelingen met den landvoogd zouden leiden, hadden zij reeds de hulp van vreemden verzocht. Eenige edellieden van de bijzonderste familiën hadden zich dan onderling verstaan om te voorzien in den neteligen toestand, die onvermijdelijk was en met rassche schreden zich voordeed. Het was duidelijk dat de onderhandelingen met don Juan, door de schuld der prinsgezinden, die in de Staten zetelden, tôt geene overeenkomst leiden, maar eindigen zouden met een oorlog, onder het bevel van Willem van Oranje. De geschiedenis bewijst dat zij zeer goed gerekend hebben. Don Juan had noch macht, noch invloed, terwijl integendeel de prins van Oranje dagelijks veld won. Zij wilden, die edellieden, zich evenmin aan de zijde van den landvoogd plaatsen, Willem den Zwijger in de hand werken of den koning Philips mishagen. Zij besloten daarop Walter van der Graclit, heer van Maelslede, naar Weenen te zenden om met den aartshertog iMathias te onderhandelen ^. '■ Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, I, n" 840, bl. 266. * Hij vertrok den 26 Auguslus 1577. Groen van Prinsterer, Archives, VI, bl. 191. Tome XXXIII. 6 ( 82 ) Deze vorst, geboren in 1557, broeder van keizer Rodolf, neef van den koning van Spanje, met zeer katholieke begrippen, was het bcst gescbikt om als Gouverneur der Nederlandcn op te treden. De koning zou rnisschien wel eenigszins verbitterd wezcn, doch liij kon moeilijk de wapcns voeren tegen zijnen eigen neef; voorzeker niet, wanneer de Nederlanden na « 't ontfangen van » den Aertsbertog als landvoogd » zouden « bidden dal de koninck ). geliefde hem in houwelijck te geven zijne outste dochler mette » Nederlanden K » Wij moeten op de beteekenis van het feit drukken. « Onder de » 16 of 20 groole heeren, die den Prince niet en begheerden, en » die waren van de |)rincipaelste, die hen meest en vromelijckste » tei^hen deSpaengiaerden hadden verloont, om 't jock der dienst- » baerheydt van der Landsaten halse te weren en oorsake waren 1) geweestvan de Paeificatie van Gent,» vinden wij den hertogvan Aarscliot en dezes broeder den markies van Havre, den graaf van Lalaini> en dezes broeder den heer van Montigny, den seneschalk van Henegouw en dezes broeders, den burggraaf van Gent, den graaf van Egmont, verder de heeren van Ville en van Hees, dan de heeren van Willerval, van Champagny, van Rassingem en van Zwevegem ^. Die heeren vormden alsdan eene nieuwe partij, eene oprecht nationale partij der Nederlanden. Tegen den Spaanschen overlast hadden zij met Willem van Oranje, die echter een per- soonlijk doel najoeg, manhaftig gestreden. Zij waren getrouw aan den Roomsch-katholieken godsdienst, dachten er ook niet aan zich aan de gehoorzaamheid van den vorst te onttrekken, of hun vaderland aan eenen vreemden vorst op te dragen. Hun doel was bercikt door de bevrediging van Gent; mcer dan de juiste onder- houdinger van verlangden zij niet. Toen de inzichten van Willem i\en Zvvijger in zijne werken doorstraalden, toen de regeering van don Juan eene onmogelijkheid geworden was, wendden zij pogingen aan bij den aartshertog Mathias van Oostenrijk « om in aile dili-l| » gentie in Nederland te comen, om het gouvernement aen te ne- » men ten diensle van den coninck, dat anders in perijckel stont. » ^ P. DoR,XI, bl.303. 2 Van Meteren, VU, 104. ( 83) De heer van Maalstede wist den aartshertog te winnen. Zondcr zijnen brocder, den keizer Rodolf, er kennis van te geven — want hij vrcesdc dat deze er zicli tegen verzetten zoii, om den koning van Spanje niel le misnoegen — verliet de aartshertog met enkele dienaars den 3 October 1577, gedurende den nacht, de stad Weenen en reisde met grooten spoed over Keulen naar Lier. De tegenwoordigbeid van Malhias in ons vaderland was een hinderpaal voor Willem van Oranje, welken hij moest uit den weg ruimen. De tcugels vielen uit zijne handen, toen hij dacht ze voor altijd te houden Hoe ze hervatten? Hij had de burgerij gewonnen; zijne aanhangers ruiden ze op, samenscholingen wer- den gevormd, die dageiijks aangroeiden, en eindelijk eischte men de bcnoeming van den prins van Oranje tôt Ruwaard van Bra- bant. Dit gebeurde den 4 7 October en den 22 derzelver maand, nict zonder bevige tegenstrevingcn, hechtten de Algemeene Stalen het zegel aan het stuk, dat hem tôt die hooge weerdigheid ver- hief. Groen van Prinsterer ' erkent dat Willem van Oranje geene waarbeid sprak, als hij in zijne justificatie tegen het edikt van verbanning, dat hem later trof, de beschuldiging logenstrafte met « gewelt en oproer van de Gemeinte, tegens den wille van de » Staten, beeft gedaen verklaren voor Ruwaert of Schermerheer )' van onsen Landen van Brabant^. » Ruwaard van Brabant was voorzeker de hoogste bediening, die hij voor den oogenblik kon betrachîen : de geschiedenis verhaalt dat twee Ruwaards hertogen van Brabant zijn geworden ! In elke provin(de was ten tijde van Philips II een gouverneur, die han- delde in 's konings naam. Brabant had geen gouverneur, omdat het onder het beheer stond van den algemeenen gouverneur of land- voogd. Willem van Oranje stelde zich dus in de plaats van don * Groen van Prinsterer, Archives, VI, bl. 209., * « Il vous souvient, Messieurs, que jamais je ne vous en ai parlé, et que je » ne vous en ai aucunement sollicité; au contraire, vous avés mémoire de la » grande résistance que je fis et de mes remonslrances au contraire. » Groen VAN Prinsterer, Archives, VI, bl. 209. (84) Juan. De privilégie verleende « den Ruwaard bij de Statcn des lands gekozen, eene volkomen macht om aile saken te doen gelijk als den prince en heere van den Lande. » Hij beschikle over de geheele Nederlanden, beheerschte eenieder en hij dacbt dat niets hem nog weerstreven kon. Als Ruwaard had hij voorzekcr een groot vermogen, alhoewel het reeds waggelde bij de komst van den herlog Mathias; maar in het buitenland had hij betrekkingen aangeknoopt met vorsten, welke geneigd waren zijne pogingen te ondersteunen, om met hem den huit te verdeelen, wanneer zij er in gelukken mochten. Wij vinden hier de gepaste gelegenheid eenige woordeu te zcggen over die betrekkingen in den vreemde, waarin wij van Oranjes dubbelzinnigheid nogmaals een bewijs vinden. In den zomer van het jaar 4576 deed de hertog van Anjou, broeder van den koning van Frankrijk,aanbiedingen om de Neder- landen ter hulpe le komen, op voorwaarde dat hij als bescheriner over al de provinciën zoii aangenomen worden. De Staten van Holland en Zeeland vonden die voorwaarden aanneeralijk en de prins van Oranje kreeg de toelating met den hertog le onderhan- delen. Bij de Algemeene Staten ging de zaak toch zoo gemakkelijk niet. Toen zij hoorden dat de hertog hun wilde ter hulpe komen op zulke voorwaarde, protesteerden zij den 26 November (1576) met de verklaring nooit dergelijke voorstellen te zullen aanne- men en-riepen twee dagen daarna (28 November) hunne afge- zanlen, bij den hertog van Anjou, weêr *. Frankrijk kon Willem van Oranje, voor het oogenblik althans, niet in de hand werken; Engeland verlangde niets beter dan in de zaken van ons vaderland tusschen le komen. Een brief van den graaf van Leicester (29 of 30 September 1577) aan Da vison, opdat dezc de Staten, en bijzonderlijk den prins van Oranje, zou aanzetten de koningin Elizabeth van Engeland te verzoeken eenige Engelsche troepen naar de Nederlanden te zenden, laat geen twijfel over de inzichtén der Britsche vorstin '^. ^ Groen van Prinsterer, Archives, V, bl. 441. — Cavrines, Makonlenls. - Bulletin de la Comm. royale d'hisL, série 111, t. III, p. 531. ( 83 ) De markies van Havre, P. Buys en Adolf van Meetkercke *, afgcvaardigden der Staten, na eenig gevaar geloopcn te hebben gedurende de overvaart, vvaren den 47 Seplember te Doever aangeland. Zij hadden van de Staten last ontvangen drie of vier honderd duizend kronen (51 Augustus 1577) te verzoeken 2. In een brief uit Windsor, 28 September, melden zij aan de Alge- meenc Staten de goede stemming der koningin en van het Hof; niet allecn verkrijgen zij de gevraagde somme, maar mogen over honderd duizend pond sterling beschikken, hefgeen is acbt hon- derd duizend gulden. Willen zij de hulp van vijf duizend voet- knecliten en van duizend paarden, onder het bevel van den graaf van Leicester, dan wordt die aanstonds toegestaan en ingescheept naarNederland ^. De Staten weigerden de legermacht, maar namen de honderd duizend pond met dankbaarheid in leening (Il Octo- ber 1577) *. De Engelsohe stnatkundigen vonden zich bedrogen in hunne verwachting; zij liadden slechts in eene leening toege- stemd om ecnigen invioed op de Staten te hebben. De brief, dien de Staten aan de koningin schreven, wclke van gelijken inhoud is als die welke de afgezanten ontvingen, bracht eenen grooten ommekeer in de gcmoederen. Den 18 October 1577had de secre- taris Walsingham met Adolf van Meetkercke een onderhoud, dal deze den volgenden dag op papier bracht en naar de Staten zond. Men was in Engeland zeer ontevreden over de tegenwoordigheid vanMathiasin deNederlanden ; geen enkele minisler yan Elizabeth zou haar nog durven aanraden geld te verschieten, om deonderne- ming van een vreemde prins, zonder ondervinding of geldkoffer, te ondersteunen. Op het antwoord van den afgevaardigde, dat men ailes decd tôt het welzijn van 't land, dat de aartshertog Mathias gckomen was op verzoek van al de bijzonderste heeren der Neder- * De iwee laatsten waren den markies van Havre toei>evoegd door Willem den Zwijger. Hadden zij bijzonderen last van den prins onlvaiigen om dezes belangen vvaar te nemen ? Gachard, Acles des Etats Généraux des Pays- Bas, I, n° 778, bl. 24-2. ^ Gachard, Actes des Élats Généraux des Pays-Bas, 1, n" 760, bl 256. = Gachard, Idem, I, n" S26, bl. 260. * Gachard, Idem, I, n° 84o, bl. 267. ( 80) landen, verklaarde Walsingham dat er nog slechts een middel overbleef om de onderhandelingen niet in rook te doen vervlie- gen; dat middel, of beter gezegd die voorwaarde, was, dat Mathias Willem van Oranje aanname als zijn kiitenant generaal K De Algemeene Staten liadden weinig of geene hoop nog in de handelingen aan 't Engelsch Hof; om koningin Elizabeth te verontrusten, zonden zij ook afgezanten naar Frankrijk. Gillis Lens, baron d'Aiibigny en Willem van Maulde, heer van Mansart, schreven dat zij aan 't Fransch Hof wel ontvangen werden. De koning Hendrik III en de koningin van Navarren, Cathaiina van Medicis, waren wel bevreesd voor een oorlog met Spanje, doch zouden toch gaarne den hertog van Alençon aan het bewind der Nederlanden zien. Zij vcrkozen daarom eerst pogingen te doen bij den koning van Spanje om hem over te halen lot een buwelijk zijner docbter, met de Nederlanden als bruidschat, met den bortog van Alençon ^. Of die onderhandelingen met Frankrijk ernstig gemeend waren, valt nocblans te belwijfelen. Den 18 Novembcr sehrijven de Staten aan den hertog van Alençon, dat zij hem dank- baar zijn voor de vêle bewijzcn van genegenheid, diehij gegeven had, vooral in de laatsfe tijden; maar leggen tenzelfdcn tijde de redenen uit, waardoor zij verplicht waren met den aartshertog Mathias te handelen. Daarmede was ailes afgedaan. Die betrekkingen, welke niet verder liepen, waren toch vol- doende om Engeland te doen gevoelen dat men de Nedcriandsche afgezanten niet al te koud mocht behandelen ^. De onderhande- lingen der afgezanten in Engeland werden den 19 November 1577 door de Algemeene Staten bekrachligd. Zij krijgen honderd dui- zend pond sterling in leen, welke op acbt maanden moesten uitge- keerd \^orden, en nemen ook vijf duizend voetgangers en diiizend ' Gachard, Actes des Étals Généraux des Pai/s-Bas, I, ii« 834, bl. 271-272. ^ Groen VAX Prinsterer, Archives, VI, bl. 236. 5 Brief van Amyas Paulet : an den graaf van Leicester, 30 October 1577. « 1 praye God tliat Ihe greate préparations made by tlie Duke of Guyse and » olhers hère do not force ihe Estais lo give ihemselves wholy lo Uk^ Frenche, » which no double will conie lo passe yf Ihey are coldelye assisled other h wayes. » Groen van Prinsterer, Archives, VI, bl. 259. ( 87 ) ruitcrs in dienst. Den 31 Decemher 1377 waren de afgczanten van Engeland weêrgekeerd en deden alsdan in de Algemeene Staten versiag over hiinne zending. Toen zij met de koningin on- derhandelden, k^^am aîdaar ook een volmachtigde van don Juan aan, die het zoo verre bracht, dat Elizabetli besloot een gezant naar koning Pbilips II le zenden, oni dezen over te halen de zaken in der minne te verefîenen. In dien zin schreef zij dan ook naar de Algemeene Staten, ten einde een stilstand van wapenen met don Juan te verkrijgen *. Werden de Staten nochtans gedwongen, zegt zij, cenen gewapenden weêrstand tegen de aanvallen te bieden, dan konden zij ecbter op de beloofde hulp rekenen. Intusschentijd waren groote gcbeurtenissen in de zuiderlijke gewesten voorgevallen. De weêrstand, die vroeger alleen in de provinciën Rolland en Zeeland bestond, liad zich in Brabant en Vlaanderen uitgebreid. De aartshertog Mathias werd, toen hij den voet op Neerland- schen grond zette, verwelkomd in naam der Algemeene Staten en ontving te Diesl den graaf van Egmonf, den seneschalk van Hene- gouw en dokter Leoninns, door de afgevaardigden der verscliil- lende Staten van het land benoemd, om den jongen prins naar Lier te geleiden. Eene besmettelijke ziekte heerschte in dit ste- deke ; daarom verkreeg hij van de Staten de toelating zich te Antwerpen le vesligen (15 November 1577). Den 21 Novembcr 1577 kwam Mathias binnen Antwerpen, begeleid door de schulters van Lier; hij werd er door de welhouders ontvangen, die hem met den eerewijn bcschonken ^. De prins van Oranje, die zich ook in deze stad bevond, voegde zich bij den stoet, welke den toekomenden landvoogd te gemoet ging en bejegende hem in het openbaar met vêle eerbevvijzen. De Algemeene Staten hadden de verschillende provinciale Staten verzocht, een voorstel nit te brengon over de voorwaarden, die men Mathias stelien zou,alvorens hem als.algeraeenen gouverneur der Nederlanden te aanvaarden. Al de provinciën hadden dit ver- * Gachaku, Actes des Étals Généraux des Pays-Bas, Ln^OoD, bl. 509,514. * Merteiss en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, V, bl. 70. (88 ) zoek beantwoord. De artikelen werden opgesteld en voorgedragen in zitting der Algemeene Staten van 6 December. Twee dagen daarna werden die voorwaarden niet zonder « groot débat » gestemd; zij bestonden hierin, dat « den voirscreven aertsher- » loghe soude schuldig wesen eerste 't advoyeren ende teekenen » die Unie, het eeuwich edict van de Pacificatie met don Johan » aengegaen ende oick aengaende het vierde artikel van denselve » poincten nopende den racdt die den voirscreven aertshertogho » zoude hebben *. » De abten van Ste-Geertrui en van Marolles, de hertog van Aarschot en de heer van Fresin, waarbij Willem van Oranje en de seneschalk van Henegouw verzocht werden zieh te voegen, kregen last deze voorwaarden aan den aartsherlog Mathias te doen kennen. Indien hij ze aannam, mocht hij zieh aanstonds aanzien aïs bekleed met die hooge waardigheid. Den 47 December verklaarde hij die bepalingen te aanvaarden. Vooraleer den aartshertog Mathias als landvoogd aan te nemen, verklaarden de Algemeene Staten, den 7 December 1577, don Juan als landvoogd niet meer te erkennen, maar als sehendcr der Pacificatie door hem bezwo- ren, als vijand van het land; ook diegenen welke zijne partij nog hielden, werden als verraders aanzien en hunne goederen konden in 's konings naam aangeslagen worden 2. Een nieuw verbond werd den dO December 1577 lusschen de gevolmachtigden der Staten van Nederland geteekend, een ver- bond in den zin der Unie van 9 Januari 1577 \ De Algemeene Staten noodigden den aartshertog Mathias uit, den 5 Januari 1578, zijne intrede in Brussel te doen, den volgenden dag den vereischten eed af te leggen, om dan als algemeenen gouverneur aangesteld te worden. Nogmaals werden nieuwe moeilijkheden opgeworpen, bewerkt door de aanhangers van den prins van * Gâchai D, Correspondance du Taciturne, t. IV, bl. lxxxiv. 2 Gachard, Actes des États Généraux des Pai/s-Bas, I, n°» 92o-9:?6, bl. 295- 296. 5 Gachard, Idem, n° 9^28, bl. 297. (89 ) Oranje, op aanraden van de engelsche ministers. Willem de Zwijger was door de Algemeene Staten verzocht gevvorden bij die a blijde inkomste » tegenwoordig te zijn, hetgeen hij zegde niet te kiinnen doen. Op den brief der Algemeene Staten (\ Januari 1578) of zij goedvonden den nieuwen gouverneur op den vastgestelden dag te ontvangen, antwoordden de drie Staten van Brussel dat de prins van Oranje eerst in zijne hoedanigheid van Ruwaard moest vernieuwd en dan als algemeenen luitenant van den aartsbertog aangesteld worden. Zooveel aanmatiging moesten de Algemeene Staten toch beperken. Niet dan na groote moeite was Willem de Zwijger tôt ruwaard benoemd, met uitdrukkelijke voorwaarde, dat hij slechts dien tiiel zou voeren zoolang er geen algemeene gouverneur zich aan het hoofd van 't land bevond. Nu wilde men aan eene tijdelijke bediening een blijvend karakter geven en daarbij nog den landvoogd een luitenant generaal opdringen; dat was eene al te groote inbreuk op dezes rechten doen. De Staten wezen de beide voorstellen vlakweg van de band. De drie Staten der gcmeente Brussel waren niet bevredigd en zij bielden hunne eischen staande. In de Algemeene Staten ontstond hierdoor verdeeldbeid. Aanhangers van Willem den Zwijger wilden conces- siën doen, doch eenige afgevaardigden,bijzoncler die der Waalscbe provinciën, bielden moedig voor, dat men weigeren moest die voorslagen aan te nemen, omdat de Algemeene Staten door nie- mand mochten overlommerd worden ; omdat men geene inbreuk op bare reehten kon dulden; omdat men vrijelijk moest kunnen spreken en handelen. Men moest de eiscben der burgers van Brussel van de band wijzen, daar zij anders denken zouden het land te mogen bebeerschen; later wellicbt zouden zij ook den aartsbertog of den Staatsrnad door hunne aanmatigingen dwingen. Eindelijk, na dat men vruchteloos gepoogd bad de bevolking het onbetamelijke en het onwettige barer bandehvijze te doen begrij- pen,besloten de Algemeene Staten, bij meerderbeid van stemmen, de voorslagen der Brusselscbe Staten in le willigen. Nieuwe zege- praal van Willem van Oranje, nieuwe inkrimping der macht van de Algemeene Staten! Willem van Oranje kon alsdan wel tegenwoordig zijn bij de intrcde van den aartsbertog Mathias. De luidrucbtige toejuichin- (90) gen, die opstegen toen de stoet de stad inreed, waren niet tôt den landvoogd gericht, maar tôt den Ruwaard, 's landvoogds luitenant! Hij, de luitenant generaal, was bij daad gouverneur. De landvoogd, een jongman zonder ondervinding, beheerscht door eenen door- slepen slaatkundige, was een speelbal in zijne handen, of beter gezegd, zijn griffîer, zooals het volk hem ten rechte noenide. Den 20 Januari 1578 legde de aartshertog Mathias den ecd af als gou- verneur; na hem, Willem van Oranje, eerst als Ruwaard van Brabant en dan als algemeen luitenant van den landvoogd. Nauwelijks waren de vreugdetonen te Brussel weggestorven, als de tijding gebraeht werd, dat de Staten zware verliezen gele- den hadden te Gembloers en don Juan zegevierend vooruittrok lot in het hart van 't land. Don Juan had zijn léger te x\Iarche-en- Famenne bijeengebracht. De Italiaansche en Spaansche soldaten, door hem teruggeroepen en aangevoerd door Alexander Farnese, prins van Parma, en door Octavio Farnese, hertog van Parma en Plaisance, kccrden naar de Nederlanden weer, Eenige Franschen, ondcr het bevel van den graaf Karel van Mansfeld, alsook Bur- gondiërs en Hoogduitsehers voegden zich bij het léger, dat beslond uit meer dan zestien duizend voetknechten en twec duizend rui- ters. Onder de hoofden vindcn wij den hcer van Berlaymont en aile dezes zonen, den graaf Pieter-Ernest van Mansfeld en zijnen reeds genoemden zoon Karel, en verder vêle Waalsche edel- lieden. Zich strijdvaardig rekende, gaf don Juan cène verklaring in 't licht, op 25 Januari 1578, dat hij de wapens opnam in den oorlog, hem door de Algemecne Staten aangedaan. Het léger der Staten was zoo sterk als dat van don Juan : het voetvolk stond onder het bcvel van den graaf van Lalaing, de ruilerij onder dat van den burggraaf van Gent; de hcer van Goignies was maar- schalk en de hcer van Lamolte overste van het geschut. Na eenige steden in^enomen, enkele vcstingen geslecht te hebben, trok het régiment van Monligny naar het land van Namen, bezette het stedeke Bovines en won het kasteel van Spontin. De prins van Oranje was van gevoelen don Juan aan te vallen en zijn léger uit het land te drijven. De Algemeene Staten waren traag in het nemcn cener beslissing '. Inmiddels rukte don Juan vooruit lot ^ Van Meteren, VIll, bl. 108. ( 91 ) in Nariien; liet léger der Staten, achteruitdeinzcnde, zocht in Brabant te geraken. Den 29 Januari d578 had eene schermutse- ling plaats. De manschappen van don Juan werden met verlics lot in Namen teruggedreven, doch voerden met lien twec krijgsge- vangenen, die verhaalden dat het léger der Staten in den naclit opbreken en iraclilen zou Gembloers te bereiken; datjiet geschut reeds op weg was, hoeveel aanlciders er in 't léger ontbraken, die le Brussel de bruiioft waren gaan bijwonen van den heer van Berzelc met de markiezin van Bergen. Onmiddellijk beval don Juan den uiltocht; 's anderendaags, 31 Januari 1578, had te Gem- bloers een slag plaats, waarbij de Staten groote verliezcn onder- gingen en hun opperbevelhebber, maarschalk Goignies, de heer van Havre en dezes broeder, benevens meer anderen, gevangen genomen werden. Bij deze tijding werden de troepen uit Vlaanderen en Rolland gerocpen en de stad Brussel, goed vcrslerkt, werd toevertrouwd aan den heer van Bossu. Willem de Zwijger en de aartshertog Mathias, alsook de Algemeene Stalcn en de Slaalsraad, zochten hunne veiligheid te Anlwerpen, daar men algemeen dacht dat don Juan Brabants hoofdstad belegeren zou. Dit gebeurde even- vvel niet, door gebrek aan geschut, zcgt van iMeteren *. Verder in Brabant dringende, won don Juan Thienen, Diest, Nijvel en Leuven. In de laalst genocmdestad waagde men andermaal eenige pogin- gen om toi een vredesverdiag te komen, waarin men door de schnld der Staten nietgelukte. Rond midden Januari 1578 kwam de heer Jan van Noircarmes, baanderheer van Selles en luitenant der lijfwacht van Philips II, in de Nederlanden. Hij bracht 's konings antwoord mede van 18 December 1577 op de brieven der Algemeene Staten van 24 Âugustus en 8 Septeraber. In den eersten vroegen dezen het nalcven der Pacificatie van Gent. in den laatsten enkel een nieu- wen landvoogd; zij beloofden dan, zonder voorbehoudingen, ge- trouwheid aan den Roomschen godsdienst en aan den koning. De koning antwoordde, niets zoo zcer te verlangen dan het naleven dier twec punten, om teriig le kccrcn tôt het regeeringstclsel van ^ Nederi hist.,y\\\, bl. 109. ( 92) wijien zijnen vader *. De heer van Selles begaf zich ook naar don Juan, die aisdan niet erg vredelievend scheen '^, om hem over te halen met de Staten te onderliandelen. Den 18 Februari 1578 wees de baron van Selles, zijnde te Heverlé, bij Leuven, op een middel dat de beide partijen konden aaniiemen, dat het vveder- zijdsch wai^trouwen zou weg nemen en ten zelfden tijde voldoe- ninggeven aan den koning. Hetbestond in hetontvangen van den prins van Parnia, die ongewapend zou komen om de zaken in hunnen alonden staat le herstellen, volgens de oude privilegiën. De prins van Oranje zou zich als gijzelaar in handen geven van don Juan, of van iemand anders, in wien de koning vertrouweu stelde, Eens de rust in het land verzekerd, zou Willem den Zwijger in zijne goederen, eer en ambten hersteld worden en zijn zoon in vrijheid zien komen. De Staten weigerden dit voorstel aan te nemen. Don Juan moest met zijn léger het land verlaten of anders namen zij hunne toe- vlucht tôt al de middclen, waarover onderdrukte onderdanen beschikken ^. Die beslissing verwondert ons niet. In de Algemeene Staten was de partij van Willem van Oranje de meerderheid geworden; zij nam al de besluiten, niettcgenstaande het verzet der andere leden, meteene hefligheid, die goed het karakter van dien woeii- gen tijd weêrgeeft. Willem de Zwijger kon niets door een vredes- verdrag bekomen. Nooit hadden zijne zaken zulke schoone uitsla- gen beloofd. Vroeger regeerde liij wel als « Souverein en opperstc macht » over Holland en Zeeland, maar zijne heerschappij was nu ook gevestigd in Vlaandcren en in Brabant; de bevoiking vereerde hem als eene godheid, want hij deed ailes om de vriend der burgcrij te wezen. W'ij zijn de gebeurtenissen wat vooruitgeloopen. Vlaanderen was het tooneel geworden van overgroote baldadigheden, die eene tegenwerking in de Waalsche provinciën, tôt het leven riepen, waarover wij in het volgend hoofdstuk zullen handelen. ' Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, n» 939, bl. 501-302. « Gachard, Idem, n« 1025, bl. 335-336. 2 Laatsien Februari 1578. Gachard, Idem, I, n» 1056. ( 95 II Werpen wij vooreerst eenen oogslag op ons vaderland in bet jaar 1577. Het jaar 1566, dal men soms liet wonderjaar noemt, levert op verre na zulk geen zondcrling schouwspcl op — Ireur- spel voor elk oprecht vaderlandslievend hart. De kuipcrijcn waren aan het order van den dag, de lucht scheen er van zwanger. Het was eene mengeling van allerhande mensclien, inlandsche en uit- heerasche, welke overal indrongen en steeds scherraden met de schoonste zinspreuken : « zuivere liefde lot de Nederlahders, medelijden met den verdrukle, verdedigmg van recht tegen on- recht. » En die schoone woorden verborgen de duivelacbtige inzicbten van geblazocneerde fortninzoekers, van ellendige groot- sprekers en vuige huicbelaars : mannen die niets zocbten dan eigcnbelang, geen ander doel beoogden dan eerephiatsen en geld. iMeer dan eene partij was na den slag van Gembloers aan het werk. Vooreerst hebben wij de loutere koningsgezinden, die in den landvoogd don Juan hun boofd vonden. Deze partij, maar klein in getal, tellende bare meeste leden in de gewestcn Namen en Luxemburg, bestond grootendeels uit geestebjken, uit de nieuwe bisschoppen en uit ettelijke groote hecren, zooals de graaf van Rœulx, van Hierges en de andere zoncn van Berlaymont, alsook uit eenige aanzienlijke burgers. De machtigste partij, door haar getal en door de booggeplaatste mannen die zicb bij haar aangesloten hadden, door ons reeds de nationale partij genoemd, had voor aanleider Philips van Croy, hertog van Aarschot. Deze edelman haatte elke vreemde overheer- sching, doch was ook een gezworen vyand van den prins Willem van Oranje, voor wien bij niet, onder oogpunt van afkomst, ach- teruit moest staan. Don Juan was bij gelrouw geblcven tôt aan de inneming van bet kasteel van Namem Deze misslag scheen hem onberstelbaar, en van dàt oogenblik, volgens zijn inzien, was het onmogelijk don Juan nog langer als landvoogd te bebouden. Zijne partij gaf soms den toon in de Statenkamer. Het was zij, ( 94 ) die, ten einde Willem den Zwijger geen vrij spel te lalen, den aartshertog Mathias verzocht naar de Nederlanden te komen, om den godsdienst te vrijwaren en de Nederlanden aan hunnen wet- tigen vorst te behouden. Enkelen waren er in die partij, a doch » niet talrijk, die, » zoo als M. Nuyens * zegt, « er niet voor terug- » deinsden om het gezag des konings te miskennen, mits slechls » de Spanjaards verjaagd werden, 's lands vrijheden en wettcn » ongedeerd bleven, en den Katholieken godsdienst gehandhaafd » bleef. » Die onderverdeeling der nationale partij wendde later het oog naar Frankrijk, op den hertog van Anjou, toen zij zag dat de aartshertog Mathias een gedwee werktuig was in handen van Willem van Oranje. Het was Philips van Lalaing, stadhouder van Henegouw, die van deze fractie de aanleider was. Zijne macht vond hij in de Waalsche provinciën. Later, wanneer hij bemerkte dat Willem de Zwijger met den hertog van Anjou handelde zooals met Mathias van Oostenrijk, keerde hij de wapens tegen hem dien hij geroepen had. Eindelijk vinden wij den prins van Oranje aan het hoofd eener parlij, over vêle punten onderling vcrdeeld, die den Katholieken Godsdienst evenzeer als de Spanjaards haatte; zij miskende de overheid van den koning Phihps, om het Protestantisme alhier te do en zegepralen : zij was in minderheid bij de Staten, maar bc- staande iiit doorslepen en aanmatigende personen, die voor geene moeilijkheid achleruit gingen, of geene enkele vrijheid eerbie- digden, welke hare werking belemmerde, dwong zij meer dan cens de wetgevende vergadering tôt het nemen van beskiilen, waardoor reclit en rede gekrenkt werden. Alzoo was de toestand in bel begin van 't jaar 1578. Engeland en Frankrijk, die loerden op de Nederlanden als katten op hare prooi, wcndden beide pogingen aan, om troepen naar de Neder- landen te mogcn zenden. Die het dichtst bij het vuur zit, zegt een oud Vlaamsch spreekwoord, warmt zich het best ! De Algcmeene Staten van Nederland hadden reeds meermalen hunne toevlueht genomen tôt de koningin van Engeland. In het * Nuyens, Geschù dénis der Nederlandsche beroerten, t. III, bl. 164. ( 95) vorig hoofdstiik hebben wij gesproken over de afgevaardigdcn, markgraaf van Havre, P. Buys, en Adolf van Meetkerkc, die met de koningin eene overeenkomst troffen, waarbij zij lionderd diii- zcnd pond sterling in Icening namen en de verzekering kregen dat zij mochlen rekenen op duizend ruiters en vijf diiizend voet- knechten. die naar de Nederlanden zouden komen. Den 7 Januari 1578 bekrachtigen de Algemeene Staten bet kontrakt ' en gaven den volgenden dag de laatste instrucliën aan den heer van Famars, die destijds de belangen van Willem van Oranje aan bet Engelscb bof verlegenwoordigde 2, om Elizabelh te verzoeken zonder ver- wijl de beloofde manschappen te zenden 3. Niettegenstaande al de voordeelen die de vorstin uit deze over- eenkomst kon trekken, liet zij nocbtans geene soldaten inscbepen, maar vergenoegde zich met bij don Juan, door baren gevolmach- tigde Leyton, op eenen wapenslilstand aan te dringen, hetgeen deze van de band wees *. Eindelijk deed zij aan de Siaten ecn nieuw voorstel. Om den koning van Frankrijk door bet zenden van Engelscbe troepen geen argwaan te geven, verzocbt zij dat de Staten met den bertog Jan Casimir van den Paltz zouden onder- bandelen, die bereid was naar de JNederianden te komen met vijf duizend ruiters en zes duizend Zwitsers, waarover bij zelf bet bevel zou voeren. Elizabeth wilde nog meer toestaan, docb dreel' ook de stoulbeid zoo verre, te eiscben dat men in geene vrede- bandclingen zou treden of vrede teekenen zonder de toestemming van Jan Casimir, welke door de Siaten moest bebandeld worden als een Engelscben prins en als luitenant der koningin. Zij vergde ook nog, in zitting van 20 Mei, dat men de onderbandelingen met den bertog van Anjou afbrake, of dat zij anders de partij zou nemen tegen de Staten ^. Den 29 Mei (1578) verklaart bet wetge- vend licbaam den bertog Jan Casimir in den Staatsraad toe te * Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, I, n» 972, bl. 319. 2 Rapport der afgevaardigden. Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, I, n» 959, bl. 509-314. ^ Gachard, Idem, I, n» 976, bl. 320. .* Gachard, Idem, I, n" 1011, bl. 331. ^ Gachard, Idem, I, n» 1 134, bl. 373. ( 96 ) iaten, docli kan de Engeische vorstin niet beloven met den hertog van Anjou af te breken, tenware zij een verdedigend verbond met de Staten wilde treffen K De hertog Jan Casimir, uit het keur- vorstenhuis van den Paltz, was een dier talrijke Duitsche prinsen die een léger hielden van huurtroepen, hunne hulp aan den meestbiedende verkochten, en daarbij nog altijd berekenden het- geen zij mochten verhopen van de plunder- en strooptoehten. In vroeger tijden waren er zoowel zwervende krijgslieden als zwer- vende menestreien. De hertog Jan Casimir was een woest en ruw man, die altijd te paard zat en gedurig het zweerd behandelde, zonder evenwel die kennissen te bezitten weike den veldheer iiitmaken. Hij was daarbij een fanatieke Calvinist. Den 25 Juni beschikte hij rceds over een léger en vertoonde dien dag aan de Algemeene Staten, dat men de bezoldiging der prinsen, graven, baronnen, ritmeesters en andcre personen van aanzien, die hem volgden in den strijd tcgen don Juan, tegen de Spanjaards en Italianen, moest verhoogen; dat men op geen twintig of vijf en twintig duizend gulden mocht zien om de wederzijdsche vriend- schap te onderhouden ^. Men ziet duidelijk dat hij siechts in de Nederlanden kwam om de zaken nog meer te verwarren ! In Juli 1578 was die nieuwe legermaclit reeds te Zutfen. Hare komst werd door de Calvinisten met vreugde begroet; Willem van Oranje was hem niet zeer genegen, omdat hij eene nieuwe moeilijkheid was in het bereiken van zijn doel. Bij de Staten van het Waalsehsprekend gedeelte was Jan Casimir evcn- min welkom, daar het duidelijk werd dat men beproeven wilde in ons vaderland den Katholieken godsdienst uit te roeien. Daar- voor onderhielden de Walen hunne belrekkingen met Frankrijk, dat zich meer inschikkelijk toonde sedcrt een luitenant van de koningin Elizabeth met gewapende macht in de Nederlanden verbleef. Toen de Staten den aartshertog Mathias als landvoogd aanvaard hadden, zonden zij den hecr van Mansart naar P'rankrijk, om * Gachard, Actes des Étals Généraux des Pays-Bas, n" 1146, bl. 377. 2 Gachard, Idem, I, n" 1179, bl. 388. ( 97 ) koning Hendrik III te verzoekcn don Juan te beletlen zich aldaar van levensmiddelen en geld te voorzien K Zij schrevcn ook naar 's konings broeder, den hertog van Alençon, om hun gedrag jegens hem te rechtvaardigen (18 Noveniber 1577) 2. Voor het oogenbJik kon de hertog van Alençon niets doen, dan die veront- sclitildiging der Ncderlandsche Staten le aanvaarden, in afvvach- ting dat eene gunstige gelegenheid van handeleri zich zou voor- docn. Die gelegenheid liet zich niel lang wachten. OnmiddeUijk na .den slag van Gembloers zond hij den heer de lix Fougères naar Antwerpcn, om de Staten van zijne deelneming te berichten, alsook om aanbiediiigen te doen van zijnen persoon, van zijne niacht en vricnden ^. Hierop werden de baron van Aubigny en de heer van Mansart weer naar Frankrijk gezonden, om de inzichten van den hertog van Alençon te peilen, of, zooals Hooft zegt '% « om den wortel » en 't vvit zijner meening t'ontdekken, 't welk in koningin » Elizabeth terstond bijster nadenken baarde. » De zaken slen- terden vooi't zonder dat er iets aanmerkenswaardig voorviel, tôt den 10 Maart. Alsdan zond de hertog van Alençon eenen nieuwen afgezant naar de Staten, den heer van Mondoucet, om le zeggen, dat hij in 't geheel niet voldaan was over de zending van den heer de la Fougère, door hem bij de Staten, bij den prins van Oranje en bij den graaf van Lalaing afgevaardigd. De Staten, zegde hij, hadden reeds sedert lang lalrijke bewijzen van zijne inzichten ontvangen, welke zij altijd zeer koel beanlwoordden. Daarom verlangt hij eene spocdige oplossing; zoo niel, dan moet Mon- doucet maar aanstonds weerkeeren ^. Nu moeslen de Staten eene beslissing nemen. Den 24 Maart 1578 gclastten zij de heeren van Saventhem, van Beaumont, van Louvignies en den pensionaris van Middelburg, Jan van der ' November i577. Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, I, n" 901, bl. 289. 2 Gachard, Idem, 1, n» 902, bl. 289. 3 De Thou, liv. LXVI. * Hooft, bl. o70. 5 Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, l, n" 1043, bl. 542. Tome XXXIII. 7 (98) Warckc, met den hertog van Alençon of met dezes afgevaardigden te onderhandelcn, doch « alleenlijk om den hertog toi geen vijand te maken » K Later, den 19 April 1578, benoemden de Staten den graaf Philips van Lalaing, Karel van Gavre, baron van Fresin en Nicolaas van Lélys, pensionaris der stad Dowaai, om met de heeren de la Rochepot, des Pruneaux en van Mondoucet, door den hertog van Alençon hiertoe gemachtigd, in betrekking te komen. De Staten verlangden, alvorens verder te onderhandelen, dat de hertog spoedig eene krijgsmacht zonde naar het graafschap (sic) Burgondië en het hertogdom Luxemburg, om don Juan aan te vallen. Wilde de hertog van Alençon een huwelijk aangaan met Izabella, dochter van koning Philips II, dan zouden zij het hunne bijdragen om den vorst hiertoe over te halen; zij gingen ook de verbintenis aan, geene overeenkomst met Philips II te tref- fen, zonder dat de hertog van Alençon hieronder begrepen wierd, en gaven hem de verzekcring dat hij in bezit zou blijven der veroveringen die hij op don Juan zou doen. Tôt zijn onder- houd stemden zij hem een jaarlijksch vermogen van twee hon- derd vijftig duizend franken 2. Het antwoord van 's hertogen afge- vaardigden luidde, dat hun lastgever aan geen huwehjk dacht en geene veroveringen beoogde, daar hij schooner gelegenheden dan die der Nederlanden van de hand gewezen had. De Staten wil hij ter hulp komen. doch niet als een loonlrekkende vorst, noch als een landvoogd onder de lieerschappij van den koning van Spanje, zoo als de aartsherîog Mathias; maar als redder en be- schermer van ons vaderland wil hij optreden. Hij wil geen geld, doch eenige slcden als waarborgzijner pcrsoonlijke vrijheid en die van zijn gevolg. Op andere voorwaarden ware het voor den hertog geene eer de Staten bij te staan; anders ook nog, zou hij zich den koning van Spanje tôt vijand maken en zich met den keizer van Duitschiand of andere prinsen in moeilijkhcden brengen ^. De onderhandelingen, niettegenstaande de Fransche afgevaar- < Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, I, n» 1062, bl. 548. ^ Gachard, Idem, I, n» 1080, bl. 534. ' Gachard, /dem, I, n" 1095, bl. 559. ( 99 ) digden over eene algemcene macht beschikten, werden nochtans op 20 Mei 1578 afgebroken, doch reeds dcn 12 Juni herknoopt. De Staten waren dan bereid drie steden, Qiiesnoy, Philippeville en Landrecies af te staan, op voorwaarde dat de hertog van Alen- çon op zijne eigene kosten, gedurcnde drie maanden een léger van tien duizend man en twce duizend paarden onderhield. De afgezanten van den Franschen prins wilden slechts gediirende Iwee maanden die legermacht onderhouden, en dan nog op voor- waarde, — iets waarmede de Staten dachten niet te kunnen in- stenimen, — dat hiin meester later het boog bevel zou voeren over de beide légers, wanneer zijne macht zieh bij die der Staten zou gevoegd hebben. Nieltegenstaande dit versehil van meening op zulk een belang- rijk punt, schreef de hertog dat hij niettemin aan een middel dacht om de Staten te helpen, dewijl hij vernomen had, zegde hij, dat de moeilijkheden tiissciien zijne gevolmachtigden en die der Staten voortkwamen niet iiit slechten geest, maar uit bijhoorige punten. Den 15 Juli was hij, Frans van Valois, hertog van Anjou en Alençon, brocder van den koning van Frankrijk, te Bergen, in Henegouw, aangekoraen met een groot gevolg van Franschen adel en soldaten, die onder zijne slrijdvanen op onzen vader- landschen bodcm roem en huit hoopten in te oogsten. Bijzonder talrijk waren de aanhangers van den hertog van Alençon in Henegouw. Het hoofd dier beweging, de graaf van Lalaing, besehikte in die provincie, waarvan hij gouverneur was, over eene groote macht; hij gedroeg zich alsof hij noch van den aartsherlog Mathias, noch van dezes luitenant, den prins van Oranje, afhing. Hij was echter een voorbeeldig vaderlander. Al- hoewel zijne famille van den eersten oogenblik af zich verzettc legen de wreedheden van een Alva en tegen de onbehendigc poli- tiek van Philips II, was zij getrouw gebleven aan den Roomsch- katholieken godsdienst. Was haarhaat tegen de Spanjaards groot, niet minder was hij tegen den prins van Oranje, die hier het Katholiek geloof wilde uitroeien om 't door bel Calvinism te ver- vangen, ten einde alzoo zijne heerschappij over de Nederlanden te verzekercn. ( 100 ) în Vlaanderen boezcmde de komst van den hertog van Alençon een groot wantrouwen in. Vooreerst de vijandlijke gecst, de eeuwenoude haat welke in onzer voorouders boezems blaakto tegen al dat Franschman was, eindelijk het verscbil van gods- dienst. In geene zuiderlijke provineie der Nederlanden had het Calvinism en Willem van Oranje zulke talrijke en verkleefde aanbangers als in Vlaanderen. Men kon er ook niet vergeten dat Frans van Valois, de zoon van Catharina de Medicis, een werkelijk deel had genonicn in den strijd legen de Hugenolen en dat hij van meer dan een bloedig feit belicht werd. En nu een woord over Willem den Zwijgcr. Zeer vroeg had hij kennis van den handel der Waalsche edellieden, en verre van dien te belettcn, hij liet ze vrij begaan. Die edellieden wilden den hertog van Alençon als een tegenwicht bezigen tegen de over- heersching van den Zwijger — juist zooals zij het met den aarts- hertog Mathias beproefd hadden, door hem machteloos gemaakt als een knecht. En met Frans van Valois zal Willem handelen even als met Mathias; zijne tegenwoordigheid alhicr kan tôt niets leiden, dan tôt eene nog grootere verwarring, waaraan cr eindelijk geene uitkomst meer zijn zal. Verdeelen om te lieerschen ! Eens dat oogenblik aangebroken, dan kon de Zwijger zijn persoonlijk doel zonder verdere mocilijkheden doordrijven, gebieden zonder Icgenspraak. Mathias van Oostenrijk, met den titel van landvoogd der Nederlanden, was een speeltuig geweest in handen van Willem van Oranje; later, onnuttig en versleten, werd het weggeworpen en overgegeven aan het lot dat die voorwerpen wacht. De onderhandelingen tusschen den hertog van Alençon en de Algemeene Staten werden voortgezet. De bijzonderste der voor- waarden, waarop de Staten hem willen ontvangen als beschermer der Nederiandsche vrijheidj is, dat hij op eigene kosten, gedu- rende drie maanden, zou onderhouden tôt behulp der Staten, een léger van tien duizend voetknechten en twee duizend riiiters. Mocht de krijg na dit tijdstip nog voorlduren, dan verder met een léger van drie duizend voetknechten en vijf honderd ruitcrs. Er werd ook bepaald dat het bewind over de Nederlanden aan de Algemeene Staten, aan den Staatsraad en aan den aartshertog ( 101 ) bleef. Aïs de hertog van Alençon iii het léger zou wezen dan deelt hij het opperhevelhebberschap met den graaf van Bossu, veldheer der Staten. Behalve het léger van Frans hertog van Alençon, buiten de bezettingen van verscheidene steden, bestond het léger der Staten nit omirent veertig duizend voetknechten en zestien duizend rui- ters. Het onderhoud van deze, voor dien tijd aanzienlijke krijgs- macht, werd in Septcmber 1578, volgens een olTiciëel stnk dat aan de Aigemeene Staten overhandigd werd, beraamd op de ver- bazende somma van negcnmaal honderd elf duizend drie honderd en vier en zeventig gulden (flor. 91 1,374-7-0) per maand K De schatkist was door die overtollige uitgaven uitgeput. In de Aigemeene Staten, vvanneer er gesproken werd over de bijdragen die elke provincie moest geven, toonden de afgevaardigden der noordergewesten zich uiterst moeilijk; zij waren hard genoeg belast, antwoordden zij, door het onderhoud van hun léger, alsook met het herstellen der dijken; zij liadden altijd uitvluchtjes bij de liand, om den last van den oorlog op de zuiderprovinciën te doen wegen, die daarbij nog veel overlast Icden van de twee légers die het land uitzogen. Een paar voorbeelden : Gelderland,de meest bevoordeelde provineie van het noorden, bracht in den tijd van negen maanden niet meer dan zeventien duizend gulden in de aige- meene Slaalskas 2. Vlaanderen, waarde welvaart groot en algemeen was, zou wel een groot deel der onkosten gedragen hebben, was er niet eene partij boven gekomen, die de kerken, kloosters en abdijen, zoo wel als de eigendommen van bijzonderen vernielde, brandde, roofde en plunderde; eene partij die ontstaan was door de werking van Willem den Zwijger, maar die, eens zoo verre, dezen zoo min als de Aigemeene Staten nog gehoorzaamde, weinig of beter niets afstond van de opbrengst der kerkelijke gebouwen en der kostbare heilige vaten, die zij verbeurd verklaarde of aan- sloeg, in éën w^oord, stool. Het waren al geene rozen die de Aigemeene Slaten plukten. * Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, II, n» 1541, bl. 50. ^ NuYENs, Geschiedenis der Nederlandsche beroerten, III, bl. 279. ( 102 ) Sclirijven en wrijven, antwoorden en wederantwoorden, smeekcn en bidden, niets hielp bij de Gentsche oproermakers. Daarbij de Waalsche provinciën, die begonnen te morren over dien onheb- belijken toestand, lieten duidelijk verstaan — alhoevvcl zij er nog niet ernstig aandachten — dat zij zich zouden afscheiden van de Algemeene Staten, indien hieraan geen einde gesteld werd. lets dat de gemoederen in de Waalsche provinciën nog meer scbokte, waren de belaslingen die men noemde de < vrijwiilige leeningen, » doch die men niel len onreehle « gedvvongen lee- ningen » zou niogen heeten. Evenals ten tijde van 't Fransche schrikbewind alhier, werd op 13 Septembcr 1578 de graaf van Lalaing, sladhouder van Henegouw, verwitligd, dat bij onmid- dellijk de best ingezelenen der stad Bergen zou takseeren, edelen, geestelijken en aanzienlijken, voor de som, die zij, onder beloflc van inlerest, binnen de acht dagen moesten opbrengen *. Den volgenden dag zonden de Algemeene Staten den becr van Becelaere en Pieter IJmelot, licer van Allègre, naar IJper om het magislraat te verzoeken de personen aan te duiden, die door biin- nen stand tôt die vrijwiilige leening konden gedwongen worden 2. En die overgroote sommen en sterke krijgsmacht, dienden zij om scbitterende overwinningen op don Juan le bebalen ? Vol- strekt niet. Behalve een onbeduidend gevecht, waarbij don Juan acht honderd mannen verloor en de Staten een wcinig minder, maar den overwinnaars geen voordeel leverde, daar de graaf van Bossu het niet gepast oordeelde de overwonnelingcn die in goede slagorde naar Namen terugtrokken te aciitei'volgen, was er weinig belangrijks gebeurd. Een gedeelte van het léger der Staten, acht duizend voetknechten en twee duizend ruiters, behaalde evenwel eenig voordeel; het had zich te Rijmenam, niet verre van Mèche len, ncergeslagen, om er de soldaten af le wachten door den pallsgraaf Jan Casimir aangevoerd. Den i Augustus 1578 had eene bolsing plaals, waarvan de uitslag don Juan nadeelig was. Aar- schot, Jemmapes en Nijvel werden door de Staatschen veroverd. * Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, II, n» 1331, bl. 27. 2 Gachard, Idem, II, n» 1340, bl. 30. ( 103 ) De herlog van Alençon maakle zich meester van Rœulx, Mau- beiigo, Soignies en Havre. Hierbij bepaalden zich de krijgsbe- drijven van het Statenleger gedurende de zomermaanden van bet jaar 1 578. Al die veroveringen waren van klein belang. Don Juan, of beter Farnèse, in dezes naani, was meester geworden van de stad Limburg, wier ligging allcen bet verlies vergold van die kleine plaatsen. De bezetting bad zich ecrst verweerd. Toen de belegeringswerken in gereedhcid vvarcn, de kanonnen hunne vuurmonden tegen de stad richtlen en de veslingmuren door het gewcld der bommcn scbeurden, gaf zij zich over en vermeerderde bet léger van don Juan met duizend man buurtroepen. De over- gaaf gebeurde op voorwaarde, dat de stad aan geene plundering zou prijs gegeven worden. Heel Limburg — nitgenomen het kasteel van Dalem, dat stor- menderband ingenomen werd — onderwierp zich aan den over- winnaar. Het versperde aizoo den weg aan de Duitsche buur- troepen, die langs daar in het land kwamen, om in 't léger der Slaten dicnst te ncmen, Wij bebben nog eenen oogslag te werpen op de voorvallen in de noord-oostclijke provinciën. Joris van Lalaing, graaf van Ren- ncburg, baron en later markies van Ville, was in 1576 door de Stalen tôt gouverneur van Vriesland benoemd, in vervanging van Gaspard de Robles, heer van Billij. Laatstgenoemde was doorzijn eigen krijgsvolk gevangen genomen en opgesloten in het stadbuis van Groningen, omdat bij, na de bevrediging van Genl, vergde en bet hiertoe dwingen wilde, eenen nieuwen eed van getrouwbeid aan den koning van Spanje. De soldaten tôt muilerij overgeslagen, weigerden den graaf van Rennebuig, die de Robles als gouver- neur was opgevolgd, binnen de stad le laten komen. Zij wildeii hem evcnwel de verzckering geven den Staten getrouw te blijven. Hij gelukte er loch eindelijk in, Groningen en de Ommelanden lot de partij der Staten te overhalen en den gouverneur Gaspard de Robles en andere krijgsgevangenen in vrijheid te brengen. Nicttegenstaande de groote diensten die hij bewezen had, liep de graaf van Renneburg loch een oogenblik gevaar in zijn plaats vervangen te worden. Den 24 Maart 1577 zag hij zich verphcht aan de Algemeene Stalen le schrijvcn, om zich op zijne vroegere ( 104 ) diensten te beroepen; « nict om een persoonlijk belang te vol- » doen — daar liij tôt dan toe geenen enkelen penning belooning » onlvangen had, maar vvel integendeel voor de gemeene zaak, » destijds een régiment inrichtte en op eigen kosten onderhicld, » waarmede hij de Spanjaards uit Valencijn verdreef ; ook niet » om de ellendige jaarwedde van twaalf honderd kronen, houdt » hij er aan in zijnc bediening bevesligd te worden, maar uit » eerbied voor den naam van Lalaing dien hij draagt K » Hij werd dan door de Algemeene Stalen als gouverneur benoemd. Kampen en Deventer waren door Duitschers bezet, die nog de partij hiel- den van don Juan. Na eene belegering ging eerstgenoemde stad bij vcrdrag over. De nieuwe gouverneur haii ze stormenderhand kunncn innemen, doch, op verzoek van Overijselsche edellieden, toonde hij zich inschikkelijk. De bezetting, zondçr een duit soldij te trekken en na bij eed gezworen te hebben binnen de zes maan- den de wapens tegen de Staten niet te voeren, verhet de stad; zij werd door twee compagnieën tôt op het keizerlijkgrondgebied, in het landschap Benthem, geleid 2. 3Iet hevige en groote moeilijkheden ging de belegering van Deventer gepaard. De bezetting bestond uit negen honderd man en was wel voorzien van krijgsbehoeften. Bij den aanval en bij de verdcdiging werden bhjken van dapperheid gegeven. Zoolang zij buskruid hadden, boden de Duitschers het hoofd aan de macht van den graaf van Renneburg, die versterkt was door hulptroepen der Hollanders, waarover de beruchte Sonoy het bevel voerde, van 5 Augustus tôt \9 November 1S78. Alsdan ging Deventer tôt de Staatschen over. De burgerkrijg met zijnen nasieep van ellenden, van ziekten en van vernieling hcerschte over al de Nederlanden, van het Noor- den toi het Zuiden, van 't Westen tôt 't Oosten. Overal zag men krijgslicden uitgei'ust van 't hoofd tôt de voeten; zij beleedigden don stedehng, hoonden de vrouwen, verkrachlten de dochters; zij vielen den landbouwer lastig, onlnamen hem zijn vee, staken dan zijn huis in brand, om zich te verheugen in de lichtlaaie * Lettres inédites de Georges de Lalaing, uitgegeven door L. Diegerick in hel Compte rendu des séances de la Comm. roy. d'hist., série II, t. X, bl. 134. 3 Idem, bl. 138. ( 105 ) vlammcn, wclke rondkronkelend ecnen heksenclans sclienen te houden, terwijl de bezitler, soms in liet guurste van het jaar- getijde, uit zijne haardstedc gcdreven, blootgesteld vverd aan aile ijsclijkheden, zielefolteringen en stoffelijke ootberingen. Dca 7 Mei 1578 werd de rijksdag te VVorms gchouden. Reeds in Janiiari liad keizer Rodolf dcn graaf Otto van Schwartzenberg naar Brussel gezonden om de Algemeene Staten zijne beniiddcling aan te bicden, ten einde eenen vrede tusschen de Nederlanden en den fconing van Spanje te bcproeven, op voorwaardc nochlans dat er geene veranderingen gebracht werden aan den ouden staat van godsdicnst en regeering *. De graaf van Wittgenstein vertegenwoor- digde den aartshertog Matbias op dcn rijksdag; Marnix van Ste-Al- dcgonde en Jan van Ghent, becr van Oije, werden door de Alge- meene Staten als afgevaardigdcn benoenul. Marnix sprak aldaar eene lange redevoering uit "^, waarin bij vele zaken vooruilzette strijdig tegen de waarbeid, ovcr den toestand der Nederlanden, over de strengbeid en bloeddorstigbeid van den bertog van Alva. Eenige brieven werden aan den koning en aan de Algemeene Staten gezonden en dat waren de eenige gevolgen zijner redevoering. De ellendige toestand van ons vaderland wcktc andermaal 't medclijden op bij den Duitscben keizer, die dan nogmaals don Juan zijne bemiddeling aanbood. Elizabetb van Engeland voegde harc stem bij die van Rodolf. Handelde dcze laatste ter goeder ' r,ACHARD,-.4c^^s des États Générmix des Pays-Bas, I, n° 1010, bl. 351. 2 In 't latijn en in 't fransch werd zij door den redenaar uitgegeven bij den beroemden drukker, Christoffel Planlijn, De Brusselsche dichter J.-B. Houwaarl, die de snaren bij elke gelegenheid belokkelde, gaf ook eene uilgaaf « rhelorijckelick in ons nederlantsche laie » overghesteit » onder den titel van : « Oratie der ambassadeuren van den » doorluchtighen prince Matthias, aertshertoghe van Oostenrycke, etc. Gou- » verneur van die Nederlanden : verhaelt in den ryckxdach ghehouden lot )) Wormes, voor de Raatsheeren ghedeputeerl by die priucen, électeurs ende » ander aml^assadeurs, ende gheconimilleerde van^'l heylich Roomsche rycke, » in 'i jaer Ons Heeren M. D. LXXVIII, den sevensten dach van Meye. Rhe- » loryckelick in ons nederlantsche laie overghesteit, door Jean-Baplisla » Houwaerl, conseillier, ende meester vanden rekeningen ons Heeren des » Conincx in Brabani. T'Antwerpen, ghedruct by ChristofTel Plantyn, drucker « der Co. Maj. in 't jaer M. D. LXXVIII. » — In-4". ( iO(i ) Irouw, met rechtzinnigheid en liefde tôt de Nederlanden , gansch anders was Iiet met de handelwijs der doortrapte koningin, die niets beoogde dan den hertog van Alençon tegen te werken, voor wiens invloed zij beducbt was. De onderhandelingen alsdan hadden plaats te Leuven in de maand Augustus 1578. De Engelsche zaakgelastigden deden aan don Juan de voorslagen der Staten. Zoo weinig verzoenensgezind en vredclievend waren zij, dat lord Walsingham rondweg ver- klaardc ze van de hand te wijzen, indien bel bem te doen stond. Zij vroegen algemeene vergiffenis van betgeen sedert de Pacifi- calie van Gent gebeurd was; don Jiian's onmiddellijke verwij- dering uit de Nederlanden en de overgaaf der kasteelen met bunne krijgsbeboeften aan de Staten; de erkenning van Matbias als algemeenen landvoogd, en, in geval van overlijden, geene ver- vanging, dan mils tocstemming der Algemeene Staten; eindelijk slelden zij nog deze voorwaarde, dat de koningin van Engeland, de bertog van Anjou, de koning van Navarre en de pallzgraaf Jan Casimir in bet verdrag zouden begrepen worden. Zonder de tusscbenkomst van den prins van Parma, die ecn even bebendig staats- als dappere krijgsman was, bad don Juan missebien ann- stonds die voorstellen van de band gewezen en geweigerd in ver- dere onderbandeling te komen. Hij wilde beletten dat de Staten zicb gebecl en al aan de Franscben leverden, zooals zij bet te ver- staan gegeven badden *. Jan-Baplist de Tassis, de proost Fonck en zijn secretaris Levas- seur werden door don Juan gelast zijne belangen waar te nemen. Zij vroegen vooreerst een wapenstilstand en een langer tijdverloop om te onderbandelen. Den 26 Augustus 1578, vier dagen na de eerste bijeenkomst der onderbandelaars, verkiaren de Algemeene Staten in geene andere plaats dan te Leuven en geene bemiddeling van andere al'gevaar- * « Quelques considéralions pour mieulx induire le seigneur Don Joan à » entendre à la paix. S'il continue la guerre, il exposera le roi à perdre tous » les Pays-Bas; que l'accord fait parles États avec le duc d'Anjou recevra » alors sa pleine exécution; qu'ils ont des forces fort grandes, et par effect )) trois bonnes armées. 15 Aug. 1578. » Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, II, n» 1239, bl. 1. ( 107 ) digden dan die van den keizerRodolf en van de konini^in Elizabeth te willcn; zij weigeren een stilstand van wapencn, docli slcnimen er in toe den tijd, dien zij bepaald badden voor de onderbande- bngen, met zes of zeven dagen te verlengen. indien don Juan aan de Staten wil verpanden de volgende steden van Brabant, Hene- gouw en Luxenibnrg, waar hij meester was, te wetcn : Leuven, Aarsebot, Diesl, Thienen, Sicbem, Leeuw, Bincbe, Nijvel, Beau- mont, Cbimay, Marienburg, Geldenaken, Gembloers en Pbilippe- ville. Indien don Juan — dit was de verkiaring der Staten — deze voorstellen niet aanstonds invviiligde, dan droeg bij alleen de verantwoordelijkbeid der gevolgen ! * De ongelukkige landvoogd overwoog bet anlwoord dat bij op die eiscben geven zou, loen bij de tijding kreeg van Spanje, dat Philips II liet verzoek van den Duitscben keizer inwilligend, aan dezen de bevrediging der Nederlanden oj)droeg en den bertog van Terranova als zijn verlegonwoordiger benoemde (î29 Aug. en i Sept. 1 578) 2. De onderhandelingen werden alsdan afgebroken. Slecbts bet volgend jaar badden die vredebandebngen te Iveulen plaats. Don Juan was dan reeds dood. Weinige dagen na de onder- handebngen te Leuven, op 1 October 1578, overleed bij in den ouderdom van 53 jaren. Eene besmettelijke koorts rukte bem van 't wereldtooneel, waarop bij, de kinderjaren nauwebjks onl- wassen zijnde, als een beld door ganscb Europa begroet werd, om zijne overwinning op de Turken le Lepante. Hij was wellicht de laatste teig van bet moedig riddergeslacbt der middelecuwen, dat zijn roem zocbt in dapperbcid, vreenid aan de staatkundige kuiperijen door een Maeebiavel in bet leven geroepen. Don Juan stierf diep ongelukkig. Zijne gelukster, die op jeugdigen leeftijd zoo belder scbitterde, zagbij m de Nederlanden verdooven. Zijne plannen stootten bier allijd tegen nieuwe moeilijkbeden, bard als eene rois; de beste zijner inzicblen bijna allijd vaiscbeb'jk uitgelegd, bracbten gewoonlijk bel tegenovergestelde zijner ver- waebling te weeg. * Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, II, n^" 1292, bl. lo. 2 Gachard, Idem, II, m^ 1500 et 1310, bl. 18 en 20. ( 108 ) III Ecne volkspartij was in Vlaanderen ontstaan in die laagste kias der burgerijjwaarin de liervorming ook hare talrijkste en hevigste aanklevers telde. Aan haar hoofd stonden twee mannen van adel- lijk bloed, die, het Roomsch-kalholiek geloof afzwerend, ook afbraken met eeuwenoude voorvaderlijke overleveringen. Frans van de Kethulle, heer van Rijhove, die zoon was van Philips, heer van Assche, Haverie, Volkegern enz., en van Fran- cisca de Deurnagele, wist zich tôt de plaats van hoogbaljuw van Gent te doen kiezen bij den dood van Ferdinand de la Barre, heer van Moskroen, zondcr zich om eenige wettelijke vornien te be- kreunen. Later werd hij gouverneur van Dendermonde, waar hij aïs een oprechte dwingeland beerschte \ Zijn rnakker jonker Jan, béer van Hembijze, was even driftig en wreedaardig. Beiden werkten te zamen, elk om een persoonlijk doel te bcreiken. Eens bierin geslaagd dan keerden zij hunnen drift tegen elkander; de afgnnst bracht ben eindelijk zoo verre dat zij elkanders ongcluk bevverkten, zij die, jarcn lang, gruwel op gruwel stapelden om bunne belangen te dienen. Zij ondergingen bet lot dat zulke lage zielen, vroeg of laat, te wachten staat. Hembijze's hoofd viel onder het onteerend zwaard van den scberprechter en de béer van Rijbove stierf in balling- schap, zinneloos en vermorzeld door de knagingen van zijn gewe- ten. Het bloed van zoo veel brave en recbtscbapen menschen, door ben vergoten, riep wraak bij God. Toen zij te Gent bunne werking begonnen, was zulks op aan- raden van den prins van Oranje; doch later, wanneer zij zagen dat ailes naar wenscb ging, lieten zij zich weinig of niet meer om Willem den Zwijger gelegen, dienden nog slecbts bun eigenbe- 1 Documents historiques inédits concernant les troubles des Pays-Bas, 1577-1581, par Ph. Kervyn de Volkaersbeke et J. Diegerick. Gand, 1848; l. 1, p. 35. ( 109 ) lang; zij trachtten Vlaanderen van ailes los le schcureii oin cr eenen vrijen protestantschen Staat van te maken. De eerste daad die zij bedreven en waarover een luinner den prins van Oranjc te Antwerpen was gaan raadplegcn, was liet gevangennemen van den hertog van Aarschot, die als gouverneur van Vlaanderen was aangesteld om Willem van Oranje 's werking aldanr, zoo niel te belclten dan toch zooveel mogelijk scliade- loos te maken. Den 25 Oclober 1577 deed de hertog zijne intrede te Gent en bcloofde de herstelling der aloude vrijheden en privi- lèges. Den 28 derzelfdc niaand naar bet stadhuis gaande, werd hij door Hembijze aangesproken, die bem vroeg, wanneer toeb de stad bnre privilèges zou weergekregen hebben. Een barscli antwoord van den bertog, dat door het volk geboord werd, waarop Hembijze uitriep : « Elk zijn geweer in de band ! » gaf aanleiding tôt een oproer, en het volk kwam onder de wapens. De oploop werd echter spoedig door de wetbouders gedempt ; doch de geruchten, die rondliepen en de gemoederen in spanning bielden, veroorzaakten eenen nieuwen opstand. De béer van Rijhove, die bij den prins van Oranje geweest was, verncmende het voorge- vallcne van 's morgens, was misnoegd omdat de burgers zoo spoe- dig de wapens terug aan den wand hadden gebangcn, daar de gelegenheid toch zoo scboon was ! Na met zijnen makker Jan van Hembijze en eenige aanhangers, waaronder den kapitein van Miegbem,den toestand besproken te hebben, besloot men opnieuw het alarm te geven om de burgers weer in het harnas te jagen. Men strooide uil dat men vrees bad in den nacht door den bertog van Aarschot overvallen te znllen worden. Rond middernacht bczelte eenekleine macht de Vrydagsmerkt en omliggende siraten en maakte zich meester van 's Gravenkasleel, aiwaar het geschut bewaard werd. Die beweging gelukte evenwel niet ten voile, want de burgerij bleef t'huis. Rond vier ure van den morgen, Frans van de Kethulle, ziende dat zijne plannen zich verijdelden, wilde toch niet onverrichter zaken en met vernedering naar huis kceren. Hij gaf alsdan bevel naar bel S'-Baafsbof te gaan, aiwaar de bertog van Aarschot woonde. De vuurmonden werden op de poortcn gericht om de bewoners te bedreigen. De poorien bleven ecbler ( iio ) gesloten en men maaktc zich binnen lot weerstand vaardig. Toen de opsiandelingen stroo en bout opeenstapeldcn om het geboiiw in brand te steken, beval de bertog van Aarscbot de deu- ren te openen. Ecne groote volksmenigte was hierop te been geraakt, die, gelijk altijd in zulke gevallen, zich liet medeslepen door eenige beelhoofden. De gouverneur en de zijnen liepen groot gevaar en hadden grooten smaad te verduren. De bertog van Aarscbot, in becblenis genomen, werd naar het huis gebracht van Van de Ketbulle in de Onderstraat en aldaar onder strenge bewa- king opgesloten. Onmiddcliijk ook nog werden de andere heeren aangehouden. Het Ser Braemsteen, de woning van den béer van Rijhove, strekte weldra tôt gevangenis aan Ferdinand de la Barre, béer van Moskroen en boogbaljuw van Gent en aan dezes zoon, aan MaximiHaan Vilain, heer van Rassegem en gouverneur van Waalscb-Viaanderen % aan CorneHs de Schepper, heer van Eeke, aan Frans van Halewijn, heer van Zwevegem, gouverneur en boogbaljuw van Oudenaarde ^, aan Jacob Hessels en aan Jan de la Porte, leden van den Raad van Vlaanderen, aan den kapitein Frans van Wijckhuise en aan dezes zoon, aan de bisscboppen Remigius Driutius van Brugge en Marten Rilhovius van IJper, aan Frans de Schoutheete, heer van Erpe en boogbaljuw van Kortrijk, aan Jan de Visch, baijuw van Ingelniunster en aan meer andere personcn, booggeplaatst door liunne geboorte of door bunnen stand in de samenleving ^. Deze aanslag was bedreven voor dat de zon aan de kimme versebcen. De raenigte, aangebitst en aan- geprikkcld door het welgelukken barer ondcrneming, liep gevva- pend, huilend en tierend door de stad. De wetboudcrs geboden in den voorraiddag dat eenicder, die de wacbt niet moest optrek- ken, de wapens zou neerleggen. Onmiddellijk deed de heer van ^ MaximiHaan van Geni, gezegd Vilain, heer van Rassegem, was zoon van Adriaan van Gent, onder-admiraal van Vlaanderen, en van Margarela van Slavele. Hij was gehuwd met Philippina van Maslaing. 2 Frans van Halewijn, heer van Zwevegem, werd laler gouverneur van Kortrijk voor den prins van Parma. Hij slierf in 1585. Volgens de geschied- schiijvers was hij een wreed en boosaardig menscli. 3 De JoiNGHE, Gendsche geschiedenissen, t. 1, bl. 310-513. ( iii ) Rijhovc afkondigen, dat, nicltegenstaande het bevel dcr wethou- ders, de burgers gevvapend moesten blijvcn *. AI de poorten van Gent bleven dien dag gesloten en niemand , zeJfs niet de ondcrbaljuw der stad, werd binnengelaten. Voor éënen persoon nochtans maakte men uitzondering. Ecne der poorten werd geopend om den heer van Dolbain te laten vertrekken, die door den prins van Oranjenaar Gent gezonden was, om de zaken van dichtbij na te gaan. Nicts van hetgeen er in Vlaanderen voor- viel geschiedde zonder tusschenkomst, goedkeuring of medewer- king van Willem den Zvvijger. De onrust duurde nog de volgende dagen. Rijbove, vreezende dat de talrijke vrienden, welke de gevangenen onder de inwoners telden, eenen aanslag wagen zouden om ben te verlossen, bield bcstendig duizend burgers onder de wapens ; dit schcen nog niet voldoende, want bij nam nog verscbeidene benden haak- en bus- schieters in dienst; benoemde tôt groote misnoegdbeid van een- ieder, eenige personen uit de laagste volksklas tôt kapilein; ver- sperde de straten met ijzeren kettingen. Gedurende die woeh'ng gingen Hembijze en Rijbove over tôt bet vernieuwen van het magislraat. Den 1 November werd bet gemeentebestuiir gekozen, dat voortaan zou bestaan uit acbttienmannen, waarvan één het ambt van secretaris bad te vervullen. De nieuwe wetbouders die zich aile macbt en reciit toekenden, voerden den titel van « JVota- bele, Cotnmijzen, Assisienteîi. » De acbttienmannen werden gekozen tusschen de trouwste aan- hangers van den prins van Oranje ; het waren de fanatieksten onder de Calvinisten en de grootste vijanden van het Roomsch- katholiek geloof. Die instelling werd nagevolgd le Brussel, te Antwerpen en in meer andere plaatsen. Hembijze las op bet stadhuis in naam der zijnen een stuk af, dat de redens deed kennen waarom zij den hertog van Aarschot en de andere heeren gevangcn badden genomen '^. De negen punten ^ De Jo'Ghe, Gendsche geschiedenissen, i. I, bl. ôl3. ^ Dit sLiik werd den 9 November 1577 uitgegeven bij de wcduwe van Pieler de Clerck te Gent. ( 112) van dit manifest komen hierop neer : de aanslag geschicdde uit liefdc tôt de algeineene eendracht, want anders « soo soude » van alsdoe de desjunctie en de tweedracht tusschen dese gant- » sche Nederlanden gebeurt sijn. » De aangeliouden personen hadden in de jongste vergadering der Staten van Vlaanderen een protest opgesteld tegen de benoeming van Willem den Zwijger, tôt ruwaard van Brabant, betgeen strekte om aan dezcn « 't zelve gou- » vernement t' ontvindene, ende alsoo twist ende tweedracht tus- » scben de voorsz. Landen te brengen. » De aanneming van Malhias, ook bel antwoord van den hertog van Aarschot aan Hembijze, dat hij « de privilcgiëneyschers, muytmaekers, rebellen ende sedi- i> sieiise wel soude vinden ende eerlanck straffen van lieurlicder » voorstel; » en eindeiijk bet inzicbt dat meii den gevangenen toe- schreef, oorlog te voeren tegen den prins van Oranje, om opnieuw met don Juan te kunnen bandelen, waren de grieven waarop zij zicb beriepen om bunne onwettige daad te recbtvcerdigen ^ De Algemeene Staten vreesden le recbt dat de aanslag te Gent gepleegd eene groole opscbudding in bet land zou veroorzaken ; daarom zonden zij Jan vander Linden, abt van S'''-Geertrui en den advokaat Liesveld naar Ylaanderens hoofdstad, om de invrij- beidstelling van de gevangenen te bekomen. Ook de j)rins van Oranje zond den jonkbeer Arent van Dorp « om den bertogbe los » te bcbben » en de gescbiedscbrijver laat er deze bemerkingop- volgen : « 't welck veele wonder gaff, deurdien ghese} t werde dat » Rijbove dit exploict gbedaan badde met kennisse van de Prince » van Orangien ^. » De bertog van Aarscbot werd den 14 Novem- ber losgelalen onder scbiiftelijke bclofte, de zaak le « vergeten y ende vergbcven ^. » De andcre beeren bleven nog langen tijd gevangen. Van aile kanten des lands werd bierlegen prolest aan- gt^teekend, waarover de aanbangers van Rijbove en van Hembijze zicb in bet gebeel niet bekreunden; wel integendeel, zij bandel- den alsof niemand nog eenig gezag over ben bad. P. BoR, XI, bl. 308. P. BoR, XI, bl. 509. Gachard, Actes des Etats Généraux des Pays-Bas, 1, n" 886, bl. 'i85. ( 113 ) Afgevaardigden van Waalsch-Vlaanderen kwamen te Gent aan, ten einde hunnen gouverneur, Maximiliaan Vilain, heer van Rassegem, in vrijheid te doen stellen. Er werd hun geantwoord dat liet uur der slaking nog niet geslagen was;de afgevaardigden vroegen dan eene schriftelijke verklaring, wie de dader was van dien aanslag gepleegd op de persoonlijke vrijheid ? Karel de Gruutere, heer van Loovelde, antwoordde met eene onbeschoft- heid, die aan verwaandheid geleek : « Met eenen enkelen trom- » melslag kan ik tien duizend man onder de wapens roepen, » en hij dreigde zelfs de afgevaardigden dat hij ze ook in de ge- vangenis werpen zou, indien zij binnen de twee uren de stad niet hadden verlalen '. Hembijze en Rijhove aanzagen zich als volkomen meester; zij namen huurbenden in dienst, wierpen verschansingen op, vernielden de molens, die op de stadswallen stondcn, niettegenstaande de brieven der Algemeene Staten, welke aandrongen en bleven aandringen, doch vruchteloos, op het afdan- ken der huurtroepen en op het loslaten der gevangenen ^ (Novem- ber 1377). De Algemeene Staten wendden zich dan lot den prins van Oranje, opdat hij naar Gent zou gaan om er de rust te her- stellen. Den 2 Decembcr willigt deze dit verzoek in ^ en werd er den 29 derzelfde maand met grooten luister ontvangen; de stralcn waren prachtig versierd met eerezuilen en triomfbogen *. In die versiering was men algemeen kwistig met zinnebeelden , zede- spreuken en (afereelen. Hicrtusschen was er echter iets , dat bijzonder de aandacht trok. Eene jonge maagd, de stad Gent ver- beeldende, ziltende op een tooneel behangen met groen laken, waarop de wapens prijklen van den koning van Spanje samen- * De Jonche, Gendsche geschiedenissen, I, bl. 320. * Gachard, Actes des États Généraux, I, n° 906, bl, 290. 5 Corresp. de Guillaume le Taciturne^ publiée par Gachard, t IV, p. 28. * De scbilder en dicliler Lucas d'Heere heeft geuiaakt eene « Beschrijvinghe >' van hetghene dat vertoocht wierd ter incomste van d'Excelleniie des prinsen » van Oraengien, binnen der slede van Ghendt, den XXIX decembris 1577, y die op korten tijd driemaal herdrukt en in 1852 door Ph. Blommaertopnieuw uilgegeven werd voor de Maatschoppij der Vlaamsche Bibliophilen. Tome XXXIII. 8 ( 144 ) geslrcngeld met die van zijnen vijand, Willem van Oranje, bood dezen als huldeblijk een hart aan van fijn goud, waarop le lezen stond : Sinceritas ! K Den volgenden dag liandelde Willem van Oranje over het slaken der gevangene heeren, doch verkreeg hierop geen beslis- send anlwoord. Het is niet onwaarscliijnlijk, zooals de Genlsehe kroniekscbrijvcr pater de Jonghe denkt «dat hij zelve heymelijck » bij zijnen aenhang belet hadde, hetgene hij in schijn voor » de gevangene vraegde ^. » Wij gelooven dat hij juist geraden hceft, want Rijhove en Hembijze gingen voort gruwel op gruwel le stapelen. De prins van Oranje verbleef te Gent tôt den 1 3 Januari. Inmiddels w erden de kapitein van Wijckhuise en Jan van de Poêle ontvanger der verbeurdmakingen (30 December 1577), de pasloor van Melle, die beticht was in October laatstleden de Spanjaards van Aalst naar Melle verzocht te hebben (4 Januari 1578), Daneel Stevens en Joost Mutsaert, beiden ontvangers, deze van de dijka- giën en gène van de verbeurdmakingen te Axel, en nog meer andere notabelen van deze plaats, evenals de baljuw van 't Sas van Gent, gevangen genomen ^. De nederlaag der Staatschen bij Gembloers v^as voor de Gentsche Calvinisten eene gunslige gele- genheid om hnnne roof- en plunderzucht bot te vieren; onder voorwendsel gelden te verzamelen ten einde don Juan te bestrij- den, werden de klooslers van hunne schatten en talrijke kerken van hunne koslbare heilige vaten beroofd. Den A Fcbruari ontboden de achttienmannen de kerkmeeslers der O.-L.-Vrouwekerk te Gent, om hun te vragen waarom zij de zilveren beelden der twaalf Apostelen verkocht hadden. Op het antwoord, dat zulks gedaan werd om de verouderde schulden der kerk te vereffenen, geboden die wethouders voortaan gecne kerk- sieraden meer te verkoopen en de opbrcngst der verkoohte beelden te bewaren, daar men het hun binnen kort zou afvragen. Den volgenden dag legde de heer van Rijhove in elk kloosler der vier ' De Jonghe, Gendsche geschiedenissen, t. I, bl. 525. 2 De Jonghe, Idem, t. I, bl. 327. ' De Jonghe, Idem, t. I, bl. 327-328. ( 115 ) biddende orden ongeveer veerlig soldaten. Om dezen maatregel le rechtveerdigen, beweerde hij vernomen te hebben dat zij bij nachte Isrijgsvolk en geschut onlvingen. Om de plagerij tôt het niterste te drijven, werden de geestelijke personen, zoo vrouwe- lijke als mannelijke, gedwongen aan de verslerkingen mee te wer- kcn. In den namiddag van den 21 Februari 1578 drongen eenige soldaten, op bet bevel der acbttienmannen, de S'-Baafskerk bin- nen, doch bepaalden zieb alsdan met al de koslbaarbeden op te schrijven. Hetzelfde gebeurde in de andere kerken.Den volgenden dag weerkeerende, narnen zij al niede wat inaar eenige waarde bad. In al de kerken, kloosters en kapellen deed zich een heilig- scbendcnd schouwspel voor. De Predikheeren gelukten er in een beeld van fijn gond, verbeeldende den H. Dominicus, insteller hiinner orde, in veiligheid te brengen, maar badden liiervoor veel te lijden. De roofzncbt was nog niet verzadigd; zij strekten bunne strooplocbten uit in heel bet kwartier van Cent. Zij hoop- ten al de rijkdommen der kloosters van bet platteland in banden te krijgen. Eerst door list begonnen zij ze aan de eigenaars te ontfnlsclen. Den 23 Februari 1578 boden zij zicb aan bij den abt der abdij van Drongen, bem aansporende, al dat waarde bad in verzekerde veiligbeid te brengen, daar de Spanjaards, zoo zij zeiden, beel Biabant afliepen en mogelijk ook in Vlaanderen zouden komen. De abt, geloof bechtende aan die buicbelaars, deed ailes opschrij- ven en vertrouwde bun de kostbaarbeden zijner gemeente toe, om op bet stadbuis van Gent bewaard te worden tôt na de beroerten. INooit is de abdij weer in 't bezit gekomen van baren eigendom ! Vêle geestelijke personen badden bet klooster- of priesterkleed afgelegd, om geene beleediging of gewelddadcn op straat te ondergaan. Het magistraat, dat hen prijs wilde geven aan eene opgebitste menigte, gebood den 4 Februari dat de geestelijke personen opnieuw bet kleed bunner orde zouden aanlrekken, kruin en baard lalen scberen. De Calvinlslen begonnen eerst in stilte ongcoorloofde bijeenkomsten te bouden te (ient, le Deinzc, te Eekloo en in meer andere })laatsen. Niettegenstande dergelijke vergaderingen door de Pacificatie van Gent in deze gewesten ver- ( 116 ) bod( n waren, prcdikte te Eekloo een zekere Nicasius Verschuren, onlangs uit Engeland weergekeerd.Den i 4 Maart 4 578 reden eenige wagens, omringd van derlig tôt veertig ruiters aangevoerd door don heer van Rijhove, de stad Gent binnen ; daarin zaten Frans de Schoutheete, heer van Erpe en Laarne, die hoogbaljuw was van Kortrijk, de pastoor van Deerlijk, Hercules van den Berghe, ontvanger van den heer van Heule, welke er in gelukt was met den heer van Meulebeke le ontsnappen, en meer anderen die men te Kortrijk had gevangen genomen. Deze stad was irigenomen door den heer van Rijhove. Ook de stad Hulst was in handen gevallen der Gcntenaren, welke er eene bezetting behielden, die de klokken uit de torens haalde en ze naar Gent deed voeren. Een schimpschrift, dat den handel der Gente- naars hevig hekelde en de inwoners der anclere steden aanraadde geene gerneene zaak met hen le inaken, werd te Briigge op de heurs en op de vischmarkt aangeplakt;dit was voorden heer van Rijhove eene zoo groote beleediging, dat hij in den avond van 20 Maart met veerlig ruiters en eenige vendelen voetgangers naar Brugge trok. Bij het krieken van den dag vertoonde zieh dat klein léger vôôr de Kruispoort dezer stad. Een hoofdman der wacht die omgekocht was opende de poort en leverde de stad aan den moedwil en aan de losbandigheid van eenige ellendelingen. Het magistraat werd afgezet en aanstonds vervangen door vrien- den van Rijhove, die de nieuwe insteiling der achttienmannen aldaar ook invoerden. Men geloove echter niet dat al die willekeur en al die onwettelijkheden gebeurden zondcr tegensprnak of ver- zet der burgerij; zelfs de Algemeene Staten waren er mede be- kommerd en schreven aan die van Gent, om het afschaffen der vreemde huurtroepen te bekomen, welke zooveel baldadigheden bedreven. Volgens het antwoord door de Gentsche fanalieken hicrop gegeven, behielden zij die strijdmacht om don Juan te weerstaan, indien hij het waagde Vlaanderen binnen te rukken; ook nog om de Genlsche burgerij le bevredigen, welke hare veilig- heid en rust aan die troepcn wilde toevertrouwd zien ! Niets dan uilvluchten. Don Juan had het in sommige streken van Limburg en Brabant alsdan zoo druk, dat hij aan geen Vlaanderen dacht. ( 117 ) Ook dienden die vreemde huurtroepen niet lot veiligheid dcr bnrgcrs, maar wel om de legenpartij te verdelgen, indien zij een aanslag dorst wagen. Die legenpartij was onlstaan door de gruwe- len eener fanatieke dwingelandij; dagelijks in gelai en in aanzien wasscnd, vond zij hare leden in de deftige slanden der niaat- schappij. Op zekercn dag, 18 April, len 8 lire 's njorgcns, vcrga- derden de biirgerij, de biirgerlijke wacht, de dekens en overde- kens der wevers op bel stadliuis, om in den naam der geineente aan de acbltienmannen een verzoekschrift le overhandigen, slrek- kende om de uiloefening van bel arlikel der Bevrediging van Gent te bekomen, waardoor men aile kelterscbe predikatiën zou verbiedeiî, welkc openlijk gebouden werden rondom de slad; ook nog om de gevangene beeren le doen loslaten, legen vvie men niels inbrengen kon, en om de anderen, die van eenig plicblver- zuim beticbt werden, voor bunne weltelijke recbters le brengen. Aan dit verzoekscbrifl werd geen gevolg gegeven. Evenmin geluk- ten de onderbandelingen van den markies van Bergen en van Adolf van Meetkerke, biertoe afgevaardigd door den aarlsberlog Mallîias en door den prins van Oranjc (20 April 1578). Het anlwoord dal de acbttienmannen eindelijk gaven, was eene verklaring dat zij zicb met dit verzoek niet konden inlalen, vooraleer don Juan en zijne aanbangers uit bel land waren ge- weerd *. Zij kenden zit'b eene onbepaalde macbl toe en verklaarden zich onafbankelijk in ailes, van den aartsbertog Malbias, van den prins van Oranje en van de Algemeene Stalen. Dit welgevend lichaam bad op 22 April eene ordonnancie goedgekeurd lot bcleugeling der onluslen en lot bandbaving van den Roomscben godsdienst. Het eiscbte de grootsle straffen « ten exemple van anderen » jegens ben die, legen de Bevre- diging van Genl in, zicb veroorloven zoudcn, buiten HoUand en Zeeland, met woorden of met werken, zooals predikatiën, buwe- lijken, doopsels en andere oefeningen der Hervormde Kerk, iels te ondernemen legen den Kalbolieken godsdienst en dezes uil- * De Jonche, Gendsclie geschiedenissen, II, bl. 15. ( 118 ) ocfening ^ Dit plakkaat werd den 2 Mei in den Raad van Vlaan- deren afgelezen; het gemeentebestuur van Gent weigerde noch- tans die wel aan zijne medeburgers af te kondigen. In den nacht, die op de vveigering volgde, werden vier leden van den Raad van Vlaanderen, Lieven Snouck, Joost Jacqueloos, La Porte en Lauwe gevangen genomen en hunne woningen door de soldalen bezet. De drukkerij, waar men bezig was de aangehaalde « ordon- nancie » le drukken, werd door de soldaten overrorapeid, die de exemplaren op straat wierpen en vernietigden. Die ordonnancie, in plaats van te dienen tôt beteugcling der onliisten, werd integendeel het teeken van nieuwe aanslagen tegen de vrijheid der Katholieken, van nieuwe inbreiiken op de bestaande wetten en verordeningen. Den Hervormden schonk zij gclegenheid te doen zien hoe zij de vrijheid van geweten beoogden en den zin van dat holklinkend woord verstonden, waarmede zij zoo lang geschermd hadden. Op korten tijd waren zij van minderheid mecrderheid geworden, en, van zoogezegde verdrukten, verdrukkers. Den dag na het aflezen der ordonnancie van de Algemeene Staten in den Raad van Vlaanderen, wezende den 5 Mei 4578, werden de huurtroepen, door de Hembijzen en de Rijhoven in dienst genomen, op de Vrijdagsmarkt door trommelslagcn bijeen- geroepen Daar kregcn zij bevel, in weerwil van welke wetten ook, niet te dulden dat de Hervormde predikanten in hunne predikaliën of andere oefeningen gestoord, op straat aange- sproken of bespot werden ^. Aanstonds begonnen de Hervormers preek le houden op de Hoogpoort, in de Onderstraat en in 't huis van ecn der achttien- mannen,waar meer dan duizend menschen tegenwoordig waren. Onbelernmerd genoten de Calvinisten de grootste vrijheid, die men integendeel aan de Katholieken ontzegde. Een pater Augus- tijn, welke op dien zelfden dag tegen de schending der wetten * De Jonche, Gendsche geschiedenissen, II, bl. 15-16. — Wij hebben ner- gens elders den tekst of hoofdinhoud van deze ordonnancie gevonden. • De Jonche, Idem, II, bl. 17. ( 119 ) uitviel, ten einde het zaad door de geuzeiipredikanten geworpen vôôr zijne ontkieming le versmaohteii, werd vôôr de achttieninan- nen gedaagd, die hem verboden over den staat van zaken te spreken en hem voorhielden dat hij slechts het loiiter Evangelie mocht iiilleggen K De parlij der achtticnmannen wilde haren haat bot vicren, zoo ter stede van Gent als in de omiiggende plaatsen, op al wat van verre of van nabij een geesteh'jk karakter had. De rampspoe- dige dagcn der beeldstormerij van 1566 braken weer aan. De wethouders en de pastoor van Eekioo, alsook de koster en een Augiistijnerpater werden den 4 Mei 1578 te Gent in de gevan- genis gebracht '^. De grootste baldadigheden werden in de Pinksterweek te Gent bedrevcn, bijzonderb'jk in de kerken en kloosters der vier bid- dendc orden. In den voormiddag van Sinksendag (18 Mci), rond elf lire, verscheen er in de kerk van de voornoemde kloosters een vendel soidaten, ongeveer 200 man, weike vooreerst den dienst stoorden en dan op de geeslelijken, die de misse lazen, geweld- daden pleegden. De paters werden in een vertrek opgesloten en van nabij bewaakt. 's Anderendaags begonnen de soidaten het klooster te plunderen ; hetgeen te zwaar was of voor hen geene waarde had, zooals de boeken der bibliotheek, werd vernield; na zich bedronken te hebben in de kelders, trokken zij de kranen uit de lonnen en lieten den wijn en het hier wegloopen ^. Terwijl zij spoltenderwijze de godsdienstplechtigheden der Roomschen nabootsten, dreunden de kerken van de walgeh'jkste liederen, door losbandige kerels uitgegalmd met begeleiding van 't orgel ^. De Minderbroeders, meer nog dan de andere kloosterlingen, hadden veel van de Calvinisten te Hjden, omdat eenige Minder- * De Jonghe, Gendsche geschiedenissen, II, bl. 17. * Eekioo, die in de XVI« eeuw nog al ergprotestanischgezind was, is getuige geweest van meer dan één gruwelsluk. Men zie hierover de Gescliw- denis der stad Eecloo, door Ed. Neelemans. Eecloo, 1859, in-8o; bl. 55. ' De Jonghe, Gendsche geschiedenissen, II, bl. 20. * De Jonghe, Idem, II, bl. 21-25. ( 120 ) brocders te Bruggc, ten rechtc of valschelijk, van sodomie beschuldigd werden. Vijf of zes paters werden in de gevangenis gebraclit, waar zij op de pijnbank gelcgd werden om hen alzoo ccne bekentenis af te dwingen over feilen van zulken aard als die, waarvan nien bunne Briigscbe medebroeders betichtte. Dcn 22 Meilagen deheiligenbeelden,schilderijen en altaarversieringen der Minderbroederskerk dicbt bij den prediksloel opeengestapeld, waaraan men alsdan bel vuur bracbt. De volgende dagen werden ook de beeldeii die de kerken der Augustijners en der O.-L.- Vrouwebroeders versierden, neergebaald en stuk gekaj)!. De kerk der Prcdikheeren bleef cvenmin gespaard; al wat er den Roomscben godsdienst lierinnerde werd verbrand, stuk gesnielen of ^crwijderd en ingericht, cvenals die der Karme- Jietcn, lot Iict bouden der Calvinitische preken. De nieuwe leer verbood de vrije uitoefening van den Roomsclien godsdienst, niet- tegcnstaande de talrijke bestaande wetten. In weerwil der over- eenkomst, Bevrediging van Gent genaanid, welke iiildrukkelijk bepaalde dat er in de Vlaamscbe gewesten geene andere dan Roomscb-kalholieke godsdicnstplecbligbcden mocbten gescbie- den,zag men Calviniscbe leeraars optreden in de plaats der Katlio- lieke priesters, de kerken onteeren en aan bare wettige bezitlers ontnemen. Voor de eerste maal gingen op 6 Juni 1578 te Gent twee booswicbten naar de slrafplaats, bijgeslaan door een Calvi- niscben leeraar. De drift der Hervormden geleck aan razernij. Wanneer er in Gent weinig of geene vernicbng meer te verrichten viel,begonnen zij het platte land af te loopen. Daar ook badden de kloosters veel le verduren. Als de religieuzen bij het magistraat van Gent eene klacbt bierover indienden, zooals de overslen van Deinze, wier klooster op 14Juli 1578 door deGentscbe bulptroepen met bebulp der Geuzen van Deinze was gephinderd, gaf bet gemecnlcbesluur hieraan geen gcboor. De soldaten door de strafTeloosbeid aange- moedigd keerden dan weer naar Deinze, om verder le vernieien Iietgeen de eerste maal aan hiinne razernij mocht ontsnapt zijn^ * De Jonche, Gendsche geschiedenissen, 11, bl. 32. ( 121 ) Laat ons hier in weinige woorden den algeheelen toesfand schetsen. De regeeringloosheid was ten toppunt; geene reclilen wcrden nog erkend, geene welten meer geëerbiedigd, de aloude privilegiën^esclionden *. De overheerschendeCalvinisehe parlij te Gent liet strafFeloos, onder voorwendsel van vrijlieid van gcwe- ten, de Roomschen door hare aanliangers bespotten en lergen, de kerkcn plunderen, kloosters vernielen, graven onteeren, kunst- stukken vermorzclen, kiokken uit torens halen, kerksieraden en heilige vaten stelen. De oefeningen van den Roomschen eeredienst werden door de Hervormde ministers belet, die de Kalliolieke kerkcn gebriiikten tôt liet liouden liunner prcdikatiën. In het openbaar zelfs, gaven zij 's avonds aan de hoofdwacht eene onder- riehling voor de soldalen ^. « Nauwclijks was de Hervormde Kerk onlkomen aan de ver- volging, zegt een Hollandsche schrijver ^, waaraan zij velejaren was ter prooi gewcest ; nanwelijks begon zij 't lioofd vrij en vroolijk op te heffen; naiiwelijks verkreeg zij overwicht in Vlaan- deren, of zij maaklc zich, helaas! schuhb'g aan de zclfde onver- draagzaamheid, waarvan zij zoo langen tijd den smai'tvollen, ondragelijken last gclorscht had. » Op eene vergadering van Calvinisten, den 3 November 1578 te Gent gchouden, waarbij ook vertegenwoordigd warcn de Her- vormden van Eekloo, Deinze, Hulst, Axel, Zomergem, Lokcren, Exaarde, Kaprijk, Ursel, Hansbeke, Temsche, Bassevelde, S'-Nico- laas, Waasmunster en Tielt, werd het middel besproken « hoc T> men voor best de Roomsche religie soude overal in de omlig- » gende dorpen verhinderen. » Het middel dat de goedkeuring der vergadering verwierf was « dat men uyt name der classe * Te Gent werden, den 18 Juli, verscheidene Staalsbediendeu, zooals de amman, pensionarissen, secretaris en ontvangers afgesteld. Hel léger der Gentenaars werd vermeerderd met twee duizend vijf honderd niaunen. Te IJper werden ook de wethouders vervangen. De Jokghe, Gendsche gesc/iiede- nissen, H, 32-33. ' De Jonche, Idem, H, bl. 34. ' H.-Q. Janssen, De kerkhervorming inVlaanderen. Arnhem, 1866,11, bl. 37. ( 422 ) » sal versoecken aan de notabele * deser stede, dat sij willen met » opene letteren aile mispapen interdiceren hare Roomsche religie » te exerceren 2. » De aangehaalde schrijver, die voop het eerst de liandelingen der Vlaamsche Calvinitische classis in 't licht heeft gebracht, crkent dat de Calvinisten geene Roomschen duldden, dat zij de alleen- heerschappij wilden om allcn te onderdriikken die met hen in gevoelon verschilden , zoo Doopsgezinden en Lutheranen als Roomsch-katholieken ^. Den wethouders van Gent was het niet genoeg de wereldlijke wetten onder de voelen te trappen, zij wilden 00k hunne wil- lekeur doen gevoelen in die zaken, welke alleen van de geestclijke overhcid afhingen. De achttierimannen vcrkiaarden geene gees- lelijke overlieid meer te erkennen en stelden drie personen aan welke van al die zaken kennis zouden nemen en daarover iiitspraak doen. iïet was de krijgsraad, die belast werd met den dienst der huwclijken, die de macht krecg echtenissen le sluiten en te onl- binden ! Den I Juli 1579 vertrouvvde het magistraat aan de Hervormden het seminarie loe, welke er de leering van Calvijn voorhielden. De inkomsten van het gesticht werden aangeslagen en zouden voorlaan door het gemeentebesluur besticrd worden *. Niet alleen waren de Calvinisten meester in Vlaanderen, maar bijna overal; in elk gewest, in elke stad waren behendige uitzen- delingen van Willem van Oranje er in gelukt het volk in gisting te brengen. Nooit had de kans zij ne zaak zoo wel gediend en te recht mocht hij op de overwinning rekenen. Overal won hij veld en heerschte daarenboven als meester over den aartshertog Mathias en over al de wetgevende instellingen. * Door notahelen verstond men de regeering der achltienmannen van Gent, die dezen lilel hadden aangenomen. * H -Q, Janssen, De kerkhervorming in Vlaanderen, II, bl. 209. 3 H.-Q. Janssen, Idem, II, bl. 57-38. * De Jonghe, GenUsche geschiedenissen, II, bl. 50. ( 123 ) IV De Staatschen, na den slag van Gembloers die voor hen zoo nadeelig was, zochten eene gclegenheid, die zij dan ook verkre- gen, om hunne neerlaag te vergoeden. Amsterdam was aan de zijde gebleven van den koning, niettegenstaande al de pogingen, door hen in het werk gesteld. De Pacificatie van Gent bevatte eenige uitdrnkkelijke bepalingen nopens deze stad; zij leed niet- temin zooveel overlast, dat zij eindebjk een voorstel van satis- faclie aan de Staten van Holland moest doen. Dit voorstel werd echter van de hand gewezen. Verkozen de Staatschen de stad bij geweld te winnen om dan als overwinnaars te handelen en de overwonnelingcn onder den voetzool hunner dwingelandij te doen bukken? Dit moeten wij wel gelooven. Den 23 Novcmber 1577 werd tegen Amsterdam een aanslag geplcegd, die evenwel mishjkte. De beruchte Sonoy lecnde aan den hopman Herman Helling en aan den watergens Nicolaas Ruykhaver de noodige manscbappen. Eenigen hadden zich in de stad begcven om zich op een gcgcven oogenbhk te vereenigen. De burgerij had den list onldekt en toen de twee aanvoerders met hunne soldaten de poorten doortrokken,liep zij te wapen en begon te vechtcn. De watergeus wilde de stad in brand steken, ten einde eene afleiding te vinden in de algeraeene verwarring, doch Hel- ling weigerde, daar hij de verantwoordeiijkheid dier daad ni et dragen wiUle, noch de gekregen orders overschrijden. De aanslag mislukte, de soldaten werden de stad uitgedreven en de twee aanvoerders, Helling en Ruykhaver, gedood. De wethouders van Amsterdam dienden den 27 November 1577 bij de Algemeene Staten hierover eene klacht in. Den 7 December schreef de griflier Cornelis Welemans een brief aan den prins van Oranje in naam dezer wetgevende vergadering, waarbij hij verzocht werd de zaak van Amsterdam te onderzoeken om de plichti- gen te vervolgen. Dit schrijven had voor gevolg dat de Staten van Holland den 28 December 1577 meester Willem Bardes ( 124 ) naar Amsterdam zonden om den burgemeesteren en den leden \an den sledclijken raad kopie voor te Icggen harer resolutie van \ November, alsook van de commissie door lien aan Helling gcgeven. Zij wilden daarmede bewijzen dat zij niet plichtig waren in den aanslag op Amsterdam *. Dit was echter niet rechtzinnig en de Staten van Holland handelden zooals Willem de Zwijger te Gent. In Januari daaropvolgende (1578) vergaderden de Staten van ïlolland tôt Delft, alwaar ook afgevaardigden van Amsterdam kwamen, om eene overeenkomst te treffen, waarin men echter niet slaagde. De afgevaardigden hadden niets dan een vvapen- stilstand van zes dagen kunnen verkrijgen, welke einde nam op \ Februari, doch den Iweeden dag nog voor vier dagen verlengd werd. Tegen den \ Februari werd te 's-Hage eene nieuwe bijeen- komst bepaald. Daar bet sieclits over enkele punlen was dat men niet eens kon worden, gaven de Staten van Holland aan Sonoy bevel Amsterdam van nabij te beschansen, waardoor elke betrek- king zoo langs 't water als iangs 't land verbinderd werd, om de Amstcrdammcrs tôt inscbikkelijkbeid te dwingen. ïoen zij met de Staten van Holland den 1 Februari in den Haag bijeenkwamen, vonden zij er ook afgevaardigden der Staten van Utrecbl, die hunne hoop in eene aanstaande overeenkomst deden kennen. De onderhandelingen van Delft waren zondcr gevolg gebleven, zegden zij, voor kleinigbeden welke men nu uit den weg diende te ruimen ; daarom drongen zij bij de bcide parlijen op tocgevendbeid en inscbikkelijkbeid aan. Wat zouden de Staten van Holland cr bij winnen, Amsterdam door geweld te overmeesteren? Indien Amsterdam door den nood gedwongen, in de wanboop den moed ecns vond tôt bet nemen van eene groote en roemrijke, doch jammervolle beslissing, dan had zij slechts de sluizen te openen om bet Amstelland, Utrecbtsche sticht, Rijn- land en Woerden onder water te zetten, tôt zoo verre dat vêle menscben hun vaderland uit armoede zouden moeten verlaten 2. ' P. BoR.XI, bl.3H-313. > P. BoR, XII, bl. 4. ( 125 ) Aan de afgevaardigden van Amsterdam spiegelden die van Utreclit den toesland voor, indien don Juan de stad redde en zij alsdan eene Spaansche bezetling kregen; veel zouden zij te lijden heh- ben van dat krijgsvolk welk overal moedvvil bedreef. De beidc partijen konden bet toch over de zoo gezegde klcinigbeden niet eens geraken en den 6 Februari braken de Staten de onderban- delingen af. De afgevaardigden van bet Utrechtssticbt, die bij de ondcrbandelaars aandrongen uit vrees der gevolgen, brachten de partijen wcderom bijeen en ditmaal met goed gevolg. Den 8 Februari sloot men een verdrag, waarbij Amsterdam aan de Slaatsebcn overging. Wij scbrijven bier de boofdpunten neer zoo- als Wagenaar ze opgeeft * : Binnen de stad en vrijbeid Amsterdam en binnen bare ambacbts- lieerbjkbeden zal alleen de Roomscb-katbolieke godsdienst mogen uitgeoefend worden ; docli buiten die omscbrijving zal de oefening van den Hervormden godsdienst eenieder vrij staan. Ook zal den Hervormden eene eerlijke begraafplaals binnen de vesten worden vergund. Het beleg zal terstond opbouden « mids een burge- » meester en vijf vroedscbappen zicb te Deift in gijzeling begeven, » tôt dat de soldatcn, in stadsdienst, afgedankt en andere vendels in » derzelver plaatse, door den prinse uit de ingezetenen gcworven » zouden zijn. » De bannelingen mocbten vrijelijk weerkceren en de scbutterijen konden beringericbt worden; de regeering, ambte- naars en iiiwoners zouden den eed van getrouwbeid afleggen, cerst aan den koning als graaf, dan aan den prinse en aan de stad, die weer in bczit kwam van al bare bandvesten en vrijbc- den. De geestelijkbeid zou zicb moeten gedragen naar de voor- sebriflen van den bisscbop van Haarlem. Eens Amsterdam aan de Staten, keerden er vêle kooplieden weer, die uitgeweken waren ten tijde van den bcrtog van Alva. De welbouders, die allen Katbolieken waren, konden door de Hervormden niet langer in hunne bediening bebouden worden. Sterk door bon getal en vol betrouwen in de gunstige slemming van de Engelscbe koningin en in de komst van den bertog Jan ' Wagenaar, VII, bl. 190-192. ( 126 ) Casimir, die de Hervormde Icer beleed, sloegen zij tôt grove buitensporigheden over \ Zij maakten moeielijlvheden over de wijze lioe men de wacht optrekkcn moest, en loonden zicli gebclgd omdat men hun eene al te afzichtelijke begraafplaats bad aange- wezen. Meester Willem Bardes, naar zijne geboorteplaats weerge- kcerd, sleldc zicb aan bet boofd der beweging. Ecn aanslag was door bem beraamd en bij had zicb daartoe de medewerking van Sonoy verzekcrd. Den zondag 25 Mei bield Tbomas van Thielt, een gewezen abt van S*-Bernaards, bij Antwerpcn, die de kap over de baag bad gcworpen, buitcn de slad, aan den S'-Antoniusdijk eene preek voor de Hervormden. Aldaar werdcn de laatste maat- regelen genomen voor den ontworpen aanslag, bet ordewoord gcgeven en de werking geregeld. Den volgenden morgen gingcn eenige personen naar 't stadbuis om met de wetbouders over zekere veranderingen te spreken door de Hervormden nopens eenige zaken verlangd. Ilet gednrig gaan en keeren van 't stad- buis naar eene berberg op den Dam waar men vergadering bield, bracbt bet volk te been, dat, opgebitst door eenige valscbe geruebten, eindelijk ongeduldig werd over den uitslag dier onder- bandelingen. Kort na den middag verscbijnt een genaamde Willem Diigardin op de pui van bet stadbuis, die den bocd eens opbeft om bem ter- slond weer op bet boofd te drukken. Dit was een overeengekomen sein, dat men door woorden niets van de stedelijke regeering verkrijgen kon. Eenige oogenblikken later komt de lioofdman van een der vicr vendelen burgersoldaten, die al van elf ure in de wapenen waren, bet stadbuis af en geeft insgelijks door eene beweging een Iceken. Een soldaat lost daarop een muskel en onmiddellijk komt een matroos te voorscbijn met vlaggen beladen, roepende : Wie Ora/ije lief heeft, toone liet en volge mij ! Dit was bel signaal van den aanval. Hel gescbul werd uit bet busbuis gcbaald, waar men ' Voor helgeen Amsterdam betreft, volgen wij liefsl de Vaderlandsche ge- schiedenis van Wagekaar (VII, bl. 203-2:i0), den schrijver der Geschiedenis van Amsterdam. ( 127 ) 't bewaardc, en op den Dam geplaatst ; verschansingen werden in de straten opgeworpen met balen wol, die men aan de Waag liaaide. De Vierschaar, waar de nachtwacht in tijd van onlusten en oploo- pen veri3leef, werd aangevallen. Toen ijlde de menigte naar 't stadhuis, hield de welhouders aan, die men er vond, liep dan naar de woningen van de afwezigen om zeook gevangeji te nemen en nnmen onderwcge ook nog een aantal prieslers en al de Min- derbroeders in hechtenis. Ai le zamen op de Waag gebracht, werden zij van daar tusschen twee hagen soldalcn en vergezeld door het grauw der bevolking, dat riep : 3Jen moet ze naar de galg voeren, waar zij menigeen aan geholpen hebben ! en de grofste verwenschingen uitbraakte, naar het walcr geleid, waar men ze in verscheidene vaartuigen deed instappen, die ze op S'-Antoniusdijk neerzetten. In de stad weerkeerende, drongen de Calvinisten het Minderbroedersklooster binnen en verbrij- zelden er de altaren en heiligenbeelden. In de belangrijkste stra- ten werd dien dag door de Calvinisten wacht gehouden. 's Ande- rendaags werd de oude regeering door de schutterijen van haren eed en dienst ontslagen en den derden dag waren nieuvve wel- houders, bij meerderheid van stemmen gekozen, in bediening getreden. Al de Kalholieke kerken bleven eene week gesloten, doch alsdan zond het nieuwe magislraat eenige timmerlieden er heen om de beelden en altaren weg te nemen en ze iiiterichten om er de Hervormde leeringen, Luthersche, Doopsgezinde en Calvinische te prediken. Het voorbeeld van Amsterdam vond navolgers te Haarlem, alwaar ook groote baldadigheden plaats hadden. Te Amsterdam was het een gedeelle der bevolking, die de beweging maakte, maar te Haarlem waren het soldaten. In eerstgenoemde plaats waren geene gewelddaden op personen gepleegd; in de andere stroomde bloed. Op H.-Sacramenlsdag, 29 Mei 1578, bij het eindigen der groote misse, wanneer hon- derden geloovigen de kerk opproplen, kwamen de soldaten binnen met de blanke wapens in de hand en baanden zicli een weg dwars door het volk, waarbij er velen gekwetst en een oude priesler, Pieler Balling, gedood werd. De bisschop Godfried van ( 128 ) Mierlodie aangeliouden was, sclionk omirent vijftigguJdenaan die, vvelke hem moesten bewaken en kon aizoo ontvliichten. De schout Ruykhaver en de biirgemeester Ries vertoonden zich in de kerk, Nvanneer ailes verricht was; zij deden het gespiiis de kerk uit- drijven, dat aisdan post valte op de Markt en daarna de kerken en kloosters der Minderbroeders en Predikheeren ging plunde- rcn. De Begijnen ook leden last en werden van hare linnen en wolien goederen en van hare eetwaren beroofd. Het feit was ge- pleegd. De groote kerk bleef gesloten tôt in September en werd aisdan gcopend om ook tôt gebruik der lïervormden te dienen, niettegenstaande het verzet der Katholieken *. De stadhouder van Vriesland en Groningen, Joris van Lalaing, later graaf van Renneburg, wilde de partij van don Juan breiven, die in zijne gewesten onder de grootste personen vêle aanhangers telde. De gouverneur van Vriesland volgde aisdan nog de partij der Staatschen, waarvan hij zich later afscheurde. De bisschop Cunnerus Pétri werd op den feestdag van Maria-Boodschap door den gouverneur len zijnent verzocht, die hem aisdan deed aan- houden en in het Hariingerslot opsluiten. De leden van het pro- vinciaal hof werden ook door hem afgezet en meestal door nieuws- qezindcn vervangcn. Ook de vvethouders der kleine Vriesche stedcn ondergingen dezen toestand ^. Willem de Zw^ijger had zijn brocder Johan van Nassau, een fanatiek Calvinist, een vreemdeling die geen duim Nederlandschen grond bezat en zelfs onze taal niet sprak, ondanks vêle tegenkan- tingen tôt stadhouder van Gelderland doen benoemen. Ziju doel was, aîzoo het Calvinism in die provincie in te voeren; voor het oogenblik nochlans gelukte hij er niet in, dank zij de eensgezindheid der bevolking, waarvan de overgroote meerderheid Katholiek was en den koning getrouw bleef. Alhoewel de meerderheid der Slaten van Utrecht ook Katholiek was, hadden de wethouders der hoofd- stad van het Slicht in Januari 1578 de Jezuïeten uit de stad ver- dreven. Later begonnen zij het aan de andere geestelijke ook * HooFT, I, bl. 579. •2 NuYENS, t. III, bl. 247. ( m ) lastig te maken; den 25 Mei eischte nien van de Minderbroeders een ecd van vijandschap aan don Juan. Zij weigerden en verlieten vrijwillig de stad, zegt Bor * — misschien wel uit vrees voor de gevolgen. Dergelijke eed werd ook van de geestelijken van Antwerpen gevergd. « Het scliijnt, zeggen de Antwerpselie geschiedschrijvers Mertens en Torfs '^, dat het eerste formulier van dien ced in zulke niwe bewoordingen was opgesteld, dat niemand denzelfden dorst afleggen en dat men het voorloopig liet varen. » Den 1 Maart hiel- den de kanimniken der hoofdkerk eene vergadering met al de oversten der kloosters, die in Antwerpen beslonden, en waarin men besloot, door het toedoen der Jezuïeten, den gevraagden eed niet af te leggen. Den 5 Maart kwam men bij al de paters om een ander formulier, dat reeds door de kanunniken en eenige pas- toors onderteekend was, voor le leggen De paters weigerden hierop hun handteeken te plaatsen, voorgevende dat zij zulks niet vermochten zondcr de toestemming hunner oversten. Men gaf hun drie dagen om over de zaak na te denken. De paters stelden ecnc gezamenlijke verdediging op van hun gedrag, die men op den predikstoel aflas, om alzoo eike aantijging van verraad te weerleggen. Den 22 April kvvanien de wethouders met een nieuw formulier bij al de geestelijken en kloosterlingen weer, waardoor mén nu enkel moest beloven dat men de Bevrediging van Gent zou nakomen, diegenen aanklagen welke deze niet zouden na- leven, en niets tegen Antwerpens welvaart ondernemen. Dit werd algemeen onderteekend, uitgenomen door de Minderbroe- ders en de Jezuïeten, welke volstrekt weigerden, omdat, zegden zij, hun regel verbood zieh met slaatszaken le bemoeien, en omdat zclfs die eed, welken men hun afdwong, met de Bevre- diging 5 in strijd was. Den 12 Mei 1578 werd de kerk alsook het collège der Jezuïeten gesloten en eene sterkewacht voor de poorten van het klooster geplaatst, die 's anderendaags aan niemand meer ' P. Bor, XII, bl. 27. ' Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, \, bl. 73. * Mertens en Torfs, Idem, V, bl. 75. Tome XXXIII. 9 ( 130 ) toeliet in of uit het klooster te gaan, en den volgenden dag, wezende de hoogdag van Pinkster, ook den loegang der kerk aan eene groote volksmenigte wilde beletten. Hieruit ontstond groot rumoer. Om negen ure kwam een der burgenieeslers ter plaatse en beval de kerkdeur te openen. De Calvinisten, hierover verbitterd, liepen de kerk binnen, toen nauwelijks de eerste mis eindigde, en drongen van daar in het collège. In eene kamer gaf men lot driemaal vuur op eenige paters, die aan 't bidden waren, doch zonder iemand te kwelsen. In de kerk stond eene opge- wondene menigte, die luidop zegde de paters in stukken te zuilen hakken. Drie honderd gewapcnde Calvinisten waren getuigen van den christenmoed van pater Joannes Bocarius, die naar het hoogaltaar ging en de zilveren ciborie met het H. Sacrament uit het tabernakel haalde. Zulke koelbloedigheid verstomde zoo zeer de Calvinisten, dat geen hunner iets zeggen of vragen dorst. Al de Jezuïeten werden gevangen genomen en naar het Bierhoofd gebracht; zij gingen iwee aan twee, in het habijt hunner orde. Twee hagen soldalen bezetteden de straten, welke zij moesten doortrekken, want men vreesde weerstand vanwege de Kalho- lieken. Aan het Bierhoofd lag eene schuit, die ze naar Mechelen bracht. De Minderbroeders, die men hier ook, zooals te Cent en te Brugge, van vêle misdaden betichtte, werden met nog eenige andere kloosterlingen, die ook den gevergden eed niet haddcn willen afleggen, de stad uitgedreven. Ook te Atrecht zochlen eenige personen om godsdienstige geschillen de regeering te veranderen; hier nog eens waren het de Calvinisten die het spel begonnen. Een advokaat, Crugeot naamd, wilde de nieuwe inslelling der achttienmannen aldaar ok invoeren. Ilij belegde eene openbare vergadering, waar wel zeven honderd personen aanwezig waren. Het magistraat der stad zond er twee schepenen naar toe,om het volk te doen verstaan hoc gevaarlijk de nieuwe instelling was, doch vonden er weinig bijval. Het volk wilde eene verandering aan den ouden staat, niel inziendc wat heimelijke inzichten de leiders dier beweging beoogden. De Staten van Atrecht hadden bezwaar gevonden in het bctalen der groote belastingen, door de Algemeene Staten na den slag { 131 ) van Gembloers gestemd, om in de noodwendigheden van het léger te voorzien. Marnix van S'*-Aldegonde werd herwaarts gezonden en trof dan ook eene overeenkomst, door wederzijdsche locge- vendheid. De Stalen van Atreclit drongen aan op het hernenien der onderhandelingen met don Juan, die te Leuven zonder gevolg waren gebleven ; om hun verzoek ondersteund le zien door hunne geburen, schreven zij aan de Staten van Henegoiiw, Rijsel, Dowaai en Orchies, Doornik en het Doorniksche. Henegouw stemde hierin raede, doch die van Rijsel en van het Doorniksche niet. De brief, door de Staten van Atrecht geschreven, was in handen gevallen van eenen inwoner van Atrecht, die er mede in den stedelijken raad verscheen en door de lezing er van, met bijvoe- ging van eenige uitleggingen, de gemeene volksklas in gisting bracht. Aanstonds liepen de heethoofden naar huis om zich te wapenen en op eenige oogenblikken waren de deuren en venslers van vêle burgershuizen gesloten; de straten weergalmden van het gekletter der wapens en van het geschreeuw der Calvinisten, die het vuur aanwakkerden, bijgestaan door eenige schelmen, welke dachten dat het uur der zakkenvulling geslagen was. Aanstonds ging men naar het stadhuis, alwaar men ongeveer veertig of vijflig van de best ingezetenen aanhield. Evenals te Gent was het een driemanschap van fanatieke Calvinisten, dat zich aanstonds aan het hoofd stelde en tôt de ondervraging der wethouders overging. De uitleggingen, die gegeven werden, koelden de hefligheid van eenige muiters. De talrijke baldadig- heden, die er alsdan te Atrecht bedreven zijn, werden door eenen ooggetuige, Pontus Payen, beschreven '. Door geweld perste men den leden der Staten van Atrecht eene bekentenis af, waarbij zij introkken hetgeen zij geschreven had- den nopens de middelen van peis. Den advokaat Crugeot, eenen zeer dweepzuchtigen Calvinist, werd de last opgedragen die verklaring aan den aartshertog, aan den prins van Oranje en aan den Slaatsraad over te brengen. ^ Mémoires de Pontus Payen^ avec notice et annotations par Alex. Henné. Bruxelles, 1861, II, bl. 62-88. ( 152) Willem de Zvvijger zag weldra dat hij een nieuw instrument in handen kreeg om twist en tweedrachtin hetAtrechtsche te zaaien, daar waar onderlinge liefde en eensgezindheid lot dan toe bloei- den. Willem van Oranje onlving hem wel, bejcgende hem met voorkomendheid en liet verstaan dat hij, Crugeot, een verzoek- schrift moest opstellen in naam der burgers en inwoners van Alrecht, dat onmiddellijk zou ingewilligd worden door den aarts- hertog, om tôt de kiezing van een zekergetal personen overlegaan, vijCtien was voldoende, in plaals van achttien zooals te Gent. De heer van Câpres *, gouverneur van Atrecht, hiervan kennis heb- bende, riep de burgerij op den eersten Paaschdag bijeen, om het aanstellen der vijflienmannen te bespreken. Crugeot nam ook zijne voorzorgen. De kleine burgerij, die in zeer groot getal de ziKing bijwoonde, gaf luidruchtig te kennen dat zij de nieuwe instelling verlangde. De gouverneur moest toegeven, maar zocht lijd te winnen; eerst, omdat hij dacht den iever voor de nieuwig- heid le zien verflauwen, dan om het gevolg te zien van de pogin- gen door de Staten van Alrecht bij de hooge overheid aangewend, opdat zij zulks niet zou toeslaan. De nieuwe instelling kwam evenwel lot stand en zij, die gekozen werden voor een tijdslip van drie maanden, legden den eed af 2. Een ander man, zendeling van Willem van Oranje, verscheen alsdan le Alrecht. Van geringe afkomst, bracht hij het nochtans door zijne sloulmoedigheid en godsdienslige dweeperij, met de ondersteuning der laagste klassen der samenleving, zoo verre, dat hij het magistraat gevangen nam en zich tijdelijk de macht van gouverneur loekende. Gelukzoeker in den vollen zin des woords, had hij sedert het ontslaan der onluslen deel genomen aan al de voorvallen; hij noemde zich Ambroos Le Ducq en voerde in den lijd, dat hij te Alrecht was, 't gezag over eene kompagnie lichte ruilerij. ^ Edward van Bournonville, heer vau Câpres, werd gouverneur van hel Atrechtsche ad intérim benoemd, in de afweziglieid van den burggraaf van Gent, den voorlaalsten dag van November 1577. 2 Mémoires de Pontus Payen, 1861, II, bl. 91-98. ( 153 ) In liet besoin der maand Maart 1578 brachten eenige personen biiinen de steden Atrecht, Hethune, AireenSt.-Omaars bel i^erucht in oraloop, dat de koning van Frankpijk een machtig léger op voet bracbt om het Atrechtsche te overrompelen. Die vaische tijding baarde zooveel opscbudding, dat er tusschen de wethouders der bovengenoeinde steden een gemeenschappelijk verbond lot stand kwani: « r union extroite des villes d'Artois » 'twelk besloot een klein léger in te ricbten : « quatre cornettes de chevaulx legiers et trois compaignies d'infanterie. » De provinciale Slaten van dat gewest, de gebeime bedoelingen benierkende, verklaarden rondweg geen duit te betalen in bet onderboud van de soldaten, die siecbts gezonden werden om onrust te maken en de belangen van Willem van Oranje te dienen. Dan wendden zicb de aanbangers tôt den aarstberlog en Willem den Zwijger, die de aanvraag toeslonden. Het was alsdan dat Ambroos Le Ducq, door de bemoeiing van den prins van Oranje, tôt eersten kapitein over bet nieuwe léger benoemd werd. De Staten van Atrecbt bleven de betaling dier belastingen weige- ren. Hierop werd door den kapitein eene brandscbatting ont- worpen en met gevveld afgeperst. Tocb lieten eenige Katbolieken zicb door de bolklindende woorden der Calvinisten misleiden. Ambroos Le Ducq kwam met eenige zijner soldaten naar Atrecbt. Het was ook omirent dit tijdstip dat de Calvinistiscbe predikatiën aldaar voor bet eerst gebouden werden. De nieuwgezinden zegden rondweg : bet uiir is geslagen dat de steenen pot den koperen zal verbrijzelen î De invloed van Ambroos Le Ducq van dag tôt dag aangroeiend, was voor de Staten van Atrecbt eene oorzaak van kommer; zij besloten dat de soldaten de stad moesten verlaten om naar bun kamp weer te keeren. De aanvoerder wilde bierin niet toe stem- men en verstond zicb aanstonds met zijne aanbangers. Op den morgen van den dag, tôt bet vertrek bepaaid, toen de soldaten in gelederen stonden, was er een opioop; bet volk liet bedreigingen booren en trok cindelijk naar de vergadering der Staten van Atrecbt, waar de afgevaardigden beleedigd werden. Ambroos Le Ducq vertrok niet en bleef in de stad. Ook de vijftien ( 134 ) manncn bogonncn hunne werking, alhoewel zij bij liet aanvaardea luinner bedicningzvvocren niels le zullen docn of te ondcrnemen, dal in strijd zoii wezen met de bestaande wettcn of inbreiik kon iiiaken op de jurisdictie van 't magislraal of van den gouverneur. Nauwelijks aangcsteid, lieten zij een zegel maken verbeeldende eenen lecuw die eenen degen vaslhoudt, met dit omscbrift : « Sigillum trihunontm plehis utrebalensis «. Zij zagen iedereen over 't boofd, bcmoeiden zicli met aile zaken, zoo van de stad als van bel platlcland, slelden zich aan als recbters over arme pas- toors van bel omb'ggende, die voor bcn moesten verscbijnen en wien liet als eene misdaad aangerekend vverd met minachting van den prins van Oranje gesproken te bebben î In een woord, zij gedroegen zieb als dwingelanden. Rekvveslen over den toestand waren aan den aartsbertog ^latlbias gestuurd; deze zond drij afgevaardigden ter plaalse om de zaken te onderzoeken en de belangbebbenden te booren. Na rijp onderzoek legden de afgevaardigden den algemeenen land- voogd oen onlwerp van regeling voor, waarbij men bet magistraat in zijne bediening en reebten berslelde en de macbt der vijftien- mannen besnoeide. De Calvinislen waren in bet gebeel niet tevre- den. Na meermaal in bet geheim de zaken besj)roken te bebben, besloten zij eenen aanval le wagen. Den 17 Oclober zag men gcwapende Calvinisten de stad doorloopen en samenscbolingen verwekken; op den middag deed Ambroos Le Duccj den boom blazen, waarop bij met zijne soldaten te voorscbijn kwam, de sledelijke wacbl overrompelde en dan voortsnelde naar dewonin- gen der leden van bet gerecbtsbof ; zij namen den prokureur en dezes grilïier, den secrelaris van den gouverneur en ook nog anderen in becbtenis '. Het volk, eerst bedwelmd door dien stoulen aanval, wilde, wanneer de opdammeringgenoegzaam was om den juisten toestand met zijne gevolgen te besefîen, weersland bieden; docb de ruiters van Ambroos Le Ducq, die beel de stad ' De aanvoerders van de troepen, die den aanslag bedreven hadden, schreven den volgenden dag, 18 Oclober J378, aan den Zwijger om hem kennis te geven van hunne handelingen. Gachard, Correspondance du Taciturne, IV, bl. 85. ( 133) doorrenden, beletteden elke bijeenkomst. 's Anderendaaiçs kwam de heer de Mesgallant, luitenant der stad, en de vior oudste sche- penen onder horgstelling in vrijheid, maar de andere heeren bleven gevangen. De aanleiders der Calvinislische bewcging dachten er een oogenblik aan ze naar Gent over te brengen, omdat zij daar nauwer bewaakt konden worden en men er geene poging van verlossing te vreezen had; zij lielen eehler hun ontwerp varen, daar zij de vvegen niet veilig genoeg aciilten. Eenige der heelhoofden iiitlen dan bet voorslel de gevangenen uit bet venster te werpen, verder nog eenige andere tegenstrevers te dooden en bunne buizen le laten plunderen. Een advokaat, meester Gosson, alboewel een der hoofden dier fanatieken, docb min wreedaardig van inborst, wist door scboone woorden bet nemen eener beslis- sing over dat voorslel le verdagen, dat door zijne tiisscbenkomst niet meer ter bespreking kwam. Ambroos Le Ducq stelde zich uan bet boofd der gemeente en vaardigde in die hoedanigbeid ordonnanciën nit, onder andere eene welke beval, dat al de boeren die naar de wekelijksche markt gekomen waren, binnen een uur de stad moesten verlaten. Het was omdat bij weerstand vreesde van de landelijkc bewoners; en juist was bet deze voorzorg welke weerstand verwekte. Op bet aflezen van die ordonnancie volgde cène algemcene verwarring, aangevuurd door de verontweerdi- ging der stedelijke ingezetenen. Bij velen, die tôt dan toe met de Calvinisten mede geheuld badden, uit onwetendbeid of bedrogen over bunne inzicbten, viel de blinddoek van de oogen. De Katho- lieken bielden nog dienzelfden dag eene bijeenkomst op de Viscb- markt, die zij afsloten door banken en door groote stukken bout. Ambroos I.e Ducqwilde de vergadering uileendrijven, maar moest onverricbter zake terugkeeren. Den maandag morgcn ver- toonden zicb eenige burgers in de zitting van den raad der Staten van Atrecbt om zijne tusschenkomst te verzoeken ten einde de gevangenen le doen loslaten. Aan^tonds werd de grifficr gelast meester Gosson te verzoeken naar de vergadering te komen, betgeen deze volstrekt vveigerde, zeggende : dat zij bij hem moes- ten komen, wilden zij bem spreken. Om geenen lijd te vcrliezen gingen zij er been ; zij vonden er de belbamels van den aanslag ( 156 ) vereenigd. Gosson antwoordde dat men twee of drie dagen moest wachten alvorens een antwoord hierover te krijgen. Hij zocht uitstel te bckomen, met het oog op Calvinistische soldaten die hij vcrwachlte en welke reeds op weg waren. Den volgenden mor- gen keerden eenige burgers naar den raad der Staten weer en verzochten dat men de gevangenen onmiddellijk in vrijheid zou slellen. Twee ambtenaars brachten aan Ambroos Le Ducq en aan meester Gosson het bevel van den Raad over; laatstgenoemde riep het volk ten stadhuize bijeen en vertoonde het gevaar en de moeilijkheden van den toestand. Men bcsloot eindeh'jk ze in vrijheid testellen, indien zij zich schrifteiijk verbinden wilden de stad gedurende cène maand te verlalen, met borgstelling van duizend kronen voor elken dag, en onder eed beloven niets tegen een der vijftienmannen te doen. Gehjk het te voorzien was, wer- den deze voorwaarden van de hand gewezen. De burgeiij was van den vroegen morgen in de wapens en had post gevat op de groote Markt; de geesldrift en opgewondenheid waren overgroot. Men dreigde de hoofdwacht te overrompelen en de manschap le dooden, indien zij weerstand durfde bieden.De aanvoerder bracht deze tijding aan de Calvinisten over, welke nog altijd aan 't beraad- slagen waren, doch zij wilden hieraangeen geioof shian. Eenskiaps roffelen de trommels en schalleri de klaroenen;de moed ontzinkt aan de Calvinisten, die in aller ijl de vlucht nemen. De wachten, die de gevangenen bewaken, vlieden langs eene achterdeur van het stadhuis weg. De burgers dringen het stadhuis binnen en verlosscn de gevangenen, die daar vijf dagen overgebracht had- den, blootgesteld aan vernederingen, zonder bed of stoel en om te rusten niets dan eenige koffers, welke rondom de kamer stonden. Den volgenden dag was de burgerij nog in de wapens. De losge- latene wethouders vergaderden met den raad der Staten en gingen dadelijk over lot de afstelling der vijftienmanncn en tôt de aan- houding van Gosson, van Morand Camp, van Mordacq en van nog acht of tien andere belhamels. Ook nog dienzelfden morgen kwam de heer van Câpres weer in de stad, toen men reeds bezig was met het opstellen van 't vonnis — iels waarover al de leden het nochtans niet cens waren,- eenigen dachten met zachtheid te ( 137 ) moelen handelen, lerwijl anderen inlegendeel meenden dat de toestand, waarin men verkeerde, eene voorbeeldige straf vergde. De gouverneur van Atrecht kwam in de vergadering en dced het gedacht van strengheid overwegen. De zaak werd dng en nacht voortgezet en het procès zonder vertoeven opgesteld, waardoor de prins van Oranje de gelegenheid miste er lussclien te komen. Uit eenige papieren, die men gevonden had ten huize van Bertout — vêle andere waren bij tijds verbrand — bleek het dat de vijftien- mannen hcl inzicht hadden de stad Atrecht met de hulp van eenige Schotsche benden op eenen bepaalden dag onder de heerschappij van Willem den Zwijger te brengen, evenals de andere plaatscn, Bapaume, Hesdin, La Bassce en Pont-à-Wesdin. Den eerstcn donderdag na 't onderzoek vvas de galg voôr het stadhuis opgetim- merd en de groote Markt door de burgerlijke wacht bezel. Rond negen ure werden de ter dood veroordeeldenaangevoerd en onder- gingen aldaar hunne straf. Het waren : Pieler Bertout, Valentijn Mordarcq en Allard Crugeot. Den zaterdag avond werd het vonnis geveld van meester Gosson, een schatrijk en zeer welsprekend man en bekend als een der grootste rechtsgeleerden van zijnen tijd ; zijne straf werd denzelfden dng, rond middernacht, voltrok- ken. De slraten waren eveneens door de burgerlijke wacht bezet. De roode glans van fakkels en loortsen, die zich kronkelend op de nabijstaande hooge huizen met puntgevels en op de met loodbc- zelte vensters Irillend weerkaalste, gaf iets recht aardigs, iets geheimzinnigs aan het schouwspel dat zich voordeed; een oogen- blik zwaail de beul zijn zwaard in het ronde, waardoor er ceiie licht heldere flikkering ontstond en 't hoofd van dien arme mis- leide rolt bloedend op het schavot. Nog vijf andere plichtigen werden eenige dagen nadien opgeknoopt. Het oproer in Atrecht was gcdempt en de bijzonderste aan- voerders hadden hunne misdaden met den dood geboet. Ambroos Le Ducq, de zendeling van Willem van Oranje, bevreesd voor den ommekeer der gevoelens van de bevolking, die de invrijheidstel- ling van het magistraat wilde, verloochende alsdan zijne vroc- gere vrienden en droeg het zijne bij tôt de verlossing van hen, die hij zelf gevangen had genomen. Niellemin verscheen hij toch ( 138) voor zijne recbters, die hem uit erkentelijkheid voop den diensl, wclken hij bewezen had, of beter gezegd toi bclooning van zijn verraad, hem toebetcn met de zijnen de stad Alrcebt te verlaten — betgeen bij den volgenden- dag deed. Te Antwerpen gekomen, werd bij aangcbouden op aanklacbt van Jan Caffart en van Gos- son's zoon. Den 17 Novembcr 1578 werd hij als verrader gevic- reiideeid. In breede trekken bebben wij de onlnsten verbaaid, die in Atrecbt plaafs hadden. Hierdoor bebben wij de gebeiirlenissen eenigszins moeten vooruitloopen, daar wij anders de gelegenbeid misten over die belangrijke feiten te spreken. De meeste der gescbiedscbrijvers bandclen cr cchter niet over. Al de bijzonder- bcden, door ons medegedeeld, vonden wij in de gescbriften van eenen ooggetuige, Pontns Payen *. Rij niemand, die onpartijdig de gescbiedenis van het jaar 1578 raadpleegt, kan er de minsle twijfel bestaan over het doel der oniiislen, die beurtelings le Cent, te Antwerpen, te Haarlem en in mcer andcre plaatsen gcbeurden, omdat de Prolestanlen cène zoogezegde godsdienstvrijbeid wilden. Op voorhand waren die onluslen beraamd. Door wie? Ontegensprekelijk is bel, dat Willem van Oranje de ziel dier beweging was, welke door bebendige volks- menners geleid werd. Nooit waren 's lands zaken in zulke verwar- ring en die van den Zwijger nooit zoo winstbelovend. Hij was Kuwaard van Brabanl en had aile macht over den aartshertog Malbias, die, evenaîs de staatsraad, gedwee werkluigen waren in zijne banden. De uitvoerende macht zijncr beslissingen vond bij bij de Calvinislen, die onder al de verscbillende sekten, door de Hervorming m bel leven geroepen, zicb het meest onderscheidden door bun fanatisme en meestal gevonden werden onder het gespuis der samenleving. De instelling der vijflien- of acbttienmannen was een behendig lokmiddel om bel hart van den cenvoudigen burger te winnen; voor de Calvinislen was de religievrede de lokvink. Hij, Willem » Mémoires de Pontiis Payen, 1861, H, 98-194. ( 139 ) van Oranje, die eerst katholiek, dan Lutheraan en eindelijk Cal- vinist vverd, doch volstrekt noch het een noch het ander was, liet zich oni godsdienstzaken niet nieer gelegen dan voor zoovcel hij ze kon aanwendcn tôt het doordrijven zijner geheime bcdoclingen. In eene synode van Calvinisten, den 22 Juni te Dordrecht ge- houden, besprak men voor het eerst het ontwerp van eenen reli- gievrede. Aanstonds hierop ging het spel aan irang. De Calvinisten stonden overal op om hem te vragen. De Algemeene Staten, die aile dagen hierover verzoekschriften ontvingen, dachten zich verplicht cenige concessiën aan de Hervormden te moeten doen, om aizoo den Roomschen godsdienst van mecr onheilen te bewa- ren; volgens hun inzien was het goed een klein kwaad te diilden om een grooter te vcrmijden. De werking was in Vlaanderen begonnen. De Gentenaars zon- denhet eerslevertoogschrift om eencn religievrede. De Algemeene Staten sliiurden dan Willem van Oranje naar de vergadering der Staten van Vlaanderen, welke den 15 Juli 1378 te Dcndcrmonde gehouden werd, om te hooren wat men eigenlijk hierdoor ver- langde. Weinige dagen nadien, den 22 Juli, leekende de aartshcrtog Mathias den religievrede, die nochtans niet vcrplichtend was, daar elk gevvest en zelf elke slad vrij bleef hem aan te nemen of te verwerpen. In de plaatsen waar hij afgekondigd werd, ging het gemecnte- bestuur de verbindtenis aan, dat men er stipt de punten zou naleven, welke in dit voor de geschiedenis der Malkontenten hoogst belangrijk stuk voorkomen. Het luidt als voigt : I. Aile de misdaden ende injurien geschiet siehtent de voorsz. Paci- ficatie van Ghent ter causen der Religie, sullen vergeven endc vergeten zijn als niet geschiet, so dat ter oorsake van dien niemant toesprekelick noch vervolgelijck wort te wetle noch anders; ende en sal daeraf geen verhael noch ondersoeck gedaen worden, op pêne van hij de transgres- seurs ghecorrigeert te zijne als pays-brekers ende perturbateurs van de ghemeene ruste. II. Ende opdat dien volghende ten opsicne vande diversiteyt der Reli- gien, die met gewelt ende wapenen niet en mogen onderhouden, inge- ( IW ) plant, noch oock onderdruckt werden,gcentweedracht noch questie meer en geschiede, soo is gheordineert dat elck aengaende de voorsz. twee Religien vrij en vranck mach blijven, soo hij voor Godt verantwoorden wilt, in sulcker manieren dat den eenen den andercn niet en sal moghen stooren, maer dat een yegelijck, tzij Geestelijck oft Wereltlijck, sijne goedcren met ruste ende vrede besitten ende behouden moghen, ende Godt dienen nae het verstandt dat hem ingegeven is ende so hij ten wterslen dage sal willen verantwoorden ; immers so lange ende totter tijdt toe, datter een Algemeyne ofte Nationale Concilie, beyde partyen liberalijck gehoort wesende, anders des halven ghesloten ende ghedeler- mineert wert. III. Ende ten fîjne dat de voorsz. liberteyt van Religie over beyde sijden ghercgelt zij , met bequame ende lijdelicke conditien, tôt elcx gherustinge ende versekeringe, is geordineert dat de Galholijcksche ende Roomsche Religie sal weder opgesteit worden, soo wel in de steden van Hollant ende Zeelant als in eenige andere steden ende plaetsen van de landen van herwaerts over, daer die verlaten is gcweest, om aldaer pay- sibelijcken ende liberlijck geexerceert te worden, sonder eenigen troubel ofte belet voor den gencn die begeercn sullen, behoudens dat die niet min van getalle zijn dan hondert menagien in elcke groote stadt ofte dorp, daer continuelijk geselen geweest hebbende ten minsten den tijt van eenen jare, en in de kleyne, de meestendeel vande inwoonderen oock verjacrt. IV. Soo oock insgelijcx de voorsz. Religie gheseyt Ghereformcerde sal mogen openbaerh'jck geexerceert zijn in aile steden ende plaetsen vande landen van herwaerts over, daer het selve bij de inwoonders in getale aïs hier boven voorseyt is, begheert wort. V. Welverstaende, dat so wel de gène van deen als van d'ander Religie sullen moeten henlieden presenteren voor de Magistraet, daer sij respec- tivelijk elc int sijne, de exercitie van haerlieder geïntermitteerde Religie sullen begeeren, die henlieden daertoe sullen moeten terstont bequame plaetse designeren, te weten, in Hollandt ende Zeelandt, voor die vande oude Religie sulcke kercken ende capellen als er sullen bevonden wesen bequaem, ende bij gebreke van dicn, eenighe plaetsen daer die gestaen hebben, alwaer de Catholijcken sullen mogen haerlieder capelle ofte kercke weder opbrenghen ; en in andere Provintien sulcke bequame ( ni ) plaetse «ils de Magistraet henlieden sal bewijsen, behoudens dat die verre gelegen zijn van de Catholijcke kercke, indient doenlijc is, teii fijne dat door de viciviteyt ende naer gelegentheyt gheen questieii oft geschillen en rijsen, soo men gcmeenlijcken siet ghebeuren. VI. In welcke plaetse sij elck int sijne respectivelijc sullen niogen doen, houden, hooren ende celebreren de Goddelicke diensten, predi- calien, bedinghen, sanghen, doopsels, nacbtmalen, begravinghen, hou- wehjcken, scholen ende aile andere saken, haerlieden respective Religie toebehoorende. VII. Ende daer tvoorsz. exercitie int openbare niet geschiet, en sal niemant om H feyt vande Religie mogen ondersocht noch toegesproken -svesen in eenigher manicren, ter cause vant ghene hij doen sal binnen sijnen huyse. VIII. Verbiedende seer expresselijcken op die penen voorschreven, so wel de ghene van d'eene als van d'ander Religie, van wat qualiteyt ofte conditie sij zijn, malcanderen te troubleren, moeynisse ofte hinder te doene bij woorden oft met feyten int exercitie van haerlieder respec- tive Religie, ende het ghene dat dacr af dependeert, noch ook den ande- ren te ontstichten ofte schandaliseren. IX. Maer dat elck abstinere ende hem verdraghe van te komen ter plaetsen dacr men andere Religie dan de sijne exerceert, ten zij dat hij hem wachte van schandael ende hem regulere naer de slatuyten ende ordinantien van der kercken ofte tempelen daer hij hem vinden sal, op pêne als voorseydt is. X. Dat aile Monicken, Religieusen en andere Ecclésiastique pcrsoonen sullen liberlijck ende sonder eenige molest oft hindernisse mogen ghe- bruycken van aile haerlieder goederen, thienden en andere gherech- ticheden. XI. Dit sonder prejuditie vande Provintien van Hollant ende Zee- lant, die nopendede Geestelijckegoedinghealdaer liggende,hen reguleren sullen volgende het twee-en-twintichste Artijckel van de voorschreven Pacificatie van Ghent, tôt datter bij de Générale Staten anders ghcor- dineert sal worden. XII. Ende om aile irritatien ende queslien te schouwen, soo is ver- boden te maken, singhen oft int openbaer brengen eenighe schampcre, ( 142 ) injurieuse Liedekens, Baladen, Refercynen oft andcre Libellen oft Schriften dliFamatoire, noch die te printcn ofte te verc^open over d'een oft d'ander sijde. XIII. Verbiedende ooc aile Predicanten, Lecteurs ende anderc die int openbaer spreken ofte prediken, van wat religie sij zijn, te useren eenige sprake oft propoosten tenderende tôt oproying ofte seditie, maer sullen henlieden draghen tamelijck ende modestelick, nietseggende dan tghene dat dient ter instructie ofte edificatie van de Auditeurs, op pêne voorseyt. XIV. Verbiedende voorts op gelijcke penc aile soldaten, van wat Religion sij zijn, te dragen eenige mercken ofte lickteekenen daer door sij malcanderen souden moghen irriteren oft verweeken tôt tweedraeht ofte questie. XV. Dat die van de voorsz. Keligie sullen gehouden zijn, soo wcl Hollant ende Zeelanl als andere, te onderhouden de wetten ende usan- tien van de Catholijcke Kercke int fcyt van den houwclijeken gecon- tracteert ende te contracteren, ten opsiene van de graden ende bestaensels van consanguiniteyt endeafïîniteyt, welvcrstaende dat aengaende de hou- welijcken, als nu gedaen in den derden ofte vierden graet, die van de voorsz. Religie nieten sullen ghcmolesteerd zijn, noch de validiteyt van den selven liouwclijcke in twijfîelachtigheyt gebrocht, noch ook de suc- cessie geweert den kinderen vanden voorsz. houwelijck gheprocrecert oft te procreëren. XVI. Welverstaende dat de Geestelijcke affîniteyt de houwelijcken niet sal mogen beletten. Ende en sal gheen onderscheyt noch distinctie ghemaeckt zijn ten opsiene vande Religie, int ontfanghen van eenige scholiers, siecken oft armen, niet meer in de Universitcyten, Collégien, Scholen, Hospitalen, Sieck-huysen dan in publijcke aelmoessen, noch andersins. XVII. Dat die vande Religie sullen gehouden zijn buyten Hollant ende Zeelant te houden ende onderhouden de feestelijcke daghen opgeset inde Catholijcsche Roomsche Kercke, te wcten, als Sondagen, Kersdagen, Aposteldagen, 0ns er Vrouwen Bootschap, Hemelvaert, Lichtmisse ende Sacraments-dach, ende en sullen op de selve dagen niet mogen besoigne- ren, vercoopen noch winckel open doen. XIX. Ende om te bet te vereenigen aile de ondersaten van herwaerts over, verclaren wij dat so wel de ghene van d'een Religie als van dandcre, ( U3 ) sullcn capable wesen, dacr toe ydoone zijnde om te houden ende te exer- ceren alderhande officiel! ende Staten, so wel van de justilie als andcre, sonder nochtans dat die vande voorsz. Religie geseyt Ghereformecrde, sullen ghchouden zijn te doen andcren eedt, noch verbonden lot andcre devoircn, dan van wel ende getrouwelijckcn te exerceren haerlieder staet ende offitie ende te onderhouden de ordinantie daerop gemaeckt. XX. Ende om dies wille dat de Administratie van justitie is een vande principaelste middelen om te houden de ondersaten in payse ende een- drachticheydt, ende dat niet te min de seive door de diversiteyt van de Religie ende anders in diversche plaetsen onder de voeten ghetrcden wort, toi groote verdruckinge ende ongelijc van de onnoosele ende an- dere recht begeerende, is om daer in tegens aile calumnien, heden te seer regnerende, te voorsiene, geinterdiceert op de voorsz. penen, so wel den Jugen, Magistraten als particulier personen, voortaen yemant aen te taslen ofte te vangene sonder te observeren van drij gecostumeerde wegen, te weten de eene in presentie mes faict, ofte bij ordinantie van- den Juge, ofte wttelijcke informatie précédente gegeven, ofte daer partije formeel is, haer hebben ghedaen in schrijven. XXI. Ende sullen de persoonen bij eenich vande voorsz. drij midde- len gevangen, terstont moeten gestelt ende gedelibereert zijn in handen van haerlieder Juge compétent, om van sijnen stucke gekent ende justitie ghedaen te zijn soo als het behoort. XXII. Ende niet te min, opdat die quade humeuren van de rcpu- blijcken soude te beter mogen geexpurgeert ende verdreven worden, is elcken toegelaten, oock sonder te hebben eenich particulier interest, eenen anderen wie bij zij t' accuseerenj behoudens dat het selfde geschiede met behoorlijcke informatie ende voor Juge compétent, die gehouden wordt binnen acht dagen daer naer ofte eer, volgende de cos- tumen vander plaetsen, den geaccuseerden te doen berechten, en voorts daer inné te procederen in aider diligentie, tôt condemnatie ofte abso- lutie, so hij in goeder justilie bevinden sal te behooren. XXIII. Sonder nochtans dat yemant geoorloft werl eenen anderen te caluranieren ofte lichtelijc sonder fondament te bedragen, ende sijnen name ofte famé te cort te doen ofte naer te spreken, op pêne als vorcn. XXIV. Ende omme, nopende de executie, so wel de civile als de cri- minelc justitie elcken, redelicken contentement te geven, is geordineert ( 144 ) dat voortacn aile Wetten cnde Magistraten vande particulière sleden, casselrijen, dorpen ende heerlijckheden van de landen van herwaerts over, sullcn gestelt ende gemaect zijn van de treffelijckste personen, lief hebbers des vaderlants, sonder distinclie van Religie. XXV. Welcke Wetten ende Magistraten sullen henlieden alleene ende overal moeyen met 't stuck van juslitie, politie oft gouvernement vande steden cnde plaetsen daer sij ghestelt zijn. XXVI. Sonder dat yemant henlieden daerinne sal mogen eenich belel, trouble ofte empeschement doen, noch henlieden eenichsins daer- mede onderwinden, in wat manieren ende onder wat pretext dat zij. XXVII. Ende want de Wetten onlangs alomme vernieut zijn, de ghene die men noemt achttiene oft andere, in haer lieder gesacht gestelt, int minder oft meerder getal, sullen alomme vcrlaten zijn ende haer sal ver- boden zijn van haer niet in te steken noch te moeyen met de ghemeyne affairen, noch selfs mette fortificatie ende wachl vande sleden, ten zij dat sij tôt de sclve fortificatie ende vvacht sonderlinge gekozen ende gcde- puteert worden bij de voorooemde Wetten. XXVIII. Ende dicn aengaende, sullen sij ooc niet mogen eenige ordinantien van importentien geven, dan bij voorgaende communicatie vander Wet vande steden daer sij gestelt zijn ende bij haerlieder expres- sen ordinantien, op pêne als voren. XXIX. Ende opdat dese onse ordinantie te lichtelijcker onderhouden worden, sullen door de Commissarissen cnde andere Gedeputeerde ofte macht hebbende die Wetten te vernieuwen, gecommiteert worden vier nolabele deuchdclijcke personen, wel gequalificeert, om t' allen occasie van officie wegen, ja, ooc sonder van partije versocht te zijne, haer te informercn op de instructie ende contraventie vande voorsz. ordinantie : deselve gedaen informatie bij geschrifte gestelt ende geteeckent ten minslen bij drij van haer, sal terstont gepresenteert worden in handen vande Magistraten, om sommierlijc daeraf kennisse genomen ende tcgen de overtreders bij prompte executie van de voorsz. peynen geprocedeert te worden. XXX. Wclverstaende dat d'officié van de voorsz. notabele ofte deuch- dclijcke personen niet meer dienen en sal als een jaer ende dat sij sullen metten voorsz. Magislraet worden vernieut ende verandert. Aldus beworpen ende gheadviseert den xxii Juli. Anno 1578 t' Anl- werpen. ( 145 ) De religievrede aangenomen te Antwerpeii (29 Augustus 1578), in de Groninger-ommelandeii, le Leeuwaardeii en in enkele andere plaatsen, werd in 't algemeen van de liand gewezen. Gesproten iiit beroerten, baarde hij eveneens nieiiwe onluslen. Ilij gaf aanlciding tôt groot misnoegen en bevredigde noch Kalbo- lieken noch Hervormden. Eerstgenoemden riepen luid dat men de Gentsche Bevrediging verkrachtigde. Volgens de Pacificatie, door Willem den Zwijger nu als cen nuKcloos voorwcrp aanzien, dat bij onder de voeten fraple, door dit verdrag, zeggen wij, werd de Hervormde godsdienst toegelalen in Holland, in Zeeland en te Bommel, doch slechts voor zoolang lotdat de Algemeene Staten « weltiglijk bijeengeroepen » over dat punt zouden beslist bebben. Meer andere bepalingen nog raken den goddiensttoestand aldaar. Zonder die punten ware de Pacificatie van Gent nooit geteekend. De religievrede was dus in strijd met de Pacificatie van Gent, met de Unie van Brussel en maakle Willem den Zwijger nieineedig aan betgcen bij, bij zijne benoeming tôt Ruwaard van Brabant, plechlig bezwoer. De Staten van Hcnegouw waren de eerste, die verzet aantce- kenden. In eene kernacblige taal protesteerden zij tegen bel ontwerp van religievrede, bun door Willem den Zwijger 1er bedenking en goedkeuring gezonden. Ook andere Staten nog, als die van Atrecht,Naraen, Utreeht enCelderland, weigerden insge- lijks den religievrede in die gewesten in le voeren. De Proteslanten waren evenmin bevredigd. Zij vroegen alleen- lijk de vrijheid voor de uitoefening van hunnen godsdienst, om lot bel uitroeien der Katholieken te geraken. Holland en Zeeland weigerden den religievrede af te kondigen, omdat de Protes- lanten, daar meerderbeid zijnde, geene vrîjbeid aan de Katbolie- ken wilden toestaan. Graaf Jan van Nassau, wiens mocite bij de Staten van Gelderland vrucbteloos bleef om den religievrede te doen aannrmen, wilde als gouverneur van dal gewest, met Tome XXXIII. iO ( 146 ) geweld er hel Calvinism invoeren. De soldaten, die hij in dienst had, vvaren ineestal Duitschers en volgelingen van de nieuwe leer. Zij hadden Hcrvormde predikanten, die serinoenen hieldcn voor het krijgsvolk, welke éditer door de Hervormingsgezinde burgers mochten bijgewoond worden. Het iand, door inwendige troebelen geschokt en met onrust bezaaid, leed eenen nieuwen beeldstorm. De kerken van Wachten- donk en Venloo werden ingenomen. Overal gescbiedde veel moed- wil. De kanselier en de raden van 't hof, dat le Arnhem zetelde, werden afgesleld. De gemachligden der ridderschap en eenige steden van Gelderland en van 't graafschap Ziilfen stuurden daarop naar de Algemeene Staten een klaagsclirift, waarin zij den toestand en de houding van den stadhouder Jan van Nassau afscbilderden; zij sparen bemgeeneverwijlingen: sedertzijneaan- slelling heeft bij « versebeidene exorbitante nieuwicbbcyden inge- » voerd, die so lanx zo grooter zijn gewassen <;n van dage lot dage » met vermeerderingbe worden gecontinueert, lot veracbtingbe » van de voorsz. pacificatie, unie en resolutien daeropgevolgt*. » De stedebouder onlving dan vanwege de Algemeene Slaten last de rust in zijn gewest le berstellen. Het gaal éditer niet gemak- kebjk bet vuur le beperken, dal eens ontviamd is, Het scbrijven bielp niet, want te Arnbem, Nijmegen en in meest al de plaalsen van Gelderland werden de kerken onteerd en aan de Katbolieken afgenomen. Na de Pacificatie van Gent waren eenige pjaatsen van Zeeiand tôt Willem van Oranje overgegaan, onder dcze uitdrukkelijke voorwaarde, dat er de vrije nitoefening van den Roomseben gods- dienst zou gewaarborgd worden. De Hervorraden wilden in die plaalsen den religievrede doen aannemen, om er alzoo eene vrij- beid le genielen, welke zij bardnekkig in andere gewesten den Katbolieken weigerden. Te Goes vroegen de Nieuwsgezinden, den 28 September 1578, aan bet magistraat de toelaling om in 't Zusterbuis le prediken; dit werd bun geweigerd, docb zij kregen de gastbuiskerk in gebruik.Een predikant, die met viergewapendc » P. BoR, XII, bl. 58. ( H? ) mannen op deze zilting legcnwoordig was, morde bij lict verlalcn der zaal — de gaslhuiskerk bedoeleiide — « daar niogeii de papen preken! » en bcdreigde met geweld zich van bet Zuslerhuis of van de Kruisbrocderskerk meesler te maken, indien men ben niet gewilb'g eene dezer kerken toestond. Het magistraat, bevreesd voor die bedreiging, staal de Kruisbrocderskerk aan de Hervorraden af. Alsdan vergen dezen bet gebruik van gebeel bct kloosler en eischen nog meer anderc zaken van bet magistraat : dat de gemeente jaarJijks 400 guldens zou betalen tôt onderboiid van den predikant, dat de Kalbolieken geene plecbtigbeden op slraat meer zoudcn vieren cnz. Terwijl de genieenteoverbeid die aan- maligende voorsiagen bespreekt, wordt de groote kerk bestormd, als ora te toonen dat zij, Hervormden, besloten waren bunne eiscben met geweld te ondersleunen. Weinige dagen na dit voorval verscbijnen le Goes de predikanten van Viissingen, ver- gezeld van eenigc soldaten, die zij zegden bunnen kerkraad uit te maken, om bezit le nemen van de groote kerk. De wetbouders verzetten zicb biertegen, op den grond van de salisfaktie. Dit hielp ecbter niet, want de Hervormden zegden geene salisfaktie te kenncn, die, indien zij bestaat, toeb zonder kracbt is, vermits zij reeds verbroken werd door bet magistraat zelf, dat in strijd met de salisfaktie, waarop bet zicb nu beroept, de kerk der Kruis- broeders loi gebruik der Hervormden beeft afgeslaan! Dienzelf- den dag nog, s avonds, werd in de groote kerk de eersle Her- vormdc preek gebouden. Bijna geene enkele kerk bleef in bct eiland Zuid-Beveland van pkindering gespaard en aan den Kalbolieken eeredienstbeliouden. En nocblans was aldaar bet gelai Calvinislen zoo gering, dat de Hervormde predikatien te Goes, in October 1578, slecbts door achtofnegen personcn werden bijgewoond; in Aj)ril van bet vol^ende jaar n;unen niet meer dan een- of twee en twintig men- schen aan bet eersle nacbtmaal deel *. * NuYENS, Geschiedenis der Nederlandsche heroerten, HI, bl. 264, vol- gens bel Kort verhael der Beformatie in Zeeland, door Te Water, bl. 172 en 26o. ( «48 ) Te Antwerpen integendcel tcide hct Calvinism lalrijkc en hard fanalieke aaiiliangers. Gceii wondcr dus dat de religievrede, door aile gescliiedschrijvcrs crkend aïs zijnde de nieuvve leer voordee- lig, aldaar den 29 Augustus 1578 afgekondigd werd. Onmiddeliijk verkrcgen de Calvinisten vier plaalsen, waaronder het Jezuïelen- kloosler, om er hunne vergadcringen le Iiouden. Hiermede wareii /ij echter iiog niet voldaan. Onder voorwendsel dat die plaalsen niet overdekt en de geloovigen aan regen, sneeuw en onweder blootgesteld waren, vroegen zij nog Iwee klooslerkerken, die der Predikheeren en der Minderbroeders, en de parocbiekerk van S'-Andries. Hoe overdreven ook, deze vraag werd door den raad ingewilligd, onder deze voorwaarde nochtans, dat bet koor der twee klooslerkerken door eenen muur van bet ander gedeelte zoii geseheiden worden, om loi gebruik der paiers le blijven dienen. Zonder te wacblen dat de muur gemetseld was, bielden de Pro- leslanten er reeds den volgenden dag bunne preek. Het ging ccbler zoo gemakkelijk niet in de S'-Andrieskerk. Toen een predikant er de « loutere evangeliscbe waarbcid» wilde verkondigen, ont- stond er een oploop ; de Nieuwsgezinden werden er uil gedre- ven en tijdelijk lietcn zij bun ontwerp varen. Bij besluit van 4 November 4578 werd door Matbtas den loe- sland le Antwerpen, geregeld. Evenals in de twee klooslerker- ken zou een scbeimuur de S'-Andrieskerk verdeelen; bel koor bleef aan de Kalbolieken en de Calvinisten verkrcgen bel scbip der kerk om er le vergaderen. De Calvinisten badden ook nog bezit genomen der Jezuïetenkerk en bielden er den 26 Oclober 1578 bun nacblmaal. De Lutberanen benijdden de voordeelen, door bel magislraat aan de Calvinisten verleend. Zij stelden ook een verloog op en vroegen de S*-Jacobs-, de S'^'-Walburgis- en de O.-L -V>ouwe- broederskerk, omdat, zegden zij, de bun aangewczen beluiken le klein en te verre afgelegen waren. Zij verkregen de kerken van S*-Jacobs en van de 0.-L,-Vrouwebroeders. < Op deze weinig recblzinnige wijze, zeggen Merlens en Torfs * * Geschiedenis van Antwerpen, V, bi. 83-87. ( l^^9 ) werd (le religicvredc te Anlwerpen nagelccfd, lot groot onge- noegcn van 't Katholiek volk, dat in oprocr kwam en ernslig de hiiizen der Calvinisten bedreigde, zonder nochtans tôt dadelijk- heden over te gaan. » Vêle personcn, die eene roi in de beroertcn der XVI* eeuw speelden, vvai en wel erg verbitterd (egen den Spaanjaard — niet zoo zeer tegen hunnen vorst — docb verknocbt aan bunnen voor- vaderlijken godsdienst. Het belangrijkste figuuronder dezc is Fre- derikPerrenot, baron van Ronse, Asprimont en Champagny, broe- der van den kardinaal Granvelle en gouverneur van Anlwerpen lijdens de Spaanscbc Furie. Talrijk en belangioos waren de diens- ten, die liij aan de nationale zaak bewees. De handeling van Willem den Zwijger stiel bem op zekeren dag te hard tegen de borst. Hoe dikwijls had liij niet in plecblige omstandigheden het belioud gezworen van den Katbolieken godsdienst en de gehoorzaambeid aan den wettigen koning! Frederik Perrenot, de geestelijkbeid van Brussel en (al aanzienlijke heeren waren bet cens, om te beletten dat de religievrede te Brussel aangenomen zou worden. Perrenot was de ziel van dit vcrbond. Vreezende legengewerkl te worden door Dionysius van den Tempel, die over ecnige Hollandsche vendelen bevel voerde, alsook door den graaf van Bossu, zocbt men zc uit Brussel te vervvijderen, oin ze te ver- vangen door de kompagnieën van den heer van Hees, welke vôôr de poorten van Brussel lagen. « Deze list, zegde P. Bor ^, is seer )» aerdiglijk verbindert geweest door den prince van Orangiën. » Perrenot verzon dan een ander niiddel. Op eenen bepaaiden dag kwamen zijne vrienden te zijnen buize bijeen; aldaar waren tegenwoordig verscheidene geestelijken, kolonels der burger- wacht, magislraten, leden van den Raad van Brabant en van de Rekenkamer, talrijke edelen, waaronder de beeren van Hees, van Glimes, van Beersele enz. Een smeekschrift aan de wethoudcrs werd opgesteld om te verzocken den religievrede niet af te kon- digen en om geene ketterscbe vergadenngen binnen Brussel te dulden. Reeds eenigen tijd te voren badden de kolonels der bur- * Nederlandsche oorlogen, XII, b!. o2. ( ioO ) gerwacht, gevolmachtigd door zeslig of zeventig kapileins dezer instelling, aan het magislraat gevraagd de Hervormde preken te verbieden *. De Nieuwsgezinden stemden er tijdclijk in toe gecne vergaderingen nieer te houden. Toen de vrienden van den heervanChampagnyhetrekwest haddenonderteekend, dat lelezea is bij P. Bor^, waardoor men vroeg dat Brusse],de hoofdstad der Nederlanden, cen voorbeeld zou ncmrn ann Parijs, dat, ais hoofd- stad van t land, altijd uilzondering rnaakte, zelfs in die ediclen welke het voordceligste warcn voor de Protestanten, opdat Brussel, evcnals de Fransclie hoofdstad, binnen hare muren de uiloefening van den Hcrvormden godsdienst niet gedoogen zou, bracht men het opstel in korps naar lict stadhuis. Men vroeg ook dat het gemeentebestunr onniiddellijk naar Antwerpen veitrokke ora het verzoekschrift in name der gemeente aan ftlathias over te brengen. Het magislraat zocht de beslissing te verdagen. 's An- derdaagsch, in den morgen, kwam de heer van (Jiampagny niet de zijnen weer op het stailhnis, om het antwoord te vernemen. Het verzoekschrift was vervvorpen. Hierop volgde eene woorden- wissehng tusschen het magistraat en de onderteekenaars van het rekwcst; deze drongen er op aan dat het magistraat op zijne beslissing zou vveerkeeren ; het laatste antwoord hierover zou Perrenot tegen twee ure komen afhalen. Toen hij zich op dat iiur naar het stadhuis begaf, ontmoefte hij eene opgewonden menigte, die vcel raasde van S'-Bartholomeusnacht enz. Het woord Parijs, dat in liet verzoekschrift voorkomf, gaf een schijn van waarheid aan de valschc geruchten, die rondgestrooid werden, waardoor men de opslellers van het verzoekschrift het inzicht loeschreef, in de Brabantsche hoofdstad het drama van den bloedigen bruilofts- nacht te willen vernieuwen. Het grauw beleedigde de hceren en Hep eindehjk naar het huis van den heer van Champagny, om hem aan te houden; hem niet vindende werd zijue woning gepUmderd^. Men loofde eenen prijs uit van drie honderd kroncn * NuYENS, Geschiedenis der Nederlandsche beroerten, HI, bl, 267. « P. BoR, XII, bl. 53. * Mémoires anonymes, publiés par Blaes, III, bl. 52. ( loi ) aan dengene, die hem gevangen leverde. s' Avonds van den vol- gcnden dag, werd hij aangehouden, alsook de heer van Gliraes, Cornclis Wellemans, griffier der Statcn en opsteller van Irekwest, en nog meer anderen (18 Anguslus 1578). Dicnzelfdcn dag kwamen drie afgevaardigdcn van de gemeente Gent te Brnssel aan en vroegen, op voet der overeenkomst door Brabant met Vlaandercn ten jare 1582 gesloten, de toelaling den heer van Champagny en zijne rnakkers naar Gent te voeren, om ze aldaar in de gcvangenis op le sluiten, onder deze beschuldiging, dat zij het waren, die in October van 't vorig jaar, den aartshertog Malhias in deze landen geroepen, laler ook den hertog van Aarschot aangestcld hadden als gouverneur van Vlaanderen om de inzichten van den prins van Oranje te dwarsboomen *. Een groot nian, welke Willem den Zwijger in vêle zaken den weg versperde, was uit den strijd geslagen. De heer van Cham- pagny werd naar Gent overgebracht en opgesloten*, eerst in 't huis van den heer van Rijhove, en dan in het s Graven steen. Niet vôor het jaar 4 584 kreeg hij zijne vrijheid weer. Vlaanderens hoofdstad zuchtte onder de willekeur van het driemanschap, Fransvan den Kethule, heer van Rijhove, Jan van Henibijze en de predikant Pieter Datheen. De reiigievrede werd er niet afgekondigd, omdat de Katholiek er geene vrijheid mocht genielen. Integendeel, de reiigievrede was het teeken van eenen nieuwen bceldstorm,die met helsche razernij en groot geweldover gansch Vlaanderen woedde. Overal werden de kerken openge- broken, de tabernakelen vernield en de beelden, zoowel in de bidplaalsen als die, welke op straat aan de vereering der geloo- vigen ten toon hingen, uit hunne nissen gehaald en stuk gesme- ten. Luidop dorsten de Hervormers verklaren, dat er vôôr half Oogst geene Katholieke bidplaats of geen priester nog gevon- den zou worden. OnmogeMjk ware het, volgcns de getuigenis der kroniekschrijvers, de baldadigheden af te malen, die op eenige dagen in Gent voorvielen. Pater de Jonghç, een Gentsch klooster- * De overlcveringsakt is opgenomen door Kervyn en Diegerick, Docu- ments, 1, bl. 19. ( 1S-' ) ling*, zegt : « 't Is ongcloottijk wat groote schaede alom in de » kerken en klooslers zoo op dczen als de volgende d.igen is » gescliied, want zij en plunderden niet alleen de kerkcieraden en » den huisraad van de rcligieuzen, maer zelfs de venslers, deu- » ren, trappen en zolders in zommige plaetsen wierden geheci » weg genomen en te niet gebracht. Ook de boomen en hagcn in » de hoven wierden afgekapt ofte iiitgegraven : zoodat zij de » fondainenten zelve, indien 't hun mogelijk ware, wel zouden i> hebben willen uitroeijen en le niet doen. De geroofde goederen » wierden bij last van de achttienmannen verkocht ten profijte » van de slad, dewelke door dien middel onnoemelijke sonirneii » heeft bekomcn : want het zilver en goud, hetgeene te vooren » bij opschrijvinge uyt de S'-Baafskerke gehaelt was, wierd » gescbat op 70 duyzend guldens; de abdye van S'-Pieters » hadde er len niinsten drij maal meer, en vele andere kerken en » kloosters waeren ook tamelijk daervan voorzien; nieltegen- » staande hadden de soldalen en andere roovers zeer groot deel » van den buyt, want zommige badden gebeclc waegens en kar- » ren met gerooft goed naar buys gevoerd, en andere hadden tôt » honderd en twee honderd ponden in geld ofte zilver op dien )) nacbt (23 Augustus 1578) voor hun deel gekregen. » De plunderlochten strekten zich verre in Vlaanderen uit, tôt zes en zeven mijlen rondom Gent'^. Den 28 Augustus 1578 wcrden negen wagcns, geladen met ijzerwerk, wijwalersvaten, doopvon- len, uurwerken en huisraad, de stad ingevoerd. Dat ailes kwani voort van plundering in de naburige plaatsen. De religieuzen dei' abdijen van Ter Hagen bij Axel, van Doorezele bij Gent, van Rozenberg tôt Waasmunster, de Guilielmiten van Beveren en de Dominikanersen van Temsche werden mishandeid en ver- jaagd uit hunne woningen, die men allijd leegplunderde, soms afbrak of verbrandde. Vooral te Sinaai in het land van Waas * Gendsche geschiedenissen, II, bl. 37-49. ^ Te Eekloo, alwaar de Hervormden in zulk groot gelai waren, dat zij er eene vergaderplaats wilden , werd den 25 Julij 1578 de kerk lefg- geplunderd. Gescliiedenis der stad Eecloo, door Ed. Neelemans. Gent, 1859 , in-8»;bl.57.) ( 153) gedroegen zich de Calvinisten erg baldadig. Der abdij van Boiideloo bleef bijna geen steen op steen; de grafkeldcrs werdcn openge- broken en onteerd; de assche der overlcdenen, die er sedert jaren en jaren, ecuwen misscbien, den jongsten dag der opstan- ding afwachtten, strooiden zij in den wind; de koperen platen met opschriften, die hunne laatste rustplaats versierden en hunne gedachtenis aan bel nageslacbt herinnerden, alsook looden kisten, die bunne sloffelijke overblijfsels omsioten, slrekten den beilig- schenders lot biiit. Op bunnen terugkeer naar de stad, werden de boeren laslig gcvallen; men ontnam hun vee, paarden, koeien. schapen en verkens, die met heele kudden voorlgedreven werden. Toch soms scbeen bet magistraat die gevvelddaden te willen beteugelen, door het uilvaardigen van verordeningen, die straffen bepaaiden jegens hen welke zicb aan overtreding pliclilig zouden maken. Indien liet magistraat reeblzinnig bandeit — iets dat wij betwijfelen — \n at vermag bet tocb, overlommerd dat bet was door deacbltienmannen en belrazenddriemanscbap, Ilembijze, Rijbove en Dalbeen, dat zicb aile gezag aanmaligde? Wat vermag nog ziilk een magistraat, dat nog wel den litel zijner macht bebield docb over geen gezag meer bescbikte, om de beiligste recliten van persoon en eigendom te doen eerbiedigen, den moed en de kraeht niet meer bad om aan de sliple uitvoering zijner bevelen de band te bouden? Den \ September 1578 werd een besluit afgekondigd, ton gevolge eener beslissing genomen in de Collatie, dien voormiddag gebouden, waarbij niemand zicb nog vervoorderen moebt, op slraffe des doods, iets tegen kerken, klooslers of andere goederen te ondernemen, zoo binnen als buiten de stad, en geestelijken of wereldbjken lastig le vallen. Als om te toonen boe weinig zij bet magistraat vreesden en zijne verordeningen eerbiedigden, trokken de Geuzen denzelfden dag naar Drongen, op een uur afsland van Gent, om de abdij, waarvan wij reeds gesproken bebben, te plunderen en de reli- gieuzen te verjagen. En niemand werd om dit feit vervoigd ! Zou men bel oudvlaamscb spreekwoord • builen met de wolven waarmede men in bet bosch is » bier op bet Gentscb magistraat niet mogen toepassen? ( 154 ) Was zij soms geene ellendige huichelarij, die liandclwijze der Gentsche wethouders? Eeii gezegde van pater de Jonghe, ^ dat al de gewelddaden, diefstallen en heiligsehenderijen gepleegd wer- dcn met « loeslemminge van 't magistraet en van de aehuien- mannen », schijnt onze vraag bevestigend te beantwoorden. Willem van Oranje had wel gaarne die beweging gedempt en deed pogingen oni het oproer te stuiten. Te vergeefs! Hij was het, die de lont van twcedracbt in Vlaanderen gezwaaid en 't muit- zieke karakter van het Gentsche volk had doen ontvlammen! De regeeringloosheid was dus zijn eigen werk. Hij immers had de hand geleend in den aanslag op den hertog van Aarsehot, gouverneur van Vlaanderen, omdatdeze,evenals de heer vanChampagny, niet gedwee zijne inzichten diende. En het waren juist die kerels, vvelke hem daarin behuipzaam waren geweest, die hem nu zooveel spel leverden. Hij ook ondervond alsdan, helgeen de geschiedenis op elke bladzijde van haar wereldboek leert, dat hrt moeilijk, ja, onmogelijk is, een volk tegen te houden, dat eens zijner driflen vollen toom gegeven heefl en den wegder onwetle- lijkheden is ingeslagen. Willem de Zwijger was machteloos; zijnc wenken en raadgevingen werden in den wind geslagen; zelfs op den Hervormden kansel door P. Datheen hevig aangevalleu als een man zonder eer en zonder geloof. Don Juan van Oostenrijk, algemcene landvoogd der Neder- landen, den 1 October 1578 overleden, had, vooraleer de oogen te sluiten, zijnen opvolger aangewezen. Het was Alexander Farnèse, zoon van Octavio Farnèse, die neef was van paus Paulus HI, tweede hertog van Parma, en van Margareta van Oostenrijk, onwet- tige dochter van keizer Karel V. Alexander, in 1544 geboren, met Philips H en met don Juan van Oostenrijk aan het Spaansch hof opgevoedjtrad in 1565 (Il November) te Brussel in echt met Maria van Portugal, die zeer nauw^ aan de Spaansche koninklijke famille verwantschapt was. Moedig krijgsman, wiens dapperheid soms aan roekeloosheid gcleek, uitgelezen veldoverste, behendig in den wapenhandel, was ^ De Jonche, Gendsche geschiedenissen, II, bl 49. ( 155 ) hij ook een zeer behendige staatsman. Ware hij in de Neder- landen gekomen onmiddellijk na het vertrek van den herlog van Alva, in stede van don Louis de Requesens, het oproer hadde misschien nooit zulke uitbreiding verkregen, ware zeker iang gedempt. Bij zijne aanstelling als landvoogd kon men reeds een gedeelte derNederlanden voor de Spaansche kroon als verloren, en door Willem van Oranje alsgewonnen aanschouwen. Zijne zending was dus : het ander gedeelte te behouden aan den wettigen heer. ( 156 ) TI Willem van Oranje svas meesler over Brabant, Vlaandereii en over meestal de Noorderprovinciën der Nederlanden. Zijne veroveringen had hij aan de Calvinislen te danken, die overal tal van misdaden bedreven, waar zij de overhand hadden. Eone teriigwerking was te voorzien. Aan het hoofd van die bewe- ging stonden mannen, die zich door hunnen stand de gelijken rekenden van Willem van Oranje, of ten minste voor hem niet moeslenonderdoen. Emmanuel van Lalaing', baron van Montigny, heer van Condé, ridder van 't Gulden Vlies, groolbaljuw en stad- houder van Henegouw, admiraal van Vlaanderen enz , werd de aanicider der partij, in de gesehiedenis gekcnd onder den naam van JVIalkontenfen en in de geschriften van den lijd ondcr den spotnaam van Paternosterdragers — nietomdat zij dit teeken droe- gen, maar omdat het hun doel deed kennen ^. Op negenlienjari- gen ouderdom — hij werd den 5 Mei 1557 le Valencijn geboren — verkrecg hij de toelating twec honderd Waaische voefgangers hijeen te brengen en uit te rusten (19 September I57G). Twee * De familie van Lalaing is eeiie der vocrnaamsle en oudsle van ons land. De held onzer geschiedenis, Emmanuel-Philibert van Lalaing, heer van Montigny en Hantes, was een zoon iiil het tweede huwelijk van zijnen vader Karel, graaf van Lalaing, heer van Brade en Wavren, seneschal van Vlaan- deren en ridder van 'l Gulden Vlies, met Maria van Moulmorency, vrouw vaii Condé, die dochter was van Joseph van Montmorency, heer van Nevele eo van Humbercourt en van Anna van Egmont. Na den dood van haren man Karel van Lalaing, ging zij een tweede huwelijk aan met Pieter-Ernesl, graaf van Mansfelt, ridder van 't Gulden Vlies en gouverneur van Luxem- burg. Emmanuel-Philibert van Lalaing, die stierf den 27 December 1590 en begraven werd in de kerk van Condé, was in echt getreden met Anna van Croy, markiezin van Renty, vrouw van Chièvres. F.-V. Goethals, Miroir des nolahililés nobiliaires. Brux., 18G2, II, bl. SIO. ^ De aanhaugers van Willem van Oranje te Gent, te Alrecht enz. droegen w&I een groen kleed, de kleur van zijn huis. ( 1S7 ) luaanden laler, was hij iuitenant-kolonel in 't régiment van den lierlog van Aarschot en bij de korast van don Juan, recds koJonel over dit régiment, dat groolendcels samengesteld was uit Luxem- bnrgers en Lolbaringers. Jong zijnde en een groolen naani dragende, werd bij in aile staatkundige gevallen belrokken. De koningin Margareta van Valois bad hem gewonnen voor de zaak van Frans van Valois, baren brocder; de graaf van Lalaing ban- delde in dat geval wel persoonlijk, docb beloofde bem Hencgouw le Icveren. Nadien sloot bij zicb aan bij de veertien Nederlandscbe beeren die den aartsbertog Mathias naar de Ncderlanden uitnoo- digden *. Na den slag van Gembloers werd bet régiment van den bcer van Monligny naar de Fransebe grenzen gezonden en in ver- scbeidene steden gelegd. Het bestond uit zeven duizend voetgan- gers en vier bonderd ruiters. De gezagvoerdcr over dat klein léger was bard aan zijne soldaten verknocbt en wederkeerig door lien geëerbiedigd en beniind. Vijf of zes maanden waren de soldaten zonder belaling gebleven, nieltegenslaande Montigny's gedurig aandringen. De Algemeene Slalen veizocblen en smeekten den Staten van Henegouw die Waalscbe troepen te willen belalcn. hetgeen dezen van de band wezen; vooreerst, omdat die krijgs- macbl in liun gewesl volkomen onnoodig was en integendcel van dienst kon zijn bij bet algemeen léger, dat niet zeer slerk was in voetgangers; dan, de onmogelijkbeid nieuwe belastingen te bcfîen in eene streek uitgeput door den krijg en armgeplunderd door den vijand. Emmanuel van Lalaing weet dien toesland aan den prins van Oranje, die bet nooit gocd dulde dat de kolonel van 't régiment liard kalholiek was en allijd te veel van den koning sprak, waardoor de soldaten soms tôt daden dreigden over te gaan, om de twisten over godsdienslzaken te slecblen, welke vroeger zeer dikwijls in bet kamp tusscben zijne sol- daten en anderen oprezen. Het inzicbt van Willem van Oranje was bet ontbinden van Montigny's régiment, om zicb alzoo op den aanvoerder te wreken. Beiden Aerborgeji de weinige ' Mémoires sur Montigny, notice par Blaes, VII. ( 1S8 ) vriendschappelijke gevoelens niet die zij elkander tocdroegen *. Geene betaling dcr achlerslallige soldij verkiijgende, besloteii zij af te breken met de Algemeene Statcn en met den prins van Oranje. Andere oorzaken ook nog, brachten het hunne bij toi bet doen van dien beslissenden stap. In Vlaanderen begingen de Calvinisten de wanorders welke wij in het voorgaande iioofdstuk verhaald bebben : aanbouding van den hertog van Aarschot en van andere hooggeplaatste heeren, plundering der kerken, vernieling der klooslers en poging oni 't Kalliolick geloof te versmacliten; in een woord, algemeene verkrachling der Pacificatie van Cent en der Unie van Rrussel. De Gentenaars, die het platteland afliepen, baddcn de Waalsche kompanie van den kapilein du Mont binncn Oudenaarde eerst beleedigd, dan aangevallen, deerlijk mishandeld en haar vlag ver- scheurd. Emmanuel van Lalaing beprocfde nog eene poging bij de Algemeene Staten en bij Malhias. Hij zond den kapitein Nico- laas de la Biche naar Antwerpen, om de betaling der achter- stallige soldij, of ten minste eene afkorling te bekomen en ook om te vragen, waarom het Waalsche régiment zoo slecht behan- deld werd. Na twee maanden langs aile kanlen gedraaid en aile middelen in 't werk gesteld te hebben, keerde de la Biche naar het Waalsch léger weer, met de inuige overtuiging, in zijnen omgang met de hovelingen verkregen, dat men het den Walen lastig wilde maken, om een voorwendsel te vinden, ten einde ze te kunnen onlbinden ; men liet hem hooren dat de aanvoerder te Katholiek en te koningsgezind was en zijne soldalen te muit- ziek en ook te veel gespanjoliseerd schenen. Wilde een kapitein, maar een goed patriot in de oogen van Willem, twee of drie vendelen bijeenbrengen, dan zou deze het gezag hierovèr verkrij- gen ; doch de prins wilde volstrckt het régiment van Montigny niet langer laten bestaan, dat, volgens hem, niets anders was dan een samenraapsel van tuchtelooze mannen zonder God of geloof ! De scheuring was voltrokken. Emmanuel van Lalaing, als opperste van een klein léger, dat in vijandschap was met de Alge- ^ Cavrinnes, Malconlenls, bl. 121. ( i59 ) niecne Stalen en ook nict verzoend met den koiiing van Spanje, werd van dat oogenblik af hct hoofd ccner nieiiwe partij. Volgeiis de schrijvcrs der Mémoires anonymes * trokkcn eciiige vendclcii, te zanieii ongeveer zevcii Iiondcrd maii, naar Vlaaiulcren, oni er ten kosle der bevolking te Icven. De heer de la Biche werd met deze zending belast. Alvorcns te verlrekken deed hij eene aan- spraak tôt zijne mannen, waarin liij voorhield al hctgeen hiin opperbevelhcbbcr, de béer van Montigny, gedaan had; door de betaling te eischen der soldij van zijne soldalen was hij in oneenigheid gekomen met Willem van Oranje; overal worden zij miskend. Indien de soldaten gehoorzaam blijven aan de bevelen, die zij zullen krijgen, dan zal de invioed van biinnen vijand Willem den Zwijger vermiiideren en weldra schadeloos zijn. Blijft men onderdanig en eensgezind, dan is ailes mogelijk! De soldaten, aangevuurd door die woorden, en missehien wel met bet oog op den rijken biii(,die lien te wachten slond, zwoeren gelrouwbeid in aile omstandigheden 2. Nauwelijks in Vlaandcren, werden zij aan- gevallen te Siéger door een groot getal gewapcnde boeren, vier vendelen voetvolk en twee vendelen ruiterij, onder bevel van Willem van den Kelhulle, heer van Asscbe en broeder van den razenden heer van Rijhove. De zegepraal bleef aan de Walen. De Vlamingen verloren honderd tôt honderd vijftig mannen. De Gentenaars keerden echter weder, ditmaal sterker in getal. De hecren van Varon en Mirlu, zecr jong en driftig, gingen ze met vier honderd soldaten te gemoet; eene scbermmutseling volgde, waarbij zij eerst eenig voordeel kregen; docb juist dat voordeel werd lien nadeelig : daar zij mangel hadden aan de noodige kennissen en ondervin- ding om hunne standplaats te behouden en werden zij met groole wanorde en verlies achleruit gcdreven. De Gentenaars brachten op het einde van Seplember 1578, binnen Gent, Anna van Pallant, gravin van Harlies, vrouwe van Steger, weduwe \an Philips van St-wele, baron van Chaumont en Haveskerke, heer van Glajon en ' Mémoires anonymes, publiés par Blaes, III, bl. 77 2 Mémoires sur le baron de Montigny, bl. 1 1-12. ( 1G0 ) vaii La Bassée, ridder van 't Giilden Vlies, ciiz., onidatzij de Her- vormde prcdikatiën in liare hcerlijklieid verboden had. De Calvi- iiisten warcn den 16 Septeinber uit Gcnt verlrokken met een vcndel soldalen en vicr kanonncn, om het kasleel van Siéger te belegeren. De kapilein de la Biche had aan Mcatouw de Glajon voorgesteld haar cène lijfwacht te geven van viji'tig hellebardiers, oni haar le vergezcllen lot aan Bélhune, Aire of La Bassée, waar zij in veiligheid zou zijn. Bij den aanval van haar slot werden de Maikonlenten, die 1er verdediging gekomen warcn, achleruilge- dreven. Twee honderd koffers met geeslelijke gocderen, die inen er van Hnks en rechts gebracht had, daar nien het kasteel aïs cène verzekerde schuilplaals achtle, werden huit gcmaakt. De gravin, gevonden in de hagen van haren hof, werd door liare eigene onderdanen aangehouden en overgeleverd aan de Gente- nnars, die ze oi)sloten in 'l Serbraemsteen van den heer van Rijhove, na eerst vêle mishandeiingen onderstaan le hebben *. De bewegingen der Maikonlenten maaklen de aandacht van den prins van Oranje gaande. Den \ Oclober, in den morgend, onlving het magislraat van Gcnt van hem een brief, waarin liij zijne groote ontevredenheid uildrukle over den handel zijner vrienden, welke hem niet meer erkenden als meester noch zijne voorschriften wilden nakomen. De buitensporigheden, door lien bedreven, hadden Willem vêle vijanden gemaakt; vêle groote lieeren verlielcn de zijde der Algemeene Staten en voegden zich bij Montigny, zoodat weldra de Staten van Atrecht en Henegoiiw met Vlaanderen openiijk vijanden zullen vvezen 2. De dekens der neringen vi^erden onmiddellijk ten sladhuize bijeengeroepen, om kennis le krijgen van dien brief. Doch wat baalte zulks? Dienzelfden dag (1 Octobcr), had de Montigny 's morgends, rond vier ure, de stad Meenen ^ verrast en ingenomen zonder groote * Mémoires sur le baron de Montigny, bl. 1 13. — De Jonghe, Gendsche geschiedenissen, II, h\.^\.— Mémoires anonymes, publiés par Blaes, III, 116. ^ De Jonche, Gendsche geschiedenissen, II, bl. 54. ® Den 15, 16 en 17" April 1578 hadden de Gentenaars te Meenen de aclittienmannen aangesteld. Den 4 Mei 1578 verkreeg de slad toelating ver- sterkingen op te werpen. ( 161 ) inoeile. Nieltcgeiislaandc de bcvelcji van dcn aanvocrdcr wcrd de stad gcplunderd '. Ecnigc overtredors, lot voorbccld der andercn, wcrdeii onniiddcllijk met den dood gestraft. Aanstonds werden de soldatei) gebruikt aaii hct opwerpen en verslcrken der vestingen ; de bezigheden verdeeld zijride, richlte men eencn krijgsraad in om ailes te regelen. De heer van Hees, die den Algenieenen Slalen afgevallen was, bad zicb bij de iMalkontenlen gevoegd en werd gouverneur van Meenen benoemd. Rond den middag vertoonden zicb op den weg van Brugge een groot gelai, misschien wel tien of twaalf duizend boeren, goed gewapend en met ontroldc slrijdvaan om de Walen uit Meenen le verdrijven. De Malkontenlen onlvingen ze duehtig; nadat er eenige boeren gedood waren, Irokken de anderen acl) ternit, om vveidra, rond drie ure nanoen, terug (e keeren met een ontzag- bjk gelai, aehltien of twintig duizend, langs den Korlrijkscben steenweg. Zij werden even goed onthaaid. Den volgenden dag was bet getal der boeren nog aangegroeid; volgens een scbrijver ^ was lieel de weg van Meenen toi aan de muren van Kortrijk met slrijders bezet. Nog eens werden zij door de Malkontenlen met dezelfde munt betaald. Niettegenstaande die berbaalde aanvallen werden evenwel de verdedigingsmiddelen niet verwaarloosd. Toen ailes in gereedbeid was, nam men de stad Wervik in, waarbij eenige Genlenaars, die er zich versterkt hadden, in stukken gebakt of verjaagd werden (4 Oetober 1578). De Genlenaars, vreezende dat Kortrijk ook in lianden der Mal- kontenlen moebt vallen, zonden eenige benden krijgsvolk om de bezetting dier stad le vermeerderen. De béer van Rijhove werd als gezagvoerder aangesleld. Alvorens le vertrekkcn wilde bij zieh een ellendig genoegen sebenken; bij wilde zijnen ijver prikkelen in bel nngaan der sluiplrekkingen van twee ongelukkigcn, die 1er dood gebraebt werden zonder den minsten vorm van rechlsge- * Mémoires anonymes, Ul, h]. 150. Het schijnl nochtans, volgens Rembry- Barth, Histoire de Menin, Bruges, 1881, 4 vol. in-8", lï, bl. 19, dat er veel overdrijving is in liet verhaal der plundering. ' Mémoires sur Montigny^ 17. Tome XXXIIl. il ( 1G2 ) ding; Iiij, Frans van de Kelhulle, licer van Rijhovc, w^ildc van Iwce crge geliiigen te zijnen laste ontslagen zijn, indien zijne onder- neming mislukte en er eene veranderini; aan den loestand kwam. Zonder aan ieniand kennis te geven hunner bedoelingen, kwamen de lieeren van Rijhoveen van Loovelde, alsook de kapilein van Mieghem, met een klein getal soldaten op de Koornniarkt. Aan hel Clialclet werden de twee gevangenen, die den tijd doorhrach- ten met liet spelen van een schaakspel, geroepen en op een vracht- wagen gezet, die daar juist voorbijreed. Een weinig buiten de Petereellepoort werden zij aan eenen boom opgeknoopt. De tv^^ce ouderlingen, op wie deze vuige moord gepleegd werd, hadden in hunne lange loopbaan booge bedieningen vervnld. Het waren Jacob Hessels en Jan de Viseh of de Visscher. Laatslgenoemde was de vader van Jan de Visscher, die twee jaren, van 161 1 tôt 1613, bisschop van IJperen was. Peandcre, Jacob Hessels, omirent 75 jaren oiid, was raadsheer van Vlaanderen, en werd door den heer van Rijhove belicht van medeplichligheid in bet barde von- nis, waardoor de graven van Egmonl en van Hoorne destijds gelroffen werden; ook zou bij verscheidene malen bij zijnen grijzen baard gezworen bebben, eveneens den prins van Oranje en de beeren van Rijhove van Hembijze te doen onlboofden of ophangen. Gekomen op de plaats des moords, hield de spottcnde en wreedaardige troep stil. Alvorens de koord rond den hais le doen, gaf de aanvoerder zijn hart nog cens in bittere beschim- pingen lucht — tegen twee machtelooze ouderlingen î De benl of Rijhove zelf — de geschiedschrijvers zijn het niet cens omirent die akelige bijzonderheden — sneed cenestreng van Messels'schoonen grijzen baard, die door Rijiiove, als een roemrijk tceken zijner laffe daad, op den hocd gestoken werd. Den volgenden dag liep te IJperen het geruchl dat de Malkon- lenten Dixmude wilden veroveren. Eenige afgevaardigden en een zesligtal soldaten werden herwaarls ge7:onden. De inwoners waren * allen onder de wapens, doch de vijand kwam niet ^ De Malkon- tenten waren alsdan al meester van Meenen, van Belle en van ' Nederl. Historié^ door Auc. van Hermelinghen, I, bl. 78 ( 165 ) Poperinge; daarbij Korlrijk liep groot gevaar ook in liunne han- den te vallen. De aarlshertog en de Algemeene Staten oordeelden het hoogst noodig, zonder verwijl in den strijd der Malkonlenten raet de Genlenaars, tusschen te komen, niet met wapens, maar met vre- desvoorslellen. De heer Ponlluis van Noyclles, heer van Bours en gouverneur van Meclielen, werd door Mathias gelast zicli bij de heeren van Câpres, van Beaurepaire en van Auxy te voegen, om met Emmanuel van Lalaing over de grievcn der Malkonlenten te onderliandelen. De schriftelijke onderrichtingen, door de afgevaardigden den 7 October onlvangen, trefîen wij aan in eene verzameling oorkon- den, die zich tegenwoordig in de Archieven des rijks bevindt*, en welke ook uiigegeven zijn door Blaes ^. Ziehier de hoofdlrek- ken van dat belangrijk stuk : « Verklaren de Malkontenlen dat zij de Staten verlaten bebben, enkel omdat de soldaten geene soldij trokken, zal men ze tracbten met beloflen te paaien. Indien zij zeggen de wapens le voeren om de Genlenaars te straffen voor hunne baldadighcden, zal men ben vooral doen verstaan, dat de andere omliggende landen daaraan geene scbuld bebben; dat het aan lien niet loekomt over die zaken le beslissen, maar wel aan de Algemeene Staten, die aile middelen zullen aanwenden om de rust te herstellen. » Men benoemde insgelijks afgevaardigden voor de Genlenaars. De prins van Oranje kon zich niet meer doen gelden ; zijne eigene vrienden leverden bem groote kommernis. Zijn schrijven van 27 September ^ was zonder gevolg gebleven. Den 11 October scbreef bij andermaal aan de oproerige gemeente om ze over te balen lot het inwilligen der voorslagen van de commissic door de Algemeene Staten benoemd, en die bestond uit Philips van Marnix, Bcrnaard van Merode, becr van Rummen, Hieroni- raus van den Eynde, schepen van Brussel, Jan van den Warcke, * Actes des États Généraux, II, bl. 65. ' Zie ook Mémoires anonymes, III. bl. 13d. * Corresp. de Guillaume le Taciturne, publiée par Gachard, IV, bl. 80. ( If*) pensionnaris vaii Micklelburg, Hendrik de Bloeyere, Cornelis van der Straeten, rechtsgeleerde, en twee kolonels der stad Anl- werpen, Adam Verluilsl en Pauwels Donckere; zij hadden last de Gentenaars te berispen over degeweiddaden tegen denRoomschcn eeredienst gepleegd, over het innemen van steden en plaatsen, over het verbeuren van goederen en aanhouden van personen ; zij verzochten dat men de wapens zou neerleggen, de gevangenen in vrijheid en in 't bezit hunner goederen slellen, den Katholie- ken de vrije uitoefeningen van hunnen godsdienst verzekeren en de vijandelijkheden met de Malkontenlen staken *. Hel antwoord door de Gentenaars aan de afgevaai'digden gegcven, dat zij met ailes wel zouden instemmen, indien de religievrede verplichtend gemaakt vverd voor al de provinciën, getuigde van zeer weinig inschikkelijkheid. Mogelijk werd dat antwoord gegc- ven in een oogenblik van begeestering, dat zij zich grootc over- winningen op de Malkontenlen voorspiegelden, vermits hun léger versterkt vvas door de komst van den prins Jan Casimir met zijne reiters, door hen herwaarts geroepen. Den lOOetober^ was hij te Gent aangekomen en met groote eer door Hembijzc onlvangen; den 13 vertrok hij reeds met zijne manschappen naar Kortrijk. dat door Emmanuel van Lalaing bedreigd scheen ^. Nieuwe moeielijkheden. Frans van Valois, hertog van Anjou, die door de Slaten als beschermer der Nederlanden was aange- nomen, had redens om zich bij de Algemeene Staten te beklageii over het niet volbrengen der, bij zijne aanstelling wederzijds aangenomen, voorwaarden. Ook de legenwoordigheid van den paltzgraaf Jan Casimir in Vlaanderen verbitterde hem ten zeersle. Den 17 October (1578) vroeg hij aan die wetgevende vergadering of het met hare toestemming was, dat de Duitsche prins zich bij de Gentenaars gevoegd had, wanl dat men anders er zich met gew<'ld moest tegen verzetten. De Algemeene Slaten verontschuldigen zich; zij zijn er teene- * Gachard, Actes des États Généraux, H, n« i4l7, bl. 52. — Het stuk is in de Archieven des Rijks: Béconcilialion, prov. wallonnes, 1, bl. 411. ' Volgens Le Petit, 12 October. ' Mémoires anonymes, III, bl. 144. ( lf,5 ) maal vreenid aan gebleven, docli zij dcnken niet tlat Jan Casimir len nadeelc van 't land zal liandelen. Die uilleggifig was niet voldoende voor den hertog van Anjou, die zich reeds meester gemaakt had van het sledeke Binclie (i^9 September 1578); daaroni slond hij den aanvoerdcr der iMal- kontenten Iwee duizend mannen af om Jan Casimir te beveehten. Onmiddcllijk schreven de Stalen aan Frans van Valois (2 Novem- btT 1578) over de sleehte regeltucht zijner soldaten en vooral over de hiilp die liij aan de Malkontenten verleende '. Ook de heer van Monligny ontving een schrijven, waarbij hij verzocht werd, met de hulp, die hij ontvangen had, de vijandelijkheden niet voort le zettcn, daar men pogingen deed om de tvvee partijen, Gentenaars en Malkontenten, le bevredigen ^. Ilet was duidelijkdat de gebeurtenissen, die volgen gingen, zich plaatsen zouden op het lerrein van den godsdiensl. De aanwe- zigheid van Jan Casimir in Vlaanderen, die bekend slond als een der fanatiekste Calvinisten, liet hoegenaamd geenen den minsten twijfel meer over de gevoelens der Gentenaars. Alsdan kwani de tegenwerking in de Waalsche provinciën meer en meer tôt stand, wier streving was : het behoud van den voorvaderlijken gods- diensl; uit die tegenwerking sproot voort, eerst een onderling verbond tusschen de Waalsche provinciën, de hersmelling met de Malkontenlen en eindeiijk de onderwerping der zuiderlijke gewes- len aan Philips II. Den 15 Oclober 1578 werd Lancelot van Peyssant, heer van Haye enz., door de Stalen van Henegouw naar de Staten van Alrecht gezonden,om eene vereenigingte bewerken ten einde den vijand, het Calvinism, weerstand te kunnen bieden. Den 20 Oclober krcgen de Algemeene Slaten kennis van den handel der Staten van Henegouw en zonden onmiddcllijk den heer van Fromont en Martini, secretaris der slad Antwerpen, om hen le smeeken zich loch niet van de Algemeene Slaten af te scheuren ^. Zeer klaar * Het anlwoord van Anjou, 4 November 1578, in de Réconc.prov.wal., t. II, bl. 5, en deMém. anonymes, 111, bl. 169-170. ' Mém. anonymes, III, bl. 168. ' r.ACHARD, Actes des États Généraux des Pays-Bas, II, n" 1449, bl. 63. ( 166 ) is het aiilwoord dat de Sfatcn van Henegouw hierop gaven. Zij willen, zeggoM zij, dat men ailes rechtvaardig regele en den Katliolieken godsdienst besclierme; dat de geestelijken in hunne goederen hersteid, de onde voorrechtcn weer in voege gebracht, de gevangenen heeren geslaakt en aile nieuwigheden in bestuur- lijke zaken afgesehaft wordeii; dat de aartshertog Mathias en de prins van Oranje trouw nakonicn hetgeen zij gezworen hebben '. In de briefwisseling van Emmanuel van Lalaing, uitgegeven door Diegerick ^, betcr nog dan in de Mémoires sur Emmanuel de Lalaing, kunnen vvij de gevoclcns van het hoofd der Malkon- tenten doorgronden. In Septcmber 1578 schrijven les capilaines, officiers et soldatz du Régiment de Monsieur de Monligny aan Adiiaan d'Ongny, heer van Willerval, gouverneur van Rijsel, om hem te berichlen dat zij bevel hebben te leven en leven zullen len koste der lande- lijke bewoners van Vlaanderen, zoolang zij van de Algemeene Staten geene voldoening krijgen. Henegouw is uilgcput en Alrecht door andere kompamën bezet. Tôt alsdan nog erkcnnen de Maikontenten de overheid van den aartshertog >lathias en van de Algemeene Staten. Den 13 Octoher io78 schrijft de heer van Monligny aan Mathias, dat hij zich van Meenen heeft moelen meestcr maken om zijne soldaten bijeen te houden. Die plaats zal hij echtcr niet verlaten, dan wanneer de Gentenaars zullen afzien van hunne gevvelddaden ; zijn klein léger zal,op verzoek van verscheidene prelaten, edelen en andere invloedrijke personen van Vlaanderen, dienen om ze te bevechten, zonder nochtans aan den Aartshertog of aan de Algemeene Staten on trouw te worden. Deze vergadering had wel beloofd dat zij den Maikontenten alge- meene voldoening zou geven, bijzonderlijk nopens het doen nale- ven der Pacilicatie van Gent en der Unie van Brussel in de Vlaan- deren; zij had wel beloofd de slakingder edelen enbisschoppen, de leruggaaf der wapens en bannieren, vcroverd op de compagniën * Reconc.prov. ivall. l, bl. 423-450 el Mém. anonymes, III, 388-398. ' Compte rendu de la Corn, royale d'histoire^ il« série, IX, bl. 320-379. ( lfi7 ) vanden heervan Hees,vandenkapitcinvan Monsenop Montigny's eigen régiment; doch zoolang die beloften geene wezenlijklieid zullen zijn, zal hij Meeiien niet verlaten.Hij vreest dal dit niet gauw zal gebeuren. De komst van den pallzgraaf Jan Casimir en het opbreken van het kamp, waardoor de macht der Gentenaren ver- sterkt is geworden, die twee feilen laten den Malkontenlcn loe, tôt aile middelen hunne toevlucht te ncmen (18 October 1578) '. * Wij schrijven dit stuk af, dat le vinden is in bel l" deel fol. 420 van de ver- zameling bescheeden « Réconciliation des Provinces Wallonnes, « in de Archieven des Rijks te Brussel. Copie de la responce de Mans'' de Monligny et les Wallons à son Allèze. En premier lieu, nous remerchious très-humblement son Altèze et les estatz géné- raulx de ce que finablement il leur playt oyr noz plaintes et prétentions, pour y donner ordre et bon escient et nous donner tout contentement raisonnable Que la pacification de Gand et les poinctz contenus en l'union soyent réellement et de faict mis en exécution par toute la Flandres, et là ou cela ne se polroit faire, pour le moins que la religion catholique romaine soit librement exercée par tout ledict pays, et les gens d'église, prélatz, seigneurs, gentilzhommes et aultres remys en la paysible et asseurée joyssance de leurs biens et ceulx d'entre eulx quy sont détenus prisonniers à Gand restablis en liberté, ou du moins entre les mains de son Altèze en lieu où elle, le Conseil d'estat et Messieurs les Estaz généraulx commandent, sy absolutement qu'ilz en veuillent respondre pour, après avoir deuement entendu leurs raisons, en ordonner avecq toute briefveté, selon qu'ilz trouveront convenir, et les privilèges et usances du pays le permecteront, et que son Altèze a commandé dorese- navant partout non poinct une populace effrénée, pervertissans toutes loix divines et humaines. Que de mesme chemin, l'on nous face droit et raison du tort qu'on nous a faict, en sacageant la compaignie coulonnelle de Mons^ de Hèze, celle du capitaine de Mons et aultres estans mesmement conduictes par commissaires déléguez de son Altèze, des Messieurs des estatz généraulx, leur restituant les enseignes honorablement, avecq leurs armes et bagaiges, comme aussy à ceulx du régiment de Mons^ de Monligny, ausquelz ceulx d'Audenarde ont détroussé leurs bardes, à l'improviste. joindant la porte de leur ville, Lesquelz poinctz tant raisonnables acomplis, nous sommes pretz en tout et par tout, nous raporter au bon plaisir de son Altèze et demeurer en son entière obéissance, n'ayans peu moins faire pour nostre debvoir que de requérir les poinctz susdicts, encoires qu'il polroyt sambler à aulcuns qu'entreprenons trop par dessus nostre chergé, là où ne le faisant poinct, nous ne laisserons seullement nostre debvoir en arrière; mays encoires contreviendrons directement à nostre serment et union géné- ralle sy solempnellement jurée par nous tous, estans comme hommes obligiez à la ( 168 ) Overeengckomen gclijk men was, de vijandclijklicdcn gedii- rende (le onderhandelingen te staken, maaklen de Genlenaars \nn dieu wapenstilstand gebriiik oin liunnc slrijdrnaclit te ver- grooten. Men kan bet dus de legenparlij niet teii kwade rekenen propulsion d'une sy brutalle tyrannye que celle desdicts Gantois, comme crestiens à la maintenue de nostre religion, comme patriotz à la conservation du pays, comme soldatz à nostre honeur et réputation, et comme gentilzhommes à l'aquict de nostre f'oy, tant de fois jurée à mesme effect, en estant mesmement requis et adjurez par larmes, prières et protestations de tant de gens de bien, misérablement fouliez et opprymez, comme appert par leurs requestes et remonstrances dontay envoyé copie à son Altèze, et les dames sy indignement traictées. Toutes lesquelles choses nous touchent de si prez, que nostre foy et obligation ne ))0cuvent aulcunement permectre de nous déporter d'en poursuyvre, synon la répara- lion, du moins la provision à y remédier pour l'advenir, et ne nous est aulcunement possible, avecq nostre honneur, de nous retirer du lieu où nous sommes, que les poinctï ne soyent accompliz et les Gantois si bien rangez à l'obéissance de son Altèze, qu'ilz ne vahissent, n'oultraigent personne de leur propre auctorité, aultrement ce seroyt vrayement trahir tout le pays, nomméement ceulx quy se sont monstres aulcu- nemement favorables à nostre endroict et ont requis nostre ayde ausquelz les Gantois, après nostre retraicte, courreroyentsupz comme chiens enragés, sans respect de la foy promise, ni aultre considération quelconcque, à leur ordinaire. Puis il est tout certain que sy nous ne nous retirons d'icy avant que ce fut exécuté, et ny auroyt aulcun moien d'effectuer le bon et sainct désir de son Altèze, à laquelle les Ganthois, pour quelque raison ou remonstrance qu'on leur a faite, n'ont oncques vollu en riens obtempérer, et ainsy que nostre venue en ce quartier est occasion du commenchement de ce traicté, aussy nostre retraicte seroyt cause de l'entière romp- ture et de perdre le fruict qu'on en poeult attendre. En ce faict, n'excédons en riens nostre vocation, ores que soyons particuliers, ny le respect que debvons à son Altèze, car puisque Dieu et le monde nous a donné raison de prendre les armes contre nostre vray roy et prince naturel, pour oullrepasser les lymictes de son debvoir, de tant plus l'aurons, nous prenans les armes contre ceulx quy, sans aulcun tiltre, couleur ou raison, commettent des excèz infinement plus hor- ribles et exécrables, non ayant provoquez en particulier par nous avoir attacquez, mesmement hors du pays de Flandres Quant à nostre payement, pour monstrer que le bien du pays nous est à plus grande recommandation que nostre prouffict particulier, encoires qu'avons veu par le passé donner toutes asseurances de payement, qu'on pooit demander, lorsqu'on avoyt affaire de nous. Mais aussy tost qu'ycelle nécessité cessoit, n'en avoir rien tenu, sy esse que. postposant toutes choses au salut de nostre patrye, nous sommes contens de tant faire envers les soldatz, qu'ilz se contenteront de quattre mois en argent comi>tant dont l'on nous en a jà présenté trois, quy n'est rien au respect de ce que l'on doibt à aulcuns jusques à vingt mois; bien entendu que du surplus on nous donnera suffissante asseu- rance et obligation, telle qu'adviserons plus à loisir par ensemble, avecq ce aussy acte de son Altèze, Conseil d'Estat, et de Messieurs les Estatz généraulx que n'avons rien ( 169 ) dal zij ook middelen zocht lot hare verdediging (25 October 1 578). Gcdiirende de onderhandelingen toonde zij zich zcer inschikke- lijk,doc!i de GeiUenaars wilden volslrekt van de Iwee voornaamste der voorwaarden niet hooren : 1" de vrije uitoefcning van den Kalholieken godsdicnst; 2" de vrijstelling der gevangene pre- laten en edelen. De Malkonlenten wierven dan ook in aile landen soldalen aan, om aan bel lot der wapens de voldoening linnner grieven loe te vertrouvven *. De hertog van Aleneon, niisnoegd door den handel van Jan Casimir en door liet gedrag der Alge- meene Staten, trok naar Frankrijk weer. Hij dankte een groot dcel van zijn léger af, dat zich bij de Malkonlenten aansloot. De ooi'logsverklaring, die op de mislukte onderbandelingen volgde, was onderteekend door Emmanuel van Lalaing en Willem van Hoornc, béer van Hees (30 October 1578). commis ou attenté contre nostre debvoir et serment; mais que ie tout a esté faict pour nostre acquict et plus grand service de la patrye. Les difficultés qu'il y polrovt avoir à ce payement ou autres particularilez se vide- ront par ensemble, en traictant chascun à la bonne foy. Davantaige, que les quatre mois susdicts nous seront payez en clers deniers, sans y entremettre aulcune marchandise, ny riens rabatre de prest ou aultre chose que ce soit. Au reste, ne poons laisser de remonstrer ce que trouvons bien estrange, la venue du duc Jehan de Casimir en Flandres, mais jamais pensé qiiy tel prince, estant en camp, en teste de l'ennemy, l'euist quicté contre le gré des Estatz généraulx, pour se fourrer en une telle querelle. Protestans que, puis que l'on désarme le camp et la cause commune pour, soubz ne scay quel coulleur, venir renfîorcer telz ennemis (communs à tout humaine société), l'on ne trouve estrange, sy nous nous aydons, en ceste tant juste querelle, de tous les moyens quy nous polront estre offers à la main. Faict à Menin, le XYiii^ d'octobre 1578. (Signé; Emanuel de Lalaing. * llel anlwoord hierop is le lezen in de Mém. anonymes, III, bl. 168. ( >70 ) 1^11 De Malkontenlen leefden, zoo als wij het reeds zegden, ten lasle der landelijke bewoners van Vlaanderen *. Nadat zij Meenen en Wervik Iiadden ingenomen, gingen zij den dO October 1578 de Gentenaars aanvallen, die zich, ongeveer vijf honderd in getal, te Lauwe, op den weg van Meenen naar Kortrijk, hadden verschanscht. De verdedigingswerken werden overrompeld en de * Wauneer de Malkonlenten zich le Meenen, Wervik, IJperen, Dixmude, Veurne en in geheel hel zuidergedeelle van Wesl-VIaanderen ophielden, liep op zekeren dag de mare, dat zij beslolen hadden Eekloo te overvallen, waar de Calvinislen in grool gelai nestelden. Eekloo, gelegen tusschen Gent en Brugge, was als de sieutel van het land van Waas en van bijzoiuler groot aanbelang om den Caivinisten den krijg aan te doen. Bij die tijding namen de wet- houders van Eekloo hunne voorzorgen en riepen daarop de hulp in der Genlenaars. Men begon de siad te versterken. Elke naburige gemeente kreeg bevel vier mannen le zenden, om er gedurende eene maand aan mede le werken; hetschijnt dal zij het nielgewillig deden,daar wij vvelen dal zij laler « bij execulie ende arresle » erloe moeslen gepraamd worden. De verdedi- gingswerken schenen voor de Calvinislen van het grootsle aanbelang; de heer van Boucle, voorscbepen van Genl,Marnix van S'-Aldegonde en zelfs de prins van Oranje — volgens de kronijk van de Kempenaere — zijn ze in oogen- schouvv komen nemen {Stadsrekeningen van Eekloo, 1581). Gelijk overal konden de Caivinisten geene Kalholieken dulden. Onder de beschuldiging dat zij met de Malkonlenten heulden, moeslen zij Eekloo verlalen. De Malkonlenten waren nog al dikwijis in de nabijheid der slad; in de dorpen die katholiek waren gebleven, zooals Maldegem, Adegem en S»-Laureins, bedreven zij geen moedwil ; daar waar de Caivinisten sierk in getal waren, te Oedelem en te Knesselaere onder anderen, ging hel soms zeer boni. Den 22 Mei 1S81 vertoonden zij zich op de jaarmarkt van Aarden- burg, waar zij de kramers, bijzonder die van Eekloo, lastig vielen, en hunne koopwaren aCnamen. Eens ook, bij het begin der verdedigingswerken, waren eenige Malkonlenten naar Eekloo afgezakt, doch zij werden spoedig verdreven, Verder werd de stad niet veronlrust ; zij was le goed verslerkl en voorzien van een nog al grool garnizoen ; mogelijk ook was zij le verre van hel hoofd- kwarlier gelegen. (Mededeelingen van mijnen vriend M. Aug. van Acker, secrelaris en arabi^ varis der stad Eekloo.) ( i71 ) Gentenaars achleruit gedreven. Zij vliichtten in de kerk en poog- dcn aldaar eenen laatsten weerstand te bicden. De Walen eehter slaken cr 't vuiir aan, waarbij vele personen in den brand omkwamen *. Eene, in de nabijheid van Meenen, belangrijke plaals, het stc- deke Waaslcn, met zijn versterki kasteel, werd insgelijks door de Malkontenlen veroverd. De Gentenaars badden er bonderd vijftig soldalen heengezonden om alzoo bet vervoer van eet- en koop- waren, naar Rijsel en de omb'ggende plaatsen waar de strijd tus- scben Walen en Gentenaars gevoerd werd, longs bet water te beletlen ''^. Kij de eerste sebemering van den dag, treden eenige Maikontenten, op 16 October 1578, Waasten binnen, Icrvvijl de anderen vôor de stad biijven. Daarop beeft een gevecbt plaals. De Gentenaars, die Iracbten te vhicbten, vallen in banden bunner vijanden. Eenige Gentenaars, alvorens zicb in bet kasteel op te sluiten, zwaaien de lont dcr vernicling in 't ronde, om brand le slicbten. Hel vuiir breidt zicb aanstonds iiit, en alzoo werden ongeveer Iwee bonderd woningen in ascli gelegd. Sb.'clits eenige gebouwen, zooals de kerk der abdij, bet sladbuis en enkele buizcn op de Groote Markt, bleven gespaard. Jn al de nabiirige plaatsen van Meenen, zooals Tourcoing, Wervik, Dadizele en Izegem beffen de Malkontenlen brandsebat- tingen. In de arcbievcn van IJperen bevinden zicb verscbeidene brieven aan de plaatselijke wetbouders gericbt, waarbij men van de bewoners brood, vleescb, kaas, bout, al 't geen noodig was in mond- en vuurbeboeflen eiscbte, en ook werkvolk om le arbeiden aan de verdcdigingswerken van Meenen ^. Eens tocb leden de Malkontenlen in bet opcn veld, in de nabij beid van Meenen *, eene ducbtige nederlaag, waarbij de Gentenaars ecbter geen bet minste voordeel bebaalden, daar de eerslen immer voortgingen met plaatsen le veroveren. De Franscbe soldalen van * Mém. anonymes, III, bl. 157. ' Zie hierover de slukken Béconc. prov. tcalL, I, fol. 407, medegedeeld door Blaes in de Mém. anonymes, III, 14o-150. ^ DiEGERiK. LeUres inédites d'Emm. de Lalaing, bl. 3oO-3ol. * Mém. anonymes, III, 158. ( ^2 ) den herlog van Anjou, die zith bij de Walcn haddcn aangeslotcn, maakten zieh, op 22 October 1578, mecster van het stedeke Lannoy, alwaarzij cenegriiweldaad plcegdcn opeenearnic vrouw, die zij ten laalslc dwongen de plaals aan te duiden, waar zij haar geld verborgen had'. Morlagne, door zijne ligging op de Sclicldc, een zcer belangrijk slandpunt voor den krijgsbandel, werd, in November 1578, en later ook nog Belle, Sleenvoorde en Kasscl, die zij verkregen door verraad^, door de Walen gcwonnen. Onder- vindende dat de omslreken van Meenen uilgepiit waren, strekten zij luinne brandscbattingen uit van den eenen kanl tôt aan IJpe- i*en en langs den anderen kant loi aan Hazebroek en Poperinge. W'ij laten de Malkonlenlen in Vlaanderen voortwoclen en sleden veroveren. Middelerwijl zullcn wij eenen oogslag werpen op de onderhandelingen die in naani der Algemeene Stalen plaals hadden met de Malkontenlen en de Gentenaars. Dcze laatsten ^erklaren aan de afgevaardigden, dat zij zicb legen de betaling der soldij van de Malkontenlen nict verzelten, doch volstrekt door geene bijdrage er lussclien willen komen; dat zij den Katbo- liekin de vrije uiloefening van liunnen godsdienst ziillen loe- latefi, doch slechts in drie kerken en nog op voorwaarde dat de religievrede zou aangenomen worden in al de provinciën. Later zou men overgaan tôt het onderzoek der feiten waarvan de gevangene heeren en prelaten belicht werden. Ingevolge dier ver- klaring besloten de Algemeene Stalen op 3 November 1578, de Gentenaars eenen akt ^oor te leggen, waarbij zij de verbintenis aangingen, voortaan de uiloefening van den Katholiekcn godsdienst le gedoogen, de geestelijken het ongedeerd bezit bunner goede- ren te laten en de gevangene heeren naar eene onzijdige plaats over te brengen. Indien de Malkonlenlen de voorslagen van de hand wijzen, die men hundoenzal,dan zou men ze melwapenshel land uitdrijven. Verscheidene afgevaardigden werden gelast die voorslagen aan de Gentenaars te brengen. Brussel en Antwerpen, * Mém. anonymes, III, bl. 172. * Zie hel bescheed overgeschreveii door Blaes, Menu anonymes, III, hl. 190. ( 173 ) de Ivoningin >àii Engcland en de herlog van Anjou zonden insgelijks afgezanten oin op de aanneming van dien « Aele van acceplatie » aan te dringen. De Iiertog van Anjou beval zijnen verlrouweling Bonnivel de andere afgevaardigden te vvinnen, opdat zij de Algemeene Staten zouden overhalen om hem, hertog van Anjou, als bemiddelaar tusschen de Gentenaars en de Malkon- tenten te benoemen. Terwijl de afgevaardigden zieh te Genl bevonden, werd aldaar ecne ijselijke gebeurtenis ontdekt. Buiten de iMuidepoort waren de lijken gevonden van Jaak Roelandt, baijuw van Axel en van Malien Mutsaert, grilïier derzelfde stad. Reeds verscheidene dagen waren de naakte lijken onder de aarde gestopt. Missehien ware de misdaad voor altijd geheim gebleven, zonder bel jamme- ren en builen van een bond, die zijn meesler opgevolgd was en op dezes graf bleef liggen. Dit had de aandacbt van een molenaar gaande gemaakt en lot de onldekking geleid. Een onderzoek werd aanslonds ingesteld. Bijna vier jaren iater eerst werden de daders onldekt. De kapitein Jaak van Miegbem met lien of twaalf zijiier manscbappen, had de ongelukkigen te Axel opge- licht, die zieh goed van geld en lijnwaad voorzien hadden, daar men hun w ijsmaakte datzij mogeiijk lang in de gevangenis zouden blijven. In den avond waren zij te Meulestede en de beulen gebruikten met bunne slacbtoffers een vriendelijk avondmaai. Daar werd de verradelijke slag toegebracht. De baijuw was door 26 en de grifïier door 23 dolksteken getroffen. Jaak van Mieghcjn in hecbtenis genomen en voor de vierschaar gedaagd loochende zijne misdaad niet, doch wierp de verantwoordeiijkheid op Hembijze, die bel hem bevolen had. De rechtbank erkende hem nietlemin pliehtig en veroordeelde hem, op 29 Juli 1581, tôt eene boele eu lot verbanning gedurende vijftigjaar en één dag; daaren- boven werd liij verplicht, volgens de oude wetgeving, voor de recblers der vierschare te verschijnen, om vergiffenis te vrageu, blooishoofd en barrevoets, hebbende geen ander looisel dan een hcmd, en boudendc eene brandende toorts in de band'. Zijn bal- ^ De Jonghe, Gendsche geschiedenissen, II, bl. 259. .( 174 ) lingscliap duiirde evenwel niet laiig. Korl daarna ingelrokken, geraakte vaii Mieglicm zelfs tôt hooge amblen. Dit gebeurde door liisschcnkomst van Hembijze, wien men de plichtigbeid van dien sluipmoord toeschreef ; ook bij loocbcndc bel alsdan niet, voorge- vcnde dat Roelandl en Miitsaert met de Maikontenlen overeenge- komcn waren, nopens het leveren der sledcn van Cent en Axel M Middelerwijl besj)raken deaanleiders dei' Gentcnaarsondereen, len zclfden tijde als de onderhandelingen met de afgevaardigdcn der Algemeene Staten plaats hadden, de voorstellen die gedaan werden over den « Acte van acceptatie ». Het uur der verdeeld- lieid tusscben bet dricmanschap, dat zoo lang over Gent en Vlaandercn met dwang, geweld en vvillekeur geheerscht had, was geslagen. Zij gingen zich onderling verscheuren. Jan van Hembijze en de zijnen wilden verdergaan, altijd verder op den vveg der gruweldaden. De béer van Rijbove inlegendeel, ondersteund door den heer Borliiut, dacht de voorsiagen van den aartshertog en van de Algemeene Staten te moeten aanvaar- den. Hembijze bierover verbitterd, verweet aan zijne tegenstre- vers dat zij verraders waren, en zegde volstrekt niet te willen gedoogen dat de Room?icb KathoHeke godsdienst in Vlaanderen nog toegelaten zou worden. Het antwoord zijner tegenstrevers was niet min driflig. De opgewondenheid was den volgenden dag nog niet gekocld, wel integendeel.De heer van Rijhove bad intusscben liet vendel soldatcn, waarover bij beschiktc, post doen vatten véôr zijn huis; ook de burgers waren onder de wapens geroepcn om de straten in denabijbeid van bet stadbuis, de Viscbmarkt, de Koorn- markt en de Lange Munt met keltenen af te spannen en te bezet- len. Niemand wist ecbter wat er gaande was. De lieer van Rijhove had waarscbijnlijk dien listbedachtom zijnen weerstand tegen den compétente goederen, en andersins hemlieden 't aceommoderen, » dan wanneer de ghemuylineerde Walen en haerheder adheren- j ten, hemlieden deporteren sullen van allerlij manière van • liosliliteyt, en dat zij verlrocken sullen sijn uit den lande en » gracffschap ^an Vlaenderen^. » Dit antwoord, door de afgevaardigden der Slaten aan hunne lastgevers overgemaakt, bevatte te veel voorbehoudingen om niet aan dubbelzinnigheid te doen denken. Daarenboven was het op dien voet volkomen onmogelijk den Malkontenlen vôldoening te schenken. Dczen, die voordoel hadden het bestrijden der wanordc van de Genlsche Calvinisteu, zouden voorzeker op die voor- waarden de wapens niet neerleggen, om ze geene kans te geven straffeloos moedwil te begaan. Den 22 November 4 578 vertrok Willem van Oranje uit Ant- werpen. Mathias en de Algemeene Slaten hadden hem (18 No- vember) den last opgedragen zijnen invloed te besteden tôt beteu- geling der onluslen in Vlaanderen. Hij reisde niet regelrecht naar de woelige hoofdslad van dit gewest, maar nam intrek te Dendermonde. Onmiddellijk werden Frans van den Kethulle, heer van Rijhove, Karel de Gruulere, heer van Loovelde en Lieven Mannckens er henen gezonden, om den prins nopens de slad te verzoeken onverwijid naar Gent te komen. Willem van Oranje kcnde zcer gocd den aard zijncr aanhangers. Hij wist zeer wel dat * De Jonghe, Gendsçhe geschiedenissen, il, bl. 80. « P. BoR, XIII, fol. 72. . * ( 176 ) liij nog grooteren iiivloed vcrwierf met zich le laten pramen. Dcii 25 Novtmbcr keerdcn de Gentsche afgevaardigden weci' niel lut antwoord van den prins : « Dankbaar voor de vleiende iiiliioodiging der Gentenaars, kaii liij ze nochtans niet bcanlwoordcn, daar liij bij ondervinding weet, hoe weinig zij naar gocde raadgevingcn willen luisteren. Zoolang zij niet recblzinnig het gebeurde belreu- ren, is zijnc tegenwoordiglieid aldaar nuUeloos. Hij gevoelt afkeer in den omgang met personen, die als daders, niedeplicbtigen of opslokers seiuild hadden aan de moorden, in den jongslcn lijd aldaar gepleegd » ! * Terwijl de prins te Dendern)onde verbleef, krceg hij kennis van den aanslag, door den kapilein Karel Kockelfing, den 2^ Novem- ber 1578 op Oudenaarde gcwaagd, oni den gouverneur di(>r slad gevangen te nemen. Dit was gebenrd op bevel van Hembijze, die niet wilde dat de gouverneur, ridder Willem van Mande, heer van Mansaart, den religievrede in die sfad afkondigde. De aanslag mislukte en Karel Roekelfing vverd zelf gevangen genomen -. Den 26 November keerde de heer van Rijhove met de twec anderen naar Dendcrmonde weer om nogmaals den prins van Oranje te verzoeken naar Genl te komen. Den 28 brachlen zij het instemmend antwoord in de raadzaal ten stadliuize, juist op tijd om eene werking van Hembijze te verijdelen, die uit wrok tegen Rijhove, de inzichten en handelingen der drij afgezanten onder verdcnking poogde te slellen. Willem van Oranje werd den 2 December 1578 te Genl ont- vangen. Den volgenden dag was het biddag in al de kerken, docli Datheen en andere predikantcn,die destijds hevig tegen den reli- gievrede uitvaarden en zelfs Willem van Oranje van op den kansel uitscholden als een ellendcling, hadden het voorziehtig gevonden, vôôr de komst van den Zwijger, de stad te verlaten, daar hij het hun missehien betaaid zou zetten. Den 4 Deeember 1578 werd op het stadhuis eene vergadering gehouden, waar Willem zes arlike- • Kervyn eiiDiEGERicK, Documents hist. inédits, I, bl. 48-Sl. ' Kervyj^ en Djegerick, /rfem, II, bl. 34. ( 177) len voorlas, waarover hij verlangde te handelen met drie nianiien van elk lidmaalschap. Aanstonds werden hicrtoe benoemd Jan van Hembijze en Joost Codde, schepencn van de Keure; Gillis Borluut en Jacob Cabelliau,schepenen van gedeele; Jan Damman, béer van Oomberge; Joost Triest en meester Frans van der Haegben, leden van de poorterij; de overdeken Jan van der Cruyce en de dekens Lieven van Casele en Micbiel van Honte, van de neringen; de dekens Lieven Hellinck, Lieven de Grave en Lieven d'Herde, van 't ambacbt der weverij. Ziehier de arlikelen, waarover den volgenden dag reeds de bespreking rolde : tf L Die van Gent zullen aanvaarden den « Acte van acceptatie » » den 3 November door Mathias en den Staatsraad voorgebou- K den; » H. Niet afwijken van de zaak der Algemeene Staten, maar » deze eendrachtig liandbaven; » III. Over geene zaken van het land en graafschap Vlaanderen » beslissen, zonder de toestemming en den raad van de vier leden » van Vlaanderen; » IV. Orde brengen in het hefTen der belastingen. . » V. De stad Gent regeeren volgens de oude wetten en privi- legiën. « VI. De feiten, in de onlusten gebcurd, zullen vergeven en vergeten vvorden. » De onderliandelingen kantten nog eens tegen de godsdienst- begrippen. Hembijze en zijne aanbangers wilden er volstrekl niet van hooren , den Kalbolieken de vrije uitoefening van hunnen eeredienst toc te staan. Over de slaking der gevange- nen heeren ook, kon men tôt geene overeenkomst geraken; de Gentenaars wilden zich wel verbinden hun geen leed te docn, doch anders niet! Hoe vcrdeeld de vergadering het ook was over enkele punten, toch kwara men cindelijk tôt eene overeenkomst, niettegenstaande de tegenwerking van Hembijze en van de zijnen. Zij werd den 16 Decembcr 1378 getrolTen. Den 27 derzelfde maand, in het bijwezen der wethouders, werd te Gent van het Stadhuis afgekondigd de volgende Tome XXXIIL d2 ( 178 ORDONNANTIE « cndc Edict op M Fait van de Ocffeninge van bcydc de Religion, vasl- gestelt bij Bailliu, Schepencn van beyde de Banken, endc beyde de De- kcnsderStede van Gond, bij raedgevinge van Mijnheer dcn Prince van Orangnien, ende bekentenisse van de drij Leden derzeivc Stede, den 16 Decembcr, Anno MDLXXVIII. AIzoo van wegens Mijnheer den Aerds-Hcrtog Matthias, Gouverneur- Gcncrael van deze Nedcrlanden, midsgaeders Mijnheer den Prince van Oragnien zijncn Sladhouder-Generael, den Raed van Staeten ende de Gencraele Staeten, lot meer stonden voorgesteld ende bcdacht zijii gcweest diversche middelen , om te weiren aile wantrouwcn ende mis- verlrouwen, die men tusschen het Volk dagelijks bcseft ende bevind te groeycn endc vermindercn, principaelijk ter oorzackc van het verschil van de Religie, en tendien vooren gehouden gewcest aile de Provincien gekere Ordonnantie van Religiens-Vrede, dewelcke door eenig misvcr- stand zoo subitelijk binnen de stede van Gond niet en heeft konnen met zulkcr rijphcde besloten endc geresolveerd worden, als tôt de rusle dczer Stede wel vcrzocht was : Zoo is 't, dat daernaer door den mond van de Hoogheyd van mijnen voornoemden Hecre den Prince van Oran- gnien, de goede intentie van Hunne Hoogheden Mijne Hecren van den Raed van Slaete, klaerder verstaan zijnde, om de gemeene Borgers ende Inzetene der voornoemde Stede van Gend in goeden verzekerden peys, ecndragt, stilte ende vrede te slellen, onderhouden ende voedcn j mids- gaeders allen twist, twccdragl ende wantrouAven, tusschen dezelvc Poorlers endc Inwoondcrs geheel uyt te roeyen ende weiren, gedncrcndc dewelke, geene Provincien ofte stedcn mogelijk en is te nemen eenigen vastcn stand. Mijne Heeren Bailliu ende Schepencn van beyde de Banken, beyde de Dekens der voornoemde Stede van Gend, bij overlegginge, boraedinge, gemeenzaemheyd gehouden met mijnen voornoemden Hecre den Prince van Oragnien, midsgaeders bij bekentenisse, toelaetînge, eenvoudigc voorneminge ende sloten van collatie van de drij Leden derzelve stede, daerop bchoorelijk vergaederd geweest, hebben vastgesleld ende geor- donneert de Poincten endc Arlikelen hier naer verklaert: * Een andere tekst is le lezen l)ij P. Bor, XIII, bl. 75. ( i71) ) I. Eerst, dat binnen dozer Stcde van Gend zal toegclaclen wordcn de libère ende vrije oefîcninge van bcyde de Heligien, zoo wel van de Gere- formeerdc als van de Roomschc Katbolijke, ende diesvolgcns, dat die van de Gcrcformeerde Religie, toi de oeffeninge dcrzelve hunlieden Religie behouden ziillcn, ende bij dezen tocgelaeten word, de Kerken ende Tcmpcls daer de voonioemdc Religie van als nu geoeffent word, te weten de Kerken van S. Jans, S. Salvators ende O.-L. Vrouwe, midsgaeders de Tempels van de Predik-Heercn, Carmcliten, Volders- Huys endeWevers-KapclIe, dacr zij zullen blijven genieten de >'rijheden dcr voorzej de hunlieden Religie. II. Zoo van gelijkcn, om anderzins voile genoegeu te gevendievan de Roomschc Kalholijke Religie, zullen hunlieden toegelaeten ende geac- cordeert worden de Kerken hier naer uytgedrukt, te weten : S. Michicis S. Nicolaes, S. Pharaïldis en S. Jacobs, midsgaeders de Kapelle van S. Catharina op het Zant, lot oeffeninge van de zelve Religie, naer oud gebruyk : welverstaende bij dage, ende tamelijk geluyd, zonder eenige Procession te houden buyten de Kerken, noch ook openbaerelijk met prachl achler de siraete hunlieden Sacramentcn le draegen ; ende waerl nood, zal de zelve van de Roomsche Katbolijke Religie, noch aangewe- zen worden eene van de andere Kerken ofte Tempels daer nu tegen- woordiglijk geene Religie geoeffent en word. m. Ende aengacnde de Kapellen boven niet geroerl, staendc in ver- scheyde afTscheydingen vander Stede, zullen die om zekere redenen blijven gcslolen, zonder daer in eenigen Dienst ofte oeffeninge van de Gcrcformeerde Religie ofte van de Roomsche Religie te mogen doen, ten waere bij andere Ordonnantie van het Magistraat. IV. Aengaende de beslotene Kloosters, zoo van Mans als Vrouwen, zullen die aile t' samen bij een vergaedcrt mogen blijven in hunlieden respective Kloosters ofte Conventen, ende aldaer volherdens in het onder- houd van hunlieden Religie ende Orden met beslotene Deuren ende zonder nochtans bij nachte te mogen luyden, ende anders niet. Nemaer die van de onbcslotene Kloosters, zoo wel de Broednrs op de Veste, als de Zwarte-Zusters, Beggijnen ende aile andere, en zullen niel vermogen te ocffenen de Roomsche Religie in de zelve onbeslotene Kloosters ende Conventen: Nemaer zullen daer loe gebruyken de Prochie-Kerken der Katbolijke hiervooren aangewezen gelijk andere Prochianen. Welver- ( 180 ) staende nochlans dal aile de gène die uyt de zelve Kloosters cndc Placl- sen zullcn wîllen scheeden, hunlieden Habijt cnde Orden verlaeten, ofte hunliedcn tôt anderen staet bcgeven,zal hunlieden gegeven worden, lamc- lijke cndc behoorlijke bijleggingc ter bescheydendheyd cndcordonnantie van het Magistraet naer voorgaende kennissc van zaeken^ zonder dat nochtans hier in begrepen zullen wezen eenige van de Biddende Ordens, zoo Mans als Vrouwen, die buyten de Stede blijven tôt ontlastinge van het schaemel Gemeente. V. Hem is geaccordeert dat die van de Gereformeerde Religie tôt onderhoud van hunlieden publike Scholen, hebben ende zullcn behouderi de Kloosters van de Augustijnen, Tempel-Huys ende Fraters. Zoo van gelijke ter andcre zijde die van de Katholijkc en de Roomsche Religie, indien zij van gelijke scholen begeircn, volgcn ende toegcleyd zal worden tôt onderhoud van hunlieden Scholen, 't Klooster van de Grouwe-Zus- ters bij S. Jacobskerke, midsgacders 't Klooster van de Grouwe-Zustcrs bij de Predik-Heercn ende Meirhem. VI. Item om aile de voorzeyde Inzetene dezer Stede, zoo van d'eenc als van d'andere Religie allezints souffîsantelijk ende getrouwelijk te verzekeren, is scherpelijk verboden elkander ofte den eenen den anderen in eeniger wijze te beletten, beroeren, verstooren, begekken, verergeren ofte te beschaedigen, den Dienst, Ceremonien ofte andere OefFeningen, niet meer van de Roomsche Katholijke als van de Gereformeerde Reli- gie, in geender manieren. Noch insgclijks om het onderscheyd van de Religie, iemand in Lijf ofte Gocd te hinderen, lasteren, stooren, moeyle ofte letsel aan te doen, in woorden ofte werken, noch ook te verkoopen en ter venten te stellen, voords te hangen, zetten, doen^ ofte lacten ver- koopen, voordzetten, ofte zingen eenige schimpige ofte lasterende schil- derijen, Liedekens, Dichten, Rcfereynen ofte Boekskens, nochte ook dracgen eenige teekens waer door zij elkander zouden mogen tergen, hitsen ofte verwekken tôt geschil, tweedragt ofte questie. VII. Item zal een iegelyk hem gedraegen van te komen ter plactsen, dacr men andere Religie aïs de zijne oeffent, ten zij dat hij hem aldaer in stilhcyd ende goede manière boude, hem wachtende van schandacl, midsgacders hem voegen naer den Staet ende Ordonnantie van de Ker- ken ofte Tempels, dacr hij hem in zal viuden. ( 181 I VIII. Item dat zoo wel de Miiiisters ende Kerken-Racd, als die van de Koomsche Katholijke Religie, hunlieden gehouden zullen wezen te drae- gen in aile gestigtigheyd, stillieyd , gelrouwigheyd ende ondcrdaenig- lieyd in aliestaclkiindige zaeken, zonder hemlieden eenigzints te moeycn in eenigerhande actien van Rechts-Gebied, ofte zaeken eenigzints betreffende het gezag van het Magistraet , directelijk ofte indirectelijk. IX. Vcrbiedcndc de voornocmde Prcdikanten, Minislers ende Kerken- Uacd, midsgaedcrs ook insgclijks die van de Roomsche-Katliolijke Reli- gie, ofte anderzinls te gebruyken cenige woorden ofte proposten, slirkkende tôt oprocr, twist, twecdragt ofte opstand. X. Maer dat clk hem dracge in goede zedigheyd ende manieren, niet zcggende, predikcnde, noch leerende als 't gène dat dient tôt stichtinge ende instrnclie van het Gemeente, ende tôt onderhoud van goede, geruste vrije eendraehtigheyd, vrede ende slilheyd van de Stede ende Lande, 't welk zijlieden ende elk bczonder alzoo beloven, ende bij Eed beves- tigen znllen te docn ende onderhoudcn, ailes op pijne van den genen die 't zelve zullen misbruyken, hemlieden hetprediken verboden te worden ende voords excinplairelijk gestraft ende gecorrigeert te zijn. XI. Item dat nieraand en zal vermogen tewerken, nochWinkels open te doen op de naervolgende Heyiig-dagen, te weten aile Zondagen, twee Kerstdagen, Nieuw-Jaerdag, den tweeden Paeschdag, tweeden Sinxen- dag, 0. L. Vrouwe Hemelvaerd in Augustus, S. Mathijs-dag in Februari, en S. JanS'dag in Juni, midsgaeders S. Pieter ende Pauwels-dag ook in .luni, S. Jacobs-dag in Juli, S. Bartholomeus-dag in Augustus, ende S. Andries-dag in November : ende aengaende het verkoopen van het VIeesch ten Vleesch-Huyze, daer in zal men onderhouden de oude cos- tume ende Regeringe dezer Stede. XII. Ende die van beydedcvoornoemde Religien worden gehouden de overhcyd ende Magistraet van de Stede aile behoorlijke eerbiedinge ende gehoorzaemheyd te draegen, dezelve dies aenzocht zijnde allezints bij te staen, zoo wel in 't vangen als strafFen van allerhande oproerige Persoonen ende andere Quaeddoenders, ende bezonderlijk van de Overtrcders van deze Ordonnantie, als stoorders van de gemeyne ruste ende anderzinls. ( 182) Xni. Item nicmand van wat Religie hij zij, en zal hem vcrvoordei'eii iets te ondernemenofte uytte werken, dircctelijk ofte indirectelijk jogcns de gcmeenerusto, welvaerd endc vrede van de Stedc, niacr ter contrarie zal elk met Lljf, Gocd ende Bloed dezelve houden, ende hcipen houden in zulken stact, als bij dezer Ordonnantie, Instellinge ende Edict gestcld Word, jegcns aile degene, vremde ofte andcre, die de zelve Stad zoudeii willen aanvallen, opioopen, krinken ofte eenigzins verhinderen. XIV. Ende waer 't gebeurde, dat Godt verhoede, dat 'er iemand eene zulke ofte diergclijke zaeke wilde ondernemen ofte begrijpen, tôt nadeel van de zelve Stede, zal ecn iegelijk dies de wete licbbende,gehouden zijn, die van de Weth kennisse daer af te doen, op pijne van gecorrigecrt aïs raeyneedig ofte anders naer iietbewijs van liet stuk, ende ter contrarie, de gène, daer af de kennisse behoorclijk doende, al waer 't, zoo dat zij capabcl vvaeren van het zelve stuk, en zuUen dan niet gestraft nochte gekasleyd worden. XV. Om aile hetgene voorschreven te verzckerder in voile rusle te bestieren, zullen geordonneert worden bij Schepenen van beyde de Ban- ken, ende beyde de Dekens dezer Stede, acht gegoede Notabele, eerelijke. aanzienelijke ende vreedzaeme Persoonen, te weten vicr van d'eene ende vier van d'andere Religie, die magfig znllen wezen, oni deze Ordonnan- tie wel te doen achtervolgen, midsgaeders de dififerentc qucstien ende klachten over aile zijden te aenhooren, ende dczelvc te bemiddelen ende le bevredigen, ofte indien er nood waere, zal mcn 't zelve aen Schepenen over draegen. XVI. Tôt vast ende onverbrekelijkondcrhoud van aile welke Poinclen, ende tôt aile verzekerheyd van een iegelijk, zoo zullen Bailliu, Schepenen ende Raed, midsgaeders de voorzeydeacht Gevolmachligde, met de Edelc ende Notabele Gecommitteert ofte le committercn tôt deForlificatie, insgc- lijks de Kolonels ende Kapiteyns, midsgaeders aile andcre officieren ende Bevelhebbers, die jegenwoordiglijk dienen, ofte naemaels in dicnste gemagtigt zullen worden, nemen ende ontfangen in hunlieden gctrou>v vrij geleyd, voorstand, bescherminge ende bewaeringe, zoo wel degene van d'eene als van d'andere Religie, belovende wel ende expresselijk op Eed ende trouwe, die allezints vooren te staen, behoedcn ende beschermen jegens aile de gène van wat Religie ofle Condilie die zijn, die daer jegens iets zouden willen voorstellen, oitc met aendacht dVene ( Ï85 ) ofte d'aiidere in zijiio gerechtigheyd verkorlcii, verhinJci en, lasteren oftc leed doeii iii Lijf ofte Goed, ook in Avat nianieren dat 't zelve niogte wezcn oftc geschicden. XVII. Belovendc voords, op gelijken Eed cude trouwe, de Overtrc- ders van dezc Ordonnanlie, cnde van elk Poinct van dien, stiictelijk to slraffen als Beroerders cnde Overtreders van de gemeene rusle endc welvaerd van deStad ende Land, ofte anders cxoniplairclyk naer gclegcn- heydvan lietstuk, zonder eenigeoogluykinge, verdragofte ontvcynzinge. XVIII. Tôt waerneminge van al wclken ook de hand houden zullen de voorschrcven acht Gevolmagtigde, midsgaeders die van de Poorleryc, de gemeene Dekens van Neiringen, ende Gezworene van het Ambacht van de Weverije : insgelijks de Predikanten, Ministers ende Kerkcn-Raed van de voorzeyde Gcreformeerde Religie, de welke respectivelijk elk in 't zijne gehouden worden tôt dicn eynde, ende geschiklelijkonderhoudea van dezer cnde van clken Poinctc van dien, Eed te doen in handen van de gedenonieerde Wethouders, zoo ook die bezweiren zullen aile de Geeslelijke Persoonen, Kapittels ende Collégien, ende Klooslers van de Uoomsche Katholijke Religie, midsgaeders aile anderc, de Schepenen van beyde de Banken, ende beyde de Uekens, tôt mecrdere verzekerthede cnde onderhoudiiige van dicre zullen vinden te behooren, ailes tôt op oprechte rustc, pcys, stilte ende vrede van dezcr Stede, midsgaeders verzekerthede van d'eene Religie jegcns d'andere, ende vervolgens tôt een waerachlig uytrocyen en weircn van aile wantrouwigheid, twijffel, ducht, vreeze ende ongeloof, wezende de vcrderifenisse ende ondcrgang van aile Steden. Aldus geordonnccrt, ende bij furm van Ediet vastgesteld by Bailliu, Schepenen van beyde de Banken cnde beyde de Dekens der Stede van Gend den xvi dag van December 3IDLXXVIII. Onderteekcnt : Hembijze. Gepubliceert ten Thuyne van lict Stad-lïuys vander Keure, présent Jonker Charles van Pottelsbcrghe Bailliu, d'Hcer Antonius Blomme ende Pieter Heylinc, Schepenen van der Keure, "d'Heer Lieven Faeyaert ende Baudewyn Matteus, schepenen van Gedeele dezcr Stede van Gend, den zeven-cn-twintigsten dag van December, vijftien honderd endo achten-zevcntig, Bij mij présent Hembijze. ( 184) Handelde Willem de Zwijger rechtzinnig, loen liij pogingen iii het werk slelde om de Gcntenaars van den weg der onweltelijk- heden en gcweiddaden af te brengen? Ja, de waarhcid verplicbt ons te erkenncn, dat hij al decd wat liij vermoclit, ten einde den toestand in Vlaanderen le veranderen; en nocblans, om bierin te gelukken mocst bij weer met diibbelzinnigbeid te werk gaan. De Gentenaars badden bem deslijds geraadpleegd nopens den aanslag op den bertog van Aarscbot, waaruil al de andere onlusten voort- gesproten zijn; liij bad bctrekkingen met Hcmbijze en Rijbove en naar Gent eenige vertrouwde personen gezonden, om er de beweging te bewerken. Zijne aanbangers waren éditer te verre gegaan; zij badden zoo zeer zijne inzicbten overscbredcn, dat zij voor bem een gevaar werden en bij voor den tegenstand in de Waaiscbe provinciën beducbt was. Hij zou de Walen willen bevre- digen, zonder de Gentenaars le misnocgen. Dit blijkt uit twce zijner bricven, gedagleekend van 22 en 23 Januari i578, gericbt, de eersle aan de scbepenen der stad Gent, de andere aan Bucho van Aytta van Ziiicbem, neef van Viglius en proost der abdij van St-Baafs^Toen bij zicb naar Gent begaf, boopte bij nog dit dubbel doel te bereiken : de bevrediging der Walen en de beleugeling der Gentenaars. Het was ecblcr te laat. Laat ons nu den béer van Bours eens volgen in zijne onder- handelingen als zaakgelastigde der Algemeene Staten, met de Malkonlenten, in wier goede uilkomst bij tocb raaar weinig boop bad (8 November 1578) ^. Dicgeriek beeft ecn zeer belangrijk stuk medegedeeld, waarin de eiscben der Malkonlenten klaar en duidelijk voorkomen ^. Het is een antwoord van de heeren Montigny en van Hees op de voorstellen van den béer van Bours, gegeven te Houplines den 2 December Jo78. Wij zullen er van de boofdpunten doen kennen : De vrije uitoefening van den Roomscben eeredienst moet gewaarborgd worden. Daar, waar de Hervormde leer aanbangers lelt, zal men de kerken en bidplaatsen * Gachard, Correspond, du Taciturne, IV, bl. 33-36. * Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, H, n" 1488, » DiEGERiCK, Lettres inédites de Montigny, bl. 360. ( ^83 ) verdeelen, met uilzondering noclitans van de kalhcdrale, collé- giale en abdijkerken, die niel andeis dan toi gebruik der Kalho- lieken mogen dienen; waar er slechts ééne kerk is, blijft die voor de Katliolieken. De geeslelijkcn en de edelen, die de parlij der Spanjaards niet houden, zullen wcer in bezit komen bunner goederen. Insgebjks zullen allen die, om godsdienstzaken ver- bannen zijn uit de sleden van bel Atrechtscbe en ilencgouw, uit Rijsel, Dowaai, Orcbies en van bel Doornikscbe, er vrijeiijk niogcn weerkeeren. De geschillen, die zich om religiezaken zouden voordoen, zullen gesiccbt wordcn door den gewoncn recbler. De bisschoppen van IJperen en van Bruggc, de becr van Rassegem, de béer van Moskroen en zijn zoon, de bceren van Zwevegem en van Eeke, de boogbaijuws van IJperen en van Kortrijk, de heer van Champagny, en al de anderen die le Cent gevangen zillen, zullen naar Antwerpen overgebracbt worden, alwaar men hunne zaken zal onderzoeken. Mevrouw van Glajon, die gevangen genomen werd bij bel innemen van baar kastecl van Siéger, zal onllast zijn van de verbintenissen, door baar in de gevangenis aangegaan, om bare vrijbeid weer le bekomen. De gevangene heeren en prelaten moelen toevertrouvvd worden aan eenen onzij- digen persoon, belzij aan den berlog van Anjou of aan den aarls- bisschop van Kculen, aan den bisscbop van Luik of van Kleef. Men zal ecbtcr niet wacbten om bun procès op le slelien, loldat de vrecmde soldaten uit bel land geweerd zijn, maar zoodra zij loeverlrouwd zijn aan eenen der even genoemde beeren. Om le toonen dat zij, Malkonlenten, niets zoo zeer verlangen als de rust en welvaart dezer landen, verklaren de beeren van Monligny en Hees, de soldaten lot de rede le zullen brengen, worden de voorge- slelde bepalingen toegcstaan en uitgevoerd. De Waalscbe soldaten blijven cvenwel in garnizoen in al de plaatsen die zij nu bezellen, maar bunne aanvoerders beloven en verpanden bunne hecrlijk- heden en bezittingen, dat zij onvcrwijld Vlaanderen zullen ver- laten, wanneer al de punten bunne uitvoering zullen verkregen bebben. Krijgen zij van de Algemeene Slaten de belaling bunner acbterstallige soldij, dan zullen zij op hunne eigene koslen leven en niemand overlasl meer aandoen. Het stipt nakomen dezer ( «86 ) voorwaarden moest door de Wetliouders van GeiU en der andeic sleden van Vlaanderen bezworen en door de andere provinciën der Unie aangenonien worden , alsook de verbintenis dat dezen de Gentenaars met de wapens zouden dwingen, indien zij hun woord schonden. Al het krijgsvolk, door de Genlenaars aange- worven, zou ontbonden worden en de plaatsen verlaten die in liunne handen zijn. De Waaische soldaten moeslen getrouwheid zweren aan den aartsiierlog Mathias. De voorwaarden door de heeren van Monligny en van Hees in naani der Malkontenlen gedaan, gaven waarschijnlijk lot nieuwe moeilijklieden aanleiding. De hoofden der Malkontenlen vroegen dan een wapenslilsland van aclit dagen oni met hunne makkers de voorslellen van Ponthns van Noyelles, heer van Bours, rijpelijk te overwegen. In bel bijvvezen van Baesdorp, l)urgemeester van Brugge, Hec- tor van de VVoestijne, gezonden door de slad IJperen en van een scbepen van 't Briigscbe Vrij, die zicb bij den Heer van Bours gevoegd liaiiden oni bel gescbil te belpen verefFenen , werd den 23 December 1578 in bet kasteel van Lannoi de gevraagdc wapenstilstand geleekcnd '. Den 9 Januari 1579 daarop voigende w erd dan te Komene tusscben den béer van Bours, bijgeslaan door Philips van Marotclle en door afgevaardigden der Staten en sleden van Vlaanderen, met de boofden der Malkontenlen eene overeen- komst getrolîen, die aan de Walen voldoening scbonk ^. Aan- stonds na bel leekenen van bet kontrakt, vroeg Emmanuel van Lalaing, dat men bem en zijnen vriend den béer van Hees, tôt gou- verneur va[i Brussel, Maastricbl, 's-Hertogcnboscb of Lier zo» benoemen, en zij de uitkeering der door bun verscbolen sonimen zouden bekomen ^. Den 2a Januari 4579 versebeen de akt, waarbij iMatbias, de prins van Oranje, de Staatsraad en de Algemeene Staten aannamen ',lîeide slukkeii in Kervyn en Diegerick, Documents historiques inédits. l, bl. 7^-75. ' Gachard, Actes des Étals Généraux des Paijs-Bas, ï, n*» 1605. ' Gachard, Actes des Etats Généraux des Pays-Bas, U, n^ 1604. ( 187 ) en goedkeinden, milseenige voorbehoudingen en veranderingcn, het akkoord tusschen hunnen afgevaardigdc en de gezagvoerders der Malkontenlen geslolen *. ' De goedkeuring der overeenkomst van Komene, tusschen den heer van Houi's. handelende in naam van den aarlshertog Malhias. van den prins van Oraiije en van de Algemeene Slalen, met de hoofden der Malkontenlen, is medegedeeld door Kervvn de Volkaersbekë en Dikcjerick, Documenls inédits, I, bl. 120 en luidt aldus : '( Nous Matliias, Archiduc d'Austrice, Duc de Bourgogue, etc. Gouverneur et Capi- taine General des Pays-bas, Et nous Guillaume de Nassau, prince d'Orange etc. Son [-ieutenant gênerai, ceulx du conseil d'estat lez luy, et les députez des estais gene- raulx des l'ays-bas, assemblez en cette ville d'Anvers, comme n'avons rien eu et n'y avons eucoires plus a cœur que de par bons moyens oster tout le malentendu qu'entre ceulx de Gand d'un costé, et les compaignies wallonnes estant en Menin et là entour d'aultre, estoit esmeu, ayant en ce tant travaillé tant en général qu'en particulier ;comme chacun pcult scavoir), à ce que la concorde et union entre lesdits parties, et de toutes les provinces pourrait estre restablie, conservée et maintenue, en quoy toute la force de ces pays consiste, estant le susdit ditférent tinalemcnt reduict a cer- t;un accord, lequel ayant veu et examiné, avons icelluy accepté et acceptons par cestes, promectons et nous obligeons de faire entretenir et réellement effectuer tous et quel- conques les polntz et articles y arrêtez et signament ceux que concernent les gaiges des soldats, et les prisonniers, la restitution des biens ecclésiastiques et toutes aultres conditions et articles qui de part et d'aultre sont conclus et accordez, et quant à ceulx qui consistent en réquisition de l'une des parties et notannuent en ce qui concerne les réquisitions des Barons de Monligny et de Heze mentionnées es premier, second et treizième articles dudict accord, ne fauldrons de tenir par ensamhle la bonne main afin que par bon moyen et selon l'opportunité qui se présentera à icelles s'effectuent à la première commodité si faire se peult. Et ce que ne se pourra bonnement accom- plir présentement sera remis à la discrétion des estats generaulx solemnellement convocquez et assemblez. » Touchant le xiii article et le mémoire particulier mentionné en icelluy délivré au Sr de Bours, veu que la plus grande partie des articles y contenuz et spécifiez consistent en choses que dépendent du consentement des villes et provinces, lequel ne se peult obtenir si tost, ne fauldrons d'y besoigner incontinent que faire se pourra au raisonnable contentement des Barons de Montigny et de Heze, et là ou ne pour- rions sitost obtenir l'effectuation desdicts poincts, ainsy quels sont spécifiez au pied de la lettre, tascherons par tous moyens qu'en substance et à lequivalens de cequy y est requis leur en soit donné toute raisonnable satisfaction à l'effect de quoy avons promis et nous obligé, promectons et nous obligeons par ceste dès maintenant d e leur donner, et à chacun d'eulx leur vie durant, et en cas quils se marient durant aussy la vie de leurs femmes en forme de douan-e, la somme de quatre mille florins par an, quarante gros le florin, dont leur promectons faire avoir bonne et seure assi- gnation a leur consentement, pour lequel effect desirons entendre leur désir et inten- ( 188 ) De Algcmeene Staten dachlen dat nu ailes met de Maikonlenten vereffend was. De groolslc vijand van laatstgenocmden, de pahs- graaf Jan-Casimir — wiens tegcnwoordigheid le Gent den onwil derCalvinisten zoo zeer versterkte en mctwien zij gedeeld liadden de overgroote geldwaarden in goud en zilver, aan de kerken en kloosters onlslolen — had het land verlaten. De koningin van Engeland, die hem in de Nederlanden had gebraclit, zeer onle- vreden over zijne liandelingen, deed hem, bij monde van Iiaren zaakgelasligde Davidson, seherpe verwijfen en zond Daneel Rogers naar de Algemeene Staten om hare afkeuring van zijn gcdrag le doen kennen. Jan-Casimir stak dan de zee over len einde zicli bij Elizabeth le verschoonen. a Meer door slaafsehen eerbied en » nog meer door verloon van bewondering, zegt de gesehied- » schrijver Nuyens*, voor hare onvergelijkehjke schoonheid (die » zij nooit had bezeten), als eene jeugdige ijdeiluit, op haren reeds » gevorderden leeflijd, liet zij zicli door den pallsgraaf begoo- » chelen, die naar Duitschland weerkcerde, vereerd met de tion, là ou ils ayment mieux estre assignez, les asseurant au reste que ne laisserons à toutes occasions de les emploier au service du pays, selon que leurs qualitez et personnes le méritent. » Au surplus, approuvons et aggréons les traictez respectivement faicts sur la pacification du faict de la religion, tant à Gand qu'es aultres villes et places de Flandres, promectons tant qu'en nous est les faire entretenir tant de l'une que de l'autre des inhabitants d'icelles pour la conservation etmaintenement du repos desdic- tes villes et places ; en oultre promectons que de tout ce que durant ledict malentendu entre les susdites parties est dung costé et d'aultre comis, faict ou passé, personne ne sera recherché, puny, molesté ou reproché en justice, ny dehors en manière quel- conque, ainsi le tout sera mis en oubly et comme chose non advenue en suivant et en conformité de l'acte par ci-devant sur ce expédié, deffendons à tous et chascun de quelle qualité qu'ilz soyent de acuser de ce que dessus, ne injurier ou reprocher per- sonne quelconque, à peine d'estre reputez et pugniez comme infracteurs du repos publicq, pour ce dernier avons promis et par ceste promectons chascun de nous en son regard, et pour aultant que nous et à nos charges que tenons peult respective- ment toucher, entretenir et faire entretenir en tout et jtour tout, et de toutes et quel- conques personnes tant qu'en nous sera, le susdit accord, sur les paines en icelluy comprinses, les quelz ferons exécuter sans aulcune connivence ou dissimulation, et pour plus d'assurence, et en conformité de ce que dessus, avons ceste signée, et faict cacheter de nos scaulx accoustumez. » Faict en Anvers en l'assemblée des Estats Generaulx le xxv de janvier 1579. » * Nlyens, Geschiedenis der Nederlandsche beroerten, HT, bl. 320. { 189 ) V grooUle onderscheiding die zij kon gevcn, de ridderoide van > don Kousenband. » Zijne huurtroepcn bleven hier loch toi in Miiai't 1579. VtTstoolen van de Algemcenc Slaten en zonder opperlioofd, slclden zij eindelijk den prins van Panna voor het land le verlaten, indien hij hunne achterstallige soidij wilde hetalcn. Hcl anlwoord, dat zij liierop ontvingen, luidde dat zij zich gelukkig mochten achlen, aïs hij, prins van Parma, h un wilde loelalen het land te veHalen; werd zijn voorslel door hun niet onmiddellijk aangenomen, dan zoudcn zij liet zich deerlijk berouvven : de paarden slaan gezadeld om naar Spanje liet nieuws le dragen, dat zij allen neergesabeld zijn. Zij namen dit aanbod aan en verlrokken , arm zooals zij gekomen waren. Hel geslolen goed van kerk en kloosler had hen niet verrijkt ! Nog een andere vreemdeling, Frans van Valois, verliet Icn zelfden lijde als Jan-Casimir ons land, waar hij eens als bescher- nier uitgeroepen werd. Ware hij met de kennisscn van een Willem van Oranje of Prins van Parma bcgaafd geweesl, voorzeker hadde hij zijn doel bereikl. Hij wilde Calvinist en Katholiek,Malkonlenten en Genlenaars bevredigen, en gelukte nergens in; het was zijne dubbeizinnigheid, die hem wellicht hij beider partijen verdacht maakle en ailes belemmerde. Bij hen zelfs die hem in de Neder- landen gebracht hadden,en onder dezen bij zijn bloedverwant Em- manuel van Lalaing, heer van Montigny, genoothij niet het minst vertrouwen mecr. De sleden Landrecies, Quesnoy en Maubeuge waren bij zijne konist in de Nederlandcn door de Algemeene Stalen aangeduid om door de Franschen bezet te worden, doch deze plaatsen verklaarden liever eene belegering te onderstaan, dan ze in hare muren te onlvangen. Dan schonk men hem de slad Mechelen als verblijfplaats en laler Aath. Door de burgers van Bergen in Henegouw, die dachlen dat de Franschen eenen aanslag op hunne stad wilden wagen, werden zij uit de poorlen gedreven. Tclkens dat de hertog klaagde, dreigde of tempeeslle, vvisten de Algemeene Stalen hem le paaien, nu eens met den tilel van « Beschermcr der Vrijheid », dan met beloften van lauwerkronen en van bronzen standbcelden le zijner eere, in een woord met ( J90 ) ailes wal de ijdcllieid en praalzucht van een Franschmnn kan slrcelcn. Er kwam echler cen oogenblik dat zulks niel nieer voldoende vvas. In den loop der maand Januari 1579 liet hij dcr Algenieene Slaten wclen , dat hij de Nederlanden ging verlaten. Van zijncn brocder koning Hcndrik III liad liij (19 Januari 1579) een verzoek onlvangen om naar Frankrijk weer te keeren. Den 2 Februari 1579 verliet hij onze gcwesten, waar hij eenige jaren later wcerkwam, om er ecne nog mindcr eervolle roi te spclcn. Een groot deel der soldaten, die hij afdankte, voegden zicli hij de Malkonlenlen. ( 191 VIII De moeilijkliedcn met de Malkontenteii, die vereffcnd schont'ii bij de gocdkcuring (25 Jaiiuari 1579) van liet akkoord le Komene lusschen dcn lieer van Boiirs, als zaakgelasligde (1er Alge- mcene Stalcn en Emmanuel van Lalaing, Iieer van Montigny, aïs oversie dcr VVaalsche suldalen geslolen, namen een ander knrakler. Toi dan loe. waren de Malkontenlcn wel eene onafhan- kclijke partij, om zoo te zeggen eene fractie van de opreclit nationale parlij, die eenige irouwc verlegenwoordigers in de Algemeenc Slalen leldc, zonder staalkundige belrekkingen, doeli getronw aan den aartshertog Malhias, aan den Slaatsraad en aan de Algemeene Stalen. Eene belangrijke gebeurlenis, die ailes verijdelde, riep eene heel nieiiwe j)arlij lot stand. Toi dan loe slreden de iMalkontenten enkel en alleen tegen de overheersehing der Calvinisten in Vlaanderen. Eene reaclie was onlstaan in de Waalsche geweslcn len gevolge der Unie van Ulrecht, en zij sloot zicli bij de Malkontenlen aan. Rceds lang verlangde Willem van Oranje de Noorderprovinciën (loor eene nieiiwe unie nauwer onder elkander le verbinden. Met (le Pacificatie vnn Gent en de Unie van Brussel — bcvallende de bcpaling dal de Roomsche godsdiensl nioesl gebandbaafd blijvesi — kon Willem de Zwijger nooit zijn doel bcreiken, bleven de Kalbolieken meester van bel terrein. De Hervorming was voor hem de ladder, waarmedc bij eens den koninklijken troon zocht le beslijgen. De enkcle plaatsen van Holland, Zceland en van 'l Utrccblscbe Stiebt, waar zij ne aanbangers niet meester speclden, tracblle bij toi een verbond ovcr le balen. Overal bad bij Irouwe vrienden, die zijne inzicblen dienden *. Zijne lieime- lijke werking werd goedgekeurd en aangemoedigd door de koningin van Engeland. In liet jaar 1577.sebeen de kans \an welgclukken niet scboon genoeg en lijdelijk zag bij van zijne plannen af. Toen de Calvinisten in Vlaanderen de bovenbau*! * Wagenaar, VII, 1)1. US. ( 192 ) hadden en de Walen opslonden om de verkrachling der Pacificalic van Gent te belellen, hernam liij zijn werk. Te veel opscliudding zou bet veroorzakcn, indien hij, Willem van Oranje, algemeenc luitenant van den aartsherlog Malhias, een openlijk deel nam aan die werking, welke voor natuurlijk gevolg had, het vernie- tigen der Pacificatie van Gent, door hem lot stand gebracht. Daarom bleef hij in scbijn op zekeren afsland, en bediende hij zich van zijnen broeder, graaf Jan van Nassau, stedehouder van Gelderland. In November 1578 deed deze, in de vergadering door de Slaten van Holland en Zeeland te Gorinchem gehouden, een voorstel, strekkende om een verbond te sluiten met Gelderland, Utrecht en Friesland. Dit voorslel werd aangenomen en afge- vaardigden werden benoemd om naar de hoofdstad van het Sticht te reizcn, alwaar alsdan de bovengenoemde Staten ook in zitling vereenigd waren. Om zoo verre te geraken, was hierover reeds sedert lang gesproken en geschreven. Graaf Jan van Nassau, eene maand na zijne benoeming tôt gouverneur van Gelderland, deed zijn secre- taris Andries Christiaen of Kersten, den 16 Juli 1578 in de Staten van Holland een ontwerp van Unie voordragen. Eenige personen dat ontwerp gunstig, zagen zich door graaf Jan, die handelde buiten weten van zijnen kanselier en van zijne raadsheeren,uitge- noodigd om te Arnhem de maatregelen te bespreken , welke dienden genomen te worden. Zij scheidden den lOSeptember, na ovcreengekomen te zijn dat raen weer zou vergaderen den 19 Seplember*. Dat ailes gebcurde in zulk geheim, dat de Cavrinnes ^ van die bijeenkomsten zegt : « zij geleken meer aan eene samenzwering dan aan de voorbereidende werkzaamheden eener groote daad. » De steden, die nog katholiek waren, wilden de noodzakelijkheid van eene nieuwe Unie maar niet begrijpen, mits, zegden zij, ailes door de Pacificatie van Gent geregeld was. Delft, Leiden, Gouda, Schiedam, Hoorne, Enkhuizen, Monnikendam en Medenblik wei- * Nyhoff. Bijdragen tôt de vaderl. geschiedenis^ bl. 103-106. * Cavrinnes, Malcontenis, bl. 1 10. ( l«5 ) gerden de nieuwe Unie bij te treden, zoolang gcene andeie proviiiciën zich losscheurden van de algerneenheid, die verkregeii' was door de genoemde Pacificalie. Het was na de bijeenkoinsten van Arnheni, dat de Slalen van Holland, waar de aanhangers van den Zwijger in meerdcrheid waren, licl ontwerp andermaal bespraken en zij afgevaardigden bcnoemden om het voorstel ook in de Slaten van Utrecht ter bespreking te brengen. De weerstand was er nochtans zeer gi oot en onderduinis werd er hevig gewerkt. De prins van Oranje had Gorkom, tegcn den 6 October, voor eene bijcenkomst aangeduid. Hij kon er naluurlijk zelfs niet tegenwooi'dig zijn, maar had zijnen broeder, graaf Jan, als zaakgelasligde aangesteld. Deze was naar Duitschland gereisd en uit dien hoofde werd die bijeenkomst eene maand verdaagd. Graaf Jan van Nassau met zijnen secretaris Taffin deed het doel der bijeenkomst kennen : het sluiten van een verbond tusschen al de noorderhjke provinciën , waaruil, volgens Willem van Oranje, voor allen zeer vecl voordeel zoti vloeien *. De aanvvezigen, die allen partijgangers waren van diî gedacht, benoemden eenige personen om hierover met deze van Utrecht te handelen. ïn eene herberg hielden zij den 28 Novem- ber 1578 hunne eerste zitlingin deze stad; den G December 1578 werd er de beruehte Unie ondcrteekend. De handelaars beslotcn zich nog eens te vergadcren op 6 Januari 1579. Jan van Nassau, vergezeld van vier personen, die Gelderland en 't graafsehap Zutfen zegden te verlegenwoordigcn, kwamen den 10 Januari 1579 in de hoofdstad van het Slicht, waar zij de hevigste werkers vonden der Calvinistisehe heerschappij, die uit Holland, Zeeland, 'tSticht van Utrecht, Friesland enz, herwaarts gekoraen waren. Men wachltc nog eenigen tijdnaar de gedeputeerden van enkele andere provinciën. De arlikelen, die men voorloopig had aan- genomen, werden alsdan in defînitieven vorm opgesteld, den 23 Januari 1579 onderteekend en den 29 derzelfde maand met groole piechtigheid afgekondigd '. ' P. BoR, XIII, bl. 78. ' P. BoR, XIII, bl. 85. Tome XXXIIl. 13 ( 1y^* ) Gecn enkelc onpartijdigo geschicdschrijver heelt zicli ovcr de sliekking der Unie van Utiecht vergist. Het was ecn aanslag togen de Katholiekcn. Zoolang de Calvinisten de minderlieid uit- maakten, schreeiiwden zij over deonrechtvaardigheid, die bestond in het weigeren der vrije uiloefening van hiinnen eeredienst. Door de Pacificalie van Gent verkrrgcn zij die gewelensvrijheid, mils zekere voorwaaiden; nadien werd zij uitgebreiden hekrach- tigd door de Unie van Bnissel, door het eeuwig Edikt en door den Rcligievrede. Eens met de Kalholieken op geiijken voet gestcld, wildeu zij de overheersching en weigerden dan aan de Kalho- lieken toe le staan. hetgeen zij slceds voor hen zelven gevraagd had(ien. Het artikel 15 der Unie van Utrecht luidt : t En soo veel » 't poinct van de Religie aengaet, sullen hen die van Holland en » Zeeland dragen na haerlieder goeddunken, en d'andere Provin- » ciën van deser Unie sullen hem mogen reguleren na inhoud » van de Religionsvrede, bij de Eertshertog Mathias, Gouverneur » en Capilcin Generael van deze landen, met die van synen rade » bij advijs van de Générale Staten alrede geconcipieerl, of daerirî ^ generalijk of parliculierlijck alsulken order stellen als sij, tôt » rust on welvaerl van de Provincien, sleden en particulière » Leden van dien,en conservalie van eenyegelijcke, Gcestelijk en ï> wcerlyk, sijn goed en gerechligheyd dienelijk vinden sullen, » sonder dat hem hier in bij eenige andere Provincien hinderof » belet gedaen sal mogen worden, mits dat een ijder parlicnliere » in syn Religie vrij sal mogen blijven en dat men niemand ter » cause van de Religie sal mogen achterhalen of ondersoeken, » volgende de voorschreven Pacificalie lot Gent gemaekt. * * Holland en Zoeland mochlen dus vrijelijk, naar verkiezen, in zake van godsdienst handelen — want daar waren de Kalholieken in minderheid. In de andere provincien, waar deze meerderheid waren, moesten zij de voorschriften van denReligievrede naleven. De Unie van Utrecht, aangenomen te Gent den 4 Februari, te IJperen den 40 en te Antwerpen den 42 Juli 1579, ontraoelte » P. BOR, XIII, bl. 28. ( 195 ) zdfs tegcnstand in enkele noordelijkc sireken. Groningen en Drenthe wilden zich alleen aan de Gentsche Pacificatie liouden en Amersfoort weigerde korlweg; graaf Jan van Nassau trok er met een léger heen : gedurende drie dagen belegerde hij de stad, (lie zich alsdan overgaf en met geweld tôt het afkondigen der Tnie van Utreclit gedwongen werd. Den dag na het teekenen van het verbond verliet graaf Jan de itad Utrecht en begaf zich naar Arnhem, aiwaar hij onmiddel- hjk de stedelijke wethouders, welke KathoHeken warcn, zondcr zich om de aloudc privilegiën te bekreunen, afstelde en door liardnekkige Calvinislen vervangde. Ditgaf op 10 Juni aanleiding lot oproer. Een genaamde Dirk Olthof vroeg luid, dat mcn de afgestelde Kathoheke schepenen in bediening zou herstellen. Hierop volgde een oploop. Eenige KathoHeken werden aange- liouden en uit het land gebannen '. Om de Roomschen over de godsdienstige strekking der Unie le misleiden, vergde men eene schriftelijke goedkeuring van de Kathoheke geestehjkheid van Utrecht, waarlegen éditer de kanunnik van der Burch, in naam zijner coUegas, protesteerde. Willem de Zwijger speelde zijne dubbelzinnige roi maar immer voort. De Unie van Utrecht werd siechts den \b Mei 1579 met zijne handleekening bekrachtigd, omdat hij voor de gevolgen bevreesd was. Toch heeft hij ze niet kunncn vermijden. De Unie van Utrecht lieeft voor gevolg gehad de lossehcuring der noorderprovinciën met de zuiderlijke; zij gaf aan de beweging, die in het Waalsche legen Willem den Zwijger en tegen de Calvinisten ontslaan was, eene spoedige ontwikkeling en overgroote uilbreiding. Gelijk wij het reeds zegden, hadden in October 1378 de Slaten van Henegouw zich in belrekking gesteld met de Stalen der naburige l)rovinciën — waarop den 21 diermaand de Algemeene Stalen don heer van Fromont benoemden ora die beweging bij haar ontstaan te dempen^. Het antwoord, dat hij ontving, bewees duidelijk dat zijne * Càvrinnes, Malcontents, bl. 114. - r.ACHARD, Actes des États Généraux des Pays-Bas, 11, n" 1446. ( 196 ) pogingen vruchteloos zouderi wezen. De Staten van Henegouw klai;en ovcr de Gentenaars en verontschuldigen de Malkon- tenten ; alhoewel zij met andere Staten der Waalsche gewesien onderhandelingen liouden, willen zij echtergeenc afbreuk maken met de Algemeene Staten, zoolaiig de Pacificalie van Gent den grondsiag blijve der algemeene verstandhouding; ook niel indien de inbrcuken, liiertegen gebeurd, liersteld worden '. Door de overeenkomst, die toch ininiddcls Insschen de Gentenaars en de Algemeene Staten gesloten werd, en door de onderwerping der Malkontenlen, vvelke daarop volgde, sehenen al de moeielijkheden uit den weggeruimd. Die verwachting werd ongeliikkiglijk, door de bcrueble Unie van Utrecht, niet bcanlvvoord. Willem van Oranje hnd nauwelijks den grond beploegd en bewerkt om het zaad te ontvangcn, waarniede liij hoopte de vrucliten der Unie van Utrecht te oogslen, als reeds in de Waalsche provinciën klachlcn oprezen legcn die geheime werking, welke het gebouw der Pacificalie van Gent ondermijnde. De klachten vermeerderdcn naarmale de hande- lingen te Ulrecht ruchlbaarheid kregen. Voor de Algemeene Stalen was het geen geheim, dat het verzet dagelijks grooter werd en de ondersteuning genoot van vêle invlocdrijke personen. Het teldezelfs, onderandcren,N. van Aubermont, heer van iVlasnuy en gouverneur van St.-Omaars. De Algemeene Staten schreven hem bierovcr den 2 Januari iS79. Zijn anlwoord luidde dat hij de Paci- ficalie van Gent trouw bleef naleven ^. Den 0 Januari 1579 waren te Alrecht afgevaardigden aangekomen der Stalen van Henegouw en der slad Dowaai, om met de Staten van het Atrechtsche de middelen te beramen ten eindc de Pacificalie van Gent te doen onderhouden. In dien zin stelden zij een gezamenlijk manifest op ^. Ookgaven zij den Algemeenen Stalen, bij briefvan 9 Januari 1579, kennis, dat zij, na rijp onderzoek besloten hadden, middelen aan te wenden om vrede en verzoening van den koning te verkrijgen. * Het belangrijk sluk is gedrukt in de Mém. anonymes, III, bl. 588-398, Het draagt de dagteekening van 27 October 1578. * Gachard, Actes des États Généraux des Pays-Bas, II, 1590. 3 Gachard, Idem, H, 1589-1593. ( 197 ) liekomcn zij van de Ali^cmeene Slatcn geene algcmecne voldoe- iiiiig, dan zullcn zij gcdwongen worden nog vcrder te gaan '. De aarlslierlog Malhias en de Algemeene Slaten hadden gaarne de aanvoerders dcr Malkonlenten lot hunne pajiij gewonnen. Alvoreiis tôt hel afkondigen van dcn akt van overeenkomst te Komene getrofTen over te gaan, besloten de Algemeene Slaten, (len 23 Januari 1579, mils goedkeuring van Mnlhias en van den Slaalsraad, den heeren van iMontigny en vai» Hees elk een levens- lang jnarlijkseh pensioen van \ier duizend gulden le betalen 2. Oezen viclen noehlans nirt in den valstrik welke hiin gespan- nen werd. Den 20 Januari 1579 selireeflieer vanMontignyaan den j)rinsAan Oranje.Zijn brief is een nieeslerstuk van behendigheid^. Willem van Oranje, de onde sluwe staalsman, vond zijns gelijke in den een-en-t\vintig jarigen oversle der Malkonlenten. Deze vraagl dal onmiddellijk al de pnnlen der overeenkomst zouden uitgevoerd worden, daar hij teii zeersle verlangt de ï.treek te verlaten, lot wier schade bij daar verblijft en cm zijne arme soldaten lot liet algemeen welzijn te kunnen bezigen. Ilet is boogst noodig, zegt hij, onvervvijid met de gevangene hee- ren te onderbandelen, zooals de overeenkomst bel bepaait. Een langer uilstel zou oorzaak kunnen worden van nieuwe Iroebelen; (le dorpen weigeren de belaslingen te betalen, die moeten dienen lot onderhoud der soldaten : blijven zij weigeren, dan zal hij, alhoewel met tegenzin, zicb gedwongen vinden ze met geweld biertoe te dwingen. De gevangene heeren moesten van Cent na-rir Dendermonde gebracht worden en vandaar naar Keulcn of naar t land van Kleef. AIzoo luidde de overeenkomst. Den 19 Januari werd vôôr de scbepenenbank van Gent den akt opgestcld, die iiet overleveren ^ lîrief opgenomen in de Mém. anonymes, IH, bl. 276. - « Le contentement que se donnera aux S'^ de Montigny et de Hèze est remis à la disposition de S07i Exe. et du conseil d'Estal^ estans les Estais d'avis d'accorder à chacun d'eulx qvatre mil florins de rente leur vie durant. » Groen van Prinsterer ; Archives, VI, bl. 523. * Uitgegeven door Kervyn de Volkavrsbeke en Diegerick, Documents inédits,], bl. 110. ( 198 ) der bisschoppen van nrugijçc en van IJpercn en der hceren vaii Rassegcm, van Champagny, van Zwevegem, van Erpe, van Eeke en van Rijmeerschregelde'. HelGentscbe volk verzetlc zichhiertegeu en wildc het vertrek beletten, dat evenwel eenige dagen laler, in den niorgenstond van den 25 Janiiari, gcbcurde. De gcvangenen werden den béer van Rijhove, gouverneur der stad Dendermonde, overgeleverd. In plaats van zc verder naar Keulen of naar 't land van Kleef le zenden, bield bij ze le Dendermonde, zonder in iets bunne lange en vervelendc gevangenis te verzaebten. De Unie van Utrecht was inlusscbentijd openbaarHjk en met plecbtigbeid aangekondigd geworden in de slad, waar zij geborcn werd (25 Januari 1579). VVat waren de gevolgen dier scbending der Genlscbe bevrediging en der overeenkomst van Komene? Den 3 Februari i579 vergaderden te- Belbiine de boofden der Maikontenten alsook de afgevaardigden der Slalen van Hcnegouw, van Alreebt, van Dowaai, met Valentijn van Pardieu, béer van La Molle, die handelende voor den prins van Parma. Aldaar werd door laatslgenoemde een zeer belangrijk stuk opgesteld : de afge- vaardigden der versebillende Stalen en de aanvoenlers der Mai- kontenten verkiaren nog eensde stiptsteuitvoering der Pacificatie van Gent, der Unie van Brussel en van 't eeuwigEdikt van Marcbc- en-Famenne le verbingcn; zij zijn bereid zicb met den koning van Spanje te verzoenen, indien deze onmiddelh'jk de vreemde huurlroepen, Spanjaards, Ilalianen, Burgonjers en Albaneezen uit het vaderland terugroept. Indien de vorst ecnig bezwaar maakle over deze voorwaarden, dan acbten zij zieb evenwel lot niets verbondcn en bcbouden zij de vrijbeid alsdan le handelen met de andere provinciën, om, rael de bulp van wie ook, de Spanjaards uit het land te drijven : « Nous protestons de persister en la pacification de Gand et union '^ générale sans aultreraent les vouloir enfraindre, auquel effcct si le Roy > veult entièrement réaggréer et nous maintenir es susdicte pacification » et union, ensemble edict perpétuel, nous offrant à ces fins une bonne ' Kervyn en Dikgerick, Z>ocj/m(?/?Y« inédits, l. bl. 109. ( 11>Î> ) » paix avec asseurance souftisante et en préalable la prompte soi-lie des V Espaignols, Italiens, Bourguignons, Albanois hors de tous les Pays- » Bas et tous aultres gens de guerre non aggréablcs aux provinces qui ^) entreront en ce traictc, promectons et jurons sur notre foy et honneur, » suyvant que sommes obligez parce que dessus, asscavoir la pacification « et union, de servir Sa Majesté fidèlement contre tous et envers tou^. » Bien entendu que si aulcune ville ou province ne voulussent accepter » les dits ofi'rcs qui se présenteront à toute la généralité, Pon ne laissât » pourtant de les emplecler, n'estimant point en ce cas nous disjoindre " aulcunement des dites villes ou provinces, mais bien les refusantes de » nous, directement contre leur serment, veu que notre dite conjonction » et union générale ne s'est faicte à aultre fin. Et ou le Roy ne vouldroit » condescendre aux poincts susdicts nous nous obligeons tous ensemble » sur notre foy et honneur de continuer la guerre conjoinctcment avec » les aultres provinces contre les Espaignols et tous leurs fauteurs et '^ adhérens, rechercher alliance et secours les plus promptz et asseurez '^ que faire se pourra, contribuant à icelle fin de tout notre pouvoir, em~ » ployans vies et biens, promectant de ne point entrer en traicté parti- » culier ou autrement avecq le Roy, que aux conditions susdites '. o Dat sluk stooL ni de beschuKlii^iiigen omvcr, door geschied- schi'ijvers tegen de Malkontenten en tegcn de Waalsche provinciën opgetimmerd Necn, volslrekt niet, Spaanschgezind zijn ze niet, niaar toch willen zij niet langer de verdrukking van den vooi- vaderlijken godsdienst gedoogen, ook den uetligen vorst niet afzwercn om een Willem van Oraiijc in zijne plaats te stellenî De Malkonlenlen, wal nien ook zegge, niaaklen op dat oogenblik de eenige nationale parlij uit. De Alijjemeene Staten Iraehtten nog de sclieiding te beletten, die reeds gevoeld vverd. Den ^4 Jannari 1579 benoemen zij den abt van St.-Bernaards, Karel-Philips van Croy, markies van Havre en Adolf van Meetkerke, lid van den Staatsraad om de Staten van Henegouw , xnn liet Alrechtsehe, van Rijsel en Dowaai van hun voornemen afte brengcn '^.Vrnohteloos! de sclieiding wasgebeurd ' Kervyn en Diegerick, Documents, I, bl. 157. ^ Gachar», Acles des Étais Généraur^ II, n" 164."). ( 200 ) en van dag tôt dag werd clke toenadering langs om ineer onmo- i'clijk. Valentijn van Pardieu bleef mccstcp van den (ocstand. Wie was Valentijn van Pardieu, heer van La Moite, dien wijvoor de eersle niaal in ons opslel vernoemen? Een dapper, inoedig en bcliendig kiijgsman, die gedurende zijne lange loophaan iiiPl eervolle en gewichiige amblrn belast werd *. Zoon van een armen edelman, wist hij door zijncn degen de booge onderscbeidingen te vcrdicnen, die bcm te l)cupt viclen. Gekwelst bij bel beieg der sied Haarlem (1572) alwaar de lieer van la Cressonnière insgelijks gewond werd en overleed, werd bij in dezes |)laats als grootmeesfcr van tgescbnt benocnid; liij volgde liem ook later op als gouver- neur van Grevelingen. In al zijne bedieninger» droeg bij steeds groole zorg wegens bet betalen van de soldij zijner soldalen. Alboewel door den koning van Spanje met gunslen bcjegend, sloot hij zicb, ten zeifden tijde als de lieeren van l.alaing, van Merode en van Croy, bij de Slatenpartij aan. Als grooirneesler 6cr artillerie was bij aanwezig bij bet beleg van Gent (einde van 1570). Deze plaats veroverdzijnde, benoemden beui de Algemeene Staten, met graaf Pbilips van Lalaing en Robert van Mélun, tôt bevelbebber over 't kamp, dat men tôt 0. -L.-V. Waver nabij ^l<;çhelen inrichlte. Den 5 November 1576 werd bij voorloopig lOt de waardigheid van maarscbalk van 't kamp verlieven.TerwijI ijij ailes regelt, de zwaarste ondernemingen bedenkt en lot goed einde brengt, laten de Algemeene Slalen de compagnieën van den béer van La Molle, die le Grevelingen lagcn, zonder bclaling. De soldaten, die bij als zijne kinderen lie!" had en die bem weder- * Diegerick heeft door het uitgegeven der Correspondance de Valenlin de pardieu^ eene koslbare bijdrage lot de geschiedenis van dien man geleverd. Tusschen meer andere opschriflen, die vroeger de kerk van Hansbeke ver- iîierden en nu geplaatst zijn in den slal der paslonj van deze gemeenle, hevindt zich, volgens inlichtiniren die ik mijnen vrienden Fr. de Potier en dezes medewerker toi het schrijven der Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, Jan Broeckaeri, mijnen dorpsgenoot, te danken heb, een opschrifl dal heel het leven verhaail van Valenlijn van Pardieu, waarrond de achlkwartieren zijner familie. Gaarne had ik persoonlijk kennis genomen van dit belangrijk document, doch zulks is mij, om een persoonlijk geschil met den pastoor van Hansbeke, niet gegeven. ( 201 ) keerig als eeneri vadcr heminden, leden gobrek. Dit gaf liera groot ongenocgen. Daarom vroeg bij zijn onlslag van de bediciiingen , die bij in bet kamp waarnam , om te Grevelingen zijne plicbten, die voor bem niinder eervol waren, te gaan vcrvulleii. De Statcn wilden ecbler zijn verzoek niet inwiMigcn (April 1577). Door don slag van Gembloers was bel léger derSlalen niteen- gedreven en de bcer van La Motte trok dan naar Grevebngen. VVeinigen tijd nadien verliet bij de parlij derStaten. Zelfs v66r den slag van Gembloers, na den aanslag der Genlc- naars op den berlog van Aarscbot,was bet duidelijk dat er onder (le oversten van 't léger eene ontevredenbeid bestond. Nu eens wenscben zij eenen vrede met don Juan, dan weer vragen zij de nauwgezelste uitvoering der Paeificalie van Gent. Velen zocbten naar eene reden of rekenden oj) eene geiegenbcid om met de Staten af te breken. Valeniijn van Pardien vond die in den slecblen geldelijken loesland der Staten, in bet verstrooien van bun léger, in de opkomst en ovcrbeerscbing van 't Cahinisme en eindelijk in de beleedigingen, die bij te Gent en te Nieuwpoort vanwege aanbangers van Willem den Zwijger geleden bad. Misscbien ook wel verliet de béer van La Motte de Statenparlij, gewonnen door de scboone voorslagen van den koning van Spanje. In dien tijd, zegt Diegerick *, was bet niet zeldzaam dat een beroemd veld- beer zijn vaandel verliet om bet later, na bet bestreden te hebben, lerug te nemen. De bandelingen van den béer van La Motte werden vroeglijdig opgemerkt. Meer dan een middel beproei'den de Staten om den wakkeren kapitein aan bonne zijde te bebouden. Te laat eclitei*. Den 8 April 1578 deed bij zicb openlijk kennen. Eenige bevige aanbangers der Staten worden door bem in l gevang gezet en eenige anderen gebannen. Aanstonds geeft bij don Jnan kennis van zijn gedrag. Den 20 derzelfde maand verkrijgt bij in 's konings naam algemeenc kwijtscbelding, en een maande- lijkseh pensioen van drie bondcrd kronen (24 April); bij wordt daarenboven gelast met bet aanwerven van soldaten om een nieuw régiment in te ricbten. ' Diegerick, Corresp. rfe VaJeutin de Par,iieit, bl. 20. ( 20i> ) Dcn 24 Mci begonnen de eerstc vijandclijkhedcn met de Staleii. Het was éditer op een ander terrein dat liij zijne legenslrevers, zijiie vrienden van gisteren, duchtige slagen zocht toe le brengen. De bezetlingen van Grevelingen, Burburg, Duinkerke, Bergen, Kassel enz. luisterden zoo goed naar hem, dal Malhias, bevreesd voor zijnen invioed, ze vervangde en naar andere plaatsen zond. Zelfs bij de Stalen van Vlaanderen waagde hij pogingen. De komsl van den herlog van Anjou in de Nederlanden stelde bij in een slecht daglichf. Hij schreeC dezen prins het inzicht toe, ons vaderland aan Frankrijk te onderwerpen. Om later, zegt liij, niel le moeten zucbten onder de dwingelandij van een bertog van Anjou of van een Willem van Oranje, is ergeene redding te zoeken dan in eene verzoening met Philips II — nochlans mits zekere voorwaarden. De koning van Spanje leekende dcn il September 1578 de brieven, waarbij aan Valentijn van Pardieu, heer van La Motte, in aanzien zijner bewezen diensten, algemeene volmaeht gegeven werd om in 's vorsten naam te handelen met kasteelen, bezet- lingen, dorpen en steden, die dcn ccd willen aflcggen van onwankelbaarheid in het Roomsch-Katboliek gcloof en gctrouw- heid aan koning Philips, zoo als ten lijde van keizer Karel V. De koning zal de overeenkomsten bekrachligen door zijne bemiddc- ling gesloten, het verledene vergeten en vergeven, de vreemdc huurtrocpen vcrwijderen en de alondc privilegiën bevesligen. Valentijn van Pardieu was éën diei' mannen, die niel rustcn dan na het berciken van hun doel, nooil moeihjkbcden ontwijken. Voorzien van die groote volmaeht, bcgon hij zijne werking. De eersle betrekking, die hij aanknoopte, was met Nikolaas van Aubermont, heer van Masnuy-St.-Pierre en slcdehouder van St.-Omaars. In het begin éditer hieid hij zijne inzichten zeer bedekt. Den 17 October 1578 reeds werd tusschen hen beiden een verdrag gesloten, dat de betrekkingsmiddclen tusschen St.-Omaars en Grevelingen regelde. Een eersle stap was gedaan. Op 20 Deeembcr 1578 was Nikolaas van Aubermont den Stalen îti'vallig. In de maand October 1578 schreef de prins van Parnia aan ( 205 ) Valenlijn van Pardieii, le zicn of liet niet mogelijk zoii wezen de Maikonienten te winnen. Willen zij gchoor leenen aan voorslageii, dan zullen zij in dicnst genomen worden door den koning, om de Gentsche ketters te bcvechten •. Alexander Farneze schreef insge- jijks aan de heeren van Monligny, van Hees en van Câpres om ze geluk te wenschen over hun gedrag. « Indien gij mijne hulp noodig hebt, schrijft hij, moogt ge op mij rekencn, ik blijf U altijd dienstvaardig^. o De nieuwelandvoogd werkte ook bij de solda ten; Robrecht van Helfault, heer van Havroult, inoest eenigeslinime en vertrouwde mannen in het léger der Maikonienten zenden om de 8oldalen tôt zijne inzichlen le winnen. De abdij van Watten diendc den 15 November 1378 lot bijeenkomst aan Valenlijn van Pardien met den béer van Mon- ligny ^. Men besprak er den tocsland der Nederlanden. De heer van La Motte behartigde zicb om den herlog van Anjou, aan Emmanuel van Lalaing, die nocblans met dezen verwantscbapt was, als gevaarlijk voor het vaderiand le doen doorgaan. De vin- nige diplomaat wist zoo wel den jongen aanvoerder der Maikon- ienten door het vooriiilzieht eener schitlerende loopbaan ten diensle van den wetligen vorst le betooveren — die goedkeuren zou de Pacificatie van Genl en de Unie van Brussel — dat hij in de bekoring viel. Zijne droomen immers waren de uitvoering der Pacificatie en het behoud van den Roomschen godsdienst? Toch geen stelligantwoord kon de heer van La Motte verkriji^en. Emmanuel van Lalaing zegde zijnen bloedverwanten en de Kalho- lieke Slaten er over te zullen raadplegen. Hij begaf zich naar ' Correspondance â: Alexandre Farnèse, publiée par Gachard, bl. 381. ^ Gachard, /f/em, bl. 591. = « Désirant faire paroistre l'ardent désir et affection que fay tousjonrs eu au service de Sa Majesté et affîn de ne laisser perdre innutillemenl une honne occasion, je me suis hazardc d'exposer ma vie au dangier, et conti- nuant nos correspondences, nous sommes trouvez', M. de Monligny et moya Vabbaye de Watene, le \i\Y de ce mois, y ayant communicqué de tout ce qui concerne le bien et repos des affaires de par deçà. » Brief van Valenlijn van Pai'dieu aan den prins van Parma, 16 November 1578. — Bëconciliation des provinces wallonnes, II, f" 5'j. — (Rijksarehief). I ( !204 ) Bergen in Hencgouw en verzocht zijnen broeder, den graaf Philips van Lalaing, stedehouder van dit gewesl, de leden dcr Stalen bij liem le vergaderen. Alsdan deelde de hcer van Montigny mede lietgeen hij van Valenlijn van Pardieu vcrnomen had. Toen zijn broeder, de graaf Philips, hem opmerkzaam maakte, dat hij reeds zoo verre, zonder iemands loestemming afgcsproken was , zclfs buiten weten van den herlog van Anjou, jegens wien zij allen bij- zonderlijk verplicht waren, anlwoordde Emmanuel: dat de herlog het hem voor zeker niet euvel kon nemen; gerocpen zoo aïs hij was, om een doel le hclpen bereiken, is elke verbintenis, met dat inzicht aangegaan, verbroken, ecns het doel bereikt, eender op wclkc manier. « Indien gij daarin bezwaar maakl, ging hij voorl, » zal ik het hem zelfs zeggen '. » De jonge vcldoverste ging naar den herlog van Alençon, doeh verzon een lisl. Hij vroeg hem de belaling van drie maanden soldij van zijn léger, dat bestond uil lien dnizend voelknechtcn, drie duizend paarden en negen stuk- ken geschut. Frans van Valois zegde die soin niel tekunnen geven, daar Frankrijks geldkas uitgeput was. Dit anlvvoord gaf Emma- nuel van Lalaing gelegenheid te zeggen, dat liij in dien toestand geene redding zag dan in eene verzoening met den koning van Spanje; daarom verlangde hij van elke verplichling jegens den herlog onlslagen le worden, helgeen deze locslond 2. Tôt dan toe liadden de hoofden der Malkonlenten eenigszins de parlij gehou- den van Frans van Valois. De onderhandelingen werden dan weer lusschen de heeren van La >lolle en van Monligny hernomen. Den 15 December 1578 zegde laalstgenoemde, dat hij nog gcen stellig anlwoord kon ge\(tn 5 — maar toch werd hij reeds door den prins van Parnia besehouwd, die hem een brieC sehreef om hem over zijn besluit geluk te wensehen — als voor de koningsparlij gewonnen *. *■ Het verliaal is te vinden in de Archieveu van 't rijk, Béconciliation des provinces wallonnes, II, f» 104.— Insgelijks in de Mémoires sur Montigny, bl. XV. * Réconciliation des provinces wallonnes, II. f» 104, en Mémoires sur Montigny, bl. xvi. ^ Mémoires sur Montigny ^h\.\\'\\-Ti\\. * Idem, 1)1. XX. ( my ) Die ondcrliandclingcn Iciddeii echler tôt niets. De werkzaam- heden warcn op eenc lange baaii geschoven : de heer van La Motle wilde iets andcrs beproeven oni ze vooruit le brengen, dat beni meer tôt nadcel dan tôt voordcel strekte. Hij trachtte eenc in het léger der Maikontenten samenzvveiing te bcwerken, oni den aanvoerder met geweld in de armen van Phibps II te brengen. Hendrlk van Zonibres, béer van Bois-d'Engbien, door den béer van Montigny tôt den rang van kolonel verbeven , bielp bicrin inede '. Den 23 November 1578 schreef Valentijn van Pardicu aan Alexander Farneze, dat de Waalscbe soldaten den kapitein Pépin, hnlenanl-kolonel van 't régiment van den heer van Alennes, en den kapitein Desgetz benoemd badden, om grondige kennis te onlvangen der koninkbjke volrnacbt aan bem gegeven. Den 27 November kwaraen zij bij den heer van La Motte en men handelde over de voorwaarden, waarop de sobiaten de stad Meenen aan den koning van Spanje zouden overleveren. De sol- daten zonden dan tôt het léger van den koning overgaan, na het ontvangen der acblerstaHige soldij van zes maanden en buii reeht behouden op nog veerlien maanden die zij bij afkortingen — aile zes maanden een vierde der verloopen soldij — zouden trekken -. Zoo verre dacbt Valentijn van Pardieu zieh van den toestand meester, dat bij op C Januari 1579 aan den landvoogd sehreef, dat al de Waalsehe soldaten den baron van Montigny wilden verlaten, indien bij tegen bnn besluit dorst ingaan ^. En jiiist op dat oogen- blik ontsnapt bem ailes. De samenzwering was ontdekt en al de pogingen der aanbangers van den heer La Motte verijdeld, door de kloeke houding van Emmanuel van Lalaing. Eerst logenstrafte hij de valsebe geruchten door den heer La Motte in omioop < De heer van La Motte beloofde hem eene jaarlijksche renie van duizend gulden, « pour avoir ouvert la porte de la négociation, et encore passé oultre pour la conclure et achever. » Correspondarîce d'Alexandre Farnèse, fol. 79. ' Brief van de La Motte aan Alex. Farnèse, 23 November 1578; Réconci- liation des provinces wallonnes, II, bl. 38. * Mémoires sur Montigny, fol. 32. ( 200 ) gebraclit *, als zou hij dcn vrede met dcn koning oiel willeii, uit verkleefdheid aan den prins van Oranje ; dat liij zijnc goedkeu- ring had gegeven tôt liet afkondigcn van dcn religievrede in heel Vlaandcren ; dat de Waalschc soldatcn, die hem zoolang dienden, voor eenige Franschen, die zich bij hcn hadden gevoegd, miskend wcrden. fïet viel den aanvoerder niet moeilijk zulke ongegronde aanteigingcn te weerleggen. De afvallige kaj)iteins werden gevan- gen 2 en daarmede was de opsland gedcmpt. Twee dagen na dit voorval deed hij de Iroepen eeiien nieuwen eed van getrouwheid afleggen. * De overslen der Malkooteuien onderliandelden alsdaii met de argevaa)- digden der SlateD, * Zij werden loeverlrouwd aau Roche des Sorbiers, iieer van Pruneaulx, afgezant van den herlog van Anjou en opgeslolen te Lannoi; zij kregen [lUDne vrijheid wcder na de verzoening der Staten van Artois, Henegouw em. suet den koning. ( i>07 IX De mishiktc pogmg van Valenlijn van Pardieu om de WaaKvcIie soldatcn Emmanuel van Lalaing afvallig te maken, veroorzaakte iiatiinrlijk eene oneenighcid. Hieruit liooj)len de Algemeene Slalen prolljt te trekken. Hunne afgevaardigden spaarden dus gecne moeite; zelfs de priris van Oranjc schreef naar den Uaad van Vlaanderen (29 Januari 1579) om de overeenkomst, te Komene tusschen de Staten en de hoofden der Malkontenten gelrofTen en den 23 Januari 4579 door Malliias bekraehligd, stipt te doen nalevcn '. Ook getroosten de aartshertog Mathias en de Algemeene Staten zich de moeite eene vcrklaring le geven, dat de Hervormde leer in de Waalsche gewesten nooit zou ingevoerd vvorden ^ en datmcn erde trouweuitvoering der Pacificatie zou betracluen. De Staten van Vlaanderen, op verzoek der Algemeene Staten, liadden spoedig de gelden bijeengebracht om de Waalscbe soldaten te betalen ^. De Staten van Henegouw, aangespoord door den stede- lioudcr Philips van Lalaing, broeder van den hecr van Montigny, schencn eenigszins over te îiellen. De afgevaardigden der Staten verdubbelden hunne bedrijvigheid. Alhoewel de hoofden der Malkontenten immer klaagden, dat nien de voorwaaiden der overeenkomst van Komene niet vervuide (10 Februari 1579) hooplen zij loch nog in hunne pogingen te slagen *. De aartsher- tog Malhias bood aan de heeren van Montigny en van Hees, de stadAath, liai of Nijvel. volgens verkiczing, als verblijfplaats aan^. Na lang met de aanvoerders der Malkontenten onderhandeld, in de bespreking misschien meer dan eene moeilijkheid uil den weg te hebben geruimd, stootle men loch gedurig en altijd tegen de grootste der talrijke giieven. waarop de Malkontenten hunne ' Kervyn en Diegerick., Documents, 1, bl. 124.^ » /(/em, 1, bl. 1-27. ' Idem,\,h\. 129-133 * /rfmj.bl. 151. ( "lOS ) eischen grondden, namelijk de vrijc uitoefening van den Kalho- lieken godsdienst en de teruggaaf der ontvreemde geeslelijke gocderen. Weinig betrouwen schijnrn zij le stellen in de mon- delingsche verkiaringen der Staatsche afgezanten,\vant zij vergen dat ailes schriftelijk geschiedde *. Ponthus van Noyelles, heer van Bours, aïs gevolmachtigde der Algemeene Stalen en van Malhias, bracht den 4 Maart 1579 de verchillende voorsiagen in gesehrift. Eene der di'ie sleden, Aath, Haï of Nijvel zou den Malkontenten ter bezetting gegeven wor- dcn, totdat de gelegenheid om de soldaten te gebriiiken tegen den gemcenen vijand zich zon voordoen. De heer van Bours zou bij zijne lastgevcrs aandringen, opdat zij den Malkontenten vol- doening verleenen zouden, nopens de willckeurige gevangenis der Iieeren en prelatcn. De Waalsche soldaten van bunnen kant zouden eene verkiaring doen, voortaan geene andere partij te dicnen dan die van den aartsherlog en van de Slaten en den eed van getrouw- heid afleggen 2. Het antwoord der heeren van Monligny en van van Hees is gedagteekend van 6 Maart 1579. De hoofdzaak van het verdrag van Koraene belreft den Roomschen eeredienst, tôt wiens behoud zij de wapens opgenomen hebben. Twee maanden zijn reeds ver- loopen zonder dat zij de minste voldoening hebben gekregen. Men had wel den toestand geregeld der gevangene heeren en prelaten, die men onmiddellijk naar Keulen of naar Kleef moest overbrengen; doch er kan geene spraak meer wezen ze nog op onzijdigen grond te voeren, vermits de bepaling luidde, dat zij binnen de zes weken, te rekenen van den dag huns verlreks uit Gent,zich zouden tevcrantwoorden hebben overde beschuldiging, die men tegen hen inbracht; dit tijdstip was verloopen en de gevangenen bijgevolg van aile verdere zaken ontsiagen. Ten opzichte van Mevrouw de Glajon is er insgelijks nog niets ver- richt. Zij, Malkontenten, willen geene steden tôt hun eigen behoud; maar aïs waarborg der trouwe uitvoering van de over- ' Kervyn en Diegerick, Documents. I, bl. 178. 2 Idem, I, bl. 179-180. ( 209 ) eenkonisl, verlangcn zij Iwee der drie steden, IJpercn, Kortrijk en Oudenaarde, oni er eene bezetling te leggeii. Willcnde toonen dat zij warc vaderlanders zijn, zullen zij twee of drie diiizend mannen ter bcschikking der Staten stellen, om den gemeenen vijand, den Spanjaard, te bevccliten — indien ook die van Gent zulk getal soldaten naar Brabant sturen en de verbintenis aangaan, gedurende die maand niets legen de provinciën Atrecbt, llene- gouw, Yalcncijn en de vrijheden van Rijsel, Dowaai, Orchies, Doornik en ommclanden te ondcrnemen. Zwak is bet wederantwoord van den béer van Bours; bij bepaalt zich met op de moeilijkbeden te wijzen, aan de uitvoering verbonden. Voor bet oogenblik zou men zieb te vrede moeten stellen met bet afkondigen van bet besluit. Het beeft al veel moeite gekost de gevangenen beeren en prelaten uit Gent te krij- genî Mevrouw van Glajon, alboewel zij tôt biertoe gecn enkel bewijsstuk er van beeft, kan als verbroken acbten al de verbin- tenissen, door baar in de gevangenis geteekend. Het ware ook, voor bet oogenblik allbans, volstrekt onmogelijk de Kalbolieke wet- bouders, die afgezet zijn door de volgelingen der nieuwe leer, in bunne bedieningen en ambten te berstellen , daar zulks strijdig zou wezen met de privilegiën. DeMalkontenten blijven bij bunne voorwaarden. Op de klacb- ten van den béer van Bours, dat de Waalscbe soldaten Vlaandcrenj door de brandscbatting, die zij eiscben voor bun onderboud, ten onderbrengen, doen zij bet voorslel er geene meer te beffen, indien de Algemeene Staten maandelijks 4726 gulden willen betalen per compagnie, boven bet loon der kolonels en der ruiters. De Staatscbe zaakgelastigde zegde geene volmacbt te bebben om zulke voorwaarden aan te nemen; daarom wil bij onmiddellijk den aartsbertog kennis geven van de gescbreven onderbandelingen. In hetbegin badbij bet voorstel van de beeren van Montignyen van Hees van de band gewezen — dat zij twee of drie duizend man- nen naar Brabant zoudcn zenden om den Spanjaard te bevecb- ten — raaar later kwam bij zelfs op dit punt weer en vroeg mils welke voorwaarden zulks gebeuren zou. Wij zullen, antwoorddcn Tome XXXIII. 44 ( 210 ) zij, onze beste manschappcn cr heen zenden, indien de Gentenaars aile vijandelijkheden staken en men belove zicli nooit tegen liet vertrek der Waaische soldatcn te zullen verzelten, wanneer zij terug geroepen zullen worden door Emmanuel van Lalaing, heer van Montigny en door Willem van Hoorn, heer van Hees. De Staten van Vlaanderen en de Gentenaars moeten insgelijks zooveel soldaten mogelijk naar Brabant zenden. Vooraleer Vlaanderen te verlaten zouden de soldaten twee maanden soldij moeten ont- vangen en later ook hun aandeel krijgcn in al de betalingen, welke aan de Slaatsche soldaten gedaan zullen worden. Door eene laatstc bepaling vergde men ook de onmiddellijke invrijheidstelling van de gevangen heeren en prelaten. De behendigheid in de onderhandelingcn, is zeker langs den kant der Malkontenten. Nemen de Staten hunne voorvvaarden aan, dan behouden zij al hunne macht en de soldaten beko- men eene afkorting van twee maanden op hunne achterslallige soldij. Nog eens verviogen de sclioonste vooruitzichlen derStaatschen. Evenzoo ging hct met de onderhandelingen tusschen de afge- vaardigden der Algemeene Staten en de Staten van Henegouw en van Atrecht. Reeds meermalen hadden eerstgenocmdcn — die waren de abt van St.-Bernaards, de markies van Havre en de raadsheer Adolf van Meetkerke — geschreven dat ailes op goeden voet was. Den 25 Februari 1579 waren de afgevaardigden der Staten van Henegouw, van Atrecht en van Dowaai vergaderd in de St.-Waast-abdij te Atrecht. Een flink geschrift, te overhan- digen aan de Algemeene Staten, wcrd er opgesteld om de gezeg- den der Staatsche onderhandelaars te weerleggcn. « Het zijn vvij nict, zeggen zij, die moeten aangemaand worden getrouw te blijven aan de Pacificatie, want nooit hebben wij ze geschonden. Bij brief van 5 Januari verzochten wij dat ailes volgcns de Bevre- diging van Gent en de Unie van Brussel zou geregeld worden, en nicts hebt gij gedaan. Integendeel, nieuwe verbonden zijn door de Hervormden tôt stand gebracht. Zekerlijk, wij verkiezen eenen algemeenen vrede tegen eenen gedeekelijken, maar toch volstrekt nict anders dan in den geest der Pacificatie van Gent, der Unie ( 2(1 ) van Brussel en van het eeuwig Edikt van Marche-en Famenne. Nooit en in geenen decle zullen wij dulden dat den Koomsclien godsdienst schade toegebracht worde. » Tôt bcwijs hunner rechtzinnigheid deelen zij aan de Algemeene Staten den brief mede van 7 Februari 1579, liun door koning Philips II gezonden , alsook de voorsiagen in dezes naam door den bisschop van Atrecht, den baron van Selles en den heer van Valhuon den 25 Februari gedaan. Indien zij voor 20 Maart geen antwoord op hiin schrijven van 5 Januari ontvangen, zullen zij de stilzwijgendheid als eene weigering beschouwen K Reeds den 5 Maart 4579 ontvingen zij antwoord der Algemeene Staten waarin men uitvoerig de onmogelijklieid besprak hun eene algeheele voldoening te schenken. Don Juan en den Span- jaards moest men het wijten, dat, inweerwil derGentsche Bevre- diging, de nieuwe godsdienst in enkele provinciën doorgedrongen was! Het is volstrekt onmogelijk, zonder een burgeroorlog in 't leven te roepen en zonder blocd te vergieten , de Hervorming uit die gevvesten te bannen. De religievrede, die gemaakt werd om ailes te regelen, was niet verplichtend voor heel de Neder- landcn, vermitshij slechts krachtvan wethad, als hij goedgekeurd en afgekondigd werd door de provinciale Staten van elk gewest. — De religievrede was dus een onvoldoende maatregel -. De afgevaardigden der Algemeene Staten spiegelden zich nog een oogenblik het welgelukken hunner pogingen voor. Hunne hoop kon toch niet groot zijn, te nauwernood een flauw waggelend lichtje, zoo zwak, dat het door eenen enkelen zucht kon uitgedoofd worden. De Staten van Henegouw, Atrecht enz. schenen eeniger- mate door den brief der Algemeene Staten bevredigd en benoem- den eenige personen om in die wetgevende vergadering hunne zaken mondelings af te doen. Ailes werd nog eens, door een in schijn onbeduidend bezwaar, verijdeld, waardoor hunne laatste hoopstraal wegstierf. De koopwaren voor Henegouw, ^ Deze brief werd uitgegeven te Anlvverpen, bij Chr. Plantin, in 1579 : Lettres des États d'Artois et des députés de Haynaut et Douay. Hij is ook opgenomen in de Mémoires anonymes, III, b). 324. 2 Mémoires anonymes , III, bl. 404. ( 212 ) Atrecht en nal)urige landcn beslemd, waren te Anlwcrpen, le Gent en le IJperen aangeslagen. Alvorens verder met de Alge- niecne Stalen in onderhandelingen te treden, eischten de Staten dier provinciën, dal men de koopwaren aan hare bestemmelingen liet geworden. Geene moeiten onlzagcn zicli de Staatsche afge- vaardigden om zulks te verkrijgen, doch vruchlcloos, en de afbraak der belrekkingen volgde. Gcvolmîjchtigden van den prins van Parnia, landvoogd der Ncderlandcn, handelende in naam van Philips II, waren inmiddels le Atrecht aangekomen. Oak de pogingen van den heer van Bours lijden bij de Malkon- lenlen schipbreuk. Zoo veel wijs bcleid dacht men niet bij een zoo jongcn veldoverste te vinden. De voorstellen van Emmanuel van Lalaing waren gewoonlijk zoo diep bedacht, dat zij de Staat- schen allijd in het nauw brachlen. Nemen zij zijne voorwaarden aan, dan voorzag men in het onderhoud van zijn léger, zonder daardoor in iels zijn gezag te vcrminderen. Eene weigering wcrd cène oorlogsverklaring. De Malkontenten ontvingen eindelijk zelfs geen antwoord meer op hunne voorslagcn. De Algemeene Staten waren recds vroegcr bedachl geweest zich op Valentijn van Pardieu, heer van La Motte, te wreken. Den 9 Maart 1 579, loen zij maar al te wel zijne machtige en sluwe werkinggevoelden, vaardigden zij een besluitaf, dat afgekondigd werd in gcheel Vlaandercn, waarbij Iiij en zijne aanhangers ver- klaard werden te wezen volkopruiers en landverraders. Hunne goederen werden verbcurd en op doodslraf was liet ecnieder verboden met hen scliriftelijke ofmondelingsche belrekkingen te onderhouden ; ook zij die hun geld of levensmiddclen leverden, werden door die ordonnance getrolTen *. Valentijn van Pardieu bleef wel hard onverschillig aan die Jupiters blikscms, die hem loch niet treffen konden. Zijne onderhandelingen waren alsdan zoo verre gekruid dat ailes vereffend scheen en bij belooningen van den koning van Spanje voor bevvczene dienslcn ontving. Hij en de heeren Antoon van Helfault, Philips van Recourt, baron < Kervyn en Diegerick, Documents^ I, bl. 207. (213) van Licques en Jaak van Brias, gouverneur van IMarienburg, tôt leden van den krijgsraad benoeind, trokkcn geldelijke beloo- ningen, die vooptkwamen van de aangeslagene goederen '. Na het mislukken der beraamde samenzwering met eenigc kapiteinen van 't Waalsche léger, was er tusscben den heer \'an La Motte en Emmanuel van Lalaing ecne verkoeling ontstaan, die dreigde de scboone plannen van eerstgenoemde in rook le doen vervlicgen. Op zekeren dag waren de aanlciders der iVIalkonlenten te Lunch, nabij Bethune, ten huize van den burchtgraaf van Cent, in gezelschap van Valentijn van Pardieu. Deze ontmoeting gaf hem de gelegenheid zijne zaak bij den gekrenkten jongen veldoverstc te regelen. Na vohloening aan den heer van Montigny te hebhen gegeven,sprak hij over de inziehlen van den koning, over de voor- vvaarden en voordeelen eener verzoening. Men zou een sterk léger inrichten van troiiwe KaihoHeken, zoo sterk, dat het niet enkel den prins van Oranje en zijne aanhangers het hoofd bieden, maardeze verjagenen de regecring weerbrengen zou op den ouden voet. Eensdit doel verkregcn,dan vverden ook de vrecmde troepen afgedankt en uit liet land gedreven. De inwoncrs zouden dan de verbintenis moeten aangaan niets te doen tôt nadeel van den KathoHeken godsdienst, allijd en in ailes getrouw te blijven aan hunnen vorst, die ook beloofde ailes te zullen regelen volgcns de voorschriftcn der Gentsche Pacificatie'^. De heer van Montigny nam evenwel geen besluit, alhoewei die voorslagen hem bcvredigden. Niets wilde hij doen zonder de andere hoofden der Mal kon ten ten le raadplegen en misschien ook wel de Staten der Waalsche gewesten. Nieuwe onluslen, die te Cent plaats hadden, braken de laatste, doch reeds erg versleten banden, waarmede de Malkontenlen nog aan de Staten verbonden waren. De religievrede was door tocdoen van Willem van Oranje in die stad afgekondigd. De Hervormden van Drongen, slellig niet honderd in getal, wei- ^ DiEGERiCK, Correspond, de Valentin de Pardieu, bl. 37. ^ Mémoires sur Montigny, bl. xxi-xxvii. ( 2U ) gcrdcn daarop aan de Kalholiekcn het gcbruik te lalcn der paro- chiale kerk. In Gent waren de Katholieken weer in bezitgekonien van vijf kerkcn, waar men met de vasten aile dagen predikle. De scrmoencn, dagelijks door eene talrijke menigte bijgewoond, bracliten vêle Ilervorniden , welke hunne dwaling afzwoeren, in den scboot der Moeder-kerk teriig. Die bekecringen ontstaken den haat der CalvinisLen. De kapilein Rockelfing en een kranier, Jan Masurcel, poogden op zekeren dag (7 Maart 1579) de ser- inoenen te bcletten, onder voorwcndsel dat zij gehoudcn werden door vier prcdikanten van biddende orden, welke in de stad niet niochten komcn, daar bel afkondigen van den religievrede biin niet loelict zicb met ter woon in de stad te vestigen. De paters gingen nietlemin met predikeji voort, voor een stecds aangroeiend j)ublick. In den morgen van den 10 Maart 1579, rond 8 ure, tocn de kerk opgepropl was van geloovigen, slormden de Calvi- nislen met blanke degens in de S'-Pbaraïldis-, in de S'-Micbiels-, in de S'-Jacobs- en in de S^-Nicolaaskcrk om de predikanlen le vangen of te dooden. Bij die bcwcging werden vêle mcnscben gekwctst. Het geroep en geliuil der gewonden of bcdreigde per- sonen bracliten eenealgemcene verwarring te wecg, waardoor bel den paters gelukte le ontsnappen. Debedwelmingen vrecsbaddcn allen zoo zeer belcmmcrd en verlamd, dat een of twee pcrsonen, die zicb tegen de ruststoorders wilden verzellen, gecne navolgers vonden. De Geuzen vicrden bunne vvoede bot op de nieuwc ver- sieringen, die sedert bet afkondigen van den relicgicvredc, in de kerken gcplaatst waren; de vcnsterramen werden uitgcworpen,bet pracblig orgcl der S'-Jacobskerk vernield en zelfs bet lood der daken weggenomen. De razernij diiurde toi den volgenden dag. Na de parocbiale kerken was bet weer de beurt der klooslers. Op de S'^'-Veerleplaats en op de Koornmarkt werden de geestclijke gewaden, kazuifcls enz. verbrand; stoelen, banken, deuren en vensters dienden tôt brandhout bij de verwarming der wacbt- huizen Dit ailes gescbiedde zonder weerstand vanwege de bard bevreesde Katbolieken en ook zonder tusscbenkomst der geraeen- telijke overbeden. Niet een enkele Calvinist werd aangebouden, maar de voornaamsle onder de Katbolieken — zij die ailes lijdelijk hadden nagezien — werden in de gevangcnis geworpen. ( 213 ) De hccr van Champagny en zijne malvkers, die naar Dender- moiide overgcvoerd waren, om verder op onzijdig tcriein gebraclit le worden, werden naar Gent lerruggehaald en weer in het gevaiig opgesloten *. Gent, het broeinest van het Calvinisme, gaf het teeken van een nieuwen godsdienslslrijd, die ontstond in al de sleden waar de Hervormden in getal waren. Het lijdl geen twijfel, die buiten- sporigheden gavcn den laatsten sloot, waardoor de Waalsche provinciën zich voor allijd van de andercn scheidden , waardoor de eenheid der provinciën in den weerstand tegcn Spanje, door de Pacificatie van Gent bckonien, voor eeuwig verbroken werd. Den G April 1579 werd in de abdij van Monl-S'-Eloi, in 't bijwezen van den bisschop van Atrccht, van den baron van Selles, van den heer van Vaihuon, van den burchtgraaf van Gent en van den heer van Câpres, lusschen den heer van La IMotte en Emmanuel van Lalaing, handelende, gène in naani van den koning en dcze in zijnen eigen naam en in dien van den heer van liées, als hoofdcn van het Waalsche léger, dat ondcr hun gezag slond, een akkoord gesloten, waarbij de heer van Monligny beloofde den Roomschen godsdienst te zullen verdedigen; den koning van Spanje trouw te dienen in den persoon van Alexander Farneze, landvoogd der Nederlanden; aan dezen de steden Meenen en Kassel en al de andere plaatsen, door de Malkontenten bezet, over le leveren, wanneer het uilheemseh krijgsvolk, zooals Spanjaards, Italianen, Burgonjers en anderen onzen vader- landschen bodem zullen verlaten hebben. In 's konings naam beloofde Valentijn van Pardieu den heer van Monligny 1er hand te stellen de somme van twee honderd en vijf duizend gulden , waarvan de betaling geregcld werd als Yolgt: 1° veerlig duizend gulden bij het teekenen van het kon- trakt; 2° vijf en zeslig duizend gulden den 7 Mei; 5° honderd duizend gulden den 7 Juni. De Waalsche soldaten moesten om in hun onderhoud, gedurende de maanden April en Mei, te voorzien, belastingen heffen in Vlaanderen ; na eene monstering in het * De Jonche, Gendsche Geschiedenissen. II, bl. 119. (216) begin van Juni zouden ze definitief in dienst treden van Philips H. Wij laten hier het belangrijkste stuk voor de geschiedenis der Malkontenten volgen, volgens de kopie % door den lieer van La Motte aan den prins van Parnia gezondcn : Les causes qui oni Nous, Emmanuci dc Lalainff, baron de Montiffny, etc., cognoissons et meu lesdic^s cvcs- "' a j ■> ^ o ^""'duTaufuôn a ccFtiffions avoif ce jourd'huy, sixièsme jour d'apvril XV<= soixante-dix- cousentir a ce eoii- » j ' . • j i ^r li i iract a esté d'aui nocuf, accordc et convenu avec monsieur de la Motte, gouverneur dc tant que le S' (le la ^v°o"r ci?ar"e' d'e'^sa ^^^^^'*"8"^' ^" "*^"^ ^^ ^^ Majcslc, ctt préscncc ct par rintcrvcntlon "xceuenc^^ sur'^"" dc monsieuF le révérendlssime évesque d'Arras, monsieur le baron de dy\our "ens*"?ië Selles et monsieur du Vaihuon, tant pour nostre personne que pour guerre à sou obéis- sance et service par celle de monsieur de Heze, en vertu du pooir qu'il a baillié, ensamble louttes les voyes a ' i i ' larssaTtMuîerceYie pour tous aultrcs colouclz, capitaincs, officiers, et soldarts, tant de pied ixmi'hëures,'ie%ct quc dc chcval, quy nous ont obéy et suivy en Flandres et aiiltres lieux baron de Montigny et ses troupes se dcHuis scot à huict mois, estans présentement en nombre de six à sept joignent avecq les ^ r » i i argent%re''s'tNiîon «lil hommcs dc picd, cnvirou quatre cens chevaulx, et quelques pion- (lu'il nous fit ap;)a- . . nr • , » i ,• i . • ^ roir par lettre de nicrs, dc scrvir sa Majesté sur la torme du serment qui s ensuit, assa- quallre membres de Flandres. yoîr : quc uous jurous et promectons de mainctenir et entretenir la religion chatolicquc, apostolicque romaine, et dc rendre à Sa Majesté l'obéissance à elle deue, le tout en suivant la pacification de Gand, union ensuivie et édict perpétuel ; auquel elïect, promectons de servir fidellement sadicte Majesté envers et contre tous, et d'obéir à son lieu- tenant et capitaine général, tel qu'il luy plaira ordonner agréables aux Provinces-Unies, et qui se polront unir à se maintenir es poincts sus- dicts; auxquelles provinces, sy Sa Majesté ne donne raisonnables asseu- rance et ne rethire tous espagnols, italiens, albanois, bourguignons, et aultres gens de guerre non agréables ausdictes provinces, en dedens le jour et terme qui sera prins et arresté avec icelles, ne serons en riens oblegez ou chargez en vertu de cest dicte promesse : comme aussy ne serons tenuz de riens emprendre avant la sortie desdicts espagnolz et aultres estrangers hors de tous ces pays. Lequel serment ferons prester par nos dictes trouppes, et suivant iceluy remectrons es mains de Sadicte Majesté les places de Menin, Cassel,et touttes aultres que tenons avec leurs artilleries et munitions, pour en estre faicte ce que pour son * DiEGERicK, in de Corresp. de Falenlin de Pardieu, bl. 265, heeft zich van eene slechle kopie bediend, geschreven door de La Noue, den vijand van den heer de La Motte. (217 ) service sera trouve convenir. Et pour faire paiement ausdictes trouppcs de ce qui leur peult estre deu, et les rendre tant plus volontaires et en bon ordre et disciplinnc militaire, pour bien servir sadictc Majesté, nous, Valentin de Pardieu, S"" de la Motte, gouverneur de Gravelingues, promectons, au nom de Sadictc Majesté, de paier et furnir, es mains dudict S"" de Montigny, la somme de deux cent mil florins, assavoir : quarante mil florins présentement, soixante-cincq mil florins en dedens le vn« de may prochain, et aultres cent mil en dedens le vii« de juing ensuivant. Et moiennant ce, nous, S^ de Montigny, promectons entre- tenir nosdictes trouppcs par tout le mois de avril et may inssuivant, avecq les contributions que pourrions tirer du pays de Flandres, et icelles passer monstre général pour entrer en service et en solde ordi- naire au commencement du mois de juing prochain. A quoy nous, S"" de la Motte, promectons les faire recevoir au nom de Sadicte Majesté, et leur faire délivrer ung mois de paie en dedens le xv'' d'icelluy et pour ledict mois. En tesmoignage de quoy, nous avons signé ces pré- sentes et y faict apposer nostre cachet armorié de nos armes, en pré- sence, pardesus les susnommez, de monsieur le viscontc de Gand, gouverneur et capitaine général d'Arthois, monsieur de Capprcs, gou- verneur des villes et cité d'Arras, et monsieur d'Alcnncs, colonnel, au lieu abbatial du Mont-Saint-Eloy, les jours et an que dessus. Eni bas signé : Emanuel de Lalaing, avecq le cachet armorié de ses armes y apposé et impraint sur cire vermeille, soubz certain pappicr pardessus la cire. (Signé :) Valentin de Pardieu, S*" DE LA Motte. Le jourd'huy, vi d'apvril XV'LXXIX, a esté promis à monsieur de la Motte, gouverneur de Gravelinghes, par mess"-^ le révércndissime d'Arras, visconte de Gand, gouverneur d'Artois, et S"" de Selles et S"" de Câpres, gouverneur d'Arras, de rendre et restituer audict S"- de la Motte les quarante mil florins qu'il paye au nom de Sa Majesté à monsieur de Montigny, tant pour luy que le sieur de Heze, les colonnels d'Alennes et Bodinghien, et tous aultres capitaines, ofliciers et soldatz, tant de cheval que de pied, aians obéy et suyvi ledict de Montigny depuis huict mois encha, en cas que l'accord ne se parfait entre Sa Majesté et les Estalz d'Artois, Henau, Lille, Douay et Orchies; et que, pour ceste cause, ledict baron de Montigny se déportera du service de Sa Majesté ( 218 ) prendant aultre party, et que Sa Majesté, ou aultre en son nom, n'inquiéta ledict S"" de la Motte pour le fournissement dcsdicts quarante mil florins, desquelz nous soubsignez : moy évesque furniray cincq mil visconte quinze mil, baron de Selles et Câpres chacun dix mil,' à quoy nous nous obligeons avccq nos biens, terres et seigneuries, et de noz hors présens et advenir. En tesmoing de quoy, nous avons soubsigné ceste de noz noms au lieu abbatial de Mont-S'-Eloy, le jour et an que dessus. De Malkontcnlen blcvcn bun woord gcstand. Vcle gegronde redenen, om z'ivh terug le Irekken, deden zich voor. Een der bijzonderste punten van het vcrdrag was het belalen van de achterslallige soldij, waarop de Waalsche soldalen redit hadden. Hctgeldkoffer der Sjjaanscliekroon had in groole iiitgavcn te voor- zien en wa.s zecr dikwijis ledig. De hecr van La Motte deed al het mogelijke; niet zoiider veel moeile was het hem gelukt veertig duizend gulden bijecn te brengcn tegen den dagdat het konirakt moest gcteekend worden. Toen de eerslvolgcnde betaaidag aan- hrak, 7 Mei, liet de heer van La Motte maar niots van zich hooren. Acht dagen verloopcn en nog geene tijding; de soldaten, die den inhoud \an 't akkoord kennen, heginnen te morren. Emmanuel van Lalaing was néergeslagen. Huichelden de heer van La Motte en de piins van Parma, toen zij met de Malkontcnlen handclden? Zou de brief van Alonzo Curicl, dien men zegde onderschept le hehben, waarheid spreken? Nog cens onderschepte brieven, waarvan de geschiedenis der XVI* eeuw zoo dikwijis gewag maakl. De broeder van den heer van Monligny, Philips van Lalaing, sledehouder van Bergen, had den 19 April iSTDaan den prins van Oranje onderschepte brieven gestuurd, die bestemd waren voor den prins van Parma en welke in zijn bezit gevallen waren *. Die brieven, door een zekeren Alonzo Curiel geschreven, deden in de Algemeene Slalen eenen laatsten hoopslraal flikkeren. Daarmede kondcn zij den Malkontenlen het bewijs leveren, dat de Spanjaards met sleelite Irouw handelden en het contrakt van ' Kervyn en Diegerick, Documents inédits, I, bl. 248. ( 219 ) Mont-S'-Eloy niel zochtcn te houden. Aanstonds benoemden zij Maximiliaan van Cruninghen, heer van deze plants, van Heemb- vliet, Hascrsouw enz., welke die onderscheple brieven aan de hceren van Montigny en van Hces moest voorleggen , orn aizoo het breken dier overecnkomst te verkrijgcn. De Algemeene Slatcn gaven insgelijks aan bunncn afgevaar- digde de noodige volmacbt met de Malkontenten te liandelen, mocbt bij er de gelcgenbcid toe vinden *. Den 5 Mei kwam bij te Meenen en geraakte met den béer van Montigny in betrek- king. « Indien de bciligen soms mirakelen docn, sclirijft de béer van Crnningben aan Willem van Oranjc, dan doen deze brieven er meermalen daags; zij brengen eenc verandering te weeg bij allen die ze te lezen krijgen ^. » De béer van Montigny was toornig. Langzamcrband, naarmate de eerste indruk verflauwde, vcrloor ook de béer van Crnningben aile boop ; bij ontveinsdc zicb nict dal bij weldra onverricbter zake zou wederkecren. Gaven die brieven, welke misscbien gcscbrcven werden door eenen vervalscber, om alzoo de boofden der Malkontenten te bedricgen, aan Emmanuel van Lalaing geene genoegzame verze- keringcn over de inzicblen der koningsgezinden om niaar aan- stonds een geslolen akkoord te verbrcken? Zijne soldaten weigerden ecbter bel kastcel van Boesinge, dat door den béer van La Noue belegerd werd , ter bulp te komen. Alsdan zond Emmanuel van Lalaing zijnen geldmeesler Antoon Lamant tôt driemaal toe naar den béer van La Motte. In bct begin verontscbuldigde deze zieb, docb veranderde later van stelsel en begon met den Malkontenten te verwijten, dat zij de bepalin- gcn van 't akkoord niet vervulden. Alboewel bet luidt, dat zij tôt niets verplicbl zijn zoo lang de vreemde huurtroepen op onzen bodem verblijven, liad de béer van Montigny mondelings beloofd geene gelegenbeid te laten voorbijgaan, dat bij aan 'skoningszaak dienst kon bewijzen. De béer van La Motte zegde tweemalen door den lieer van La Noue aangevallen te zijn gewecst en plaatsen * Kervyn en Diegerick, Documents, I, bl. 255-259. ^ Groen van Prinsterer, Archives, VI, bl. 606. ( 220 ) verloren te hcbben, zonder dat de Maikontenten hem waren bij- gesprongen. Alvorens de vijf en zeslig duizend gulden af te leggen, verlangt hij dat de heer van Monligny hem een schriftelijk bewijs Ievere,waarbij hij zich verbindt onmiddellijk zijn léger len dienste te stellen van den koning van Spanje. Dit was niets dan een uitvluchtsel om tijd te winnen. De overste van 't Waalsch léger wêerlegde die vraag in een flink opstel *. Ziende dat hij door dat middel er niet ingelnkte, zocht Vaienlijn van Pardieu de Maikontenten met zachtheid om den tuin te leiden 2. In deze zaak was nog eens de rechtzinnigheid aan den kant der Maikontenten. Niettcgenstaande dat zij redenen hadden zich te beklagcn, grondige redenen om het contrakt door hen aange- nomen le vcrbreken, Iiieldcn zij toeh iuin woord. Den 26 Mei legden de Waaische soldaten den eed af van getrouwheid aan den koning van Spanje, waaraan zij nooit te kort bieven, alhoewel bij elken betaaidag allijd nieuwe moeilijkbeden ontslonden. In de staalsarchieven hebben wij geen enkel stuk aangetroffen , waar- door het bevvezen is, dat de Maikontenten ooit do algehecle bela- ling hunner achterstaliige soldij ontvingen; integeiideel, wij hebben de overtuiging dat langs Spanje 's zijde het contrakl van Mont-S'-Eloi nooit zij ne algeheele uitvoering heeft gehad ^. Is dit geen bewijs — wat sommigc geschicdschrijvers dan 00k zeggen — dat het bij de Maikontenten geene bloote geldkwestie gold, maar dat zij 00k iiit overtuiging handelden om den gods- dienst hunner vaderen tegen de Calvinistische overheersching te bewaren; dat zij het vaderland waarlijk lief hadden en al deden wat in hunne macht was om het aan den wettigen vorst te behouden, tegenover Willem van Oranje en legenover het Calvi- nisme? * Mémoires sur Montigmj, p. xxxni. 2 Papiers d'État et de V audience, liasse I80. 5 Wij deelen hier eenen brief mede van het hoofd der Malkonlenlen aan den prins van Parma, gedagleekend van 17 September 1579, om de betaling le verkrijgen : Monseigneur, comme Monsieur le comte de Mansfeld, après avoir icy parachevé la paix, s'en retourne vers Vostre Excellence, je n'ay voullu faillir de me ramentenoir ( 221 Meest al de geschiedsclirijvers hebben de handclingen der Waalsclie Slalen met die der Malkonlenlen verward; alhocwel nauw met elkander verwant, waren zij toch twee afzonder- lijke partijen. elk met hare grieven, elk met hare bedoelingen. De Wnalsche gewesten hadden allijd de zaak van het vaderland, de algemeene orde, rust en welvaart ccne warme liefde tocgedra- gen. Tocn het enkel gold het bevecliten van den Spanjaard, waren zij moedig te vclde gelrokken , maar ook afkeurig gebleven van de nieuwigheden die de Hervormden wilden invoeren. Bij den beeld- storm van Augusliis 15C6 slolen de steden van Kergen, Kamerijk, Rijsel, Dowaai, Atrecht en Bethune een onderling verbond om die geweldenarijen te beletlen'. Wanneer in 1578 de Calvinislen aan 't woelen gingen en zij er zicli op toe legden om de wreedheden van 't wondcrjaar — indien zulks mogelijk ware — nog te overlreffen, kwamen de Slaten der Waalsche gewesten wccr op het gcdacht zich door een verdrag nauwer aan elkander te vereenigen. Hel oproer, door Crugeot en eenige fanalieke Calvinislen te Atrecht bewerkt, scheen de nood- zakelijkheid van een dergelijk verbond duidelijk te bewijzen. De en la bonne grâce d icelle, comme l'un de ses plus humbles et affectionnés serviteurs Et ensemble, luy remontrerl'extrême nécessité en laquelle se retrouvent mes trouppes, à faulte que le S^ de la Motte ne furnit l'argent qu'il nous a passé si longuement promis, au nom de Sa Majesté, quy me fait supplier Vostre Excellence d'ordonner bien expressément audict S^ de la Motte, à ce qu'il délivre promptement le susdict argent : auquel effect je despesche expressément le capitaine la Lusche, présent por- teur vers Vostre Excellence, ensemble pour tant plus l'asheurer de l'envie qu'ay de luy rendre très-humble, comme elle cognoistra par les euvres. A quoy me remettant, je prie Dieu, Monseigneur, luy donner l'accomplissement de ses vertueux désirs et à moy le moyen de luy faire service agréable. De Mons, le 47 de septembre 4579. De Vostre Excellence, bien humble et affectionné serviteur, (Geteekend) : Emmanuel de Lalaing. Opschrift : A son Excellence. * De Cavrinnes, Malconlents,\A. 197. ( 222 ) Algemeene Slaten om de verbittering der Slaten van Henegouw en Alrecht te verminderen , gelasten op 25 Oclober 1 578 den heer van Fromonl en Martini, secretaris van Antwerpen, aan die Staten diels te maken, dat de buitensporigheden van Cent hunne lastgevcrs diep griefden en zij daarom hoopten dat de Waalsche Staten zich toch niet van de andere zoudcn losscheuren K De Staten van Atrecht antwoordden bierop, dat zij in hun gewest de Pacificatie van Gent nauwkeurig deden uitvoeren, terwijl integen- deel andere provinciën, zooals Vlaanderen, ze deerlijk verkracbt- ten 2. Zij willen, zeggen zij aan de Staatscbe afgevaardigden, de onmiddellijke beteugeling van het oproer in Vlaanderen : Les Estalz de Haynau, ayans entendu par la proposition verbale de Monsieur de Froidmont et son adjoinct, et veu par leur instruction le soing que son Allèze et Messeigneurs des Estatz généraulx ont heu d'eulx, et pour les accomoder dépesché pardevers eulx ambassade sy notable, les en remerchient en toutte humilité, prestz et appareillez en leur endroict, aussy de s'accommoder à toutte chose bonne, ne cerchant * Gachard, Actes des Étals Généraux des Pays-Bas, II, bl. 63. N"" 1448 en 1449. 2 Drief der Staten van Atrecht aan den aarlshertog Mathias, in Oclober 1 o78 : « Monseigneur. Comme estions assemblez en ce lieu pour résouldre aux poinctz proposez de la part de vostre Altèze et de Messeigneurs les Estatz généraulx, suyvant l'inslruclion dressée sur le S^" de Câpres, gouverneur de ce pays, et le S"" de Beaurepert, le premier jour d'octobre dernier, M"" Jehan Richardot, conseiller du conseil privé de sa M , se seroit présenté, requis audience à ladicte assemblée et remonstré de la part de vostre dicte Altèze, qu'eussions tousiours à nous maintenir et comporter es terme de l'union générale, sans nous eu distraire et départir par aulcunes ligues ou unions particulières d'aucunes provinces, ains demeurer en ladicte généralité, pour le plus grand bien et conservation de ce dict pays : pour à quoy satisfaire, avons bien voulu asseurer par cestes vostre Altèze que sommes enthièrement résolus et inlentionnez de maintenir et garder inviolablement la pacification de Gand et l'union depuis ensuyvie, tant solempnellement jurée et ratiflîée par les provinces, sans aucunement nous en vouloir départir ni aller au dehors d'icelle. Suppliant vostre dicte Altèze qu'il lui plaise commander et ordonner à toutes autres provinces comprinses en ladicte union faire le semblable, voeullans bien représenter à vostre Altèze que l'on trouve fort estrange les (223) en riens leur particulier; mais en tout et partout la gloire et honneur de Dieu, la paix, repos et tranquilité publicque, et la conservation de la pacification de Gand et de Punion par tous sy solempnellemens jurée. Estans extrêmement marris que, faulte d'avoir probeu en temps aux affaires, a causé telle altération entre les Ganthois et Walons, en apparence à passer à plus grand désastre s'il n'y est tost proveu et remédié. Combien que, au regard desdicts Walons, ne se peult passer soubz silence, comme chose toute notoire et publicque que les insolences et déportemens insupportables de ceulx de Gand, le tout coulé et passé inpuniment et sans en avoir ou démonstrer quelque ressentement, a esté suffîssant argument pour exciter et esmouvoir non seulement les hommes bien naiz, mais aussy les élémens, voires les pierres. N'ayans toutefois entendu ny oy que lesdicts Walons ayent faict quelque acte d'hostilité, mais bien se opposé et proveu à leur deffence et sceurté contre les embusches et machinations qu'on dreschoit à leur enthièreruyne, dont,au vray dire, se povoient etdebvoient bien doubter, puisque l'on s'est attaché sy cruellement à aucunes de leurs compai- insolences.excez etoulraiges que commettent journellement aucuns Ganthois et leur adhérens endroict les ecclésiaslicques, nobles et particuliers, conlre- venans directement au contenu de ladicte paciGcation par eux jurée. Et d'autant que par icelle pacification chascun se trouve obligé et chargé sub- venir, ayder et secourir ceulx quy se trouvent lésez par les infracleurs de ladicte pacification, tant en général qu'en particulier, requérons qu'il plaise à vostredicte Altèze d'à toute diligence ordonner ausdicts Gantois et autres leurs adhérens d'eulx déporter de telles insolences, excès et oullraiges, resta- bUssanttous oppressez en leur pristiues dignitez, honneurs, libertez et biens, comme ilz estoient auparavant lesdicts excez commis. A faulte de quoy, (à nostre grandissime regret) serions constrainclz, pour acquit de noslre foy, serment et obligation assister les oppressez par telle voye et moyen que trouverons convenir, avecq ceulx quy pour pareilles descharges de serment et obligation vouldront faire le semblable. A quoy, pour l'importance du faict, plaira à vostre dicte Altèze avoir songneulx regard, assurant icelle que tous en particulier et en général sommes résolus de ne nous départir de la gènè- raUté, ains demeurer en icelle enthièrement. Dédiez faire à vostre dicte Altèze très-humble service. Monseigneur, etc... » Archieven des Rijks te Brussel : Reconciliation des provinces wallonnes, 1, fol. 466. ( 224 ) gaies, quy ne se peult excuser par raison quelconque, veu que c'estoient soldatz conduiclz et menez par commissaires de son Altèze et des Estatz généraulx. Lcsquelz, au vray dire, méritoient tout autre traictement veu que, habandonnant Tespaignol, ilz se sont rengcz, au temps de la nécessité, du party des estatz et ont continué au service d'iceulx, voires exécuté les principauix effectz, mesmes à ce qu'on entend, se sont offert et pré- senté d'aller et servir au camp, avecq bien peu de prest et avanchemcnt, mais on les a rejecté et néglige, les laissant aulsy vaultrer et vagabon- der, sans les payer employer ni casser, à la grant charge et foulle du povre peuple. Sy cculx de Flandres se plaindent d'en estre présentement chargez, ceulx de Haynau, à plus forte raison, s'en doibvent griefvement resentir, quy en ont esté fouliez continuellement, de sorte que par eulx et par aultres ne se trouve un seul coing du pays quy ne soit exténué jusques aux os. Cependant, on s'est chargé à tous costez d'estrangiers, de cheval et de pied, à double, voires triple despence et tous de religion contraire, ayant les flamengs laissé desbarcquer en leur province pluisieurs compaignies d'Anglois et Escossois, n'ayans aulcune retenue des Estatz Généraulx : le tout au desccu d'iceulx, sy non grandement excédé l'arrest sur ce prins, assavoir: de y employer vi<= mille florins par mois, seullement de de manière qu'on voit à l'oeuil et touche du doigt, que, non seullement là l'exemple de l'Espaignol), aulcuns tâchent à la ruine totalle du pays d'abastardir et du tout habandonner les naturclz d'icclluy, mais aussi à chose plus pernicieuse, si comme de estaindre et altérer la religion catholicquc, abolir et supprimer la noblesse, accabler tous gens de bien et renverser tout ordre d'estat, eslevant gens de basse et vile condition aux offices publicqucs de Magistrat et d'aultrcs, encoires qu'ils ne y soient oncqucs esté nourris et instruictz, dont aussy le fruict en réussit tel que chascun voidt, remplissant le pays de sédition, de massacre, de pillaige, de saccagement et choses semblables quy sont les bcaulx fruictz de la licence effrénée et par trop desbordéc, permise à la populace. Toutefois, n'y a cause de se louer grandement d'iceulx estrangicrs, puisque pour un faict particulier rompent et démembrent le camp, ren- forccant par cela et encourageant tellement l'cnnemy, qu'est bien à craindre il viendra accabler et subjuguer derechef les pays, à la grande et perpétuelle désolation d'iceulx. ( 225 ) Ne trouvant aucun fondement, ni pour les Ganthois d'avoir mandé le duc Casymir contre les Walons, ny pour le S"" duc d'avoir embrassé la cause dcsdicts Ganthois, pour ce, premièrement que lesdicts Walons ne sont sur les bornes de cculx de Gand, ny en termes d'offenser, mais cerchant par nécessité le moyen de s'entretenir comme ilz ont faict es autres provinces, ne povans estre et vivre en l'air, et au regard dudict S"" duc, son obligation estoit de rendre le service à la patrie, et non de son authorité privée empoigner une tant injuste querelle, désarmant pour cest effect d'aulcunes de ses trouppes, le camp estant à la barbe de l'ennemy, voires sans le consentement du général de l'armée. Combien que l'on entend, comme aussy est vraysemblable, qu'ilz avoient intelligence parensemble devant l'armée desdicts Walons en Flandres, veu que lesdicts Ganthois longuement paravant s'estoient armez à toutte oultrance et qu'est assez sceu que aulcuns de Gand se sont trouvez par devers luy en la ville de Bruxelles. Ne voyant tel le faict de Monsieur de Monligny, veu comme il propose et escript à son Altèze que, par charge et lettres d'icelle en datte le xxiïne jour de septembre, il s'est transporté vers lesdictes compaignies pour les rassembler et contenir en meilleure discipline à la moindre foulle du povre peuple que seroit possible. Et ors qu'il ayt heu quelque mescontentement des actz indeuz perpé- trez par les Ganthois, samble que tant s'en fault il en doibve estre blasmé, que mesme en doibt recepvoir grande louenge pour y estre obligé et de nature et par le serment de l'union qu'il a juré et signé, laquelle dégrade de noblesse, de nom d'armes et d'honneur, et tient pour parjurez desloyaulx et ennemys de la patrie, cculx quy par tous moyens n'assis- tent par force ou autrement les envahys, oppressez et emprisonnez. Trouvant fort mauvais que aucunes provinces se sont sy avant oubliées que de faire ligues au préjudice de ladicte union et de la paci- fication de Gand, chose au vray dire fort pernicieuse et tendant à une ruyne et éversion totalle de Testât publicq, puisque desfaillant le fonde- ment est impossible que l'édifice puist subsister. Supplians et requérans très-humblement les Estatz généraulx etadju- rans son Altèze par le serment qu'elle a preste, à sa réception, de empescher et rompre toutes ces ligues contraires et préjudiciables au bien, salut et repos commun et à la foy publicque, offrant par lesdicts Estatz de Ilaynau de y assister de tous leurs moyens, povoir, advis et conseil selon l'obligation qu'ilz y ont. Tome XXXIII. Vô ( 22G ) Protestant que le zel qu'ilz ont tousiours heu de s'en acquicter les a esmcu de représenter le mesme debvoir tant auxdits Estatz généraulx que aux villes particulières par diverses ses lettres qu'ilz leur en ont cscript cy-devant, sans toultcsfois en avoir aperccu aucun amen- dement. A raison de quoy et voyant le feu embrasé ne se mitigucr; mais de plus en plus pululer et accroistrc, ont esté poulscz de représenter l'inconvénient apparent aux provinces voisines, les sommant et stimu- lant aussy de leur debvoir. Mais tant s'en fault que ce soit faire nouvelles ligues et contraires à l'union généralle et pacification de Gand (comme aulcuns à ce qu'on entend, l'ont voulu calumpnyer et interpréter), que mesme c'est le seul remède et unicque moyen pour rentretcnement el exécution d'icelle, selon que par exprés se y trouvera couchié, et à quoy non seullement ceulx de Haynau et leurs voisins, mais aussy toutes les provinces unyes se doibvent joindre et bander. La charge et instruction donnée aux députez vers ceulx de Gand, selon que la propose le S' de Froidmont, se trouve assez pertinente, combien que l'espoir n'est fort grand d'en rapporter le fruict désiré, vcu que pour tant commandemens fais à ceulx de Gand, ilz n'y ont jamais voulu obéyr. Attendu aussy que lesdicts députez (à ce qu'on dit), excèdent en divers cndroiclz leur charge, forgeant nouveaulx poinctz et articles, examinant le faiet des prisonniers et autrement quy ne peull estre que fort suspect et mauvais, donnant l'apparence d'une triste yssue de leur charge et ambassade, à quoy sera fort bon de proveoir de bonne heure et aultant qu'on désire d'assoupir et cstaindre cest embrasement, et parvenir à ung repos privé pour, d'une mutuelle construction et assis- stence, résister et repoulser l'ennemy commun. Estant h espérer tout autre chose des Walons, puis qu'on voit par leur prétention^ ny avoir touché que chose fort juste, équitable et raiso- nable, voires conforme au subject de la susdicte instruction, par moyen de quoy n'y aura difficulté de s'accorder, sy les autres se veullcnt renger à la raison. Mais de s'armer de tous costez à tele furie, lever le b™*" homme par tout la Flandre, retenir tous les deniers dont la cause commune se doibt servir, rappeller toutes les vieilles garnisons de Holande et Zeelande, désarmer le camp, faire ligues contraires à la pacification et union, et choses semblables assez sccues et descouvcrlcs. ( 227) et pour accabler, perdre et ruiner ceulx quy ne demandent que la raison, ce n'est là la voye pour estaindre le feu naissant, mais pour l'allumer davanlaige et donner évidamment à congnoistre aux provinces calholic- ques et gens de bien qu'ilz n'aueront eu après meilleur party que les Walons, vcu le grand avanchement jà apperceu. Et pour en dire et déclarer ce qu'il en samble auxdictz estatz de Haynau, tout ouvertement et sans dissimulation, combien que jamais n'ont usé d'aulcune dissimulation, mais en toultes leurs actions procède rondement et tout ouvertement, comme se peult veoir et descouvrir par leurs lettres et escriptz, il fault et convient nécessairement quicter et habandonner ce pied et revenir à la raison, rcjecter toute passion et par- ticulière affection et parensemble sur le fondement de la pacification et union, entendre au salut et délivrance du povre peuple. Regrettant sur toutes choses qu'on n'a heu meilleur esgard doiz le comenchement à prévenir et estaindre le feu apparant, pour maintenir au plus près ladicte pacification de Gand et union, quy pour apporter le fruict de vray liberté pour laquelle l'on a tousiours combatu, debvoit esmouvoir tous bons patriotz de quelle religion qu'ilz fuissent à se con- duire de meisme affection tendant seullement à repoulser et déchasser l'cnnemy^ et non à troubler les villes l'une contre l'autre et exercer telles insolences contre les Catholiques, quy ont les premiers emprins la cause commune contre FEspaigne et adhérens. Par moyen de quoy, mesmemenl ceulx de Hollande et Zeelande, se sont trouvez deschargez du pesant fardeau de la guerre qu'ilz avoient à dos à leur grant douleur et périclitation et tous ceulx de la religion nou- velle obtenu liberté et rentrée en leurs biens et provinces, en recorda- tion de quoy ilz se deuissent par plus forte raison contenir en leurs bornes, sans ainsy de faict agresser les Catholiques et leur rendre le mal pour le bien. De quoy l'on se doibt grandement respentir, vue mesmes que depuis ladicte pacification ne sera trouvé que les Catholicques ayent eu riens quy soit attempté ni contre ceulx de ladicte religion nouvelle, ni au pré- judice de ladicte pacification de Gand. N'ayant les estatz de Haynau aperccu qu'en tout, ilz ayent esté favo- risez comme contient ladicte instruction, encoires qu'ilz le deussent bien avoir esté pour tant de bons offices et de maulx qu'ilz ont soustenuz. Mais, au contraire, ladicte province sur toutes autres at esté comme habandonnée, mengée des soldatz desmandez et autres pardessus l'en- vahie et oultraise de l'ennemy. ( 228 ) L'on a escript lettres aux villes particulières de ne recepvoir garnison par Tordonnance du Gouverneur provincial. Ayant sur ce lesdictes villes prins tel pied et fondement qu'elles ne veullent plus rendre Tobéys sauce à luy deue, ny conséquamnient aux Estatz généraulx. L'on a mis garnison de soldatz, voires quy ne sont de serment aux- dicts Estatz généraulx, en pluisieurs desdictes villes^ sans les en vouloir rcthirer pour prière et request qu'on ayt sceu faire encoire qu'il n'en soit aucune nécessité, causant, non seuUemcnt, que d'icelle et desprinci- palles meltes de la province, l'on ne peult thirer les moyens pour soustenir les garnisons, frontières et autres nécessitez; mais se voit que le tout tend à tenir le povre peuple en misérable servitude. Veu mesmement que, au lieu de faire rethirer lesdicls soldatz, ceulx de la ville d'Ath se sont emparez du chastcau. Au lieu de assister les povres gens d'Enghien, de furnir le payement dos leurs, pour les faire sortir, selon l'appostille qu'ilz en ont obtenu, Ton escript auxdicts soldats de n'en bouger et sortir. Et finablement, ayant ceulx de Hal après tant de maulx et tourmens vendu jusques à la chemise pour se descharger de ceulx qu'on y avoit mis, on s'efiForce d'en remectre des nouveaulx. A quoy lesdicts Estatz de Haynau prient et supplient derechef vou- loir applicquer le remède propice et convenable, et les descharger promptement sans aultre renvoy desdictes garnisons d'Ath, d'Enghien, Hal et Braine, faisant commandement bien exprès par lettres et autre- ment auxdictes villes et touttes autres de rendre et désirer l'honneur et obéyssance deue au Gouverneur provincial, comme l'on avoit accous- tume auparavant et de tout temps. Et en cela lesdicts Estatz prient d'estre accommodez. Combien néantmoings que sur toutes choses ilz désirent estre remédié au général, affin de aussy tost par une bonne et mutuelle correspon- dence résister et repoulser i'ennemy commun. Pour à quoy parvenir et restablir le repos publicq, samble que comme ladicte pacification de Gand et union généralle se trouvent en tant d'endroietz violées et offensées, cause mouvante et principale de tous ces discors, qu'icelles doibvent estre tout premier remises en leur intégrité spéciallement regardant la foy et religion ca'.holicque. Du moings que es villes et provinces dont elle a esté déchassée, l'exercice publicque d'icelle soit restably en toute sieureté. Les ecclésiastiques réintégrez en leurs églises et tous les bien d'icculx et de tous autres restituez. ( 229 ) Les prévilcges et charges ancliiens inaintcriuz et conservez. Les prisonniers tenus contre lesdicts prévilèges mis en pleine liberté, du moings renvoyez en lieu où son Altèze, Conseil d'Estat, et Estatz Gcnéraulx peuvent absolutement commander. Que les Gouverneurs, i^onsaulx provinciaulx et autres Chanjbres des finances et des comptes, magistratz et tous officiers soient par voye légi- time, comme de toute anchienneté, et selon les prévilèges et usances de chasque province et villes constituez et maintenuz. Que ne soit rions innové es provinces, ny mis garnisons es villes, sans Tadvis et sceu desdicls Gouverneurs provinciaulx. Que tous ceulx quy de leur aucthorité privée ont faict lever de gens et sans aucune permission» ayent à les casser et rethirer des villes où ilz les ont mis, comme ne servant que à offenser et travailler, voires deslruire le povre peuple sans aucune nécessité, pour ny avoir là nulz ennemis. Que soit interdict et prohibé de faire envahies l'un sur l'autre et d'envoyer gens es villes particulières, sans licence du Gouverneur géné- ral et provincial. Que chasoun se contente et s'acquite de son estatz et vocation ; Qu'on se serve le plus qu'on polra des naturelz du pays adce qu'ilz ayent moyen de saguerioyer et maintenir et le pays mesme retenir les deniers, dont par estrangiers est ordinairement spolié et espuisé, quy, au contraire, serviroient grandement pour l'entretenement du povrc peuple, y adjoustant, au surplus, tout ce que les Estatz généraulx trou- veront expédient et convenable, et que avecq le temps se polra concep- voir pour le salut et restablissement du pays. Désirant extrêmement que soient estainctes toutes estincelles de discorde, que les voluntez aliénées et les moyens communs soient em- ployez à la conservation et délivrance de la commune patrie et sa juste querelle, y faisant contribuer les provinces eslongées, sicome Gueldres, Frize et semblables, comme y tenus par l'union, et de ce supplient très- justamment son Altèze et les Estats généraulx. Et moyennant ce, aussy les articles jurez par son Altèze et prince d'Orenge, deuement observez et lesdicts Walons, avecq le reste de l'armée, mis en exploict, est à espérer que encoire les pays se polront bien redrescher et relever pour faire teste, voires repuiser l'ennemy, aultrement ne se y en voit quelque apparence. Prolestant néantmoings par les Estatz de Haynau de se maintenir ( 250 ) comme ilz ont tousiours faict es termes de ladicte pacification et union, et s'accommoder, au surplus, à tout ce que sera trouvé bon, expédient et convenable au repos publicque. Et que, partant, ne seront de riens coulpables devant Dieu ny les hommes de tant de maulx, que aultre- mcnt en pourront sourdre, ors cncoirc que par nécessité fuissent con- trainctz et forcés à cercher le remède de leur salut *. Faict à Mons en plaine assemblée d'Estatz, le xxvii'^'^ jour du mois d'octobre 1578. Het oogcnblik der onrnst was dcn prins van Parma bijzonder gunstig oni zijne werking bij de Staten dcr VVaaIsclie gcvvestcn le bcginncn. Den 1 1 November zond hij den bisscbop van Atrcebt. MallicLis MoLilart, en Willein I.e Vasscur, béer van Valluion, met voorsiagen naar de Staten van Alrecht. VVillen zij beni de trouwe naleving waarborgen der te sluilen overeenkonist, dan verbindt zich de prins van Parma : i^ lot bet verlecnen van eene algemcene amnistie; 2° geene bezetting in steden le leggen, dan inits loestem- ming der overbeid; 5" tôt het berstellen der privib^giën ^■^. Hij gebruikte ook nog tôt zijne inzieblen den onvermoeibaren abt van S^-VVaast en den béer van Vaulx. Ue Slaten van Atreebt ontvangen welwillend de voorsiagen van Alexander Farneze. Den 5 December laten zij aan de Alge- meene Slaten vveten,dat zij beslolen hadden eene kraebtige band te houden aan de tronwe nalevine; der Pacificalie van Cent en der Unie van Brussel. Zij bebben de voorstellen van vrede en peis, scbrijven zij. bun in 's konings naam gedaan, niet van de band gewezen, alboewel zij (oeb vast besloten zijn de uil- voering dezer twee gewicblige verdragen te eiscben. Zij geven den Algemeene Staten kennis liunner bandeling om ze aan le zetten de bemiddeling lot verzoening, linn door den Dnitschen keizer aangeboden, niet van de band tewijzen. Indien de andere gewesten met bunne gevoelens niet inslenmien, dan zullen zij, ^ Archieven des Rijks le Brussel. Récondliation des prooinces wallonnes, I, fol. 430. "^ De inslructie aan den bisschop van Atrecht gegeven, en de voorslellen van Parma zijn in de Mémoires de Ponlus Payen, II, bl. 2 12. ( ^51 ) Staten van Atrecht, afzonderlijk werkcn tôt hct bcreikrn van hun vaderlandsch doel, dat is liet verkrijgeii van dcn wedc ' (5 Decemher 1578). Afgcvaai'digdcn van ook al de andereWaalsclie gcwesten woon- dcn de zitting bij en tcekendcn den belangrijken brief aan de Algemeene Staten gericbt, waarvan wij den inhoud bebben aan- gcbaald. De markies van Havre en de graaf van Bossu werden door de Algemeene Staten naar de VVaalsche pro\ inciën gezonden oni er den invlocd van den prins van Pai'ma te weerstreven. Een oogenblik nog dacblen de afgevaardigden zulks te verniogen, docb weldra bleek hunne lioop, gebjk bij al lui une onderbande- lingen met de Malkontenten, ongegrond te wezen. Al de pogin- gen, die zij aanwendden, bleven vrucbleloos. De Walen liadden geen bet minst betrouwen meer in de bandelingen der boogste wetgevende instelling, oveibecrscbt gelijk zij was, door Willem den Zwijger. Den 6 Januari I 579 kwam in de abdij van S'-\Vaast de berncbte Unie van Atrecht lot stand. Onmiddellijk gaven de Waalsehe pro- vinciën aan de Algemeene Staten kennis van bet bestand om ze de gelegenbeid te laten binnen de maand, indien zij wilden, nog maatrcgelen lenemen om de Paeificalie van Cent in beel de Neder- landen te doen eerbiedigen. Wordt bieraan geen gevolg gegeven, zoo zal niemand bet dcn Waalscben Staten kwalijk kunnen wijten, dat zij zicb van de algebeelbeid sebeiden om de bevrediging van Gent en de Unie van Hrussel te onderbouden ^. ïe Betbune den 5 Februari 1579 andermaal vergaderd, beslo- len de afgevaardigden der verscbillende VVaalscbe gewesten ook een verbond met de Malkontenten te treffen. Alboewel men bij elke gelegenbeid beioofd bad elkander met raad en daad te lielpen en te verdedigen, hadden beide partijen noebtans de voikomenste vrijbeid barer bandelingen bebouden. De Malkontenten waren loen reeds met den koning verzoend, als de VVaalscbe provineiën nog altijd in den draaikolk der onder- ^ Deze kernachtige brief in de Mémoires anonymes, 111, bl. 22-2. * Kervyn en Diegerick, Documents inédits, I, bl. 84. ( 23â ) handcliiigen, met de Algemeene Staten en met den prins van Parnia, rondwentelden. Laatsigenoemde bleef meestervan den toe- stand. De koning van Spanje, die eerst tegen enkele voorwaarden cenig bezwaar vond, gaf (oe. Den 13 Maart 1579 beslolen de Slaten van Henegouw, wier voorbeeld door de steden Rijsel, Dowaai en Orcbies d«;n 50 Maart gevolgd werd, zich met den koning te verzocnen, welke eindehjk de bandbaving der Gcnlscbe Hevrrdiging en der Brnsselscbe Unie beloofde, en ook de verwij- dering der vreemde buurtrocpen loeslond. Eenige weken verlie- pen nog, eer bel definilief akloord gesloten werd. De Algemeene Slaten deden de uiterste pogingen, waagden eenen laalslen storm- loop. De Walen, die zicli acbler iuinne talrijke en zeer gegrondc gi'ieven scbuilden, weerstonden ailes. Den 17 Mei 1579 werd tusscben Atrecbt, Henegouw, Rijsel, Dowaai en Orcbies eenerzijds, en de gevolmacbtigden van den prins van Parma, bandelende als landvoogd, anderzijds, bet defini- lief eontract gesloten dat den 112 Seplember met 's konings goed- keuring te Bergen werd afgekondigd. Zelfs de graaf Philips van Lalaing, gouverneur van Henegouw, die weinige dagen le voren de zoogezegde onderscbepte brieven van Alonzo Curiel naar de Staten zond; ook de béer van Bours, welke vrucbleloos met de Malkon- tentcn gebandeld bad ; de béer van Fresin, de jongc graaf van Egmont en meer anderen, die lot dan toe onwankelbaar trouw waren gebleven aan de partij der Staten, zagen alsdan , dat zij door de dubbelzinnige politiek van Oranje nooit konden ver- krijgen, belgeen de koning aan zijne Waaiscbe onderdanen toe- stond. Den 23 Mei onderteekende Pbilips van Lalaing de overeen- komst door al de Waaiscbe geweslen, — met uilzondering van Doornik en ommelanden, van Valencijn, van Kamerijk, van Boucbain en van Landrecies — met den prins van Parma gelroffen *. Die onderwerping aan Philips II baart ons geen wonder; inte- gendeel, want de Waaiscbe provinciën verkregen bij bet ver- drag van Atrecbt, zegl de acbtbare gescbiedscbrijver Gacbard^, * Nlyens, Geschiedenis der Nederlandsche beroerlen, III, bl. 345. 2 Gachard, Correspondance de Farnèse^ bl. 373. ( 233 ) 't geen de hcvigste vaderlanders, voor de bcroerlcn , nooil ver- hoopl liadden. De koning bevesligde andermaal de Pacificalie van Gent en de Unie van Brussel, verleende algenieene vergilfenis en ging de verbinlenis aan de vreemde soldaten , zelfs de Burgon- jers, uit het land te verwijderen ; geene landvoogden te benoc- men dan prinsen van koninkb'jkcn bloede; al de zaken , zooals ten tljde van keizer Karel V, aan de goedkeuring van den Slaats- paad te onderwerpen, welke sleclits uit inlanders zou samenge- steld Nvezen; de benocming van leden van den Privalen Raad, van hetgeldwezen, aïs ook van gouverneurs van provinciën en sleden te doen goedkeuren door de Staten ; eindelijk bet rccblziiniing herslellen der alonde privilegiën. < Het is een zonderling feil, gaat Gachard voort, dat die voordeelen de anderc gewesten der Ncderlanden, bijzondeilijk Vlaanderen en Hrabant, niet bewogcn hebben wecr le keeren lot de geboorzaanitieid aan Philips II : ze waren bevrijd gebleven van vcle ellendcn en ranipen, en het verdrag van Atrechl ware de grondsleen geweest van het openbaar rechl der Helgcn in betrekking met hunncn vorst. » Jui. 20. Histoire de la guerre des Païs-Bas, du B.-P. Famien Strada, traduite par P. DU Byer. Bruxelles, Simon 't Serstevens, 1727, 6 deel. in-8°. 21. Nederlanlsche oorloghen, beroerten, ende Borgerlijcke oneenichey- den, beschreven door Pieter Bor. Leiden en Amsterdam, 1621, 6 deel. in-folio. 22. Belg'sche ofte Nederlanlsche Historié van onsen lijden..., beschre- ven door E.MANUËL VAN Meteren, van Antwerpcn. Toi Delft, ghedruckt bij Jacob Cornelisz. Vennecool, 1605, in-folio. 25. Vaderlandsche historié, vervattende de geschiedenissen der vcrcenigde Nederlanden (door Wagenaar). Amsterdam, 1742- 1759, 21 deel. in-8". ( 240 ) 24. Histoire de Belgique, par Théodore Juste. Troisième édition, Bruxelles, s. d., 2 deel. in-S». 25. Geschiedenis der Nederlansche beroertcn in de XVI" eeuw, door D"- W.-J.-F. NuYENS. Amsterdam, 1865, 8 deel. in-8''. 26. Gendsche geschiedenissen ofte kronyke van de beroerten en ketterye binncn en omirent de stad van Gend, 1565-1585, door P. Bernardus de Jonghe, jubilaris van 't Predik-heeren orden. Gend, wed. van M. de Goesin, z. jaartal, 2 deel. in-8". 27. Guillaume Weydts. Chronique flamande, 1571-1584, avec introduc- tion et notes par M. Emile Varenbergh. Gand, 1869, in 8». 28. Nederlantsche historié, 1572-1585 en 1587-1591, door Augustyn VAN Hermelghem (uitgegevcn door de Vlaamsche Dibliophilen). Gent, 1867, 2 deel. in-8». 29. Geschiedenis der stad Eecloo, door M. Ed. Neelemans. Gent, 1859, in-8'>. 30. Histoire de Menin,par M. le D"" Rembry-Barth. Bruges, 1881, 4 deel. in-8». 51. Geschiedenis van Antvverpen, door Mertens en Torfs. Antwerpen, 1845-1855, 8 deel. in-8o. 52. La Furie espagnole, par M. P. Génard. Mémoire couronné par l'Académie royale d'Archéologie, à Anvers, en uitgegcven in hare Jnnales, t. XXXH. — 1876. 53. De Kerkhervorming, te Bruggc. Een historisch tafereel voor Chris- tenen die voedsel zoeken voor den geest en op Gods wegen letten, door H.-Q. Janssen. Rotterdam, 1856, 2 deel. in-8». 54. De Kerkhervorming in Vlaanderen. Historisch geschetst meest naar onuitgegeven bescheiden, door H.-Q. Janssen. Arnhem, 1868, 2 deel. in-S". C^/; TAFEL Aalst. 24, 23, 28, 81. Aardenburg. 170. Aarschot (hertog van). Zie Croy (Phil. Aath. 189, 207, 208, 228. ACCEPTATIE (Acte van). 178. ACKER (Aug. VAN), secretaris van Eekioo. 170. Adegem. 170. Affligem (abdij van). 24. Aire. 160. Albanezen. 198. Alde (Phil. DIE), heer van Wijnenborch. afgevaardigde van keizer Rodolf. 58. Aldegonde (heer van). Zie Marmx. Alençon (hertog van). Zie Valois (Fr. van). Alennes (heer van) 20o, 217. Alkmaar 22. Allègre (lieer van) ZielJAiELOT(Pieter). Alonzo (Jan), Spaansche soldaat. 9. Alva (hertog van). 'S, 4, 5, 6, 19, 32, 89, 41, 78, 99, 105, 123, 155. Amersfoort. 195. Amstelland. 124. Amsterdam. 68, 69, 70, 128, 124, 125, 126, 127. Anjou (hertog van). Zie Valois (Fr. van). Antwerpen. 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 15, 23, 25, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 47, 48, 53, 58, 60, 64, 71, 74, 77, 78, 87, 91, 97, 109, 111, 129, 138, 144, 143, 148, 149, 450, 158, 173, 175, 187, 188, 194, 211, Armuiden. 8. Arnhem. 146, 192, 193, 193. Aspremont. 13, 149. Assche (heer van). Zie Kethulle (Phil. VAN DE). AssONViLLE (Christ.), lid van den Staats- raad. 22, 27. Atrecht. 17, 31, 58, 130, 131, 132, 133, 137, 138, 156, 166, 196, 209, 210, 212. 217,221,230. Atrecht fbisschop van). Zie Moulart (Math.). Atrecht (Staten van). 25, 37, 130, 131, 132, 138, 133, 136, 145, 160, 196, 198, 199, 206, 210, 222, 231, 232. Atrecht (Unie van). 231, 282, 233, 286. Aubermont (Nicol. van), heer van Mas- nuy-St.-Pierre en gouverneur van St.-Omaars. 196, 202. AUBIGNY (baron van). Zie Lens (Gillis). Augustijners. 118, 119, 120. AussY of AuxY (heer van). Zie Hennin LiÉTARD (Jaak van). AviLA (Sanchez d'}. 7, 9, 10, 11, 20, 25, 28, 32. Axel. 114, 121. 152, 173, 174. Ayala (Marten). 32. Aytta van Zuichem (Bucho), proost van St.-Baafs. 55, 58, 73, 184. Aytta van Zuichem (Viglius), lid van den Staatsraad. 8, 22, 27, 48, 184. Tome XXXIII. 16 (242) Backer (Michiel de), advokaat. 29, 36. Backer (Cornelis Adriaansz. DE),pen- sionaris van Zierikzee. 46. Baesdorp, burgemeester van Briigge. 486. Bailleul, Zie Belle, Balling (Pieter). 127. Bapaume. 437. Bardes (Willem). 423, 426, Bassevelde. 421. Beaumont.97, 407. Beaurepaire. 463. Beaurieux (graaf van). Zie Ga\ere (K. of J. vanj. Becelare (heer van). 402, Beersele. 449. Begijnen. 428. Belle, 462, 472. Bentivoglio, geschietlschrijver. 44. Benthem, 404. Bergen, in Henegouw. 34,99, 402,489, 202,204,218,224,230, Bergen (markies van). 94, 447. Bergen-op-Zoom. 47, 77. Berghes (Hercules van den). 446. Berlaymont (Claudius), heer van Haul- tepenne. 72, 90, 93. Berlaymont (Florens), heer van Floyon. 72, 90, 93. Berlaymont (Gillis), heer van Hierges. 40, 52, 71, 72, 90, 93. Berlaymont (Karel, graaf van). 22, 27, 74, 72, 90, 93. Berlaymont (Lancelot), heer van Me- ghem. 72, 90, 93. Berlo (Denijs van), heer van Brust. 73. Bertout (Pieter). 437. Berty, lid van den Staatsraad. 27. Berzele (heer van). 94, Béthune. 433, 460, 498, 243, 221, 231. Bets, geschiedkundige. 37. Beveren (Waas), 432. Beveren (P. VAN), raadsheer van Vlaan- deren. 34, 44, BiÈVRE (baron van). Zie Rurempré (Adriaan van), Billy (heer van). Zie Rorles (Gasp, de). BiNCHE. 407, 465, Blaes (J,-B.), geschiedschrijver. 4, 44. 27, 75, 450, 457, 460, 463, 474, 472, 238, 239. Bloedraad. 42. Bloeyere (Hendrik de). 464. Blois (heer van). Zie Trelong (Lode- wijk van). Blomberg (Barbara). 45. Blommaert (Ph.), letterkundige. 443. Blomme (Antoon). 483. BocARius (J.), Jezuïet. 430. Bodel Nyenhuis, geschiedkundige. 6. BOESINGE. 219. Bois-d'Enghien 'heer van). Zie Zombres (H. van). BoisoT (Karel). 46. Boisot (Lodewijk), admiraal. 7, 46. Bommel. 44, 48, 22, 38, 39, 445. BOMMENEN (fort). 20. BoNNivET, vertrouweling van Frans van Valois. 473. Bonté (Hugo dej, pensionaris van Mid- delburg. 44, 46. Bor (P.), geschiedschrijver. 8, 9, 42, 43, 46, 22, 29, 31, 32, 33, 70, 72, 77, 82, 442, 424,429, 449, 450, 475, 478, 493. 494, 239. BORLULT (Gillis). 474, 477. Borne (Jan). 47. Bossu (Jaak, graaf van). Zie Hennin LlÉTARD, BOUCHAIN. 232. Boucle (heer van). 470. Boudeloo (Abdij van). 453. Bouillon. 58. BouRNON ville (Edward van", heer van Câpres, gouverneur van het Atrecht- sche. 432, 436, 437, 463, 203, 245. 247, 248. 222. ( 243 ) BoLiRS (heer van), Zie Noyelles (Pon- thus van). Boussu (graaf van). Zie Hennin Lié- tard. Bovines. 90. Brabant. 8, 12, 28, 2t, 28, 66, 67, 70, 87, 91, 92, 107, Ilo, 116, loi, d56, 209, 210, 28;-5. Brabant (Ruwaard van). Zie ooli Nas- sau (Willem van).89,90,'112, 138,143. Brabant (Staten van). 25, 26, 28, 80, 33, 37, 49. Bracle. 1o6. Braine. Zie Brakel. Brakel. 228. Breda. 16, 18, 19, 47, 68, 76, 77, 78. Brederode (huis van). 13. Brederode (weduwe van den heer van). 41. Brias (Jaak van), gouverneur van Ma- rienburg. 213, Briele. 22. Broeckaert (Jan), letterkundige. 200. Brouwershaven, 20. Brugge. 30, 110, 1 16, 120, 130, 161, 170, 186. Brugge (bisschop van), Zie Driutius (Rem,). Brussel. 4, 12, 23, 26, 29, 30, 48, 49, oO, o3, o6, n8, 67, 68, 70, 71, 73, 76, 78, 80, 88, 89, 90, 91, 105, 1 11, 149, 150, 151, 154, 163, 172, 186, 225. Brussel (Unie van). 52, 88, 145, 158, 166, 191, 194, 198, 203, 210,230, 231, 232, 233. Brust (heer van). Zie Berlo (Denijs VAN). Bugs (Karel). 16. Buis (P.), advokaat. 21, 31, 44, 85, 95. Burburg. 202. BuRCH (VAN DEN), kanunnik, 195. Buren. 18, 19. BuREN (graaf van). 41. BuRGONDiË (Jan van), heer van Fromont. 72, 90, 165, 195, 222, 226. BuRGONDiË. 5, 68, 98. BuRGONJERS. 10, 56, 60, 6\, 64, 65, 69, 90, 198, 215, 233. Cabelliau (Jacob). 177. Caffart (Janl. 138. Camp (Morand). 136. Cantecroy (kasleel vanj. 77. Câpres (heer van). Zie Bournonville (Edward van), Carpen (kasteel van). 11. Casele (Lieven van). 177. Castillie. 57. Castillie (groot commandeur van). Zie ReQL'ESENS. Cavrinnes (DE), geschiedkundige. 84, lo8, 192, 195, 221, 239. Chalons (Claude van\ 5. Champagny 'heer van). Zie Perrenot (Frederik). Chantonnet (heer van). Zie Perrenot (Thomas). Charlemont. 76, 79. Chaumont (heer van). Zie Stavele (Ph, van). Chevreaux (baron van), 10. Chimay. 107. Christiaen (Andr.). Zie Kersten. Citadelle, ingénieur. 8. Clerck (P. de;, drukker. 111. CoDDE ^Joost). 177. CoNDÉ (heer van). Zie Lalaing (Emma- nuel). CoNitÉ (vrouvv van). Zie Montmorency (M.). CoNiNGS (Cornelis). 31, 44. Crecques (heer van). Zie Croy (Eus- tache van). Croesbeek (Geeraard van), bisschop van Luik. 56, 58, 67. 244 ) Croy (Eustache van), iieer van Grecques. 49. Croy (Anna van). 23. Croy (Jan van), lieer van Rœulx. 28, 93. Croy (Karel-Philips van), markies van Havre. 33, 57, 72, 82, 83, 91, 93, 499, 200,210,231. Croy (Ludovica van). 72, Croy (Philips van), hertog van Aarschot. 22, 23, 30, 48, 82. 88, 102, 107, 109, 110, 114, 412, 131, 133, 137, 438, 484, 200, 201. Crugeot (Allard), advokaat. 130, 431, 132,437,221. Cruninghen (Max. van), heer van Heembvliet. 219. Cruyce (Jan van den). 177. CuRiEL (Alonzo,. 218, 232. Dadizele. 171. Dalem. 103. Damman (Jan), heer van Oombergen. 477. Datheen (P.), predikant. 431, 133, 176. Davidson, Engelsche Staatsman. 84, 188. Deerlijk (pastoor van). 116. Deinze. 113, 120, 121. Delft. 9, 16, 22, 12i, 123, 192. Dendermonde. 47, 108, 439, 473, 476, 497, 498, 213. Desgetz (ka])iteinj. 203. Deurnagele (Francisca de). 408. De venter. 404, Diegerick (J.), gesehiedschrijver. 71, 104, 108, 131, 166, 171, 176, 184, 186, 187, 197, 198, 199, 200, 201, 207, 208, 212, 213, 216, 218, 219, 231, 238, 239. Diest. 87, 91, 107. DiXMUDE, 162, 170. DoES (Jacob van der). 16. DoES fJan van der), burgemeester van Leiden. 13. DOEVER. 83. DoLHAiN (heer van). 111. DOMINIKANERSEN. 132. DONCKERE (Pauwels). 164. DOORZELE. 132. DOORNIK. 49, 73, 131, 183, 209, 232. DORDRECHT. 12, 22, 139. DoRP (Arend van den), heer van Tem- sche. 16, 29, 30, 36, 44, 112. DowAAi. 17, 49, 98, 131, 185, 196, 198, 199, 209, 210, 221, 232. Drenthe. 195. Driutius (Ptem.), bisschop van Brugge. 110, 185, 198. Drongen. 115, 133, 213. Dugardin (Willem). 126. Duinkerke. 202. Duitsche soldaten. 9, 11, 23, 31, 32, 47, 48, 36, 60, 61, 64, 69, 71, 75, 76, 78,79,90,103,104,146, Duitschland (keizers van), Zie Maxi- MILIAAN en RODOLF. Duiveland. 20. Edam, 22. Edikt (Eeuwig). Zie Marche-en-Fa- menne. Edingen, 228. Eeke (heer van)! Zie Sciiepper (Corne- lis de). Eekloo, 113, 116, 119, 121, 152, 170. Egmont (graaf van). 82, 87, 162, 232. ( 245 Egmont (Anna van). 1S6. EiNDEN (Corn, van den). 84. Elizabeth, koningin van Engeland. "21, 2i>, 46, m, 65, 67, 84, 83, 86, 87, 95, 96, 97, 105, 106, 107, 125, 178, 188, 491. Enkhuizen. 22, 192. Engeland. 21, 46, 47, 52, 65, 67, 84,85, 86, 87, 94, 105, 1 16, 173, 188, 191. Engelsche soldaten. 84, 87, 95. Erpe (heer van). Zic Schoutheete (Frans van). Escovedo, secretaris van Don Juan. 46,52.71. Estaires. Zie Steger. EvERSTEiN (graaf Otto van). 33, 34. Ever (heer van). 30. EXAARDE. 121. Eynde (heer van den), schepen van Brussel. -163. Faeyaert (Lieven). 183. Falconetto (Jan). 28. Famars (heer van). 93. Farneze (Alexander), prins van Parma, landvoogd der Nederlanden. 75, 91, 403, 106, 440, 454, 489, 198, 202, 203, 204, 205, 212, 215, 246, 218, 220, 230, 231,232,234. Farneze (Octavio), hertog van Parma en Plaisance. 90, 454. Floyon (heer van), Zie Berlaymont (Florens). Fonck, lid van den Staatsraad. 27, 49, 50, 406. Forest (iNanning van). 46. Franchimont. 58. Frankrijk. 24, 27, 43, 52, 67, 84, 86, 94, 95, 96, 433, 467. Fransche soldaten. 90, 99, Fressin (heer van). Zie G avère (Karel van). Friesland. 49, 492, 493. Froidmont of Fromont (heer van). Zie BURGONDIË (Jan VAN). Fronsbergen (Joris, baron van). 33, 77, 78. FuGGER (Karel), 33, 77, 79. Furie Spaansche)- .36, 47. G Gachard, geschiedkundige. 5, 44, 26, 30, 34, 36, 37, 45, 47, 48, 49, 51, 55, 56, 67, 68, 69, 70, 74, 73, 76, 79, 80, 81, 85, 86, 87, 88, 92, 95, 96, 97, 98, 404, 402, 405, 406, 407, 4 12, 443, 434, 463, 164, 465, 484, 486, 495, 496, 203, 222, 232, 233, 235, 237, 288. Gaille (Andries). 58. Gavere (K. of J. VAN), graaf van Beau- rieux, heer van Fresin. 31, 44, 50, 88, 98, 232. Geerâardsbergen (heer van), Zie Zuy- len van Nyeveld (Willem van) Geertruidenberg. 2-2, 67, 77. Geldenaken. 407. Gelderland. 85, 401, 128, 443, 446. 492, 493. Gembloers. 90, 91, 93, 97, 407, 442, 444,422,431,457,201. Génard (P.), geschiedschrijver, 34, 36, 240. Gent (Maximiliaan van). Zie Vilain. Gent (burchtgraaf van). 82, 90, 213, 213, 217. Gent. 28, 30, 31, 48, 78, 403, 409, 444, 442, 143, 444, 4 15, 446. 148, 449, 420, 421, 122, 124, 180, 181, 182, 185, 188, 151, 152, 158, 136, 160, 170, 173, 174, ( 246 ) 175, -176, 177, 178, 488, d84, 185, 186, 187, 188, 494, 197, i200, 201, 208, 209, 212,213,214,215,222.225. Cent (Pacificatie van). 37, 44, 45, 47, 51, 55, 56, 66, 67, 68, 69, 70, 74, 76, 79, 80, 81, 82, 88, 91, 103, 106, 115, 117, 120, 123, 129, 139, 145, 146, 158, 166, 167, 191, 192, 194, 195, 196, 198, 201, 203, 207, 210, 21 1, 213, 215, 222, 223, 226, 227, 230, 231, 232, 233. 234, 235. Genua. 64, 66. Ghent (Jan van), heer van Oye. 105. GiMMiCH (Warner, heer van), 158. Glajon (Mevrouw van). Zie Pallant (Anna van). Glimes, admiraal. 7. Glimes /Jaak van), hoogbaljuw van Waalsch-Brabant. 26, 28, 149, 151. Goes. 6, 8, 146, 147. Goethals, geslachtkundige. 25. GoiGNiES (heer van;. 90, 91. GOGNYES (heer van). 30, 52. GONZAGA (Octavio). 45, 56, 58. Gorinchem. 22, 192. GORKOM. 193. Gosson (advokaat). 135, 136, 137, 138. Gouda. 16, 22, 78, 192. Gracht (Walter van der), heer van Maalstede. 81, 83. Granvelle (kardinaal). Zie Perrenot. Grave (Lieven de). 177. Gravenhage ('s). 124. Gregorius XIII (Paus). 12. Grevelingen. 200, 201, 202, 216, 217. Grimbergen (abdij vanl 23. Grobbendonck (heer van). Zie Schetz (Gaspar). Groen van Prinsterer, geschiedkun- dige. 13, 14, 15, 16, 19, 21, 24, 25, 26, 29, 36, 37, 67, 69, 70, 73, 81, 83, 84, 86, 197, 219, 237. Groningen. 49, 103, 128, 145, 195. Gruutere (Karel de), heer. van Loo- velde. 113, 162, 175. GUILIELMITEN. 152. Guise (hertog van). 86. GuLiK (Willem, hertog van). 58, 59, 63, 64. H Haag. Zie Gravenhage (s). Haarlem. 125, 127, 138, 200. Haeghen (Fr. van der). 177. Hagen (Ter), bij Axel. 152. Hal. 207, 208, 228. Halewun (Frans van), heer van Zwe- vegem, gouverneur van Oudenaarde. 30, 31, 44, 55, 58, 82, 185, 198. Hamont (Michiel van), drukker te Brus- sel. 26. Han-sur-Meuse. 72. Hannart (Karel van), heer van Liede- kerke. 57. Hansbeke. 121, 200. Harlingerslot. 128. Hasersouw (heer van). Zie Cruninghen (Max). Haultepenne (heer van). Zie Berlay- mont (Claudius). Haussy (heer van). Zie Hennin Lié- tard. Haveskerke (heer van). Zie Stavele (Ph. van). Haverie (heer van). Zie Kethulle (Philips van de). Havre. 103. Havre (markies van). Zie Croy (Karel- Philips van). Havroult (heer van). Zie Helfault (Robr. van). Haye (heer van). Zie Peyssant (L.). Hazebroek. 172. Heembvliet (heervan,. ZieCruNiNGHEN (Max.). (247) Heere (Lucas d'), kunstschilder en dichter. -113. Hees (heer van). Zie Hoorne (Willem van). Helfault (Robr. van), heer van Ha- VROULT. 208, 212. Hellinck (Lieven). 177. Hei.ling (Herman), hopman. 128, 129. Hembijze (Jan, heer van). 108. d09, 111, 112, 113,114, 118, 151, lo8, 164, 178, 174,173,176,177,183,184. HtNDRiK III, koning van Frankrijk. 86, 95, 97, 190. Hendrik VHI, koning van Engeland. 47. Henegouw. 99, 102, 107, 156, 157, 209, 224. Henegouw 'seneschalk van,. 82, 87, 88. Henegouw (Staten van). 25, 26, 80, 87, 49, 181, ^145, 137, 160, 165, 166, 195, 196, 198, 199, 206, 207, 210, 2 H, 222, 227, 228, 229, 232. Henné (Alex.), geschiedschrijver. 181, 239. Hennin Liétard (Jaak van), graaf van Haussy of Auxy, 29, 40, 58, 91, 101, 102,149,163,231. Hennin (Maximil.), graaf van Boussu. 29, 40, 238. Herde (Lieven d). 177. Herenthâls. 28. Hermelghem (A. van), kroniekschrijver. 162, 240. Hertogenbosch. 29, 47, 76, 77, 186. Hessels (Jacob). 410, 162. Heule. 116. Heverlé. 92. Heylinc (Pieter). 188. Hierges (baron van). Zie Berlaymont (Gillis). Hoei. 55, 57. Holland. 4, 5, 13, 14, 17, 21, 39, 42, 59, 67, 68, 78, 79, 80, 87, 91, 92, 117, 145, 191,193,226,227. Holland (Staten van). 6, 13, 14, 16, 17, 18, 21, 22, 25, 30, 36, 37, 54, 56, 69, 84, 123, 124, 192, 198. HOOFT, geschiedschrijver. 97, 128. Hookne (Marten van). 25 Hoorne (Willem van), heer van Hees en Leende. 25, 26, 71, 82,149,161, 162, 167, 169, 184, 185, 186, 187, 197, 203, 207, 208, 209, 210, 215,216, 219, 234. HooRN. 22, 192. HOPPERUS. 8. Houplines. 184. HOUTE (Mich. VAN), 177. Houw(huis te). 77. HouwAERT (J.-B.), dichter. 105. Hulst. 116, 121. HuMBERCOURT (heer van). 156, Ierland. 46. IJmelot (Pieter), heer van Allègre. 102. IJperen. 55, 58, 78, 102, 110, 162, 170, 171, 172, 185, 186, 194, 209, 212. IJperen (bisschop van^ Zie Rithovius (Marten). IJsel. 16. Ingelmunster. 110. Issche (heer van). Zie Witthem (Ant.). Italiaansche soldaten, 31, 56, 60, 61, 64, 65, 69, 90, 198, 215. ïzegem. 171. ( 248 ) Jacqueloos (Joost). dis. Jan-Casimir, paltsgraaf. 95, 96, 102, d2o, d64, 165, 467^ 169, -188, 225. Janssen (H.-Q.),geschiedschrijver, 121, 422, 240. Jemmapes. 102. Jezuïeten. 128, 429, i:50. JONGHE(pater de), kroniekschrijver. 14, 27, 28, 29, 30, 34, 440, 444, 443, 444, 447,448, 449, 420, 424, 422, 454, 454, 460, 473, 474, 475, 245, 240. JONGHE (J.-C. DE), archivaris. 30, 237. JoNGHE (Andries de), burgemeester van Middelburg. 34, 44. Juan van Oostenruk (Don), landvoogd der Nederlanden. 5, 37, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 54, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 66, 67, 68, 69, 70, 74, 72, 73, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 87, 88, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 98, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 412, 444, 416, 447. 424, 428, 429, 434, 454, 457, 201, 214. JuNius (Johan). 46. Juste (Théod.), geschiedschrijver. 35, 240. Justification du saisissement du con- seil d'Estal. 26. Kamerijk. 48,221,232. Kampen. 404. Kaprijk. 421. Karel V, keizer. 3, 43, 38, 45, 49, 202, 233. Karmelieten. 420. Kassel. 472, 202, 215, 216. Kempenaere (de), kroniekschrijver. 470. Kersten of Christiaen (Andries), se- cretaris van Jan van Nassau, 492. Kervyn van Volkaersbeke (Ph.), ge- schiedkundige. 71, 408, 451, 476, 486, 487, 497, 498, 499, 207, 208, 213, 248, 249. 234, 238. Kethulle (Frans van de), heer van Rijhove. 408, 409, 440, 444, 443, 414, 446, 448, 451, 153, 459, 460, 461, 462, 474, 475, 476, 484, 498. Kethulle (Philips van de), heer van Assche. 408. Kethulle (Willem van de), heer van Assche. 459. Keulen. 83, 407, 497, 498, 208. Keurvorst van den Rijn (vrouw van, den). 41. Kleef. 58, 485, 497, 498, 208. Knesselare. 470. Komene. 408, 487, 491, 497, 498, 207, 208. KORTRIJK. 440, 446, 464, 463, 464, 470, 485, 209. Laarne (heer van). Zie Schoutheete (Fr. van). La Barre (Ferdin, de), hoogbaljuw van Gent, heer van Moskroen. 408, 410, 485. La Bassée. 437, 460. La Berda (Jan, hertog de), onderkoiiin£ van Navarre. 4. La Biche (Nie. de). 458, 459, 460. ( 249 La Cressonnière (heer van). 200. Laeken-bjj-Brussel. 24. La Fougères (heer de). 97. Lalaing (Emmanuel van), heer van Montigny en Condé. 82, 90, 1,S6, loT, ibS, 159, 160, 168, 164, 165, 166, 167, 169. 184, 185, 186, 187, 189, 191, 197, 200, 208, 204, 205, 207, 208, 209, 210, 212, 213, 215. 216,217, 219, 220, 221, 225, 284, 288. Lalaing iJoris van), gouverneur van Vriesland enOverijsel.heer van Ville, graaf van Renneburg. 23, 48, 53, 82 108, 104, 128, 200, 240. Lalaing (Karel, graaf van). 80, 72, 82, 90, 97, 156, 200. Lalaing (Philips van), gouverneur van Henegouw. 94, 98, 99, 101, 204, 207, 218, 282, 288. La Lusche (kapitein), 221. La Mant (Ant.). 219. La Motte (heer van). Zie Pardieu (Va- lentijn van). Landrecies. 99, 189, 282. Lannoi (Ferdin. van), gouverneur van Holland, graaf van La Roche. 18, 17, Lannoi. 172, 186, 202. La Noue (Frans van), veldheer. 216, 219, 288. La Porte (Jan de). 110, 118. La Roche (heer van). Zie Lannoi (F.). Lauwe.118, 170. Le Ducq (Ambroos). 132, 138, 134, 135, 136, 137. Leende (heer van). Zie Hoorne (Willem van). Leeuw. 107. Leeuw (Elbertus de). Zie Leoninus. Leicester (graaf van). 84, 85, 86. Leiden. 9, 18, 15, iC), 22, 192. LÉLYS (Nie. VAN), pensionaris van Do- waai. 98. Lens (Gillis), baron van Aubigny. 86,97, Leoninus (Elberlus), leeraar der Hoo- geschool van Leuven. 14, 16, 81, 44, 50, 87, Lepante (slag van), 5, 46, 107. Le Petit, kroniekschrijver. 164. Leuven. 81, 52, 91, 92, 106, 107, 131. Leuven (Hoogeschool van), 14, 31, 51, 59. Le Vasseur (F.), heer van Valhuon, secretaris van don Juan van Oosten- rijk. 66, 106, 211, 215, 216, 230. Levton, Engelsche Slaatsman. 95. LiCQUES (heer van). Zie Recourt (Phil. van). LiEDEKERKE (heer van). Zie Hannart (Karel van). Lier. 88, 47, 88, 87, 186. Liesveld (advokaat). 112. Limrurg. 103, 116. LiNDEN (Jan van DER), abt van Ste. Geer- trui. 31,37, 53, 88, 112. LOKEREN. 121. LOMBARDIE. 46. LooN. 58. Loovelde (heer van). Zie Gruutere (Kar. DE). Lotharingers. 157. LouvEGNiES 'heer van). 97. LouwERMAN (Johan). 58. LuiK. 57, 185. LuiK (bisschop van). Zie Croesbeke (Geer. van). LUNCHE. 213, LuxEMBURG. 45, 49, 52, 57, 60, 79, 93, 98, 107, 156, 157. n Maalstede (heer van) (W. VAN der). Maalzoon (Frans). 21. Zie Gracht Maas. 10, 16, 32. Maastricht. 10, 31, 47, 78, 186, Macchiavel. 107. ( 250 ) Madrid. 5, 46. Maldegem, 170. Mannekens (Lieven). il:]. Mansart (heer van). Zie Maulde (W. VAN). Mansfeld (graaf Karel van). 23, 27, 90. Mansfeld (graaf Pieter-Ernest van). 90, io6, 220. Marche. 57. Marche-en-Famenne. 52, 56, 66, 90. Marche-en-Famenne (Eeuwig Edikt van). 56, 57, 67, 79, 88, 494, 198, 210. Margareta van Oostenrijk. 154. Maria van Portugal. 154. Marienrurg. 76, 79, 107, 213. Marlagne. 72. Marnix (Philips van), heer van Ste. Al- degonde. 8, 18, 16, 21, 30, 44, 50, 52, 105, 131, 163, 170. Maroilles (abt van). 49, 74, 88. Marotelle (Philips van). 186. Martini, secretaris van Antwerpen. 165, 222. Masnuy-St. Pierre (heer van). Zie AURERMONT (iS'ic. VAN), Mastaing (Philippina van). 110. Masureel (Jan). 214. Mathias (aartshertog), landvoogd. 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 96, 98, 99, 100, 105, 106, 112, 117, 122, 131, 132, 133, 134, 138, 139, 148, 150, 151, 157, 158, 163, 165, 166, 174, 175, 177, 178, 186, 187, 191, 192, 197, 202, 207, 208, 222, 223, 224, 229. Matteus (Boudewijn). 183. Maubeuge. 103, 189. Maulde (W. van), heer van Mansart. 86, 96, 97. Maximiliaan II, keizer van Duitsch- land. 16, 55. Mechelen. 23, 33, 49, 52, 69, 71, 72, 73, 75, 102, 130, 163, 189, 200. Medenblik. 22, 192. Medicis (Catharina van). 86, 100. Médina CELi(hertogvan).ZieLABERDA (J. DE). Meenen. 160, 161, 162, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 187, 205, 215, 216, 219. Meetkerke (Adolf van). 55, 57, 58, 85, 95,117,199,210. Megen (graaf van). 25. Meghem (heer van). Zie Berlaymont (Lancelot). Melle. 114. Melun (Robrecht van). 200. Mendoça (Bern. de), 10. Mericourt (heer van). 30. Merode (Bern. van), heer van Rum- men. 163. Mertens en Torfs, schijvers. 75, 87, 129, 148, 240. Mesgallant (heer van). 135. Meteren (Emin. van), geschiedschrij- ver. 56, 82, 90, 91, 239. Meulebeke (heer van). 116. Meulestedk. 173, 174. Micault, lid van den Staalsraad. 27. Middelburg. 6, 7, 8, 10, 14, 22, 25, 29, 31, 97, 164. Mieghem (kapilein van). 109, 162, 173, 174. MiERLO (G. VAN), bisschop van Haar- lem. 128. Mule (Adr. van der). 16, 31, 44. MlLANEN. 5. Minderbroeders. 119, 120, 127, 128, 129, 130, 148. Mirlu (heer van). 159. Moerbeke (heer van). Zie St. Omaars (Jan van). Mol (Jan de), heer van Oetingen. 30, 31, MoNDOUCET (heer van). 97, 98. Mondragon (kolonel Chr. van). 6, 8, 25, 33, 48. MONNIKENDAM. 22, 192. MoNS (kapitein van). 167. Mont (kapitein du). 158. MoNTESCO (Franc, de). 10, 31, 32. Montigny (heer van). Zie Lalaing (Em- man. van). Montmorency ^J. van). 156. Montmorency (M. van). 156. ( 251 ) Mont-St. Éloy. 21o, 217, 218, 220. MOOKERHEIDE. 10, lo, MoRDACQ (Yalentijn). 136, 437. MORTAGNE. 472. MosKROEN. 408, 440. MosKROEN (heer van). Zie La Barre (Ferd. de). Motte (heer van La). Zie Pardieu (Ya- lentijn van). MOULART (Matheus), abl van vSt. Ghis- leen en bisschop van Atieclil. 34, 44, 56,57, 58, 214, 215, 216, 230. MuTSAERT (Joost),ontvanger le Axel.444. Mutsaert (Mari.), griflier van Axel. 473. N Namen. 49, 52, 72, 74, 76, 78, 79, 80, 94, 93, 102, 445. iNapels. 46, 66. Nassau (Hendrik van). 5, 40. Nassau (Johan van), gouverneur van Gelderland, broeder van den Zvvijger. 45, 428, 445, 446, 492, 495. Nassau (Lodewijk van), 9, 10, 45. Nassau (Maurits van). 29. Nassau (Philips-Willem van), graaf van Buren, zoon van den Zvvijger. 62, 92. Nassau (René). 5. Nassau (Willem van), prins van Oranje, bijgenaamd den Zvvijger. 4, 5, 6, 7.8, 9, 40, 41, 13, 14, 15, 16, 18, 49, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 34, 35, 37, 40, 48, 50, 51, 52, 54, 59, 6Q, 67, 69, 70, 71, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83. 84, 86, 87. 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 400, 408, 409, 144, 442, 443, 414, 417, 122, 123, 426, 428, 431, 432, 133, 134, 437, 438, 439, 445, 449, 451, 454, 455, 456, 457, 458, 159, 160, 162, 163, 166, 170, 175, 176, 178, 184, 186, 187, 189, 191, 192, 193, 495, 196, 197, 199, 204, 202, 207, 213, 218, 249, 220, 231, 232, 234, 237. Navarre. 4, 72, 86. Neelemans (Edw.), geschiedschrijver. 119, 152, 240. Ne VELE. 156. NlEUWPOORT. 201. NiJHOFF, geschiedkundige. 192. NlJMEGEN. 10, 146. NiJVEL. 91,102, 107, 207, 208. NoiRCARMES (Philips, heer van). 13. NoiRCARMES (Jan VAN^, heer van Selles. 91,92,244,245,216,247, 248. NoYELLES (Ponth. VAN), heer van Bours, gouverneur van Mechelen. 75, 463, 484, 486, 487, 491, 493, 208, 209, 242. 232. NuYENS (D»" W.-J.-F.), geschiedschrij- ver. 44, 93, 401, 428, 147, 150, 188, 232, 240. O Oedelem. 170. Oetingen (heer van). Zie Mol (Jan vanj. OiGNiES (heer van). 53. Oije (heer van). Zie Ghent (Jan van). Olthof (Dirk). 195. O.-L.-Vrouwebroeders. 120, 148. O.-L.-Vrouw-Wayer. 200. Ongnyes (Adriaan van), heer van Wil- lerval. 30, 82, 466. Omberge (heer van). Zie Damman (Jan). Oranje (prinsdom van). 5. Oranje (Willem, prins van). Zie Nassau. Orchies. 17, 49, 131, 185, 209, 232. Oudenaarde. 31, 58, 158, 167, 176, 209. Oudewater. 19, 23, 48. Overijsel. 49. ( 252 Pacifjcatie. Zie Cent. Pallant (Anna van), vrouw van Steger. io9, 160, ISo, 208,209. Pardieu (Valentijn van), lieer van La Motto. 90, -198, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 207, 212, 218, 215, 216, 217, 218, 219, 220,221. Parus. 45, 150, Parma (prins van). Zie Farneze (Alex.). Parma (hertog van). Zie Farneze (Oc- tavio). Parma (Margareta van), landvoogdes der Nedeiianden. 71. Paulus m ;paus). 154. Paulet (Amyas). 86. Payen (Ponthus), geschiedschrijver. 131, 132, 438. Peëters (kapitein), 8. Pennants (Jan de). 31, 44. Pépin (kapitein). 205. Perrenot (kardinaal Antoon), heer van Granvelle. 11, 13. 77, 149. Perrenot (Frederik), heer van Cham- pagny, gouverneur van Antwerpen. 41, 13, 21, 33, 36, 53, 55, 58, 71, 77, 82, 449, 150, 454, 453, 485, 498, 245. Perrenot (Nicol.). 43. Perrenot (Thomas). 43. Pétri (Cunerus), bisschop. 28. Petz (Quinten du), schepen van Ber- gen. 31. 44. Philippeville. 99, 407. Philips II, koning van Spanje. 3, 4, 5, 6, 42, 47, 48, 20, 24, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 36, 37, 45, 46, 47, 53, 55. 56, 57, 68, 70, 74. 73, 74, 76, 77, 80, 81, 82, 83, 87, 91, 94, 98, 99, 403. 405, 407, 4 13, 458, 465, 498, 200, 204, 202, 203,. 204, 205, 206, 244, 212, 213, 245, 247, 218, 220, 224, 232, 233, 234, 237. Plantin (Chr.j, drukker. 405, 214. POELE (Jan VAN DE). 444. POLWEiLLER (Nicol. bàron van). 33. Pont-a-Wesdin. 437. poperinge. 463, 472. PoTTELSRERGHE (Karel van). 483. POTTER (Fr. DE), geschiedkundige. 200. POULLET (E ), geschiedschrijver. 29. Predikheeren. 420, 428, 448. Pruneaux (heer van). Zie Sorbiers (Roche des). Purmerend. 22. QuESNOY, 99, 489. R Rassegem (baron van). Zie Vilain (Max.). Recourt (Phil. van), heer van Licques. 242; Religievrede. 439. 454, 464, 472, 476, 494. Rembr y-Barth, geschiedschrijver. 464 , 240. Remerchicourt (heer van). Zie MON- DRAGON (Chr. van). Renneburg (heer van). Zie LalaipjC (Joris vau). Requesens (don Louis de Zuniga de), landvoogd der Nederlanden. 4, 5, 6, 7, 8, 40, 44, 42, 43, 44, 47, 20, 21, 78, 455. ( 255 ) RÊVES (lieer vani. Zie Rubempré [Adr.). REVIERE(Matlh. VAN). -18. RiCHARDOT (Jan). 222. Ries, burgemeester van Haarlem, 128. RUCKE (Pieter de), burgemeester van Vlissingen. 31, 44. RijHOVE (heer van). Zie Kethulle (Fr. VAN DE). RijMEERSCH (heer van). 198. RlJMENAM. 102. RlJNLAND. 124. RiJSEL. 47, 49, 78, 131, 166, 171, -18o, 199, 209. 221, 232. Rio (del). 24. RiTHOVius(Marten), bisschop van IJpe- ren. 110, 18o, 498. Robles (Gaspard de), heer van Billy 403. Rochepot (heer de la). 98. Rockelfing (kapitein Karel). 476, 214. Roda (Jeronymu de). 22, 2'f, 32, 36, 47. Rodolf, keizer van Duitschland. 55, 56, 57, 82, 83, 98, 405, 407. Rogers (Daneel), Engelsche Staatsman. 488. ROELANT (Jaak), baljuw van Axel. 473, 474. ROEULX. 403. RœuLX (graaf van). Zie Croy (Jan van). Rome. 46. RoMERO (Juliano). 7, 33. RONSE. 43. RONSE (heer van). Zie Perrenot (Fred.). Rotterdam. 43, 46, 22. Rubempré (Adr. van), heer van Rêves en van Bièvre. 25, 28. Rummen (heer van). Zie Merode (Bern. van). RUYKHAVER (Nicol). 423, 428. Sasbout (Arn. , lid van den Staatsraad. 47 22 27. Sas van Cent. 444. Saventhem (heer van). 97. Scharenberger, lid van deu Staatsraad. 27. SCHELDE. 6, 9, 20. ScHEPPER (Corn, de), heer van Eeke. 440, 485, 498. Schetz (Gasp.), heer van Grobbendonk. 73, 74, 80. SCHIEDAM. 22, 492. schoonhoven. 49, 22. schotland. 46. Schotsche benden. 437. ScHOUTHEETE (Fr. VAN), heer van Erpe, hoogbaljuw van Kortrijk. 440, 446, 498. Schwartzenberg (graaf Otto van). 404. Selles (heer van). Zie Noircarmes (Jan van). Ser Braemsteen. 440. SiCHEM. 407. Sicilien, 66. SiLVA (Honorato). 45, SiLVius (Willem), boekdrukker. 53, 77. SiMONSEN (kapitein Jacob). 8. SiNAAI. 452, Snouck (Lievcn). 448, Soignies. 403. SONOY (de). 49, 404, 423, 424, 426. Sorbiers (Roche des), heer van Pru- neaulx. 206. Spa, 72, Spaansche soldaten, 40, 44, 45, 23, 24, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 38, 39, 48, 49, 54, 52, 56. 57, 60, 63, 64, 65, 69,75,90,94,404,498,215. Spanje. 3,^44, 48, 24, 45, 46, 66, 78, 86. Spontin. 90. Staatsraad, 4, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 34, 32, 36, 37, 48, 49, 50, 51, 53, 56, 58, 60, 64, 72, 73, 76, 78, 79, 80, 84, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, ( 254 ) m, 92, 94, 9o, 96, 97, 98, 99, 400, iOI, 102, 108, 104, 105, 106, 407, 442, 443, 146, 447, 448. 423, 480, 481, 477, 478, 486, 494, 229, 233. St. Annaland. 20. Staten (Algemeene) der Nederlanden. 5, 6, 42, 43, 47, 26, 27, 30, 34, 33, 36, 89, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 56, 57, 60, 66, 67, 68, 69, 70, 74, 73, 74, 75, 76, 78. 79, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 94, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 400, 404, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 412, 448, 446, 417, 448, 428, 430, 439, 445, 446, 457, 458, 463, 464, 465, 466, 469, 472, 478, 474, 475, 477, 478, 484, 485, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 495, 496, 497, 498, 200, 201, 202, 207, 208, 209, 210, 214, 212, 248, 219, 222, 224, 226, 228, 229, 230, 234, 232. Stavele (Margareta van). 440. Stavele (Philips van). 459. St. Beknaardsabdij - bu - Antwerpen. 426, 499, 210. Steenbeke (heer van). 30. Steenbergen. 77. Steenvoorde. 472. Steger. 459, 460, 485. Stevens (Daneel). 414. St. Geertrui (abt van). Zie Linden (Jan VAN DER). St. Ghisleen (abt van). Zie Moulart (Math.). St. Laureins. 470. St. NicoLAÂS. 424. Stolberg (Julienne van). 5. St. Omaars. 438, 496, 202. St. Omaars (Jan van;, heer van Moer- beke. 58. St. Philipsland. 20, St. Pieters-bij-Gent (abt van). Zie TiMMERMAN (Ghislecn). Strada, geschiedschrijver. 4, 20, 22, 239. Straeten (Corn, van der). 464. Stuart (Maria), koningin. 47. Suvs (Corn.). 47. St. Waast (abdij van). 240, 230, 281. Taffin, secretaris van Jan van Nassau, 498. Tassis (J.-B, de). 406. Tempel (Dion, van den). 449, Tempel (kolonel Olivier van den). 29, Temsche (heer van). Zie DoRPE (Arend VAN DEN) TEMSCHE, 421, 452. Terranova (hertog van). 407. Thienen, 28, 91,407, Tholen (eiland). 7, 20, 77, Thou (DE), geschiedschrijver. 97, TiELT. 424. Tielt (Thomas van), predikant. 426. TiMMERMAN (Ghislecn), abt van St, Pie- ters-bij-Gent, 31, 44, TocQUEREAU (Pictcr). 9, ToLEDO (Ferdin, Alvarez de). Zie Alva (hertog vani, TORFS. Zie Mertens, Tourcoing 474. TRELONG [i'Aïl VAN), 43. Trelong (Lodewijk van], heer van Blois. 75, 79, Triest (Joost), 477, Turken. 46, Ursel, 424, Ltrecht, 5, 48, 49, 49, 68, 78, 424, 494, 492, 493, 495, 496, ( 255 Utrecht (Statcn van). i^2A, 123, 428, lio, 498. Utrecht (Unie van). 494, 49o, 194, 49S, 496, 198, 234. Valdès (Gonsalvo) 9. Valdès a'homas). 4o, 46. Valencun. 48, 49, 78, 404, 209, 232. Valhuon (heer van). Zie Le Vasseur (Willem). Valois (Frans van), hertog van Anjou en Alençon. 27, 72. 84, 94, 9o, 96, 97, 98, 99, 400, 404, 403, 406, 457, 464, 465, 469, 472, 473, 485, 489, 202, 203, 204, 206. Valois (Margareta van) 72, 457. Vargas (Alonzo de). 28, 32, 34. Varenbkrgh (E). 240. Varon (heer van). 459. Vaulx (heer van). 230. Veere. 22. Yenloo. 446. Verhulst (Adam). 465. Verschueren (Nicasius), predikant, 446. Vianen. 41. Vilain (Adriaan), onder-admiraal van Ylaanderen. 440. Vilain (Maximil.), baron van Rassegem. 43, 47, 22, 82, 440, 443, 485, 498. Ville (heer van). Zie Lalaing (Joris VAN). VlLVOORDE. 23. VisCH fJan DE), baljuw van Ingelmun- ster. 440, 462. ViSSENAKEN. 28. Vlaanderen. 8, 30, 47, 70, 87, 91, 92, 400, 401, 408, 409, 444, 445,446,424, 422, 439, 454, 454, 456, 458, 459, 460, 466, 472, 474, 175, 477, 484, 485, 486, 488, 491, 206, 209, 210, 244, 245, 247, 222, 224, 233, 235. Vlaanderen (Staten van). 25, 29, 30, 34, 37, 49, 412, 448, 439, 486, 202, 207, 240. Vlissingen. 6, 22, 34, 447. VoLKEGEM (heer van). Zie Kethulle (Philips van de). Vos (Jan DE). 9. Vriesland. 403, 428. yv Waalhem-bij-Mechelen. 33. Waalsche krugsknechten. 6, 8, 34, 48, 485, 486, 487, 492, 206, 207, 208,209, 210,213.215,218,220. Waas (land van). 28. Waasmunster. 424, 452. Waasten. 474. Wachtendonk. 446. Wagenaer, geschiedschrijver. 40, 43, 46, 47. 48, 49, 21, 23, 26, 33, 48, 49, 55, 70, 425, 426, 494, 239. Walcheren (eiland). 8. Walsingham, Engelsche Staatssecre- taris. 85, 86, 106. Warcke (Jan van der), pensionaris van Middelburg. 98, 464. Water (Te), geschiedschrijver. 447. Watten (abdij van). 203. Wavren. 456. Weenen, in Oostenrijk. 81, 83. Wellemans (Corn.), griffier der Alge- meene Staten. 66, 423, 454. Werff (Van der), burgemeester van Leiden. 45. Wervik. 461, 470, 474. Weydts, kroniekschrijver. 240. WlJKEN. 32. WiJCKHuiSE (kapitein Frans VAN). 440, 444. ( 256 ) VViJNENBURG (heer van). Zie Alde (Phi- lips DIE). WiLLEKENS VAN Angheren (luitenant- kapitein). 8. WiLLERVAL (heer van). Zie Ongnyes (Adr. VAN;. Williams (Roger). 6, 7. Windsor. 85. WiTTGENSTEiN (graaf van). 105. WiTTHEM (Ant. VAN), lïeer van ïssche. 48, 50. WOERDEN. 22, 23, 25. WOESTYNE (H. VAN DE). 486. WORMS (Rijksdag van). 105. YvE (Fred. van). Zie Maroilles (abt van). Zeeland. 4, 6, 7, 9, 14, 17, 20, 29. 42, 59, 67, 68, 78, 87, 92, 117, 145, 191, 193, 194, 226, 227. Zeeland (Staten van). 14, 15, 16,18, 21, 22, 25, 30, 36, 38, 39, 54, 56, 69, 84, 192. Zickelen (Antoon van der), raadslieer van Zeeland. 31, 44. ZiERiKZEE. 16, 20, 22, 23. 24. 48. Zijpe. 20. ZOMBRES (Hendr. van), heer van Bois- d'Enghicn. 205, 217. Zomergem. 121. Zuid-Beveland. 147. Zuiderzee. 29. ZuYLEN VAN Nyeveld (Willem van). 16, 30, 44. Zutfen. 96, 146, 193. ZwARTZENBERG (graaf van). 17. Zwevegem (heer van). Zie Halewijn (Fr. van). ZwLiGER (Willem de). Zie Nassau (W. van). ZWITSERS. 95. // SEDULIUS DE LIÈGE; PAR HENRI PIRENNE. (Présenté à la classe des letlres de l'Académie le 10 octobre d881.) Tome XXXIII. i^) U) SEDULIUS DE LIÈGE Travail présenté au cours d'histoire de M. le professeur Kurth, à rUniversité de Liège. Il n'est peut-être pas, dans toute l'histoire du pays de Liège, d'époque en apparence aussi insignifiante, aussi nulle, que la pre- mière moitié du IX* siècle. Quelques noms, quelques dates, quel- ques détails trop minces et trop rares pour qu'on en puisse former un récit, voilà tout ce qu'il nous est resté de la période de cin- quante années qui va de la mort de l'évéque Gerbald à l'avènement de révéque Franco (809-856). Les chroniqueurs les plus anciens, les historiens les plus modernes gardent sur elle un invariable silence : Anselme se borne à numéroter les évêques qui y vécu- rent*; deux siècles plus tard, Gilles d'Orval, encore qu'il prenne son bien oii il le trouve et qu'il le cherche un peu partout sans trop se soucier de contrôler ses sources, n'est guère plus vivant ni plus complet. Les noms de Walcaud, de Pirard, de Hartgar surtout ^, ne sont connus que de bien rares érudits. On a beau feuilleter le recueil de Chapeaville, interroger au XVIP et au XVIII* siècle les in-folios de Fisen, de Foullon et de Bouille, remonter enfin à des temps encore plus proches du nôtre, on trouvera partout la même insuffisance et la même sécheresse. Que sera-ce donc, si l'on compare ce pauvre IX* siècle avec les temps qui l'ont précédé et * Voici comment il s'exprime : « Tricesimus secundus sedit Fulcaricus. Tricesimus tertius Agilfridus ad quem Karolus Magnus, Desiderium Italiae regem Leodium misit in exilium. Gui successit tricesimus quarlus Gerbaldus. Postque illum, tricesimus quinlus suscepit episc^patum Walcaudus... Wal- caudo successit Eirardus in sede tricesimus sextus. Tricesimus seplimus Hargarius. « Anselmi, Gesl. Ponlif. Leod., Pertz, Mon. Germ, Hist., l. VII. 2 « Sed quia gesla ejusdem Hircarii nondum legi, ad obitum ejus iransea- mus, » dit Gilles d'Orval, Chapeaville, 1. 1. (•i) suivi ! * Combien nous le fera paraître plus décoloré, plus vide encore, le contraste avec le siècle de S' Lambert ou avec celui de Notger ! Entre ces deux époques, dont l'une a été animée de toute l'ardeur de l'évangélisation, dont l'autre a brillé de la gloire que donne le culte des arts et des lettres, il s'efface, pour ainsi parler, dans son obscurité. Et pourtant, alors que le IX* siècle paraît ne compter pour rien dans l'histoire de la civilisation liégeoise, il est partout ailleurs un siècle de progrès, un siècle même de renaissance littéraire. Chacun le sait : ce n'est pas seulement l'époque de Charlemagne qu'il faut voir en lui, c'est encore celle d'Alcuin, de Hincmar, d'Eginhard, de Paul Diacre et de Pierre de Pise, de Clément l'Hibernien et de Jean Scot Érigène, de tous ces érudits, poètes, historiens, philo- sophes, qui relevèrent le niveau intellectuel des populations de l'Europe occidentale. En un mot, à côté d'une profonde transfor- mation politique, le IX^ siècle présente un mouvement scientifique et littéraire très actif qui, s'il est moins étudié, n'est cependant ni moins curieux ni moins remarquable. Parlout où les capitulaires ont force de loi, c'est-à-dire dans l'Europe latine presque tout entière, on voit, en même temps que les institutions nationales se transformer, se régulariser, des écoles se fonder et s'ouvrir au peuple. A Liège, comme dans le reste de l'empire Carolingien, on pourrait, sans nul doute, constater la présence de ces deux cou- rants parallèles : le courant politique et le courant littéraire, si l'époque où ils ont dû s'y manifester était suffisamment connue. Il y a plus. Loin que la renaissance des lettres au IX'^ siècle n'y ait pas été ressentie, de sérieux motifs disposeraient à croire, bien au contraire, qu'elle s'y est développée avec une netteté toute parti- culière. Proche d'Aix-la-Chapelle — le caput orbis du temps — siège d'une église célèbre, voisine des domaines patrimoniaux du grand empereur d'Occident, la cité de S^-Lambert avait, on le voit, de bonnes raisons pour profiter tout spécialement du novus ordo fondé par Charlemagne. * Il est bien entendu que lorsque je parle du IX^ siècle, c'est du IX« siècle liëgois qu'il s'agit et seulement des cinquante premières années de ce siècle. (S) On peut donc l'affirmer, le IX* siècle liégeois que nous croyons insignifiant à première vue, ne nous paraît tel que parce que nous ignorons son histoire. Tout porte à croire que si l'on parvenait à dissiper les ombres qui l'entourent, on se trouverait en présence d'une époque très active et très originale. On y surprendrait, dans sa fleur, une renaissance locale des lettres et des arts, ainsi que les commencements de ces écoles célèbres qui devaient, avant l'apparition de l'Université de Paris, porter leur renommée jus- qu'aux confins de l'Europe latine... Ce serait une page charmante que nous pourrions enfin restituer à notre histoire littéraire. Mais si tout cela est vrai, le silence d'Anselme et de Gilles d'Orval sur une période historique aussi intéressante paraîtra certaine- ment étrange et même inexplicable. Toutefois, il ne faut pas s'y tromper. Ce n'est ni par légèreté, ni par insouciance que ces chro- niqueurs ont négligé l'histoire du IX* siècle. C'est par ignorance tout simplement. Chose singulière! De leur temps déjà, cette époque était ausH profondément ignorée que du nôtre. Entre le IX^ siècle et ses premiers historiens se place en effet une des catastrophes les plus terribles que le moyen âge ait eues à subir, je veux dire l'invasion des Normands. C'est en 881 que les Scandinaves parurent pour la première fois dans la vallée de la Meuse : on sait quels ravages ils y exercèrent *. Au milieu de la tem- pête qu'ils soulevèrent dans le pays, les bibliothèques durent périr presque en totalité, car les couvents seuls avaient à cette époque des bibliothèques et les couvents, pleins de vivres et de richesses, attiraient tout d'abord les barbares par l'appât d'un butin consi- dérable. Il faut lire dans la Vie de S*-Remacle le pittoresque récit de la prise de l'abbaye de Stavelot par les Normands, pour se faire une idée de la manière dont ils opéraient de semblables coups de main et du désarroi que mettait dans les monastères la nouvelle de leur approche. « A l'heure où la lune se lève, dit le vieil auteur (car c'est la nuit surtout qu'.ont lieu leurs attaques), * Begiitonis Chronicon, Pertz,!. I. — Gesta Treverorum, Pertz, t. VIII. FoLCLiM, Gesla abb. Lob., Pertz, t. IV. — Anselmi, Gesta ep. Leod., Pertz, t. VII. ( 6 ) ayant fait reconnaître l'endroit et garder toutes les issues de la forêt pour que personne ne pût s'échapper, ils se préparent à nous surprendre, et ils y seraient parvenus, si, grâce aux mérites de notre patron (S^ Remacle), leurs projets ne nous avaient été dévoilés. En effet, au coucher du soleil, arrive un homme qui dit avoir échappé aux barbares et être poursuivi de près. Alors, frappés de terreur, nous saisissons la châsse du confesseur de Dieu, de notre pieux protecteur Remacle, et nous fuyons à la faveur de la nuit *... » La même scène se reproduisait partout. A Liège, à Maestricht, à Tongres, à S'-Trond, à Malmédy, dans toutes les villes, dans toutes les abbayes qui furent pillées ou brûlées à cette époque, personne n'essaya de la résistance. « Je ne sais, dit Anselme, quelle terreur s'était emparée de ceux-là qui devraient avoir le plus à cœur de protéger la liberté, ni pourquoi, nul ne mettant son espoir dans les armes, ils préféraient l'esclavage à la révolte ^. » On s'enfuyait donc au lieu de combattre, et la fuite était partout précipitée et tumultueuse. A la nouvelle de l'arrivée des barbares, les moines, même les plus studieux, n'avaient pas le temps de penser à leur chère bibliothèque. Le temps pressait, et comme les vestales dont Tile-Live nous dépeint la fuite à l'ap- proche des Gaulois, les religieux chargeant sur leurs épaules les objets du culte, allaient chercher un asile loin de leur patrie, dans des contrées plus paisibles. Les vies des saints, les annales, les chroniques, les manuscrits les plus rares étaient laissés tout ouverts sur les tables d'étude; les copistes abandonnaient la page commencée et Tencre avait à peine le temps de sécher avant la venue des pillards... Ceux-ci brûlaient ensemble monastère et bibliothèque. Ainsi furent à jamais perdues de précieuses sources historiques. Au X® siècle, Hucbald de S'-Amand se plaint à l'évêque de Liège Etienne, qui lui avait demandé d'écrire la vie de S'" Rictrude, de ce que les Normands ont fait disparaître d'antiques documents se * Vita S" Remacli, Act. SS., Sept. 1, p. 703. « Non alia referam, dit l'au- teur, nisi quae visu el vera fidelium didici relatione. >> * Anselmi, Gesta Pont. Leod., Pertz, l. Vil. (7) rapportant à ce sujet *. Parmi ces documents disparus, les plus anciens durent cependant être en minorité : la copie avait eu le temps de multiplier les exemplaires des ouvrages du VIP et du Vllh siècle, et, répandus un peu partout, il était impossible qu'il n'en échappât point çà et là quelque manuscrit. Ainsi se sont con- servées, par exemple, les rédactions primitives des vies de S' Lam- bert et de S' Hubert. Quant aux livres nouveaux, quant aux chro- niques, aux annales, aux poèmes composés pendant le IX^ siècle, et auxquels l'auteur venait à peine de mettre la dernière main lorsqu'arrivèrent les Scandinaves, ceux-là disparurent et l'histoire du IX"= siècle disparut avec eux. — Il y eut pourtant des excep- tions. C'est à l'une d'elles que nous devons d'avoir conservé les œuvres de Sedulius et de pouvoir, grâce à cet auteur, suppléer au silence de nos chroniqueurs nationaux sur la période de cinquante années qui a précédé les invasions normandes dans le pays de Liège. Malheureusement Sedulius n'est pas historien, il n'est pas même Liégeois. Mais bien qu'Irlandais et poète, ses vers fourmillant d'al- lusions à des événements qu'il a vus, à des personnages qu'il a fréquentés, font de lui une véritable source historique, d'autant plus précieuse qu'elle est unique pour son époque. D'ailleurs, l'étude de notre auteur présente un intérêt plus vif encore et plus immédiat. Dans une période de renaissance littéraire, au moment où s'organise l'enseignement du moyen âge, Sedulius a été un des promoteurs du mouvement intellectuel liégois, et s'il est vrai que de la première éducation dépendent les destinées futures, c'est en grande partie à lui que les célèbres écoles de Notger doivent leur réputation. * Gumque renitenti mihi, dit-il, quaedam historiarum exemplaria suis osten- derenl concordanlia dictis, de caelero illis quorum non contemnendae vide- bantur personae mihi fideni facientibus, quod haec quae referebant, eadem olim Iradita lilteris fuerunt, sed inseclatione Rortmannicae depopulalionis deperierunt. » Vita S'"^ Rictrudis. Prologus, Mig>e, Pafro^ Laf., l. CXXXII, p. 829. V. encore Rodulphi, Gesta ahhal. Trudon.^ Pertz, t. X. p. 228. (8) II n'existe aujourd'hui des œuvres poétiques de Sedulius qu'un seul exemplaire datant du XII" siècle et catalogué sous le n" 10725 à la Bibliothèque royale de Bruxelles *. Signalé pour la première fois par Pertz en 1839 2, et deux ans après, en Belgique même, par le baron de Reiffenberg s, il a, comme tous les manuscrits anciens, son histoire particulière. Après avoir appartenu d'abord à l'hôpital de S'-Nicolas, près de Cuss, il figura au XVIP siècle dans la biblio- thèque des Bollandistes. Lors de l'invasion des provinces belges par les armées de Louis XV, il fut compris dans le butin et trans- porté à Paris par les Français. Il y était encore lorsque éclata la révolution. Toutefois, il ne s'y trouvait probablement plus sous l'empire, car il ne porte pas le cachet de la Bibliothèque impériale. Il est difficile de savoir si les quatre-vingt-sept pièces que renferme le manuscrit de Bruxelles forment l'œuvre poétique com- plète de Sedulius ou si elles ne sont que de simples extraits d'un recueil plus considérable des vers de cet auteur. Des titres comme « Sedulius cecinit » les « et reliqua » les « sicut et aliiy» que l'on y rencontre à la fin de certaines poésies pourraient cependant, en l'absence de preuves plus décisives, faire pencher vers la seconde opinion ^. Quant au texte lui-même, il est en somme, malgré certaines fautes de copie, passablement correct. On pourra s'en faire une idée par la lecture des pièces inédites jointes à ce travail. * Peut-être n'en était-il pas de même au XVII^ siècle, car Mabillon, qui a publié dans ses Vetera analecta quelques vers de noire poète (p. 388), nous apprend qu'il les a tirés d'un codex de l'abbaye d'Elnone. ' Archiv. der Gesellschaft fUr altère deutsche Geschichlskunde, VIT, 1006, VIII, 536. ^ Bull, de l'Acad. roy. de Bruxelles, !«■« sér., t. VIII, 2« part., 1841 : Notice d'un MSS. de la Bibliolh. royale, p. 247. * On verra plus loin que M. Diimmier a cru retrouver dans les Carmina medii aevi, publiées en 1877 à Berne par M. Hagen, quelques pièces de Sedulius. ( 9) J'ai dit que Seduliiis est originaire de l'Irlande. L'apparition au IX^ siècle d'un lettré, d'un poète irlandais en Austrasie, si insolite qu^elle paraisse à première vue, n'a pourtant rien d'extra- ordinaire Elle se rattache à un fait général, à tout un mouvement de prosélytisme chrétien parti de l'Hibernie, de l'île des saints, comme on disait, et de beaucoup antérieur à Charlemagne. Une courte digression est ici indispensable. Le christianisme, introduit en Irlande dès le IV^ siècle, n'y avait pas uniquement implanté ses dogmes : il y avait en même temps apporté les débris de la civilisation romaine dont il était Théritier. L'éducation religieuse et l'éducation littéraire de l'Irlande furent donc deux faits parallèles et simultanés. D'autre part, tandis qu'en Gaule, en Italie, en Espagne le V'' et le VP siècle furent marqués par les invasions barbares et par la disparition de toute activité intellectuelle, l'île, à l'abri de ces tempêtes, continuait à voir fleurir les études et se perpétuer l'enseignement des lettres '. De grandes écoles s'y étaient fondées : le seul monastère dArmagh comptait, dit-on, plus de sept raille écoliers ^. C'est alors que l'enthousiasme celtique poussa sur le continent devenu barbare des légions de missionnaires. En France S' Fursy, S' Roding, en Allemagne S' Columban, Virgile, évêque de Salz- bourg, en Suisse S* Gall, en Belgique S* Feuillan, S' IJltan, S* Monon, sont entourés d'une foule de compatriotes non moins actifs, non moins dévoués qu'eux-mêmes. Nous n'avons pas à nous occujier ici de leurs travaux apostoliques. Ce qui nous intéresse dans ces insulaires, c'est leur haute culture intellectuelle, que son apparition au milieu de l'ignorance répandue alors dans l'Europe latine fait paraître plus éclatante encore ^. S' Columban, le plus célèbre d'entre eux, en est un exemple frappant. Il avait étudié la grammaire, la rhétorique et la géomé- * Ceterorum caret bellis populorum, di(, en parlant de l'Irlande, le bio- graphe de St Columban. Vita Columbani, Kk. SS.^ 0. S» Ben. SaecII, 5 (lia). * Halréau, Singularités historiques ec littéraires. Les écoles d'Irlande. 5 Halréau, Ibid. — Ozanam, Civilisation chrétienne chez les Francs, eh. 4. — Hist. litt. de la France, t. III. — Mabillok, Annales ord. S' Ben., I, 1. 15, no 33, AA. SS. Ord. S' Ben., t II, p. 664. ( 10 ) trie an monastère de Bangor. Il le quitta pour venir en Gaule avec douze compagnons, en Gaule où, dit son biographe, soit à cause du grand nombre des invasions, soit par suite de la négli- gence des princes, la religion avait presque disparu *. Cette phrase indique parfaitement le caractère de la première immi- gration des Irlandais sur le continent. Ce n'était pas en réforma- teurs littéraires qu'ils se présentaient, mais en simples mission- naires. Toutefois, au milieu des barbares, ils savaient conserver intacte leur éducation intellectuelle. Columban était poète et son biographe loue son éloquence, « cet esprit austère était aussi un esprit orné. A l'âge de soixante-huit ans, le fondateur de tant de monastères adresse à un ami une épître en vers adoniques, tout embaumée, pour ainsi dire, de poétiques réminiscences. » Ajoutons que toutes ces réminiscences sont mythologiques et témoignent de la parfaite connaissance que possédait Columban des auteurs païens. Pendant la fin du VIP siècle et le commencement du VHP, il n'est plus guère parlé de missionnaires irlandais dans les écrits contemporains. Mais dès le règne de Charlemagne, les insulaires réapparaissent en foule sur le continent. Cette fois, ce sont moins des missionnaires que des savants et des lettrés qui débarquent sur les rivages de la Gaule. En outre, cette seconde apparition des Celtes au milieu des Francs se présente comme moins spontanée que la première. Il en fut un peu des Irlandais qui traversèrent la Manche au IX^ siècle, comme des savants byzantins qui vinrent chercher au XVMin refuge en Italie; bien que les uns et les autres aient puissamment aidé aux progrès intellectuels de leur époque, ils le firent sans but prémédité. Ce sont les malheurs de leur patrie qui, les contraignant à émigrer, mirent les premiers au service de la renaissance carolingienne, les seconds au service de la renaissance du XVP siècle. Ainsi, de même que la prise de Conslantinople par les Turcs, l'invasion de l'Irlande par les Nor- mands contribua, d'une manière indirecte, au développement de la civilisation européenne. ' « Ubi lune vel ob frequentiam hostium exiernorum, vel ob iiegligenliam praesulum, religionis virtus pêne abolita haberet. » { M ) La première apparition des Normands en Irlande date de 795. Cette année-là, l'île de Rathlin et son monastère furent dévastés par les barbares. Dès lors les pillages et les incendies se suivent sans interruption dans le reste du pays *. Ces épreuves furent pour l'Irlande d'autant plus pénibles à supporter, que jusque-là, tran- quille dans son isolement, épargnée par les grandes invasions du V* siècle, elle n'avait même pu se faire une idée des calamités qui fondaient sur elle subitement. Aussi, de toutes parts, ses savants eflFarouchés la fuyaient-ils en nombre si considérable que sur le continent les grandes villes ouvrirent des hospices exclusivement réservés aux Irlandais ^. Il me semble utile de citer au moins les plus célèbres de ces émigrés, pour donner une idée du groupe littéraire auquel appartient Sedulius : Clément, surnommé VHibernien, grammairien et professeur à l'école du palais de Charlemagne. C'était un homme exceptionnel- lement savant pour l'époque et qui, comme plusieurs de ses com- patriotes, connaissait parfaitement le grec. Il composa entre * Depping semble avoir ignoré complèlemenl les incursions des Scandi- naves en Irlande. Celle île ne fui cependant pas mieux traitée par eux que la France ou que la Germanie : on pourra s'en convaincre en jetant un coup d'œil sur les chiffres suivants. En 831 et en 960, monastère de Rathmuige, près de Dublin, pillé et détruit. — 85:2, abbaye et ville d'Armagh pillées trois fois en un mois. Nouveaux pil- lages en 839, 830 (ou 851 ou 852), 873, 890, 893, 89o, 919, 931, 943, 1012, 1016. — 864, abbaye d'Achard Finglass, près Leigblin, pillée. — 954, id., celle de S' Mullin (comté de Carlow), 845 et 939, id., celle de Killachad (comté de Cavan). — 834, id., celle de Inniskeltair (dans une île du Shannon). — 816 et 853, id., celle d'inniskaltery (dans une autre île du même fleuve). Celle abbaye fut occupée par les Normands en 930 et pillée de nouveau en 1037 et 1076. — 822, 823, 858, 839, 910, 913, 915, 960, 970 , 978, 1015, ville el abbaye de Corck pillées. — 812, 818, 825, 936, id., abbaye de Bangor. — 940, 942, 988, 1015, 1040, 1069, id., abbaye de Down Patrik. — 852, 1071 el 1076, id., abbaye de Caslelknock (comté de Dublin). — Le Monasticon Hibernicon, dont sont extraits ces détails, dit, en outre, qu'entre 824 et^35 la plupart des églises d'Irlande fureni pillées par les Scandinaves. ^ « Hospitalia Scotorum quae sancti homines gentis illius in hoc regno construxerunt. » — Capit. Synod. Epernay^ 846, Pertz, Leges, t. I, p. 390. — MuLLiNGER, The scliools of Charles the Great, ch. IV. ( 12 ) autres : un Ecloge de libris grammalicorum dont il existe trois manuscrits. Il cite dans cet ouvrage, pour ne parler dit Hauréau, que des grammairiens inédits : Comminianus, Maximianus, Papi- rinus, Sulpicius, Aeneas, Servilius, Lucanus, Gelvidius, Etherius, Praetorius, Hilarius, Glengus, Galbungus '. Alcuin était froissé de voir un Irlandais jouir de l'amitié de Charlemagne; aussi, de son abbaye de Tours écrivait-il à cet empereur : « En m'en allant, je n'avais laissé près de vous que des Latins, je ne sais qui les a remplacés par des Égyptiens. » Il faisait allusion par ces paroles aux tendances Alexandrines des insulaires. Dicuil, géographe, auteur d'un traité intitulé De mensura orbis terrae ^, ainsi que d'un ouvrage d'astronomie et d'un livre de eomput. Dungalj professeur à S^-Denys, puis à Pavie et enfin à Bobbio. Il écrivit, à la demande de Charlemagne, sur une éclipse qui avait paru en 810. On possède aussi quelques vers de cet auteur ^. Joseph, prêtre irlandais, qui vint en Gaule avec Âlcuin et dont nous possédons quelques poésies dédiées à Charlemagne *. Hihernicus exul, auteur anonyme d'un poème épique sur la guerre survenue entre Charlemagne et Tassilo, duc de Bavière ^ Claude f auteur de gloses sur presque tous les livres de l'écri- ture. Gildas, mathématicien. * Hauréau, Singularités historiques et littéraires. Les écoles d'Irlande. — Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen in Mittdalter, 1. 1, pp. 168 et 188; 4^édit. 2 C'est dans ce livre qu'il est pour la première foi< fait mention de l'éléphant envoyé à Charlemagne par Harun. — Wattenbach, ouv. cit., t. I, p. 126. ' Wattenbach, ouv. cit., l. I, pp. 125, 129; Dummler, Die handschriflliche ueberlieferuny der latdnischen Dichlungen aus der Zeit der Karolinger, II; Hauréau, ouv. cit. * DiJMMLER, Poetae aevi Carolini, pp. 149-160. ^ Le surnom û'Exul prouve bien que les Irlandais du IX^ siècle onl été chassés de leur patrie et que ce n'est pas volonlairemenl qu'ils viennent sur le continent. Ebert, Allgemeine Geschichte der Lilteralur des Mitlelalters im Abenlande, t. Il, 56-63. Hiberniei exulis versus ad Karol. imp. Mai Ciassic. Auct., t. V, p. 405. ( 13) Héliè, qui fut peut-être professeur d'Heyric d'Auxerre et mou- rut ëvêque d'Angoulème. Mmmon, professeur h l'école du palais de Charles le Chauve. Dohdan, surnommé le Grec, évêque coadjuteur de Salzbourg, puis évêque de Chiemsee où il ouvrit une école publique. Colchus ou Coelclm le sage. Crinndmelus et Malrachcuius, habiles grammairiens. Le second cite fréquemment Donat et le Virgile de Toulouse. Il va toujours du grec au latin et enseigne ces deux langues l'une par l'autre. Outre les noms de Virgile et du Virgile de Toulouse, on trouve dans les écrits de Cruindmelus ceux de Sergius, de Pompeius, d'Honoratus, de Maximianus, de Paulinus, de Theodorus, de Pale- mon, de Maurius et de Servius '. Il faut citer encore Ensèhe, Marcel, Erlulf'e et Çortilla ^ qui allèrent enseigner en Germanie, et enfin, au-dessus de tous, le fameux Jeun Scot Erigène qui suffirait à lui seul pour donner une haute idée de la culture intellectuelle de sa patrie. Je n'ai pas eu la prétention, en citant les quelques noms qui précèdent, d'apprendre rien de nouveau et encore moins de vouloir donner une liste complète des savants irlandais qui se réfugièrent sur le continent vers le IX* siècle. Je n'ignore pas en avoir omis un fort grand nombre. Mais, en nommant ceux qui précèdent, je n'ai eu que ce seul but en vue : montrer que Sedulius fait partie de tout un groupe de lettrés hiberniens et qu'il faut se garder de considérer sa présence en Belgique comme un phénomène isolé. Cela est si vrai que notre poète lui-même avait des compagnons d'infortune. Il nous apprend qu'il vint à Liège, avec deux compa- triotes, deux émigrés comme lui ^; ailleurs, il cite dans ses vers les noms de quelques Irlandais, Dermoth, Fergus, Blandus, * Hauréau, ouv. cit. ^ A la vérité, ces derniers sont antérieurs à l'invasion de ITrlande par les Normands. 5 Fessis ergo favens, Hartgari, floride praesul, Sophos Scottigenas suscipe corde pio. Sedulii carmina Ed. Dummler, I, v. 17, 48. ( U ) Marcus et Beuchell qui peuvent être ajoutés à la liste des lettrés insulaires du IX* siècle. Qu'on me permette de leur consacrer ici quelques lignes, d'après ce qu'en rapporte Sedulius, le seul auteur qui, jusqu'aujourd'hui, en ait fait mention. Dermollî ne nous est connu que par un simple distique : « 0 Christ, nous t'en supplions, protège Dermoth de ton bouclier, et fais qu'il arrive heureusement dans celte ville avec ses compa- gnons*. » Comme on le voit, la nationalité du personnage n'est pas même indiquée dans ces quelques paroles et sans la physionomie toute celtique de son nom, on ne pourrait affirmer qu'il ait été Irlandais. Il n'en est pas moins intéressant d'apprendre ici la pré- sence en Austrasie et l'arrivée à Liège d'une de ces compagnies de Celtes émigrés, si fréquentes sur le continent pendant le cours du IX'' siècle. Sedulius est moins sobre de renseignements en ce qui regarde ses autres compatriotes, Fergus, Blandus, Marcus et Beuchell. Les noms suffiraient encore ici pour établir la nationalité de deux au moins de ces personnages (Fergus-Beuchell), si le poète ne s'était chargé lui-même de nous la faire connaitre avec plus de certitude en les qualifiant tous quatre de lumière de la nation irlandaise ^. Il n'est pas impossible que ces étrangers aient habité Liège et que Sedulius s'y soit rencontré avec eux; il semble cependant qu'ils ne s'y trouvaient plus à l'époque où il leur écrivit la pièce qui nous les fait connaître et dont les premières paroles ne peuvent guère s'appliquer qu'à des amis absents. « Allez mes vers saluer avec de douces paroles mes illustres frères, dont l'image conservée dans mon cœur accroît de jour en jour l'amitié que je leur porte ^. » * Christe, tuo clipeo Dermolh défende, precamur, Cumque suis sociis veniat hanc laelus in urbem. Sedulii carmina Ed. Dummler, XIV, v. i, 2. 2 Quadrigae domini, Scottensis lumina gentis, Vivite floriferis secla par ampla ciclis. Diimmler, XVI, v. 25, 26. s Egregios fratres Fergum Blandumque saluta Marcum Beuchellem, cartula dulce sonans. Quorum forma decens, ut nostro pectore floret, Sic magis atque magis gliscit et almus amor. Ibid., v. 1-4. ( 13 ) L'affection de notre poète pour ses quatre frères n'était cepen- dant pas également répartie à chacun. Fergus lui fut plus cher que les autres. C'est à lui qu'il s'adresse de préférence, se recom- mandant à ses prières, et lui promettant en retour de le célébrer dans ses vers. Il a d'ailleurs tenu parole et lui a dédié une petite pièce qui a, pour l'histoire littéraire, un intérêt tout spécial. Elle nous découvre en effet l'existence d'un nouveau poète de l'époque, poète qui n'est autre que Fergus lui-même. Les paroles de Sedulius n'ont point ici besoin de commentaires « Fergus, dit-il, honneur des poètes, gloire de la muse splendide, réjouis-toi de posséder les trésors sacrés de l'art. Ce n'est pas en vain que du haut de l'Olympe, la blanche Calliope t'inspire des rhythmes mélo- dieux. Tu as décoré de tes vers le sceptre glorieux de Charles que tes tropes élèvent rayonnant jusqu'aux étoiles. Ton poème dépasse en perfection les muses maroniennes et la flûte de Nason se tait devant lui *. Puisse une grande gloire récompenser ton audace de louanges pompeuses ^. )^ Il est clair que c'est d'un poème épique qu'il s'agit dans ce passage; Calliope désignée comme inspiratrice de Fergus en est une preuve suffisante. Les paroles de Seduhus semblent, d'autre part, ne pouvoir s'appliquer qu'à une ' Ces louanges exagérées étaient à la mode au IX^ siècle : nous lisons dans Paul Diacre : Dicor similis Homero, Flacco et Vergilio Similior Tertullo sive Philoni memphitico, Tibi quoque, Veronensis o Tibulle conferor. Monum. Germ, Hist. — Poëtae medii Aevi : Poëtae Carolini Ed. Dummler, 1, p. 49. 2 Ferge, decus vatum, formosae gloria Musae, Gaude thesauros artis inire sacros. Nec te nequiquam rutilo prospexit Olimpo Cignea blandisonis Calliope modulis. Glorificum Karoli decorasti carminé sceptrum : 5. Aureus ipse tuis fertur ad astra tropis. Arte Maroneas vincit tua pagina Musas, Fistula Nasonis, qua résonante silet. Nec te parva manet pomposae gloria laudis Pro tantis ausis, praeco béate, vale. 40. Dummler, XVII. ( 16 ) œuvre qui a paru tout récemment; le poète ne se fût pas mis sans raison à vanler un ouvrage ancien déjà et connu depuis nombre d'années. Or, si le poème de Fergus venait seulement de paraître à l'époque où fut écrite la pièce que l'on vient de lire, il est presque certain que le Charles en l'honneur duquel il fut composé, est Charles le Chauve et non Charlemagne. Les habitudes des let- trés du IX^ siècle sont assez connues pour autoriser une telle affir- mation. Vrais poètes de cour, ils ne chantaient que pour le maître vivant et ne prodiguaient point les louanges à des morts qui, malgré toute leur grandeur passée, ne pouvaient payer l'encens brûlé sur leur tombeau. Charles le Chauve régnant à l'époque de Sedulius, c'est donc à Charles le Chauve que s'adressaient alors l'enthousiasme artificiel et les flatteries mythologiques, dont avant lui Charlemagne, puis Louis le Débonnaire avaient eu la primeur. Fergus ne fît probablement point exception à la règle. Il ne reste plus qu'à retrouver ses vers. Rien ne prouve qu'ils soient perdus et nous pouvons espérer lire tôt ou tard ces mots en tête d'un ouvrage : Fergi Scotti Carmen Epicum de Carolo Calvo. II Il est temps, après s'être attardé dans les longs préambules que l'on vient de parcourir, d'aborder enfin l'étude de Seduhus. On n'a jusqu'aujourd'hui que trop négligé le pauvre poète et peu d'auteurs furent aussi complètement ignorés que lui après leur mort. Ni pendant le moyen âge, ni après la renaissance du XV^ siècle, on ne semble même avoir soupçonné son existence. Nul historien n'en fait mention , nul savant ne le cite ; à Liège même, où il a vécu, son souvenir n'a laissé aucune trace. Les érudits du XVP et du XVIP siècle ont cependant connu ses ouvrages en prose et notamment ses commentaires sur les épîtres de S'-Paul ; mais, trompés par la communauté du nom et par un manque complet d'informations bien fait pour dépister leur { 17 ) critique, ils attribuaient le tout au premier Sedulius *, l'auteur du Carmen paschcde, qui vécut au V" siècle de notre ère; con- fondant ainsi en un seul, malgré les cent ans qui les séparent, deux personnages différents. « Le prêtre Sedulius, dit Tritlième, Irlandais de nation et, dès son jeune âge, élève de l'archevêque Hildbert, versé dans les Saintes Écritures et savant dans les lettres profanes, poète et prosateur excellent, quitta l'Irlande par amour de la science, vint en France, illustra ensuite l'Italie et l'Asie et se rendit enfin célèbre à Rome par son admirable savoir ^. » La confusion est manifeste dans ce passage ; Usserius, plus formel encore que Trithème, ne fait que l'aggraver. Il faut bien le reconnaître cependant, l'erreur était excusable. Néan- moins, plus clairvoyant ou plus érudit que les deux auteurs que je viens de citer, Labbc sut la découvrir. Il déclara catégorique- ment que Trithème confondait non pas deux, mais trois Sedulius: Caelius Sedulius, l'auteur du Carmen paschcde, un secondScdulius qui fut au VHP siècle évêque en Bretagne et assista au premier concile de Rome et enfin notre Sedulius de Liège que, faute de connaître ses poésies, il appelle m?erprefe»i sacrœ scripturœ ^. La conjecture de Labbe est devenue aujourd'hui une réalité. Son interprète de l'Écriture Sainte, grâce à la découverte du manuscrit de Bruxelles, ne peut plus être confondu désormais avec aucun homonyme et, pour ainsi parler, se trouve capable de convaincre tout le monde de son identité. Sedulius de Liège est bien une personnalité distincte: une étude attentive de ses poésies permet d'apprécier les traits principaux de son caractère et de lui faire une biographie. ^ Ce Sedulius jouit pendant tout le moyen âge d'une grande réputation. La Renaissance ne diminua pas sa renommée, car depuis la tin du XV^ siècle jus- qu'à celle du XVI 11% il a eu quaranie-deux éditions de ses œuvres. Voyez HuEMER, De Sedulii poetae vila et scriptis commenlatio ; Leimbach, Ueber den chrisllichen Dicliter Caehus Sedulius iind dessen Carmen paschale, Goslar, 1879; G. BoissiER, Seduliu?, Journal des savants, septembre 1881. 2 Arevalus, Prolégomènes aux œuvres de Caelius Sedulius; Migne, Pair. Lat., t. XIX. 3 Ibid. Tome XXXIII. 2 ( 18 ) La date de la naissance de Sediilius est inconnue; sa jeunesse ne l'est pas moins. Tout ce que l'on sait à cet égard, c'est qu'il naquit en Irlande, au cours des premières années du IX'' siècle selon toute probabilité. L'élude du trivium et du quadrivivm, la lec- ture des textes sacrés et des auteurs classiques, l'art d'agencer les mots suivant les mètres divers de la poésie latine durent occuper cette première partie de sa vie. Il était en un mot, sui- vant ses propres expressions, docte grammairien, lorsqu'il débar- qua sur le continent. Lui-même ne nous apprend rien sur les causes qui le détermi- nèrent à émigrer : mais, de la détresse où il était lorsqu'il parvint à Liège, de la haine et de la terreur qu'il témoigne à maintes reprises pour les Normands, des malheurs que ces barbares firent au IX* siècle subir à l'Irlande, on peut conjecturer avec assez de vraisemblance que ce fut l'arrivée des Scandinaves dans sa patrie qui le contraignit à la quitter. Il est cependant impossible de dire où il chercha d'abord un refuge. Longtemps il dut errer de ville en ville, de monastère en monastère, vivant de la charité publique et sans but déterminé parcourant au milieu de l'hiver des pays dont les mœurs et la langue lui étaient également inconnues. C'est durant ce triste voyage, peut-être, qu'il fit la connaissance de quelques-uns des personnages influents avec les- quels il devait plus tard se trouver en relations. Malheureusement, faute de détails, on ne peut ici rien préciser. Ce n'est qu'à force d'hypothèses purement gratuites que l'on parviendrait h tracer à travers la Gaule ou la Germanie un prétendu itinéraire de Sedulius et à dresser une liste des grands seigneurs qu'il put rencontrer à cette époque. Deux compatriotes, comme lui savants grammairiens, accom- pagnaient le poète dans son exil *. Au cours de leurs pérégrina- tions, les trois voyageurs arrivèrent un jour dans les environs de Liège. La réputation de S'-Lamberl, dont ils avaient dû entendre parler plus d'une fois en parcourant l'Auslrasie, peut-être aussi Suscepit blandus fessosque loquacibus Austris Eripuit lernos dapsilitate sophos. Diimmler, I, v. 23, 24. (19 ) celle de révêque Hartgar les engagèrent à s'arrêter dans cette ville. II y parvinrent dans le plus triste équipage et pendant une de ces bourrasques d'hiver qui devait maltraiter cruellement des gens habitués au climat moins rigoureux de l'Irlande « Les souffles stridents de Borée au visage blanchi, écrivait plus lard le poète en se rappelant cette triste journée, nous épouvantent de leurs chocs soudains et de leurs menaces. La terre elle-même tremble, frappée d'une affreuse terreur, l'Océan murmure et les durs rochers gémissent. L'Aquilon sans pitié ravage les plaines de l'air (aereos tractus) qu'il emplit de cris horribles et de rugisse- ments. Des voiles épais de nuées laiteuses (laclea) couvrent le ciel ; la terre languissante se cache sous une robe blanche. La mon- tagne boisée perd ses cheveux {crines) et comme le roseau , le chêne est forcé de plier... Borée en fureur, lamentable spec- tacle, s'acharne sur nous, doctes grammairiens, pieux ecclésias- tiques; car l'Aquilon dans son vol n'épargne nulle renommée et nous déchire de ses griffes cruelles ^ » Cette tempête fut la dernière épreuve que les exilés eurent à subir : Hartgar les accueillit avec bienveillance, leur fournit un gîte et les retint dans sa ville épiscopale. Il serait difficile de dési- gner exactement l'époque à laquelle se passèrent ces événements. On peut cependant la fixer avec certitude entre l'année 840, où • Flamina nos Boreae niveo canentia vultu Perterrent subitis motibus atque minis. Tellus ipsa tremit nimio perculsa pavore, Murmurât et pelagus duraque saxa gemunt. Aereos tractus Aquilo nunc vastat iniquus Vocibus horrisonis murmuribusque sonans. Laclea nubifero densantur vellera caelo, Velatur nivea niarcida terra stola. Labuntur subito silvoso vertice crines Nec stat harundineo robur et omne modo... Nos tumidus Boreas vastat miserabile visu, Dodos grcumnaticos presbiterosque pios. Namque volans Aquilo non ulli parcit honori Crudeli rostre nos laniando suo. DQmmler, I, i-10. — 13-16. Qu'on veuille bien me pardonner rétrangeté et la barbarie de traduclions qui ne visent qu'à suivre le texte au plus près. ( 20 ) Hartgar fut nommé évêquc de Liège, et l'année 8ol, date de la mort d'Ermengarde, femme de Lolhaire 1, du vivant de laquelle Sedulius vivait déjà sur le continent, puisqu'il chante cette impé- ratrice à différentes reprises '. Pour lui, il était relativement jeune lorsqu'il s'établit à Liège ou, pour lui emprunter son expression, lorsque Hartgar le mit au nombre de ses brebis : il se vante en effet dans une pièce adressée à un certain Wulfing ^ de n'avoir pas encore de cheveux blancs. Les commencements du séjour de notre poète sur les bords de la Meuse furent semés de quelques légères mésaventures. Il avait été logé avec ses compagnons dans une masure délabrée et il ne laissait pas de s'en plaindre assez ouvertement ^. « Notre demeure, disait-il à l'cvêque, est plongée dans une nuit perpétuelle; la char- mante lumière n'en égayé point l'intérieur, les murs n'y sont pas * a Anno dominicae incarnalionis 831, obiit Hermingardis regina, coiijux Hlotarii imperaloris, venerabilis et a Deo acceptahilis matrona... » Reginonis chronicon. Pertz, I. — c 851 domina Ilerminigarda imperalris obiil 15 Kal. Apiil. Annalium laiibacensium pars secunda. » Pertz, I. 2 Quos necdum geminos ornant candore capilli, Spcramus niveos nos sed habere pilos. Dummier, VIII, 18, 14. « VuKîngo cuidam minisleriali ejusdeni imperaloris Lolharii », scripsit Hincmarus epistulas duas. (Flodowardi, Hist. Rem y III, c. 26.) Dummlur, Sedulii Carmina, p. 2, noie. 3 Nostri tecta nigrant perpete nocte, Intus nuUa nitet gratia lucis Pictae vesiis abest pulchra venustas, Clavis nulla régit ac sera nulla Absis nonque micat compta tabellis, Sed fuligo tholo haeret in alto. Si, Neptune, pluas imbribus atris, Crebras rore gravi domata nostra. Eurus si reboet murmure saevo, Haec quassata tremit aula vetusia,... Non haec apta domus crede soj)histis Qui splendentis amant munera lucis, Sed haec apta domus nycticoraci Talpariimque gregi mansio digna. Sedulii carmina Ed. Grosse, II, v. 11-20, — -l'è-M. (21 ) revctns dune robe de couleurs; nulle clef, nulle serrure n'en défendent l'entrée. La voûte n'y brille point de l'éclat de la pein- ture, mais elle est noyée dans une ombre épaisse. Si tu fais tomber la triste pluie, ô Neptune, tu perces notre toit d'une rosée glaciale. Si Eurus fait retentir ses aboiements sauvages, la vieille maison tremble tout ébranlée... Crois-moi, une telle demeure n'est pas faite pour des sages qui aiment l'éclat resplendissant de la lumière; elle n'est digne que du bibou et de la troupe aveugle des fauj)es. » Passe encore pour un mauvais gîte ! Les plaintes de Sedulius ne sont pas trop désespérées et le rbylbme sautillant sur lequel il les exprime n'a aucun rapport avec les gémissements de l'élégie. Mais à l'en croire, il lui serait arrivé de souffrir de la famine et il est telle pièce dans laquelle il pleure lamentablement sa misère. « La faim et la soif, ce double monstre, nous tourmente et nous déchire de ses griffes aiguës. Une heureuse abondance de biens n'est pas notre partage, mais Iborrible pauvreté nous torture. Nous ne connaissons pas les doux présents de Bacchus, le vin agréable à boire fuit notre demeure... 0 bon père! domptejje t'en supplie, ces deux monstres farouches, accorde-nous, cher évêque, un préservatif contre leurs blessures, donne un remède à ton Sedulius... ^ » Que faut-il croire de tout cela ? Hartgar a-t-il bien pu laisser dans la misère un homme que lui-même retint à sa cour et dont il faisait certainement un cas exceptionnel? Sans doute les lamentations du poète sont exagérées; peut-être même sont-elles dénuées de tout fondement. Il n'y faut voir, ce semble, qu'une façon de s'adresser à la générosité d'un protecteur com- 1 Nos sitis atque famés conturbat beslia duplex Vulnificis rostris nos laceratque suis. Nec nos oblectat praedives copia rerum, Sfd nos excruciat horrida pauperies. Nec nos oblectant dulciflua dona Lyaei Mellifluusque Medus domata nostra fugit... 0 pater bas geminas, obsecro, vince feras. Large salutiferuin contra vulnuscula, praesul, Sedulio famulo da cataplasma luo. Grosse, IV, 1-6. — 24-26. (22 ) plaisant, qu'un simple procédé lilléraire dont l'invention n'appar- tient même pas à notre auteur : chacun sait qu'au VI^ siècle, Venantius Forlunatus dépeignit aussi sa prétendue détresse dans des vers éplorés. Quoi qu'il en soit, il est certain que Sedulius n'avait pas toujours lieu de se plaindre. Il a eu soin de nous montrer lui-même que l'évêque ne restait pas sourd à ses demandes et savait accorder à ses vers autre chose que de vaines louanges : il n'a pas trouvé, en effet, indigne de sa lyre de l'employer à célébrer trois agneaux qu'il avait reçus d'Hartgar ^ ; une autre fois, comme il avait chanté les caves d'un abbé Robert, « garnies de mille tonneaux remplis d'une pure liqueur 2, » celui-ci lui envoya trois cents bouteilles du vin de ses vignobles de la Moselle ^. La description d'un banquet que l'on trouve dans une de ses pièces, écarte d'ailleurs bien loin toute idée de famine et de misère. La scène se passe dans un beau bâtiment, dans le nouveau palais d'Hartgar peut-être, et il s'agit de célébrer l'inauguration de l'édifice par une petite fête. On est réuni le soir dans une vaste salle : les murs sont délicatement peints de couleurs vives et gaies, or, vert, rouge, bleu, et les pales rayons de la lune glissent douce- ment à travers les fenêtres en plein cintre ^. On n'entend que la < Voyez la pièce inlitulée De Tribus muUonibus. Dùmmler, p. 9. ^ Je cite, pour leur curiosilé, les premiers vers de la pièce qui nous apprend ces détails; le poète y décline le nom de son bienfaiteur. Bonus vir est Robertus, laudes gliscunt Roberti. Christe, fave Roberto, longaevum fac Robertum. Amen. Salve, Roberte. Christus sit cum Roberto... Hoc mille tenant tonnae puro plenae Lyaeo. Grosse, VI, 14.— lo. 5 Ter centum fialas donaverat ipse poetae. Diimmler, XVIII, v. 21 •* Aureus in primo color enitel ordine flagrans, Gramineus sequilur veris honore virens. Purpurum flagrat spécimen mirabile visu, Sapphirus ridens spargit in astra decus. Emicat et vitreus suptcr supraque coruscus, Glaucicomum pelagi gaudet habere modum. Nobilis altilhroni crucis exprimilur decus almum Vitrea qua varium luna carpit iter. Grosse, XIF, 7-15. Ces deux derniers vers paraissent indiquer l'existence de vitraux ou tout (23) voix de Sedulius déclamant des vers de circonstance. Le poète a débuté par une description du monument et il continue. « C'est ici que la noble assemblée des frères goûte de pieux délassements; c'est ici que tu procures, célèbre Baccbus, un plaisir nouveau. Tu jious donnes le baiser de la paix en nous donnant les coupes joyeuses et tu captives les sages... Que six frères prennent une mesure, car le noble mot de mesure se compose de six lettres; que chacun en boive deux setiers, que chaque buveur récite un vers ïambique et que tous en chœur reprennent le sixième vers '. » La bonne humeur qui règne dans celte pièce est, me semble-t-il, plus en rapport avec la position de Sedulius à cette époque que les plaintes par lesquelles il s'efforçait tantôt de dépeindre sa misère. Car sa vie était heureuse, quoi qu'il dise, et telle qu'il la pouvait souhaiter. Il avait trouvé à Liège ce que, deux siècles avant lui, Fortunatus avait possédé au monastère de Poitiers : le calme favorable aux études, les loisirs qui lui permettaient d'agréables délassements et avec cela de bonnes amitiés, la faveur des princes, des grands seigneurs et, ce qui vaut mieux aux yeux d'un poète du IX^ siècle, des auditeurs qui ne lui refusaient ni applaudissements, ni récompenses. Ajoutez qu'il était, selon toute vraisemblance, directeur des études h l'école cathédrale de S'-Lambert et ministre, pour ainsi dire, de l'instruc- tion j)ublique dans le pays de Liège ^. Emprunter des manuscrits, au moins de peintures sur verre, dans Pédifice en question. Malheureusemenl, l'obscurité du texte de Sedulius ne permet sur ce point qu'une simple con- jecture. * Iiiclitus hinc fratrum coetus pia gaudia ducit Hic das laetitiam, clare Lyaee, novam. Oscula das pacis, felicia pocula donans Pennulces sopliicos, optime Bacche, viros,.. Sex fratres modium sumant, nam grammate sene Nobile conscriplum nomen habet niodius. Ast simpli fratres potent sextaria dupla, Unusquisque bibax iambica metra -sonet. Senarium versum sex una voce canentes... Grosse, XII, 23-27, Ho-40. * Je ne fais que reproduire ici l'opinion de Diimmler, adoptée aussi par Ebert, Allgemeine Geschichte der Lilteratur des mitlelalters, 2^ vol. Leipzig, 1880. ( 24) les faire soigneusement copier sous ses yeux, diriger les travaux des élèves de l'école cathédrale, correspondre avec quelques cen- tres littéraires importants tels que Cologne * et Fulda 2, composer des vers à graver au fronton des monuments qu'Harlgar faisait élever, telles étaient sans doute, en dehors du temps qu'il accordait à ses études particulières, ses principales occupations. Considéré comme un oracle infaillible dans toutes les questions qui tou- chaient à l'art ou à la poésie, il n'est pas étonnant qu'il se soit fait quelque illusion sur sa valeur intellectuelle. D'ailleurs sa vanité naïve ne le disposait que trop à renchérir lui-même sur les louanges qu'il recevait. 11 est plaisant de l'entendre s'appliquer gravement des épithètes telles que « Nouvel Orphée », « Virgile de Liège », « compagnon des Muses, » etc., etc. * Si notre Virgile du IX^ siècle n'est pas toutefois, en poésie, le rival heureux de son homonyme, ce n'est pas, au moins, sa bonne volonté qu'il en faut accuser. On ne pourrait vraiment sans injustice lui reprocher la paresse. Il eut au plus haut degré la passion d'écrire et cette pas- sion, fort respectable après tout, produisait même parfois chez lui des effets assez bizarres. En voici un qui me semble des plus typiques. Hartgar avait donné trois moutons à son poète qui s'em- pressa de chanter cet heureux événement : il énumère en dys- tiques élégiaques tous les services que vont lui rendre ces trois moutons et il n'en trouve pas de plus précieux que celui-ci : ils lui procureront du parchemin ^. * Voyez la pièce intitulée : Ad Gontharium Coloniensem episcopum. Dùmmier, XXX. ^ DiJMMLER, Forschungen..., V, 394. Une pièce de Sedulius à l'abbé de Fulda Halto. 5 Scriptor sum, fateor, sum musicus aller et Orpheus Dummler, XXII, v. 9. Ast ego maestificus tristabar musicus Orpheus. Grosse , XV, v. il. Voyez encore v. 88. * Tu Maro Leodii musigenumque cornes. Grosse, XV, v. 20. s Pellis et exuviis sit kartula famaque perpes, Nomen sparge polo pellis et exuviis. DQmmler, IV, v. 12. 13. ( 25) Mais à quoi bon disséquer lentement, par le menu, le caractère de Sedulius. II s'est peint lui-même, en toute franchise et vérité, tel qu'il était: sincèrement religieux, amoureux de science et de poésie, mais amoureux aussi de bonne table, de bons vins et de doux repos : « Je lis, j'écris, j'enseigne et j'étudie la sagesse; nuit et jour je prie le Seigneur mon Dieu. Je mange, je bois volontiers, j invoque les Muses dans mes vers ; je dors profondément la nuit et prie Dieu pendant le jour ^ » Tel n'était pas, bâions-nous de le dire, le portrait que se faisaient de notre auteur ses contemporains : j)our eux, le poète élait parfait et l'admiration qu'ils professaient à son égard éga- lait presque la bonne opinion qu'il avait de son propre mérite. On ne manquait donc aucune occasion de Tcxliiber; sa gloire rejaillissait sur la ville qui l'avait adopté et nul étranger célèbre n'en passait les portes que Sedulius ne vint lui débiter des vers de sa façon pour lui souhaiter la bienvenue. C'est ainsi qu'il harangua l'empereur Lolhaire, Charles le Chauve, Louis le Germanique, Lothaire II, l'évéque de Metz Advenlius, Eberhard, comte de Frioul, etc. En s'adrcssant à ces différents personnages, Sedulius n'était pas seulement l'interprète de l'évéque et des Liégeois. Il s'était si bien attaché à sa nouvelle patrie qu'il se considérait, maintenant, comme un de ses enfants très légitimes et qu'il l'aimait loyalement, en fils dévoué ^. Il portait une affection non moins vive à Hartgar, cet évéque inlelligent et actif qui avait su le fixer auprès de lui, en faire un instrument de civilisation et de renaissance pour sa ville épiscopale. Il est toutefois assez difficile de découvrir à première vue ce qui est vrai, ce qui est conventionnel, dans les louanges que Sedulius adresse à son bienfaiteur. On finit pourtant par * Aut lego vel scribo, doceo scrutorve sophian Obsecro celsithronum nocte dieque meum. Vescor poto libens, rithmizans invoço Musas, Dormisco stertens, oro deum vigilans. DUmmler, XXXIII, v. 1-5. "^ Si tibi Leodium dulcescit seu pia mater. Grosse, XV, v. 47. Se fait-il dire par sa muse. (26) s'apercevoir qu'il y a autre chose que des mots clans ses vers alambiqués et emphatiques. On sent parfois vivre et palpiter ses phrases maladroites et l'on devine alors un geste vrai en dépit du lourd manteau de théâtre dont il s'enveloppe et s'embarrasse. L'amitié de Sedulius pour Hartgar était d'ailleurs payée de retour. Le noble évêque oubliait son rang lorsqu'il s'entretenait avec son poète ; il se faisait ordinairement accompagner par lui dans ses voyages ; il le mettait en relation avec les plus grands personnages de l'Austrasie et si le poète rehaussait la réputation de l'évéque, l'évéque, en revanche, fournissait au poète de puissants et généreux protecteurs. Parmi ces prolecteurs, le plus illustre fut Lothaire L Grâce aux recommandations d'Hartgar, son ami et peut-être son parent, ce prince s'intéressa à Sedulius et il paraît qu'il lui confia, au moins en partie, l'éducation de ses fils Lolhaire et Cliarles. I^e poète était admis à la cour sur le pied de Finlimité, comme l'étaient jadis auprès de Charlemagne Alcuin ou Angilbert; il dédiait des vers aux membres de la famille impériale et la blonde Ermengarde, la femme de Lothaire, ne dédaignait pas de broder ces vers en fils d'or sur des pièces de soie K Une telle faveur ne manqua pas de susciter des envieux. Il semble que Sedulius ait été calomnié auprès d'Hartgar par un homme influent du pays de Liège. Mais la fausseté de l'accusa- tion fut trouvée évidente et cet incident ne dut avoir pour effet qu'un redoublement d'amitié entre le protecteur et le protégé 2. Sedulius dut cruellement ressentir la perte d'Hartgar qui mourut en 855. H pleura cette mort dans une ode désolée, mais, comme toujours, emphatique et exagérée ^. « Les astres, y dit-il, * Voyez la pièce XII de Dùmmler : « Hinc versus ad Ermingardem impe- ratricem conscripli in serico pallio de virtutibus Pétri aposloli. » ^ Voyez la pièce XI de Grosse et la pièce XVI des poésies inédites qui accompagnent ce travail. 5 Astra fuscantur titubantque luce. Sol et abscondit speciem choruscam , Nam ruis sidus, speciosa lampas, Inclite pastor. Aer enim imbres pluit atque rivos, Teslis est nostri lacrimas stupendo. ( -i-! ) s'obscurcissent et leur lumière vacille; le soleil voile son visage radieux, car tu n'es plus, étoile lumineuse, lampe brillante, célèbre pasteur. La pluie, les ruisseaux qui tombent du ciel s'ac- cordent bien avec nos larmes. Tous les éléments ressentent le malheur qui nous frappe et tous en frémissent. Lys resplen- dissant, visage de rose, palme florissante, cèdre vigoureux, voilà qu'un désastre soudain vous a flétri; hélas, père vénérable! hélas sur moi, malheureux poète, qui puis à peine exprimer dans mes vers la douleur que je ressens. » Peu de jours après avoir ainsi exprimé sa tristesse, Scdulius devait chanter joyeusement l'arrivée de Francon, le successeur d'Hartgar qui, d'abbé de Lobbes, devint alors évéque de Liège '. Sa position sous ce prélat semble être restée ce qu'elle était pendant les années précédentes : mais on entrait dans une triste période. Les Normands qui, au temps d'Hartgar, s'étaient avancés jusqu'aux rives du Rhin, pénétrèrent pendant le règne de son successeur dans la vallée de la Meuse. Désormais le temps était passé de s'occuper paisiblement, l'évéque à construire, le poète à versifier. Il fallait combattre et Francon qui tenait vaillamment la campagne contre les barbares, avec le comte de Hainaul Renier au Long Col ne paraissait à Liège que pour lever des troupes et les mener à l'ennemi 2. 11 convient de faire remarquer ici la haine et la terreur que les Normands inspiraient à Sedulius. Ses vers les plus énergiques sont ceux dans lesquels il a chanté une de leurs défaites. « Que les Sentiunt trislem trepidantque lapsum Cuncta elementa Liliiim pulchrum roseusque vultus, Palma florescens viridansque cedrus, Ecce marcescis subita ruina, Heu, pater aime. Heu mihi flenti misero poetae, Vix queo verbis resonare mestum Corde conceptum miserum doldrem, Heu bone Christe. Dummler, IX, v. 13-2o. ' Voyez Dummler, pièce X. ^ FoLCUiM, Gesta abbalum Lobiensium. — Anselmi, Gesla ep. Lcop. (28 ) cieux, la mer, la terre entière se réjouissent, que le peuple radieux du Christ se réjouisse et admire les exploits de notre père, de notre Seigneur tout-puissant... Pauvres et riches, nobles laïques, ordre couronné du clergé, honneur de tout âge et de tout sexe, applau- dissez tous. Voici que le bras vigoureux de notre père accable d'une défaite soudaine le Normand rebelle, lennemi de la foi '. » Le poète avait d'ailleurs de bonnes raisons pour craindre et pour haïr les Scandinaves, il les craignait, car il avait pu juger de leur puissance et de leur férocité dans sa patrie, il les haïssait pour tout le mal qu'ils avaient fait à cette même patrie. En effet Sedulius a toujours nourri pour l'Irlande l'amour le plus ardent. L'absence n'a point étouffé en lui le patriotisme : il est devenu Liégeois, mais il est l'csté celte. Il n'y a presque aucune de ses poésies dans laquelle il ne fasse pas intervenir le nom de cette patrie bien-aimée. On pourrait facilement le prouver: ce sont les Scottigenae ^ qui célèbrent la vertu d'Hartgar, c'est la Scoitiae telliis ^ qui pleure sa mort, c'est le Scottus * qui chante la beauté d'Ermengarde, etc. etc. On a vu qu'il est impossible d'assigner une date précise à la naissance de Sedulius; il n'est pas beaucoup plus facile de dire au juste quand il est mort. Tout ce que l'on peut affirmer à cet égard, c'est que notre poète vivait encore en 874. Il suffit pour s'en con- vaincre de lire la pièce dans laquelle il a chanté l'entrevue qui eut Pauperes, dites, laici potentes, 0 coronale clericalis ordo, Omnis aetatis decus alque sexus, Plaudite cuncti Brachium patris validum potentis Ecce protrivit subita rebellem Strage Normannum, pietatis hostem, Gloria patri. Grosse, IX, v. I7-2o. Scottigenae resoiient : optime praesul ave. Dummler, Ilf, v. 80. Scottiae tellus Italumque P»oma Meret Hailgari gemebunda casum.... Dammler, IX, v. 6. Personal Hebraeus, Graecus Scottusque célébrât. Dummler, XI, v. 7. (29 ) lieu à Liège enlre Charles le Chauve et Louis le Germanique au cours de l'année que je viens d'indiquer '. Je ne puis à ce propos [)asser sous silence l'opinion de M. Diinimler qui veut faire mourir Scdulius non à Liège, mais à Milan 2. S'autorisant de quelques poésies publiées en 1877 à Berne par iM. H. Hagen ^, poésies manifestement composées en Italie et dans lesquelles le style et les procédés littéraires de Sedulius se trahissent d'une manière frappante, le savant professeur de Halle suppose que le poète aura quitte la cour de Francon, vers 8G0, par exemple, pour aller s'établir au delà des Al[)es, auprès de l'arche- vêque Tado. Quelle que soit l'autorité de M. Diimmler dans tout ce qui appartient au haut moyen âge, je ne puis cependant partager ici sa manière de voir. S'il est établi en effet que Scdulius se trouvait encore auprès de Francon en 874, comment admettre qu'on le trouve bien avant cette époque établi dans le diocèse d'un archevêque italien mort d'ailleurs dès 8()8. Comment se fait-il d'autre part, en admettant comme réel ce changement de résidence de notre poète, qu'il n'ait pas laissé au moins quelques vers d'adieu à la ville qui l'avait receuilli dans sa détresse et lui avait procuré la douce existence que j'ai tenté de dépeindre. Pourquoi Sedulius, si bien en cour à Liège et à Aix-la-Chapelle, se serait-il écarté de ses protecteurs? Pourquoi, amoureux comme il était de réputation littéraire, eiil-il quitté cette Auslrasie où son nom était célèbre parmi les lettrés, pour des contrées où il était certainement inconnu? Au reste, le poète avait assez souffert de ses premiers voyages à travers l'Europe. Comme Dante, il savait que l'esca- ' BoEHMER, licgesta Cnrohrum. — La pièce de Scdulius a été publiée par Dûmniler, n° VIL ^ Neues Archio der Gesellschaft fur altère Deutsche Gischiddskunde : die handscliriftliche ueberlieferung aus der Zeit der Carolinger, 2. ^ « Carmina medii aevi maximam partem inedita ex bibliolhecis helveticis collecta edidil. U. Hagen. » Bernae, 1877. Les poésies que M. Dummier attri- bue à Sedulius sont les huit premières du volume ; mais les n"* I, II et VII sont seuls adressés à Tado. Dans le n" VII, le poète s'intitule Irlandais. Coliige Scotiifjenas, speculator, coiiige soplios. Hagen, VII, v. 23. ( 30 ) lier d'uutrui est dur à monter et il eût fallu des circonstances bien graves pour qu'il se hasardât à entreprendre de nouvelles et douloureuses pérégrinations. Serait-ce donc l'approche des Nor- mands qui l'aurait contraint à la fuite? Mais en 860, la situation de Liège n'était pas encore assez critique pour le pousser à une resolution aussi extrême. M, Diimmler invoque, pour justifier le changement de patrie de Sedulius, l'exemple de Dicuil qui aban- donna, comme on sait, son monastère de Luxeuil pour celui de Bobbio, fondé en Italie par S^ Columban. Cet exemple est-il fort concluant? Je ne le crois pas. Il importait assez peu à Dicuil, travailleur solitaire, enfermé dans la cellule de son cloître, de se trouver au delà ou en deçà des Alpes. Sedulius, poète de cour, avait besoin lui, d'admirateurs, de prolecteurs, de relations de toutes sortes et il y allait de son intérêt de ne les point quitter... Il faut cependant expliquer les étranges analogies signalées par M. Dùmmier entre les poésies de Milan et celles de Liège. Mais est-il bien nécessaire pour les expliquer de placer Sedulius à la cour de Tado ? Si Ton s'avise, en effet, que les pièces sur les- quelles M. Dùmmier appuie son opinion, sont en fort petit nombre et très courtes, ne pourrait-on admettre qu'elles aient été écrites par notre poète pendant un voyage en Italie, entrepris à la suite d'Harlgar ou plus probablement encore pendant un pèlerinage à Rome, accompli en compagnie de quelques compatriotes*? On dira peut-être que Sedulius ne nous apprend nulle part qu'il ait passé les Alpes. Rien n'est pourtant plus probable. Outre que les vers où il regrette de n'avoir pas accompagné Hartgar auprès du pape, peuvent laisser croire qu'il était habitué à accompagner l'évêque dans des missions de la sorte, comment expliquer la description de la porte de S'-Pierre qu'il nous a laissée ^ si l'on ne veut pas convenir qu'il ait été à Rome? En supposant un pèlerinage de Sedulius à la ville des papes, on comprend faci- 1 Soit avec les trois compatriotes qui racconipaguaient quand il vint en Austrasie, soit avec d'autres Irlandais de passage à Liège, comme, par exemple, Dermotb et ses compagnons. Voyez pp. 15 et 14. 2 Voyez la pièce XV de Grosse. ( 31 ) lement comment il a pu s'arrêter à Milan, y connaître Tado, et lui adresser les vers qui ont été publiés par M. Hagen. Je ne m'étendrai pas davantage sur ce sujet. Je n'ai pas la prétention d'avoir tranché la question, mais il me semble au moins que, en attendant des preuves décisives, il n'est pas nécessaire encore d'enlever Sedulius à Liège et de refuser à la ville d'Hartgar le tombeau de son fils d'adoption. III Sedulius ne doit guère qu'à ses poésies l'intérêt qu'il présente au point de vue littéraire. 11 ne faudrait cependant pas se figurer qu'il ait été uniquement poète. Loin de là, le recueil de ses vers forme de beaucoup la plus petite partie de ses œuvres. Des ou- vrages d'une érudition froide et pédante, des commentaires diffus et subtils sur l'Écriture Sainte en composent le reste. Cette al- liance, chez un même auteur, de la poésie et de l'érudition sem- blerait aujourd'hui singulière. Nous ne comprenons guère un poète lyrique interprétant des textes et tâchant d'expliquer ana- logiquement les Évangiles. Mais rappelons nous l'époque où vécut ce poète, et le mystère se dissipera. La poésie du IX^ siècle n'est qu'un jeu d'érudits, qu'un exer- cice de rhétorique où la subtilité, la puérilité même, tiennent lieu d'enthousiasme et d'inspiration. Plus encore qu'au XV'I*^ siècle, elle ne s'adresse qu'aux seuls dilettaiiti, elle ne vise qu'à repro- duire les modèles antiques, non en leur donnant une vie nou- velle, en les transfigurant, pour ainsi dire, mais avec le plus grand appareil possible d'érudition et de pédantisme. 11 est plus glo- rieux au IX' siècle de citer un ancien que d'écrire un beau vers. Et malheui'cusement les anciens que l'on cite et que l'on étudie, ne sont pas ceux du I", mais ceux du V' siècle. Les j)oètes carolin- giens ne remont(!nt pas comme ceux de Ja grande Renaissance aux sources pures de la littérature latine. C'est l'art sénile des Claudien, des Sidoine Apollinaire, des Ausone qu'ils continuent en l'affaiblissant encore. Une société naissante recueille l'héritage ( 32 ) d'une société morte : la Renaissance du IX^ siècle ressemble à une décadence. Voilà pourquoi un écrivain du IX^ siècle, qu'il écrive en vers ou en prose, qu'il s'adonne à l'histoire, à la théologie, à la philo- sophie, est avant tout et reste toujours érudit. Aussi ne trouve- l-on, parmi les contemporains de Sedulius, nulle personnalité littéraire marquante. Tous les écrivains de ce temps ressemblent à des écoliers qui répètent docilement la leçon de leur maître. Jean Scot Erigène est le seul génie original de l'époque. Mais qu'on lise les poèmes d'Alcuin, d'Angilbert, de Paul Diacre et de Pierre de Pise, de Sedulius enfin, on trouvera les mêmes procé- dés, le même artificiel, la même érudition. L'art de ces écrivains est un art composé à force d'études et de travail. Aussi tous les poètes du IX" siècle cultivent-ils la science autant que la poésie : Alcuin est philosophe, Paul Diacre historien, Pierre de Pise gram- mairien. . On comprend maintenant que Sedulius ait été commen- tateur de l'Écriture Sainte. Son CoUectaneum in epistolas Pavli, ses Explunatiiinciila de hreviariorum el capitulorum canonumque différentiel, ses Expla- nationes in praefationes sancti Hyeronimi ad Evangelia •, ont probablement été composés pour les élèves de l'école cathédrale de S'-Lambert. L'auteur s'y montre très versé dans la connais- sance des livres sacrés; il y cite à chaque instant la Bible et les Évangiles. Le texte, chose plus remarquable, en est éniaillé de mots grecs et parfois de phrases entières, écrites dans cette langue. Sedulius paraît, en effet, avoir possédé une connaissance étendue de la langue d'Homère. Il lui arrive même assez fréquemment de laisser échapper un mot grec au milieu de ses vers latins 2. * Tous ces ouvrages se trouvent dans le tome XIX de la Patrologia latina de Migoe On n'en pourrait faire l'analyse sans posséder des conna;ssances ihéologiques assez approfondies : voilà pourquoi je n'en dis ici que ce qui inté- resse l'éducation littéraire de Sedulius. 2 En voici quelques-uns : Doxa — Tholo — Sctiemata — Doniala — Agore — Sophos — Allophylos — Badianes — Cosmi — Sophia — Cataplasma, etc. MoiMFAUCOiN {Paleograp/iia Graeca, p. 235), rapporte que la Bibliothèque de l'Arsenal à Paris possède un psautier grec écrit de la main de Sedulius Scottus. ( 55 ) C'était là, pour le IX' siècle, un fait excessivement rare et qui sup- posait des études fort approfondies. A cette époque, d'ailleurs, les savants hiberniens étaient presque les seuls en Europe qui con- nussent le grec. Le plus illustre professeur de l'école du palais de Charleinagne, Alcuin, n'en avait tout au plus qu'une très faible teinture *; il était forcé, bien malgré lui, de se reconnaître sur ce point inférieur aux Irlandais et c'était peut-être par dépit qu'il appelait dédaigneusement Egyptiens ces hellénistes insulaires. Paul Diacre était plus franc et convenait, en toute sincérité, qu'il ne savait pas plus le grec que l'hébreu 2. Pour Sedulius, il appelle fièrement sa muse Graecula ^, et parfois même, se souvenant peut-être du mot d'Alcuin, Ethiopissa *. Plus curieux et plus original que les commentaires sur l'écriture dont je viens de parler, est l'opuscule intitulé : Libe?- de rectoribits christianis. Ce petit traité, écrit dans un latin très pur, est alterna- tivement rédigé en prose et en vers, chaque chapitre se terminant, comme dans le De Consolatione de Boëce, par une pièce de poésie qui n'est le plus souvent chez Sedulius que la paraphrase du texte qui précède. L'auteur, d'après ce qu'il dit lui-même, a, pour en recueillir la matière, butiné chez bon nombre d'auteurs sacrés et profanes^; ces derniers sont particulièrement des historiens, et parmi eux, on peut, en première ligne, citer Théodoret ^. Quant ' MuLLiNGER, The schools of Charles the Great : Alcuin. 2 Graïam nescio loquelam, ignoro Hebraïcam; Très aut quatuor in scolis quas didici syllabas, Ex his mihi est ferendus maniplus ad aream. Monum. Germ. Hist. Poetae medii Aevi. Poetae Carolini Ed. Diimmler, t. I, p. 43. 5 Graecula graecisans ore sonora modos. Grosse, XV, v. i6. * Te canet arcitenens Ethiopissa mea. Dummier, XVI, v. 18. ^ « Has autem paucas de mullis, divinas et humanas hislorias percurrens, vestrae, domine rex, excellentiae commonitorias obtuli litteras, etc. Sic et apes ex diversis floribus mella in ulililatem domiiiorum transitura colligunt, qui- bus gratissimos favos arlifîciosa dispositione componunt. » De rect. Christ., ch. 20. s Hermès, I, 45. Art. Haupt. Tome XXXIII. 3 ( 54) à la portée philosophique du livre, elle n'est pas considérc'tble. Seduiius n'a pas cru devoir s'élever au-dessus des prescriptions de la morale vulgaire : il n'aborde ni les théories politiques ni les graves enseignements de l'histoire. Ce sont de simples conseils au prince sur le choix de ses amis, sur la protection qu'il doit à l'Église, des recommandations sur l'amour de la paix et la con- fiance en Dieu, etc. On dirait un ouvrage écrit par un précepteur de cour pour un royal élève, qu'il s'agit de préparer à porter un jour dignement sa couronne, et, de fait, il semble que Seduiius l'ait composé, sur l'invitation de Lothaire 1", pour les fils de cet empereur *. Quoi qu'il en soit, le de rectoribus a bien le carac- tère qui convient à une telle destination; rien d'abstrait, rien qu'on ne puisse comprendre à la première lecture, beaucoup d'anecdotes de tous genres et d'exemples historiques, tout cela exposé tour à tour dans une prose agréable ou animé par une versification ingénieuse, en voilà plus qu'il n'en fallait pour rendre attrayante, même à un adolescent, la lecture d'un pareil ouvrage. Comme M. Ebert l'a fait remarquer, il est bien possible que le de rectoribus contienne des réminiscences des fameuses ti'iades Galloises 2. S'il en est réellement ainsi, nous aurions une preuve nouvelle delà persistance du sentiment national chez Seduiius; le fait, en tous cas, est assez curieux pour mériter d'être signalé... < Voyez la noie 5 de la page précédente. * ÂUgemeine Geschichte der Litteratur des Mittelallers, 2« vol. Leipzig, 1880. — « Trina autem régula in consiliis est observanda, prima, etc. De recl. Ch. VI. — Seplem speciosiora sunl aliis crealuris Dei, coeliim innubiale..., sol in virlule sua...,luna in inlegrilate nudataque facie..., ager frucluosus..., varie- las maris..., chorus justorum... rex pacificus in gloria regni sui... Ch. IX. — Decet Irinam observare regulam lerrorem scilicet et ordinationem alque amorem. Ch. II.— Sunt octo columnae quae forliler regnum jusli régis susli- jieaut. Prima columna veritas est in omnibus rébus regalibus. Secunda columna patienlia in omni negotio. Terlia, largitas in muneribus. Quarta, persuabilitas seu affabilitas in verbis. Quinta, malorum correctio atque contritio. Sexta, bono- rum amicitia atque exaltatio. Seplima columna, levilas tributi in populos Oclava, aequilas judicii inter diviles et pauperes, Ch. X. — Trinam pacis regulam conservare oportet, hoc est supra se, in se, juxta se. » Ch. IX. ( 35) Quelque intérêt que puissent présenter les œuvres en prose de Sedulius, c'est pourtant comme poète que notre auteur mérite sur- tout d'attirer l'attention de la critique. Faudrait-il donc s'attendre à trouver en lui un de ces génies populaires et simples, virils et enthousiastes tels qu'on aime à se les représenter à certaines épo- ques privilégiées de l'histoire? Est-il besoin de répondre et n'a-t-on pas vu déjà en plus d'un endroit des pages précédentes qu'il est fort loin d'en être ainsi, que Sedulius est bien à sa place au IX' siècle, qu'il est un fils légitime de son temps et pour ainsi parler un disciple fidèle de son école? La poésie, en effet, n'est pour lui qu'un jeu d'esprit, qu'un délassement agréable, qu'un travail lucratif parfois. Ne lui demandez ni héroïsme, ni vigueur, ni grandes émotions; sa Muse est trop frêle pour de tels efforts, son souffle trop court pour de tels élans. Laissez -le dans la tranquille cellule de son cloître, en face de son parchemin, au milieu de ses livres, composer lentement, vers par vers, quel- ques strophes dont il admire en lui-même le rythme harmo- nieux et la parure mythologique ' . C'est ainsi qu'il le faut prendre, non en poète, mais en lettré et en érudit. Examinons donc tout d'abord les éléments de cette science qui lui tient lieu d'inspi- ration. Il n'est cerlainemcnt pas douteux que Sedulius ait possédé une connaissance très étendue de la littérature antique. Dresser une liste des auteurs qu'il a lu, serait cependant fort difficile et même probablement impossible. Virgile est, en effet, le seul ancien dont ^ 11 esl curieux d'entendre ce que Paul Diacre dit de celte manière de com- poser, qui pourtant fut aussi la sienne, el de Tinfluence qu'elle exerça sur la littérature du temps. Angustae vitae fugiunt consortia Musae, Claustrorum septis nec habitare volunt, Per rosulenla magis cupiunt sed ludere prata, Pauperiem fugiunt, deliciasque colunt : Quapropter nobis aversae terga dederunt, Et coniitem spcrnunt me vocitare suum. Inde est quod vobis inculta poëmata mitto. Monum. Germ. Hist. Poetae medii Aevi. Poetae Carolini Ed Dummler, t. I, p. 43. ( ^6) on puisse reconnaître dans ses vers quelques rares imitations '. Mais il y a fort loin de là à dire que Virgile est le seul ancien qu'il ait véritablement connu. On pourrait même affirmer que de la difficulté que l'on éprouve à retrouver chez Sedulius les rémi- niscences de ses lectures, il faut conclure à leur étendue et à leur variété. La connaissance d'un auteur unique aurait laissé partout son empreinte dans les vers du poète; de la lecture de plusieurs auteurs différents au contraire, dérive une telle diversité de formes, une telle variété de tournures et d'expressions qu'il est aussi impossible de démêler dans l'ensemble ce qui appartient à tel ou tel écrivain que de distinguer dans les eaux d'une rivière, les flots de chaque source qui s'y est versée. Sedulius ne s'est pas caché d'ailleurs de vivre un peu du bien des autres et il s'est comparé assez gracieusement à l'abeille qui compose son miel du suc de fleurs diverses 2. Seulement, il faut avouer qu'il ne choisit * En voici quelques-unes : Namque ferunt Lunam lanarum vellus amasse : Pan, deus Arcadiae, vellere lusit eam. Dilmmler, XIX, v, 35-36, Conf. Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit. Georg. III, 392, — Unus sed fuerat veluli latrator Anubis. Dummler, XIX, v. 77. Conf. Omnigenumque deum monstra, et latrator Anubis. Aen, VIII, 698, — Idcirco bini frondea tecta petunt, DUmmIer, XIX, v, 86. Conf. ... et frondea semper Tecta petunt... Georg IV, 6i, 62. — Laudibus egregiis arma virumque sonans. Appendice, II, v. ii. Conf. Arma virumque cano... Aen, I, i. Outre ces réminiscences de Virgile, on trouve encore dans le De rectoribus ces deux vers de Claudien {De tertio consulatu Honorii) : 0 nimis dilecte Deo, tibi militât Aether Et conjurati veniunt ad classia venti. Une réminiscence d'Ovide dans la deuxième pièce publiée par Diimmier, vers 2 : Sed tamen in nostro pectore fixe mânes. Conf. Et plus in nostro pectore parte tenes. Tristes, IV, 3. * Voyez page 53, note. ( 57 ) guère les fleurs et qu'il butine un peu au hasard. Erudition sacrée, érudition profane, tout lui est bon pourvu qu'il puisse utiliser ses lectures et en transporter dans ses vers les souvenirs les plus dis- parates. Aussi ce manque de choix, ce peu de souci des convenances littéraires ne laissait-il pas de causer parfois chez lui de singulières dissonances. La fille de Syon et les Muses sont dans la même pièce placées côte à côte *; le poète demande un baiser des lèvres roses de la Muse au moment où il va chanter la vertu d'un évêque 2; il nomme cet évêque Daphnis^ il le compare un peu plus loin à Eurydice ^ et il va même jusqu'à lui demander s'il n'a pas été enlevé par l'Aurore qui le préfère — paraît-il — à son vieux Tithon ^. Ailleurs c'est Dieu qu'il invoque sous le nom de tonans. Il se laisse même emporter dans cette voie au delà des bornes de la convenance et il fallait qu'il fût bien amoureux des productions de sa verve pour qu'il n'ait pas efTacé, en les relisant, les vers où il compare la mort d'un agneau déchiré par des chiens à la mort de l'agneau pascal ^. On comprend facilement que le style de Sedulius surchargé de * Voyez la pièce I de Grosse in tnitio. * Syrmate purpureo glaucisque venusta capillis Oscula da labiis Sedulio roseis. Musigenum plectro citharizans textito carmen Permulcens aures nobilis Hartgarii. Grosse, I, v. 4-9. 5 Daphnis amoenus adest pastor bonus atque beatus. Dummler, IV, v. 5. * Il dit, en parlant de sa tristesse à propos de l'absence d'Hartgar : Ast ego maestificus tristabar musicus Orpheus, Eurydice liquit me quia sponsa mea. Grosse, XV, v. fi, 12. 5 An vos puniceis uobis avexerat alis Splendidus Aurorae currus amorque volans? Te niagis elegit, terrarum nobile sidus Ac Tithona suum spernit amore tui. Grosse, I, v. o2-o7. 6 Agnus ut altithronus pro peccatoribus acrem Gustavit mortem filius ipse Dei, Carpens mortis iter, canibus laceratus iniquis : Pro latrone malo sic, pie multo, péris. Dummler. XIX, v. ii6-d21. ( 58) tous ces ornemenls étrangers n'ait été ni bien vif, ni bien souple. Le latin en est généralement pur, mais la tournure des phrases est bien souvent gauche et embarrassée *. De l'enflure, du pathos, une rhétorique obscure enveloppent presque toujours la pensée et font paraître plus creuses encore certaines pièces qui, sans cela, ne le seraient déjà que trop. Mêmes défauts dans la composition. Il est rare de trouver dans notre poète une pièce entière qui soit animée d'un bout à l'autre d'un mouvement égal et tissée, si je puis dire, d'une seule trame. La marche en est ordinairement chancelante, indécise; on sent que l'auteur ne sachant pas bien lui-même où il veut en venir, ne voyant pas clair dans sa propre pensée, ne va pas au but en droite ligne et d'un pas résolu. II s'arrête en route, il s'égare même pour chercher une allusion ingénieuse, pour utiliser une réminiscence qui lui vient à l'esprit. On peut appliquer à presque toutes ses poésies les vers d'Horace: Inceptis gravibus plerumque et magna professis Purpureus, laie qui splendeat nnus et aller Assuitur pannus II semble d'ailleurs que ce défaut provienne chez Sedulius d'une certaine stérilité d'esprit qui l'empêche de tirer de son sujet tout ce qu'il peut donner. Il est visible que, plus d'une fois, le poète s'est battu les flancs pour arriver au bout de la pièce qu'il a entreprise : de là les fréquentes répétitions, les phrases stéréo- typées qui frappent même à une première lecture 2... Cette sté- rilité pourrait bien , cependant , n'être qu'apparente. 11 faut * En voici deux exemples curieux : Rot — bone sint nobis per te solacia — berte. Dummler, XVIII, v. 3. Urbs collt es felix quam deus atque dea. Dummler, XXXII, v. 14. * On lit, par exemple, dans la pièce intitulée De adventu imperatoris Lotharii : Corde gaudemus hilares sereno Dum redit caesar lenis ac serenus Conferens secum bonitate dulcis Gaudia pacis. Dummler, XXVI, v. d-S. (59) remarquer en effet qu'elle se manifeste surtout dans les pièces qui ont, pour ainsi dire, une destination officielle, dans celles, par exemple, qui sont adressées à Charles le Chauve, à Louis le Ger- manique, à l'empereur Lolhaire. Or ces pièces ont probablement été commandées à Scdulius. Rien d'étonnant, dès lors, à ce que, pressé par le temps, le poète se soit vu forcé de se servir d'an- ciens clichés, de recourir à des vers tout fabriqués déjà et com- patibles avec les circonstances pour lesquelles on les lui deman- dait. D'ailleurs, si Ton compare les pièces dont il s'agit ici avec celles qui ont été composées à tête reposée et dans un but pure- ment littéraire, il sera facile de se convaincre que les négligences qui déparent les premières, ne viennent, en grande partie, que d'une composition trop précipitée. On doit avouer que, si par bonne fortune il est arrivé au poète de n'être point talonné par le temps et la nécessité, il a écrit de jolis vers qui, d'une allure assez preste et d'un tour ingénieux, aujourd'hui encore ne sont pas désagréables à lire et peuvent compter parmi les meilleurs des écrivains du IX® siècle. Dans ces heures, trop rares, d'heureuse invention, ce n'est cependant jamais le sentiment qui inspire Sedulius. Les affections profondes de l'âme ne se traduisent guère chez lui que par les grands mots, l'emphase et la déclamation. Ses qualités distinctives, son originalité, si l'on veut, lui viennent d'ailleurs et, pour lui emprunter un instant son langage, c'est Erato qui, des neuf Muses, est sa préférée. Il n'est bien à son aise que dans ce que nous avons appelé poésie légère, il ne s'anime que si par aventure son Début qui se retrouve presque textuellement dans la pièce Ad Leutbertum episcopum : Corde laetamur hilares sereno Dum redit praesul decus atque blandus Conferens seeum populo benignae Gaudia pacis. Dummler, XXVIil, v. 4-3. Comparez encore Grosse, I, 15 av. VI, 20. — VJII, 27 av. V, 1. — (Ces deux pièces à Charles le Chauve). — Dummler, XXII, 5 av. XXVII, 23. — L'une de ces pièces à Hartgar, Tautre composée à l'occasion de la fête de Pâques). — Diimmler, XXXII, 31, 32 av. Grosse, XIV, 21, 22 (la seconde pièce à l'arche- vêque de Cologne Gonlhar), etc. (40) sujet lui permet la bonne humeur et s'il peut quitter pour un instant le ton solennel auquel il est forcé trop souvent de tendre les cordes de sa lyre. Il devient alors lui-même et, de vulgaire déclamateur, se transforme en un poète qui ne manque ni de grâce ni d'humour. H faut lire, entre autres, pour se faire une idée de ce que valait Sedulius dans ces bons moments, le char- mant parallèle qu'il établit entre sa pauvre maison et le palais d'Hartgar^, ainsi que les jolies pièces intitulées de verhece a cane dicerpto et de Rosae Lilnqve certamme. Cette dernière, dialogue entre la rose, le lys et le printemps, est particulièrement curieuse pour qui connaît l'influence de ce genre de dispute sur le déve- loppement du théâtre au moyen âge. La Rose. « Je suis la sœur de l'aurore, l'alliée des dieux du ciel; Phébus m'aime, je suis la messagère du radieux Phébus. L'étoile du matin en souriant éclaire mon visage; la noble beauté de ma parure virginale brille de l'éclat de la pourpre. » Le Lys. < Pourquoi dans ton orgeuil prononces tu des paroles qui te valent à jamais des tourments mérités ? Car ton diadème fiosa. « Sum soror Aurorae divis cognata supernis Et me Phebiis amat, rulili sum nuncia Pliebi. Lucifer ante nieum hilarescit currere vultum, Ast mihi virginei decoris rubet aima venustas. • Lilimn. « Talia cur tumidis éructas verba loquelis, Quae tibi dant méritas aeterno vulnere penas? Nam diadema tui spinis terebratur acutis, Eheu! quam miserum laniant spineta rosetum! » Rosa. « Ut quid déliras vcrbis, occata venuslas, Quae tu probra refers pleiia sunt omnia laude. Conditor omnicreans spina me sepsit acuta Muniit et roseos praeclaro tegmine vultus. » Lilium. « Aureoli decoris mihi vertex comitur almus Nec sum spinigera crudelis septa corona. Profluitat niveis dulci lac ubere mammis, Sic holerum dominam me dicunt esse beatam. » * Grosse, I. ( 41 ) est percé d'épines aiguës. Hélas ! comme ces épines déchirent le malheureux rosier ! » La Rose. « Quelle est ta folie, à toi qui regardes comme un mal un titre de gloire! Dans sa sagesse, le Créateur m'a hérissé d'épines aiguës; il a voulu protéger d'une noble armure la beauté de la rose. » Le Lys. < Ma noble tète est ceinte d'une couronne d'or et je ne suis pas armée de cruelles épines. De mes blanches ma- melles s'épanche un doux lait; aussi m'appelle-t-on la reine des fleurs. » — « Cependant le jeune printemps reposait dans l'herbe fleurie. Sa robe était peinte d'herbes verdoyantes, des parfums montaient à ses narines ouvertes et sa tête était ceinte de couronnes de fleurs. » « Chers enfants, dit-il, pourquoi cette querelle? Vous êtes, sachez-le, nées toutes deux de la même terre. Comment des sœurs peuvent-elles exciter l'arrogante dispute? 0 belle rose, tais-loi, ta gloire brille sur le monde, mais que le lys royal règne du haut des sceptres élincelants. Les siècles loueront à jamais votre gloire et TOlre beauté. Que la rose soit dans nos jardins l'emblème de la Poeta. « Tune Ver florigera juveiiis pausabat in lierba, Olli legmcn erat picliim viridantibus herbis, Ipsius ad patulas redolebanl balsama narcs Floripotensque caput sertis redimibat honoris. » Ver. a Pignora cara mei, cur vos eontenditis? inquit, Gnoseite vos geminas tellure parente sorores. Num fas germanas lites agitare superbas? 0 rosa pulchra, tace, tua gloria claret in orbe, Regia sed nitidis dominentur lilia sceptris. Hinc decus et species veslruni, vos laudat in aevum. Forma pudiciciae nostris losa gliscat in hortis Splendida Phebeo vos lilia creseite vullu. Tu rosa martiribus rutilam das stemmate palmam, Lilia virgincas turbas decorate stolatas. » Diimmler, XL, v. d2-45. ( i2 ) pudeur:vous,Iysétincelants, croissez, semblables en éclat au visage de Phébus. Toi, rose, tu couronne les martyrs de guirlandes de pourpre; vous êtes, o lys, l'ornement des cortèges des vierges aux longs voiles. » IV Il ne faut pas voir uniquement dans Sedulius un curieux représentant de la littérature du IX" siècle. 11 est encore, et c'est là ce qui lui donne pour le lecteur belge un intérêt tout spécial, une source historique des plus précieuses. Grâce à ses vers, on peut enfin combler cette lacune qui, dans l'histoire de Liège, sépare les règnes des évêques qui vécurent avant Charlemagne d'avec les règnes de ceux qui sont postérieurs à l'invasion normande. Cette époque que ni Hariger, ni Anselme, ni Gilles d'Orval ne connurent, nous pouvons affirmer aujourd'hui qu'elle n'a été ni inactive, ni stérile. Si les faits qui s'accomplirent sous Agilfrid (765-787) Gerbald (787-809) Walcaud (809-856) et Pirard (836-840) con- tinuent à nous cire ignorés, il n'en est plus de même de ceux qui se passèrent sous Hartgar (840-853). «C'est peu de chose, dira-t-on peut-être, et nous attendions mieux : quinze ans ne comptent guère dans un siècle ». Pourtant, il est, en histoire, de ces années exceptionnellement fécondes et actives qui supposent avant elles d'autres années de préparation et dont l'élude fait connaître toute une évolution sociale, tout un mouvement littéraire. Il en a été ainsi, ce semble, du règne dHartgar pour le IX^ siècle liégeois. Ce coin de tableau que nous apercevons n'a pu être isolé : on devine, en le voyant, qu'il n'est que la partie la plus importante d'un tout harmonique et que de la barbarie des temps mérovin- giens à ces années relativement fort policées , il a dû exister toute une gradation disparue aujourd'hui pour nous, mais dont nous sommes logiquement forcés d'admettre l'apparition dès les commencements du IX* siècle ou, si l'on veut, de la renaissance carolingienne. Sedulius, en nous faisant connaître l'histoire du règne d'IIartgar, éclaire donc toute la première moitié du IX" siècle liégeois. (43 ) Cette histoire d'Hartgar, n'est, à vrai dire, qu ébauchée. Un poète si explicite qu'il soit, et ce n'est pas le cas pour Sodulius, n'est jamais aussi clair, aussi précis qu'un chroniqueur ou même qu'un annaliste. S'il nous révèle quelque fait contemporain, ce n'est guère qu'en passant, sous forme d'allusion; s'il décrit quel- que édifice, s'il fait le portrait de quelque personnage, c'est tou- jours en le parant de couleurs étrangères qui le déguisent aux yeux de l'histoire. Néanmoins, les œuvres d'un poète contempo- rain méritent toujours une sérieuse attention. Mais leur prix devient inestimable lorsqu'elles datent d'une époque qui, pendant dix siècles, est restée plongée dans la plus profonde obscurité. Je vais essayer de dépeindre brièvement, d'après les indications malheureusement trop rares de Sedulius, l'état de Liège pendant cette époque. Hartgar, qui succéda à l'évêque Pirard en 840 appartenait à la haute noblesse germanique et il semble même quil ait été allié à la famille carolingienne ^ C'était un prélat instruit et, comme tous les membres du haut clergé de son temps, passionné pour les arts et les lettres antiques. Au témoignage de Sedulius, il pos- sédait trois langues ^, probablement le latin, l'nllcmand et le roman. Lorsque notre poète vint à la cour d'Hartgnr (c'est-à-dire entre 840 et 851), lévéque ne devait pas être fort âgé encore: c'est du moins ce que permettent de supposer les épilhètes que lui adresse son panégyriste : si amateur d'antiquité qu'il fût, et même justement à cause de cela, il n'eût certes point salué du nom de Daphnis un prélat qui eût compté les années d'Anchise ou de Nestor 3, Sedulius nous a d'ailleurs laissé le portrait de son pro- tecteur et malgré l'exagération et les flatteries trop apparentes ^ Cette supposition est autorisée par ce que nous savons des rapports entre l'empereur et l'évêque. Sedulius nous apprend que Lothaire 1 vint deux fois à Liège sous Hartgar : une fois pour célébrer la Pàque (Dummler, pièce XXV), l'autre fois après une victoire sur les Normands {Ibid^ XXVI). Les Regesta de Bôhmer ne parlent pas de ces deux passages de Loltiaire à Liège. 2 Aurea lingua cluit triplicis cui famine vocis. Grosse, I, v. 27. 5 Daphnis amoenus adest, pastor bonus atque beatus. Dummler, IV, v. 5. ( ii) dont est surchargé ce portrait, il ne laisse pas cependant de présenter un certain intérêt historique. « Composez, dit le poète, composez au son de la cithare des vers qui charment les oreilles du noble Hartgar. Il est digne, ce pieux pasteur, des louanges d'un chant harmonieux, il est l'astre de l'Europe, il en est la gloire. C'est un rameau d'or couvert des fleurs de la vertu, ses mœurs, sa figure brillent d'un même éclat... Il gravit l'échelle qui conduit aux cieux, il instruit son troupeau de sa parole et de ses exemples. Toujours en éveil, comme un pasteur vigilant, il enlève ses brebis aux loups qu'il écarte. Sa poitrine resplendis- sante est embaumée des parfums de la sagesse et de sa bouche éloquente coulent des paroles de miel. L'éclat de la beauté brille sur son visage, mais son âme resplendit d'une beauté plus grande encore. En sa présence se taisent les rétheurs, et le poète bavard est muet quand il parle. » Hartgar ne demeura pas étranger à la politique de son temps. Chacun sait qu'il en fut de même de presque tous les évêques du IX* siècle et que certains d'entre eux, comme Hincmar et Agobard, se conduisirent en véritables hommes d'Etat. Hangar joua un rôle beaucoup plus modeste: il se contenta d'être le conseiller et l'ami de Lothaire I. Une ambassade auprès du pape touchant les af- faires de l'empire est tout ce que nous connaissons de sa carrière * Musigenum plectro citharizans textito carmen Permulcens aures nobilis Hartgarii. Est plus ille melis condignus laude canoris, Europae sidus nobilitasque potens. Aureus est ramus florens virtutibus almis Egregiusque nitet moribus et specie Ingreditur scalam quae surgit in alta polorum, Moribus et verbis instruit ipse grèges. Qui pastorali disponens omnia cura Eripiens agnos arcet et ipse lupos. Pectora oui redolent flaventia musta sophiae Oreque doctiloquo mellea dona fluunt. Gui micat in vultu vernantis gratia formae, Splendida sed menti gratia major inest. Ipsius in facie linguosi rhetoricantes, Strophosusque loquax quo résonante silet. Grosse, I, v. 6-13. — 16-27. ( 45 ) politique. Désigné, nous apprend Sedulius dans une pièce com- posée à ce sujet, désigné par la volonté du peuple et du sénat *, il se mit en marche pour l'Italie avec une escorte dévouée ^. On était en hiver ^ et les voyageurs eurent à surmonter de grandes difficultés au passage des Alpes. On arriva pourtant à Rome sans encombre. « Tout le monde tressaille d'allégresse, la grande Rome se réjouit, voici, crie-t-on, l'ange, le promulgateur de la paix *. » Les négociations entre le pape et l'évêque restèrent secrètes ^. Hartgar s'acquitta de sa mission avec succès ^ et revint au prin- temps dans son évéché. Dans quel but Hartgar fut-il envoyé à Rome? Il serait difficile de le dire. Peut-être les différends survenus entre Lothaire et ses frères n'étaient-ils pas étrangers à sa mission. C'est du moins ce que laissent supposer les mots angélus atqiie sator pacis dont les Romains le saluent à son arrivée. En citant plus haut les correspondants ou les protecteurs de Sedulius, j'ai cité les amis d'Hartgar. Éberhard, comte de Frioul, qui possédait en Hesbaye des propriétés considérables, paraît avoir été particulièrement lié avec l'évêque de Liège 7. Chose assez rare * Nec non consensu populi magnique senatus Ad hoc eligitur nobilis Hartgarius. Grosse, XV, v. o3, 54. » Sint vestri comités protectoresque fidèles Caelicolum proceres, sancta caterva poli. DUmmler, II, v. 29, 30. 5 Nos iter adripimus brumali tempore canum Per niveos campos per vitreasque vias. Grosse, XV, v. 6o, 66. 4 Exultant cuncti, laetatur maxima Roma : Pacis adest clamant angélus atque sator. Grosse, XV, v. 99, iOO. 5 Tune mox secretis Cephas nosterque loquellis Angelica lingua mystica verba serunt. Grosse, XV, v. d07, 108 6 Urbe remigramus transactis online rébus Ver piclum ridet floreque purpureo. Grosse, XV, v, 427. 7 Voyez dans le Jahrbuch fiir Vaterlàndische C eschich te {W'ien, i8Q\,) FuiifGedichte des Sedulius Scotlus an deii Markgrofen Eberhard von Friaul, éd. E. DiJMMLËR. {4C ) dans un temps où le goût des lettres n'était guère répandu que parmi le clergé, ce grand seigneur laïc fut, comme un prince du XVI* siècle, passionné pour les choses de l'esprit. Après ses expéditions contre les Sarrasins qui harcelaient les côtes de l'Italie, il aimait à venir dans son château se reposer de la guerre par la lecture et l'étude. Il s'était formé une biblio- thèque *. Des recueils des lois, des ouvrages théologiques, des vies des saints, de nombreux écrits de saint Augustin composaient cette bibliothèque dont le catalogue nous est parvenu. Il est intéressant d'y trouver un livre de Sedulius, VExposilio super epistolas Pauli ^ et le liber rei militaris dont Hartgar fit pré- * Il est fait mention dans le testament d'Eberhard (écrit en 887) des livres de la chapelle de ce personnage; il n'est pas sans intérêt, me semble-t-il, de donner ici ce catalogue d'une bibliothèque du TX^ siècle. Sans comp- ter les livres sacrés, bibles, psautiers, évangéliaires, etc., Eberhard pos- sédait : Liber S' Augusti de verbis Domini. — Liber de lege Francorum et Lango bardorum et Alamannorum et Bavariorum. — • Liber rei mililaris (donné par Hartgar). Liber de diversis sermonibus qui incipit de Eiia et Achab. — Liber de utilitate poenilentiae. — Liber de constitutionibu.s principum et edictis imperatorum. — Synonima Isidori. — Liber de quatuor virtutibus. — Liber besliarum. — Cosmographia ethici philosophi, — Liber de civitaie Dei. — Liber de verbis domini (S' Aug.). — Gesla pontificum romanorum. — Gesta Francorum. — Libri Isidori, Fulgentii, Martini. — Liber Ephrem. — Syno- nima Isidori (2^ exempt.). — Liber glossarum et explanationum et dierum. — Exposilio super epistolas Pauli (par Sedulius). — Liber de verbis domini (2"= exempl.). — Liber super Ezechielem prophetam. — Diclionarium de epls- lolis et evangeliis. — Vita S» Martini. — Liber Aniani. — Volumen septem librorum magni Orosii Pauli. — Libri S' Augusti. — Libri Hyeromiui presby- leris. — Smaragdus. — Collectaneum. — Fulgentius. — Vita S' Martini (:2« exempl.). — Physionomia Loxi medici. — Ordo priorum principum.— Vitae Patrum. — Liber de doctrina S*^ Basilidis. — Apollonius. — Synonima Isidori (3« exempl ). — Lex Langobardorum. — Liber Alguini ad Eridonem comitem. — Liber qui incipit a sermone S' Augusti de ebrielale. — Liber de quatuor virtutibus (2' exempl ). — Enchiridion S' Augusti. — Eberhard par- tage ces livres entre ses quatre tils Unruoch, l^érenger, Adalard et Rodulf et ses trois filles Ingeldrud, Judilh et Herivinch. — Spicilegium. Historia eccle- siae Cisoniensis, p. 876. ^ Voyez la note précédente. (47) sent à Eberhard et qu'il lui envoya accompagné d'une pièce de vers de noire poète *. Une description détaillée du mouvement des études à Liège sous Hartgar, serait en grande partie une répétition des paragra- phes qui précèdent. Faire connaître Sedulius, c'est faire connaî- tre, en effet, les tendances de ce mouvement. Il ne faudrait pas se figurer, toutefois, que Sedulius ait été à Liège à celte époque le seul érudit, le seul poète. Sans compter les écrivains nationaux qui pouvaient s'y trouver, on devait y voir quelques-uns de ses compatriotes : on se rappelle les deux amis qui l'accompagnaient dans son exil et qui furent comme lui recuillis par Hartgar. Peut- être aussi Dermoth et ses compagnons s'établirent-ils sur les bords de la 3Ieuse. Tous ces savants étrangers vivaient dans l'intimité de l'évéque et devaient faire ressembler sa cour aux cours des princes italiens du XV*" et du XVP siècle. Comme plus tard en Italie, les qucslions d'art et de littérature y étaient longuement traitées; on y décla- mait, on y improvisait des vers, on y faisait des énigmes 2; on a vu que les petites intrigues n'y étaient pas non plus étrangères ^. Si Hartgar, comme l'archevêque de Cologne Gonthar, par exemple, n'était pas lui-même poète, au moins s'occupait-il acti- vement à embellir sa ville épiscopale. Nous connaissons par Sedu- lius les monuments qu'il y fit élever. Malheureusement, selon son habitude, le poète s'est bien gardé d'en faire une description détaillée. Il faut se contenter de quelques mots qu'il laisse échap- per çà et là et tant bien que mal les ajuster ensemble. Toutefois, nous en savons assez pour pouvoir dire de Liège ce que dit Ampère de l'Europe en général « le développement simultané ^ Voyez la pièce intitulée : Harlgarius episcopus ad Eherhardum. DOmmler, Jahrbuch, I, 184. Cbose curieuse ! le septième vers de celte pièce paraît inspiré du fameux vers d'Ennius At tuba terribili sonitu taratantarà dixit le voici : Hic luba terribili sonilu clangore remugit. * Voyez Appendice, n« XiX. 3 Voyez page 26. (48) des arts se joint à l'étude de l'antiquité pour achever de donner au IX* siècle tous les caractères d'une ère de renaissance *. » Sans l'incendie de Liège par les Normands (881) au milieu duquel périt le palais épiscopal dHarlgar, les écrivains des siècles postérieurs nous auraient sans doute transmis sur ce monument des notions plus précises et plus complètes que celles fournies par Sedulius. Cet édifice semble, en effet, avoir été tout à fait remarquable et bien digne d'une description détaillée. Le toit, comme celui de la cathédrale d'Aix-la-Chapelle 2, paraît en avoir été, sinon revêtu d'or, au moins couvert en tuiles de diverses cou- leurs 5. Des fenêtres nombreuses et garnies de vitres répandaient dans les appartements intérieurs une lumière abondante *. Sur les voûtes, un habile pinceau aurait prodigué les dessins les plus capricieux, les couleurs les plus vives et les plus fraîches ^. Des lambris ciselés [piiichrum laquear stigmate pictum) garnissaient les murailles décorées de nombreux tableaux^. Enfin, les pen- tures de portes, les serrures et les clefs finement arrangées attes- taient l'habileté des artisans liégeois ^. Outre ce monument, Hartgar construisit encore une église dé- diée aux saints Pierre et Paul, à la Vierge et à tous les saints ^ ^ Ampère, Hisl. litt. de la France sous Cliarlemagne, ch. XIll. 2 Vila Caroli magni auct. Einhardo, ch. XXXIl « ... basilica, malumque aurum, quo lecti culmen erat ornatum. » 3 Vestri tecta nitent luce serena Florent arte nova culmina picta. Grosse, II, v. i, 2. * Mox glaucae vitreae sintque fenestrae. Ibid., v. 42. s Rident atque tholo multi colorum. Ibid., v. 3. ® Sedulius dit de sa demeure en la comparant à celle d'Hartgar : Absis nonque micat compta tabellis. Ibid., v. 45. ' 11 demande de même pour sa maison, toujours en la comparant au palais d'Hartgar : Sit clavisque recens ac sera firma. Ibid., v. 41 s Haec in honore nitet Pétri Paulique choruscans, Virginis et Mariae hanc sacrum nonien honestat Aedem lucifluam sparso ceu flore refertam Sanctorum reiiquusque chorus haec tecta sacravit. Dummler, XX, v. 9-io. I ( 49 ) Sedulius en admire les peintures, mais il ne décrit pas l'édifice ^ Il nous apprend seulement que l'autel était pourvu de nom- breuses reliques et (semble- t-il dire) surmonté d'une statue de la Vierge 2. Les dernières années du règne d'Hartgar furent troublées par l'approche des Normands. Connaissant le sort réservé aux contrées que traversaient ces barbares, l'évéque voulut écarter de son diocèse les malheurs dont il le voyait menacé. 1! y leva une petite armée, rencontra les Normands sur les rives du Rhin et les vain- quit complètement dans une bataille où leur chef semble avoir perdu la vie. « Alors, s'écrie Sedulius, tomba le superbe Goliath, la colonne de la guerre ; ses compagnons, comme des Cyclopes, rivalisaient de hauteur avec les plus grands cèdres ^. 0 Hartgar mourut en 855 et l'abbé de Lobbes Francon fut dési- gné pour lui succéder. A en croire Sedulius, il aurait été l'ami, sinon l'élève de l'évéque de Metz Drogon *, et il appartenait à la famille carolingienne ^. C'est à peu près là tout ce que le poète * Hanc paradisiacam vernantis schenialis aulam, Florigeras species ista quas cernis in aede Inclitus Harlgarius, praesul lampabilis actu, Aethereae Solimae sacro dum flagrat amore, Hoc \ario spécimen jussit splendescere cultu. Haec domus est domini vitreis oculala fenestris. Dummler, XX, v. 1-7. * In hoc altari sanctorum gloria pollet, Quod sacros claudit Ihesauros reliquiarum Hanc aram décorât genetricis honorque Mariae Virginis altithroni paradisi sceptra tenentis. Dummler, XXI, v. 4-3, 4-7. ' Tuncque Golias obiit superbus Magna qui belii fuerat columna : Céleri cedros simulabant allas More Cj'clopum. Testis est lihenus fluvius bicornis Grosse, III, v. 24-30. * Stella venusta micat, Drogonis maxima cura. Dummler, X, v. iS. 5 Mille, Mosella, virum nobis hue, mille beatum, l'ukhrum Karotiden spemque decusque pium. Grosse, XVI, v. 45, 46, Tome XXXllI. 4 ( 50) nous apprend sur le successeur d'Hartgar. L'histoire de Francon qui passa la moitié de son règne à guerroyer contre les Normands est d'ailleurs assez bien connue. Je n'ai pas à la raconter ici*. » Sedulius a chanlé une victoire de Francon sur les Normands. Dûmmler, XXIX. Voyez sur cet évêque Folcuini, Gesta abbat. Lobiens.y Anselmi, Gesta pontif. Leod. Reginonis, Clironicon ad an. 881, 898 et Bertiniani Annales adan. 865,869, 870. {iV APPENDICE SEDULII CARMINA INEDITA ' Ad Karoliim regem 2. Inclile rector, ave, laus orbis, gloria secli, Flos magni Karoli, nobile lumen avi, Caesaris egregii, Luodevici principis almi Altipotens proies, Stella venusta nitens, Doxa Iriumphalis bellis ac martius ardor, 5 Aureus et ramus caesareumque decus, Inter Francigenas niveos quod scemate fulget, Lucifer ut rutilo splendet honore polo. Flos micat ecce virens et Christi palmes honustus : Spargamus flores vernulitate novos. 10 Rex benedictus adest Carolus, resonemus ovantes, Pacifer ut Salemon sceptra paterna tenens : Ast uno Salemon templo celebratur in orbe, Mille sed hic templis eminet arte novis. nie fuit Solimae rex inclitus atque celebris 15 I, 3. Luodevinci, C. 1 En 4868, M, Emile Grosse a publié à Kœnigsberg seize poésies de Sedulius. En 1869 M. Ernest Dummler en a publié quarante à Halle. Le même savant en avait déjà donné cinq en 1861 (dans le Jalirbuchfûr Vaterlàndische Geschichte. Vienne) et une dans les Forschungen ziir Deutschen GescluclHe,\', l-}94. On trouvera dans cet Appen- dice les poésies de Sedulius restées inédites jusqu'à ce jour. Ce m'est à la fois un devoir et un plaisir d'adresser ici à M. Roersch, le savant professeur de philologie ancienne à l'Université de Liège, mes remercîments les plus sincères pour la complaisance avec laquelle il a bien voulu revoir mon texte et le mettre en état de se présenter dignement au public. - Charles le Chauve. ( 52 ) Scd centum Solimas hic tenet allilhronus; Illo gaudebant mons Syon, mons olearum, Hune Alpes nivcac respiciunt niveum; Illiim Jordanes glaucis resonabat ab undis, Corniger hune Rhenus personat huneque stupel; 20 Mente Salemonis sapienlia prisca refulsit, Hie nova cum priscis sacra fluenta bibit. Hune milis pietas, hune ornât larga potcstas, Diligit hune Christus glorificatque Dcus. Gallieus orbis ovans lanto reetore choruseat, 25 Itala quem sperat terra bcata dueem. Ad Salemona pium populus concurrit in iinum; Subdite Caesarco débita régna viro. Magnanimi Karoli florentem noscite virgam, Aelhercum munus Chrislieolumque dccus. 30 Hic vir, hic armipotens, qui clarum lollit in astra Nomen cum meritis, celsa columpna piis, Cujus Francigenae clarissima discite facta, Cernite magnifiei clara tropea ducis. Siequc tibi domino tripIiceUir gratia Christi, 35 Rex pie, rex sapiens, inclite bellipotens, Francorum populi spcs aima, sagitta salutis, Ecelesiae columcn, belliger et elipeus. Scottus amorc sonat vcstrum laudabile nomen Norfmannusque tremens splendida castra timet. AO Lilia pacis amas bellorum mixta rosetis Hinc dux chirescis candidus et roscus. Caesaris es magni Luodeuuici slemma decori, Isaac proies ceu bencdicta micas : Habrahae similis, Karolus perfulscrat ingens j 45 Natus ut Isaac, sic Luodeuuicus erat; Tcrcius es, veluli Jacob benedictus et hères Isaac patris, caesaris, aime, ducis '. I, tG. Altilrlionus, C. — 59. Amo resonat, C. — 43. Decoris, C. * Cette pièce fut probablement composée à l'occasion de l'arrivée de Chaires le Chauve à Metz en août 869. Francon fit en effet parlie de l'assemblée d^s évêques que le roi convoqua dans cette ville pour se faire reconnaître héritier de Lothaire II [Berti- niani Annales ad. an. 869). Or il n'est pas étonnant qu'il s'y soit fait accompagner par Sedulius. ( s-^ ) II De nomine KaroU, Ciijus honorifîcum septeiio grammate nonien Promittit Solimac sabbata stelligcrae; Necnon et numerus scpleni grammalis ipsum Laudibus egregiis fert super astra ducem. En oclingenli ter septeniquc rcfulgent 5 In hoc rectoris nomine celsilhroni : Centum namque ferunt vitam signarc pcronncm, Octoque déclarant secla beala poli; Porro 1er scptem triplicem inonstrarc quiclem Quis prudens dubitct, qui bcnc doctus erit? 10 Sic vestri clarum redoiet misleria nomen : Quod valet in terris scribiliir atquc polis. Quisquis Homerus amat hoc nomen dicere vcrsu Laudibus egregiis arma virumque sonans, Ille sit in populo doctus, Maro caesaris aller, i5 Diligat hune Carolus magnificetque Deus *. III Enitet ecce polo jam nunc plenissima luna , Gaudia plena notans enilet ecce polo. Laetamur veslris, frater venerandc, Camoenis Nam signant mentem dulcia vota tuam ; Virlutum spécimen, pacem veramque salutera 5 Optastis nobis, omne decusque probis. II, 5. Enoc tingenli, C. — 16. Deligat, C. Enire les vers 15 et Ui de celte pièce le copiste a intercalé par mégarde le litre Cingulum. III. Celte pièce se trouve dans le manuscril réunie à celle intitulée de adventu Fran- conis episcopi et publiée par Dùmniler, n» X. * Il faut se rappeler pour comprendre cette pièce que Sedulius connaissait le grée. Le nombre 821 qu'il trouve dans le nom de Charles, v. 5, est en effet obtenu par l'addi- dion des lettres grecques dont se compose ce nom : ■/.v.pok\>ç, = S'il. ( S4) Tempora lapsa volant, verum dixislis amice, Ob hoc aeternas nos repctamus opes. Istic vila pcTit, pereunt spectacula vitae, Qqo;1 hodie sunius, hoc neque cras erimus; 40 Illic vita inanet stabilis, sine fine, beala, Quam mors, quani tcmpus, non spoliare queunt. Ut mihi velle tuum puro de corde creatum, Pectoris in fibris, sic tibi velie meum. Frater, pro vobis orans, orabo lonantem, Ib Sic tu, pro nobis, oro, precator euin ; Et lacrimac prosunt, lacrimis mundemur amicis; Quod tibi, hoc mihimet, quod mihi adoplo tibi. Rex Deus aeternus, resonet sic vestra Camoena, Protegat in terra nos statualque polo : 20 Quod bene sit placilum, quod juslum, quod sit honestum, Concédas famulis, inclite Christe, tuis. IV Ilem. Inclitus in primo Martinus limite fulget, Hilarius, hilara facie nitet, oreque blando, Sanclus et insigni vestitur tegmine Marcus; Doctus Sulpicius hic personat aurea verba, Celsus Remigius specioso vertice lucet; 5 Tu Séverine micas, haut saeva fronte decorus; Justus amat roseo sese vestirier ostro ; Maximiane nites flavis redemite capiliis; Ecclesiae princcps illustri stemmate flagrat ; Apollonarem Pelri régit inciita dextra : 40 Emicat Ambrosius laeva, gaudetque magistro *. III, 8. Ob hoc. Sedulius considère h comme consonne. Voyez même pièce, 10, 18. VI, 11, 39. XXV, 3i — 12. Nec spoliare, C. — 17. Lacrimes, corr. lacrimis, C. — 19. Resonat ceu, C. — 20. Stalu atque, C. IV. Celle pièce est réunie dans le manuscrit à celle qui porte le titre de Versus ad Ermingardem imperatricem, etc. Ed. Diimmler, n» XII. — 8. Maxime, C. — 10. Pétri, corr. Petro. — 11. Magistri, C. * Cette pièce paraît être la description d'un tableau ou d'une fresque. (55) Ad Karolum. Splendide palmes ave, Francorum gloria gentis, Spes magni popiili, splendide palmes ave Aurea nobilitas, soboles bene licta Lothari, Flos Ermingardis, aurea nobilitas. Hic novus est Karolus, Karoli de seminc magni j 5 Omnes laetemur, hic novus est Karolusj Haec nova Stella micat, laus orbis, spes quoque Romae. Europae populis, hacc nova Stella micat. Hune avus, hune proavus, genitor hune caesar honestat, Olim sperarunt hune avus, hune proavus. iO Candidus ecce venit, candentia lilia fcrte : Spargite vos flores, candidus ecce venit. Caesaris egregii proies invicta Lothari Haec est virga decens caesaris egregii. Gloria celsa lui Rheni conscendat et Alpes, IS Romam transmigret gloria celsa tui. Vos comitetur, amen, praepollens gratia Ghristi, Sceptrum, chrisma patris vos comitetur, amen '. VI Idem ad eandem im'peratricem 2. Eximiae dominae resonemus carmen honoris, Gantemus laudes eximiae dominae. 1 Pièce probablement composée à l'occasion de la naissance de Charles, fils de Lothaire I « AnnoSol dominicae incarnationis, obiit Hermingardis regina, conjux Hlotarii imperatoris, venerabdis et a Deo acceptabilis matrona, quae très filios Hlotario gemierat,videlicetHludovicum, Hlotarium et Carohtm.v Reginonis Chro- nicon, Pertz, t. I. - Il s'agit d'Ermengarde, femme de Lothaire 1. « Ennengarda filia Hiigonis conaitis Turonensis uupsit Hlotario anno 821 obiit XIII kal. Apr. 851. »> (50) Dulcc melos resonet rectricis nobile nomen, Augustamque piam dulce melos resonet. Nos celebrare decet, quam totus personat orbis, 5 Ermingardin et enim nos celebrare decet, Quam Deus altithronus celso sublimât honore, Ornans glorificat quam Deus altithronus. Spargitur in trifido cujus laus, gloria mundo, Fama decens orbe spargitur in trifido; 10 Florida nobiiitas virgam hanc edidit almara, Ceuve rosam pepcrit florida nobiiitas. Nobilis crgo micat generoso stemmate cclsa, Margarita nitens, nobilis ergo micat. Parvula cum fuerat, formaque venusta puclla, 15 Sobria, mitis erat, parvula cum fuerat; Casta columba fuit, simplex, verecunda, modesla, Felle carens animi, casta columba fuit. Dulcida spes fuerat matris, genitoris et almi, Indole pracclara dulcida spes fuerat. 20 Dogmata dum didicit, divinis indita biblis, Coelestis vilae dogmata dum didicit. Mentis et in speculo sapientia creverat aima, Crevit amor Ghristi mentis et in speculo. Florigera specie radiabat virgo décora, 25 Cunctas praestabat florigera specie. Vincere taie decus nec lilia, nec rosa quivit, Pulchrum nescit ebur vincere taie decus, Fulserat assimilis cujus sed mentis honestas, Angelico decori fulserat assimilis; 30 Lampade mirifica virtutum namque micabat, Pollens sophiae lampade mirifica. Cuncta per ora volât tune laus et gloria cujus Nobilitasque potens cuncta per ora volât; Quam pius altithronus sapiensque Lotharius optans, 35 Elegit caesar quampius altithronus , Caesareumque decus mox hanc decrevit habere Rectricem niveam caesareumque decus; VI, 6. Et enim : Enim, C. — 12. Ceu verosani, C. (57 ) Nec similem habuit sub coeli cardine mundus Ullus et augustus nec similem habuit. 40 Huic licet assimilis videatur Eudoxia rectrix, Nec tameii aequalis, huic licet assimilis. Est pietatis amans, est nobilis haec dominatrix, Casta, pudica, nitcns, est pietatis amans. Candida progenies Luodeuuicus ^ lucifcr orbis 45 Ex hac est natus, candida progenies. Totus et orbis ovat tali rectrice beatus, Omnes christicolae totus et orbis ovat. VII Ad Lolharium regem. Tollite vos portas, aditus aperite volentes, Fratres, caesareo psallite quaeso viro; Omnes cantemus, multis féliciter annis Rex vivat, valeat, vincat, honore cluat. Hune juvenem populo conserva, Christe, precamur, 5 Qui dignus patriam sit retinere domum; Floridus ut palmes, fructu redundet opimo, Uvas justiliae germinet atqne novas, Ostrifer in bellis, sit cornu victor ovanti. Nullus ei noceat sol neque luna, rogo, 10 Fascinus ut régi; salve rex inclite salve! Sceptrum, chrisma patris, moenia, régna tenens , Ad sanctos veniens, nunc fructum sume laboris : Cum sanctis sanctus hinc, bone rector, eris. Sis avus in regno, proavus regumque nepotum , i5 Ac paradisiaca scandere régna queas. Pacificum vestri regnum sacraverat alpha ; Pax nitet in mediis ; hoc quoque pacis erit. VI, 47. Beala, C. VII, 6. Retinere donum, C. — 10. Ei noceat : emoveat, C. — 11. Fascinus ut régi : fascino nec régi, C. * Louis, fils de Lothaire I et frère de Lothaire II. Voyez la note de la page 55. (58 ) Inclitus armipotcns, spes Romae, gloria mundi, Praeclaris faclis inclitus armipolens, 20 Afïrica quem trépidât, Maurus horretque superbus Seu Saracena phalanx, Affrica quem trépidât; Quos Nothus attulerat Lybicis inflatus ab oris, Contra Christicolas quos Nothus attulerat. Cernere taie nefas Luodeuuicus, nobile lumen, 25 Haut animo passus cernere taie nefas. Fervida vis Karoli tune surgit corde venusto, Increvit magni fervida vis Karoli. Cignea turba stclit Francorum belligerantum, Contra corbigenas, cignea turba stetit. 30 Splendida castra sonant alleluiatica verba, Ymnos altithrono splendida castra sonant. Rustica verba dédit tune Saracenus enormis, Mox corbina phalanx rustica verba dédit. Turbidus atque niger gladio prosternitur hostis, 35 Caesus fit 3raurus turbidus atque niger. Dentibus infremuit, vultu nasoque superbo. Ismahelita cadens dentibus infremuit. Subdere colla gémit hostilis et horrida turma, Almis Francigenis subdere colla gémit. 40 Francigenas niveos sustollit gratia Christi, Palmaque glorificat Francigenas niveos. Fulgide caesar ave, proies benedicta Lothari, Flos Ermingardis, fulgide caesar ave. Te duce, te domino, surgunl nova gaudia mundo, 45 Exultât populus, te duce, te domino. Maxima Roma tuis laclatur et ipsa triumphis, Congaudet gestis maxima Roma tuis. Talia facta sui miratur et Itala tellus, Gaudet in augusto talia facta suo. 50 Murus eras populo, gladius clipeusque salutis, Adversus Mauros murus eras populo. Sunt tua praeda, puer, praedones atque tiranni, \l\,ôZ. Enormis : Inormis, C. — 44. Erniengardis, C. — 47. Et ipsa: et ipse, C. — 50. Gaudet in augusli... sui, C. — 53. Tirani, C. ( 59 ) Raptores corbi sunt tua praeda, puer : Quos neque perdorauit mundus, tu solus habeto, 55 Orbis Saracenos quos neque perdomuit. Conterai, oro, lupos, vestri fortissima dextra, Dextraque bellipotens conterai, oro, lupos. Victima grata Deo tuniidos superare tirannos; Hic zelus Domini, victima grata Deo. 60 Pelrus ab arce poli cernens tua clara Irophea Gaudens miratur Petrus ab arce poli : Hoc Domino placuil Pelro visumque beato vt Omnia sis victor », hoc Domino placuil. Consilium Domini sublimât cornua justi, 65 Vos, vos extollat consilium Domini. Nobile sidus ave, laus, gloria, palmaque mundi, Armipotens caesar, nobile sidus ave. Sis decus omne luis dominans per candida saccla, Gratum Francigenis, sis decus omne tuis. 70 Murus et Ecclesiae fiasque sagitta salutis, Adversus Mauros murus cl Ecclesiae. Aslriferos valeas felix ascendere coelos, Cujus adiré polos aslriferos valeas. VIII Item. Vos comilelur amen pietas, pax, aima potestas Ac limor altilhroni sanclus amorque Dei; Gloria nunc vobis sicut tcrrestris abondât, Gloria coelestis sic cumuletur, amen. Fortis ut in terris, es nobilis, es quoque dives, 5 Nobilis in coelis, dives et esse queas. VII, 56. Orbis agarenos, C. — 65. Domino, C. VIII. Pièce réunie dans le manuscrit à celle qui porte le titre Ilem ad Karolum. Ed. Grosse, n» "VIII. — 6. Incoelis, C. (60) Hune juvenem populo conserva, Christe, precamur; Glorifica talem hic et in aeva virum; Candide sint illi felici tempora cursu, Currat ad aeternas isque capessat opes. 10 IX ^ Epitaphium. Hildbertus meritis qui fulsit episcopus almis, Assumptus coelo, hoc jacet in tumulo. Presbyter egregius, cxcellens moribus, arcam Hanc, benedictc senex, banc bone alumne, tenet. X Item ad Bertam ^ Maternum spécimen, patrium decus atque venuslas Aurea, sic rutilans velut argentata columba , Electro similis, niveae gcnitricis imago, Splendida cura patris, Jesu quoque sponsa beata, Gemmis virtutum renitens speciosa quadriga , 5 Justitiaeque rolis scandens super aethera Stella. XI Âd Karolum regem ^. Ferte viro casiam, myrrham date, cinnama ferte, Yreos ut flores, ferte viro casiamj VIII, 9. Sint au : inlilli, C. IX, 4. Hanc bone alumne : Ad alumne senex, C. Une main postérieure a corrigé : senex en tenet. * Berla, fille de Lothaire I, abbesse d'Avennes. Duvivier, Recherches sur le Hai- naut, t. I, p. 300. 2 Pièce probablement adressée à Charles le Chauve. ( 01 ) Nam Deus omnicreans oleum defudit ab alto, Unxit cum regem, nam Deus omnicreans. Caesare de gemino vos estis tercia palma, Sceptrigerumque decus caesare de gemino, • Spargite quaeso viro, pancheos ducite flores, Lilia caesareo spargite quaeso viro. Et coetera. XII Idem contra plagam. Libéra plebem tibi servientem, Ira mitescat tua, sancte rector, Lacrimas clemens gemitusque amaros Respice Christe. Tu pater noster, dominusque ceisus, 5 Nos lui servi siimus, aime pastor, Frontibus nostris rosei cruoris Signa gerentes. Infero tristi tibi quis fatetur? Mortui laudes tibi non sacrabunt. 10 Ferreae virgae metuende judex Parce, rogamus. Nec propinetur populo tuoque Nunc calix irae meriti furoris; Clareant priscae miscraciones i5 Quaesimus, audi. Deleas nostrum facinus, precamur, Nosque conserva, benedicte princeps; XI, 4. Vnxil .-Vinxit, C. XII, 3. Clemens : gemens, corr. clemens, C. — 6. Servi : serio, C — 10- Nunc sacrabunt, C. Conf. Psalin CXIII. — 17. « IS'on mortui laudabunt te Domine, neque omnes qui descendunt in infernum. » (62) Mentium furvas supera tenebras, Lux pia mundi. 20 Sancte sanctorum dominusque regum Visitet plebem tua sancta dextra, Nos tuo vultu videas, sercnus, Ne percamus '. XIII Versus in quodam picto solario scriptL Angélus apparet Zaehariae, missus ab astrisj Alloquitur Mariam Gabriel archangelus almam ; Zachariam angélus affatur roseam atque Mariam j Exultant anirais Elisabeth atque Maria ; Nascitur in Bethléem cosmi salutator Jésus. 5 Messiam natum, pastoribus angélus inquitj Natum fert Dominum pastoribus aima caterva. Ecce magi Domino thus dant myrrham quoque et aurumj Inde magi patriam diviso callc revisunt. Ecce magi stcllam noscunt, visunt quoque Christum, 10 Angélus in patriam quos fert per dévia caram. Sistitur in templum Symeonis gaudia Christus; XIII. Les vers ici publiés ne se suivent pas de la même façon que dans le manuscrit. Le copiste de ce dernier semble les avoir transcrits les uns après les autres sans se soucier de conserver l'ordre des faits du récit biblique. Voici comment il les donne : 10 1. _ 20 2. _ 30 4. _ 40 5, _ 50 6. — 6« 12. — 70 3. — 8° 7. — 9» 8. — lO*» 10. — 110 11. _ 1209. 4. Angélus affalur roseam Elisabet alque Mariam, C. On ne connaît pas d'annon- ciation d'un ange à Elisabeth. — 5. Bethlehem, C. — 8. JiJyrrham quoque et auruin : symirnam et aurum, C. — 10. IVoscutil : visunt, C Visunt : Symeon, C. * Il est difficile de savoir à quelle occasion cette pièce fut composée : peut-être est-ce à propos de l'approche des Normands, peut-être est-ce après la terrible innon- datlon de la Meuse en 808. « Dlense Maio^ in vico Leudico, in quo corpus sancti Lantberti quiescit, tania subito pluviariun inondatio tjfusa est, ut domos et muras lapideos seu quaecumque aedijicia cum hominibus et omnibus quecumque iltic invenit, usque ad ipsam ecclesiam memoriae sancti Lantberti, violenta irruptions in Mosam fluvium praecipitaveiit. » Prudentii Trecensis Annales an. 808. Pertz, I. I (65) Fugit in Egyptum Joseph, puer atque Maria; Trux nccat Hcrodes infantes caede beandos; Praedicat in hcrenio Johanncs dogma salutis; 15 Agnum cunctipatris, Christum, fert voce Johanncs. Jordanis Dominus glaucis inlinguitur undis ; Vinum defecit : Jesu fert aima gonetrix Sex latices Domino, vini redolentque saporem j Cephan et Andream Messias puppe séquestrât. 20 XIV In qiiadam ecclesia. Hos pietatis equos Chrislus régit undique frenis Et fert quadrijugos dux super astra suos. XV Ite7n. Aures in domini Sabaoth martyres orant : « Quem bibimus calicem verax uleiscere judex ». Sol tenebrosus erit, lunae decus atque rubescct, Labentur stellae, cum venerit arbiter orbis; Tune caligosis pavide abseondi spelaeis Optabunt gentes, agni patris ante tribunal. XVI Rector serene, rulilans sub axe sidus, Salve peraeva, populi béate ductor, Francis paterna pietas, honore primus, Pulchrum nitore spécimen, decusque Roniae, XIV, Frenis : régit, corr. fienis, G. XV, 5. Abscundi : secundere, G. XVI, 4. Decusque: decus quoque, G. (64) Fama Lothari volitans per orbis oras, g Tylen ad usquc penetrans célèbre nomen. David serena species, honora proies, Allus Salemon, redolens charisma pacis, Syon venusta soboies, in orbe princeps, Vivens valensque ciclicis per aeva giris, ^0 Christo favente, dominans béate sceptrisj Caesar superna valeas tenere régna, Coelis per aeva, nileas beata Stella, Gaudens nitore Solimac per omne seclum, Stella beata niteas per aeva coelis, 15 Seclum per omne, Solimae nitore gaudens. Sicut et alii. XVII Oratio contra falsidicos testes. Lux aelerna, Deus, fons lucis, fons veritatis, Perspicua talcs argue luce viros : Jus est namque tibi gemitus au.dire tuorum , Qui te, quique tuum nomen amore sonant. Tu pater es veri, doctor veri, omnia verax, 5 Te verum dominum cuncta creata probant. Ergo fuga dcnsas, o lux immensa, tenebras : Detege mendosos luminis ore globos, Ncc confundantur mites, te principe pacis, 0 fili David, o Salemone prior; \0 Sed confundantur mcndosi demonis arma Quis inopes contra sibilat aspis oves. Tu leo de Juda, tu rcx, lu splendide Christe, Vince latebrosas luce nitente strophas. Clarescat cunclis erroris et atra caverna, 15 XVI, 5 Oras, corr. Horas, C. — 6. Tylenadusque... penitrans, C. — 7. Honora ■■ honore, C. — 10. Valensque : Valeo, C. XVII, 5. Doctor veri ; verus doctor, C. — II. Si confundantur, C. — 13. Tu manque devant splendide. ( es) Unde serit piceas falsa loquela faces. Tu quondam fueras castae fautorne Susannae ? Testes falsidici non valuere viri, Non illis geminus numerus non cana venustas Profuit, haut fusum falsa per ora malum; 20 Sed te, veraci domino, te judice summo, Sorpserunt reprobos Tartara caeca viros. Qui dilexerunt mendosis figmina plastis, Inter mendosos praemia digna luunt. Magne, tui victrix sic splendet celsa potestas, 25 Cujus in aspcctu nubila falsa cadunt; Tu solus nobis sis judex Christe, benignus, Alto deque throno propiciare tuis. Credimus altithroni genitum, te maxime rcctor; Speramus mitem mitibus esse ducem. 30 Ergo, tuis famulis, alienae sarcina raolis Non apponatur, judice te Domino. In te sperantes, non confundamur in aevum. Sceptri virga tui frangat énorme nefas. Justitiae trutinam manibus rege, candide judex : 35 Vera volent sursum, vergat in ima malum. Tu nobis clipeus, tu sis turrisque salutis; Maxime tu minimos respice, Christe, tuos. XVIII Versus ad Bertam. Maternum spécimen, patrium decus, aima venustas, Sancta columba Dei, Berta beata vale; Caesaris egregii proies benedicta Lothari, Flos Ermingardis malris et altus hdnos. Solus in orbe suum caesar hoc pignus habere, Hanc prolem meruit, regius ille, suamj XVII, 20. Profuit : profluit, G. - 34. Enorme : in orme, G. Gonf. VII, 33. Tome XXXIII. 5 ( «6 ) Qua rectrice pia non altéra fulsit in orbe Sanctior aut potior, nobiliorve parcns. Moribus in sacris excelluit aima potestas, Fulgens ceu rutilo splendida Stella polo; iO In terris habitans, sapiebat gaudia rcgni, Coelestis Solimae semper amore virensj Vix similem liabuit sub coeli cardine mundus, Nullus et armipotens caesar habere potest, In vobis redolent cujus nunc stcmmata morum, 15 Indole praeclara matris imago mieat; In vestrae mentis speculo sapientia claret; Fervet amor Christi, cordis in arce lui. Norma pudicieiae vos estis luxque serena, Nec dispar matri, consimilisque patri. 20 0 quam felices rector rectrixque parentes, Hanc margaritam qui genuere novam. XIX Culmen, opes, sobolcm, pollentia régna, triumphos, Exuvias, procercs, moenia, castra, lares, Quaeque patrum virtus et quae congesserat ipse, Gaedual armipotens liquit amore Dei; Ut Petrum sedemque Pétri rex cerneret hospes, 5 Cujus fonte meras sumeret almus aquas , Splendifîcumque jubar radianti carperet haustu. Ex quo vivifîcus fulgor ubique fluit ; Percipiensque alacer redivivae praemia vitae Barbaricam rabiem nomen et inde suum 10 XVIII, 19. Pudiciae, C. XIX. Celte pièce n'est pas séparée dans le manuscrit de celle qui porte pour titre Versus ad Bertam, Ed. Dûmmler, n» XVIIÏ. Beda le Vénérable la donne in extenso au eh. 7, i. V de son Hisloria ecclesiaslica ge7il{s angloruin. C'est, dit-il, une épitaphe que le pape Sergius fit graver sur la tombe de Caedual, roi des Saxons, qui mourut à Rome après s'y être fait baptiser. Sedulius aura-t-il eu connaissance de cette pièce à Rome même (cf. p. 30), a-l-elle été transcrite ici par un copiste ignorant : adhuc sub judice lis est. (67 ) Conversus convertit ovans, Petrumque vocari Sergiiis antistes jiissit ut ipse pater; Fonte renascentis quem Christi gratia piirgans Protiniis albatum vexit in arce poli. Mira fîdes régis, cicmentia maxima Christi, 4 3 Cujus consilium nullus adiré potest ! Sospes enim veniens supremo ex orbe Britannus, Per varias gentes, per fréta, perque vias, Urbem Romuleam videt lemplumque verendum Aspexit Pétri mistica dona gerens. 20 Candidus inter oves Christi sociabilis ibit, Corpore nam tumulum, mente supcrna tenet. Commutasse magis sceptrorum insignia credas, Quem regnum Christi promeruisse vides. Hic deposiius est Caedual qui et Pctrus rex Saxonum. » Kalendarum maiarum ^ XX Quoddam problema. Fucata est veritas, etsi inventa fiierit veritas, neque erit aequitas. Item, si fuerit aequitas, neque invenictur veritas. Idem de ipso problemate. Inventum fuerit si veriim, non erit aequum, At tamen est aequum felicis nactio veri. XIX, 17. Britanni, G. - 23 Commutasse : Commalas se, G. — Sceptorum, C. 1 Hic depositus est Caedual qui et Petrus rex Saxorium snb die duodecimo Kalendarum maiarum indictione secunda, qui vixit annos plus minus triginta, imperanie domno Justiniano piissimo Augusto, anno et consulatus quarto, ponti- ficante apostolico viro domno Sergio papa anno secundo. Beua, Ilist. ecct. Angl ^ V, 7. ( 68) Aequum si fuerit, lune rectum non erit, aequum Quamvis sit verum non falso nomine dictum. Nascitur ex aequo quod jam mox abdicat aequum, b Sic ex non aequo, nos aequum cernimus esse, Si verum fuerit, quod et aequum scire mémento. Non erit invenlum seu verum sive quod aequum; Aufertur vero verum rectoque quod aequum ; Heu bona quanta bonis sunt hic contraria rébus! 10 Qui quacrit verum, nequc nanciscetur in aequo, Cum tamen est rectum, si verum repperit ipsum. Fit sacius dominis, si faisum sit quod et aequum, Aequum fitque magis, verum tollatur ab aequo. Res eadem nunc vera manet, modo faîsa relucet, 45 Nunc non aequa cluit, nec servat pondus et aequi. XXI Adventio * domino papae Deus donavit Gloriam et honorem atque thronum Stephani; Est illc vir clarissimus... Sapiens et prudens, ecclesiaeque amor; Hoc non est in terra benignior alter, 5 Egregius factis decorus isque verbis, Pietatis régulas, carilatis tenensque palmam, Quem mundi salvator conserva, virum clementem. Preciosus atque lapis semper sit topazus, Sectator Stephani Francorumque lucerna, 10 Christum rogo, patris genitum maximi. Hune in terra rege glorifîca inque Syon, Ubi régnât Dominus gloriae paschaque Christus; XXI. Pièce placée dans le manuscrit sous le même litre que celle publiée par Dûmmler, n» XXXIl : Sedulius cecinit. 3. Est ille vir clarissimus. Après ce vers in- achevé une 7nain postérieure a écrit et pastor avec un renvoi de ce dernier mot à vir. — 4. Ecclesiaeque : ecclesiarumque, C. —5. Hac, C. — 10. Sectatur, C. — 12. In manque devant terra. 1 Adventius, évêque de Metz, 8S8-875. ( 69 ) Omnes ibi simus corona beati. Dicitc cordaci florigeroque patri. 15 IVomina quot nitidis qiiot verba loquacia carlis Flamina quot Musae melUfluique tropi, Vobis Scdulius vernanti corde sophista , Tôt paradisiacas plus et adoptât opes. Quaeso mémento mei, Musis dignissime praesul, 20 Aligeris precibus, quaeso mémento mei. Sum memor ecce tui, resonat ceu parva Camoena, Sis memor oro mei, sum memor ecce tui. Norma beata queas prolixis vivere ciclis, Vivere lux populi, norma bcala queas. » 25 XXII Ad criicem Dominicain. Vexillum sublime crucis vcnerare fidclis, Quo qui se munit, tristia non metuit. Item, Hic auctor vitae mortem moriendo peremit Vulneribus sanans vulnera nostra suis. XXIII Iste cherub Christi nova signât mistica^Iegis, Mundiciae fialam hic gestat flore rcfertam, XXIII. Pièce réunie, ainsi que les deux suivantes, à celle intitulée De rosae liliique certamine, Ed. Dùmmler, n° XL. ( 70 ) Turiljuloqiie precum sacros hic spirat odores. {Item.) Cingitis altithroiium, leo, bos, homo, rexque volucrum, Geon, tuque Fison, Eufrates Tigris et amnis. {Item.) 5 Eminet ecce cherub , antiquae gloria legis, Angélus ac patrum fiala fert vota piorum. Turis opes redolent per hune et aromata cordis. [Item.) Hic sex discipulos trames descrihit honoros, Dulcis odor Christi per quos respirât in orbe. [Item.) 10 Campus hic auréolas argenti qui vomit undas Sex alios Domini fîdos désignât amicos. [Alibi.) Gontharius praesul Christi venerandus amore Has fîeri species speculandaquc scemata jussit ^ XXIV Fous aeterne, Deus, humilis miserere Mosellae, Augcns nubigenas ubcre roris aquas. Alter qui glaucas pluat almo numine limphas Non est, non fuerat, non erit ille, Deus Qui celsam rutili molem régis ordine coeli, Quem laudatis aquae vos super astra Deum. XXV Tu pater et patria et domus et substancia nobis, In gremium translaturus cunabula nostra, Fit tuus e nobis; nido sumus hoc bene foli. Crescimus inque aliam mutantes corpora formam, XXIV. Après le cinquième vers une main postérieure a ajouté : et aquosis plue nimbis. — Après le sixième : respice nunc terras. XXV, 2. Translaturum, C. — 3. Siwms : sinus, C. — 4. Molantes corpore, C. 1 Comme les derniers vers le montrent à l'évidence, cette pièce est consacrée à la description de fresques exécutées par ordre de Gonthar, archevêque de Cologne, 850-863. ( 71 ) Terrena exuimur stirpe, et subeuntibus alis, 5 Vertimur in volucres divini semine verbi. Te relevante juguni Cliristi levé noscimus; in te Blandus et indignis et dulcis Christus amaris. Ista dies ergo et nobis solempnis babenda, Quae tibi natalis, quia te mala nostra abolcnte, iO Occidimus niundo, nascamur ut in bona Cbristi. Surge igilur, cithara, et tolis intendere fîbris ; Excita, vis animae, tacito mea viscera cantu, Non tacita cordis testudine, dentibus ictis Pulset amor linguae plectro; lira personet oris. iS Non ego Castalidas, vatum phantasmata, Musas, Christe namque tui laus martyris et tua laus est. En pedibus pietate citis Deus addidit alas. Dona petens velut ille patrura venerabilis Isaac. Tempora temporibus subeunt, abit et venit aetas ; 20 Cuncta dies, trudendo diem, fugat et rotat orbem ; Omnia praetereunt, sanctorum gloria durât; Contcmpnenda bonis et amara et dulcia nobis, Nec concedendum terroribus Omnibus eloquio simul exemploque magistrum. 25 Possunt et modicae haec rumpere retia Musae. Ergo recedamus , nam stare diutius istic Risus erit vulgi demensque notabitur error. Sic ubi Christus adest nobis et aranea niurus, At cui Christus abest et murus aranea fiet. 30 « Verane te faciès fert , aiunt , tune beatus Redderis e vita nobis, post tempora felix? XXV, 8. Blandis, C. — 11. Christo, G. — IS. Pulset : fulset, G. - 24. La fin du vers manque dans le MSS. ( 72 ) Qua regione venis coelo datus an paradiso Deditus, in lerra habitacula nostra revisas, Dilecli pccoris pastor, sic fanlur amanli. 55 Job vulneribus temptatus, lumine Tobi Ingentem fragili rapuit de fomite flammam El facili lapsu per putrida ligna velusti Culminis erumpens, magnis incendia torsit Turbida verticibus calidamque per aéra nubem 40 Miscuit, et nigro subduxit sidéra fumo ^. XXV, 35. Dilecli pecoris nec faelor faelur, C. — 36. Thobi, C. * A partir du vers 18, la pièce ne se compose plus que de fragments incohérents que nous avons cru devoir séparer par des points, bien qu'ils ne présentent dans le manuscrit aucune solution de continuité. Ce sont probablement des vers retrouvés çà et là par le copiste et transcrits par lui, pêle-mêle, à la fin de son ouvrage. . cfhmcn,'" Jcc'f""'" f^ofiMimc- Ml-'t^ (eltAiïTir erttœ- j^'C*T?tT»^. mine frnn^^vrf- lornU' nih^n (êciirâ • tjmutt-^. ruii/rj^ui .^ii J<« r4»- .jmif Lii:r.'i'" m»T limas' ttiuli .•iu4a tii;r ncm f (itt ftr tcntJulti 0 érco-p p*^;«» fLuMÎ ciprr ^In•2^ /imce . i ;:«U Al Ur:u . richitu! _n>ih('' J itmifiT 1 .imuf fltn«r evcelû fubtimi aerruc turrC- C emtttifeulnnf lup^r c uimiAtrmuulai ijn4nnrcni ^.imtf ^ pln^ --'«.-r -rpltciTcm ftimirw ucc\(' î rct'utitttv «itcf c^niiAi «î>4 fcmartf •^ "'-f^pmnr Ulcf•f^cJÎnJ4»nAt- D ittaTin 4|Vif«nf P'^rr «r «t lo«/* -r « Tmme fiAftw \ UiTtca, toiru*nC cinluLt uij (u^- V i4«m hnix-aXi fui' mu «nlinc fj.«re 1 4c«-ia «r^n tiei>t}rna ttcot-rtif i- ««jirupr-Jj/c- ci«c tu>f rap««' "« r*^ a nçt'cûl'ij. (■"""' h!rr,|- tcl'crrt^. ■c\-'mtf «f p.rt a!"ic ^anl- >cJt j^ «in oailiif «niJf t* rc^Jciiiwc p-rtcf. i o -ti JC iir.mtU .If' ÏAmtWïï rîrèi-itr aIih-.? 3 u- -r Umt'r' mxnijar ouiXe «"mi M «'mcj miifj oiltf rA.:trH'rc(iici-» LlT-ctliT .■• iitturv f- (unaJ.n- JtitdrexîMiJ'' H ji-ci" UittJ^B Vu* ilcccr aku/' Ucntnr R cenvtr ca Jtîo OTt'fnï- vAlhyr jmim • -' y t e M 4 D «<"4t«raf. f^trA .jciTitiiTr &. «r«r^ Vj^^utL' ni tuttar iniinuif V sci^r: '.^crrifenV' rryiirmurth : ^ fonxnÇ \. At^n tmtiftrJ itndrrr iw?(Wa «lo V cUtf miiœa tnA;iMU :, i't'.iitrt- futiTc liwofij «ru-.f .-rw(* H eclVar '■ariin-nn-îc' rutur-tOTnem T rran cljnfu-o cnii r^ffXer-.iehMr AtnxiAii- X b fc-n i rx.îio;' nï (âa*^, Tui ' M ormmiJuf t,-r*4f uMhtv irulVraiitU lUjV • t. fcWer/m^nwfjyoT^ p«>r- H .•mwf,''-wLin!'ACYtuitf lî «ili pArx Î'Otu: ■f' .rtrilV' rAUtnf lui-tiptrî fiot-ii}« s^tti''- fu- uivUaf »vlcfh4 -trpla V*nt«r f fuJifcTimij c!«mrt4 mmrij. fcitriA f-" Umin 4niu: rt« fut) (j a ti^m Arif irc«p ■'Un^-fm'fvfrof'l.'Lo^ftt- .11 3 tirc«p ■ lln(" ihutr trtplif < èitOMar Uorufr^ J C « .H .X jl p f^j -r v" fi- V V c.« nevR ^' «Ti trila niTtrrr lue» tittnA p' lir-cnr 4rtr noua culminj pifîa. Jl tJcnr Artf.-rola mitfn oJaîtr f r fôn»u)fi mtcATtr r«nv«3 pittra- M ^«^ef p^if4 piiUfn-a- r r,Kcfenr«Iir^p"^ »>'*<' „ U Uorrenr ■mnuJb. fttmma mnit M tn WVfl m|Ttr_ppeTr n<><>V p ulj u«f}irite''p.»-' ''M «Mnttftaf • a. fcfif •»<)«? tnt<4t- c^piJ-W. fctUiT ^ fuUre tvlc Utr^ maho ^ i ntfftanf pîiMf .mfrni; «nriT- JULES CÉSAR LES ÉBURONS M. Paul DEIVRARD, f. (: R n E s r «) N 0 A > T DE L A C A D E M I E, (Mémoire présenté à la Classe des lettres, le 7 novembre 1881). XXXllI. ^>) AVANT-PROPOS. i Nous sommes dans un siècle de cliercheurs : les problèmes de toute nature ont pour nous un attrait particulier, qu'ils appar- tiennent h l'histoire, à la géographie ou aux sciences, ils nous tentent en raison même des difficultés qu'ils nous offrent. Il en est peu, toutefois, qui nous passionnent autant que ceux qui louchent à nos origines nationales, et le récit des campagnes des Gaules de Jules César, avec ses obscurités voulues ou non, a de tout temps éveillé la sagacité des archéologues. Depuis quel- ques années, beaucoup des énigmes qu'il renferme ont été réso- lues; mais il en est encore dont les solutions se multiplient sans contenter personne, et parmi elles surtout, la question de l'empla- cement d'Aduatuca. Il y a quelques années, ce problème semblait définitivement résolu en faveur de ïongres. Après plusieurs savants belges et allemands, des écrivains français, et parmi eux les auteurs de la carte des Gaules et l'impérial biographe de César, avaient haute- ment affirmé l'identité du camp de la XIV" légion et de l'antique cité gallo-romaine, renseignée dans trois documents appartenant aux premiers siècles de notre ère, sous les noms d'Atuacvtuni, A tu aca ou Aduaca Tungrorum; dh statue d'Ambiorix, debout ( 2 ) sur un dolmen, fut été élevée sur une des places publiques de Tongres, comme pour consacrer par sa présence l'endroit où, à deux ans d'intervalle, les aigles romaines avaient été vaincues. Malgré ce monument et en dépit d'aussi formelles affirmations, il faut bien reconnaître cependant que la lumière n'est pas faite. On ne réussit pas, en effet, à signaler nettement dans les environs de Tongres les particularités topographiques décrites par César, et la situation de celte ville sur la rive gauche de la Meuse ne concorde guère avec le texte des Commentaires. Aussi est-il à remarquer qu'à l'exception d'un petit nombre d'archéologues tongrois, qui en ont fait une question de patriotisme local, ce sont surtout les écrivains ayant vécu dans le voisinage de Tongres et ayant pu étudier le terrain à loisir, Bouille, Feller, Bovy, Delvaux, Ernsl, etc., qui se sont évertués à chercher ailleurs le camp de Sabinus et Cotta. Préoccupés de l'idée qu'à travers les siècles le nom, sous lequel César le désigna, devait néanmoins s'être con- servé plus ou moins fidèlement, les uns l'ont reconnu dans tous les noms de lieux où ils ont cru apercevoir une vague ressemblance avec Aduatuca, ou, selon quelques éditions qui ont détaché la préposition ad, avec Vatuca, Varuta ou Varuca; de là, Waroux, Wiltem, Voroux, Wandre, etc., tour à tour proposés. D'autres ont donné la préférence à certains noms rappelant celui d'Ébou- rons, tels que Emhour, Limhourg. Enfin, quelques-uns, confon- dant Aduatuca avec la place de refuge des Aduatiques, l'ont perchée sur une montagne escarpée, à Palais, à Huy, à Namur, etc. Ernsta choisi Julémont, Renard ^^nohe ^owv Aix-la-Chapelle, etc.; opinions personnelles qu'aucune preuve n'est venue corroborer. Bref, la question reste toujours pendante, malgré ces solutions si diverses. Nous faut-il reconnaître que sur ce point la critique historique ( 3) est réellement impuisante, et attendre, pour nous révéler l'endroit où fut Aduatuca, que quelque fouille heureuse dans des ruines antiques nous ait fait trouver des tessons de poteries de l'époque de César, ou des tuiles portant la marque de la XIV^ légion? Nous ne l'avons pas pensé. La cause de Tinsuccès que nous avons constaté résulte bien moins de l'absence de renseignements, que de la méthode employée pour les mettre en œuvre. On est tou- jours parti d'une hypothèse étrangère au récit de César, avec lequel on a voulu ensuite établir une concordance. On a négligé des données positives pour tenir compte d'autres faits, qu'une connaissance incomplète du pays a pu seule introduire dans le texte des Commentaires, et on n'a pas assez relevé les fautes qu'ont pu commettre, durant quinze siècles, les copistes qui nous ont conservé ce monument unique de nos annales nationales. Pouvons-nous espérer, jdus heureux que nos devanciers, avoir résolu le problème? Le lecteur en jugera. Quant à nous, nous avons la confiance que des fouilles pratiquées, non plus au hasard, mais dans un lieu maintenant bien déterminé, nous donneront quelque jour raison. (^j (0 JULES CESAR LES EBURONS I Après sa seconde expédition en Angleterre, à son retour sur le continent, où il voulait passer l'hiver « cause des révoltes subites qui s'y étaient manifestées (V, 24), César se rend à Samarobriva pour tenir l'assemblée des Gaules. « Par suite de la sécheresse de l'été, la récolte avait été peu abondante. » C'est la raison pour laquelle il change les quartiers d'hiver de ses légions et les distribue sur une étendue qu'il évalue à 100,000 pas, environ 150 kilomètres. Tout approximative qu'elle soit, cette évaluation est indubita- blement au-dessous de la réalité. César a intérêt à amoindrir la faute qu'il a commise en établissant ses troupes à des distances trop considérables de son quartier-général, en les laissant trop en l'air; et il prend le soin, qui ne lui est pas habituel, de nous renseigner, mais erronément, sur l'étendue des cantonnements occupés par ses légions. Aussi ne devons-nous tenir aucun compte ( 6) de ce chifFre de 100,000 pas, et rien ne nous autorise surtout à supposer, ainsi que ic font MM. Bertrand et Creuly, et à leur suite l'empereur Napoléon III, que César ait voulu dire que ses quartiers d'hiver étaient renfermés dans un cercle de 100,000 pas de rayon, ce qui doublerait le chifFre de son évaluation. En l'ab- sence d'une carte des Gaules qu'à cette époque les Romains ne pouvaient posséder, même approximativement, une mesure d'étendue pouvait sapprécier non une mesure de surface; et en admettant que César eût voulu parler d'un cercle de 100,000 pas do rayon, il en aurait évidemment placé le centre à Samarobriva (Amiens) où il se trouvait, et non, comme l'ont fait les écrivains que nous venons de citer, à Bavay, qui ne devint que postérieu- rement la capitale des Nerviens et dont les Commentaires ne font même pas mention. C'est là du reste, dans la thèse que nous exposons, un détail d'une importance secondaire et sur lequel nous n'insisterons pas. Les trois quartiers d'hiver les plus éloignés de Samarobriva étaient : celui de Q. Cicéron, chez les Nerviens; de Labiénus, chez les Rèmes, près des frontières des Trévires; enfin, celui de la XIV* légion levée récemment au delà du Pô, augmentée de cinq cohortes, et qui, sous les ordres de Q. Titurius Sabinus et de L. Aurunculeius Cotta, s'établit chez les Éburons. Il est à remarquer que, si la sécheresse de l'été et le peu d'abon- dance des récoltes avaient été les seuls motifs de la dissémination des légions, il eût été plus naturel d'en cantonner quelques-unes au midi de la Seine et de la Marne, dans la Gaule proprement dite. L'envoi de trois d'entre elles sous les ordres de quatre de ses meilleurs lieutenants à des distances aussi considérables de Sama- robriva, aussi bien que le séjour prolongé de César dans cette ville après la dislocation de son armée, décèlent, selon nous, certains projets secrets motivés par ces révoltes subites qui avaient préci- pité son retour de l'île de Bretagne, et sur lesquelles il ne nous donne aucun détail, mais dont les événements qui précèdent et qui suivent nous permettent de deviner le foyer. En effet, au commencement de cette année, après avoir inspecté les quartiers des légions qui devaient l'accompagner en Angleterre, ( 7 ) les chantiers où se coiistruisaiciit ses navires, cl avoir donné ses instructions pour que la flotte fût réunie le plus tôt possible au port d'itius, subitement César avait quitté les bords de l'Océan; se mettant à la tête de quatre légions ot de huit cents chevaux, et voyaujeant sans bagages j)our marcher plus rapidement, il s'était j)orlé chez les Trévires, « qui ne paraissaient plus aux assemblées, » n'obéissaient plus à ses ordres et sollicitaient l'alliance des )> Germains dOutre-Rhin. » (V, 2.) Il fallait que la situation fût bien grave pour qu'à la veille d'exécuter une expédition j)réparée de longue main, le conquérant des Gaules se décidât tout à coup à abandonner à ses lieutenants la direction et la surveillance des derniers j)réparatifs, et s'éloignât autant du centre de ses opérations! Il importait, en effet, que, pendant son absence du continent, aucune révolte ne vînt y éclater et que la réserve, numériquement faible, qu'il y laissait, suffît à couvrir ses derrières et à assurer son retour. 11 était donc nécessaire que César étouffât dans son germe toute velléité d'indé- pendance des nations gauloises, avant qu'elle eût le temps de se développer, et la situation politique des Trévires lui donnait l'assu- rance qu'une simple démonstration armée suflîrnit momentané- ment pour les faire rentrer dans le devoir. Chez cette nation, en effet, comme dans beaucoup d'aulics de la Gaule, deux chefs, Indutiomare et son gendre, Cingélorix, ^e dis|)ulaienl le pouvoir que l'appui des Uomains pouvait assurer à lun des deux j)arlis; il était donc à prévoir que la présence du proconsul, à la tête d'un corps d'armée considéi'able, ramcuerait l'un des compétiteurs dans son alliance. C'est ce qui ne manqua pas d'arriver. Cingélorix s'empressa d'assurer César de sa fidélité, tandis qu'lndutiomare se préparait à la résistance; mais la crainte que les Romains avaient su inspirer diminua si rapidement les partisans de ce dernier, que, sentant son isolement, il ne tarda pas lui-même à faire sa soumission, assurant qu'il n'avait autant lardé qu'afin de calmer la multitude. César ne fut pas dupe de cette excuse; mais « comme il ne B voulait pas passer l'été chez les Trévires (V, 4) »,il se borna, en garantie de la bonne foi dinduliomare, à lui faire livrer deux (8 ) cents otages, parmi lesquels son fils et ses proches parents. Puis il assembla les principaux de la nation et les encouragea à prendre le parti de Cingétorix : il augmentait ainsi le crédit de ce dernier et le rattachait plus étroitement à la cause romaine, en même temps qu'il rendait plus profonds les dissentiments entre les deux chefs et empêchait qu'ils ne pussent s'allier désormais pour lui nuire. Mais « Indutiomare vit avec douleur l'atteinte portée à son influence, et sa haine contre les Romains en devint implacable. » — En écrivant cette réflexion, César avait déjà sans dou te éprouvé les effets de cette haine, qui se traduisit, pendant son séjour dans l'ile de Bretagne, en excitations du chef trévire auprès de ses partisans, et en nouvelles négociations auprès des Germains d'au delà du Uhin pour les décider à traverser le fleuve. Telles furent, on n'en saurait douter, ces révoltes subites dont il nous parle sans rien préciser, et c'est pour être prêt à les réprimer, aussitôt que la saison le permettrait, qu'il dispose les quartiers d'hiver de quelques-unes de ses légions. Il les constitue en détachements séparés, en relation sans doute l'un avec l'autre, mais si indépen- dants do son quartier-général, qu'il peut, sans en être inquiet, rester de longs jours sans recevoir de leurs nouvelles : faute mili- taire qui ne peut s'expliquer que par une trop aveugle confiance dans la bonne foi des peuples barbares avec lesquels il avait négocié et qui le jouèrent. Aussi la répression sera-t-elle terrible, car il voudra venger l'atteinte portée à la fois à sa gloire militaire, a son habileté diplomatique et au prestige des armes romaines. Dans l'hypothèse d'une campagne contre les Trévires, quelle devait être la situation des camps? C'est ce que nous allons rechercher sans parti pris, en commençant par celui sur lequel César nous fournit les indications les plus précises, le camp de Labiénus Si nous parvenons à fixer scn emplacement, les rap- ports des distances, et d'autres renseignements encore empruntés aux Commentaires y nous permettront peut-être de déterminer celui des deux autres. ( 9) II LesTrcvires habitaient la rive gauche du Rhin. Au sud ils tou- chaient aux Tribocques (l'Alsace), et comme ils sont le dernier des peuples cités par César dans sa nomenclature des contrées arro- sées par le fleuve (IV, 5), ils devaient au nord confiner aux Ména- piens qui en occupaient les deux rives (IV, 4). D'après la Notice de rEnipire, TAar [Obringa), qui se jette dans le Rhin en face de Linlz, séparait la première de la seconde Germanique. Lors du remaniement de la carte des Gaules, Auguste ne fit, sans doute, que constater des délimitations existant auparavant; il est donc probable que l'Aar formait déjà la frontière septentrionale des Trévires, frontière complétée par la Kyll, qui se jette dans la Moselle en face de Trêves. L'Eifel et les deux rives de la Moselle étaient ainsi comprises dans le territoire des Trévires. Mais jus- qu'où celui-ci s'étendail-il à Toccident? Précisons, avant d'aller plus loin, la signification de ce mot frontière à l'époque de César. Evidemment il ne pouvait être question de ces lignes de démarcation fictives, déterminées géomé- triquement, et qui, dans nos États modernes, sont représentées par des bornes ou des poteaux, surmontés du double écusson des deux nations voisines. Les rivages des mers et des lacs, le thalweg des fleu\es et des rivières, la lisière des forêts, la crèle des mon- tagnes, étaient les limites entre les peuples. En nous parlant du pays des Trévires, César nous dit qu'il était traversé, d'outre en outre, parla forêt des Ardennes, qui s'étend du Rhin aux frontières des Rèmes (V, 4) et des Nerviens (VI, 29). La lisière de la forêt des Ardennes servait donc de limite orientale au territoire de ces deux peuples. Mais ici se présente une diffi- culté : d'après le texte qui nous est parvenu, les Commentaires donnent à cette forêt, la plus grande de toute la Gaule, un déve- loppement de 500,000 pas, soit 750 kilomètres (VI, î29). Il y a évidemment ici une erreur de copiste, d'autant plus facile à redresser qu'ailleurs César nous a indiqué, comme frontières des ( 10 ) Rèmes, la Marne et l'Aisne (II, 4). De l'Aisne au Rhin il y a d 50,000 pas et non 500,000; 2!25 kilomètres au lieu de 750. Rien d'immuable d'ailleurs comme les dénominations de cer- taines grandes régions. La forêt des Ardennes a été en partie déboisée; mais le sol schisteux qu'elle recouvrait n'a pas perdu son nom d'Ardenne, et encore aujourd'hui la limite de la région à laquelle l'usage local l'attribue est, sur la rive gauche de la Meuse, une ligne passant par Sedan, Mézières, Maubcrt-Fontaine, Hirson, Couvin et Givet ^ ligne qui, sur une partie de son étendue, forme le prolongement du cours supérieur de l'Aisne, pendant que, à l'est de celte rivière, la forêt se prolonge sous le nom d'Argonne. Entre l'Aisne supérieure et la Meuse, séparant le bassin de ce dernier fleuve de celui de la Seine, s'élève une longue chaîne de collines, prolongement des Vosges, et qui, au delà, sur la fron- tière de Belgique, a encore une altitude de 500 mètres environ. Cette chaîne, les Trévires avaient trop d'intérêt à la posséder pour qu'on puisse admettre, comme on le fait généralement, nous ne savons sur quelles données, que leur frontière occidentale s'arrê- tait à la Meuse. Bien mieux que ce fleuve, l'xirgonne, encore actuellement, forme un obstacle naturel à l'invasion : couverte de bois, entrecoupée de gorges et de chemins ravinés, elle n'est acces- sible que par cinq défilés : les Isleltes (le plus méridional), ta Chalade, Grand-Pré, la Croix aux Bois et Chêne- Populeux, s'échelonnant sur une étendue d'environ 60 kilomètres, et dont la possession assurait les Trévires contre les incursions venant de l'ouest, comme le Rhin les protégeait du côté de la Germanie. Peuple belliqueux, possédant une nombreuse infanterie et la plus forte cavalerie de toute la Gaule (V, 5), ils n'ont pu abandonner la possession de cette barrière aux Rèmes, dont le caractère et les habitudes pacifiques nous sont divulgués par ce fait que, à l'ar- rivée de César dans la Gaule belgique, seuls, entre tous les Belges, ils refusent de se liguer contre les Romains. Le camp de Labiénus, situé chez les Rèmes, près des frontières des Trévires, devait donc se trouver sur la rive gauche de l'Aisne; ' Dictionnaire géographique de Vivien de St-MARTiN. ( Il ) placé de façon à pouvoir observer et tenir en échec ce dernier peuple, il devait être en face de l'un des cinq défilés de l'Argonne. Dans leurs incursions à travers les Gaules, les légions, avec leurs bagages et leurs impedimenta, ne pouvaient suivre que les chemins frayés, accessibles aux voitures, et leurs camps d'hiver devaient être voisins des principales voies de communication reliant les grands centres de populations indigènes, d'où ils tiraient les vivres pour la subsistance des légionnaires, des servi- teurs, des esclaves, ainsi que des nombreux chevaux de la cava- lerie et du train des équipages. Or, entre le pays des Rèmes et celui des Trévires, les seuls grands chemins existant à l'époque de César, et que le travail des légions transforma plus tard en voies romaines, sont la route qui, de Châlons traverse l'Aisne à S*-Mene- hould, passe par le défilé des Islettes et gagne ensuite Verdun et Metz, et celle qui, par Vouziers et Chêne-Populeux, se dirige sur Mouzon et Carignan. Les seules positions que l'on puisse attri- buer au camp de Labiénus, sont donc celles de S'-Menehould et de Vouziers. Mais la première s'impose en quelque sorte : son importance stratégique sur la route qui conduit au centre du pays des Trévires est indiscutable. De plus elle couvre tout le territoire rémois; aussi lorsqu'Indutiomare se décide à le traverser en le ravageant à la fin de l'hiver pour rejoindre les Sénonais et les Carnutes, comme lui révoltés contre Rome, il ne le peut sans attaquer d'abord le camp de Labiénus (V, 5Cj; ce dont il se serait dispensé, tout au moins avant de s'être réuni à ces deux peuples, si Labiénus avait été à Vouziers et, par conséquent, n'eût pas barré sa route. Lorsqu'il exécute cette attaque, les Éburons et les Nerviens sont sous les armes et ne se retirent dans leurs foyers qu'à la nouvelle de la défaite et de la mort du chef trévire (V, 58). Or, Vouziers est près de la frontière des Nerviens, qui eussent pu, sans difiiculté, se joindre à Indutiomare s'il s'était trouvé dans leur voisinage; s'ils ne l'ont pas fait, c'est que, pour atteindre S*-Mene- hould, ils auraient dû traverser une partie du territoire des Rèmes et les combattre. Enfin, dernier argument qui a sa valeur, après la victoire de César sur les Belges (Nerviens, Aduatiqucs, Éburons, etc.), et ( 15 ) J'cntréedii proconsul dans le camp de Cicéron, la nouvelle en fut portée avec tant de célérilé à Labiénus, chez les Rèmes, que malgré les 90 kilomètres ((50,000 pas), qui le séparaient de son collègue, elle lui parvint moins de neuf heures après (V, 52). Les cavaliers durent donc parcourir 10 kilomètres à Tlieure, ce qui ne peut s'expliquer qu'en admettant un service de relais qui n'a pu s'établir que dans un pays allié, intéressé à faire connaître au lieutenant de César la victoire remportée par celui-ci. Placer le camp de Labiénus à Vouziers, c'est reporter à plus de 80 kilomè- tres au nord de l'Aisne le camp de Cicéron; l'établir à S'-Mene- lîould, au contraire, c'est ramener ce dernier à 40 kilomètres au plus de la frontière des Rèmes. Dans un pays hostile, une telle distance peut bien se parcourir d'une traite, sans changer de monture, avec rapidité, mais non une dislance double. — Si l'on prétendait que la nouvelle fut transmise au moyen de signaux, de torches enflammées, etc., il faudrait, à plus forte raison, rappro- cher le camp de Cicéron de la frontière des Rèmes, car dans ce pays peu accidenté et d'où l'on ne jouit nulle part d'un vaste horizon, les relais sémaphoriques auraient dû être nombreux et s'établir au milieu de populations sympathiques aux Romains. La situation de S'-Menchould ne dément pas d'ailleurs les ren- seignements fort succincts que César nous donne sur la topogra- phie des lieux où se trouvait le camp de Labiénus. Au confluent de l'Aisne et de l'Aurc, qui l'enveloppaient sur deux de ses côtés et remplissaient d'eau les fossés creusés autour de ses remparts, ce camp pouvait se considérer comme défendu par la nature et par l'art (V, 57). Pour qu'Indutiomare pût faire circuler chaque jour sa cavalerie autour du camp, pour que ses cavaliers pussent souvent y lancer leui's traits, il devait se trouver en pays de plaines. L'Aure ni l'Aisne ne pouvaient être des obstacles au pas- sage de cette cavalerie : la principale de ces deux rivières, l'Aisne, n'est flottable qu'à partir de Mouzon, à 60 kilomètres en aval de S*-Menehould, et, même à la fin de l'hiver, elle devait pré- senter des gués nombreux, dont profitèrent aussi la cavalerie et les cohortes romaines lancées à la poursuite du chef trévire (V, 58). ( 13 ) Ce fut sans doute au gué de l'Aure, à Clermorit où à Neuvilly, qu'Induliomare fut atteint et rais à mort, car il est impossible d'admettre que la poursuite, commencée vers le soir {sub ves- perum), ait pu se continuer jusqu'à la Meuse, c'est-à-dire jusqu'à Verdun, éloigné de 60 kilomètres de l'Aisne : la nuit aurait protégé les fuyards sur un terrain dont ils connaissaient les détours. Nous pensons donc pouvoir assigner au camp de Labiénus la position occupée actuellement par S^-Menehould, au confluent de l'Aisne et de l'Aure. III Le camp de Labiénus, placé au débouché du princij)al défilé de l'Argonne, tenait les Trévircs bloqués derrière ce massif boisé et montueux ; mais dans l'hypothèse d'une campagne à entreprendre aussitôt que la saison le permettrait, ce même massif devenait une protection pour les Trévires, et il était indispensable de le tourner, afin de n'avoir pas à ne l'attaquer que de front. Le choix du pays des Éburons pour y établir le camp de Sabirius et Cotta ne pouvait avoir d'autre but; l'emplacement du camp de Cicéron, chez les Nerviens, à égale distance des deux autres, et seulement à trois fortes journées de marche, indiquait bien qu'il devait renfermer une réserve, prête à secourir celui qui aurait besoin d'aide. Grâce aux cartes géographiques et topographiques que nous possédons, il nous est facile, à notre époque, de déterminer d'avance les emplacements à donner aux corps d'armée dans une hypothèse donnée; mais ces cartes n'existaient pas du temps de César, et pour disposer ses légions de son quarlier-général de Samarobriva, il fallait qu'il eût de toute cette région une con- naissance parfaite, qu'il n'avait pu acquérir que par sa propre expérience et de visu. Cherchons donc dans quelles circonstances ( 1^^ ) il avait tourne celte barrière de l'Argonne et étudié le moyen de la prendre à revers. Nous n'avons parlé jusqu'ici que d'une partie de la frontière septentrionale des Trévires, celle formée par FAar et la Kyll. Elle se continuait ensuite le long de la Moselle jusqu'à Thionvillo, et de là, par les vallées de la Crune et de la Cbiers, jusqu'à la Meuse; elle longeait ce fleuve jusqu'à Charleviile, puis la Sormonne jusqu'à la lisière de la foret des Ardennes, au j)ied de cette chaîne de hau- teurs, prolongement de celle de l'Argonne, et dont nous avons parlé. Cette ligne de frontière n'est pas arbitrairement tracée : elle résulte de la configuration même du sol; elle emprunte tout son parcours à des vallées de fleuves et de rivières. Elle fut du reste la limite des grandes circonscriptions ecclésiastiques, mode- lées, comme on le sait, sur les subdivisions civiles de l'empire romain, qui, elles-mêmes, avaient adopté les frontières des peuples dont le territoire avait été englobé. Toute cette frontière, nous allons le prouver, César l'avait suivie et reconnue lui-même. Non pas dans sa courte démonstration chez les Trévires, avant de partir {)our la Bretagne : alors les défilés de l'Argonne, abandonnés par les deux compétiteurs du souverain pouvoir, lui avaient ouvert les chemins jusqu'à la Meuse et la Moselle, au cœur du pays; mais bien l'année précédente, lors de son expédition contre les Tenchtres et les Usipètes. Ces peuples germains, que les Commenlaires évaluent à deux cent cinquante mille àmcs, y compris les femmes et les enfants, avaient traversé le Rhin sur le teriitoire des Ménapicns (IV, 1); nécessairement en amont du point où ce fleuve se divise en deux branches ', dont une, le Wahal, se jette dans la Meuse, sans quoi le manque de bateaux nécessaires pour le transport d'une telle multitude et qui l'avait obligée, pour s'en procurer, à user de ruse envers les Ménapicns des bords du Rhin, se serait de nou- veau fait sentir au passage du Wahal. ' César dit que les TenclUres et les Usipètes passèrent le Rhin non loin de la mer dans laquelle le fleuve se jette. Il est à remarquer qu'il y a vingt siècles la mer était plus rapprochée du point où le Rhin se divise en deux branches qu'elle ne Test actuellement. ( is) Ces populations, cmigrant avec leurs chevaux et leurs troupeaux, mais sans aucun autre approvisionnement de vivres, puisque depuis trois ans déjà la guerre sans relâche que leur avaient faite les Suèves les avait empêchées de cultiver leurs champs, ces hordes harhares s'étaient étendues le long du Rhin, remontant la rive gauche, pillant et dévastant les terres des Gaulois (IV, db), éten- dant leurs incursions dans les vallées aboutissant au fleuve, et bientôt même, ne trouvant plus de ressources suffisantes, lançant leur cavalerie au delà de la Meuse, sur les terres des Ambivarites (Elesbaye), pour se procurer des vivres. A son retour d'Italie, au commencement de l'an 55, César apprit à la fois que ces Germains s'étendaient déjà sur le territoire des Condruses et des Eburons, et que plusieurs peuples des Gaules, sans doute les Nerviens, les Aduatiques et les Trévires, vaincus mais non soumis, leur avaient envoyé des députés pour les engager à s'éloigner du Rhin. Dissimulant ce qu'il avait appris, leproconsul convoque les principaux de la Gaule, il les flatte, les encourage et les décide à lui fournir de la cavalerie (IV, 6), dont il réunit Télite pour se porter vers les lieux que l'on disait occupés par les Germains. Il n'en est plus qu'à peu de journées lorsqu'il reçoit leurs députés (IV, 7). Pendant ces négociations avec les principaux Gaulois, et durant le temps nécessaire pour léunir des troupes et les mettre en marche, les Germains ne se sont pas arrêtés: ils ont du continuer leur route vers le sud, avec d'autant plus de rapidité que les terres où ils se trouvaient leur offraient moins de ressources. Du territoire des Condruses et des Éburons, où ils commençaient à pénétrer quand la nouvelle de leur invasion en était partie pour être communiquée à César, ils étaient passés sur le territoire des Trévires, et c'est là que les Romains durent les rencontrer. Le texte des Commentaires, tel qu'il nous est parvenu, dément, il est vrai, celte assertion : il dit qu'après la prise de leur camp par César, les Germains qui s'étaient échappés, arrivés au con- fluent de la Meuse et du Rhin [ad confluentem Mosœ et Rheni) (IV, do), se jetèrent dans le fleuve et y périrent. Mais il n'est pas douteux qu'il n'y ait là une faute de co])iste : il faut lire au con- XXXIII. 2 ( 16 ) jluent de la Moselle et du Rhin. Celle méprise est bien explicable : au § iO du même chapitre IV, César, décrivant le cours de la Meuse, dit que cette rivière reçoit un bras du Rhin, appelé le Wahal {parle ex Rheno recepta, qiiœ appellatur Vahalù), el, en indiquant au milieu de quelles nations coule le Rhin, il ne dit pas un mot de la Moselle. Dès lors, on comprend que, se trouvant en présence d'un texte portant ad confluentem Mosellœ et Rheni, le copiste intelligent, mais fort ignorant de la géographie de la Gaule, ait cru devoir corriger un texte qu'il jugeait fautif, en changeant Mosellœ en Mosœ; sans songer que si César avait voulu parler de la Meuse, il aurait évidemment écrit ad confluen- tem Vahali et Mosœ. Rien n'est plus commim que ces erreurs des copistes dans la transcription des noms géographiques, aussi étrangers à leur langue qu'à leurs connaissances, et nous aurons encore l'occasion d'en signaler. Il faut admettre néanmoins que toutes les copies ne furent pas fautives, car Florus, qui n'avait pour se guider que le texte des Commentaires, puisque César est le seul contemporain de la guerre des Gaules qui en ait raconté l'histoire, place le lieu de la défaite des Germains au confluent de la Moselle et du Rhin (Liv. III, 10), et Dion Cassius dit positi- vement que César rencontra les Usipètes et les Tenchtres dans le pays des T révires. Comment admettre du reste, quand on sait qu'à l'époque de Tacite, et par conséquent aussi du temps de César, le confluent de la. Meuse et du Wahal formait un véritable golfe, vu la grande étendue d'eau amenée en un même point par les deux fleuves (Tacite, Annales, II, 6, et Historiœ, V, 25), comment admettre qu'une armée en retraite, quelle que soit son épouvante, aille se précipiter dans la mer pour se soustraire au vainqueur; tandis qu'il semble naturel à des soldats poursuivis de se jeter à la nage dans un fleuve, quelque rapide qu'en soit le courant. D'ailleurs le récit de César ne permet pas de soutenir une autre version que celle que nous défendons. Dans sa marche vers les lieux où se trouvent les Germains, dès sa première entrevue avec leurs députés, il les engage à repasser le Rhin et leur offre d'ob- tenir des Ubiens l'autorisation d'aller s'établir dans leur pays ( 17 J (IV, 8); trois jours après, lors de sa seconde entrevue, alors qu'il n'est plus qu'à 12,000 pas (18 kilomètres) de leur principal corps ces mêmes députés prient le proconsul de leur laisser le temps d'aller négocier leur retraite chez les Ubiens, ne réclamant à cette fin qu'un nouveau délai de trois jours (IV, H), ce qui indi- que un voisinage immédiat. Or les Ubiens occupaient la rive droite du Rhin, en face du pays des Trévires, en amont de la Sieg, rivière qui se jette dans le fleuve devant Bonn et qui servait de frontière aux Sigambres (I, 57 et 54) ; c'est donc entre Bonn et la Moselle qu'eut lieu cette seconde entrevue, puis le combat où les Germains furent écrasés. Après sa victoire, César se décide à traverser le Rhin pour plu- sieurs motifs, dont le principal est le désir de prouver aux Germains, qui paraissaient en douter, que ce fleuve n'est pas une barrière infranchissable aux armées romaines (IV, <6). C'est aux Sigambres qu'il désire faire cette démonstration; c'est pour les étonner et leur donner une haute idée des Romains qu'il effectue le passage sur un pont fixe et non sur des supports flottants. Dès lors, s'il se trouve dans l'angle formé par le Wahal et la Meuse, il s'empressera de passer directement sur le territoire des Sigam- bres, dont il n'est guère éloigné. Or c'est, au contraire, sur le ter- ritoire des Ubiens qu'il effectue son passage pour se porter ensuite chez les Sigambres: c'est-à-dire qu'il lui eût fallu, dans Ihypothèse que nous combattons, remonter la rive gauche, puis redescendre ensuite la rive droite du fleuve, comme s'il avait craint de le traverser en présence de l'ennemi; contradiction manifeste et inadmissible. S'il veut se rendre chez les Sigambres, c'est encore pour les punir d'avoir donné asile aux 2,000 cavahers germains qui étaient allés sur la rive gauche de la Meuse chercher des vivres chez les Arabivarites. Mais si la rencontre des Romains et des Germains a eu pour théâtre le territoire compris entre le Wahal et la Meuse, comment ces cavaliers auraient-ils pu se réfugier chez les Sigam- bres, alors que l'armée de César leur en barrait le chemin? Leur retraite chez ce peuple est, au contraire, aisée et naturelle dans la thèse que nous défendons. ( 18 ) Nous en concluons que c'est non loin de l'endroit où les Romains ont remporté leur victoire, dans le \oisinage du confluent de la Moselle et du Rhin, qu'ils ont jeté un pont* sur ce dernier fleuve, pour pénétrer en Germanie. On a dit, il est vrai, que le fond schisteux du Rliin en amont de Bonn ne permet pas d'y enfoncer des pilotis, et que dès lors on ne peut fixer remplacement du pont au-dessus de cette ville. L'objection serait fondée si les Romains avaient en effet construit un pont de pilotis; mais il n'en est rien : les détails précis dans lesquels entrent les Commentaires à ce propos, prouvent claire- ment qu'il s'agit dans l'espèce d'un véritable po?ii de chevalets, à dimensions supérieures à ceux que nos équipages de campagne permettent de construire, mais qui ne peut être confondu avec un pont de pilotis. Rappelons la façon dont cette construction s'effectua : « On joignit ensemble par des traverses, à deux pieds l'une de l'autre, deux poutres légèrement appointées vers le bas, d'un pied et demi d'équarrissage et d'une hauteur proportionnée à la profon- deur du fleuve; ces poutres accouplées étaient descendues dans la rivière à l'aide de machines, et fixées, non pas verticalement, mais OBLIQUEMENT, suivant le fil de l'eau pour les soutiens d'aval, tour- nées contre le courant pour les soutiens d'amont. Sur ces quatre poutres, OD en posait une cinquième de deux pieds d'équarrissage qui les réunissait et leur était fixée au moyen de deux fortes chevilles : le tout était si bien lié, que la force même du courant ajoutait à sa solidité. Contre les soutiens d'aval, on enfonça des pieux inclinés qui leur servaient de contre-forts et brisaient le cou- rant. D'autres pieux, placés en avant du pont, arrêtaient les bateaux et les troncs d'arbres que, pour le rompre, les Barbares pouvaient laisser descendre au fil de l'eau, ou atténuaient tout au moins la violence du choc. » Comment enfoncer des pilotis sans les munir d'une armature avec pointe en fer? Leur extrémité légèrement appointée pouvait bien aider à assurer leur stabilité à fleur de sol, mais non à péné- trer profondément dans celui-ci. Puis, avec les machines connues des Romains, comment battre pilotis obliquement? C'est à peine ( 19 ) si nous y parviendrions de nos jours avec les moyens mécaniques bien plus perfectionnés que nous possédons. Enfin, si ce sont des pilotis, pourquoi les assembler par couple? Un pilotis d'un pied d'équarrissage n'a pas besoin d'un voisin pour supporter une traverse de deux pieds. Ajoutons que des pieux enfoncés dans la direction du courant pour arc-bouter des pilotis sont absolu- ment inutiles, et que la force du courant ne peut en aucune façon consolider de tels supports. Tout le texte de César devient clair si l'on adopte, au contraire, l'idée d'un pont de chevalets. De dimenjions trop considérables pour être mouillés d'une pièce, ces chevalets devaient être con- struits sur la rive d'abord, puis démontés : à l'aide de bateaux de manœuvre, les Romains mouillaient alors successivement les deux pieds, composés chacun de deux poutres reliées par des traverses : le pied d'aval était maintenu incliné à l'aide d'unarc-boutant,etle pied d'amont, en laissant les deux poutres jumelées s'incliner légèrement sous l'effort du courant. On fixait ensuite la traverse ou le chapeau de deux pieds d'équarissage au moyen de chevilles, préparées à l'avance, et au-dessus on jetait le tablier qui, par son poids, assurait la stabilité des supports, dont la solidarité était en effet encore accrue par l'action du courant. Un pont de pilotis n'était pas une opération si extraordinaire que César se fût donné la peine de la décrire avec tant de détails; mais pour l'établir sur un fleuve comme le Rhin, avec les moyens relativement restreints qu'une armée romaine pouvait avoir à sa disposition, il lui eût fallu plus de dix jours. Un pont de chevalets, au contraire, véritable pont militaire tel que nous le consti uisons encore de nos jours, était sans doute une nou- veauté, fruit du génie inventif du conquérant des Gaules; il pou- vait être jeté dans ce laps de temps: c'était une question d'habileté que les Romains acquirent bien vile, puisque, deux ans après, ils mirent beaucoup moins de temps à en jeter un semblable à peu près au même endroit. Cette digression un peu longue était absolument nécessaire pour expliquer pourquoi nous avons dû adopter, avec Florus et Dion Cassius, le confluent de la Moselle et du Rhin pour théâtre ( 20 ) de la rencontre des Romains avec les Tenchtres et les Usipètes. Recherchons maintenant la route que César dut suivre pour y arriver. L'année précédente, après une expédition interrompue par les pluies chez les Morins et les Ménapiens qui occupaient le littoral des Flandres française et belge, il avait ramené son armée et pris ses quartiers d'hiver chez les Aulerciens et IcsLexoviens (III, 29), c'est-à-dire dans le Maine et le territoire de Lixieux, actuellement déparlements de la Sarthe, de la Mayenneet du Calvados. Au prin- temps, il convoque les principaux chefs gaulois, à Lutèce sans doute, d'où il part avec la cavalerie alliée. Jusqu'à Coblenlz, la route est tracée par des voies romaines qui durent être construites sur d'anciens chemins gaulois : elle passe par Soissons, Reims, Mouzon, Carignan, Arlon, etc. En parcourant cette voie, César dut se rendre compte des avan- tages que lui offrirait, dans une campagne contre lesTrévires, une attaque par le nord qui lui permettrait de tourner leur barrière occidentale, l'Argonne. Mais comme la route traversait le pays des Éburons, où les peuples Germains qu'il avait poursuivis s'étaient engagés, on ne l'a pas oublié, il devait d'abord s'assurer leur amitié. Il n'a garde d'y manquer : l'Espagnol Q. Junius, un de ses officiers, leur est envoyé plusieurs fois; leur roi Ambiorix est délivré du tribut qu'il paye aux Aduatiques, et son fils et son neveu, que ces derniers ont reçus comme otages et qu'ils retien- nent depuis lors en captivité, lui sont rendus par l'intermédiaire du proconsul (V, 27). Aussi l'alliance avec les Eburons semble- t-elle si étroitement, établie, que lorsque Sabinus et Cotta arrivent à leur frontière, ils y rencontrent les deux rois, Ambiorix et Cativolcus, qui les fournissent de vivres (V, 26). Preuve incontes- table que les Romains étaient attendus, et que le choix de ce pays pour y cantonner les troupes datait de loin, résultait d'un plan préalablement conçu et n'avait pas été inspiré seulement par la disette. Dans le discours que César (V, 27) met dans la bouche d'Am- biorix cherchant à décider Q.Tituriusà rejoindre avec les troupes romaines les camps de Cicéron chez les Nerviens ou de Labiénus (21 ) chez les Rèmes, il évalue à 50,000 pas l'cloignement du premier et à un peu plus celui du second. Le vague de cette dernière éva- luation ne peut s'expliquer que par l'absence d'une route directe entre les deux camps, résultant de la nature du pays et de l'exis- tence du massif montagneux et boisé de l'Argonne qui les sépare. Et en effet, c'est par des chemins détournés, à travers les forêts, que les soldats échappés du combat où furent anéanties les troupes de Sabinus et Cotta gagnèrent le camp de Labiénus et l'instrui- sirent du désastre (V, 57). César, écrivant pour les Romains, n'a pu introduire dans son texte des mesures itinéraires qui leur étaient étrangères. Lors même que les renseignements qu'il donne lui eussent été fournis par les Gauloi>^, il aurait évidemment transformé leurs évaluations en mesures romaines. Mais ici, il a pu lui-même mesurer les dis- tances, il a suivi les routes qui mènent aux trois camps, il connaît tout au moins deux des côtés du triangle aux sommets duquel ils sont situés. Nous devons donc admettre comme valeur des mille pas romains 1,481 mètres, c'est-à-dire, à un mètre près, mille doubles pas de 0™,74, notre pas militaire, soit en chiffres ronds un kilomètre et demi. Or un arc de cercle de 73 à 80 kilomètres, tracé de S'*-Menehould comme centre, coupe la route de Mouzon-Carignan-Arlon, etc., dont nous avons parlé, en un point voisin de Vieux-Virlon. Cette petite ville, et S'-Mard (|ui lui fait face, sont les localités où, dans le Luxembourg, on a retrouvé le plus de débris anciens : mon- naies gauloises, objets en bronze, monnaies et poteries romaines, autel votif à Junon, etc. Les monnaies romaines appartiennent à diverses époques et indiquent une occupation prolongée. Toute- fois, pour que nous puissions reconnaître dans ces localités celles dans le voisinage desquelles, deux fois, les armes romaines éprou- vèrent un échec, il faut encore que, sous le double rapport géo- graphique et lopographique, elles répondent aux renseignements assez précis que nous donnent les Commentaires. C'est ce que nous allons examiner. t ( 22 IV Aduatuca, nom du camp où Sabinus et Colta avaient pris leurs ([uarticrs d'hiver et où César laisse la XIV'' légion pour garder les bagages des neuf autres quand il pénètre en Eburonie pour en dévaster le territoire, Aduatuca était situé, nous disent les Com- mentaires, presque au milieu de la frontière éburonne [Hoc f'ere est in mediis ehuronum finibus, VI, 32). En prenant cette phrase au pied de la lettre, on s'est dit que les frontières d'un peuple étant une courbe fermée, leur milieu ne pouvait être qu'au centre du territoire; on a même préfendu que ce mot finihus avait plu- tôt le sens de territoire que de frontière, ne prenant pas garde qu'au précédent chapitre César, racontant qu'Ambiorix et Cati- volcus, chefs des Eburons, étaient venus à la rencontre de Sabinus et Cotta jusqu'aux limites de leur royaume, se sert exactement du même mot, ad fines i^egni (V, 26). Il y a eu là une méprise qu'on se fût épargné en n'isolant pas cette phrase de celles qui la précèdent. Quand César partage son armée en trois corps en quittant les bords du Rhin, il est chez les Trévires; dès lors sa phrase ne peut avoir d'autre signification que celle-ci: Aduatuca est au milieu de la frontière éburonne com- mune au pays des Trévires. Le simple bon sens prouve du reste qu'il n'a pu en être autre- ment. César a hâte d'accomplir la sanglante exécution qu'il médite et pour la réussite de laquelle il vient d'accomplir trois expédi- tions, l'une chez les Nerviens, une autre chez les Ménapiens, la troisième au delà du Rhin, afin d'isoler l'Eburonie. C'est donc aussitôt qu'il pénètre sur ce territoire qu'il doit commencer ses ravages, et ses légions doivent auparavant se séparer de leurs bagages pour être plus libres de leurs mouvements : elles les laisseront dans une ville frontière. Aduatuca est choisi parce que ses retranchements sont encore intacts, mais certainement aussi parce que ce camp est sur la route suivie; s'il fallait perdre plu- sieurs jours pour y arriver, comme ce serait le cas si cette place ( 25 ) était au milieu du pays, le bénéfice de l'existence de ses remparts serait perdu. La route que suit César en venant du Rhin, est celle qu'il a dû parcourir précédemment, après sa rencontre avec les Usipètes et les Tcnchtres, et qui longe la rive gauche de la Moselle : il n'a pu en prendre d'autre. En eiïct, ton le la région au nord de cette rivière, au delà de celte route, présente, dans l'Eifci d'abord, des terrains primaires, un sol volcani(|ue, raviné, aride, n'offrant aucune ressource à une armée qui, par manque de routes, ne pourrait d'ailleurs se faire suivre par ses voitures de vivres; puis, dans l'Ardenne, une série de larges ondulations, très-boisées, déchirées par de nombreuses crevasses rendant les communica- tions extrêmement difïiciles, des terres peu fertiles et par consé- quent une population très-clair-semée. Le chemin passant par Luxembourg, Arlon, Carignan, etc., est aussi le plus direct pour atteindre Durocortore, la capitale des Rémois, et c'est là, nous le savons, que, sa campagne finie, César ramène son armée (VI, 44). C'est d'Aduatuca qu'il envoie ses trois corps, composés chacun de trois légions, pour parcourir l'Éburonie-, il consacre sept jours, huit peut-être à la dévastation de la contrée, quatre pour s'étendre au loin, quatre autres pour revenir à son point de départ. La direction et l'étendue de ses incursions et de celles de ses lieutenants serviront à nous renseigner sur les limites que nous devons donner au territoire des Éburons. Le texte des Commentaires, tel qu'il nous est connu, présente toutefois ici des difTicultés d'interprétation qui ont donné nais- sance aux solutions les plus diverses, et, nous devons le dire, les plus étranges : « D'Aduatuca, César envoie Labiénus avec trois légions vers l'Océan, dans les parties du territoire éburon qui touche aux iMénapiens ; Trébonius avec trois autres va vers les régions voisines des Aduatiques; lui-même, avec le troisième corps, se décide à se rendre à l'extrémité des Ardennes, vers le fleuve Scaldis qui se jette dans la Meuse (VÎ, 33). » Bien que la nation des Ménapiens ne figure que pour 9,000 hommes dans la liste des forces opposées par les Belges aux Romains lors de la première apparition de César dans la Gaule (24 ) Belgique (II, 4), elle semble cependant occuper un territoire très- considérable. D'une part la Ménapie touche à la Morinie, et les habi- tants de ces deux pays, faisant cause commune, bravent encore les armes romnines quand tout le reste de la Gaule est pacifié : à la fin de l'été de l'an 55 avant l'ère chrétienne, quand César marche sur eux, ils se retirent les uns et les autres dans les profondeurs inaccessibles de leurs forêts marécageuses, et les pluies torren- tielles de l'arrière-saison obligent les Romains à battre en retraite avant d'avoir remporté aucun succès (III, 29). C'est le Boulonnais, la Flandre et le pays de VVaes, c'est-à-dire tout le littoral de la mer du Nord jusqu'à l'embouchure de l'Escaut qui semble avoir été le théâtre des opérations. D'autre part, l'hiver suivant, à l'occasion de l'invasion des Tenchtres et des Usipètcs, César nous apprend que les Ménapiens sont établis sur les deux rives du Rhin et jusque vers son embou- chure (IV, 1). Tout le nord des Pays-Bas semble donc avoir appar- tenu au territoire de la Ménapie. Mais alors, où placer les Bataves? Cette question avait déjà préoccupé Wastelain * , qui émet l'opi- nion que le nom de Ménapien était peut-être celui d'une confédé- ration d'un grand nombre de peuplades 2, Quoi qu'il en soit, à quelle partie de la frontière de la Ménapie touche le pays des Éburons? A celle que César a traversée au eommencement de l'année dont nous nous occupons, et où il a fait pénétrer, par trois endroits à la fois et par trois ponts jetés rapidement sur un fleuve, les cinq légions sans bagages qu'il a partagées avec son lieutenant Fabius et le questeur Crassus (VI, 5 et 6). Malheureusement le soldat écrivain est très-sobre de détails sur cette expédition; aussi les commentateurs, trouvant un libre champ à leur imagination, se sont-ils livrés aux suppo- sitions les plus extraordinaires sur la direction suivie par les cinq * Wastelain, Description de la Gaule belgique, p. 136. ^ En décomposant le mot de Ménapie on trouve Men, hommes, et ebbe, flots Peut-être, comme la Morinie qui tire son nom des Moer ou marais cou- vrant son territoire, faut-il donner pour limites à celui des Ménapiens. les points où le flot, la marée, cesse de se faire sentir dans les divers fleuves et rivières. ( 23 ) légions romaines. Une étude attentive des opérations militaires qu'il exécuta cette année avant de poursuivre sa vengeance contre les Éburons, mais dans le dessein de la rendre plus sûre, nous permettra peut-être de limiter l'étendue du terrain quMI put par- courir et d'en déduire une solution probable du problème. Suivons le texte de près {VI, 5 à 9). Sans attendre la fin de l'hiver (à la fin de février ou au commencement de mars, par conséquent), César quitte Samarobriva et, avec quatre légions, se jette à rimproviste sur le territoire des Nerviens, qu'il dévaste, puis il ramène ses troupes dans leurs quartiers d'hiver. Quelque rapidité qu'il y ait mis, il n'a pu terminer ses opérations militaires et recevoir la soumission des Nerviens en moins d'un mois, car ces peuples ont le tempérament guerrier, leur territoire est vaste, les chemins sont peu praticables en cette saison, et le pays est encore défendu par de fortes haies qui augmentent les difficultés delà route (II, M). Au printemps (donc en avril), César convoque l'assemblée des Gaules, puis la transfère à Lutèce, et c'est de là qu'il part de nouveau avec ses b'gions contre les Sénonais, qu'il surprend avant qu'ils aient eu le temps de rassembler leurs forces; il se laisse fléchir aussitôt que, éperdus, ils viennent demander leur pardon, et retourne à Lutèce clore l'assemblée, afin, dit-il, de ne pas perdre en discussions un été propre aux expéditions militaires. On peut donc admettre qu'en ce moment la bonne saison est arrivée, ce qui, pour nos climats, suppose le milieu de mai. Après avoir envoyé à Labiénus, chez les Trévires, deux légions et tous les bagages de l'armée, de Lutèce il se dirige vers la Ménapie avec cinq légions, sans équipages, et accompagnées d'un fort contingent de cavalerie indigène. Cette précaution d'envoyer tous ses bagages chez les Trévires indique bien l'intention de César de rejoindre Labiénus par un vaste mouvement tournant, sans devoir revenir sur ses pas après son expédition chez les iMénapiens. Et en effet, il pénètre chez ces derniers et les oblige à se réfugier dans leurs bois et leurs marais avec tout ce qu'ils possèdent. Après avoir incendié les maisons et les bourgs qu'il rencontre et enlevé quantité d'hommes et de ( ^^6 ) bestiaux; après avoir obligé ces peuples à demander la paix, il laisse cbcz eux la cavalerie de l'Atrëbate Commius pour les sur- veiller et il entre chez les Trévires (VI, 9), au moment même où Labiénus vient de les vaincre. Il se décide aussitôt à traverser le Rhin, pour punir les Germains de l'aide qu'ils ont donnée à ces peuples et pour fermer toute retraite au delà du fleuve aux Éburons (|u'il va exterminer. Il fait construire un pont semblable à celui que, deux ans auparavant, il avait jeté pour passer chez les Sigambrcs, un peu plus en amont, mais toujours en face du territoire dis llbiens, qui lui apprennent que les Suèves seuls sont coupables du secours porté aux Trévires. Peu de jours après, on lui rapporte que les Germains rassemblent leurs troupes; il charge les Ubiens de lui faire connaître ce qui se passe dans l'in- térieur du pays, et ce n'est qu'après quelques jours encore qu'il apprend que les Suèves se sont retirés à l'autre extrémité de leur territoire, à l'entrée de l'immense foret Bacenis. De peur de man- quer de vivres, il se décide alors à ne pas aller plus avant; il revient sur ses pas, fait replier la plus grande partie du pont, élève sur la rive gauche du Rhin une tour à quatre étages et de nombreux retranchements, y laisse une garde de douze cohortes, et seulement alors commence son expédition contre les Éburons. Les blés comuiençaient à mûrir (VI, ^D) : on est donc, au plus tard, à la mi-juillet. En tenant compte du temps employé par César pour construire le pont du Rhin, passer le fleuve avec son armée, s'avancer sur la rive droite, revenir, replier le pont et élever la tour et les retran- chements, il restera à peine un mois pour l'excursion en Ménapie, depuis le départ de Paris jusqu'à l'arrivée de César aux environs de Coblenlz. Calculons l'étendue de la route qu'il a pu parcourir; cette mesure nous permettra de limiter sa course au nord, chez les Ménapiens. Quelle était la longueur moyenne de l'étape du soldat romain? 20,000 pas, 50 kilomètres, a-t-on dit. A notre connaissance. César exécute une seule fois cette marche, en se portant au secours de Cicéron assiégé par les Nerviens (V, 47); il vient d'apprendre le péril que court son lieutenant, il marche à grandes journées, avec J ( 27 ) des troupes fraîches, sans les bagages qu'il a laissés à Samarobriva, et cependant cette première marche est si extraordinaire qu'il croit devoir la mentionner! Telle n'était pas habituellement en effet la vitesse des légions dans les Gaules. Au livre II, lorsqu'il quitte les Sequanes pour aller combattre les Belges, il reste quinze jours en route (II, 2); or, de Besançon à Vitry-le-Français, que l'on peut considérer comme les deux extrémités du chemin par- couru, il y a 238 kilomètres. En supposant même deux jours de repos, la vitesse moyenne des légions n'eût donc été alors que de 18,500 mètres par jour! Qu'on ne s'en étonne pas. Turenne ne parcourait guère plus de 46 kilomètres, à une époque où les voies de communications étaient bien meilleures que celles que suivit César. Les marches les plus rapides de Frédéric le Grand, et pendant un très-petit nombre de jours, n'excèdent jamais 25 kilomètres. De nos jours, après Sadowa, l'avant-garde du prince Frédéric-Charles poursui- vant les Autrichiens ne fait pas au delà de 21 kilomètres, et, dans nos guerres contemporaines, l'exemple le plus remarquable de marches rapides que l'on i)uisse citer remonte à l'an ildG : Masséna poursuivant Wùrniser dans la vallée delaBrenta, du l"au 44 septembre, en treize étapes, avec un seul jour de repos, par- court 578 kilomètres, soit 29 kilomètres par jour. Or, qu'on le remarque bien, ces marches s'opérèrent sur des routes modernes, bien différentes de celles existant à l'époque de César, s'il en existait; dan^ des pays très-peuplés, où l'abondance des vivres n'exigeait pas, à larrivée au gîte, de longues courses pour se les procurer, où la marche n'était pas ralentie par la nécessité de conduire avec soi des troupeaux de bêtes de boucherie pour assurer la nourriture du soldat, où l'on n'avançait pas en aveugles, dans des parages inconnus, entourés de périls, où chaque jour l'on n'était pas obligé, en arrivant à l'étape, de construire, selon la coutume romaine, un camp retranché pour y passer la nuit. Dans les conditions où se trouvait César, urte marcbe moyenne de 22 kilomètres, telle qu'on l'admet actuellement, est un maximum qu'il lui eût été impossible de dépasser, et Ion ne peut supposer qu'il l'ait atteint que parce que ses cinq légions et lient sans bagages. ( 28 ) Or trente jours de marche à 22 kilomètres donnent C60 kilo- mètres parcourus. En ligne droite, à vol d'oiseau, de Paris à Coblentz, on en compte 420; en ajoutant ^/e pour les détours de la route on arrive à 490 kilomètres. Le détour plus considérable que César a dû effectuer pour se rendre chez les Ménapiens ne peut donc dépas- ser 170 kilomètres. En lui faisant suivre la route de Paris, Bavay, Tongres, Maestricht, Aix, Bonn et la rive droite du Rhin jusqu'à Coblentz, on obtient, avec l'augmentation du ^/e? ^^^ kilomètres. Tout itinéraire qui s'éloignerait quelque peu de celui-ci doit donc être absolument écarté, le temps faisant défaut pour le parcourir. Rien d'ailleurs dans le récit de l'expédition en Ménapie n'est en contradiction avec cette hypothèse. Le fleuve passé sur trois ponts est la Meuse, dont l'importance, au-dessous et au-dessus de Maestricht, n'est pas telle qu'une armée, sans équipages et usant des matériaux, bois et bateaux, trouvés sur les lieux, ne puisse en un jour ou deux construire trois ponts pour le traverser. Le pays au delà, entre Maestricht et Boim, est encore aujourd'hui en beaucoup d'endroits boisé et marécageux et conforme à la descrip- tion des lieux où les Ménapiens en fuite se retirèrent à raj)proche des Romains. Pressé qu'il est d'atteindre les bords du Rhin pour prendre les Trévires à revers pendant que Labiéiius les attaque en face, et pour s'opposer à l'arrivée des secours que ces peuples attendent des Germains de la rive droite du fleuve, (]ésar ne dut pas en Ménapie pousser la poursuite bien loin : quelques bour- gades surprises par sa cavalerie, quelques troupeaux capturés et la soumission de quelques chefs secondaires sur la frontière de l'Éburonie, suffisaient au but qu'il poursuivait et que devait compléter l'Atrébate Commius, resté sur la frontière avec la cava- lerie indigène pour empêcher les fugitifs de la traverser. Son expédition avanlureuse est une sorte de raid, de la nature de ceux qu'ont accomplis de nos jours les Morgan et les Jackson pendant la guerre de la Sécession américaine, et qu'un génie comme le sien pouvait seul mener à bonne fin. La zone comprise entre Maestricht et Bonn est donc la limite extrême que l'on peut attribuer à l'expédition de César, et se trouve au delà des points qu'atteignit plus tard Labiénus. ( 29 ) Remarquons que l'œuvre de dévastation dont est chargé ce dernier exige une marche très-lente. Les difficultés qu'il rencontre, nous les connaissons (VI, 54) : « La plus grande prudence était » nécessaire pour pénétrer dans le pays; les troupes réunies » n'avaient rien à craindre d'hommes dispersés et effrayés; mais » le péril était considérable pour les petits détachements qu'il » fallait former pour pénétrer dans ces fourrés par des chemins » malaisés, qui interdisaient absolument toute marche compacte ; » et César laisse entendre que, plus d'une fois, les soldats, entraînés loin de la colonne par l'appât du butin, tombèrent dans les pièges que leur avaient tendus les Éburons. Aussi, son souci de tenir ses troupes massées est si grand, qu'il ne maintient même aucune relation avec Aduatuca et que, le septième jour après son départ, Cicéron qui y commande n'a encore reçu aucune nouvelle de lui (VI, 36). La limite extrême qu'on peut attribuer à l'étendue de l'étape est donc encore de 22 kilomètres, et pendant les sept ou huit jours, retour compris, que durèrent les expéditions de César et de ses lieutenants, ils ne purent s'éloigner au delà de 75 à 90 kilomètres d'Aduatuca. C'est donc jusqu'à l'Amblève que Labiénus conduisit ses légions dans l'hypothèse que nous soute- nons, à travers une contrée extrêmement difficile, couverte de bois, de marécages sur les hauts plateaux, et c'est tout au plus si sa cavalerie, lancée en avant, dans un pays accidenté, aride, put arriver jusqu'à la Vesdre. Mais alors que signifie ad Oceanum, pourquoi César dit-il qu'il envoya Labiénus vers l'Océan? la frontière septentrionale de la province de Liège en est bien éloignée. Oui, certes, et nous pou- vons nous en assurer, nous qui possédons des cartes de la contrée; mais César était-il aussi instruit? Nous pouvons certifier qu'il n'en était rien. Tout le nord de la contrée lui est inconnu, ou il ne le connaît que par ouï-dire ; des distances surtout il n'a aucune idée. La preuve ressort de la façon vague dont il en parle. En citant les peuples dont le territoire est arrosé par le Rhin, il nomme les Trévires les derniers, et cependant leurs frontières s'arrêtaient à l'Aar (IV, 10). Aussilôt après, il conte qu'en ap])ro- I (30) chant de la mer < le Rhin se divise en plusieurs branches, forme » quantités de grandes îles, la plupart habilées par des nations » féroces et sauvages qui vivent, dit-on^ de poissons et d'œufs » d'oiseaux, et qu'il se jette dans l'Océan par plusieurs enibou- » chures. » Les Ménapiens, qui touchent aux Trévires et qu'il vient d'aller visiter, ont leur territoire, nous a-t-"l dit, près de l'embouchure du Rhin, puisque c'est en ce point que les Tenchlres et les Usipètes ont traversé le fleuve (IV, 4); il les a toujours vus, comme les Morins, établis sur les côtes de la mer, il ne doit donc pas croire celle-ci bien éloignée. Enfin, aulre preuve encore de l'ignorance dans laquelle il est de la partie septentrionale des Pays-Bas, ce sont les vagues limites qu'il assigne au territoire des Nerviens, « qui s'étend, nous dil-il, jusqu'à l'extrémité de la » Belgique! (H, 4) » Nous ne devons pas nous en étonner. Un siècle plus tard Pline dépeint encore la Hollande et la Zélande, le territoire des Bataves, en homme qui ne les connaît guère que par les récits qu'on lui en a faits : « L'Océan se répandant sur les terres deux » fois par jour, dil-il, fait douter éternellement si ce pays est j> terre ou mer. Une misérable population occupe des hauteurs » naturelles ou des tertres élevés par la main des hommes. A voir » ces habitations entourées par les flots, on dirait des navires à » la voile, et on les prendrait pour des bâtiments élevés sur le » sable lorsque le flot s'est retiré (XVI, 1). » Rien n'est plus poétique; mais quelqu'un qui aurait visite ces contrées en ferait- il cette description imagée et fabuleuse? C'est dans ces îles, que César non plus n'a pas vues, qu'allèrent, selon lui, se réfugier les Éburons rapi)rochés de la frontière ména- pienne, malgré la cavalerie de l'Atrébate Commius, et malgré les obstacles que purent leur O])poser les Ména])iens nouvellement soumis aux Romains ! Etrange contradiction ! C'est pour leur fermer la retraite à l'Ouest, au Nord, à l'Est, que le proconsul prétend avoir exécuté, avant de se jeter sur l'Eburonie, ses trois expéditions chez les Nerviens, les Ménapiens et les Germnins; parîout il est vainqueur et les nations se soumettent, et cepen- dant ce mall'.eurcux peuple qu'il veut exlcrnimcr lui échappe de (31 ) tous côtés, et il ne peut même mettre la main sur Ambiorix, leur chef détesté, malgré les efforts qu'il déploie et les nombreuses troupes qu'il envoie à sa poursuite! Cela ne prouve-t-il pas que les récits de César, comme ses bulletins de victoire, ne doivent èlre accueillis que sous bénéfice d'inventaire, et que la critique historique ne doit pas seulement analyser le texte des Commen-- taires, mais encore les faits qu'ils nous font connaître, pour tâcher d'en déduire ceux que leur auteur a voulu nous cacher? Cherchons à déterminer également la direction prise par César lui-même. « Avec trois autres légions, nous dit il, il se rend » vers le fleuve Scaldis, lequel se jette dans la Meuse, et gagne » l'extrémité des Ardcnnes, où l'on disait qu'Ambiorix s'était » retiré avec quelque cavalerie. » 11 est peu de phrases dans les Commentaires qui aient donné lieu à des interprétations plus extraordinaires que celle-ci. Ce nom de Scaldis, donné au fleuve qui se jette dans la Meuse, a été traduit par Escaut, et l'étendue exagérée de 500,000 pas, donnée précédemment à la forêt des Ardennes (Vï, 29), a servi d'argu- ment à l'appui de la thèse qui fait arriver César en Zélande, vers les embouchures de ces deux fleuves, seuls points de leurs par- cours oj ils mêlent leurs eaux. La courte absence de César est, il est vrai, une difficulté à cette interprétation; mais en admettant que Tongres fut l'ancienne Aduatuca, le général Creuly ', comp- tant 90 kilomètres en ligne droite de cette ville à l'Escaut, trouve que les Romains en 7 marches de 30 kilomètres, \euv justum iler, soit 210 kilomètres, ou d80 augmentés du sixième pour les détours de la route, eurent précisément le temps de s'y rendre et d'en revenir. Examinons la question : Il est bien prouvé aujourd'hui que jamais l'Escaut ne s'est jeté dans la Meuse, ni à l'époque de César, ni auparavant , à moins de remonter aux périodes préhistoriques. D'ailleurs, si le fait avait existé. César l'aurait mentionné au livre IV, § 10, où il nous * GÉiNËRAL Creuly : La carte des Gaules, Revue archéologique, nouvelle série, t. VII, 1863, p. 581. XXXIII. 3 ( 52) apprend que le Wahal, un bras du Rhin bien moins important que l'Escaut, est un affluent de la Meuse. Nous devons donc rejeter, sous peine de donner un accroc à la géographie, la traduction de Scaldis par Escaut, et rechercher quelles sont les rivières qui, situées sur la rive droite de la Meuse, se jettent dans ce fleuve et dont la vallée pouvait servir de route à César pour arriver, comme il le dit, à l'exlrérailé des Ardennes. Constatons d'abord qu'il ne peut être question de la lisière de cette forêt qui touche an Rhin, puisque toute l'armée romaine en venait; c'est donc de l'autre extrémité, de celle qui sert de frontière aux Nerviens (VI, 29) que César veut parler. Sans compter la vallée de TOurlhe, beaucoup plus au nord et dont le débouché n'est plus dans les Ardennes, deux vallées aboutissent à la Meuse: celle de la Semoy et celle de la Chicrs. La première, par ses nombreux méandres occasionnés par le terrain rocheux au milieu duquel elle serpente et qui la rendent impraticable à une armée, est absolument à rejeter; la seconde, au contraire, offre, de temps immémoriaux, une route très-praticable aboutis- sant à Sedan, d'où César pouvait suivre la vallée de la Meuse jusque Charlevillc, et, par la petite vallée de la Sormonne, atteindre l'extrémité de la forél. De Virton à Maubert-Fontaines, il y a 87 kilomètres, et la route, déjà parcourue en partie par César dans ses campagnes précédentes, n'offrait aucune difficulté. Il n'y a donc dans cette hypothèse rien que de très-acceptable. Scaldis, de Schelde, nom flamand de l'Escaut, devait naturelle- ment être traduit comme il l'a été; mais il est à supposer que, celte fois encore, les copistes du texte des Commeniaires, ignorant la géographie du pays, mais non le nom du grand fleuve, ont cru bien faire en transformant en Scaldis le nom latin de la Chiers qu'ils ont mal lu. Or ce nom est Carus, Caris ou Scaris, ce dernier probablement le plus ancien, et celui qu'aura écrit César. C. Trébonius, envoyé dans les régions voisines des Aduatiques dut prendre une direction intermédiaire entre celles de Labiénus et de César, et s'étendre au nord de la Semoy, vers la Lesse et la Meuse. Nous savons, en effet, que les Aduatiques sont voisins ( 33 ) des Ebupons et des Nerviens, puisqu'en se rendant sur le terri- toire de ces derniers, c'est chez eux d'abord que passe Ambiorix après le massacre des légions de Sabinus et Cotta (V, 38). 11 en résulte donc que c'est sur la rive droite de la Meuse quil faut placer ces descendants des Cimbreset des Teutons, au nombre de 6,000, laissés à la garde des bagages, lorsque leurs compatriotes descendirent vers le midi de la Gaule et l'Italie, où ils furent exter- minés. Cette région, comprise entre la Meuse, l'Ourthe et la Semoy a, du reste, bien l'aspect topographique qui convient au pays où se trouvait cette place de refuge qu'allèrent occuper les Aduatiques après le résultat fatal de la bataille de la Sambre où furent vaincus les Nerviens (II, 29). « Elle était, dit César, singu- lièrement fortifiée par la nature. Environnée sur tous les points de son enceinte de rocs escarpés et de profonds précipices, elle n'avait qu'un côté accessible, formé par une montée en pente douce d'une largeur d'environ 200 pieds et fermée par une muraille double, très-élevée, sur laquelle avaient été amassés des quartiers de rocs et des poutres aiguisées. » Place d'une étendue considérable, sans doute, puisque 57,000 habitants purent s'y renfermer. Il nous est possible maintenant de fixer, tout au moins approxi- mativement, les limites de l'Eburonie. A l'ouest, elles s'étendent sur la rive gauche de la Meuse jusqu'à la lisière de la forél des Ardennes, passant par Maubert-Fontaines, Couvin, Givet. Au sud, elles se confondent avec la frontière des Trévires : c'est la Sor- monne, la Meuse, de Charleville à Sedan, puis la Chiers et la Crune. A l'est, c'est la Moselle, de Thionvilleà Wasserbiiich, puis la Nure et rOur; au nord enfin, la Vesdre, l'Ourthe et la Lesse. C'est, comme on le voit, l'ancien duché de Luxembourg, une partie des provinces de Liège, de Namur, du déparlement français des Ardennes : territoire, en somme, assez restreint, contenant de vastes espaces marécageux, dont des forêts épaisses et d'arides bruyères diminuent, en bien des points, les parties réellement habitables, et justifient la qualification de peuple faible et obscut\ donnée par César aux Éburons (V,28). Mais, nous dira-t-on, vous faites entrer dans l'Eburonie la ( -v* ) Famène, où se trouvaient les Pœmancs, et vous ne tenez aucun compte de l'indication de César relative au pays des Condruses et t déjà connu. C'est donc qu il y a au moins quatre journées de marche jusqu'à ce fleuve, non plus des marches de 2:2 kilomèlres en moyenne, mais de 40 à 60, car les Germains voyagent à cheval et ne sont pas arrêtés comme les Romains par les précautions à prendre en pays ennemi, ni par la construction des camps où ils doivent passer la nuit. Plus tard, lorsque César envoie, des bords du Rhin, Basilus en avant avec sa cavalerie pour tenter sur l'Eburonie une surprise rendue possible par une marche rapide (VI, 30), il lui recom- mande de ne pas allumer de feu dans son camp afin de ne pas dénoncer sa présence; ceci prouve que Basilus devait mettre plus ( 36 ) d'un jour pour arriver dans le pnys, puisqu'il devait établir un camp pour y passer la nuit. Après avoir passé le Rliin à 30,000 pas (43 kilomètres) de l'em- ))laccment du deuxième pont construit par César, c'est-à-dire un peu en dessous de Bonn, les Sigambres au nombre de 5,000 ca- valiers pénètrent sur le territoire des Éburons et arrivent devant Aduatuca le septième jour de l'absence de César. Il est probable que celui-ci n'avait pas attendu le jour de son départ du camp pour envoyer des députés chez tous les peuples voisins, leur offrant l'espoir du butin et les invitant au pillage des terres des Eburons (VI, 54). Si l'arrivée des Sigambres est si tardive, c'est donc encore une fois qu'il faut compter plusieurs journées de marche de cavalerie du Rhin à Aduatuca. Nous avons dit combien la situation de Vieux-Virton répondait à la condition de se trouver presque au milieu de la frontière commune aux Éburons et aux Trévires, et l'évaluation de 50,000 pas environ du camp de Labiénus nous a servi à déterminer l'identité probable de cette localité avec Aduatuca. Remarquons enfin que son autre distance de 50,000 pas du camp de Cicéron, éloigné lui-môme de 00,000 du camp de I^abiénus, nous reporte un peu au delà de la lisière de la forêt des Ardennes dont nous avons parlé, donc sur le territoire des Nerviens, ce qui est d'ac- cord encore une fois avec les Commentaires. Ce camp de Cicéron était probablement situé à Rumigny {Ruminiacum) sur la Sor- monne et sur la route gauloise qui, traversant l'Oise à Étréaupont [Streat ^u pont), reliait, presque en droite ligne, Amiens, Péronne, Saint-Quentin et Vervins à Mézières. Les camps romains n'avaient pas le développement que nous leur donnerions de nos jours. A cause de la nature de l'armement du soldat, la formation des légions étant basée sur l'ordre |)ro- fond, c'était aussi sur une défense de même nature que se calculait le développement des remparts. Dans les camps élevés par les armées consulaires à leur halte quotidienne, on comj)tait 21 hommes par toise (l",9o). Le camp d'Adualuca, fondé pour une légion et cinq cohortes, donc environ 6,000 hommes, aurait donc présenté un développement d'environ 560 mètres, soit un carré ( 57 ) de 1 40 mètres de côté, c'est-à-dire de moins de 2 hectares d'étendue. C'est évidemment trop peu. L'espace resserré dans lequel une qrniée de cette force peut passer la nuit, ne con- venait évidemment pas à un camp d'hiver, aux retranchements desquels on pouvait donner plus de résistance, et où il était néces- saire de ménager des logements et des installations pour les services auxiliaires. I/étendue du camp d'Aduatuca devait donc être assez considérahlc, et, ce qui le prouve, c'est que ces mêmes retranchements qui, en l'an 53, avaient été construits pour une légion, cinq cohortes et leurs hagages, en l'an 53suflisent, momen- tanément il est vrai, à renfermer, avec à peu près le même nomhre de soldats, les bagages de dix légions, ainsi que le n<«mbre consi- dérable de chevaux et de valets qu'une telle afïluence d'impédi- ments comporte. Remarquons encore que ces nombreux chevaux restèrent renfermés dans l'intérieur du camp sept jours entiers sans en sortir (VI, 56), ce qui exigeait que le camp fût pourvu d'une grande quantité d'eau. Des puits nombreux eussent pu la fournir; mais ni alors, ni à ré])oque de la première occupation d'Aduatuca, le temps pour les creuser n'aurait sulïi. Il faut donc admettre qu'un cours d'eau traversait le can)p, ce qui fixe son emplacement dans une vallée, assez large toutefois pour que, des collines voisines, on ne puisse l'incommoder. Sainl-Mard et Vieux- Virton sont au confluent de la Vire et du Ton, petites rivières dont le produit va non loin de là grossir la Chiers; elles coulent entre des collines dont les pieds sont éloignés de 800 à 1,000 mètres, au milieu de prairies fournissant d'excellents fourrages pour les chevaux, alors que les foi'êls dont les collines étaient couvertes donnaient en abondance le bois à brûler et les bois de construction pour les huttes, les palissades; près de là des champs cultivés indiquaient la présence d'une population agricole. Ajoutons que celte localité appartient à cette zone arlonaise à laquelle un climat comparati- vement doux a mérité le nom de « Petite Provence», et que devaient rechercher les Romains peu habitués aux rudes hivers de nos climats. Mais les environs de Vieux Virton nous présrnlcnl-ilslcs détails lopogi'aphi!]Mes indiqués pir César ? ( 38 ) Cherchons d'abord celte longue et étroite vallée située à 2,000 pas (3 kilomètres) du camp, où les Éburons, divisés en deux corps et placés en embuscade dans un lieu couvert et avantageux, c'est-à-dire dans une position dominante et boisée, attendirent les Romains et les attaquèrent, à la fois en tête et en queue, aussitôt qu'ils s'y furent engagés (V, 52). Il n'est pas admissible que Sabinus et Cotta se dirigèrent vers le camp de Labiénus. En hostilité avec les Trévires, ils n'auraient pu, du reste, traverser leur territoire dans une marche en retraite sans se rencontrer avec eux. De Virton à S**-Menehould, tout un massif de forêts, puis la Meuse et l'Argonne, sont d'ailleurs des obstacles qu'une armée voyageant avec ses bagages ne pouvait surmonter. C'est donc vers le camp de Cicéron, chez les Nerviens, que la colonne romaine se dirigea, et c'est la route d'Arlon à Yvoir (Carignan) et la vallée de la Meuse qu'elle a dû chercher à atteindre. La route actuelle de Vieux-Virton à Florenville suit la vallée du Ton jusque près de Dampicourt en se dirigeant vers l'ouest, puis remonte au nord la vallée du ruisseau des Forges ou de Berchive^ passe à Meix (de Maubium) et à Gérouville, ancienne station où ont été découvertes des substractions antiques de villas romaines, des monnaies gauloises et une épée en bronze, qui font remonter à une haute antiquité l'existenee de cette voie. Abandonnant en ce point la direction de Florenville et inclinant à l'ouest par Orval, on rejoint la Chiers à Carignan. On arriverait plus rapidement à la Chiers en suivant de Vieux-Virton le cours du Ton, mais la vallée marécageuse ne pouvait convenir à une armée accompa- gnant une longue colonne de bagages, et d'ailleurs c'eût été un détour pour atteindre Carignan. La vallée de Berchive a de 100 à loO mètres de largeur et les collines qui la forment, à pente moyennement inclinée, ont une altitude de 100 mètres environ. De distance en distance, dans le flanc des collines, de petits vallons, des plis de terrain boisés et encaissés présentent des postes remarquablement avantageux pour ytendredesembuscades.il y en a un devant Houdrigny et un autre (59) à hauteur de Meix, 5,600 mètres plus loin, au point où la roule monte vers Gérouville. Or, du confluent de la Vire et du Ton h Houdrigny, parle chemin ancien, encaissé, qui traverse le mamelon autour duquel tourne la route actuelle avant de s'engager dans l'étroite vallée que nous avons dépeinte, il y a justement 3,000 mètres. C'est en ce point que les Éburons durent attaquer la queue de la colonne, pendant que leur autre troupe tombait sur l'avant-garde à Meix et l'empê- chait de gravir la pente qu'elle avait devant elle, vers Gérouville (V, 52). Il serait difficile, croyons-nous, de rencontrer une situation loj)Ographique traduisant avec plus dexactitude le texte de César. Si du livre V nous passons au livre VI, qui nous décrit un autre aspect des environs d'Aduatuca, malgré les transformations que vingt siècles de grande culture ont pu faire subir au relief du sol, nous retrouvons sur le terrain que nous examinons les particula- rités citées dans les Commentaires. Pendant que les neuf légions de César, de Labiénus et de Tré- bonius détruisent le pays éburon, le septième jour après leur départ, cédant aux prières des soldais qui se plaignent qu'on les tient enfermés dans le camp comme s'ils y étaient assiégés, et persuadé d'ailleurs que, couvert par les légions et leur nom- breuse cavalerie, il n'a rien à craindre d'un ennemi dispersé et presque détruit, Cicéron autorise cinq cohortes à aller couper des blés à 5,000 pas du camp (4,500 mètres), dans la campagne voisine dont une colline seulement les séparait. Trois cents sol- dais, restés au camp comme malades, mais que ces quelques jours de repos ont rétablis, sortent en même temps sous une même enseigne, ainsi qu'une foule de valets avec un grand nombre de chevaux (VI, 56). En consultant la carte des environs de Virton, il est aisé de s'assurer qu'il n'existe qu'une seule colline au delà de laquelle ont pu se trouver des champs de blé à 4,500 mètres du camp : elle est au sud-ouest et sépare Virton de Harnoncourt. Son altitude est en moyenne de 60 mètres au-dessus du fond de la vallée du Ton, à l'exception d'un mamelon plus élevé de :^0 mètres, qui ( 40 ) répond assez bien à l'idée du tumulum dont parle César (VI, 40). Ce n'était pas la nécessité de se procurer des vivres qui avait décidé Cicéron à pernietlre aux troupes de sortir du camp; il avait cédé aux sollicitations des soldats, d'autant plus vives qu'elles avaient pour mobile un sentiment de curiosité bien naturel : ils étaient dans le voisinage de cette vallée funeste où deux ans auparavant une légion romaine avait été anéaiîlie; pouvaient-ils ne pas désirer la visiter? Les trois groupes sortis d'Adualuca se dirigent vers l'ouest: les trois cents soldats sous la même enseigne prennent le chemin de Houdrigny qu'avaient suivi Sabinus et CoUa; les cinq cohortes Iraverseiit directement la colline qui les sépare des champs de blé vers Harnoncourt, et les valets descendent le coui's du Ton, dont les rives leur offrent une herbe abondante pour leurs chevaux. Tout ce monde est disséminé sur un espace de plusieurs kilomètres d'étendue, lorsque les Sigambres essaient de pénétrer dans le camp par la porte décumane (VI, 57). Ils arrivent du Rhin et débouchent, par conséquent, par la vallée de la lîassc- Vire ou du Ton, venant de l'est; ils ne |)cuvent donc rencontrer sur leur passage les troupes romaines qui occupent le terrain du côté opposé. Au retour des soldats, ce sont ceux revenant du fourrage qui les premiers entendent les cris : comme pour l'aller, ils ont pris à travers la colline et sont au sommet quand ils perçoivent les cla- meurs partant du camp. Ils s'arrêtent, et la cavalerie, toujours dans la vallée qu'elle remonte maintenant, prend les devants et reconnaît le danger. Toute cette cavalerie, qu'on ne l'oublie pas, n'est pas composée de soldats, mais de valets, de conducteurs des attelages des chariots à bagages, montés à poil sur un cheval et tenant en main la longe d'un ou de deux autres. Ils ne sont pas armés et, aussitôt qu'ils se voient attaqués, ils ne pensent qu'à fuir : les uns remontent la colline cherchant à rejoindre les cohortes, les autres, plus éloignés, se joignent à l'enseigne des trois cents soldats débouchant de la vallée des Forges. ( 41 ) Il dut y avoir en ce moment là deux groupes parfaitement distincts, sans quoi l'on ne comprendrait guère la destinée si différente de l'enseigne et des cohortes. Si les trois cents vétérans se fussent trouvés à côté des soldats revenant du fourrage et n'ayant d'autre arme sans doute quela faucille qui leuravait servi àcoupcr le blé, leur devoir leur ordonnait de les défendre, de leur faire un rempart de leurs corps et de les ramener au camp. Or, nous les voyons, au contraire, y rentrer seuls, sans perdre un homme, et la cavalerie s'y précipiter à leur suite. Pourquoi les cinq co- hortes ne prirent-elles pas ce chemin? Évidemment parce que les Sigambres, à mi-côte entre le sommet de la colline et le camp, leur en ôtaient la possibilité. Étonnés de l'audace de cette petite troupe de vétérans qui, en bon ordre, se dirigeait vers Aduatuca, dédaigneux de cette multitude de chevaux de trait fatigués par une longue campagne et qui ne leur offraient qu'un maigre butin, les Barbares se vengent de leur insuccès en se précipitant sur ces cohortes désarmées et que l'héroïsme de leurs centurions trop peu nombreux ne parvient pas à sauver. II semble qu'elles redescendirent la colline du côté oj)posé au camp, peut-être pour gagner les bois qui leur offraient un refuge, se plaçant ainsi, par leur manque d'expérience, dans cette positio?i désavantageuse qui devait leur être si fatale. C'est le lendemain du combat que, en retard d'un jour, César rejoint le camp, et c'est sur les lieux mêmes qu'on lui dépeint les péripéties de la lutte. Le terrain qu'il décrit il l'a parcouru, et l'on peut se fier à l'image qu'il nous en donne et que nous retrou- vons si fidèlement reproduit dans le levé topographique des environs de Virlon joint à ce mémoire. h VI On remarquera que nous avons jusqu'à présent écarté tout argument basé sur certaines ressemblances de nom, pour nous en tenir uniquement aux preuves stratégiques et topographiques. ( 42 ) Nous aurions pu cependant faire valoir à l'appui de notre thèse la lecture ad Varutam de quelques anciennes éditions', et sur- tout la version grecque ^vpuruv de l'édition de Cambridge publiée en 4706 par Davies. Mais reconnaissant avec M. Roulez^ queCésar ne met jamais une préposition devant un nom de ville employé seul lorsqu'il se trouve joint à un verbe de mouvement, nous nous en tenons à Aduatucam. Mais n'est-ce pas la condamnation de notre thèse, et ne faut-il pas admettre, conformément aux conclusions d'un autre érudit « que tant qu'on n'aura pas retrouvé » uneautre localité portant une dénomination approchant d'Adua- » tuca,Tongrcs aura toujours, quoi qu'on fasse, un lilre positif à » invoquer en sa faveur, par la raison, devenue un axiome, que » les noms se perpétuent d'ordinaire avec une persistance éton- » nante à travers les migrations des peuples et des guerres » incessantes ? » (Wacters). Examinons ce nom d'Aduïtuca, qui n'est pas isolé dans les écrits du conquérant, puisqu'il appartient encore à l'un des peuples habitant les mêmes régions, ce qui a fait supposera l'un des plus savants commentateurs des pages qui nous occupent, « que le » camp doit avoir été ou occupé quelque temps par les Aduati- !> ques, ou fondé par ce peuple pour maintenir dans la soumis- » sion les Éburons lorsqu'ils étaient leurs tributaires^. » Qu'étaient ces Aduatiques ? César nous le dit (II, 29) : les des- cendants de ces 6,000 Cimbres et Teutons à qui avait été confiée la garde des bagages du corps d'armée descendu vers le sud pour envahir la province de l'Italie. A quel moment le nom d'Aduatuca est-il donné au camp romain? Non pas au ¥*= livre, quand Sabinus et Cotta l'occupent, mais au VP, lorsque vient s'y renfermer la XIV^ légion, chargée de la garde des bagages de toute l'armée romaine. Les circon- stances sont analogues. * Édition de Robert Éiienne de I .')44. ^ Nouvel examen de quelques questions de géographie ancienne de la Belgique, dans les Nouveaux Mémoires de l'Académie, t. II, 1837-1808. ^ ^ kyiiEKS, Nouvelles éludes, elc, Revue trimestrielle, t. I, 14« année, page 56. _ ( 43 ) Or, il ne faut pas être philologue pour reconnaître h ce nom une physionomie germanique; ce sont les indigènes, les Belges, d'origine germanique (II, 4), qui l'ont appliqué la première fois aux Cimbres restés en arrière, puis au camp romain; il appartient à leur langue, il est formé des mots : het, hat ou dat Wacht •, la garde, que les Romains auront transformé en Âtwata et Adua- tuca. Quand les Tongrois, qui sont peut-être les Tenchtres de César restés après leur défaite dans la contrée, se décident à s'y établir, eux aussi, comme l'ont fait les Kimris et les Homains, ils enveloppent leurs bagages d'un retranchement : la garde, Hat Wacht, des Tongrois, qui devient plus tard leur capitale, conserve quelque temps ce nom germain, latinisé sur les documents officiels de l'empire. Mais, pas plus à Tongres qu'à Virton, ce nom ne survit bien longtemps à la cause qui l'avait fait naître, et quand les bagages cessent d'être renfermés dans le retranchement, c'est d'un côté le peuple qui l'avait élevé, de l'autre les petites rivières dont le confluent a été choisi pour son emplacement, qui donnent leurs noms aux villes ainsi fondées. L'argument basé sur les ressemblances de dénomination n'a donc aucune valeur. D'autre part, devons-nous, comme le voudrait M. Schuermans, attendre avant de nous prononcer que l'archéologue ait découvert, dans quelque substruction antique, la brique ou la tuile marquée du numéro XIV qui appartint, à deux ans d'intervalle, à la légion de Snbinus et Cotta et à celle de Cicéron? Remarquons qu'en l'an 53 lattaque des Eburons s'exécute lorsque depuis quinze jours à peine les quartiers sont établis, et qu'en l'an 55 Aduatuca ne fut guère occupé plus longtemps. Or, ce n'est pas en quinze jours qu'on prépare la terre, qu'on la moule et qu'on la cuit pour en confectionner des briques ou des tuiles, et il est vraisem- blable que les habitations des légionnaires d'Aduatuca étaient des huttes en torchis couvertes de paille, à la manière des Gaulois, pareilles à celles du camp de Cicéron ÎTicendiées par les Belges qui Tassiégeaient (V, 43). ' Dans l'ancien tiaul allenirind : Wahla. ( 44 ) Si quelque preuve matérielle doit un jour être découverte, elle devra consister, selon nous, en une inscription gravée dans la pierre et rappelant en style lapidaire quelqu'un des événements funestes pour les Romains dont ces lieux ont été le théâtre. Il est permis de supposer, en effet, que César aura cherché à recueillir les ossements de tant de victimes immolées pour sa gloire autour d'Aduatuca, et qu'il a vengées par l'extermination de tout un peuple: sanglantes funérailles qui auront sans doute précédé de pompeuses cérémonies funèbres et la construction d'un tumuluSy renfermant ce qui restait de tant de soldats tombés obscuré- ment loin de leur patrie. Les Romains avaient le culte des morts en honneur et n'ont pu négliger un tel devoir. i RAPPORTS^", RAPPORT M. J. LIAGRE, PREMIER COMMISSAIRE. Noire regretté confrère, M. Rouiez, s'excusait, il y a près d un demi-siècle, de reprendre la question de l'emplacement d'Aduatuca , disant qu'elle avait déjà été discutée à satiété ^. Depuis lors, cette question a encore été maintes fois traitée, et elle a été notamment reprise à l'occasion de la publication de la carte de la Gaule sous le proconsulat de César, publication faite en 1861 par ordre de Napoléon III. C'est ce même problème que notre confrère, M. le lieutenant- colonel Henrard, attaque aujourd'hui de nouveau dans le mémoire qu'il vient de soumettre à l'Académie. Mais, craignant sans doute d'effrayer le lecteur en lui annonçant la reprise de cet éternel sujet de controverse, l'auteur dissimule habilement la perspec- tive d'Aduatuca derrière un titre inoffensif: Jules César et les Khiirons. Et plus d'un lecteur le remerciera de cette attention délicate Le tout est de se décider à commencer la lecture du mémoire; dès qu'on l'a entreprise, on est heureux de la continuer, car elle est véritablement attachante. Dans le premier chapitre de son travail, l'auteur s'occupe de la * Lus dans la séai ce de la Classe des lettres du 9 janvier 1882. ' Nouvel examen de quelques questions de géographie ancienne de la Belgique. — Nouv. Mém. de l'Académie royale de Bruxelles, l.Xl ( iC ) situation inquiète qui régnait dans les Gaules lorsque César, au retour de sa seconde expédition d'Angleterre, vint y établir les quartiers d'Iiiver de ses légions, en vue d'une campagne prochaine contre les Trévires. 11 remarque avec raison qu'au j)oint de vue stratégique, les trois quartiers d'hiver de Q, Cicéron, Labiénus et Sabinus étaient trop isolés l'un de l'autre, et trop éloignés du quartier-général. Cette faute militaire eut des conséquences désastreuses, et c'est probablement le désir de l'amoindrir aux yeux du public, qui est cause des inexactitudes calculées, des réticences, des contradictions que l'on remarque dans le récit de César. Les Commentaires, semblables en cela à bien des bulletins modernes, ne sont pas toujours des modèles de véracité, et lorsque leurs feuillets arrivaient à Rome, on peut dire qu'ils venaient de loin. C'est là une des grandes difficultés de la ques- tion qui nous occupe. Dans le second chapitre, l'auteur cherche à justifier, par des raisons qui me semblent très-plausibles, 1 hypothèse que César méditait une campagne prochaine contre les Trévires, et il examine quel devait être, dans ce cas, l'emplacement des trois camps. 11 décrit le territoire de cette nation, et le prolonge à l'occident jusqu'à l'Argonne, contraii-ement à Topinion générale qui l'arrête de ce côté à la Meuse. Ces prémisses acceptées, comme le camp de Labiénus devait être placé « chez les Rèmes, près des frontières des Trévires » (in RhemiSj in confinio Trevirorum) l'auteur l'établit, par une conséquence très-logique, en face de l'un des cinq défilés de l'Argonne. Des conditions de stratégie et de viabilité le détermi- nent en faveur du défilé des Islettes, et de la position de S''-iMeneliould, au conllucnt de l'Aisne et de TAure. L'un des sommets du triangle formé par les trois camps étant ainsi fixé, il reste à lui rattacher les deux autres sommets. L'auteur (ch. 111) fait dabord très-judicieusement observer que si le camp de Labiénus, dans le cas de la défensive, empêchait les Trévires de déboucher hors du massif boisé et montueux de l'Argonne, d'un autre côté ce massif devenait une protection pour eux, dans le cas où les Romains voudraient prendre l'offensive. (47) II était donc indispensable de pouvoir le tourner, et le choix du pays des Éburons pour y établir le camp de Sabinus et Cotta ne pouvait avoir d'autre but. César, du reste, avait déjà l'année pré- cédente, dans descirconstances longuement discutées par l'auteur, tourné cette barrière de l'Argonne et étudié le moyen de la prendre à revers. 11 connaissait le pays de visu. Toutes ces consi- dérations, conformes aux éternels principes de la stratégie, sont développées dans le mémoire de notre confrère, avec autant de clarté que de sagacité. D'après le texte des Commentaires ^ le camp de Sabinus et Cotta était éloigné d'un peu plus de 75 kilomètres du camp de Labiénus. Or, un arc de cercle tracé de S'^-Menehould comme centre avec un rayon de 75 à 80 kilomètres, coupe la route suivie précédemment par César en un point voisin de Vieux- Virton. C'est dans cette localité que notre confrère place le camp occupé d'abord par Sabinus et Cotta, et un peu plus tard, par Q. Cicéron; c'est là que, suivant lui, était situé Adualuca, ce som- bre et mystérieux castetium où les armes romaines éprouvèrent deux échecs si graves et si rapprochés. Dans le chapitre IV, l'auteur examine si la situation de V^irton répond, sous le double rapport des conditions géographiques et topographiques, aux renseignements que donnent les Commen- taires. [ Suivant ceux-ci, Aduatuca était situé « ferè in mediis Ehuroniim finibiisy>.M. Henrard traduit : « presque au milieu de la frontière éburonnc » (c'est-à-dire de la frontière qui sépare le territoire des Éburons de celui des Trévires), et il justifie son interprétation par des considérations assez développées. Je laisse aux deux savants confrères qui ont été chargés d'exa- miner avec moi le mémoire de M. Henrard, le soin de vider cette question. Leur compétence dans l'interprétation des textes latins * Tel du moins que Pinlerprète M. Henrard. Ce texte dit: « .... milites aut » ad Ciceronem, aut ad Labienum deducere, quorum aller millia passuum » circiter L, aller paulô amplius ab iis absit. » Mais il reste à savoir auquel des deux, de Cicéron ou de Labiénus, se rapporte le premier alter. Je crois our ma part que c'est à Labiénus, el non à Cicéron. Tome XXXll!. 4 ( 48) est incomparablement supérieure à la mienne. Pour moi, tout en reconnaissant avec l'auteur le double sens du mot fines, qui signifie tantôt les limites du territoire, tantôt le territoire lui- même, je crois que la présence ou l'absence d'une cpitbèle est souvent de nature à fixer le sens que l'on doit attacher à ce mot. Certes, lorsque Ambiorix et Cativulcus viennent au-devant de Sabinus et de Cotta « ad fines regni siii > c'est bien, comme le prétend M. Henrard, jusqu'à la frontière de leur royaume. Mais lorsque César dit : « Axonain extremis Remorum fmibus », ou bien : « Jduatuca in mediis Eburonum finibus », le vrai sens me paraît être : l'Aisne à l'extrémité du territoire des Rèmes ; Aduatuca au milieu du territoire des Éburons. Pour apprécier l'étendue du pays parcouru par les légions romaines, pendant les opérations dont l'auteur cherche à fixer le théâtre, la donnée fondamentale c'est la longueur moyenne de l'étape. Notre confrère, se basant sur deux exemples tirés des guerres anciennes et modernes, regarde une journée de 22 kilo- mètres comme un maximum que César n'a pas pu dépasser, et qu'il n'a pu atteindre que dans des circonstances exceptionnelles. Cette valeur de l'étape romaine mérite qu'on s'y arrête, car elle constitue une véritable échelle géographique, de laquelle peut dépendre la cohésion du système de M. Henrard. Je demanderai donc à mes confrères la permission de discuter ce point avec quelque détail. D'après Végèce, on exerçait le soldat romain à parcourir 50 et même 54 kilomètres en cinq heures, et cela en le chargeant d'un poids de 60 livres. Ne doit-on pas en conclure que, dans des circonstances pressantes, il pouvait parcourir le double en une journée ? On objectera peut-être qu'en temps de guerre, la marche des hommes devait être retardée par la nécessité de se procurer les vivres pour la journée et les matériaux de campement pour la nuit; mais ce serait mal connaître les soldats romains : « Ils por- » tent, dit Cicéron (Tusc.jlib. Il, ch. 15), leur nourriture pour » plus de quinze jours, tout ce qui est nécessaire à leur usage, B tout ce qu'il faut pour se fortifier. Pour ce qui regarde leurs » armes, ils n'en sont pas plus embarrassés que de leurs mains. » ( 49 ) Le récit de la catastrophe dont Sabinus et Cotta furent les victimes nous fait connaître lui-même la longueur d'étape des légions de César. En effet, dans le conseil de guerre tenu par les généraux romains la veille du jour où ils évacuèrent le Castellum Adualucum, Sabinus dit que le surlendemain {perendino die) ils auront rejoint un des deux camps voisins. Or, la distance à parcourir était de 75 kilomètres au moins (millia passuum circiler quinquaginta, aut paiilô amplius). Chacune des deux étapes devait donc être de 55 à 40 kilomètres. Et dans le cas actuel, remarquons-le bien, les Romains ont à traverser des populations soulevées; ils marchent sur une longue file, et sont embarrassés de nombreux bagages {longissimo agmine magnisque impedimentis). Du reste, le passage des Commentaires que notre confrère cite à Tappui de son opinion, me paraît se tourner tout à fait contre elle. César, tranquillement établi dans son quartier général de Samarobriva, vient, à o heures du soir, de recevoir à l'improvisle la nouvelle du danger pressant où se trouve le cam[) de Q. Cicéron. Aussitôt il dépêche un courrier à Crassus, qui se trou\e à 57 kilomètres en arrière, et lui ordonne de partir à minuit pour venir garder Samarobriva. Le lendemain à 9 heures du malin, les coureurs lui annoncent l'arrivée de Crassus. Celui- ci avait donc, en une seule marche de nuit, fait près de 40 kilo- mètres. En même temps qu'il envoyait un courrier à Crassus, César en dépêchait un autre à Fabius, qui se trouvait en Morinie avec une légion, et lui donnait rendez-vous en route sur la frontière des Atrébalcs. 11 part vers 9 heures de Samarobriva et « ce jour-là, dit- il, il s'avance de 50 kilomètres, » (eo die millia passuum XX progreditur.) — o Cette première marche est si extraordinaire » , dit iM. Henrard, « que César croit devoir la mentionner. » Mais il est facile de voir que si, dans celte circonstance, César mentionne, contre son habitude, les 50 kilomètres qu'il a par- courus dans la journée, ce n'est pas à titre d'étape exception- nelle. N'étant parti qu'à 9 heures du malin, et ayant dû, dans la journée, opérer sa jonction avec Fabius, il constate dans son ( 50) Style bref, et sans fraire précéder sa phrase d'aucune transition, que, malgré ces circonstances défavorables j il a pu avancer ce jour-là de 30 kilomètres. Mais les jours suivants, c'est à grandes journées qu'il marche [magnis itineribus), comme il le dit lui-même quelques lignes plus loin. En attribuant comme limite extrême 22 kilomètres à l'étape normale des légions romaines, à leur étape lorsqu'elles mar- chaient vers un objectif déterminé, à leur justum iter enfin, I)Our me servir de l'expression consacrée, notre confrère me paraît être resté beaucoup au-dessous de la réalité, et je fais ici mes réserves, au sujet des conséquences qu'il en tire à l'appui de son ingénieux système. Au chapitre V l'auteur, montre que la situation géographique de Vieux-Virton, notamment sa distance au Rhin, n'est en désac- cord sur aucun point avec les indications que fournissent les Commentaires. 11 fait voir également qu'elle concorde avec l'em- placement probable qu'occupaient les deux autres camps, celui de Labiénus chez les Rèmes, et celui de Cicéron chez les Nerviens. Enfin, il décrit la localité au point de vue topographique actuel, et y fait reconnaître les diverses particularités signalées par César, soit lorsque Sabinus et Cotta tombèrent sous les coups d'Ambiorix (dans la Vallée des Forges suivant l'auteur), soit lorsque les cinq cohortes de Cicéron furent surprises et massa- crées par les Sigambres (sur la colline qui sépare Virton de Ilarnoncourt). Ces deux engagements, le dernier surtout, sont décrits d'une manière vivante, et font réellement assister le lecteur aux diverses phases de l'événement, tel qu'il a pu avoir lieu. Pour couronner son œuvre, l'écrivain militaire croit devoir faire une excursion dans le champ de la philologie. 11 essaie de renverser l'argument que les partisans de l'emplacement de Tongres ont tiré du nom Adualuca Tongrorum. Pour lui, Aduatuca n'est qu'un nom passager, qui a été attribué successivement à diverses stations militaires, destinées à la garde des bagages ; mais pas plus à Tongres qu'à Virton, le ( oï ; nom de la localité ne devait survivre bien longtemps à sa desti- nation. Quand les localités ont cessé de servir à la gai'de des bagages, elles ont pris soit un nom de peuple, comme à Tongres, soit un nom de rivière, comme à Virton. Il ne faut pas être philologue, dit M. Henrard, pour recon- naître au nom Aduatuca une pliysionomie germanique. J'avoue que cette physionomie ne m'a aucunement frappé. En second lieu, partant de cette origine germanique, l'auteur donne pour étymologie à Aduatuca les mots het Wacht qui, dit-il, signifient la garde en langue thioise. Je n'ai aucune notion des anciens i(iiomes germaniques, mais je sais qu'aujourd'hui, en néerlandais comme en allemand, le mot Wachl est du genre féminin : or, l'article het caractérise le genre neutre. Arrêté par cette difficulté, j'ai communiqué mes doutes à un de nos confrères, dans l'érudition philologique duquel j'ai toute confiance. Voici ce qu'il m'a répondu : id'Aduatuca dont il s'agit chez César; mais, dans un problème qui a été si souvent discuté sans conduire à un résultat certain, au milieu d'un si grand nombre d'hypothèses divergentes, toute hypothèse nouvelle a son intérêt, non pas autant dans sa partie positive que dans sa partie négative, en ce sens que l'auteur de Thypothèse fait ressortir les objections qu'il y a lieu de faire valoir contre les hypothèses défendues par ses prédécesseurs. ^^^ 1 ep'jrt. de llasbtul cartographique milita: i I ia aAa hB «a :^^ m \*lCiVC^ Phototypi PL. I. Jus. Maes, Anvers Phev : Léon de ^urbure. ^tude sur le jVL^"' f ASEYI i!) LES ŒUVRES DES ANCIENS MUSICIENS BELGES. ETUDE SUR UN MANUSCRIT DU XVr SIÈCLE, CONTENANT DES CHANTS A QUATRE ET A TROIS VOIX Suivie dun Post-scriptum sur le BELLUil .MUSICALE, de Cl. Sebastiani, le cLevalier Léon de BLRBURE, Ucnibrc de l'Académie royale de Belgique. AVEC SIX DESSINS EN PHOTOTYPIE. Tome XXXIII. [•Z] (3) LES (EDVRES DES ANCIENS MUSICIENS BELGES. ETUDE UN MANUSCRIT DU XVF SIÈCLE, CONTENANT DES CHANTS A QUATRE ET A TROIS VOIX. « Contrairement à ce qui a eu lieu pour plusieurs branches des beaux-arts, dont les antiques chefs-d'œuvre sont sans cesse reproduits et servent d'étude et de perpétuel enseignement, les compositions des anciens maîtres belges n'ont, jusqu'ici, été éditées qu'en une faible partie. » Indépendamment de celles qui furent imprimées, aux XVI' et XVIP siècles, en Italie, en Allemagne, en France et dans les Pays-Bas, et hors celles que publièrent, de nos jours, Proske, Choron, Dehn , Rochlitz, Fétis, Forkel, Delafnge, Burney, Commer, De Coussemaker, Van Maldeghcm, Becker, Eitner, Schlccht et quelques autres érudits, il en existe un grand nombre qui, malgré leur renommée passée, restent lettre morte pour la vénération actuelle. » Soit qu'elles aient échappé aux recherches des spécialistes, soit qu'on ait reculé devant la difficulté de déchiffrer et de mettre en partition leurs notations si diverses et si compliquées, soit, enfin (et c'est peut-être la raison principale), que les dépenses considérables qu'eût occasionné limpression ou la gravure de tant ( 4 ) d'ouvrages y aient mis obstacle, la lacune que nous signalons est très-regrettable. Nous nous refusons à croire que ces motifs d'autrefois dussent, encore aujourd'hui, faire suspendre l'édifica- tion dun monument, que l'honneur de la Belgique commande d'élever à la gloire de nos vieux maîtres, les véritables initiateurs à l'art harmonique moderne. » Si l'on croyait que le moment de commencer la publication de ces œuvres nationales n'est pas venu, parce qu'elles ne sont encore ni réunies ni classées, prenons la résolution de les rechercher au plus tôt; faisons pour nos musiciens ce qui a été fait, depuis longtemps et avec tant de succès, pour nos annalistes, nos chroniqueurs, nos historiens, nos poètes. » Faisons explorer les bibliothèques publiques et les collections privées du monde entier, car nos richesses musicales sont dis- persées partout. Qu'on y relève les titres de toutes les œuvres manuscrites et imprimées dues au génie de nos Dufay, Okeghem, Barbireau, Binchois, Tinctoris, Obrecht, Gaspar, Agricola, Josquin, De la Rue, Willaert, Gyseling, Waelrant, de Lassus, Maessenus, de Monte, Delahèle, Pevernage, Luython et de cent autres, qui, nés sur le sol belge, brillèrent durant deux siècles dans toutes les cours de l'Europe. » Faisons de toutes ces richesses, retrouvées ou découvertes, un Inventaire détaillé, auquel les ouvrages bibliographiques des Fétis, des Becker, d'Eitner et de Goovaerts pourront servir de base. » Mellons-nous en rapport avec les bibliothécaires et les pos- sesseurs des livres et des manuscrits qu'on nous aura signalés, afin de pouvoir faire examiner et collationner ceux-ci, lorsqu'au moment où on aura pris la résolution de les publier, on voudra, pour plus d'exactitude, en comparer les variantes et les passages obscurs ou altérés. » Nous ne doutons pas que ces recherches préliminaires, faites sur un mode bien arrêté, ne produisent un résultat dont le pays aura lieu de s'enorgueillir, et qui permettra de publier, par ordre chronologique et mis en partition, tous les chefs-d'œuvre de nos anciens musiciens. » ( 5 ) Les réflexions qui précèdent ont été écrites en 1878. Elles nous furent inspirées par l'examen du fac-similé d'un précieux manuscrit musical, appartenant à M. le docteur Abramo Basevi, de Florence, qui venait d'en faire hommage à la Classe dos beaux-arts de l'Académie royale de Belgique, dont il est membre associé étranger. Nous ignorions alors que les vœux que nous émettions allaient bientôt pouvoir être réalisés., au moins en partie. En effet, au mois de mai 1879, au temps où nous remplissions les fonctions de directeur de la Classe des beaux-arts, M. Rolin- Jacquemyns, Ministre de l'Intérieur et membre de la Classe des leMres, nous informa que son budget de celte année comprenait un crédit de deux mille francs, destiné à couvrir les frais de publication des œuvres de nos anciens musiciens, et quil avait été entendu que cette publication commencerait par les œuvres de Grétry, le premier de nos compositeurs nationaux. M. le Ministre ajoutait qu'il invitait l'Académie à s'associer à cette patriotique entreprise et à lui soumettre des propositions pour régler toutes les mesures propres à en assurer l'exécution. La communication oflicielle reçut le meilleur accueil de la Classe, et une commission fut désignée pour en préparer la mise en pratique : elle fut coinposée des cinq membres effectifs de la section de musique, MM. Vieuxtemps, Gevaert, Samuel, Radoux et nous, et de M. Edouard Fétis, membre de la section des lettres dans leurs rapports avec les beaux-arts. Après avoir choisi M. Gevaert pour président, elle a décidé que, conformément aux instructions du Gouvernement, elle s'occuperait immédiatement de faire paraître une édition com- })lète des ouvrages de Grétry. En même temps, la commission pourra rassembler tous les éléments nécessaires à la publication subséquente des composi- tions plus anciennes. Dans l'ordre d'idées que nous avons exposé plus haut, nous apportons ici notre premier contingent : pour aider à la formation du futur Inventaire général de toutes les œuvres belges anciennes, nous allons dépouiller le manuscrit de M. Basevi. (6) Nous serions heureux qu'à notre exemple d'autres musico- graphes pubHassent également leurs observations sur les recueils de musique inédits dont ils découvriraient l'existence. Le concours de tous n'est pas de trop, pour empêcher que la publication décrétée en 1879 n'échoue, comme celle qu'avait conçue M. Charles Rogier et qu'avait préparée, en 1800, feu notre éminent confrère et ami François Fétis K M. W. -A. Ambros, l'auteur d'une Histoire de la musique, Geschichte cler Musik, a mentionné, en divers passages du t. lil de cet excellent ouvrage, le manuscrit Basevi; mais le cadre de son travail ne lui a pas permis d'en parler en détail, comme nous allons le faire. DESCRIPTION DU MAIUUSCRIT. Ce volume est un petit in-quarto oblong, format ordinaire des livres de chansons à plusieurs voix du XVP siècle, et tels qu'en furent publiés en grande quantité à Venise, Paris, Lyon, Anvers et Louvain. Il se compose de 101 feuillets de parchemin, marqués au recto en chiffres romains. Il ne porte à l'intérieur ni à l'extérieur aucune indication d'année, mais l'écriture, les formes de la notation et les dessins en miniature des initiales, montrent à l'évidence qu'il date de la première moitié du XVl" siècle. Comme unique indice de son origine ou de son premier possesseur, il contient, à deux endroits, dans le texte, aux feuillets I verso et XLI, un écusson armorié de trois étoiles en chef. Au feuillet I cet écusson, tel qu'il est figuré au titre (pi. I), est : de gueules au chef cousu d'azur chargé de trois étoiles d'or; l'écu timbré d'un casque d'argent posé de face, grillé et liséré d'or, orné de son bourlet et de ses lambrequins d'azur et or; cimier : une louve debout au naturel, allaitant deux enfants de carnation. ^ Voir Bulletins de V Académie royale de Belgique, années 1860 et 1861. ^ ^^^^^^^ Phototypie PL. II. Jos. Maes, Anvers. Chev ; LÉON DE BuRBURE. Etude sur le M."'^ Basevi (7 ) Malgré loules nos informations, M. Basevi, ni nous, ne sommes parvenus à découvrir que ces armoiries aient jamais été portées par une famille italienne ou autre. Cet insuccès nous a fait sup- poser qu'elles n'ont été qu'un blason de fantaisie, une espèce d'armes parlantes, fort usitées au XVI^ siècle. On peut le croire d'autant plus, qu'elles sont incorrectement composées d'azur et de gueules superposés, en dépit des règles généralement obser- vées en héraldique. En remarquant la place que ces armoiries occupent au commen- cement du manuscrit et en tête d'un morceau d'un compositeur nommé Lepetit, nous nous sommes demandé si le cimier aux petits enfants n'était pas un premier indice à l'appui de notre supposition. Le nom de NinOj qui y précède celui de Lepelit, signifie aussi en espagnol un petit enfant. Enfin les petits enfants et la louve (Romulus et Remus), reparaissent ailleurs (pi. II) sans aucun signe de noblesse. Ces diverses observations nous ont fait conclure que ces armoiries en rébus ont été portées par le compo- siteur Lepetit, dont une chanson commence le volume et une autre le termine : il l'a signé, en quelque sorte, à la première et à la dernière page, par deux de ses œuvres. Restait à découvrir l'âge du manuscrit, qui ne porte aucune date. En le feuilletant nous avons remarqué que, parmi ses diffé- rentes miniatures, il en est une, composée plus artistement, et qui attire plus particulièrement l'attention. Elle occupe une place d'honneur, en tête de la série des morceaux à trois voix. De forme carrée, elle représente de nouveau les enfants et la louve que nous venons de mentionner, mais ceux-ci se trouvent, cette fois, dans une prairie, près d'un ruisseau. De l'autre côté du ruisseau, on voit une jeune femme, d(îbout, contemplant avec attention un objet qui semble planer dans l'air (pi. II). Nous ne savions reconnaître l'objet qu'observait la jeune femme, — était-ce un oiseau? — était-ce une cassolette? — lorsqu'ayant mis le dessin sous les yeux de notre savant confrère de la Classe des sciences, M. Liagre, celui-ci y reconnut immédiatement une comète entre quatre étoiles minuscules. ( 8 ) Dès lors nous avons présumé que ce dessin énigmatique pour- rait indiquer l'année en laquelle le manuscrit aurait été composé. C'eût été probablement au temps de l'apparition, au XVI" siècle, d'une comète de grandeur extraordinaire et semblable à celle du manuscrit. 11 fallait savoir quelle comète de cette époque a eu cette forme. Un ancien ouvrage, la Cometograplua *, de Jean Hevelius, nous fournit ce renseignement : sous la qualification d'Ensiformis il contient deux dessins do comètes, dont la forme un peu carrée du noyau correspond avec l'astre figuré sur la miniature. Or, une des comètes qui causèrent le plus d'effroi parmi les populations, celle de l'année 1552, avait cette forme, qu'on a comparée alors au manche d'un poignard. La comète de 1552, dit Hevelius (page 846), avait un aspect terrifiant par l'éclat de sa flamme : par sa grandeur et la durée de son apparition, elle surpassait celle qu'on avait vue l'année pré- cédente : Erat admodum ierribilis flamma nam et magnikidine , et duratione vincebat alteram comelam , quem superiori anno vide- ramus. Le même auteur dit ailleurs (page 446) que le phénomène res- semblait plus à un poignard qu'à une épée : Proinde hocce phaetiome?ion magis ad formant pugionis quarn gladii accedere videtur. Rockenbachius, Camerarius et Appianus observèrent et firent aussi la description de cet astre, qui frappa les populations de terreur pendant deux mois, depuis le 25 septembre jusqu'au 20 novembre 1552. Nous osons donc proposer l'année 1552 comme celle durant laquelle le manuscrit aurait été achevé et marqué de la silhouette de la comète. Nous nous demandons, en outre, si la jeune femme qui la * Joannis Hevelii Comelographia totam iialuram cometarum exhibens accessit omnium cometarum a mundo condilo hue usque historia. Gedani, Simon Reiniger, 1668, in-fol. (9) contemple ne représente pas l'auteur des dessins du manuscrit? Beaucoup de femmes flamandes brillèrent a cette époque comme miniaturistes. Il suffira de citer Liévine Bening, Suzanne Horen- bout et Catherine van Hemissen, fille du peintre Jean van Hemissen et femme de l'habile organiste Christian de Morien. DIVISIONS DU MANUSCRIT. Le manuscrit est divisé en deux parties distinctes, formant deux séries : la première série renferme, après un morceau initial à cinq voix, quarante-deux chants à quatre voix; la seconde série compte quarante-quatre morceaux à quatre voix. Les diverses parties de chant sont placées partout en regard : le supérius et le contra-ténor, à la gauche, le ténor et le bassus, à la droite du lecteur. Le choix des morceaux réunis dans le manuscrit est loin d'avoir été fait au hasard. Il est, au contraire, évident que le collection- neur s'est attaché à n'y admettre que des compositions des meil- leurs maîtres de la seconde moitié du XV^ et de la première moitié du XVI'' siècle. Il a voulu y donner surtout une large place, sinon toute la place, aux élèves d'Ockeghem. Cet illustre chef de l'École belge y est représenté lui-même par deux chants à quatre, et deux à trois voix. De Josquin Deprés, le plus célèbre de ses élèves, il s'y trouve un chant à quatre, et deux à trois voix; de Pierre Delarue, onze morceaux à quatre, et quatre à trois voix; de Jacques Obrecht, cinq morceaux à quatre voix; (le Prioris, trois compositions à quatre, et quatre à trois voix; de Louis Compère, un morceau à quatre, et deux à trois voix; d'Alexandre Agricola, cinq à quatre voix et dix-sept à trois voix; de Jean Ghiseling, deux à quatre, et cinq à trois voix; de Busnois, une chanson à quatre voix; de Jaspar, un chant à trois voix; de De Orto, deux morceaux à quatre voix ; de Verbonnet, trois à trois voix; de Pipelare, deux chants à quatre voix; d'Henri Isaack, un morceau à quatre voix, et deux à quatre voix, d'Antoine Brumel. Les œuvres de ces maîtres renommés sont précédées et suivies de morceaux de trois compositeurs dont les noms ne sont que ( 10 ) peu ou point connus jusqu'à présent : Nino Lepelil, qui est repré- senté dans le recueil par une chanson française à quatre voix, et une chanson latine à trois voix; Colinet de Lannoy, dont il y a un chant à quatre voix; Cornélius Rigo de Bergis, qui y a fourni deux chants à trois parties. Enfin, trois compositions sans indication des noms de leurs auteurs, la première à cinq voix, la seconde à quatre voix et la dernière à trois voix, complètent le chiffre important de quatre- vingt-sept morceaux contenus dans le manuscrit. L'intérêt que présentent ces compositions pour l'histoire du développement de l'art harmonique est très-grand. Il est vrai que quelques-unes ont déjà été publiées au XVI" siècle, mais le nombre de celles-ci, que nous avons recherchées dans l'excellent ouvrage bibliographique publié en 1877 par Robert Eitner : Bibliograpliîe der Musiksammelwercke des XVP titid XVIP Jahrhunderts^ ne s'élève qu'à dix-sept : nous les signalerons dans , le catalogue général que nous allons donner. ■ Comme beaucoup de recueils contemporains, le manuscrit de M. Basevi débute par un morceau religieux, Ave Maria, qui sert, en quelque sorte, d'introduction. Il est traité en contre-point ou déchant à cinq voix, supérius, ténor, vagans, contra-ténor et bassus. Il s'arrête aux dix premières paroles de la Salutation angélique. Le supérius seul entonne Ave Maria; le vagans continue le plain-chant, sur lequel les quatre autres voix déchantent; un Alléluia général termine le morceau, qui ne porte pas de nom d'auteur. Après cette entrée en matière, commence, au verso de la page I, une série non interrompue de quarante-deux morceaux à quatre voix, composés, sauf peut-être le premier, le quator- zième, le quarante-unième et le quarante-deuxième, sur des motifs ou fragments de mélodies empruntés à des chansons françaises, flamandes, latines, italiennes et à des phrases du plain-chant. Cette série s'étend jusqu'à la page XLVIII. J ^ 3N^ fit ^ PhototNpi PL. ni. Jos. Maes, Anvers: Chev : Léon de Burbure. Etude sur le jVL'^'''' -^asevi ( li ) PREfi/IlÈRE SÉRIE. — fVSORCEAUX A QUATRE VOIX. I. Le premier morceau est une chanson à quatre voix sur le texte suivant : .lEon feuï pïaific:/ ma îiouïce jonc 5([c ne fcau gucl propos tcni? .^e mig peu fiicn ijcfpcrancc aboyc Itnc fûiu abant qiit mouri;» ,;Bicul): ne me pourroit %t ïaurap tout tefpïaifie: ^i jap boftre grâce requife. Au-dessus de la partie du supérius est inscrit le nom de IVino Lepetit, auteur du morceau. L'initiale M du texte Mon seul plaisier, placée au commencement et que nous avons reproduite (pi. I), est élégamment dessinée. Enchâssée dans une forme carrée, elle se compose de l'armoirie : d'azur aux trois étoiles d'or en chef, ci-dessus décrite. Plus has, sous les lambrequins, dans un ornement au style Renaissance, formant la lettre T du mot ténor, sont représentés un singe jouant de la cornemuse, un oiseau chantant et un papillon, emblèmes de la vie insouciante de la gent musicale au bon vieux temps. Les initiales C et B des parties du contra-ténor et du bassus, à la page suivante, sont également ornées, la première d'un œillet, la seconde d'une branche de fraisier portant fleur et fruit. Nous les reproduisons aussi (pi. III). On remarquera que, dans le texte, les mots plaisier et desplaisier sont orthographiés d'après la prononciation flamande. Ce premier morceau, comme les suivants, est écrit pour supé- rius, ténor, contra-ténor et bassus. En confrontant le manuscrit Basevi avec le célèbre livre de (12 ) chansons de Marguerite d'Autriche que possède la Bibh'othèquc royale à Bruxelles, nous avons pu constater que ce dernier contient, fol. 25-26, sans indiquer son auteur, le 3Ion seul plaisier de Nino Lepetit. Cette chanson a donc joui, au commencement du XVI* siècle, d'une certaine faveur, pour l'avoir fait admettre dans le magnifique recueil formé pour la gente Marguerite. Outre les deux morceaux de Nino Lepetit renfermés dans le présent manuscrit, la Bibliographie d'Eitner en cite deux autres : Hélas, Hélas, Hélas! et 0 Boue Jesit, o dulcis Jesu, à quatre voix, qui font partie des recueils de Petrucci de Fossombrone imprimés à Venise en 1501 et 1505. Dans un autre manuscrit de M Basevi se trouvent treize chan- sons du même Nino, dont le nom est orthographié Ninot. Une de ces chansons : En l'ombre diing aubepin, tout au malin, au bien matin, est d'un tour charmant. Malheureusement, une des par- ties de chant fait défaut. II. Le deuxième morceau est un chant composé pour quatre voix par le musicien Colinet de Lannoy, sur la chanson flamande : %him naturïic ïcticn myin Colinet de Lannoy, dont le présent morceau est la seconde œuvre connue, appartenait très-probablement aux Pays-Bas. 11 est cité, sans son prénom, dans la Déploralion sur la mort d'Ockegliem par Guillaume Crétin *, que M. Ernest Thoinan a rééditée et enrichie de notes précieuses; nous avons ici la preuve qu'il n'est pas le même que Philippe de Lannoy, facteur d'orgues à Anvers, à la fin du XV* siècle. Mais nous ne doutons pas qu'il n'appartienne à sa famille, qui s'est illustrée par le nombre extra- ordinaire de facteurs d'orgues qu'elle a comptés dans son sein. Entre autres, un Pierre de Lannoy construisait des orgues à Anvers, en 4555; un Louis de Lannoy, en 1607; un Antoine de Lannoy, en 1629; un autre Pierre de Lannoy, en d658. ' Paris, Claudin, 1864. ( 13) Colinet de Lannoy ne serait-il pas le fils du compositeur P. de Lannoy, dont un morceau fut imprimé dans ïOdhecaton de Petrucci en ibOo? III. Le troisième chant à quatre voix du manuscrit est une espèce de complainte. Elle présente une particulai'ité que nous trouverons encore ailleurs : pendant que le snpérius, le ténor et le contra-ténor chantent en français : netiencs tous regrets U boue cnnbie Hebenes toft jau be houp htai^ enUie pïu0 que jamaiô je Ueuï Uatre accaintance Ca^ tie touG points î^ renonce ]g>uifriue ïa mort a ma trame rabie/ le bussus chante en latin : (ïBuis îiet ut faeniat peticio mea et guoti e^pecto tctûuat micgi ^ominua^ Le nom du compositeur est Allexander, sans doute Alexandre Agricola, un des plus renommés élèves d'Ockeghem et dont le nom flamand était Ackerman ou Aggerman. Un autre Agricola, qui était chapelain-chantre à la cathédrale d'Anvers en 1598, signait: Nicolaus Agricola alias Ackermana. Le morceau Revenez tous regreiz est inséré dans VOdhecaton de Petrucci litt. C, à la page 97. (Voy. Eitner, Sainmelivercke, etc., p. 5G7.) IV. Le morceau suivant, dont le texte est : (Cout a part mop/ est du même Allexander, Il a été publié dans ]'Oclhecaton,\[U.Cf page 19. Les quatre notes des premières paroles Tout a part moy ne cessent pas d'être répétées dans les quatre parties de chant, sur- tout dans celles du contra-ténor. (U) I V. Le n" 5, texte : vï^uns auïtre amtt . est du même compositeur, qui a encore traité à trois voix le motif de cette chanson, sous le n" LXIII du manuscrit. VI. Le n" 6 est aussi d'Allexander et a également pour motif la chanson : ^un0 auïtre amee» \II. Pierre de la Rue est l'auteur du septième morceau sur la chanson : ^e ïeuiï îre ïa fîïlc tu rop Chacun Eft en ijoufitc et effrop» Cette composition figure, mais sans indication d'auteur, dans le manuscrit de la Bibliothèque de Bourgogne, à Bruxelles. VIII. Le huitième morceau est du même maître, sur les paroles : pourgunp tant me fauït^^iï attcnîire iï^ont peut teïïe ri^ue^ heni? ? paurguop tant fauït^il faufteni^ l^t mieuïjc je ne jiuié entendre. IX. Le morceau qui suit est aussi de Pierre de la Rue. Texte : 2|ï hiendra le jou? tiefirtf 3îï hienbra ce guc je îjcmanîie l^t ïa faulte vï^icii me îreffcnbe Ceft granbe peine befîte afiufe. ( 13 ) X. Le dixième chant est également de ce compositeur. Texte : SCutant tn Emporte ïe hcnt €tm na giiung ûaific^ feulement Car Bien que (oit bonne tie tioiicge ^i ïe me,0 ni bame la toucSe vCt y met fon confentement» Alitant en emporte le vent fait partie, sans nom d'auteur, du Livre de chansons de Marguerite d'Autriche. Le mot vent est écrit dans une des parties vendt et vend, formes flamandes qui confirment notre opinion que le recueil est d'origine néerlandaise. "XI. Le morceau suivant est aussi composé par Pierre de la Rue. Voici le texte : ]^uifgue je \\x\i gors bu compte ^es amoureu;: bont on raconte ^an^ efpoi^ ou entretenue %t bemanbe quant je margue ^i fe nelî tjranb Qonneu^ ou ïjonte» XII. Le douzième chant est du maître précédent. Il a pour thème la chanson flamande : jtïSgin ïjert altpt Beeft tierïangen/ en français : Mon cœur a toujours désiré. Ce morceau a été imprimé, la première fois, dans les Caiiti C. N" cento cinquanta, C, publiés à Venise par Petrucci, en 1303, recueil rarissime dont l'unique exemplaire connu fait partie de la bibliothèque de la Cour, à Vienne (Eitner, p. C57;. Il se trouve aussi dans le Livre de chansons de Marguerite dAutriche, mais sans désignation du nom du compositeur. Une messe à quatre voix sur le même motif de la chanson : Mijn hert cdtijd lieeft verlangen, a été composée par un musicien nommé Gascoing, que M. F. Fétis [Biographie des musiciens, art. Gasccfng) suppose Français. M. Fétis n'a point eu connaissance de celte œuvre, que nous avons découverte dans un recueil de messes manuscrites, originaire de la ville d'Amsterdam; nous espérons en donner un jour la description détaillée. XIII. Le treizième morceau, à quatre voix, a été composé également par Pierre de la Rue sur le texte français : €ntrcij en fcL*tiicc îic tiamc ^oc^ Icaï bc cue^ et tiame Ccfl Uifaise iit^ bray,^ amanp\ XIV. Le morceau qui suit est une frottole italienne, com- posée par Louis Compère sur les paroles : ^caramcUa fa la rraïla Com ïa fcarjiD fiajïinatic Xatcgamûcron ûcram ûcrom etc. Elle a été imprimée dans le quatrième livre des StramhoUij Ode, Frottoli, etc., publié par Petrucci, à Venise, en 1 505, et dont l'unique exemplaire connu repose à la Bibliothèque de l'État, à Munich (Eitner, p. 6). XT. Les sept morceaux suivants : n'" XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX et XXI, présentent un intérêt tout spécial. Sur le thème d'une chanson dont les premiers mots sont Foi'S seullement , six compositeurs de l'école belge ont exercé leur talent d'harmoniste. L'un d'eux, Jean Gliisling (dont un Fors seullement à quatre voix se trouve dans VOdhecaton, litt. C, p. 58) s'est même plu à traiter ce sujet de deux manières différentes : XVI, Ce sont les chants XV et XVI. I ( 17 ) XTII. Le travail de Pierre de la Rue se trouve sous le n" XVlï. Il a élé publié dans VOdhecaton, litt. B, p. 52. XVIII. Celui d'Antoine Brumel, sous le n" XVIII. XIX. Le n° XIX est l'œuvre de Mathieu Pipelare. XX. Jean de Orto a compose le vingtième morceau. XXI. Enfin le n° XXI est dû a Jacques Obrecht, qui l'a publié dans VOdhecatoiij litt. C, p. 5, en 1502. On dirait, en voyant ces sept morceaux composés sur le même thème de Fors seullement — qu'ils sont le résultat d'une lutte musicale offerte par un maître à ses élèves; et, en effet, ces six compositeurs furent presque tous, sinon tous, les disciples d'Ockeghem, ainsi que le prouvent les vers suivants de la Déplo- ration de Guillaume Créliii sur le trépas du grand musicien Termondois : SCgricola/ îBcrûannet/ j^riDripV ^ÎDfquin l^cfprcs/ a3afpar/ Q5runcï/ Cnmpere/ Mt parles PÏu^ îie japcup cgants ne ti^l dBaid camp0fc5 unj Slt recartierié/ Poii^ lamente^ naflce niai|lrc et Son père* Après la tâche imposée à ses élèves, Ockeghem a traité à son tour le même sujet de Fors seullement en un morceau à trois voix, qui se trouve dans le manuscrit que nous décrivons, sous le n« XLVL Quelle belle étude à faire sur les qualités respectives de ces sept compositeurs, dont les œuvres sont ici mises en présence! Une huitième composition sur ce même motif, figure, sans nom d'auteur, dans le Livre de chansons de Marguerite d'Autriche, à la Bibliothèque de Bourgogne, à Bruxelles. Tome XXXIII. 2 L ( 18 ) XXII. Le vingt-deuxième morceau du manuscrit de M. Basevi est un chant composé par Josquin Deprés sur la chanson : fou? \xùn§ je fui^, Xl^IIl. Le morceau suivant, sur le même motif: Pour vous je suis, est de Prioris. XXIV. Le vingt-quatrième chant est composé par Mathieu Pipelare sur le motif d'une chanson flamande intitulée : €tn \xtùlit incftn» XXV. Le morceau suivant est fait, sur le même motif flamand, par un auteur anonyme, qui pourrait être Linken van Beveren. 11 est écrit pour supérius, contra-ténor et deux parties de bassus. On rencontrera encore plus loin , sous le n" XLIII : Een vrolyk wesen (qu'on orthographie aussi : Een vrouelic et Ee7i vroelic wesenj en français : Une figure joyeuse ou Utie figure féminine) traité à trois parties par Jean Gysling ou par Verbonnet : le titre, portant /o. Gysling alias Verbonnet, nous permet de choisir entre ces deux maîtres lequel en est l'auteur véritable. XXTI. Le vingt-sixième morceau est une composition d'An- toine Brumel sur les paroles : 3[mne^ gue ïa Mt jpcuït cftrc trûubec Mt sracc rccDUlircc 5f or^ en ia bicrgc giic ^ctiiïïc monftroit % ïcmjicrcu? augucï tWt tiifoit %t\\t atiorcc Mt mt§ ta jpcnfcc 2|amejj auc ïa» Pendant que les trois voix supérius, contra-ténor et bassus, chantent les paroles James que la, etc., le ténor chante, en un ( 19) canon Vade et revertere, les mots : Je ne vis oncques la pareille. Cette curieuse composition de Brumel n'est mentionnée ni par Fétis ni par Ambros. XXVII. Le morceau qui suit est une chanson flamande, com- posée par Antoine Busnois sur les paroles : 3[n mpne siin Contrairement à l'usage, la partie de supérius est écrite en clef de sol , deuxième ligne; celle de ténor en clef d'wf, troisième ligne; celle de contra-ténor en clef à'ut, première ligne; à la partie du bassus l'auteur a assigné la clef à'ut, quatrième ligne! XXVIII. La vingt-huitième composition est due à Ockeghem; c'est ainsi qu'est orthographié le nom du maître. Elle a pour sujet la chanson : 3[en nap ùcuiï. Ce morceau est imprimé à la page 94 du recueil Canti C numéro cenlo cinquanta, C, déjà cité, qui fut publié par Petrucci,en 1503 (Eitner, p. 758). XIX. La composition suivante est également due à Ocke- ghem. Elle semble empruntée au Jeu célèbre de Robin et MarioUj à en juger par les paroles suivantes : f>etite Camufette a la mort mabcB \m§ lîaûin et jBanan 3iÏ3 ?cn bont firaé a fira^^ 3ÎÏ5 fc font ttîtiormid petite Camufette a ïa mnrt maties mi^^. Ockeghem aurait-il mis en musique tout le Jeu de Robin et Marion? Cette composition eut l'honneur de trouver place dans le Livre ( 20 ) de chansons de Marguerite d'Autriche; mais le texte musical offre ici quelques différences avec celui du précieux manuscrit de Bruxelles. Petite Camusette fut aussi imprimée, en 1503, à Venise, dans le recueil précité de Petrucci, litt. C7, p. 125 (Eitner, p. 738). XXX. Le trentième morceau est composé par Prioris sur le texte français : l^tuil et ennun» II présente cette singularité que, pendant que le ténor, le contra-ténor et le bassus chantent les paroles Deuit et ennuy, le baryton chante le texte latm de l'Écriture : ^ïHuaniam tcifiuïati0 projcima c(ï et non efl gui abjutiet» Ce morceau se trouve, sans nom d'auteur, parmi les chansons de Marguerite d'Autriche, déjà citées. XXXI, XXXIfl, 1l1l:slIÏI. Ces trois chants, sur les mêmes pai'oles commençant par le mot : ifortuna sont composés par Jacques Obrecht. Ils offrent un précieux exemple de la souplesse de talent du compositeur, qui traite ici son sujet de trois manières. Dans le n° XXXI (qui figure comme anonyme dans VOdhecaton, litt. C, p. 127), le sujet est à la partie de ténor; dans le n" XXXII il est au supérius; dans le n° XXXIII, au bassus. En outre, Obrecht a composé sur Fortuna une Messe, qui parut à Venise, en 1505. XXXIV. Ce morceau est une composition de Pierre de la Rue sur les paroles : jplore^ Semie^ ttit^ et firau^ me conliient €n grant befjpïefie^ (0uant la mort/ etc. ( 21 ) Pendant que le supérius et le contra-ténor chantent les dix premiers mots en rhythme binaire, le ténor et le bassus font entendre le Requiem œternam doua eis Domine de la messe des Morts. Mais lorsque, après le mot desplesier, au rhythme binaire suc- cède un rhythme ternaire, le ténor et le bassus se joignent au supérius et au contra-ténor, pour chanter avec eux, en français, Quant la mort, etc. XXXT. Le trente-cinquième morceau est un chant à double texte comme le précédent. Tandis que le supérius, le ténor et le contra-ténor chantent en français : lîopnc Î311 cieï le bassus fait entendre le commencement du l^ejina coeli ïactare/ aïlcïuia/ en latin. Ce morceau est du compositeur Prioris. XXXTI. Celui qui suit est une chanson sur deux groupes de quatre notes : La mi la sol et La sol la mi. Elle est composée par Henri Yzaac. Elle a un tour original et comique. Pendant que les deux groupes de quatre notes sont répétés souvent dans les (rois parties de supérius, contra-ténor et bassus, le ténor ne les chante que deux fois sur des notes maximes. Il prend ensuite une allure plus vive et se laisse entraî- ner par les autres voix, en changeant deux fois de rhythme comme elles. Cette chanson a été publiée par Petrucci, en 1508. ( 22 ) XXXTII. Le trente-septième chant à quatre voix est com- posé par Pierre de la Rue sur le thème de la chanson : Mb, fiiicge rit» XXX.TII1. Le chant suivant est de la composition d'AI- lexander (Agricola?). Texte : Comme femme. Eitner dit (p. 367) que le motif de ce morceau a été traité à trois voix par le même Allexander et qu'il se trouve dans les Canti B, n° cento cinquanla B, de Petrucci, à la page 6. Comme femme se trouve aussi, à trois voix, dans le recueil : Trium vocum carmina a dwersis musicis composita, publié à Nuremberg par Jérôme Formschneider, en 1558; mais le nom d'AIlexander n'y est pas inscrit. II a fallu une circonstance toute fortuite pour nous le faire connaître, car, au rebours de ce qui s'est pratiqué généralement, réditeur de ce livre y a omis volontairement les paroles du texte et les noms des auteurs de la musique. Les raisons curieuses qu'il donne de cette omission et qu'on ne devinerait certes pas, se trouvent énumérées dans son Avertisse- ment aux jeunes musiciens Candidis musicis , qui ouvre le volume : a Nous avons jugé plus commode, dit-il, de numéroter simple- ment les morceaux, que de mettre sous la musique des paroles écrites en plusieurs langues. C'eût été une chose affreuse que de voir se succéder des textes allemands, français, italiens et latins. D'ailleurs, en produisant des chants à trois voix, les composi- teurs semblent avoir eu plutôt pour but de faire un mélange savant d'accords, que de rendre l'expression des paroles. Le musi- cien instruit aura donc toute satisfaction en notre livre, quoique les paroles ne se trouvent pas placées sous la musique. » Nous ne nous sommes également pas préoccupés, ajoute Jérôme Formschneider, d'y inscrire les noms des compositeurs H- I \- 4«-.v\^ ^rfy»"^ j ...ive «<"t> Via • U^ f> ♦^ r- '>41. -Vi w * Phototypie PL. IV. Jos. Maes, Anvers Phev i Léon de Burbure. Etude sur le JVL^''^^ ^aseyi. ( 23 ) des divers chants, parce que le faire de chacun d'eux se distingue de celui de ses confrères par des différences de style que les artistes éclairés reconnaissent facilement. » Après ces raisonnements si subtils, l'éditeur ne pouvait que prendre congé de ses lecteurs : aussi se hâle-t-il de leur adresser un Bene valete solennel *. Le Trium vocurn carmina ne contenait donc que des morceaux voués à un éternel anonymat par l'astucieux éditeur, qui, au fond, ne voulait probablement que s'éviter un surcroît de travail typographique. Mais, grâce à un j)ossesseur ancien de ce livre, qui dans son exemplaire (conservé actuellement à la Bibliothèque d'Iéna) a ajouté, en tête de chaque morceau, le nom du maître qui l'a composé, nous pouvons aujourd'hui y reconnaître de nombreuses productions des meilleurs maîtres belges, parmi les- quels Allexander, Tauteur de Comme femme n'est pas le moins distingué. XXXIX. Pierre de la Rue est l'auteur du trente-neuvième chant du manuscrit Basevi, sur les paroles suivantes: (Crap pïurî fcrrct quz ma partie ^ni^ maintenant je mcmpercïjoi^ô ^eîj ans? p a fiien beuïp ou troi^ 4ànt ne ïap cru pa^ ma foïie. Nous reproduisons ici (pi. IV) l'initiale T du premier mot du quatrain, représentant une figure de chanteur d'un caractère original. * « Quia autem Carmina haec non unius linguae verba habebant, commo- (lius fore judicavimus, si obmissis verbis, carmina signaremus numeris. Deformitates enim 1res habitura videbatur : si nunc Germanica, nunc Gallica, nonnumquam Ilalica aul latina commixta essenl. Deinde in Irium vocum carminibus videnlur artiflces magis sonorum erudilam mixturam spectasse, quam verba. Hac voluptate eruditus Musicus abunde fruelur, eliam si nulia subjecta verba sint. Necque de Autorum nominibus valde fiiimus soliciti, quod singuli suas insignes notas habeant, quibus ab eruditis Musicis facile possint agnosci. Bene valete ». (Eitner, op. cit., p. 44.) ( 24 ) Xli. Le quarantième morceau ne porte pas d'indication d'au- teur. Il est fait sur la chanson : %montp mont fait ije tiefjplaifie^ mainte gcurc €t tie courou;: mon petite tamfiucre Ca; chacun jau^ me porcj^affe a nuïtranffe 3(en ap tel beul et telle tefplaifance Ca^ tt\l pou^ elle fi cnnfaient gue je meure» JLlil, Le quarante-unième chant à quatre voix est compose par De Orto sur les beaux vers du livre IV de V Enéide de Virgile, par lesquels Didon, sur le bûcher, dit un dernier adieu à la terre avant de se percer le sein : vï^nltcé ejcubiae/ îium fata ^eufgue fine&ant SCtcipite gant animam megue ]^i5 ejcfolbite tnvié. î^ijci et guem tiebcrat cutfum fortuna pcregi : €t nunc magna met fufi terras ifiit imaijo» Les quatre parties de chant ont ici, par exception, toutes leurs paroles placées sous la musique. Ce morceau semble d'une grande distinction de forme; il fait partie aussi du superbe manuscrit n" 228 de la Bibliothèque de Bourgogne, à Bruxelles. Xlill. Le morceau suivant est un Requiem œlernam^ composé par Jacques Obrecht. Le ténor fait le plain-chant que les trois autres voix harmonisent. Celte composition d'Obrecht clôt la première série des chants du manuscrit. Après une feuille laissée en blanc, commence, à la page L, une nouvelle série, celle des morceaux à trois voix, parmi lesquels nous considérons les n°^ XLV, LXIV et LXXXII-LXXXVI, comme composés sur des thèmes originaux. ( 25 ) SECONDE SÉRIE. — MORCEAUX A TROIS VOIX. XLiIII. Le quarante-troisième morceau du manuscrit , le premier des chants à trois voix (dont nous nous sommes déjà occupé, p. 7, à propos de la miniature qui l'accompagne), est com- posé par Jean Gysling ou par Verbonnet. La chanson flamande : €nî hrouîneïic taefcn qui lui sert de thème, a servi à deux autres morceaux, à quatre voix, du manuscrit Basevi : le vingt-quatrième, composé par Pipelare, et le vingt-cinquième, par un auteur anonyme. XlilV. Chant à deux textes par Louis Compère. Pendant que le supérius et le ténor chantent les vers français : plaint îicnnuu ht longue main attaincte ^e ticfiïlaific^: en bic langaurcufc vïB>i5 a jja^: mon qiic fcrnp ûicn gcurcufe ^e pa,: la mort cjîoit ma bic cftaintc/ la voix bassus chante le passage suivant, tiré du Cantique des Cantiques : SCnima mca ligucfacta rfl/ filiac Sifiï^i^uf^ïcm nunciatc îiilccto mco quia amorc languco. Ce même morceau fait partie du manuscrit des chansons de Marguerite d'Autriche, mais sans indication du nom de Louis Compère. Une composition anonyme à quatre voix, sur les mêmes vers, ( 26 ) figure dans le manuscrit 1 1,259 de la Bibliothèque de Bourgogne, à Bruxelles. La présente de Compère s'y trouve également, folio 27. Dans le manuscrit Basevi on voit, en tête de la partie du supé- rius, un P initial ejicadrantle blason aux trois étoiles d'or, cité au commencement de cette Étude. Le cimier et les lambrequins y sont omis. L'écusson est sus- pendu à la partie supérieure du P par le nœud d'un ruban avec deux glands aux bouts (pi. V). Les initiales T de la partie de ténor et B de la partie de basse sont dessinées avec élégance et ornées, la première, d'un gland de chêne, la seconde, d'un tie m'oubliez pas (pi. VI). XliT. Louis Compère est également l'auteur du chant suivant, composé sur les paroles : ^ourbc^s regrets ahironne^^ mon reu^ (Coût tie foufpir.S te paine et tre boïeu^ puifgue ainfi ejl que jap ma tame pertiue 3[ama|Tc mieuïp jamai^é ne ïaUDi^ beue Pou^ en ejlre fi ïongtempjî en ïangueu^ Ce morceau de Compère se trouve aussi, mais sans nom d'au- teur, dans le Livre de chansons de Marguerite d'Autriche. XKi^^'I. Jean Ockeghem a composé le quarante-sixième mor- ceau, sur le motif de Fors seullement, qu'ont également mis en musique à quatre voix les six maîtres, ses anciens élèves, men- tionnés sous les numéros XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX et XXI. En comparant entre elles quelques-unes de ces compositions, nous remarquons que la partie du bassus du n" XLVI est la même que celle du contra-ténor du n» XVII, composé par Pierre de la Rue. Voici les paroles de celte chanson, qui a dû avoir, au XVP siècle et même antérieurement, une vogue extraordinaire, puisque tant X < m. o z D m ■^ Cl ?0 tu c 7} G D W co d PI > z c o 7i > < io îi.s,M\m ts ?y»é c(t t>lt utc \ IMMlA* ^^^ f^^ iiMctiiit^' 7>Mct Photot3-pit PL. Vf. Job ^Iaks. An\ers. Chev ; LÉON DE BuRBURE. Etude sur le m.''"'' Basev] ( 27) de musiciens éminents l'ont choisie pour thème de leurs compo- sitions vocales : 5f arji feuïlemcnt ïactante qut je meure viHn mon la5 ccuj nul efjiaii ne ticmcure Ca^ mon maïpuj fi trc^i fort me tourmente lûui netl ÎI0ÏCU: gue }ja^ boui^ je ne fente ]p0U,: ce gue je fuis tre \iûné jierbre fiien feure, Xli'^TI. Ockeghem est aussi l'auteur du morceau composé sur la chanson : ^aifie^i moi tianc fort ma maiftrcffe SUcalle^ mou mon fcrrap refuge guifque je \iixné fai0 mon feuï jn^t pou^ jm0ni? mon ttu; fi Uauô ïaijie» XliVIII, Cette composition sur la chanson : ]^a? lio^^ ferment tau^ïi pïain,^ est de Prioris. ILLIX. Du même Prioris est la quarante-neuvième sur l'air : jîâan ccu^: et map tune aïiance ïi. la cinquantième sur la chanson : JEon {lïnjj qut titn^ gue je fceuffe namme^ IjI. et la cinquante-unième sur : Kien,^ ne me pïaift» lill. La composition suivante sur la chanson : î^a==t^en regrets porte le nom d'Allexander. (28) lilll. Le cinquante-troisième morceau est du même Allexan- dcp. Il est à deux textes ; pendant que le supérius chante : pDurguap tant le supëron, qui est écrit en deï d\it, deuxième ligne, et le bassus chantent : pou? gueï yaine» lilV. Du même Allexander est aussi le morceau suivant : ^p bouij pïaift Bien gue je bou^ tienne pou? ma maiftrcffc a tou^ jourjj Œai^ maintenant liT, Du même compositeur est la chanson sur : SCmouro/ amourd li^'I. et le morceau suivant : ^e mim\% ne bient ùamourd qui se trouve dans YOdhecaton, litt. C, p. 157. Aux cinq morceaux précédents, inscrits sous le simple prénom ^Allexander, liTII. succède le cinquante-septième du manuscrit, qui porte en tête le nom iM Allexander Agricola. Cette composition a deux textes qui se chantent simultanément. Pendant que le supérius et le ténor chantent : Q5eïïc,é font toutep/ le bassus fait entendre le : (Cota puïcgra té/ amira mea/ et macula non cil in te. Ce morceau a été publié à Venise, en 1505, dans les Canti C , ( 29) n" cento cinquanta C, page 15:2. Il fut réimprimé dans le recueil déjà cité de Formschneider, en 1558. liVIII. La composition : SCtiieu mamnu^ 1L\1L, est d'Allexander, de même que celle qui suit et qui est faite sur les mêmes paroles : %\x\t\x maniDU^ et ihdu ticfie? l^t bous je prcnî ticpartcmcnt. ^i je bDU^ ati fait îïepïaifiej f>artinnne mou janeufement 3[e mti mon ceu^ a houjj ferhi^, VilL, Le soixantième morceau , sur la chanson : ^e tou^ "titni pïapne est d'Allexander. Il a été publié dans VOdhecatoii, litt. C, page 84. La même mélodie a été traitée à quatre voix par plusieurs maîtres. La chanson de tous biens play?ie date d'avant 1501. IaHI. Le morceau qui suit est composé sur le même texte : l^t tm^ fiitn§ pïapne par Allexander, qui est aussi l'auteur du chant : liXii. ^ûut a pou? moi dont le motif a été traité à quatre voix, au n" IV ci-dessus, par le même maître. liXIIE. Allexander est aussi l'auteur du morceau LXIII : l^'un^ auïtce amee déjà traité par lui à quatre voix, au n° VI du manuscrit. Il a ( 30) composé également le chant suivant, dont les vers s'écartent, par exception, des fadaises amoureuses précédentes : liXiv. ^onne^ miife*j mctoîiicufement. Cgante^ bt \jiuij: et joue^ îJiniîrument pa? tDuïjc accen!^ et jancufe armonie, €t gue nn0 cgacuu . . . faire eftuîîie Pdu^ rcfjoui? tout fion enten&ement» liXT. Les paroles du chant n*' LXV, composé par le maître précité, manquent entièrement. liXTI. Cette composition du même Allexander est faite sur la chanson : O^ufiïie? beuil trifleffe* JLXTII. Le même compositeur a traité ici, à trois voix, la chanson : Comme femme tiefconfortc^ qu'il a disposée à quatre voix au n" XXXVIII de ce manuscrit. Ce morceau a été imprimé, en 1505, dans le recueil cité de Petrucci, litt. C, p. d08. EiX\^III. Le dernier morceau d'Allexander est composé sur la chanson : ^e congé pren^ liXllL. Le soixante-neuvième morceau du manuscrit est com- posé par un musicien peu connu, Corneille Rigo, sur la chanson : Ceïïe gue jap ïongtemjijï aimée» Ce compositeur est nommé Cornélius Rigo de Bergis. Il serait donc originaire, soit de Berg-op-Zoom, dans le Brabant septen- trional, soit de Bergues-St-Winoc, dans la Flandre française. ( 51 ) On ne connaît guère de compositions de Corneille Rigo que la présente, citée par Ambros dans sa : Geschichte der Musick, III, p. 259, et le n" LXXXV, cum audisset Joh, décrit ci-après. liXX. Le compositeur Jaspar, dont le nom de famille Van Werbeke a été mis au jour par M. Edmond Vanderslraeten , est l'auteur du soixante-dixième chant du manuscrit Basevi. En voici les paroles : ^ans regrets \itnl entretenir mon ceu? oHui ïoin^tempy a fauffert tieuiï et ïanijueu? lïemeb p nay gua maîïanie nature lilui nou^ . . . (le reste manque). liXXI. La composition suivante a pour auteur le célèbre Jos- quin Deprés. Pendant que le supérius et le ténor chantent en français : se ïa mort au prioit et a ïgeure/ etc. le bassus fnit un Canon in dyatesserum sur le texte latin d'une hymne à la Vierge : jQ-^anflra te effe matrem. 1.X1LII. Le soixante-douzième morceau, sur la prière de l'Église : ^a pacem/ domine/ in îiiefiuïî noflnii (Ûuia non e|l aïiuç gui pugnet pra nofii^ ^iîi tu ^eu5 no}tt} est composé par le musicien flamand Jean Gislingh , dont le nom s'écrit aussi Ghijseling, et par les Français Giselin et même Gise- liiin. I/XXIII. Jean Ghiselingh est aussi l'auteur du n° LXXIII, écrit sur le motif delà chanson flamande,déjà connue avant 1505: Wttt 0ïjy taat mpn&er jonsgen gerten beert/ en français : Savez-vous ce qui chagrine mon jeune cœur. (32 ) liXXIV. Le même Ghiselingh a également composé le mor- ceau suivant sur les paroles : iScnbeê le mop man tmt oHue \XQU§ retenes Enjpnnfonnt/ etc. liX.X'V. Verbonnet qui fut, comme Prioris et Ghiselingh. l'élève de Jean Van Ockeghem , a composé le chant LXXV, dont les paroles, encore plus difficiles à déchiffrer que la plupart des textes précédents, commencent ainsi : %e ccu? ïe fpeuït et mon oeiïï ïa re^rete Minn cûrpé ïa plaint mon efprit ïa guette» Ceïïe qui c}t bt^ parfaitte?^ %a fupant a jamai^/ 3i'ap arbonne un pïcu,: perpetueï. liXXVI. Verbonnet est aussi l'auteur du soixante-seizième morceau, composé sur la chanson : % houé ma tiame/ liXXTII. ainsi que de celui qui commence par 3fe fui^^ fi trcffnrt se mon amp» lilLXTIII. Le soixante-dix-huitièrae morceau du manuscrit Basevi est composé par Pierre de la Rue, sur les paroles : ^m§ nofiïeji ttnt§ que me^ regrets/ etc. liXXIX. Le même maître est l'auteur du morceau : % tiDU^é non auïtre ferbi^ gaôantronncf/ etc. Cette composition se trouve également dans le Livre de chansons de Marguerite d'Autriche; mais le nom de son auteur y fait défaut. f 53 ) liXXX.. Josquin Dcprés a composé le morceau suivant, qui offre cette singularité, que le supérius et le ténor chantent en français : 5Fortunc tieiîrange pïummasE pendant que le bassus fait entendre le verset : J^aujper fum erra tt in ïafioriûup a juhcntutc mca cjcaïtatu^ autcm Qumiïiatus autcm conrur6atu5. Le chant de ce verset est disposé, à la partie du bassus, sur le dessin diatonique descendant : La la sol la fa mi Sol sol fa sol mi re Fa fa mi fa re ut Mi mi re mi ut si Re re ut re si la La la sol la fa mi La EiXXXI. Le quatre-vingt-unième morceau est un motet à trois voix, sur le plain-chant de l'hymne latine: 0^ florcn^^ rafa. Il ne porte pas de nom d'auteur dans le manuscrit Basevi , mais dans les Molelli A , numéro trenlalre A, ioO!2, page 25, il figure sous le nom de Jean Ghiseling (Eitner, p. 591). EiXXXII. Jean Ghiseling est aussi l'auteur du morceau qui suit, dont le texte est tiré du Cantique des Cantiques : SCnima mca liqucfacta cjl: ut tiilcctus mcu5 Ïaaitu3 t\t; guacfitii et non inlicni ilïum ; bocabi tt non rcfiiaiibit miûju 3inlicncruut me ruftobco litiitatum pcrcuffcrunt me et Uuïnerunt me. (Cuïerunt jjaïïium meum euftabes murorum. jfiïiac 3fîBcrufalem nunciatc tiilecta quia amare langueû. Tome XXXIll. 3 ( 54 ) Cette composition est plus développée que la plupart des pré- cëdenls morceaux. Elle se trouve dans le recueil de 1502 que nous venons de citer, à la page 53. IjKLXXIfl. Ce motet est composé sur le texte latin : ^ancta Matia bir0a/ 0^ clBaria tiirgo miti§/ par Pierre de lu Rue, le Flamand, Flander, ainsi qu'il est qualifié dans l'ouvrage renommé : Lamenlaliones llieremiœ PropJielœ, qui a paru à Nuremberg, en 1549. liXXXIV. Pierre de la Rue est aussi l'auteur de ce morceau dont le texte latin commence par : ^i îiormiero. LiXXXT. Le quatre-vingt-cinquième morceau du recueil est composé par Corneille Rigo de Bergi.-;, mentionné plus haut, au il" LXIX. Ses paroles latines, em])ruiitécs au livre de Job, sont : Cuni aubiffet SJafi nunciorum bcrûa fuilinuit pacicntc^ : fi ûona fufciyimu0 ht manu l^omini mala autcm guarc non fuftincamu,^. I^XXXVI. Le dernier des morceaux à trois voix et, en même temps, celui qui finit le manusciit, est composé par Nino Lcpclil qu'on a])j)clle ici seulement Nino. Cest une chanson bachique latine, qui fait contraste a^ec i'^ue Maria par lequel commence le volume. i (55 ) On en jugera par le texte, qu'on croirait avoir été inspire par Pantagruel. Au reste, Rabelais connut la plupart des musiciens précités, dont il parle au quatrième livre de sa célèbre salirc. ^i fiiûcrû cratïjcrE plcna ab ïacgrima?/ ^i ticticrn pa|l: pacuïa f0mjpnum/ ^i afccnbcro ilratum bina fcjpuïtu^^/ ^i bormicra totam fuû nortcni/ ^i bcfccnbcro capitiô morbn laûoran^é/ ^i fumpfcra itcrum ûacj^icum ïiguorem/ ^facile fanus cbabam. En terminant cet examen des œuvres musicales contenues dans le manuscrit de M. Basevi, et qui furent toutes composées vers le commencement du XVI'' siècle, nous nous demandons à quelle cause il faut attribuer la singulière tendance qu'ont subie alors presque tous les maîtres belges, d'écrire, non des mélodies nou- velles et originales, mais de véritables leçons de contre-point sur des phrases qu'ils empruntaient à une chanson en vogue ou à un chant de la liturgie. Telle chanson d'allure légère servait de motif à tous les mor- ceaux d'une messe*; sur telle mélodie d'un hymne s'adaptait un chant profane. Combien d'auteurs n'ont pas pris pour thème d'une messe à quatre voix, par exemple, la chanson Villaige ou celle de VHoine armé? On eût volontiers fait un madrigal sur les premières notes du Subvcnile. Celte aberration ou cette perversion (\y\ goût, sanctionnée par l'usage, portait le compositeur à faire fi du sentiment exprimé par le poëte, pour ne se préoccuper que de traiter, le j)lus scicnliti- quement possible, un thème