din 


iel 
eN 


Rrnenandi) Pe 
amd 
k Kaal k 


Mo. Bot. Garden 
1903, 


INHOUD 


DER 


DERDE AFDEELING. 


|. HET TERTIAIRE GEBERGTE OP JAVA. 


| 1 1 


1. Inleiding. —2. Uitg trektheid en alg g 
der formatie. — 5. Dikte. — 4. Wijze van ligging, opheffing, 
(Land en bergvorming). — ö. Ouderdom, (Fossile dieren- en 
planten wereld). — 6. Bijzondere afdeelingen en beddingen der 
formatie. Lagen van puinbrokken. —7. Verkiezelde boomstam- 
men. — 8. Fossile kolen. — 9. Kalksteen en daarin voorkomende 
holen. — 10. Endogene rotsdoorbraken. — 11. Metamorphische 
rotssoorten. Gontactverschijnselen. — 12. Ertsen. 


IL. POST-TERTIAIRE FORMATIEN. 


1. Rolsteenlagen in de neptunische dalbodems. — 2. Zoet 
water-formatien. (Daarmede gevulde meerbekkens.) 


UL HEDENDAAGSCHE VORMINGEN. - 


Verschijnselen en gebeurtenissen in de natuur, veroorzaakt door 
krachten, welke steeds werkzaam zijn en invloed. uitoefenen op de vor- 
ming en vervorming van de oppervlakte des bodems, zoowel met be- 
trekking tot Java als tot de overige eilanden van den Indischen archi- 


1 


pel. — 1. Ophetling van gedeelten der oppervlakte van den 
bodem, vorming van nieuwe heuvelen door hydrostatische 
drukking. — 2, Ophooging van deelen der oppervlakte van den 
bodem, vorming van nieuw land door aanslibbing. Verbree- 
ding der stranden en vooruitgang der kusten in de zee. Opvul- 
ling van bekkens. — 5. Verhooging van deelen der oppervlakte 
van den bodem en vorming van nieuw land door koralen- 
bouw. — ò. Veroveringen door de zee. (Wegslaan van kusten 
door de golven). — 6. Bergvallen, welke gewoonlijk plaats grij- 
pen ten gevolge van sterke en aanhoudende regens. Nu eens stor- 
ten geheele bergwanden in, namelijk, steilafloopende terassen, 
dan glijden slechts aardlagen en wouden benedenwaarts, welke 
steile hellingen bedekken. — 7. Stormen, orkanen. — 8. Over- 
stroomingen na sterke regens en verwoestingen er door aange- 
gerigt. — 9. Het inslaan en het veroorzaken van brand door 
den bliksem. — 10. Hagelbuijen in de verzengde luchtstreek. 


TOEVOEGSELEN EN BIJLAGEN TOT HET WERK JAVA. 


L. Opmerkenswaardige verschijnselen en gebeurtenissen, in Néer- 
landsch Indië, van verschillenden aard. 

1. Zeldzame verschijnselen in den dampkring; meteoren. — 
2. Epidemiën. — 5. Brand. — 4. Merkwaard igheden van aller- 
lei aard. 

IH. Nieuwe gebeurtenissen in de natuur in Neêrlandsch Indië, 
(welke hebben plaats gehad sedert de witgave van dit werk.) 

III. Beschrijvende catalogus der steensoorten van Java, verzameld 
lot opheldering van den geologischen bouw van dat eiland en gerang- 
schikt in ’srijks museum van natuurlijke historie, te Leiden. De ca- 
talogus bevat 1. van bladz. 1—296: de steensoorten der vulka- 
nische kegels en van hunne lava-stroomen, in gelijke volgorde 
als werd in acht genomen , bij de beschrijving dier vulkanen, 
in de tweede afdeeling van dit werk. — II. 297-546: fossile 
kolen en fossile hars. — III. 5£7—566. fossile planten, ver- 


5 

steend hout, afdruksels van bladeren: deze worden bearbeid 
door professor n. r. corppert, te Breslau. — IV: de fossile dieren 
der tertiaire formatie, wier aantal soorten tusschen 700 à 1,000 
bedraagt. Afzonderlijke verzameling in de afdeeling van het 
museum: ongewervelde dieren. — V. 567—4569: rotssoorten 
der tertiaire formatie, benevens hare vulkanische en plutoni- 
sche eruptie-gesteenten en metamorphische vormingen. Deze 
zijn in verscheidene onderafdeelingen, — geologisch-topogra- 
phische groepen, — verdeeld, welke van het westen naar het 
oosten van het eiland zijn gerangschikt en geregeld zijn ge- 
worden naar de wijze, waarop zij in de natuur voorkomen , 
het plaatselijke verband, waarin zij tot elkander staan of de 
geologische betrekking, welke zij tot elkander hebben. De ver- 
zameling volgt derhalve de verschillende vormen van het ter- 
rein, — de land- en bergindividu’s, waarvan de uiterlijke ge- 
gedaante steeds van den inwendigen bouw afhankelijk is, — 
stap voor stap door het gansche eiland van de West- tot aan 
de Oostkust. 

NB. Alle nummers en aanwijzingen, welke hetzij in deze 
derde afdeeling of in de laatst voorgaande van ditzelfde werk 
voorkomen en waarvoor de letter L. is geplaatst, hebben be- 


trekking op de steen- en rotssoorten door mij op Java verza- 


meld en in den catalogus beschreven. De letters LP. daaren- 
tegen duiden aan de versteeningen uit het dierenrijk, welke 
ik in het tertiaire gebergte heb gevonden; deze verzameling is 
afzonderlijk genummerd geworden. 


HET TERTIAIRE GEBERGTE. 


Algemeen en beknopt overzigt over het tertiaire gebergte op Java, 
met bijzondere vermelding der voornaamste bestanddeelen en ge- 
wigtigste verschijnselen, naar onderzoekingen, sedert 1845, in 
het werk gesteld. 


1. INLEIDING. 


Verkrijgen de geologische studiën, zoo in Europa als in an- 
dere beschaafde landen, steeds eene nieuwe toelichting uit 
mijnschachten, steengroeven, putboringen, tunnels, insnij- 
dingen tot het aanleggen van wegen en andere kunstmatige 
ontblootingen van rotsen, op Java daarentegen is de reiziger, 
die den geologischen bouw des lands wenscht te leeren ken- 
nen, bijna uitsluitend beperkt tot de natuurlijke ontblootingen. 
Zijne eerste taak bestaat derhalve hierin: de natuurlijke ont- 
blootingen van het rotsgesteente op te sporen en die naauw- 
gezet te onderzoeken. 

De schoonste en prachtigste ontblootingen worden in het 
vulkanische gebergte gevonden, namelijk, aan den binnen- 
waarts gekeerden wand der ringmuren, welke de kraters om- 
sluiten; in het neptunische gebergte daarentegen zijn het 
hoofdzakelijk de volgenden: 4e. De wanden van enkelvoudige 


8 


of dubbele opheffingen (splijingsdalen) der neptunische ge- 
bergten. Door dergelijke opheflingen van laagsgewijs gebouwde 
gebergten, welke aan de eene zijde allengs oprijzen en vervol- 
_ gens eensklaps afbreken, worden steile wanden gevormd, die 

meerendeels 100 à 500 voet hoog zijn, ja, waaronder velen 
worden aangetroffen ter hoogte van 1,000 à 1,500 voet. Zij zijn 
gewoonlijk slechts ten deele kaal; menigwerf zijn zij, niette- 
genstaande hunne aanmerkelijke steilte, met plantentooi be- 
dekt. — 20, Steile muren aan de zuidkust. In vele streken houdt 
het land eensklaps op en vormt het loodregte wanden, wier 
voet hier door de golven wordt bespoeld, elders door een smal 
strand is omzoomd. Dergelijke kustwanden rijzen gewoonlijk 
100 4500, in enkele gedeelten zelfs 1,000 voet en hooger boven 
den spiegel der zee. — 50. Kalksteenbanken, welke holen om- 
sluiten en menigwerf ook aan hunne zijden naakte, steile wan- 
den vormen. —4°. Ber stortingen, — aard verzak kingen (oeroek), 
waardoor steile rotshellingen worden ontdaan van de aardla- 
gen en de daarop groeijende planten. — 5e. Rivier- en beekklo- 
ven, welke deels splijtings-, deels erosiedalen zijn, en de effene 
of zacht glooijende oppervlakte van het neptunische gebergte, 
ter diepte van 100 à 1,000 voet, hebben doorgroefd. Op vele 
plaatsen daalt de bedding dezer beekkloven plotseling 100 à 700 
voet, en vormt dezelve enkele of wel verscheidene terrassen,trap- 
pen, langs wier wanden de beek als waterval (tji-oeroek, zaam- 
getrokken tjoeroek) naar beneden stort. Uithoofde deze wanden 
meerendeels kaal zijn, door het water afgeschuurd, aan hunnen 
voet in bekkens en overwelfde bogten uitgehold zijn gewor- 
den, zoo mogen zij voor den natuuronderzoeker op Java als 
van het hoogste gewigt worden beschouwd. 

Behalve bij deze hier opg le plaatselijke terreinvormen, 
worden op Java niets anders dan aardlagen waargenomen, 
welke niet slechts de oppervlakte-des lands en de kruin der 
bergen, maar zelfs alle hellingen bedekken, die niet loodregt 
oprijzen, en uithoofde van het gelijkmatige bekleedsel, dat 
hierdoor ontstaat, de waarneming van den inwendigen rots- 
bouw onmogelijk maken. De aardlagen zijn gevormd uit ver- 
weerde rotssoorten , welke in kleiaarde en leem zijn overgegaan, 
of uit vulkanische asch, die door de kraters uitgebraakt en op 


9 


de oppervlakte des bodems is neêrgevallen, gedurende de tien- 
tallen van eeuwen, welke ongetwijfeld zijn voorbij gegaan, 
sedert de opheffing van het gebergte. De dikte der laag be- 
draagt nu eens slechts 2 voet, elders neemt zij toe tot 25 à 50 
voet en is, naar gelang men hare oppervlakte nadert, meer en 
meer vermengd met vermolmde plantaardige zelfstandigheden 
en overgegaan in eene donkerbruine teelaarde. Een welig, digt 
zaämgegroeid plantaardig bekleedsel bedekt deze aardlaag: 
hier bestaat hetzelve uit grassoorten (lang en Glagah), welke 
eene hoogte van ò à 10 voet bereiken, elders uit struiken of 
hooggroeijend woudgeboomte, welke elk onderzoek bemoeije- 
lijken, en eene wildernis vormen, waardoor het hakmes slechts 
een pad kan banen en waar zelfs aan het opdelven en doorgra- 
ven van den grond , door het vlechtwerk van dooreen gewarde 
wortelen , een onoverkomelijke hinderpaal wordt gesteld. 

Uit dien hoofde zijn de beekkloven in de meeste gevallen het 
eenige hulpmiddel, dat den natuuronderzoeker overblijft, al- 
waar hij, hetzij aan de wanden of, wanneer ook deze met aarde 
bedekt en met wouden overschaduwd zijn, in derzelver bed- 
dingen, met grond kan hopen de gewenschte ophelderingen 
omtrent den geologischen bouw des lands te verkrijgen. Dat 
gedeelte van de oppervlakte des bodems, hetwelk voor bebou- 
wing vatbaar of werkelijk bebouwd is, ligt gewoonlijk 100 à 
500 voet hooger dan het bed dezer kloven: en het is over den 
smallen bodem der kloven, dat de reiziger, die daarbij nu door 
het water waden, dan weder van den eenen blok op een ander 
moet springen, doch steeds druipnat, zijn togt vervolgt, ter- 
wijl ter wederzijde de steile wanden, gevormd door de koppen 
der afgebrokene lagen, verre boven hem oprijzen. Want slechts 
weinige kloven worden door de inlanders bezocht of bieden, 
beneden op den bodem , eene voldoende ruimte aan ‚ ten einde 
tusschen het water en de steile wanden een voetpad te kunnen 
aanleggen. In den regentijd, voornamelijk gedurende de maan- 
den December, Januarij en Februarij is hij daarenboven nog 
blootgesteld aan het gevaar om door een plotseling bergafwaarts 
snellenden banjer overvallen en medegesleept te worden, wan- 
neer, namelijk, de wanden te steil zijn om ter zijde te ontvlieden, 
of geene boomen gevonden worden, waar hij in klauteren kan. 


10 


Het zelden voorkomen van ontblootingen, de moeijelijkheid 
verbonden aan het opsporen van dezelven, de afstand waarop 
de laagsgewijs gevormde bergen zijn gelegen van die streken, 
welke bebouwd en door Europeërs zijn bewoond geworden, 
het ongebaande in de neptunische gebergten, welke zich voor- 
namelijk uitbreiden in de zuidelijke helft van het eiland, in 
een verzengend heet, ongezond klimaat en daarenboven met 
wildernissen zijn bedekt, — voegt men hierbij, dat het terrein 
geene verscheidenheid van schoone vormen aanbiedt, dat geene 
hooge pieken in deze gebergten worden ontwaard, maar dat zij 
slechts gevormd zijn uit lange wrongen of breede bergketenen, 
die zelden hooger rijzen dan 5,000’ en veelal slechts een dui- 
zendtal voeten, ja, eene veel geringe hoogte bereiken, — en 
bovenal de moeijelijkheden gepaard aan het doorkruipen der 
beekkloven, honderden van voeten beneden de oppervlakte 


van het aangrenzende land, dan zal men zich de redenen kun- 


nen verklaren, dat het bestaan eener neptunische formatie, 
hoe groot hare dikte moge zijn, hoe kolossaal zij zich moge 
ontwikkeld hebben, bijna aan alle vroegere reizigers, even als 
aan mij gedurende de eerste jaren van mijn verblijf op Java, 
geheel en al onbekend was gebleven. 

De weinige reizigers, die eenige berigten omtrent de geologie 
van Java hebben medegedeeld #), verkeerden in den waan, dat 
Java slechts uit vulkanische formatien (uit vulkanen en hunne 
producten) bestond; het kon niet anders, of zij moesten in deze 
dwaling vervallen, dewijl zij geene andere dan vulkanische ber- 
gen hadden gezien, met uitzondering musschien van den witten 
wand van de eene of andere kalkrots, welke door het gebla- 
derte der boomen zigtbaar was, — derhalve van een fragment 
dier talrijke kalkbanken, die als het bovenste lid der tertiaire 
formatie boven op de overige lagen gelegen zijn en, op menige 
plaats, als steile rotsen uit den bodem oprijzen. Het neptuni- 


') De Heer C. G. C. Reinwardt, Over de gesteldheid der bergen in de Preanger 
Regentschappen, in deVerh. v. h. Batav. ‚— Dr. & H. van der 
Boon Mesch, de incendis montium igni ardentium insulae Javae, disp. Lugd. Batav. 
1826. — Zelfs L. Horner: Reis haar Bantam, (in de Verh. Bat. Genootsch. t. XVII), 
kende den laagsgewijzen bouw der gebergten niet en hield staande ‚ dat de vlotten 
van pikkolen bij Bodongmanik slechts kleine nesten waren. 


… be 


1 


sche karakter echter, de regelmatige, laagsgewijze bouw van 
verreweg het uitgestrekste gedeelte van het eiland, dit alles 
Sbleef hun volslagen onbekend. 

Maar even ligt zou een ander reiziger in den waan hebben 
kunnen geraken, dat het gansche eiland van zuiver neptuni- 
schen bouw is, wanneer hij, zonder het vulkanische binnen- 
land te hebben bezocht, eensklaps aan de zuidkust van Java 
werd aan land gezet. Bevond hij zich dan aan de zeewaarts 
gekeerde monding van eene der groote dalkloven, dan zou zijn 
oog het binnenste des lands aanschouwen als het ware door 
eene groote poort, gelegen tusschen plateauvormige hoogten: 
gedurende het ebgetijde zou hij zijne schreden rigten over een 
breed strand van gebrokene zandsteenvlotten, welke in eene 
scheeve rigtng land waarts oprijzen, verderop afgebroken zijn 
en scherpe kammen vormen: — hij zou ontwaren, dat deze 
kammen zich in eene lijnregte rigting mijlen ver nevens elkan- 
der uitstrekken, — hij zou aan den kustmuur en aan de zij- 
wanden der kloof een colossalen, laagsgewijzen bouw bewon- 
deren, misschien zou hij eenigen der steenkolen-beddingen 
bespeuren, die daar ginds tusschen grijzen schieferthon en 
zandsteenlagen zijn gelegen, en ligtelijk zou een dergelijk reizi- 
ger zich kunnen overreden, dat hij zich in een der groote vlot- 
gebergte-streken van Duitschland, ofin een steenkolen gebergte 
bevond. 

Maar het oordeel van dezen reiziger zou even eenzijdig zijn 
als van gene, die zich in het vulkanische gebied des eilands 


bevond. 


2. UITGESTREKTHEID EN MINERALISCHE ZAMENSTEL- 
LING (PETROGRAPHISCH KARAKTER) DER FORMATIE 
IN HET ALGEMEEN. 


Wat betreft de witgestrektheid der verschillende gebergtefor- 
matien, de horizontale uitgebreidheid van dezelven, in zoo- 
verre zij aan hare oppervlakte ontbloot, door geene andere 
formatien bedekt zijn, zoo bestaat ongeveer een vijfde gedeelte 
van de oppervlakte van het eiland Java uit alluviaalbodem: 


- 


12 


deze wordt voornamelijk gevonden in het noordelijke gedeelte 
van het eiland, in de nabijheid der noordkust en heeft land- 
waarts in, te rekenen van de kust, afwisselend eene breedte” 
van 1, 5 à 10 Engelsche mijlen; / bestaat uit de vulkanische 
kegels en hunne naastbij gelegene streken, alwaar de dieper 
liggende gesteente-v Ì gen met vulkanische producten over- 
stelpt zijn; deze kegels worden hoofdzakelijk in het binnenste 
gedeelte des eilands gevonden en strekken zich, menigwerf in 
een dubbele rij, van het westen naar het oosten uit, terwijl drie 
vijfde van de oppervlakte van Java uit het tertiaire gebergte 
bestaat. } 

_Dit tertiaire gebergte omringt de vulkaanrij allerwege aan 
twee zijden, zoowel aan de zuidelijke als aan de noordelijke zijde, 
met opheffingen verschillend van vorm, zoodat het opgedre- 
vene gedeelte hier eene vlak wrongvormige gedaante vertoont, 
elders in verscheidene parallel nevens elkander loopende rig- 
tngen, als schotsen, is opwaarts gerezen. Zelfs de vulkanen, 
welke in het oostelijke, smalle gedeelte van Java worden aan- 
getroffen, te rekenen van den Ardjoeno af, maken hierop geene 
uitzondering, dewijl het eiland Madoera en de kleinere eilan- 
den, welke op hetzelve volgen, uit een geologisch oogpunt 
beschouwd, niets anders zijn dan de voortzetting der tertiaire 
landwrongen, — breede bergketenen, — welke, langs de 
noordelijke zijde der kegels Lawoe, Wilis, en Kêloet heenloo- 
pende, van den Oengaran en Merbaboe af zich uitstrekken tot 
in de nabijheid van Garêsik, bij Soerabaja. Op gelijke wijze 
worden de Oengaran, Diëng, Slamat, Tjerimai en alle Preanger 
vulkanen, zelfs de Gêdé en Salak, insgelijks aan de noordelijke 
zijde omringd door tertiair land, dat zich vóór dezelven uit- 
strekt. Deze tertiaire landstrooken zijn echter aan de noordelijke 
zijde der vulkanen veel smaller dan aan de zuidelijke zijde, zij 
vormen niet een dergelijk zaâm verbonden geheel, worden her- 
haaldelijk afgebroken, terwijl zij zich in de rigtng van het 
noorden verliezen, uithoofde zij voortloopen onder den allu- 


viaal bodem , waardoor zij worden bedekt: deze geringe hori- 
zontale uitgestrektheid staat in een regtstreeks en genetisch 
verband met de geringe hoogte, welke het tertiaire land aan 
deze, namelijk, aan de noordelijke zijde bezit, uithoofde het 


13 


niel zoo hoog is opgedreven geworden als elders het geval is, 
ja, op vele plaatsen slechts zulk eene geringe opheffing heeft 
ondergaan, dat alléén het bovenste lid, de kalkbanken, b. v. de 
goenoeng Sewoe bij Buitenzorg, g: Grobogan bij Djapara, en 
g: Palimanan aan den noordelijken voet van den Tjerimai, aan 
de oppervlakte van het eiland zijn te voorschijn gekomen. Uit 
dien hoofde ziet men, dat gewoonlijk de horizontale ligging 
dezer noordelijke tertiaire strooken weinig, of volstrekt geene 
verandering heeft ondergaan, maar dat zij zich als platte berg- 
wrongen ustrekken. 

Eene veel grootere ontwikkeling heeft het tertiaire gebergte 
aan de zuidzijde der vulkanen verkregen, zoowel wat betreft 
de hoogte, waartoe het is opgedreven, als de horizontale uit- 
breiding, welke het bezit. Het veelvuldigst wordt hetzelve 
‘waargenomen in den vorm van schotsen, waarin het gespleten 
is, welke naar de eene zijde, naar het noorden, dat is, naar 
den kant der vulkanen, allengs hooger rijzen en aan hunnen 
hoogsten rand 2, 5, ja, 4,000 voet hoog zijn opgeheven gewor- 
den. Van dezen noordelijken, hoogsten rand af, beslaan zij het 
gansche land tot aan de zuidkust, terwijl zij naar de zuidzijde 
heen allengs dieper afdalen en eindelijk met een steilen,, menig: 
werf verscheidene honderd voet hoogen muur zich in den oce- 
aan storten. Enkele deelen van het tertiaire gebergte komen 
vóór in de omstreken der vulkanen Patoewa, Tiloe, Wajang, 
en zijn aldaar zelfs tot op eene hoogte van 5 à 6,000 voet opge- 
heven geworden. 

Naar het schijnt, maakt slechts een enkele berg, de goenoeg 
Moerio op Java, eene uitzondering op den regel: dat niet slechts 
aan ééne, namelijk, aan de zuidzijde tertiair land vóór de vul- 
kanen is gelegen, maar dat zulks insgelijks aan de andere d. i. 
aan de noordzijde het geval is. Deze vulkaan toch ligt geheel en 
al buiten de rij der overige vuurbergen ; daarenboven maakt 
hij slechts in schijn eene uitzondering op den algemeenen regel, 
dewijl de eilanden Carimon Java, welke noordwaarts van 
denzelven, zijn gelegen, zonder twijfel uit tertiair land be- 
staan en eene derde neptunische verheflingsstrook aanduiden, 
die in eene oostelijke rigting, naar de zijde van het eiland 
Bawéan, ligt, en grootendeels nog met water bedekt is. 


14 


Ld 


Wij zien derhalve, dat # gedeelte van Java — en indien 
hierbij gevoegd worden de streken, die uit alluviaalbodem zijn 
gevormd, welke waarschijnlijk op eene tertiaire grondlaag 
rust, vier vijfde gedeelte van het eiland, bestaat uit laagvormige 
bergmassa’s, die in het water zijn afgezet geworden; dat deze tot 
de tertiaire periode behooren, zullen wij in het 5% kapittel be- 
wijzen. Alle vulkanen te zamen genomen beslaan ongeveer het 
overige een vijfde gedeelte van de oppervlakte; zij vormen 
slechts kleine eilanden in de gedaante van kegels, klokken, die, 
wel is waar, veel hooger oprijzen, maar eene ve&l geringere 
uitgebreidheid bezitten. Buitendien worden’ in het neptunische 
gebergte zelf zoowel vulkanische als plutonische eruptiege- 
steenten gevonden; deze bestaan ten deele slechts uit smalle, 
met scherpe grenzen van het omringende gedeelte des bodems 
afgescheidene gangen, welke alsdan geen invloed op de vor- 
ming en de gedaante der oppervlakte hebben uitgeoefend, set 
ten deele uit werkelijke bergketenen van geringe uitgebreid- 
heid, of uit geïsoleerde bergklompen, die zich door hunne 
eigenaardige gedaante, welke op eene andere plaats zal worden 
toegelicht, met een oogopslag laten onderscheiden van het 
neptunische gebergte, dat zij hebben doorbroken. 

eer naauwkeurige, tot in bijzonderheden afdalende berig- 
ten, ten opzigte van de uitgestrektheid en verbreiding der 
neptunische formatie op Java, behooren tot de topographische 
beschrijving van het eiland en van het neptunische gebergte 
in het bijzonder *). 

In dit overzigt zullen niet de bijzonderheden, hetzij van 
plaatselijken of anderen aard, worden vermeld, maar datgeen, 
hetwelk van algemeene toepassing is; de wetten, waaraan de 
vorming van land en berg onderworpen was, zullen op den 
voorgrond gesteld en door voorbeelden aanschouwelijk ge- 
maakt worden. 

Tot hiertoe hebben wij slechts nagegaan, welke uitbreiding 
deze formatie op Java heeft verkregen; zij reikt van de uiterste 


+) Deze beschrijving zal door mij in een ander werk worden geleverd, behoorende 
tot de kaartvan Java, met welker bearbeiding, op eene schaal van 1: 350,000, ik thans 
onledig ben; hierbij zal tevens eene geologische kaart, doeh op eene kleinere schaal 
dan de zoo even gemelde, worden gevoeg: e 


15 


westelijke kaap, aan straat Soenda, tot aan den laatsten zuid- 
oostelijken hoek van Java: goenoeng Proa, ten zuiden van Ban- 
joewangi en van de zuider- naar de noorderkust; aan de noor- 
derkust wordt zij onder anderen gevonden tusschen Pekalongan 
en Samarang, wijders bij Lasèm, Toeban, Sedajoe en op andere 
plaatsen. Maar zij strekt zich veel verder uit en het schijnt, 
dat zij onder water door den ganschen Indischen Archipel is ver- 
breid, dewijl overal, waar deelen der aardkost binnen de gren- 
zen van dezen archipel boven den spiegel der zee zijn opgehe- 
ven geworden, tevens de neptunische formatie is aan den dag 
gekomen. Met zekerheid is mij zulks slechts ten opzigte van 
noordelijk Sumatra bekend, in welk eiland het tertiaire ge- 
bergte in de Batta-landen wordt aangetroffen. De eilanden in 
de baai van Tapanoeli, benevens de aangrenzende lage kust- 
streken van Sumatra en, ten deele althans, de bergen bij 
Toeka en in andere streken bestaan uit zandsteenlagen, *) welke 
meer of min zijn opgedreven geworden en waarin, hoewel in 
geringe hoeveelheid, tertiaire zeedieren (schelpen) worden aan- 
getroffen. Op Singapoera vond ik zandsteenen en conglomera- 
ten, welke veel overeenkomst hadden met de Javaschen: zij 
bevatteden echter geene fossile overblijfselen. De nasporingen, 
door deensche natuur-kundigen *) im het werk gesteld, hebben 
het bestaan eener neptunische formatie op de Nieobar-eilanden 
aan den dag gebragt en tevens boven allen twijfel verheven, 
dat dezelve insgelijks van eene tertiaire vorming is; uit officiële 
berigten, door de plaatselijke beambten aan de Indische rege- 
ring ingezonden, blijkt, dat benoorden Makasar, op Celebes, 
bruinkolen worden gevonden: ook op het eiland Laboean zijn 
bruinkolen aangetroffen; op het eiland Borneo zijn tertiaire 
fossile schaaldieren verzameld geworden, welke ik in het Mu- 
seum v. h. Batav. Genootschap heb gezien; overigens is mij niet 
met zekerheid bekend, of de vlotbeddingen van fossile kolen , 
welke aldaar worden aangetroffen en die op last der Neêr- 
landsch Indische regering reeds sedert 1844 met goed gevolg 
worden geëxploiteerd, tot de tertiaire, dan wel tot eene ou- 


1) Alleen het eiland Doengoes nasì bestaat uit trachiet. 
*) Die de reis rondom de aarde maakten met het schip Galathea. 


16 


dere formatie behooren, welke misschien onder de eerstge- 
noemde is gelegen. Uithoofde van de overeenkomst , welke tus- 
schen deze en de Javasche steenkolen bestaat, vermoed ik, dat 
het tertiaire steenkolen (bruinkolen) zijn *). 

Geene petrefacten hebben tot heden het bewijs geleverd, 
dat, behalve de tertiaire vorming, nog oudere formatien op de 
genoemde eilanden aanwezig zijn. Timor alleen schijnt hierop 
uitzondering te maken en, behalve het tertiaire gebergte, ins- 
gelijks nog oudere bergformatien te bevatten. 

In zijne Verhandeling over Timor, (zie de Verhand. v. d. 
Natuurkundige Commissie, Land- en Volkenkunde, p. 299 en 
verv., en de daartoe behoorende „geologische” kaart) telt 
Dr. Müller vijf verschillende neptunische bergsystema’s op, 
welke, volgens hem, op Timor voorkomen. In het middenge- 
deelte van het eiland plaatst hij de Grauwacke-formatie, 
welke hij voorstelt als omvat door een ring van musschel- 
kalk; dezen muschelkalk omringt hij door een grooteren kring 
van Jura-gebergte, doch schuift tusschen deze beide laatste 
vormingen een klein segment der Krijtformatie, dit alles 
wordt omsloten door eene buitenste en jongste vorming de 
nog „hedendaags ontstaande” formatien. De tertiaire vorming 
die werkelijk °) op Timor bestaaat, wordt door hem met 
geen enkel woord vermeld. 

De bewijsstukken welke den grondslag van deze vooronder- 
stelling uitmaken, bestaan in een aantal steenbrokken, welke 
door den overledenen Dr. macuor op Timor zijn verzameld 
geworden en met etiquetten voorzien, welke steenen later 
door den heer MüLLER naar Europa zijn overgebragt geworden. 

Deze steenen, voorkomende in het rijksmuseum voor natuur: 
lijke historie te Leiden, afdeeling mineralogie, (Neêrlandsch 
Indië n°. 60 tot ne. 127 Timor) heb ik onderzocht. Daaronder 
bevinden zich 8 stukken kalksteen welke sporen van organi- 
sche overblijfselen bevatten; het bestemmen echter van verre 


') Wij mogen verwachten, dat dit punt door het onderzoek van Dr. SCHWANER Op 
eene voldoende wijze zal worden opgehelderd. 
*) Ten huize van den overledenen botanicus Spanoghe, in leven resident op Timor, 


heb ik rotssoorten gezien, afkomstig van gebergten van dat eiland, waarin tertiaire 
conchylien voorkomen, 


17 


weg het grootste gedeelte is ondoenlijk, terwijl velen onherken- 
baar zijn. Zij komen vooronder de volgende nummers: ne. 80. (Na- 
gelkalk. Stukken uit de beek (soengi) Oisain. 1) Een bruine kalk- 
steen, bevattende fragmenten van lichtkleurige Crinoiden-ste- 
len, welke als brekzie zijn zaÂmgebakken. Onbestembaar.— N°. 106. 
(Muschelkalk. Uit de beek (soengi) Leumety, inde nabijheid van 
Batoe gêdé.) Helder gekleurde, harde, eenigzins poreuse kalk, 
waarin een aantal kleine afdrukselen van schelpen van verschil- 
lende soort voorkomen, welke geheelen al een tertiair voorkomen 
bezitten. Kleine Unival Heliz-vormen eene Turritella-achtige— 
Ne, 127. („Zerhackter” kalksteen. Van den Fatoe Tohé in de 
nabijheid van Lamakoech.) Kalksteen van ongelijkvormige struc- 
tuur, waarvan de breukvlakken voorzien zijn met witte, schijf: 
vormige vlekken, die een straalvormigen bouw bezitten. Onbe- 
stembare organische vormen. — N°. 131.(Roode nagelkalk met schel- 
pen. Aanzienlijke heuvelen aan de zuidelijke zijde van Kampong 
Roimeu.) Bruinroode kalksteen, geheel en al vervuld van licht- 
kleurige, vrij ongeschonden geblevene Crinoiden-stelen (Trochi- 
ten), die als eene brekzie door kalk zaâm gebakken zijn. Apiocri- 
nites rosaceus Schlotheim. — No. 158. (Losse kalknagel. Werden ver- 
strooid gevonden op den bodem bij de negorij Weloeli, te La- 
makuch.) Eene menigte losse Trochiten ter lengte van 4 à 1 
duim. Enerinites moniliformis Miller, Goldf. Tab. 5A, — Aptocrimtes 
elongatus Miller, A. rosaceus Schloth. en A.? rotundus Miller, Goldf. 
Tab.55,56, Cyathoerinites pinnatus Goldf. Tab.58, fig. 7,9, en nog 
andere brokstukken van Encriniten-stelen, waaronder een vijfhoekig 
stuk met ronden stralenkrans. Ook eene Turbinolia, misschien elongata 
Michel. — No. 166.(Kalksteen met zwavel, afkomstig uit een uitge- 
doofden krater op het eiland Samaoe.) Uitgeknaagde kalksteen 
ina E. ht a, wate KK Pe MEE DAD NS DEEL 


mat arc 


KRUUE ZUNE 


benevens zwavelbeslag. Onbestembaar.—No. 175. (Muschelkalk. 
blokken afkomstig uit de beek (soengi) Mas.) Witte kalk, be- 


vattende een aantal afdrukselen van verschillende soort. Drie 


*) Hetgeen achter de nummers tusschen haakjes voorkomt, is overgenomen uit de daar- 
toe behoorende lijst, opgemaakt door Dr. maczor. Het ige is door mij daarbijgevoegd. 
De eursijf gedrukte bestemmingen der fossile overblijfselen zijn van de hand des heeren 

7 A. HERKLOTS, conservator aan het museum voor de ongewervelde dieren, die het 
onderzoeken dezer nummers verz ligtend op zich heeft gelieven te nemen. 


2 


18 


Bivalven „namelijk, Gardium-soorten , de species met bestembaar. — 
No. 202. (Kalksteen, bevattende fossile koralen en schelpen, af- 
komstig van den berg Semara, aan de Zuiderkust bij Teres.) 
Witte kalksteen met zeer moeijelijk te herkennen organische 
overblijfselen. Onbestembaar (een Spatangus?). 

_In geen der andere steenen wordt eenig spoor van organische 
overblijfselen aangetroffen; zij hebben de meeste, ja, inderdaad 
verrassende overeenkomst met analoge gesteenten der tertiaire 
formatie op Java. Met welk regt aan deze gesteenten de bena- 
mingen van: „Grauwacke, Muschelkalk, Jura, Krijtformatie”’ 
zijn toegekend, die vermeld zijn in de daarbij behoorende lijst, 
_em tot grondslag dienen van het gevoelen van den Heer S. Mül- 
ler, ontwikkeld:in de Verhandel. der Nat. Commissie, 1. c. zal ik 
door eenige voorbeelden nader aantoonen. — N°. 196. (Krijt, 
rolsteenen.) N° 207. (Krijt. Een stuk, afkomstig uit eene beek.) 
Noch tn het eene, noch in het andere dezer beide stukken wordt 
eenig spoor van koolzure kalk (krijt) aangetroffen; beide zijn 
witte, kleur afgevende fhon-aarde, waaruit zulk een groot aantal 
tertiaire lagen op Java bestaat. Men vergelijke b. v. L. n°. 594, 
155, 767, 1249, — No. 218. (Thonschiefer met kwartsgangen. 
Groote schiefer-formatie in de omstreken van den berg Mioe: 
maffoe, waarschijnlijk het moedergesteente van het goud, het: 
welk in de rivier wordt gevonden. Alle beken , welke deze schie- 
fer-formatie doorstroomen, bevatten goud.) N°. 110. (Gewone 

tij Pan ij gla ‚B akk DA 4110 
zijn eene en dezelfde steensoort, volkomen gelijkend op den ter- 
tiairen thon op Java: L. ne. 1295 tot 1500, welke, ten gevolge van 
eer doorgebroken ganggesteente verhard, in eene talkachtige 
rotssoortovergegaan isen waardoor kwartsaderen heenloopen.— 
Ne. 219. (Talkachtige schiefer, doortrokken met kwarts, behoo- 
vende tot de schieter-formatie no. 218.) Is het groene, talkach- 
tige, gabbroachtige gesteente van Java: L. no. 1289, namelijk, ver- 
anderde tertiaire thon evenals de volgende nummers. — N°. 79. 
(Falkschiefer.) Is de metamorphische talk-schiefer L. n°. 1290, 
1291 van Java — N°. 76. (Thonschiefer.) Isde gewone grijskleuri- 
ge tertiaire thon, welke veelal in rhombische stukken breekt. — 
No. 95. (Grauwacke.) Landachtige kalksteen, welke op Java me- 
nigvuldig voorkomt. — N°. 104. (Overgangskalk.) Dezesteensoort 


1 Pl 
K war 


19 


bevat geene petrefacten. — No. 109. (Overgangskalk.) Eene 
kalkbrekzie waarin geene petrefacten voorkomen. — No. 121. 
(Fhonschiefer.) Een groenachtig grijze, thonachtige mergel, 
welke de treffendste overeenkomst heeft met de tertiaire läge; 
voorkomende in het distrikt Kawasen, afdeeling Soekapoera 
in de Preanger-Regentschappen: L. no. 1115 en 1116. — Even 
zoo zijn no. 142. (Grijskleurig „Todtliegendes”) eene vulkani- 
sche gloedbrekzie; — n°. 148. (Kiezelschiefer) een veranderde, 
met Latrastend doortrokken thon; — n°. 156, 157, 158 
(Overgangs kalk) gelijkvormige digte kalksteen, waarin geen 
spoor van fossile overblijfselen wordt aangetroffen en welke 
zoodanig met vele tertiaire kalksteensoorten van Java overeen- 
komen, dat zij naauwelijks van elkander kunnen onderscheiden 
worden; — n°. 185. (Schieferthon) komt geheel overeen met vele 
verharde, zwarte thonlagen op Java; — n°. 212 (Grijs „Todtlie- 
gendes”) eene brekzie-soort, welke op Java menigvuldig wordt 
gevonden en no. 214. (Hornblende schiefer) een verharde, ge- 
vulkaniseerde zandsteen. 

Wanneer wij de vroeger vermelde bestemmingen van fossile 
overblijfselen, welke in een paar stukken kalksteen, van Timor 
af komstig, voorkomen, gaaf aannemen, dan zou zulks ten be- 
wijze strekken, dat de hierna genoemde formatien, op Timor 
werkelijk worden aähgetroffen. Het aanwezen aldaar van de 
Jura-vorming zou worden bewezen: door het voorkomen van 
Apiocrinites rosaceus Schloth., elongatus Miller en rotundus 
Miller (synoniem met A. Parkinsonii Bronn), welke laatste bui- 
tendien nog wordt aangetroften in de krijt-formatie; de Muschel- 
kalk-vorming door Encrinites liliiformis Lam. (synoniem met 
E. moniliformis Miller); de Grauwacke-formatie door Cyatho- 
crinites pinnatus Gold. De andere o len kunnen tot ver- 
schillende vormingen behooren, en zijn niet met zekerheid te 
bestemmen. 

Zonder iets te willen te kort doen aan de talenten van den 
ijverigen conchylioloog, die getracht heeft deze overblijfselen te 
bestemmen, zoo ben ik er verre af eene beslissende waarde aan 
de gedane bestemmingen te hechten en wel op grond hiervan: 
Îe. dewijl dezelven op niets anders steunen dan op het voor- 
komen van Crinoiden-stelen ; uithoofde 2° deze stelen slechts in 


20 


korte brokstukken, veelal ter lengte van 4 à ; duim, worden 
aangetroffen; 5° dewijl de exemplaren, die er het best uitzien 
en de meeste hoop geven om bestemd te kunnen worden, — 
namelijk ne. 158, — stukken zijn, welke los en op den bodem 
verstrooid zijn gevonden ; deze hebben echter veel geleden, ten 
gevolge van wrijving en het is derhalve mogelijk, dat zij van 
vorm zijn veranderd; de hoeken en uitstekende deelen zijn mis- 
schien afgesleten of door verweering verloren gegaan; Le wit- 
hoofde het kan zijn, dat de stukken zich op eene secundaire 
liggingsplaats bevinden, dat zij afkomstig zijn van verbrijzelde 
gebergten van andere landen, b. v. van Nieuw-Holland, van- 
waar dezelven door voormalige vloeden der zee derwaarts kun- 
nen zijn heen gespoeld en in den diluviaal-bodem kunnen zijn 
begraven geworden. Inderdaad, zoowel n°. 80 als n°. 151 beide 
hebben al het voorkomen van eene brekzie, van een conglome- 
raat-gesteente, 

Het zoo even vermelde zal voldoende zijn om met waarschijn- 
lijkheid aan te toonen, dat het tertiaire gebergte voorkomt op de 
Nicobar-eilanden , op Sumatra, Laboean, Borneo, Celebes en Ti- 
mor, derhalve over eene uitgestrektheid, welke bijna die van 
gansch Europa evenaart, terwijl het ten opzigte van Java ten 
stelligste is bewezen. (vergelijk hoofdstuk 5.), — wijders, dat het 
bestaan van oudere (voor-tertiaire) formatiën op. Timor, uithoofde 
van de hierboven onder 4’, aangehaalde reden, twijfelachtig 1s. 

Wat betreft de mineralogische zamenstelling, zoo bestaat deze 
formatie op Java hoofdzakelijk uit licht gekleurde thon-, mergel-, 
en zandsteen-soorten, welke nu eens kalk bevatten en bros zijn, 
dan weder kwartsachtig zijn, en een aanmerkelijken graad van 
vastheid bezitten; wijders uit fijnkorrelige, of uit grofkorrelige 
conglomeraten, waartoe veelal puinbrokken van vulkanisch ge- 
steente het materiaal hebben geleverd. Nu eens komen al deze 
steensoorten in hetzelfde oord voor, met laagsgewijze afwisse- 
ling, dan weder is eene derzelven tot zulk eene dikte ontwikkeld 
geworden, dat deze alléén het petrographisch karakterderstreek 
bepaalt, Java levert in dit opzigtin zijne verschillende deelen 
zulk eene groote verscheidenheid en afwisseling, dat slechts 
door eene afzonderlijke beschrijving aan dit onderwerp te wij- 
den, door landschap voor landschap na te gaan, de rijkdom aan 


21 


vormen op eene voldoende wijze kan in het licht worden ge- 
steld, terwijl men zich in een algemeen overzigt, gelijk dat, het- 
welk thans door ons wordt behandeld, moet vergenoegen met 
het bijbrengen van eenige voorbeelden tot toelichting der hoofd- 
verscheidenheden. De groote verscheidenheid, welkein de soor- 
ten van gesteente dezer formatie wordt waargenomen in de ver- 
schillende streken van het eiland, zou aanleiding kunnen 
geven tot de veronderstelling, dat men geheel verschillende 
formatie-groepen, b. v. tertiaire vormingen, krijt, jura en ande- 
ren onder het oog had, ware het niet, dat de ingeslotene fossile 
overblijfselen overal tot dezelfde (tertiaire) soorten behoorden. 
Behalve de opgenoemde rotssoorten treft men nog een digten 
kalksteen aan; deze, als het jongste lid der gansche formatie, 
wordt slechts gevonden aan de oppervlakte, makende banken 
uit, die boven op de andere beddingen liggen (zie lager). 
VoorgeeLDeN. 1°. In eenige streken van Java, b.v. inde geberg- 
ten noordwaarts van Keboemen, in Bègalèn gelegen, worden, 
in zeer groote hoeveelheid ; thon-, mergel- en fijne, thonachtige 
zandsteen-soorten, in lagen van 4 à 2 voet, doch zelden dikker 
aangetroffen, welke elkander zonder bepaalde orde of regelmaat 
afwisselen; zij hebben steedseene lichte, gewoonlijk geelachtig- 
bleeke kleur, ja, zijn dikwerf over eene uitgestrektheid van ver- 
scheiden mijlen verblindend wit van kleur even als het zuiverste 
krijt; deze witte mergelsoorten, met zuren behandeld, bruisen 
zeer weinig op, zijn in den regel zeer fijn, hgt van gewigt; uit- 
hoofde zij salten zeer vast zijn, laten zij zich gemakkelijk bewer- 
kep en kunnen tot menigerlei einde in de bouwkunst gebezigd 
worden: L. n°. 1249. — In de middenste streken van Bantam 
vindt men een krijtwitten thonmergel, welke eene zeer groote 
uitgebreidheid en tevens eene zeer groote dikte bezit: L. n°. 594. 
In het zuidelijke gedeelte van Tj vlas worden dikke berglagen 
van eene danpelijke, fijne, witte mergelsoort aangetroffen, zie 
L. n°.755, 761 en 767. — 9. In andere gedeelieng namelijk, 
in de westelijke helft van het eiland Noesa kambangan en in de 
gebergten, welke het Tjitandoi-dal ten westen begrenzen ‚komen _ 
harde zandsteenen voor, welke niet zeer grof korrelig en nu eens 
zoe dun als planken zijn, dan weder lagen ter dikte van 1àò voet 
vormen en met zeer fijne, harde klet- en mergelsoorten van 


22 


gelijke dikte afwisselen. Al deze lagen zijn groenkleurig; die, 
welke uit klei bestaan, hebben eene donkergroene, de andere 
lagen eene heldergroene kleur, die op vele plaatsen in het witte 
overgaat: L. n°, 1115, 1116, 1147, 1198, 1209. — 35°. In vele 
streken, b.v. in de noordelijke bergjukken vande centraalketen 
goenoeng Kèndêng, zuidoostwaarts van den Tjerimai (afdee- 
ling Koeningen) komt veelvuldig voor een schoone, blaauw- 
achtig grijze, fijne of althans niet zeer grof korrelige, kalkach- 
tige zandsteen, welke, hoezeer vast van structuur, echter ligt 
verweert en alsdan van elkander brokkelt, (met zuren behandeld 


__ bruist hij op); hier en daar bevat deze zandsteen eene groote * 


hoeveelheid zeeschelpen en koralen. Hij is verdeeld in vlotten 
ter dikte van 1 à 2 voet, welke worden afgewisseld met klei- 
lagen van veel geringere dikte, namelijk, van 4 à Î voet; deze 
laatsten hebben dezelfde kleur, zijn hard en bestaan veelal uit 
eene glinsterende bitumineuse klei en vormen, onder gestadige 
afwisseling met de andere lagen, hooge bergwanden. De zand- 
steenlagen laten zich higtelijk in platen ter dikte van 1 à2 duim 
splijten: L. ne. 1124, 1128, 1129, 1141 en volgenden. — 4e. Een 
dergelijke, fijne, tamelijk brosse kalkzandsteen, welke eene groote 
hoeveelheid petrefacten bevat, wordt in zeer groote uitgebreid- 
heid in de westelijke streken van Zuid-Bantam aangetroffen ; hier 
echter komt dit gesteente niet voor in dunne lagen, welke met la- * 
gen van klei afwisselen, maar gewoonlijk in zeer dikke banken. 
ls dezelve eerst vóór korten tijd uitgegraven, dan heeft hij eene 
blaauwachtig grijze kleur; hij is echter ligt aan verweering on- 
derhevig en neemt alsdan een geelachtig of bruinachtig grijs 
koloriet aan en laat zich tusschen de vingers fijn wrijven: L. n°. 
580 — 585, 585, 586. — 5e. In andere streken, zooals b. v. in 
de zuidelijke gedeelten der distrikten Djampang tengah en koe- 
lon, westwaarts tot aan de monding der tji Karang, ontwaart 
men, zelfs tot beneden in de diepste beekkloven, niets anders 
dan een bruinachtig of grijsachtig gelen, brossen, ligt verbrok- 
kelenden, zandachtigen kalkmergel, — eene soort van grofkalk, 
welke eene zeer groote hoeveelheid fossile schaaldieren bevat 
en eene uitgestrektheid van verscheidene dagreizen bezit; geene 
onderafdeelingen in lagen komen bij dit gesteente voor: L. no. 
712, 715. Het noordelijke uiteinde van deze mergelbank vindt 


25 


men in de nabijheid van het dorp Dolok, tusschen Ram pali en 
Sajaranten; het smal toeloopende uiteinde der bank rust 4) op 
eene vulkanische puinlaag, welke uit grove brokken bestaat en 
waarop de mergelbank is afgezet geworden, tijdens een gedeelte 
van «deze puinlaag het zeestrand vormde. Deze wijze van on- 
derlinge ligging der beide beddingen kan men bespeuren in 
verscheidene holen, waardoor kleine beken haren kronkelenden 
loop mijlen ver voortzetten en die haar onderaardsch bed juist 
te dier plaatse hebben gevormd, waar de grens der beide for- 
wmatien wordt gevonden: L. n°. 724, 725. — 6%, In andere stre- 
ken b.v, in de zuidwestelijke gedeelten: van Djampang koelon 
verkrijgen de lagen van onze formatie een gansch verschillen- 
„den aard; de thonlagen zijn aldaar hard als steen; de dunneren 
klinken, wanneer zijmet den hamer in stukken worden geslagen, 
als scherven aardewerk; de lagen mergel en zandsteen, welke 
met de zoo even gemelden afwisselen en nu eens slechts-eene 
dikte van één enkelen duim, elders van 1-à 5 voet hebben, zijn 
even hard geworden; zij hebben zelfs eene kwartsachtige hoe- 
danigheid, verkregen „uithoofde hunne korrels zich ten deele tot 
een geheel hebben vereenigd , waarin zich niet dan met moeite 
de losse agglomeraten van zandkorrels, welke met den hamer 
zoo ligtelijk verbrokkeld konden worden, laten herkennen en - 
wier zamenhang door een bindmiddel van klei of kalkaarde, of 
uit beide zelfstandigheden te gelijk, slechts zeer gering was. In 
verscheidene gedeelten zijn deze lagen werkelijk reeds verkie- 
zeld en overgegaan in hoornsteen, welke, met het staal gesla- 
gen, vonken van zich geeft. De kleur, welke zij vroeger bezaten, 
hetzij wit, geel, bruin, grijs, roodachtig of groenachtig, is be- 
houden gebleven; de overgangen, welke zich hier voordoen, 
zijn van zeer veel gewigt voor de kennis van den aard dezer ver- 
andering. Eene dergelijke verharde hoedanigheid vanalle lagen 
der formatie vertoont zich in verscheidene streken over eene uit- 
gestrektheid van 5 à 4 mijlen, zonder dat een eruptie-gesteente 
of eenige storing van aanbelang inde wijze van ligging zich er- 
gens laat bespeuren: L. n°. 646, 647, „659 tot iel — 70, Elders 
b. v. in die streken, welkeaan telij dder Wijk: 


1) „ Ubergreifend.” 


24 


koopsbaai grenzen, worden banken van vulkanische rotspuin- 
brokken aangetroffen, welke slechts weinig afgerond zijn; deze 
banken strekken zich mijlen ver uit en loidslien, althans ten deele 
eene ‘verbazende dikte, hoewel zij onder water zijn afgezet en, 
hetgeen zich duidelijk laat bewijzen, als een lid der tertiaire 
formatie mogen beschouwd worden: L. n°. 617 en volg. nes. — 
80. In eenige andere streken, b. v. in de oostelijke gedeelten van 
Zuid-Bantam worden grijze, fijne of althans niet zeer grove, 
harde kwartsachtige (met zuren niet opbruisende) zandsteenen 
gevonden, waarvan de lagen eene dikte van 2 à 5 voet hebben; 
ter plaatse waar dezé lagen afwisselend voorkomen met lagen 
van bitumineusen schiefer-thon en met werkelijke kolen-vlot- 
ten, die eene donker zwarte kleur en sterken glans hebben, doen 
zij eerder aan de steenkolen-formatie denken, dan aan eene 
jongere vorming, waarin de bruinkolen worden aangetroffen: 
L. n°. 497, 501 en andere nummers. Inde kalkachtige zandsteen- 
soorten, vermeld onder n°. 5 en 4, worden namen kolenkied. 
dingen aangetroffen, ten hoogste vindt 
nesten of dunne aderen van fossile kolen. —9°. In zeer vele oor- 
den bezitten de zandsteenen eene kogelvormige structuur, welke 
zij onveranderd over eene groote uitgestrektheid vertoonen. Zij 
bestaan alsdan uit knollen, van de grootte van eene vuist tot die 
van een hoofd, zijn meer of min kogelrond en hebben allen, na- 
melijk die, welke in dezelfde streek worden gevonden, bijna eene 
gelijke grootte. Zij herinneren ons aan de kogelvormige afzonde- 
ring van vele dioriten en basalten, en liggen nu eens meer, dan 
weder minder zaämgepakt op elkander. Zij bestaan of uit eene 
gelijke, namelijk, tamelijk losse, grijze zandsteenmassa als het 
gesteente, hetwelk de ruimten vervult, die tusschen dezelven 
worden aangetroffen, of zij bezitten eene meerdere hardheid; is 
zulks het geval, dan vertoont de massa, welke de tusschenruim- 
ten vervult, eene meer grijsachtige kleur, terwijl de kogels een 
bruinachtig grijs koloriet hebben. Zij zijn, namelijk, gekleurd 
geworden door ijzeroxyde-hydraat. Zij hebben steeds eene regel- 
matige schilferachtige structuur, even als eene ui, zoodat zich 
de eene schil na de andere laat losmaken, totdat eindelijk de 
kern wordt aangetroffen, welke immer harder is dan het overige 
gedeelte, doch gewoonlijk insgelijks uit zandsteen bestaat; som- 


25 


wijlen echter is het een kleine thonijzersteen, een rolsteen. 


Gewoonlijk laten zich de zandsteenkogels gemakkelijk van 
de omringende massa ontdoen , met andere woorden, laten zich 
gemakkelijk daarvan bevrijden, vooral dan wanneer de massa, 
welke de tusschenruimten vervult, reeds begint te verweeren. 
Het bindingsmiddel der zandkorrels is gewoonlijk thon of ijzer- 
thon, zelden is het van kalkachtigen grs” L. n°. 696. 1) 

Onder dergelijke door de zee afgezet tandigheden, gelijk 
vermeld zijn onder n°. 1 tot 9, “worden nge weeke, 
geelachtig gekleurde mergelsoorten, ligt verwrijf bare zandstee- 
nen en thonsoorten aarigetreffen’ ook ten opzigte van de dikte 
‚bekleeden zij de vbridanste plaats, terwijl zij mede de eigen- 
schap bezitten, dat zij aan hunne oppervlakte, ter plaatse waar 
zij met de lucht in aanraking komen, veelal in tamelijk regel- 
matige, meer of min teerlingvormige of langwerpige stukken 
uit elkander vallen of in dergelijke stukken kunnen gebroken 
worden. Vermengd met harden zandsteen, vormen zij onder an- 
deren in die ike van Zuid-Java, welke zich uitstrekken van 
_de Wijnkoopsbaai tot aan Noesa kambangan, een neptunisch ge- 
bergte, dat noch door vlakten, noch doort tusschen hetzelve oprij- 
vens eruptie-gesteenten webrd t badge token en het grootste, aan- 

itmaakt van geheel Java. 

Ond de genoemde rotslagen kort onder anderen voor een 
conglomeraat, — eene soort van nagelfue, — hetwelk echter 
eene veel mindere uitgebreidheid bezit dan de vorigen en een 
veel getingeren oke op de landvorming heeft uitgeoefend; 
dit conglomeraat bestaat uit rolsteenen van de grootte van ha- 
zelnooten tot die van okkernooten, van kwarts- of hoornsteen, 
met een kwarts-thonachtig verbindingsmiddel: L. n°. 648, 649; 
gewoonlijk vindt men hetzelve slechts in dunne strepen tus- 
schen zandsteenvlotten en slechts op ééne enkele plaats op Java 
als een vrij hoogen berg: goenoengkKiara djadjar. Nog zeldzamer 
komen voor brekzien, gevormd uit serpentijnachtige steen brok- 
ken: L. n°. 744, — een digte kalksteen, waarin groote pete 


1) Het ontstaan dezer schilferachtige kogels van zandendd en hunne ophoopìng-tot 
uitgestrekte banken, laat zich moeijelijk verklaren op de wijze, waarop reu (Princi- 
ples, Duitsche Vertaling I, p. 181, ea de Batines: van den kogelvormigen travertin, 
bij Tivoli voorkomende, tracht op te los 


26 


kristallen (bipyramidale dodecaëders) bij wijze van brekzien 
zijn ingebakken: L. n°. 1264, — terwijl ijzerkies, dat in het ge- 
steente gesprenkeld of in aderen en in dunne lagen menig vuldig 
voorkomt, — zwavel, waarmede eene zandsteenlaag in het ge- 
bergte van Karang bolong geheel en al doortrokken is: L: n°. 
1229, — fossile boomhars, retinit: L. n. 544, — benevens 
kleine aderen en nesten van fossile kolen: L. n°.540, 541 „542, 
543, meer als toevallige bijmengselen en bijvoegselen der ge- 
noemde steenlagen zijn te beschouwen. | 

De laatstg Je gselen, namelijk, de nesten van fossile 
kolen, komen in vele streken afzonderlijk tusschen de gesteen- 
telagen voor, benevens in dezulken, welke fossile zeeconchyliën 
en koralen bevatten. Het zijn Î à 5 voet lange, platgedrukte frag- 
menten van stammen en takken van dicotyledonische boomen, 
welke nu eens in doffe, matte: L. n°. 555, 546, dikwerf in eene 
donker zwarte, blinkende pikkool zijn overgegaan. Waarschijn- 
lijk zijn dezelven ontstaan uit drijf hout, hetwelk door den 
stroom tot op verre afstanden was weggevoerd geworden. Dat 
zwavelzuur invloed uitoefende op de verandering van dit hout 
in kool, bij een zwaren pelagischen druk, zulks laat zich dui- 
delijk zien uit de kristallen van zwavelijzer, welke nu eens af- 
zonderlijk of in groepen vereenigd, dan weder in dunne lagen 
aan de oppervlakte dezer „verdwaalde” boomstammen voor- 
komen, of somtijds door de voegen tot in het binnenste door- 
dringen en aderen vormen. Van gelijken oorsprong en voorko- 
men als deze verdwaalde — „erratische” — kolen, zijn de 
brokstukken’ van verkiezelde boomstammen en takken, welke 
in lagen van zeer verschillende steensoorten afzonderlijk voor- 
komen. Zij zijn overgegaan in hoornsteen, vuursteen, kwarts of 
agaat, somtijds bezet met zwavelijzer en dikwerf van eene kool- 
zwarte kleur; is dit het geval, dan komen zij, wat hun uiterlijk 
betreft, met de stukken van fossile kool overeen; zie Lb. n°. 547, 
548, 549. In het midden van sommige dier zwarte, verkiezelde 
massa’s, waarin de vezelen van het hout nog herkenbaar zijn, 
treft men fraaije amandelen van chalcedoon aan, welke met 
eene dunne schaal van ijzerkies zijn overtogen: L. ne. 757. 

De fossile kolen, die in de gedaante van regelmatige, dikke 
vlotten voorkomen, — de verkiezelde boomstammen, welke 


27 


gansche banken vormen, — benevens de conglomeraten van 

kken, zullen in een ander hoofdstuk afzon- 
delijk worden belkindeld. Hier zou derhalve slechts nog een 
‚hid der tertiaire formatie, hetwelk een aanzienlijk bestanddeel 
van dezelye uitmaakt, in aanmerking moeten komen, name- 
lijk: de koolzure, digte kalksteen; maar dit gesteente neemt 
insgelijks zulk een aanmerkelijk aandeel in deze vorming, dat 
wij een afzonderlijk hoofdstuk aan de behandeling van het- 
zelve zullen wijden, en hier alléén in het voorbijgaan willen 
wijzen op deze bijzonderheid: dat dit gesteente geheel geïso- 
leerd aan de oppervlakte van alle andere gesteentelagen voor- 
komt. Uithoofde van deze bijzonderheid is het, dat wij geene 
melding hebben gemaakt van deze steensoort, bij gelegenheid 
van de behandeling der overige leden van het laagsgewijs ge- 
vormde gebergte, namelijk, van de thon-, mergel- mandebdeidis 
en grovere conglomeraat-lagen. De harde, digte, lichtgele of 
witte kalksteen, waarin insgelijks zeecanchyliën en koralen 
worden aangetroffen, komt, namelijk, op Java nimmer laagsge- 
wijs, tusschen of afwisselend met de overige leden dezer for- 
matie voor, maar wordt steeds geïsoleerd, in de gedaante van 
banken, als dekkende laag op de andere gevonden. Niettegen- 
staande de groote uitgestrektheid der banken, welke dit ge- 
steente vormt, niettegenstaande de ontzaggelijke dikte, welke 
deze banken bezitten, namelijk, van 100 à 400 voet, en uit 
welken hoofde deze een niet onaanzienlijk gebergte op zich zelf 
vormen, zoo 1is deze steensoort echter niets anders dan het bo- 
venste, het jongste lid der tertiaire formatie. 

Op gelijke wijze als wij in de mineralische zamenstelling de- 
zer formatie eene groote verscheidenheid in de verschillende 
deelen van het eiland waarnemen, zoo merken wij insgelijks 
eene groote afwisseling op in de dikte harer enkele lagen. Wan- 
neer in de meeste gevallen de gewone dikte mag gezegd wor- 
den te zijn 4 à 5 voet, zoo behooren echter schilferachtig dunne, 
naauwelijks } duirh dikke, en 10 à 25 voet dikke lagen in geenen 
deele tot de zeldzaamheden; somtijds worden, tusschen 10 à 
18 voet dikke lagen van weeken thon, platvormig dunne, doch 
harde zandsteenlagen aangetroffen, of thon-lagen ter dikte van 
} à Î duim tusschen zandsteenen, welke 10 voet dik zijn; ter- 


28 


wijl de vulkanische, doch onder eene dekkende waterlaag uit- 
gebreide, laagsgewijs verdeelde conglomeraten aan het zuid- 
oostelijke strand van de Wijnkoopsbaai de verbazende dikte 


. 


zitten van meer dan een half duizend voet. 
5. DIKTE. 


Uithoofde er noch schachten gegraven, noch putten op Java 
worden geboord, zoo is het niet doenlijk om over de gansche 
dikte der tertiaire formatie te oordeelen, dat wil zeggen, eene 
voldoende opheldering over de dikte der tot een geheel vereenig- 
de lagen dezer formatie te bekomen. Het resultaat, hetwelk ook 
de natuurlijke ontblootingen opleveren, betreft slechts dat ge- 
deelte van het gebergte, hetgeen opgeheven is geworden boven 
de oppervlakte van den aangrenzenden bodem, — de dalbo- 
dems, — endeert ons slechts het minimum der dikte kennen, 
welke aan deze formatie moet worden toegekend. — Voorgeer- 
DEN. 1Î°. Dalgroeven, erosie-dalen, welke de formatie tot op zekere 
diepte doorsnijden. Het ontstaan dezer dalen werd waarschijn- 
lijk bevorderd door oorspronkelijke reten in de oppervlakte der 
aardkorst, zoo mede door spleten, welke ten gevolge vande op- 
heffing van het gebergte geboren werden. Sommige streken van 
het neptunische gebergte vormen meer of min convexe wron- 
gen, die zich mijlen, ja, dagreizen ver uitstrekken. Tijdens aan 
de formatie deze wrongvormige gedaante werd gegeven, ten ge- 
volge van opheffing van dezelve, zoo moest de oppervlakte, 
welke bij gevolg eene grootere uitgestrektheid verkreeg, op vele 
plaatsen bersten, scheuren. Moge de aanleidende oorzaak tot 
de vorming der dalen, waarvan hier sprake is en welke alle 
lagen in eene dwarsche rigùng doorsnijden, namelijk, in de 
rigting, in welke het gebergte nederwaarts daalt, d. î. gewoon- 
lijk van het noorden naar het zuiden, — gezocht moeten wor- 
den in het bestaan van dergelijke oorspronkelijke spleten , zoo 
ishet miettemin als zeker te beschouwen , dat die dalkloven hare 
tegenwoordige gedaante en verbazende grootte slechts hebben 
verkregen door de wegspoeling van het gesteente (erosie), ter- 
wijl de beken, welke in die kloven stroomden, steeds diepere 


29 


usnijdingen maakten, ten gevolge waarvari de zijwanden al- 
lengs instortten. Zulke tamelijk evenwijdig nevens elkander 
loopende dalen kenmerken vooral het gebergte, dat aan de zui- 
delijke zijde vóór de vulkanen der Preanger-Regentschappen 
gelegen is en hetwelk in de rigting van het noorden naar het 
zuiden tot aan de kust allengs afdaalt, (het distrikt T jidamar 
en het westelijke gedeelte van het regentschap Soekapoera). 

De diepte van de meeste dezer dalen heb ik gemeten door mid- 
del van barometer- waarnemingen, welke op den bodem van het 
dal en op den hoogsten rand van hetzelve werden gedaan. Ik zal 
slechts eenigen van de grootste dezer dalen, in de rigting van 
het westen naar het oosten voortgaande, opnoemen , dat wil 
zeggen, de namen der beken, welke daar doorstroomen: tj1 Sa- 
déa: 1,125, Laki: 840, Lajoe:700, Sangiri: 1,625, 1) Kaëngan en 
tji Longan: 1,670 voet diep. Velen dezer dalen zijn niet breeder 
dan hunne diepte bedraagt; zij vormen alsdan ijzingwekkende, 
woest pittoreske kloven, welker wanden men slechts kan op- 
en af klauteren langs de spranten van rotan, door de Javanen 
aan boomstammen of rotsen vastgehecht. Hoe diep zij ook mo- 
gen doorgroefd zijn,zoo vertoont zich echter nergens, zelfs niet 
op de laagste plaatsen van derzelver bodem, eenig ander ge- 
steente, dan deze zelfde neptunische , meestal mergelachtige 
lagen, welke insgelijks aan den hoogsten rand der dalen wor- 
den aangetroffen. Ter plaatse waar twee evenwijdige kloven 
elkander in haren bogtigen loop zeer nabij komen, wordt de 
landstrook, welke tusschen dezelven oprijst, veranderd in eenen 
smallen kam, in eene lijst, waarover de reiziger, wien steile- 
afgronden ter wederzijde aangapen, slechts met vrees kan 
voortgaan. — Zie hoofdstuk 4. Zesde land vorm. 

Hieruit volgt, dat de dikte der formatie daar ter plaatse meer 
dan 1,670 voet moet bedragen. 

20. Frosie-dalen in het _neptunische gebergte, welke tot op 
een … vreemdsoortig. (endogeen) gesteente zijn doorgroefd geworden. 
Hiervan heb ik op gansch Java slechts vier voorbeelden 


*) Zoo hoog ligt het dorp Garoeng, aan de westelijke of regter zijde van het dal ‚ boven 
deszelfs bodem. Aan de oostelijke zijde van hetzelve verheft zich de rand, goenoeng 
Lantjang, slechts 1,345 voet. 


30 


aangetroffen, welke ik, van het oosten naar het westen voort- 
gaande, hier nader zal beschrijven. 

a, In de nabijheid van de groote rivier Serajoe, aan den zuidoos- 
telijken voet van het „Tjêlatjap-gebergte,” ligt het dorp Kêling, 
aan den oever eener beek van gelijken naam, op een geringef 
afstand van de plaats, waar deze uit eene kloof van het geberg- 
te is te voorschijn getreden, om zich weldra in de Serajoe te stor- 
ten. Den loop dezer beek in eene noord westelijke rigting berg- 
opwaarts volgende, bereikt men ongeveer een half uur later het 
dorp Sawangan, dat ter linkerzijde dezer kloof is gelegen. Be- 
neden dit dorp is de plaats, alwaar, in de bedding der kali Kê- 
ling, het gesteente eenige duizend voet ver ontbloot is, en de 
hypogene grondslaag, waarop het neptunische gebergte rust, 
zich duidelijk aan het oog voordoet. 

De laatstgenoemde formatie bestaat uit fijne (verharde) thon- 
en zandsteenlagen, en vormt, ter plaatse waar de koppen dwars 
zijn afgebroken, den steilen regteroever der beek, welke ongeveer 
eene hoogte van 50 voet bereikt. De lagen zijn van het oost ten 
zuiden naar het west ten noorden gerigt en dalen, met een hoek 
van 20°, naar het zuid ten westen. Onder dezelve wordt een 
bazaltachtig trachiet-gesteente gevonden, hetwelk, naar de lin- 
kerzijde onder een gelijken hoek oprijzende, eene zacht glooi- 
jende vlakte vormt, die slechts door eenige regthoekig loopende 
spleten en reten doorsneden is: deze reten en spleten worden 
allengs enger, naarmate zij dieper in het gesteente indringen. 
Het is in platten of banken ter dikte van 25 à 5 voet afgezon- 
derd, waarvan de bovenste lagen van den linkeroever, die met 
geboomte zijn begroeid (derhalve ontdaan zijn van het voorma- 
lig daarop rustend neptunische bedeksel), weder op nieuw in 
enkele meer of min kubieke stukken zijn afgedeeld door spleten, 
welke elkander onder regte hoeken kruisen. Een aantal der bui- 
tenste stukken, die het naast aan den rand zijn gelegen,zijn van 
de andere losgeraakt en liggen thans afzonderlijk; de overige 
stukken sluiten vast aan elkander. Dat diezelfde bijna teerling- 
vormige afzondering insgelijks in het binnenste gedeelte dezer 
banken aanwezig is, wordt aangeduid door de straks reeds ver- 
melde reten, welke alleen de gelijkmatig zachte glooijing van 
het rotsplat afbreken. Het gesteente bestaat uit een heldergrij- 


sl 


zen, digten of althans zeer fijn korreligen, bazaltachtigen aman:- 
delsteen, — eenelava-soort, — waarin slechts afzonderlijk 
en verstrooid liggende kristallen van glasachtigen veldspaath 
(zonder dat andere bestanddeelen zigtbaar zijn) worden aange- 
troffen, benevens bolvormige of onregelmatige blaasruimten 
die de gedaante van spleten hebben), welke deels met kalk- 
spaath, deels met een zeolitisch mineraal zijn opgevuld. 

De spleten, welke de banken van boven naar beneden door- 
loopen, ten gevolge waarvan de teerlingvormige afzondering is 
ontstaan, snijden de scheidings-vlakken onder regte hoeken. De 
neptunische lagen hebben eene gelijkvormige ligging op de lava- 
bank. Uit deze feiten mag het volgende besluit worden opge- 
maakt: 1o de lava werd, gelijk ik bereids opeene andere plaats met 

enkele woorden heb vermeld (zie Ide afdeeling, bladz. 1122) 
_onder water over eene horizontale vlakte uitgestort en bekoelde 
tijdens zij in deze rigting lag, (dewijl de benedenste thon-lagen 
wel een aanmerkelijken graad van hardheid hebben verkregen, 
doch overigens geheel en al onveranderd zijn, zoo moet de lava, 
tijdens de thon-laag, afgezet werd, reeds bekoeld zijn geweest); 
2° op deze horizontale liggende bank zetteden zich neder plofse- 
len uit de zee af en deze vormden de thans alhier aanwezig 
zijnde groep van neptunische steenlagen, welker dikte, boven 
de lava-bank, te dezer plaatse slechts eenige honderd voet be- 
draagt; 5° nadat deze lagen waren gevormd geworden, werd 
het gansche gebergte, —delava-bank, benevens de neptunische 
lagen, — ten gevolge van deze of gene oorzaak, welke ons onbe- 
kend is, uit zijne horizontale rigting gebragt en onder een hoek 
van 200 naar het noord ten oosten opgedreven. 3 

Tot staving van het door ons beweerde, trekken wij er thans 
alléén dit bewijs uit: dat de neptunische lagen, welke na het 
uitvloeijen dezer lava werden afgezet en die op dezelve rusten, 
200 voet dik zijn; want, daar in de beek, beneden de hier be- 
doelde plaats, nog diepere insnijdingen in het neptunisch ge- 
bergte zijn gevormd, echter geene lava-bank meer wordt waar- 
genomen , maar alléén neptunische lagen, zoo volgt hieruit ten 
duidelijkste: dat de lava-stroom op neptunische grondlagen is 
uitgestort geworden, op een bereids voorhanden zijnde nep- 
tunisch gebergte, welks dikte beneden deze bank welligt 10 


32 


maal de dikte van het daarboven liggende gedeelte overtreft. 

b. Onder de erosie-kloven, welke in de westelijke streken van 
het distrikt Karang (Soekapoera) worden gevonden, zijn er twee, 
die tot op de liggende laag van endogeen gesteente doordrin- 
gen; even als alle andere kloven van dit gebergte zijn zij van - 
het noorden naar het zuiden gerigt. De eerste kloof is die der 
tji Balo, gelegen tusschen de dorpen Tjikalong ten oosten en Tji- 
poetat ten westen; de tweede kloof is die der #ji Patoedja, tus- 
schen het zoo even genoemde dorp Tjipoetat ten oosten en Nag- 
rok ten westen. Deze dorpen liggen op de platte hoogten, 
welke tusschen de kloven oprijzen; de kloof van de tji Patoedja 
heeft eene diepte van 470 voet, en eene gelijke dikte heeft te dier 
plaatse de vlotformatie. In het laagst uitgespoelde gedeelte de- 
zer beide kloven, welke, overdwars genomen, ten hoogste 14 
paal van elkander verwijderd zijn, ontwaart men op den bodem 
derzelve een zeer vast en hard massa-gesteente, hetwelk perk 
heeft gesteld aan een dieper uitspoelen des bodems. In de tji Pa- 
toedja vormt dit gesteente een bed ter breedte van 200 voet, het- 
welk „uithoofde der kleine oneffenheden, hobbelig ruw is; eene 
menigte van elkander kruisende reten of naauwe spleten geeft 
aan dit gesteente eene geheel en al onregelmatige afzondering, 
welke slechts eenigermate overeenkomt met eenen rhombischen 
vorm. Aan zijne oppervlakte bezit dit gesteente eene grijze, van 
binnen, op versche breukvlakken, eene fraaije blaauwachtige 
kleur en bestaat het uit een fijn korreligen trachiet, welke zeer 
hard is en waarin bijna geene hornblende wordt aangetroffen; 
in het veldspaath-deeg, dat voor het bloote oog eene geheel digte 
massa vormt, ontwaart men slechts kleine, helder glinsterende 
kristallen van glasachtigen veldspaath en insgelijks witte glim- 
mer blaadjes. 

Uithoofde deze kloven in geenen deele tot de diepste behoo- 
ren, en op den bodem van andere in de nabijheid liggende klo- 
ven, welke tweemaal dieper zijn dan deze, geene andere dan 

neptunische lagen worden aangetroffen, zoo is het waarschijn- 
lijk, dat ook deze trachietische bodem der tji Balo en der tji 
Patoedja gevormd worden door de oppervlakte van een lava- 
stroom, w htse 3 Ì g itg id heid bezit; wijders, 
dat dezelve onder water werd witgebraakt en zich uitbreidde 


33 


op eene reeds voorhanden zijnde groep van neptunische lagen, 
die misschien eene grootere dikte bezitten dan de bovenste étage 
van het gebergte, die later is afgezet en slechts 470 voet dik is. 

e. Ditzelfde is waarschijnlijk het geval in de kloof der tji 
Oepih, oostwaarts doch in de onmiddellijke nabijheid van het 
dorp Kolampêrês. Dit dorp ligt in het bovengedeelte van mid- 
den-Tjidamar, ten oosten van de groote tjì Sadéa-kloof. Het 
gebergte bestaat aldaar hoofdzakelijk uit een weeken, fijnen 
zandsteen van blaauwachtige kleur, welke eene zeer groote 
hoeveelheid meerendeels gebroken schelpen bevat; deze zand- 
steen is doorgroefd geworden. tot op het vulkanische liggende 
gesteente, hetwelk op het diepste gedeelte der kloof zigtbaar is. 

d. Zoo wordt mede eene vulkanische liggende laag aangetrof- 
fen in de kloof der tji Kaso, gelegen aan de grenzen van Djam- 
pang tengah en koelon en der tj1 Soro, westwaarts van de vo- 
rige, namelijk, tusschen die kloof en het dorp Tanglar (in Djam- 
pang koelon.) Eene bank, bestaande uit een ver verbreiden, 
lossen, korrelig-poreusen kalk, van vuil gele kleur, eene soort 
van grof kalk, namelijk: L. no. 712, 715, die vol is van meer of 
min verbrijzelde schaaldieren en koralen en op vele plaatsen 
uit eene massa Foraminiferen is zamengesteld: L. n°. 720, deze 
kalkbank wordt door de zoo even genoemde kloof, ter diepte 
van 500 à 400 voet, doorsneden tot op het vulkanische ge- 
steente, dat op de laagste plaatsen der kloof bedding te voor- 
schijn komt; het bestaat aldaar, namelijk, op den bodem der 
tji Kaso, uit eene gelijkvormige, zwartblaauwe basaltachtige 
lava, waarin eene menigte blaasruimten worden aangetroffen: 
L. n°. 722; in de tji Soro ontwaart men eene menigte glasach- 
tige veldspaathkristallen in de zwartblaauwe grondmassa, 
welke aldaar niet proreus is: L. n°. 721. In beide beken heeft 
het gesteente aan de oppervlakte eene afzondering in kleine 
stukken ter grootte van fàÎ voet, welke nu eens de gedaante 
hebben van vierkante rhombische of vijfhoekige stukken, el- 
ders daarentegen kmodsvormig zijn, dat is, naar het eene einde 
smal toeloopen. De oppervlakte van dit gesteente is zeer oneffen, 
hobbelig en de kalkmergel — of de kalkbrekzie — is geheel 
en al onveranderd ter plaatse waar zij met het vulkanische 
gesteente in aanraking is. Hooger bergopwaarts, namelijk, ten 

3 


t 


4 


ten noordoosten van de tji Kaso, in Djampang tengah, wordt 
eene laag van vulkanisch conglomeraat aangetroffen b, dat uit 
kleine vierkante stukjes bestaat, ter grootte van tàÍ duim, 
welke laag tusschen het vulkanische massagesteente a en het 
daarop rustende noordelijke uiteinde der kalkbank c is imge- 
schoven, gelijk in J. HI. Figuur 17 wordt aangetoond. Ook ver- 
der oostwaarts van deze plaats is het vulkanische liggende 
gesteente: L. ne. 724 onder de kalkbrekzie: L. n°. 725, blootge- 
legd, welke laatste aldaar bijna geheel en al uit verbrijzelde 
schelpen en koralen bestaat, namelijk, in de holen nabij het 
dorp Dòlòg, b. v. in het hol (gowah) tji Kopejah en andere, 
welke door onderaardsche beken, langs de grenzen der beide 
formatiën heenstroomende, zijn uitgespoeld geworden. Het 
schijnt derhalve, dat de vulkanische liggende laag alhier, te 
rekenen van de tji Soro-kloof tot in de nabijheid van Dòlòg 
eene groote horizontale uitgebreidheid bezit. Wij weten echter 
niet of het slechts eene dunne lava-laag is, rustende op nog 
lager liggende tertiaire lagen, dan wel of het de oppervlakte 
is van eene zeer dikke vulkanische bergmassa, waarop de kalk- 
mergel is afgezet geworden, welke beiden in een later tijdperk 
gezamenlijk werden opgeheven. 

5°. Breukranden van eenzijdige opheffingen. Fragmenten van het 
neptunische gebergte, die de gedaante hebben van schotsen, 

och overigens eene breedte en eene lengte bezitten van ver- 
scheidene mijlen, en slechts aan ééne zijde, naar eene rigting toe, 
opgeheven werden. Aan de breukranden, — steile wanden, — 
ziet men de koppen der lagen ontbloot. Eene tallooze menigte 
van dergelijke wanden komt op Java voor. Ik zal hier slechts 
een der grootsten opnoemen: goenoeng Brengbreng. — Deze naam 
wordt door de Javanen gegeven aan een steilen bergwand, 
welke naar het noorden en noord-noordoosten is gekeerd; deze 
is tevens bijna het eenige mij bekende voorbeeld, dat een uitge- 
strekt berg-individu, hetwelk eene lengte van verscheidene dag- 
reizen heeft met een algemeenen naam wordt bestempeld en niet 
telkens, bij elken nieuwen rotstop of hoekpunt van naam ver- 
andert; dit is reeds op zich zelf meer dan voldoende ter aan- 
duiding, dat de pbystognomie van dezen bergwand zelfs in die 
deelen, welke het verst van elkander verwijderd zijn, de groot- 


35 

ste komst bezit. Het neptunische land van Tjidamar rijst, 

namelijk; van het zuiden naar het noorden allengs opwaarts in 
de gedaante van eene glooijende vlakte, die, wel is waar, door 
een aantal groote en kleine kloven wordt doorgroefd, doch in 
het algemeen genomen zoodanig is gevormd, dat de landstroo- 
ken tusschen die kloven, allen nagenoeg op eene gelijke hoogte 
liggen; op die wijze verheft zich de bodem immer meer tot aan 
een hoogsten rand, die vervolgens eensklaps 700 à 900 voet in 
dregte of bijna loodregte rigting en daarop met eene ter- 
rasvormige helling nog verder 400 à 600 voet diep afdaalt tot in 
de bedding der tji Boeni, welke hoofdbeek den voet des wands 
in zijne gansche uitgestrektheid. bespoelt. De koppen der af- 
gebrokene lagen van dezen kolossalen wand laten zich reeds op 
een grooten afstand onderscheiden, dewijl sommigen derzel- 
ven wit, anderen geelachtig, doch allen licht gekleurd zijn en 
in lange, horizontale, evenwijdige strepen voortloopen. Wel is 
waar, de rand strekt zich niet in eene lijnregte rigting uit, maar 
beschrijft een aantal bogten naar het zuiden en vooruitsprin- 
gende hoeken naar het noorden, derhalve bogen, wier stralen 
nu eensÎ paal, dan weder slechts 200 voet lang zijn; ter plaatse 
waar hij uit het hooggebergte te voorschijn komt, namelijk, 
zuidwestwaarts van den Patoewa, doch in de nabijheid diens 
bergs verloopt hij, algemeen genomen, aanvankelijk in eene 
zuidwestelijke rigting, later wendt hij zich van het oosten naar 
het westen, om ten laatste weder eene zuid westelijke rigting 
aan tenemen; naar gelang deze wand zijn loop voortzet, daalt 
hij allengs lager tot aan de monding der tji Boeni, alwaar hij in 
de nabijheid der zee uitloopt, odd zijne rigting, in haar ge- 
heel genomen, mag beschouwd worden te zijn: van het oost- 
oördenrtak naar het westzuidwesten. Hij vormt over zijne gan- 
sche uitgestrektheid de grensscheiding tusschen het distrikt 
Tjidamar en de distrikten Djampang wetan en koelon en bestaat 
van zijn hoogsten rand tot op het laagst gelegene gedeelte van 
het bed der tji Boeni, waarin digt bij het dorp Doegoe een ‘fos- 
sile kolenvlot wordt aangetroffen, — uit zandsteen en mergel- 
lagen, welke eene zeer groote overeenkomst met elkander heb- 
ben, en veelal bros en ligt verwrijfbaar zijn, en bevat zoowel 
in zijne bovenste als in zijne benedenste lagen volkomen de- 


eene Ì 


36 


zelfde soorten van fossile schelpen en koralen, zonder dat op 
den bodem van het dal, hetwelk zich aan den voet des wands 
uitstrekt, ergens eene andere formatie. kan waargenomen wor- 
den. De dikte der formatie bedraagt derhalve bij Tandjoeng, — 
ongeveer het middengedeelte van den Brengbreng,— boven 
den dalbodem, d.i. van den voet tot aan den rand *) van den 
Brengbreng-wand, volgens barometer-meting =1,555 par. voet. 
Hoe diep de formatie zich beneden den dalbodem, naar het bin- 
nenste der aardkorst uitstrekt, dit is ons niet beken 

Op een afstand van een paar engelsche mijlen tegenover den 
breukrand, rijst een trachietische berg, goenoeng Soebang: L. 
n°. 758, 759, uit den bodem van het dal opwaarts, terwijl de 
ruimte, gelegen tusschen dit eruptie-gesteente en den neptuni- 
schen wand, met rolsteegen en alluviaalbodem is vervuld. 

4, Steile kustmuren. Wij zullen ons bepalen tot het aanhalen 
van een enkel voorbeeld en slechts één van de kolossaalste de- 
zer muren beschrijven; en wel te meer uit hoofde de zeewaarts 
gekeerde uiteinden der kalkbanken, d.i. der loodregte muren, 

waarmede zij in de baren der zee nederstorten, later afzonder- 
lijk zullen behandeld worden. 

In de zuid westelijkste streken van het distrikt Djampang koe- 
lon, welke de Wijnkoopsbaai (Palaboean ratoe) aan de zuidzijde 
begrenzen, bestaat de tonnie hoefdaakelijk uit tamelijk harde, 
alek zeer fijn! t ‚ waartusschen echter veel- 
vuldig grovere conglomeraten, Ban fijne thon- en mergel. 
soorten voorkomen. Zij bezien, algemeen genomen, eene effene 
oppervlakte, welke door Ì beekeroe- 
ven wordt doorsneden en sh tusschen denelve 1 in eene wrong- 
vormige vlakte uitstrekt; hierdoor ontstaat derhalve een golf. 
vormig, heuvelachtig plateau. Ter plaatse waar op de kaart van 
Raffles de naam „Mandra” (eiland) gelezen wordt, ligteene rui- 
me neven baai, welke naar het oosten een rond toeloopend strand 


« 


1) Dat punt van den rand namelijk, van waar de weg van Tjidamar, benedefiwaarts 


hoogten, door mij op Java gemeten, bij de duizend bedraagt, zoo zal ik van tijd tot 
tijd supplement-lijsten iedeen ten einde die opgaaf nne te maken. 


37 


bezit, en de Tjiletoe-baai (Land-baai op de kaarten van van de 
Velde en le Glerog) word! geheeten; haar zandige oever vereec- 
nigt zich vlakte, welke zich naau- 
welijks böveri den spiegel der zee verheft en door woudgeboom- 
te, dat hier en daar door Alangvelden afgebroken is, hondt over- 
schaduwd; deze vlakte heeft je de rigting ven het westen naar 
het oosten eene lengte van ò à 6 palen, terwijl hare breedte van 
het zuiden naar het noorden 4à5 palen t) bedraagt. Deze vlakte, 
die vroeger eene zeer fraaije bogt moet hebben gevormd, is op 
vele plaatsen nog zeer moerassig en schijnt in zeer laten (post- 
tertiairen) tijd ontstaan te zijn, ten gevolge van eene niveau- 
verandering van ter naauwernood 5 voet ten opzigte van den 
spiegel der zee. Rondom deze gloeijend heete vlakte loopt het 
zoo even genoemde plateau, en bereikt zijn hoogste punt op de 
noordzijde, en zijn laagste punt ten zuiden van de vlakte; niet 
door middel eener helling gaat dit plateau in de lage vlakte 
over, maar plotseling met een kolossalen muur, zoo steil als ware 
hij met een mes afgesneden, en deze is het, welke de grensschei- 
ding tusschen vlakteen hoogland vormt. —Zie J. HI. Figuur 15. 
Deze mijlen lange muur, welke aan beide uiteinden in eene 
kaap eindigt, oedj oeng Karang badak en Karang hêlang ten zui- 
den en oedjoeng Karang taho ten noorden, omsluit in een halven 
kring dezelandbogt; van den rand van dezen muur storten zich 
zes groote watervallen, de hoogsten op Java, nederwaarts, 
waarvaan sommigen over voorwaarts spr ingende trappen wor- 
den verdubbeld, namelijk: 4e. tjoeroek tji Mariads oeng, 20. tj. 
Tjangkoré, 50. tj.Ngalahi, 40. tj. Gompong,5°. tj. Sòdong, 60. tj. 

Ranté en 70. tj.Pontjakmanik, welker ligging. men op Figuur 15 
door deze getallen, benevens den naam der rivieren opgegeven 
vindt. Ter plaatse waar deze watervallen naar beneden storten, 
springt de muur dieper dan op andere plaatsen achterwaarts; 
hij wordt allengs door de schuring van het water uitgegroefd 
en aldaar herschapen in eene kloof; ge verklaart zich het 
ontstaan dezer kloven door den steeds verder achteruitgaanden 
waterval zelf, die zich steeds meer en meer van den hoofd wand 


*) Een Javasche paal heeft 4,800 rijnlandsche vagt. 


38 


verwijdert 1). Het dorp Tjikandé ligt op een afstand van onge- 
veer 3 palen van den binnen waarts gekeerden „noordoostelijken 
oever der baai, in de nabijheid van den voet van het noord- 
noordoostelijke gedeelte van den muur, en boven op het hoogland 
ligt het dorp Tjatol; bevindt men zich aan het uiteinde van een 
der bouwvelden tot dit dorp behoorende, dat het naast aan den 
rand des muurs gelegen is, dan ziet men neder op de daken van 
het dorp Tjikandé, hetwelk 1,125 voet lager gelegen is dan 
het eerstgenoemde. Dit is namelijk de hoogte van den muur 
en de dikte: welke de laagsgewijze formatie in deze streek bezit , 
voor zoo verre zij boven den spiegel der zee of boven de vlakte wit- 
steekt. 

Laat ons thans door het aanvoeren van daadzaken beproeven 
om aan te toonen, dat het gedeelte der laagsgewijze formatie, 
dat onder de oppervlakte van den bodem der tji Letoe-vlakte is 
verborgen, nog veel dikker is dan hetgeen zich boven de opper- 
vlakte verheft. Men plaatse zich aan den voet van den beneden- 
sten waterval tjoeroek Sòdong der tji Kandé (ne. ò op Figuur 15), 
welks ter zijde vliegend waterstof in het gesteente eene grot, 
eene overwelfde bogt in de lagen heeft gevormd, en men zal 
ontwaren, dat deze lagen onder een hoek van 25 à 50 graden 
naar het noord- noordoosten invallen. Begeeft men zich nu naar 
het oost-zuidoostelijke gedeelte des muurs, alwaar de waterval 
der tji Letoe zich reeds 3 paal van den rand des muurs terug- 
getrokken en een klan. Niagara-dal gevormd heeft, dan ee 
men, dat de lagen onder een gelijken hoek afdalen, doch in eene 
verschillende rigting, namelijk, van het westen naar het oos- 
ten; terwijl zij in het zuidelijke gedeelte des muurs, bij den goe- 
noeng Badak, in eene zuidelijke rigting dalen. Het schijnt der- 
halve, dat de lagen, waaruit de halfkringvormige muur aan 
zijne verschillende zijden bestaat, in eene bijna divergerende 
rigting uit één gemeenschappelijk middelpunt, namelijk, het 


+) Hooger Sn manrte | in, Hoes a he wabjkeld, pen nog twee watervallen aangetrof- 


fen, welke in amelijk: tjoeroek tji Ka- 
woeng en tj. eg djeroek der ej ne behalve dat: vinden men Ee v ele bike hooge 
en fraaije ae, walke op afstand van hier gelegen zij geneigd 
heid tot de aanduiden , welke aan de zandst 


LU: 


formatie van Djampang koelon zoo gen eigen is. 


39 


centrum der orslotene vlakte, naar buiten afdalen. in dit mid- 
dengedeelte verheft zich, bijna geheel en al geïsoleerd, in de 
duistere schaduwen van een oorspronkelijk woud, een rond- 
achtige berg van geringe hoogte, goenoeng Kiara djadjar gehee- 
ten. Bij het reden van dezen berg, verkeerde ik in de stellige 
verwachting aldaar eruptie- gesteedten te zullen aantreffen; de 
gansche berg bestond echter, van zijnen voet tot aan zijnen sche- 
del uit een hoop van blokken van verbrijzelde neptunische steen- 
banken , namelijk, uit blokken van een conglomeraat, hetwelk 
over eene uitgestektheid van dagreizen ver in het rond te ver- 
geefs wordt gezocht en slechts op een paar plaatsen, in den 
vorm van onderlagen in verscheidene zandsteenvlotten, ter 
dikte van een of twee duim wordt gevonden; het is eene soort 
van Nagelflüh. (Rolsteenen van witte kwarts, van de grootte 
van eene hazelnoot tot die eener okkernoot, benevens van an- 
dere keisoorten, hoornsteen, van verschillende kleur, verder en- 
kele steenbrokken, welke dolerietachtig van aard zijn, — deze 
komen echter zelden voor, — zijn tot een conglomeraat veree- 
nigd, waarvan het eenige verbind: lel bestaat in eene fijne 
massa van kwartsachtig zand, waarin geen kalk aanwezig is) 
Wanneer wij mogen RAe, sE pk de Nagelflüh- achtige 

il 


. 
ar 


conglomeraten van het jad jar, — dewij 

zij nergens elders in deze streken hm — slechts moeten 
beschouwd worden als fragmenten van banken der formatie, 
welke veel dieper liggen dan alle andere, en die mede opwaarts 
werden gedreven door een eruptie-gesteente, dat beneden deze 
banken lag; 2. dat de ringmuur goenoeng Linggoeng, — dat isde 
naam, welken de Javanen aan denzelven geven, — met zijne la- 

gen, welke onder een hoek van 20 a 50 graden buitenwaarts 
dalen, ontstond ten gevolge eener ophefling, veroorzaakt door 
diezelfde eruptieve kracht, die, in de rigting van onderen naar 
boven op het middenpunt der toenmaals welligt nog weeke, 
in eene zekere mate veerkrachtige laagsgewijze massa werkte, 
deze opwaarts duwde, haar uiteendreef en een onvolkomen 
ringmuur vormde, — zoo moet de afstand tusschen de tegen- 
over elkander gestelde gedeelten van den muur in aanmerking 
worden genomen, — deze bedraagt, in de rigting van het noor- 
den naar het zuiden, 4 à 5 palen, — tevens moeten wij in ’t oog 


40 


houden, dat tusschen dezelven, namelijk, tusschen de breuk- 
randen, geen enkel vreemdsoortig, geen eruptie-gesteente aan 
de oppervlakte is te voorschijn gekomen, — en wij zullen het, 
dit alles overwegende, waarschijnlijk vinden, dat deze muren 
zich tot op eene groote diepte beneden de oppervlakte des bo- 
dems voortzetten en dat de gansche dikte der formatie aller- 
minst het drie à vijf dubbele moet bedragen van de dikte der 
lagen, welke zich boven de oppervlakte des bodems vertoonen. 
Dat opheffende en uiteendrijvende (plutonische) krachten hare 
uitwerking deden gevoelen op deze laagsgewijs gevormde mas- 
sa’s, zulks blijkt uit de eruptie-gesteenten, welke zich een uit- 
weg hebben gebaand zoowel door de groep van lagen, die in den 
goenoeng Linggoeng eindigen, als op andere nabij gelegene plaat- 
sen. Zie de diallag-porphier: L. no. 671, de syenietachtige por- 
phier: L. ne. 650 en de fraaije augiet-porphier: L. n°. 658, welk 
laatstgenoemd gesteente in het bed der tji Kawoeng en tji Ma- 
rindjoeng, nabij de watervallen (zie Figuur 15), de zandsteenla- 
gen in den vorm van een smallen, muurachtigen gang in dwar- 
sche rigting doorloopt. (Deze endogene steensoorten zullen in 
het 10% hoofdstuk worden beschreven.) Opmerkenswaardig is 
het, dat hier een koude bron wordt aangetroffen en wel in den 
achtergrond der overwelfde, als eene grot gevormde bogt, vóór 
welke de tjoeroek Sòdong nederstort, namelijk, in het bed der 
tji Kandé aan den voet des muurs, — den breukrand der neptu- 
nische formatie. — Het water dezer bron heeft slechts eene tem- 
peratuur van 19,0 Réaumur; hetzelve verbreidt echter een ster- 
ken reuk van zwavel waterstof: 
beslag af. | 
5%, Streken, alwaar de formatie omgekanteld is, waar de vlotten 
op het hoofd staan (de breukranden naar boven gekeerd) waar zij 
eene verticale rigting hebben. In het centrale gedeelte van het 
eiland, zuidoostwaarts van den Tjerimai (afdeeling Koenin- 
—_ gan) worden gebergten gevonden, welke uit lange evenwijdige 
ketenen bestaan, wier getal ten minste drie is; dikwerf treft men 
dezelve aan in eene zesdubbele rij, welke, in het algemeen geno- 
men, van het west ten noorden, naar het oost ten zuiden, som- 
migen bijna west en oost gerigt zijn, zich uitstrekken van het 
Malèmbong-gebergte tot in de nabijheid van den Slamat, en. 


on sat eon duwatolii EADE | 2 hd 
; es 


0 


Al 


tusschen den Tjerimai en den Sawal heenloopen. Zij omsluiten 
lange parallel-dalen, wier bodem gewoonlijk eene voldoende 
breedte bezit om voor de rijst- (in sawa’s) bouwende Javanen 
bewoonbaar te zijn. In eene gelijke rigting als de bergketenen en 
de op menige plaats steil opstaande lagen verloopen, stroomen 
de beken dezer dalen, of van het westen naar het oosten of van 
het oosten naar het westen tot op de plaats, waar zij zich onder 
een regten hoek wenden en, hetzij naar het noorden of naar het 
zuiden vlietende, door dwarskloven, door poorten stroomen, 
die nergens op Java in zoo grootschen vorm, zoo talrijk worden 
aangetroffen als in dit gebergte. 

Door een dier dalen, voorbij de dorpen Tjantilan, Selagam- 
bé, Pêroeng en anderen, stroomt de hoofdbeek (tj) Djolang aan- 
vankelijk van het westen naar het oosten tot aan het dorp Tjoe- 
roek; van dit punt af rigt zij zich zuidwaarts door het overige 
gedeelte van het dal, hetwelk veel breeder geworden is dan 
vroeger, uithoofde een aantal evenwijdige nevenketenen zich 
met haar uiteinde alhier verder dan elders teruggetrokken heb- 
ben. In een aantal bogten zet de beek haren gekronkelden loop, 
met een gelijkmatig, zacht verval, algemeen genomen naar het 
zuiden door deze vlakte voort en bespoelt de dorpen Janglapa, 
Tjigintoeng en Bandardèndèng; kiest men nu het drooge ge- 
deelte van haar rotsbed, nevens de centrale met water gevulde 
gleuf der kali tot voetpad, dan kan men haren loop vervolgen 
van het dorp Tjoeroek af onafgebroken tot aan hare dwarsdoor- 
braak in de Soebangketen, door welke enge poort het water tus- 
schen torensjphoog op elkander neêrgestorte vene van 
zandsteenlagen, met donderend geweld a 
om vervolgens een nieuw, doch veel enger parallel-dal in eijke 
rigting als vroeger, namelijk, van het westen naar het oosten te 
doorstroomen. Deze gansche weg, te rekenen van het dorp Tjoe- 
roek tot aan de poort, waarvan de lengte i in de rigting van het 
noorden naar het zuiden ongeveer 5 palen bedraagt, wordt 
afgelegd over de koppen van dwars afgebrokene lagen, welke 
als nevens elkander geplaatste planken volkomen verticaal 
gerigt zijn, of althans slechts eene uiterst geringe helling 
bezitten; deze lagen hebben veelal eene dikte van 1 à 5, ande- 
ren van ò, sommigen slechts van 4 voet en vormen het bed der 


42 


rivier. Door de werking der bandjer’s hebben zij eene 5 à 4 maal 
grootere ontblooting verkregen dan het eigenlijke bed der kali 
bedraagt; nu eens vormen al deze uiteinden van lagen eene ef- 
fene vlakte, dan weder steken sommigen als lijsten, — stompen 
van muren — boven de anderen uit, en dit geschiedt voorna- 
melijk ter plaatse waar harde zandsteenlagen worden afgewis- 
seld met ligter oplosbare thon-lagen, alwaar zij zich dan in de 
gedaante voordoen als boekdeelen van ongelijke grootte, welke 
nevens elkander op eene bibliotheek-plank staan; in die streken 
waar de kronkelende beek van het noorden naar het zuiden 
vloeit, vormen zij dwars gerigte, korte lijnen in de beekbed- 
ding, en lange, met den oever evenwijdig loopende lijnen, waar 
de beek, in eene harer krommingen, van het westen naar het 
oosten of in eene omgekeerde rigting voortstroomt. 
Hoofdzakelijk komen alhier voor meer of minder fij nkorrelige 
zandsteenlagen, welke door dunnere thonlagen worden afge- 
wisseld; allen hebben eene grijze kleur en zijn in eene regelma- 
tg verticale of bijna verticale (800— 85%) en tevens evenwijdige 
rigting geplaatst en hierin heb ik, zoover het mij mogelijk was 
zulks na te gaan, over eene uitgestrektheid van 21 paal in de 
breedte, niet de geringste afwijking kunnen ontdekken; het zui- 
delijk gedeelte der dalbedding, hetwelk niet zoo gemakkelijk 
genaakbaar is, wordt hier niet onder begrepen. Van den mond 
der tji Gintoeng echter westwaarts, doch in de onmiddellijke 
nabijheid van het dorp Bandar dèndèng, tot aan gene zijde van 
het dorp Tjoeroek, d. i. tot aan de dwarspoort der nevenbeek 
(tji) Moentik, heb ik tweemaal denzelfden weg oi, bedding 
afgelegd, uithoofde het voorkomen dezer lagen in zulkeene hooge 
mate mijne verwondering trok, — en de afstand dezer beide 
punten in eene regte lijn van het zuiden naar het noorden, der- 
halve in eene bijna dwarsche rigting ten opzigte der lagen, 
welke van het westen 10° ten noorden naar het oosten 40 ten 
zuiden loopen, bedraagt ten minste 2! paal of 10,800 rijnl. 
voet. Over deze gansche uitgestrektheid zijn de lagen overal 
innig met elkandar vereenigd, sluiten zij naauw aan elkander, 
zonder dat ergens eenige stoornis in deze aaneenschakeling te 
bespeuren is, zelfs niet op die plaatsen aan den oever, waar deze 
tot eene hoogte van ò à 20 voet oprijst en de lagen, die als hori- 


zee Ze > Ss 
nnee 


nn ERE. 


JM. Fig. Ml. 


De 

GE, 

A ey r- Ear SN 
| Oeigaun Ï 

(iN | ANN le 


| 


jn 
OAN 
4 EA | $ 
NN 
We at 
ij 


Ô 


ji) ‚ U 
Sj lr De y/ 
OI de 


a 
HE gn Ne 


weente oel 


Ii 
| 


N 
| 


N 
HIE 
nl 


en 


=S 
SS 


Ee 


ee 
Eu 
& 
SD 
zn 


Jl. Hg. 9. 


NEN 5 ne ens 


JI. Fig. 13. g 


/ 
Ujung Marang taho 


Uljükiara 


N : 
Ë De 14 
ROE , / kde ï ae 
ok gemend Re J. MT. Lig 17. 
ja en vi En EE EE | 
7 EN | | Eben Sn en | 
tak sen mnl | | TE 
ann Nee A E s 8 en, 
' he: | Bi bk EE de ee en Es 
Zi VEN > Ô ka 
a es: ne, 
U Harang hila | | a) | gen 
ide DA Bes 4 7 Hande pe KE NS 
EURE, Palo Manuk En Ben En TERS 
, ) 4 _ Ghulolbtar Ì _ Solule Mandra ee Brande en) : 
à AOpen -Ullarang badakh De 
ed ne SA ru dm O6 
Pang RE Be BEE ta Heem . SE 
/ [°5 7 ee d LL tig. BA B 


Llurijzer voet. 
10,000 


4 
Í 
Í 
| 
| 


dlg, a 
En Mig Mb 
ve 


Z z dt td 2 


19 


gg 
pre menten. 


eerd > pt EN en en BLP 
(L fe, d zl 
dE eene ESE ARS 4 
Á 
/ 
A / 
RER CE: / z: $ 


/ 
An „der 


weg van Chöribon 


Ee arc. 


Buntingan 


, ; 7 Ge Memengteng zel d 
q EEP Aen 4 4 oden. den > ĳ : 5 Hek B A vd eee 3 k ] 


Se 
Eje Sampr 


ah tje ot 


Harvzontate Schaal voor Fig 12. 4 
Ee RER A 8 EEn den agr mater. 


Era wei mmm gee hae veins 


13 


zontale lijnen door het dieper uitgespoelde bed der beek loopen, 
in eene verticale rigting worden waargenomen; nergens wordt 
men eenige afwijking in de legwijze, eenige stoornis of afbreking 
der lagen gewaar, nergens bespeurt men puinbrokken of wrij- 
vingsconglomeraten, alles sluit naauw te zamen ‚ maar staat 
het onderste boven. Niet waarschijnlijk is het, dat zulks ontstaan 
zij door het verplaatsen en aan elkander sluiten van een groot 
aantal stukken eener gebrokene, niet zeer dikke formatie; had 
b. v. eene dergelijke formatie eene dikte gehad van 2,000 voet, 
dan had zij in 5 stukken moeten breken, deze behoorden zich 
dan tevens allen te hebben opgerigt, zich vervolgens volko- 
men evenwijdig nevens elkander te hebben geplaatst en zoo 
innig met elkander te hebben vereenigd, dat nergens voegen 
of sporen van oneffenheid overbleven, zonder ergens wrijvings- 
puinbrokken of eenig spoor van een liggend-, een eruptie-ge- 
steente, — (waardoor het bersten der formatie veroorzaakt 
werd) — mede aan den dag te brengen; een dergelijk verschijn- 
sel zou aan het wonderbaarlijke grenzen; daarenboven wordt 
de verklaring van hetzelve steeds moeijelijker, wanneer er wordt 
aangenomen dat de formatie, welke verbroken en verplaatst is 
geworden, nog dunner dan 2,000’ was. Uit dien hoofde blijft er 
geen andere weg open dan aan te nemen, en wel voornamelijk 
dewijl ook de gesteldheid en vorming der nabij gelegene ber- 
gen niets aantoont, hetgeen met deze opvatting in strijd is: 
dat de door ons behandelde vlot-formatie in deze streken van 
zuidelijk Gheribon eene dikte heeft van minstens 10,000 (tien 
duizend) voet. Overigens moet ik bekennen, dat het mij steeds 
moeijelijk te begrijpen valt, hoe het mogelijk is geweest, dat 
een stuk dezer zoo dikke formatie, hetwelk toch ten minste 
eene breedte moet hebben gehad van een paar palen, zoo geheel 
en al omgekanteld is geworden, zonder dat tevens eenig ge- 
deelte van het voormalige liggende gesteente daarvan is te 
voorschijn gekomen. Welligt laat zich het verschijnsel op deze 
wijze het best verklaren: door aan te nemen, dat er eene scheur 
is ontstaan, welke eensklaps edne wijde gaping heeft veroor- 
zaakt en dat, terwijl het eene stuk A van de 10,000 voet dikke 
formatie, ten zuiden dezer spleet, boven het opdringende erup- 
tie-gesteente, naar de eene zijde toe opwaarts rees, het andere 


del. 


stuk B niet zoozeer werd opgeheven, maar veeleer aan de eene 

zijde: * *, naar beneden zonk, terwijl het om het punt: O, als om 
eene as omwentelde, gelijk in J. IL Figuur 1 wordt afgebeeld. 
Het stuk A vormt de tegenwoordige Soebang-keten , benevens 
het Rantja-plateau, met zijne naar het zuiden hellende lagen; 
de breukrand a—b van het stuk B maakt de vroeger beschre- 
vene streek van het tji Djolang-dal uit, met de op den kop 
staande lagen. Behalve de op- en nederwaartsche beweging 
schijnt ter verklaring dezer verschijnselen noodig te zijn, dat 
insgelijks het plaats hebben eener zijwaartsche beweging worde 
aangenomen. 

Wanneer de hier voorafgaande beschouwingen noch de alge- 
heele — absolute — dikte derdoor ons behandelde formatie mo- 
gen hebben aangetoond, noch ons de vereischte kennis hebben 
verschaft omtrent het daaronder liggende gesteente, zoo volgt 
toch daaruit: 1o, dat het niet waarschijnlijk is, dat nog eene 
andere, le, (nept he) formatie tot grondslag aan 
de door ons behandelde vorming dient. Talrijk mogen de daadza- : 
ken genoemd worden en wel vereenigbaar met de eigenaardige 
hoedanigheid der vulkanische producten van dit eiland , welke 
aanduiden, dat alhier eene grondlaag van graniet of syeniet 

_ aanwezig is, welk gesteente dan ook in de Batta-landen op Su- 
matra als zoodanig werkelijk is te voorschijn getreden. Nopens 
de overeenkomst, welke er bestaat in de fossile organische over- 
blijfselen, in alle verschillende étages dezer formatie, sla de 
lezer op hoofdstuk 5; — 90. zien wij er uit, dat de dikte der for- 
matie ten minste 2 à 5,000 voet, en in één gedeelte van Java 
10,000 voet bedraagt. Wanneer men ontwaart, dat een groot 
gedeelte der tertiaire aardkorst, zoo als die van het distrikt 
Tjidamar, naar de eene zijde over eene uitgestrektheid van 4 
à 9 geographische mijlen gelijkmatig opgestegen, vervolgens af- 
gebroken isen dat de breukvlakte 1,550 voet diep in den bodem 
van het dal is neêrgestort, gelijk het geval is met den Breng- 
breng in het tjì Boeni-dal, dan is het noodzakelijk, ten einde 
de gelijkvormigheid eener zoo groote opheffing in hare gan- 
sche uitgestrektheid te verklaren, dat de dikte der gansche for- 
matie minstens op het dubbele gesteld worde van het zigt- 
bare gedeelte derzelve, hetwelk zich boven den bodem van 


45 


het dal verheft, — dan is het, zeg ik, noodzakelijk, dat de 
gezamenlijke dikte minstens op 2,700 voet worde gerekend. * 
NVanneer wij, met ter zijde stelling van het besluit, hetwelk 

wij uit de zoo even medegedeelde beschouwing hebben getrok- 
ken, en van de waarschijnlijkheid, welke deze op zich zelve moge 
bezitten, — streng vasthouden aan de gedane waarnemingen, 
ten opzigte der zigtbare ontblootingert, zonder daaruit de min- 
ste gevolgtrekkingen af te leiden, dan zien wij, dat de dikte 
der formatie in de verschillende gedeelten van het eiland, wat 
betreft de opgenoemde voorbeelden, stellig 700, 840, 1,125, 
1,555, 1,625 en 1,670 voet bedraagt. 
Deze kolossale dikte van het gebergte staat in verhouding 
AA | TE. 1 lijl EA Piek itg ETR id, waarover 
in het vorige hoofdstuk is gehandeld geworden. Wanneer deze 
formatie op het eiland Java niet als een aaneengeschakeld ge- 
heel voorkomt, maar daarentegen wordt aangetroffen in de 
gedaante van schotsen ter lengte van 4 à 15 geographische mij- 
len, in welke zij gebroken en opgeheven is geworden, zoo bezit 
toch zelf dat gedeelte’, hetwelk boven den spiegel der zee opge- 
dreven en droog land geworden is, aldaar reeds eene uitgestrekt- 
heid gelijk staande met die van het gansche iberische schierei- 
land, terwijl de uitgestrektheid van de geheele formatie, gelijk 
wij zulks vroeger aanschouwelijk hebben getracht te maken, 
waarschijnlijk grooter is dan die van geheel Europa. 

Zoowel in dikte als in uitgestrektheid onderscheidt zich der- 
halve het door ons behandelde gebergte van de tertiaire forma- 
tiën in Europa, welke gewoonlijk slechts in bekkens van gerin- 
ge uitgestrektheid, op oudere laagsgewijs gevormde formatiën 
zijn afgezet geworden en eene dikte van eenige weinige hon- 
derd voeten niet fe boven gaan !). 

Wat haar uiterlijk voorkomen betreft, komt deze formatie 
veel meer overeen met de oudere vlotgebergten dan met de ter- 
taire vormingen en vervangt in den Índischen archipel, als 


1) Zoo is ook de tertiaire formatie in Noord-Amerika (eene miocene volgens LyeLr.), 
niettegenstaande hare groote uitgestrektheid, niet dikker dan 100 à 150 voet. Vol- 
gens de mededeelingen van parwiN, heeft het tertiaire gebergte in Patagonië eene 
dikte van 950 voet. 


46 


„het ware, de plaats der secundaire formatien, welke im Europa 
worden aangetroffen en welke hier, althans op Java, geheel en 
al schijnen te ontbreken. Hare verbazend groote kalkbanken 
komen overeen met den Jura-kalk; de mergel- en zandsteen- 
gebergten dezer formatie, welke dikwerf steile wanden ter 
hoogte van 1,000 voet vormen, brengen het beeld voor on- 
zen geest der Bonte zan®lsteen of der Quaderzandsteen-forma- 
tie in Europa, terwijl hare koolbeddingen, benevens de lagen 
waar tusschen deze liggen, wat hun uiterlijk betreft, meer 
overeenkomen met ‘de steenkolen-gebergten dan met de bruin- 
olen. 

Op die wijze vervangt de tertiaire formatie op Java de plaats 
der oudere bergformatiën, welke in Europa worden waarge- 
nomen; op eene niet onwaardige wijze treedt zij als plaatsver- 
vangster der zoo evengenoemde gebergten op, want die ge- 
deelten der formatie, welke door vulkanische en plutonische 
krachten zijn opgeheven geworden, welke zich thans hoog in 
den dampkring verheffen, hebben den gewigtigsten invloed 
uitgeoefend op de gedaante van een zeer groot en schoon ge- 
deelte van de oppervlakte der aarde, gelijk deze gedaante, — 
deze bijzondere wijze van configuratie van het land, — weder 
op hare beurt een grooten invloed heeft uitgeoefend op de 
komst, de verbreiding, ineensmelting der volken, of de afschei- 
ding derzelven van de naburige volksstammen, zoo mede op 
het lot, dat zij in hare ontwikkeling ondergaan hebben. 


4, WIJZE VAN LIGGING, OPRIGTING. — LAND- EN 
BERGVORMING. 


De ervaring leert ons, dat de uiterlijke vorm der land- en 
bergmassa’s steeds in een naauw verband staat met de in- 
wendige bouworde, — met de vulkanische of neptunische 
zamenstelling, en in het laatste geval met de wijze van lig- 
ging der gesteenten; ja de ondervinding heeft ons doen zien, 
dat de uitwendige gedaante dermate van de inwendige struc- 
tuur afhangt, dat het in vele gevallen voldoende is, — nadat 
wij de wetten hebben leeren kennen, aan welke deze we- 
derzijdsche afhankelijkheid van vorm en bouw onderworpen 


47 


Is, — een enkelen blik te slaan op de gestalte eens bergs, om 
de vulkanische of neptunische hoedanigheid der rotsgesteen- 
ten, waaruit hij bestaat, de wijze van ligging der laatstge- 
noemden, de rigting waarin de vlotten zich uitstrekken en 
dalen, zoo mede ongeveer den hoek waaronder zij dalen , met 
eene zekere mate van juistheid te kunnen bepalens uit dien 
hoofde kan de beschrijving van den uiterlijken vorm, — de 
geographie — niet worden afgescheiden van die der innerlijke 
structuur en der wijze van ligging — der geotomie. — Beiden 
zullen wij derhalve gelijk behandelen. 

Hoewel in de wijze van ligging der neptunische gebergten, 
op den eersten blik eene oneindige verscheidenheid wordt 
waargenomen, zoo laten zich echter alle vormen tot een be- 
paald aantal grondvormen, — typen, — terugbrengen, welke 
met meer of mindere afwijking (van een ondergeschikten, 
niet belangrijken aard), overal onder gelijke omstandigheden 
worden teruggevonden en welke in het midden van bergge- 
vaartens, waar alle regelmaat schijnbaar ontbreekt, echter zoo 
duidelijk den stempel dragen der wet, der norma, waar- 
naar zij werden gevormd, dat het onmogelijk is voor Java een 
grooter aantal dan twaalf dergelijke landvormen en legerings- 
typen der formatie aan te nemen. De beschrijving der hon- 
derde of duizende land- en berggestalten, — bergindividuën — 
welke ten gevolge hiervan zijn ontstaan, behoort tot de bij- 
zondere topographie des lands. Hier echter, in het geologisch 
overzigt, kan slechts van elke type een afzonderlijk geval, als 
voorbeeld ter aanwijzing van den vorm der overige tot die- 
zelfde soort behoorende, worden bijgebragt. 

Reeds vroeger hebben wij de aanmerking gemaakt, dat het 
tertiaire-gebergte aan de noordelijke zijde van het eiland, voor 
het grootste gedeelte zijner uitgestrektheid met alluviaal-bo- 
dem is bedekt, welke in dikte toeneemt, naar gelang hij de 
kust nadert; verder, dat het gebergte in het middengedeelte 
des eilands herhaaldelijk door vulkanische kegels wordt afge- 
broken, maar in de zuidelijke helft van Java zijne grootste ont- 
wikkeling heeft verkregen en het hoogst is opgedreven gewor- 
den. Hier wordt het meerendeel der land- en berg-individuën, 
te rekenen van de vulkanen en hunne tusschenjukken af tot 


48 


% 
aan de zuidkust, door deze neptunische formatie daargesteld, en 
het is derhalve hier, dat het eigenlijke veld onzer onderzoekin- 
gen gelegen is. 


Wij zullen in den loop van deze verlnabs. ten opzigte van de Zagen en der- 
zelver legwijze, steeds de navolgende uitdrukkingen bezigen voor de verschillende toe- 
den of verschijnselen, welke dienaangaande worden opgemerkt. In de volgende 
lijst zullen wij achter de hollandsche woorden die wij zullen. bezigen, tot betere op- 
vatting, tevens die he Ahl: welke de hoogduitsche taal als vaste geolo- 
gische eer aangenomen hee 
Laag, vlot, etieherdni: kiel: und Flötz; — ligging: Lage; — legwijze, ier > 
wijze van liggn g: Lagerung; — Zagdeeling: Schichtung; — dikte: Mächtigkei 
het Hggende (gesteente), de laag waarop de andere rust: das Liegende; — En kee 
Ì 


waarvan de andere bedekt is: das Hängende scheidingsvlakken, de 
evenwijdige spleten tusschen het liggende en het hangende: Schichtungs-klüfte; — 
de kop der lagen, ebrokene, smalle uiteinden der lagen: die Schichten- 
köpfe; — het uitgaande, de plaats waar de koppen aan den breukrand van, het ge- 


bergte ontbloot zijn: das Ausgehende; — de rigtwijze, rigting, strekking der lagen: 
das Streichen; hef invallen, de daling der lagen: das Einfallen; — steil invallen: 
einschiessen; — onderdiepen, onder den rand dalen van eene andere laag en zich 
beneden deze laag voortzetten: unterteufen; — end nde het tegenovergestelde 
van het vorige, boven eene andere laag eindigen: eifen; witwiggen, wig- 
vormig te niet loopen: baga — penne arten unterbrochen , Unter- 
brechung; — wit el en verplaatsing der lagen: Verrückung, Verwer- 
fang der Schichten; — wif kón wisent gerukte en verplaatste lagen: verworfene 
Schichten; — gerukte lagen, in ’t algemeen genomen: verrückte Schichten; 
rizontale lagen: söhlige Schichten; — loodregte, op den kop staande lagen: saigere, 
auf dem Kopfe stehende Schichten; — omgeworpen, omgekanteld: umgeworfen, um- 
gekippt; — omwerping: Umwerfung; — opheffing: Erhebung ; — oprigting: Aufrich- 
tung ; rijving: Auftreibung; — opgeheven, opgerigt, opgedreven; ‘enz, — Zoo als 
de ware sa Schichtung, alleen in het neptunische gebergte te huis behoort, 
zoo komt de afscheiding, afzondering: Absoiderung, slechts in vulkanische en pluto- 


nde stukke ten 
waarmede zij doorkliefd zijn. Andere uitdrukkingen zoo als splijting, klieving , door- 
klieving, gekliefd, doo mm A enz. verklaren zich of van zelf of zullen later, in aan- 
merkingen worden toegelicht, 


Thans zullen wij de twaalf hoofdvormen, typen, omschrijven 
en van elken vorm een voorbeeld bijbrengen. J. HI. Figuur 2 
geeft eene voorstelling van elk dezer verschillende vormen. 


EERSTE VORM. 


De wijze van ligging is bijna of geheel en al horizontaal, de 
lagen hebben eene zeer geringe of volstrekt geene daling, en 
eg vorm waaronder zich het land voordoet is shel, eentooning, de 


49 


oppervlakte der formatie vormt eene effene streek of plateau, dat 
meer of min golfvormig of door erosie-dalen kan doorsneden 
zijn. Door de werking van uitspoelende of andere krachten, 
welke zich later hebben geopenbaard, of doordien van een ge- 
scheurde kalkbanken op de formatie zijn gelegen, kan de uiter- 
lijke gedaante der oppervlakte, althans op eene kleine schaal, 
zeer bultig, oneffen zijn; in dat geval echter liggen de schedels 
der verschillende oneffenheden van het neptunische gebergte 
ongeveer op gelijke hoogte, — vormt het land in het algemeen, 
als een geheel beschouwd, eene vlakte en vertoonen zich aan 
zijnen zoom, op een grooten afstand gezien, geene oneffenhe- 
den. Deze landvorm heeft op Java, in het tertiaire gebergte, 
zelden eene aanmerkelijke uitgestrektheid. Bijna alle groote 
vlakten zijn hedendaagsche vormingen, namelijk, alluviaal- 
bodem. Daarentegen worden vlakke stukken der tertiaire for- 
matie van geringe uitgestrektheid, welke hier en daar voorko- 
men, tusschen verbrokkelde en uit hun verband gerukte gedeel. 
ten van het gebergte veelvuldig aangetroffen. Als VoorBEELDEN 
van een vlak-tertiair gebied van groote uitgestrektheid mogen 
dienen: a. vele streken in Noord- en in Gentraal-Bantam. Aldaar 
vindt men golfvormig-vlakke landschedels, welke eene gemid. 
delde hoogte boven de oppervlakte der zee hebben van 517 voet, 
waartusschen labirintisch kronkelende rivierdalen heenloopen, 
wier vlakke bodem nu eens smaller, dan weder breeder wordt, 
op de breede plaatsen bewoond is en gemiddeld slechts 75 voet 
boven de oppervlakte der zee ligt. —b. Het land gelegen tusschen 
de noorderkust en de kali Solo, hetwelk met eene menigte van 
kalkbanken is bedekt en‚ van den oostelijken voet der bergen 
Oengaran en Merbaboe af, zich uitstrekt door het gansche eiland 
Java en Madoera, ja, nog verder oostwaarts reikt door middel 
van eene menigte kleine, vlakke eilanden (Sapodi, Kangelan en 
andere,) welke eene rij vormen, waarvan het uiteinde eerst 
nabij den goenoeng Api, ten noorden van het eiland Wetter, 
wordt gevonden. 

Wat de kalksteenbanken betreft, deze zullen wij later afzon- 
derlijk behandelen. | 


Mo.Bot. Garden, 
1901 


50 
TWEEDE VORM. 


De lagen hebben slechts eene zeer geringe, alleen op verre af- 
standen bemerkbare en alsdan trapsgewijze verheffing, ten ge- 
volge waarvan de landvorm zich vertoont onder de gedaante 
van platten, terrassen. Van de zuiderkust af rijst de oppervlakte 
naar het noorden allengs opwaarts, vormt vlakke, slechts 
zacht glooijende platten, die tusschen eenigzins steilere, kortere 
hellingen, land waarts in, naar het noorden, trapsgewijs boven 
elkander oprijzen. Gewoonlijk is dit land in de rigting van het 
noorden naar het zuiden, derhalve in de rigting waarin het 
gebergte afdaalt, met erosie-kloven doorploegd en ten gevolge 
daarvan in strooken afgedeeld, welke eene gelijke rigting heb- 
ben. Terwijl de kloven land-waarts in, naar het gebergte heen, 
steeds dieper worden en zich tevens tusschen hare wederzi jdsche 
randen allengs verbreeden, worden de trapsgewijs dalende 
landstrooken, tusschen die kloveningesloten, gedurig smaller, 
en gaan deze bij het allengs hooger rijzen in het noordelijke ge- 
deelte van haren loop, waar zij den voet der vulkanen meer 
en meer naderen, eindelijk niet zelden over in zeer smalle, 
scherpe bergkammen, die, uithoofde van- haren smallen 
nok en de steilte harer zijwanden, meer overeenkomst heb- 
ben met de trachiet-ribben der vulkanen, dan met laagsge- 
wijs gevormde bergmassa’s. Zij zijn dan somwijlen één of meer 
duizend voet van elkander verwijderd, terwijl het gansche 
tertiaire land, dat tusschen dezelven aanwezig was, door de 
werking van het water is weggespoeld , waardoor eene kloof 
is gevormd die, tusschen de beide hoogste randen, de straks 
genoemde breedte heeft. Deze kloof loopt op haren bodem 
even smal toe als de nokken der jukken, welke haar be- 
grenzen. Door erosie, ten gevolge van het allengs instorten der 
zijwanden, en het wegspoelen der nedergestorte massa’s, werd 
die kloof door de beek, welke schuimend. over haren bodem 
bruist, in het aanzijn geroepen. In J. HIT. Figuur 5 en 4 (de 
horizontale en verticale projectie) is a—b de helling van het 
benedenste plat, namelijk, de oude 50 à 50 voet hooge kust- 
muur, — * * * zijn de daarop volgende trappen der allengs 
naar het noorden opstijgende platten, en c—d is de tegenwoor- 


51 


dige oever (het strand der zee). Tusschen den voormaligen en 
den tegenwoordigen oever (a—b en cd) ligt eene vlakte, in 
welker midden eene rij van evenwijdig loopende moerassen 
is gelegen. Aangenomen, dat de platten ontstaan zijn ten ge- 
volge van opheflingen, welke van tijd tot tijd, doch herhaal- 
delijk, trapsgewijs hebben plaats gehad en de trapvormige hel- 
lingen tusschen dezelven door de werking der branding, dan 
zal, — in geval de verheffing nog voortduurt, e—d eenmaal 
a—b worden, en de ruimte tusschen deze twee lijnen zal als- 
dan een nieuw plat vormen. 

VOORBEELDEN: a. Oost-Tjidamar en West-Soekapoera, name- 
lijk, het distrikt Kêndèng wêsi, en bovenal in de omstreken 
der tji Kantang (tusschen de tji Pantjong en de tji Laoetoron); — 
b. wijders het gentschap Poerbolingo, hetwelk van den voetdes 
Slamat en van de tusschenketen des Slamat-Diëng, in breede, 
vlakke terrassen naar het bed der kali Serajoe afdaalt. Deze 
streek heeft niet zulke diepe kloven als de vroeger genoemde. 

c. Tot deze soort van vorm der oppervlakte en wijze van 
ligging der formatie behooren insgelijks verscheidene streken 
van het distrikt Djampang koelon Preanger-Regentschappen) ; 
welke in de nabijheid der zuidkust zijn gelegen, vooral die 
door welke de tji Karang vloeit en welke tusschen de moara 
tji Kaso en de baai Palaboean genteng liggen; deze streken 
verheffen zich van de kust af, land waarts in, in breede, vlakke 
terrassen. Op dergelijke terrassen zijn b. v. gelegen de dorpen - 
Tjiradjap, Tjilandak, Tjiboengoer, Tjikaret djadjar, Tjadas 
ngambar, Tjipitjoeng, Tjigangsa, en anderen. De overgang van 
het ééne plat in het andere, welke aan de oppervlakte des lands 
van lieverlede geschiedt, heeft menigvuldige malen in de beek- 
beddingen plaats door loodregte trappen, omdat achteruit- 
gaande watervallen het gesteente hebben afgeknaagd ; ten ge- 
volge hiervan zijn kolossale trappen gevormd, welke het vlakke 
bed, — dat hooger op, boven den waterval, tusschen vlakke oe- 
vers is ingesloten, — eensklaps herscheppen in een rotskanaal, 
waarvan de bodem onmiddellijk eenige honderde voeten lager 
ligt dan de rand van de beekbedding. Op die wijze stort west- 
waarts, evenwel in de onmiddellijke nabijheid van het dorp Tji- 
gangsa, distrikt Djampang koelon, de bedding der beek van gelij- 


52 


ken naam in vijf trappen benedenwaarts, welke, tusschen de 
meer of min breede voorsprongen, eene hoogte van 20 à 50 voet 
bereiken. Als men van het zoo even genoemde dorp, hetzij langs 
den oever, of over de bedding der beek zelve, d. 1. over de opper- 
vlakte der eind stonlaeen: welke aldaar slechts trappen vormen 
ter hoogte van ; à 1 voet, benedenwaarts gaat, dan ziet men zich 
in deze ns z toonige, vlakke, dorre streek, eensklaps 
verplaatst sien een rand, waar de bedding plotseling wordt af: 
gebroken, die zich eerst op eene loodregte diepte van 255 voet 
beneden den rand weder voortzet. 2óó diep is de kloof, waarin. de 
vroeger vlakke bedding, nu tusschen steile wanden besloten, 
eusklans.. is herschapen geworden. Van den rand van dezen 
„tjoeroek tji Gangsa” ontwaart men eenen schoonen en groot- 
schen vlotten- Thed welke een des te dieperen indruk op den 
beschouwer maakt, naar gelang de vorm der trappen, die hier 
als een kolossaal muurwerk afdalen, regthoekiger is. — Zie 
J. UI. Figuur 5. De eerste trap daalt van d tot 2: twintig (en van 
1 tot 5: zeventig) voet diep, — de tweede daalt van 2 tot 5: vijf- 
tig (en van 2 tot 4: negentig) — de derde daalt van 5 tot 4: veer- 
tig (en van 5 tot 5: negentig,)— de vierde daalt van 4 tot à: vijf- 
ug, — de vijfde daalt van 5 tot 6: vijf en twintig (en van 5 tot 
7: vijfen zeventig) en de zesde daalt van 6 tot 7: vijftig voet diep 
benedenwaarts. De ruimten tusschen de wanden , welke hier 
tot de zoo even vermelde hoogte oprijzen, vormen vooruitsprin- 
gende terrassen, zandsteenplatten, die ongelijk van breedte, 
doch zoo effen zijn als eene tafel. Het cijfer 7 duidt den laagsten 
bodem aan, welke 255’ diep beneden den rand 1 gelegen is. 
Tot op het vijfde plat loopen de trappen dwars ten opzigte der 
beekbedding; maar van den voet vanden vijfden trap af loopt, 
in eene gelijke rigting als de geheele dalkloof, eene smalle geul, 
welke tusschen de ter wederzijde gelegene zandsteenplatten 
n°. 6, vijftig voet diep is. Besloeg de beek, terwijl haar water over 
het plat n°. 1 stroomde, nog de gansche breedte van haar bed, 

hetwelk geheel en al hs was, of althans slechts eene diepte 
van eenige weinige voeten had, thans daarentegen vloeit zij 
door de enge g di n°. 7, over een bed, dat, uithoofde de zand- 

steenlagen ebooklaps afgebroken zijn, in eene dalkloof ter diepte 
van 255 voet herschapen is. Naar mij door de Javanen verze- 


53 


kerd werd, brengt het water, vooral in den regentijd, groote 
omkeeringen te weeg. Jaar uit jaar in storten gedeelten vande 
zandsteen platten neder, de gedaante der wanden en der terras- 
sen verandert en de waterval treedt, ten gevolge van zijne rug: 
waartsche beweging, het dorp Gangsa steeds nader. 


DERDE VORM. 


in andere streken daarentegen, alwaar de lagen insgelijks 
onder een geringen hoek dalen, heeft de oppervlakte niet de ge- 
daante van terrassen, maar rijst en daalt zij, bij wijze van golven, 
met zachte glooijing en vormt dezelve op die wijze tallooze vlak- 
bolronde heuvelen en heuvelrijen; de laagsgewijze structuur ver- 
toont eene gelijke, zachte afwisseling, de gesteente-banken lig- 
gen horizontaal in het midden tusschen de heuvelen of op den 
vlakken schedel der heuvelen, doch hebben aan hare hellin- 
gen eene zachte glooijing. Ten einde dit verschijnsel te verklaren, 
moet men aannemen: dat de formatie door eene beneden de- 
zelve aanwezige oorzaak, welke hare werking op vele plaatsen 
uitoefende, door opheffing de gedaante heeft verkregen van 
heuvelen en wrongen, zonder daarbij te zijn gebersten; of wel: 
dat zij te eeniger tijd, tijdens zij nog niet geheel en al verhafd 
was, door eene zijwaartsche drukking is in één gedrongen en 
genoodzaakt geworden, plooijen aan te nemen, d. i. eene golf: 
achtige gedaante te verkrijgen. 

VoorBEELDEN. Die streken van Djampang koelon, welke west- 
waàrts, doch in de onmiddellijke nabijheid van het straks 
genoemde landschap gelegen zijn, waardoor slechts kleine 
beekdalen zich heenslingeren, die zacht glooïjende hellingen 
hebben. 

De ligging der gesteente-banken in Centraal-Bantam is, alge- 
meen genomen, vlak, doch niet voortdurend zoodanig; binnen 
zekere bepaalde grenzen wordt herhaaldelijk afwisseling waargeno- 
men, ten gevolge waarvan alle regelmaat in het landschap 
wordt gemist en hetzelve in allerlei rigtingen oprijst in duizend- 
voudige heuvelen, wier schedels meest allen vlak zijn. Merk- 
waardige dalen, welke zich in de zonderlingste rigtingen 
kronkelen, in sommige gedeelten zeer breed zijn en wier 


5d 


vlak toeloopende bodem slechts eene geringe glooijing heeft, 
worden daartusschen aangetroffen. Dergelijke dalbodems zijn 
grootendeels bewoond. Hoewel de grootte-schaal, waarop 
deze dalen zijn gevormd, zeer gering mag genoemd worden, 


en hunne diepte beneden het ingende land, iddeld geno- 


oo 
men, niet meer dan 440 voet bedraagt, zoo strekken zij j zich 


in de lengte vele dagreizen ver uit, hebben zij nu eens eene 
aanmerkelijke breedte, v len zich later weder tot eene enge 
kloof, maar vertoonen in hunnen kronkelenden toop overal 
gelijke vormen. Derhalve bieden zij den beschouwer veel roman- 
tisch schoon aan, dat hem de dalvormen van veel oudere forma- 
tiën voor den geest brengt, zoo als bij voorbeeld, het Moesel-dal in 
de Grauwacke formatie, en de kleinere dalen van den Hunds- 
rücken. Dergelijke dalen in Gentraal-Bantam, afdeeling Lêbak. 
zijn die der beken (tj1) Oedjoeng, en (tji) Limoet; ook in Zuid- 
Bantam komen eenige dergelijke dalen voor, b. v. het schoone 


ti Sihi-dal. 


VIERDE VORM. 


Het laagsgewijze gebergte stijgt van de zuidkust met eene 
gelijkmatige, doch steilere helling dan in de beide vorige geval- 
len, naar het noorden opwaarts; in diezelfde rigting, derhalve 
van het noorden naar het zuiden, wordt hetzelve door spleten 
doorgroefd, welke, door later plaats gehad hebbende erosie, 
zoowel wijder als dieper g geworden, thans 500 à 1,000 voet 
diepe insnijdingen in het “buste vormen, hetzelve in af- 
zonderlijke 4 à 14 paal breede, doch zeer lange stukken, — 
strooken, — send nk welke evenwijdig nevens elkander in 
de rigting van het noorden naar het zuiden afdalen. In de 
nabijheid der hooglanden, welke den voet der vulkanen om- 
ringen, strekt zich de oppervlakte dezer bergdeelen gewoon- 
lijk wit in eene horizontale rigting:; nadat zij zich echter op 
die wijze tot zekeren afstand naar het zuiden hebben voort- 
gezet, beginnen zij van het noorden naar het zuiden tot aan 
de kust te dalen. Hier komt derhalve niet slechts eene een- 
zijdige verheffing naar het noorden in aanmerking, maar 
eene wrongvormige, meer of min convexe opdrijving in die 


55 


rigting. Buitendien bezitten verscheidene van deze bergdee- 
len, wanneer zij als een geheel, in hunne gansche uitgestrekt 
heid, welke vele mijlen bedraagt, worden beschouwd, nog 
eene, hoewel geringe bolrondheid in eene tegenovergestelde 
rigting, namelijk, van het westen naar het oosten; zij doen 
zich voor als bultvormige opheffingen, wier oppervlakte, die 
vroeger effen was, ten gevolge daarvan, een eenigzins sphe- 
rischen vorm verkreeg, en door die vergrooting van omvang 
moet genoodzaakt zijn ‘geworden open te bersten. Het is 
vooral in het middengedeelte dezer wrongen, alwaar de op- 
heffing zich het sterkst openbaarde, dat dergelijke reten 
moesten ontstaan. Ís, deze voorstelling, ten opzigte van de 
vorming der zoo even genoemde groote land wrongen, juist, 
dan moet welligt de oorzaak van het ontstaan der groote 
erosie-kloven, welke deze formatie thans doorgroeven, worden 
gezocht in de gapende reten, welke bij het opheffen der gan- 
sche massa werden gevormd. Deze kloven toch moesten de 
afvlietende watermassa tot bed verstrekken. — VooRBEELDEN. 
Vele streken van Soekapoera en van Tjidamar, alwaar deze 
en de vorige, namelijk, de 5% wijze van ligging en van land- 
vorm, ten deele in elkander overgaan, zich aan hare gren- 
zen met elkander vereenigen. Van het noordelijkste meer of 
min horizontale gedeelte der opdrijving, dat ongeveer £ van 
het geheel beslaat, d. i. in de rigtng van het noorden maar 
het zuiden, worden merkwaardige bewijzen aangetroffen in 
de, ten deele althans, geheel en al vlakke hooglanden, — 
plateaux, — welke de vulkaanrij van den Tiloe tot aan den 
Tjikorat aan de zuidzijde omringen, en wel voornamtlijk de 
landwrongen zuidwaarts van Penggalengan, Tjimanoek en 
Tjikatjang. Van de splijtings-dalen, welke door erosie zijn 
verbreed geworden, zal ik hier slechts eenigen der grootsten 
noemen, namelijk, die waardoor de volgende beken stroo- 
men: tji Longan, tji Balo, tji Patoedja, tjì Kaêngan, tji Pa- 
baloekan, tji Sangiri, tji Kaso, tji Palaboe, tj1 Kantang; door 
dergelijke dalen wordt de gemeenschap in eene dwarsche rig- 
Ung, van het oosten naar het westen, zeer bemoeijelijkt. Wan- 
neer men zich op den éénen rand bevindt, is de andere som- 
tijds niet verder dan een buksenschot daarvan verwijderd, 


56 


en niettegenstaande dit heeft men wren tijds noodig om den 
weg door de daar tusschen liggende groote dalkloof af te leg- 
gen, waartoe menin zigzag langs den steilen wand naar be- 
neden moet klauteren, vervolgens over de smalle bedding 
tusschen puinbrokken en rolsteenen heenwadende, aan de 
overzijde weder tegen den wand moet opklauteren. Zoodanig 
is het grootste gedeelte van Soekapoera gevormd. De tji Kaën- 
gan, in het zuiden 18° ten oosten van den g: Tjikorai, biedt 
de volgende merkwaardigheden aan: een gedeelte der kloof ver- 
naauwt zich zoodanig, dat tusschen de wanden, zamengesteld 
uit een conglomeraat van verschillende soorten van gesteente, 
waaronder insgelijks syeniet wordt gevonden, eene rotspleet ont- 
slaat ter diepte van verscheidene honderde voeten, welker wan- 
den vroeger door een natuurlijk gewelf, — eene brug, — met el- 
kander werden verbonden; deze door de natuur gebouwde brug 
„Djoekang batoe” is, twee jaren vóór mijn bezoek in 1847, door 
een grooten bandjer weggesleept; brokstukken van deze brug, 
ter grootte van 25 à 50 voet, — kleine bergen op zich zelven! — 
liggen thans op den bodem der kloof verstrooid in het rond. 
Menigvuldige oeroek’s verwijden deze kloven nog dagelijks, 
doordien de wanden op vele plaatsen afschilferen en vervol- 
gens de puinmassa, die op den bodem nederstort, door het af: 
stroomende water. wordt weggespoeld. Een dergelijke oeroek 
overstelpte onder anderen, den 4eer 1) September, 1844, het gan- 
sche dorp Tjikanjeré, waarbij het grootste gedeelte zijner 176 in- 
woners onder het nêergestorte puin bedolven werd; het lag in 
het westelijke gedeelte van het distrikt Karang, ter plaatse waar 
dit aan Nagara grenst (regentschap Soekapoera), in de nabij- 
heid. van den voet van een zandsteenwand, het uiteinde van 
een vlak hoogland. De uiterste strook van dit hoogland stortte 
in, breidde zich uit aan den voet des wands en overstelpte het 
dorp met al zijne huizen en vruchtboomen, waarvan, tijdens 
ik deze plaats in 1847, bezocht, geen spoor meer te vinden 
was. De daarop volgende strook van het hoogland daalde bij 
die gelegenheid in eene verticale rigting ongeveer 150 voet la- 


*) Of den 5den September; de gebeurtenis had volgens de Javanen plaats op een 
Dingsdag, des avonds ten 9 ure. , 


8 
t 


57 


ger, ten gevolge waarvan zij thans als het ware een trap vormt, 
welke lager ligt dan de bovenste rand van den wand. (Lie 
lager: bergvallen. Ook in Kap. 10 van dit tegenwoordige hoofd- 
stuk, waar de metamorphische gesteenten worden behandeld, 
zullen wij deze streek nog eens bezoeken.) : 
De geringe mate van zamenhang der zandsteen-, thon 1) en 
mergellagen, waaruit het tertiaire gebergte op Java voorname- 
lijk bestaat, is juist geschikt tot het doen ontstaan van derge- 
lijke oeroek’s, welke misschien nergens ter wereld zoo menig- 
vuldig voorl als hier; tevens is het gemakkelijk oplossen of 
losrukken dezer steensoorten door het stroomende water, als de 
oorzaak te beschouwen der menigte breede en verbazend diepe 
erosie-dalen, welke zoo eigenaardig in sommige streken van 
Java te huis behooren, zoo als b.v. in Tjidamar en ìn Soeka- 
+ doet d 


poera. Menig werf scheiden zich verb d rvan het 


rotsgevaarte af en storten zij neder — als een zamen hangend ge- 
heel — zonder in hunnen val verbroken te worden. In de na- 
bijheid der tjoeroek tj Länboeng, boven het dorp Garoeng (in 
het distrikt Nagara 2) van het regentschap Soekapoera), zag Ì 

op den. 27sten Augustus, 1847, een. vierkant kolossaal rotsblok, 
eenen. teerling, welke aan iedere zijde stellig 70, misschien 100 
voet breed was en aan de steile berghelling in zulk eene stel- 
ling stond, dat zijn val slechts belet werd door 3 groote woud- 
boomen, waar hij met zijn bovensten, overhellenden rand tegen 


leunde. Zie J. HL Figuur 6. 


VIJFDE VORM. 


De ligging der vlotten is zeer gelijkmatig; zij rijzen over eene 
zeer groote uitgestrektheid lands naar ééne zijde opwaarts, — 
ten gevolge eener eenzijdige opheffing — en de landvorm iseene 
glooijende vlakte, welke of met kloven is doorploegd of zich 
onafgebroken voortzet: dergelijke vlakte wordt naar de ééne 
zijde allengs hooger en haar hoogste punt bereikt hebbende. 


*) Thon of klei zijn woorden , die wij bij afwisseling bezigen. 

*) De tji Limboeng, door het gebergte van denzelfden naam stroomende, vormt de grens 
tusschen de distrikten Nagara en Batoewangi; westwaarts van den waterval ligt, op een 
geringen afstand van daar, insgelijks de grens van het distrikt Kêndêng wêsi, 


« 


58 


eindigt zij plotseling in een steil nederdalenden wand. De rand 
strekt zich zelden volkomen lijnregt uit, maar heeft gewoonlijk 
een gekerfden vorm, springt hier in bogten rugwaarts, elders 
steekt hij tusschen deze bogten in hoeken weder vooruit. De 
koppen der afgebrokene lagen vertoonen zich allerwege, als 
evenwijdig op elkander liggende strepen, aan den wand of 
muur, in welken de genoemde rand nederstort. 

VoorgrELDEN. a. Het gansche westelijke land van het dis- 
trikt Tjidamar, dat naar het noord-noord westen oprijst en in 
den goenoeng Brengbreng eindigt; deze berg loopt als steile 
wand, met een scherpen rand, van het oost-noordoosten naar het 
west-zuid westen, en heeft eene lijnregte uitgestrektheid van 45 
palen. Nergens op Java wordt een kolossaler voorbeeld eener 
eenzijdige verheffing gevonden dan deze wand oplevert, waarvan 
wij den lezer reeds vroeger” eene beschrijving hebben medege- 
deeld ; zie bladz. 54. — b. Te rekenen van het noordelijke gedeelte 
van het dal der tji Boeni, die langs den voet van den Brengbreng 
stroomt, begint zich het terrein reeds weder te verheffen; even 
als het distrikt Tjidamar oprijst, op gelijke doch minder regel- 
matige wijze, wordt ook hier het terrein steeds hooger en wel in 
de rigting van het noorden; het vormt de bergachtige streek, 
welke de distrikten Djampang (wetan, tengah en koelon) en 
Tjikondang uitmaakt. Op gelijke wijze als het distrikt Tjidamar 
in den Brengbreng eindigt, zoo gaat ook eindelijk het distrikt 
Djampang over in een hoogsten noordelijken rand of bergketen: 
goenoeng Kèndêng, welke steil en op vele plaatsen met een 
loodregten muur in het wijde dal nederdaalt, dat den zuidelij- 
ken voet van den vulkaan Gêdé afscheidt van de Djampang- 
gebergten. Zien wij aan de binnenzijde van den breukrand der 
eerste zuidelijke ophefling van het landschap Tjidamar, een 
trachiet-berg, den goenoeng Soebang, opwaarts rijzen, een 
berg, welke slechts eene hoogte van 700, voet bereikt en geen 
krater heeft, ook op de noordelijke, eigenlijk noord-noord wes- 
telijke zijde der tweede, veel grootere en hoogere bergschots 
ontwaren wij een vulkanischen berg en zien wij dezen berg, 
tegenover den neptunischen breukrand oprijzen tot eene hoog- 
te van 9,500 voet. Het is de groote kegel Gêdé met zijnen nog 
steeds werkzamen krater. 


59 


Het dal, hetwelk dezen kegel afscheidt van den voet van 
den neptunischen bergmuur, verheft zich het hoogst in zijn 
middengedeelte, dat zuidoostwaarts van den vulkaan gelegen 
is. Alhier, namelijk, rijzen midden tusschen den neptunischen 
breukrand en den Gêdé drie trachitische voorbergkoppen: 
goenoeng Manglajang, Kantjana en Krikil opwaarts; hunne rib- 
ben vereenigen zich zoowel met den Gêdé als met den neptuni- 
schen breukrand en vormen een tusschenjuk, waardoor het 
dal in twee helften, stroomgebieden, wordt gescheiden. Het is 
vooral dit middenste, hoogst gelegene gedeelte, ter wederzijde 
van het middenjuk, alwaar de bodem van het dal met lava- 
stroomen en andere vulkanische producten is bedekt, en daar- 
door in zacht glooijende platten is herschapen; hier is het, dat 
de vruchtbare distrikten Tjimahi, Soekaradja, Soekaboemi en 
Tjandjoer zijn gelegen. Omdat deze vlakten, platten, van den vul- 
kaan af tot aan het Djampang-gebergte allengs lager dalen, 
zonder deze helling ergens afgebroken te zien, z00 vloeit de 
hoofdbeek in ieder van deze beide dalen het digtst langs den 
voet van den neptunischen breukrand en neemt zij de dwars gerigte 
beken op, die van de helling des vulkaans afstroomen. De 
hoofdbeek van het oostelijke dal is de tji Kondang, welker loop 
van het westen naar het oosten is gerigt en die in de tji Sokan 
uitwatert, na alle beken, waardoor de Tjandjoer-vlakte wordt 
doorsneden, te hebben opgenomen. De hoofdbeek van het wes- 
telijke dal, de tji Mandiri, loopt van het oost-noordoosten naar 
het west-zuidwesten; zij heeft derhalve, ten opzigte der zoo 
even genoemde beek, eene geheel tegenover gestelde rigting en 
ontlast zich in de Wijnkoopsbaai, nadat zij aanvankelijk langs 
de grens tusschen den vulkanischen en den neptunischen 
bodem, doch eindelijk in haar benedengedeelte slechts door 
neptunische streken haren snellen loop heeft voortgezet. 

Ziet men aan den voet van den zuidelijken breukrand: Breng- 
breng, in de dalkloof tusschen dezen rand en den vulkanischen 
berg Soebang, eene warme bron uit den bodem opwelten, *) zoo 
merken wij ook een dergelijk verschijnsel op aan den voet van 


1) Deze bron ligt ongeveer in het midden tusschen de hoofddorpen Doegoe en 
Tandjoeng. 


* 


60 


den noordelijken breukrand: Djampang, namelijk, de warme 
bronnen bij Soekaboemi in de nabijheid der bedding van de tji 
Mandiri (zie warme bronnen), ter plaatse, waar de grens tusschen 
dezen breukrand en den vulkanischen bodem van den Gêdé is ge- 
legen. Overigens verdient alhier in aanmerking te worden geno- 
men, dat de noordelijke Djampang-wand slechts ten deele een 
enkelvoudige neptunische verheffings-wand mag genoemd wor- 
den, dewijlin vele gedeelten vulkanische gang-gesteentenaan- 
deel in den laagsgewijzen bouw hebben genomen en hier en daar 
in den vorm van zijribben, lijsten, aan de helling buitenwaarts 
springen. De zandsteen- en mergelsoorten, waaruit de wand aan 
de linkerzijde van de tji Mandiri hoofdzakelijk bestaat, zijn in 
verscheidene streken ten gevolge daarvan verhard, ja, zijn ten 
deele verkiezeld. Deze vulkanische ‚eruptie-gesteenten, in het 
neptunische gebergte aanwezig, zijn ouder dan de vulkaan. 
(Zie hoofdstuk 10.) — c. De bergketen, welke noordwaárts van 

eboemen, in de residentie Bagêlen allengs oprijst, en vervol- 
gens afdaalt in het hoogste gedeelte van het Lòwok-oelo-dal, 
dat van het oosten naar het westen is gerigt. Dit merkwaardige 
dal, welks bodem zeer. breed is en bewoond wordt, zet zijnen 
kronkelenden loop door alle ketenen van het gebergte voort, en 
wel, in ’t algemeen genomen, in de rigung van het noorden 
naar het zuiden, hoewel de bergketenen zelven van het westen 
naar het oosten zijn gerigt. — d. Het zuidergebergte van Jógja- 
kêrta. Op gelijke wijze als het landschap:van Tjidamar in een 
wand nederdaalt, welks Steile zijde naar den vulkanischen goe- 
noeng Soebang is gerigt, — de Djampang-gebergten in eene 
steile helling eindigen, die naar den vulkaan Gêdéis gekeerd, 
en vele andere neptunische opheffingen, b. v. die, welke aan 
de noordelijke en zuidelijke zijde van den Tangkoeban praoe (zie 
dezen vulkaan) voorkomen, onder gelijken vorm en in gelijke 
rigting worden waargenomen, even zoo rijst het zuidergebergte 
van Jogjakêrta allengs van de zuidkust af naar het noord wes- 
ten opwaarts; aanvankelijk is de breede rug van dit'gebergte 
bedekt met eene ontzaggelijke kalkbank, wier oppervlakte een 
waar doolhof vormt, namelijk de duizend bergen, goenoeng 
Sewoe, — daarop verbreedt het gebergte zich in een aantal 
ruime vlakten, met aarde bedekte zandsteenplatten, zoo als 


61 


b.v. het plat, waarop het dorp Awoe-awoe gelegen 1s, en ein- 
digt ten laatste in een steilen wand, — in den hoofdbreukrand 
van het schotsenvormig geheel, — welke rand, veelbeteeke- 
nend, naar den vulkaan Merapi is gekeerd. Het begin van dezen 
rand rijst op in de nabijheid van de monding der kali Opak, 
aan de zuidkust bij Depok en strekt zich vervolgens uit in de 
rigting van het noordoosten over lmogiri, Bêlitaran, Pêdjoengan 
tot aan de bergen van Prambanan. Ook dezen muur, dit voor- 
beeld eener eenzijdige opheffing, — een der grootsten en kolos- 
saalsten, die op Java worden aangetroffen, — hebben wij den 
lezer reeds op eene andere plaats van dit werk beschreven. 
(iede Ide afdeeling, bladz. 575 en verv. Merapi Figuur 15.) 
„Terwijl de zuidelijke helft der gebergte-schots met kalksteen 
bedektis, waarin vele groote holen, b. v. Rongkop voorkomen, 
zoo is het zandsteen, welke in het noordelijke gedeelte aan 
de’ oppervlakte des bodems te voorschijn is getreden; dit is 
hoofdzakelijk het geval aan den breukrand, alwaar fijn- en 
grofkorrelige zandsteenen met witte, ligte mergelsoorten af- 
Eriekeide Ganggesteenten, welke in de Dismipang! s worden 
aangetroffen, mist men hier geheel en al. Maar even als aan den 
voet van de Djampangs de gi Mandiri, aan den voet van den 
Brengbreng de tji Boeni in eene west-zuid westelijke rigting 
stroomen, zoo vliet ook, langs den voet van het zuidergebergte 
van Jogjakêrta, eene hoofdbeek, de kali Opak, naar het zuid- 
westen en duidt de grens aan tusschen het neptumische land 
en den voet des vulkaans, welks dwars gerigte beken zij op- 
neemt. 

Ja, de overeenkomst strekt zich nog verder uit. Ligt aan déh 
zuidoostelijken voet van den Gêdé een tusschenwrong,; waar- 
door het dal in twee deelen wordt gesplitst, zoo ontwaart men 
insgelijks aan den zuidoostelijken voet van den Merapi, wel is 
waar, geen tusschenjuk, maar echter vinden wij ook aldaar 
eene waterscheiding, — al wordt dezelve gevormd door eene 
vlakte; deze weinig hooger rijzende en tamelijk effene vlakte 
scheidt de dalvormige ruimte tusschen het neptunische ge- 
bergte en den voet dei vulkaans in twee verschillende water- 
systemen. Terwijl de Opak aan de eene zijde der waterschei- 
ding, — der vlakte van Prambanan, — naar het zuidwesten is 


62 


gerigt, zoo stroomt aan de andere zijde derzelve eene tweede 
hoofdbeek naar het noordoosten: het begin van de kali Solo. 


ZESDE VORM. 


Bij deze wijze van ligging rijzen de lagen allengs naar ééne zijde 
opwaarts en wel zóó zacht, dat de verheffing slechts op verre 
van elkander verwijderde punten bemerkbaar is; de landvorm 
is eene eentoonige vlakte, welker zachte glooijing zich ter naau- 
wernood laat bespeuren; maar deze vlakte wordt doorsneden 
door breede, scherp begrensde erosie-dalen, wier horizontale bo- 
dem eene tweede vlakte beneden de eerstgenoemde hooger gelegene vlakte 
vormt. Dergelijke dalen, tusschen plateau-vormige hoogten, wor- 
den gevonden in de middenste streken van Tjidamar. Aldaar 
verheft zieh de bodem, van de kust af, in de rigting van het 
noordwesten en gaat hij eindelijk over in den Brengbreng. In 
de rigting van ha noorden en noordoosten daarentegen, meer, 
land waarts in dan het hoofdd 
tot op een afstand van 5 à 10 palen en aki: effen, rijst 
slechts van lieverlede opwaarts en vormt vlakten, welke ter 
hoogte van 2, 5 à 500 voet boven den spiegel der zee zijn gele- 
gen; deze vlakten zouden zeer eentoonig zijn, werden zij niet 
door diepe, breede en zonderling kronkelende dalkloven door- 
sneden. Door dergelijke dalen stroomen de tji Sadéa en andere 
daarin uitwaterende beken, als de tji Pandjoesoepan, de tji 
Rantji, enz. Beneden in deze dalen vindt men schoone, effene 
1 à 2,000 voet breede vlakten, welke den bodem van het dal 
vormen en veelal volkomen horizontaal zijn; zij zijn met eene 
frissche grasvegetatie bedekt, welke, bij wijze van een park, 
door enkele verstrooid staande of groepsgewijs groeijende boo- 
men is beschaduwd. Door dezen vlakken dalbodem kronkelt zich 
de beek in dier voege, dat zij, telkens driehoeken beschrijvende, 
nu eens den regter-, dan weder den linkerwand bespoelt en 
tusschen de beide uiterste punten, alwaar zij zich onder een 
regten hoek omwendt, steeds in de rigting der diagonaal voort- 
stroomt en bijgevolg in zigzag door het dal vloeit; boven deze 
dalen ziet men — mijlen ver — even zoo vlakke plateau-achtige 


‘ 


63 


ruimten, welke insgelijks met gras begroeid en door verstroord 
staande boomen en boomgroepen, benevens kleine boschjes 
zijn beschaduwd; en tusschen beiden wordt een loodregte, 200 
à 400 voet hooge, zoowel boven aan den rand als beneden 
aan den voet scherp begrensde wand aangetroffen, een muur, 
welke van de bovenste vlakte eensklaps, met een enkelen 
sprong, naar de verscheidene honderde voeten lager liggende 
vlakte afdaalt. De gesteente-lagen, welke aan deze wanden 
zigtbaar worden, bestaan hoofdzakelijk uitde ligt verwrijfbare, 
eene groote hoeveelheid petrefacten bezittende kalkzandsteen: 
L. n°.760, 761. Over eene uitgestrektheid van vele mijlen kron- 
kelen deze vlakke dalbodems zich tusschen 2 à 400 voet hooger 
gelegene land platten heen; zij maken de vreemdsoortigste wen- 
dingen, zoodat men nu eens twee kloven in haren bogtigen loop 
zóó nabij elkander ziet naderen, dat slechts een smalle 

van land tusschen dezelven overig blijft, terwijl zij zich op an- 
dere plaatsen weder mijlen ver van elkander verwijderen. In 
vereeniging met de vele nevendalen, welke er in uitloopen, 
‚ vormen zij een waar labirint van vlakke, met elkander zaâm- 
verbondene dalbodems; uithoofde zij zich allerwege gelijk van 
breedte en met scherpe grenzen voortzetten, schijnen zij figuren 
te zijn, welke uit het vlakke land zijn uitgesneden geworden. 
Gedurende het natte jaargetijde, wanneer, na aanhoudenden 
regen, bandjers uit het hooggebergte met donderend geweld 
naar beneden storten, is de bodem dezer dalen in zijne gansche 
breedte bedekt met water, met vlietend water, dat den voet der 
zijwanden bespoelt en gedeelten daarvan af knaagt, waardoor 
de daarop rustende lagen instorten, de kloven breeder worden, 
de bodem eene meer en meer effene gedaante verkrijgt en hij 
steeds hooger met alluviaal-massa’s wordt bedekt; deze massa’s 
bestaan uit niets anders dan uit de minerale zelfstandigheden 
van dit zelfde tertiaire gebergte, welke op nieuw verplaatst en 
vermengd zijn geworden met vulkanische rolsteenen en met de 
puinbrokken van de verbrijzelde tertiaire zeeschelpen. 

In de hooger liggende, noordelijke gedeelten des lands verliest 
de bodem dezer kloven zijnen vlakken vorm. In die streek, al- 
waar de dorpen Rawa kondang en Kalapa noenggal, het eerste 
aan de regter- of westelijke zijde, het andere aan de linker- of 


64 


oostelijke zijde der beek gelegen zijn, namelijk, in het dal der 
tji Sadéa — westwaarts van het tji Oepi-dal, — bestaat de bo- 
dem uit puinbrokken van verbrijzelde zandsteen- en mergel- 
lagen, — een puinbodem, welke eenige honderd voet hooger 
ligt dan de laagste midden-kloof der beek, en, naar het schijnt, 
ontstaan is, ten gevolge van herhaaldelijk ingestorte gedeelten 
der zijwanden (oeroek’s). Deze wanden liggen hier op een af- 
stand van eene geographische mijl van elkander. Zie J. HH. Figuur 
18. De oostelijke wand loopt in een halven kring om dit plat, 
hetwelk uit eene puinmassa is gevormd en waarop het dorp 
Kalapa noenggal ligt. De westelijke wand daarentegen, welke 
goenoeng Tana bêrêm heet, vormt een muur, welke zich lood- 
regt ter hoogte van 500 ‚voet boven dit puinland, — dezen voor- 
sprong, — verheft en die zich over eene ui tgestrektheid van vele 
palen in eene lijnregte rigting voortzet. De rand van dezen reus- 
achtigen muur, welke uit verscheidene honderde, horizontaal 
op elkander liggende vlotten van meestal lichtgrijze mergel- en 
brosse zandsteen-soorten bestaat, ligt te dezer plaatse 1,125 
voet hoog boven de beekbedding. Terwijl in andere streken van 
het dal band jers aan de wanden knagen, de formatie verbrijzelen 
en het dal steeds verwijden, zoo wordt te dezer plaatse, name- 
lijk aan den goenoeng Tana bêrêm,— waarvan het gesteente veel 
weeker is en welks voet zelfs door den hoogst stijgenden stroom 
niet wordt bereikt, — het verwoestingswerk door oeroek’s ver- 
rigt, nadat zware regens het gesteente hebben doorweekt. Langs 
den bovensten rand van dezen muur loopt, van Rawa kondang 
naar Fjirangkong een voetpad, dat met ieder jaar meer west- 
waarts moet worden verlegd, mithoofde zich de wand steeds 
verder rugwaarts beweegt en afbrokkelt, ten gevolge waar- 
van het puinveld aan zijnen voet, door de nederstortende dee- 
len, voortdurend in grootte toeneemt; dit alles is het werk der: 
oeroek’s, die hier en daar uit de gebrokene vlotten gansche pi- 
ramiden hebben gevormd, welke weder op nieuw met geboomte 
zijn begroeid. | 


ler) 
a, 


De eroste-kloven in de tertiaire formatie op Java 


verdienen in het algemeen eene naauwkeurige beschouwing, 
niet slechts uithoofde van den eigendommelijken, menig werf 
uiterst schilderachtigen, woest pittoresken landvorm, welken 
zij doen ontstaan en de belangrijke ontblootingen, waartoe 
zij aanleiding geven, maar voornamelijk wegens de wijze 
waarop zij zijn ontstaan en hare vorming steeds wordt voort- 
gezet; bij den grooten toevloed van water, dat in den regentijd 
uit de hooger gelegene streken des eilands langs dezen sterk 
hellenden bodem benedenwaarts stroomt, heeft het laatstge- 
melde nog jaarlijks en onder het oog der beschouwers plaats. 
Ik kan hier slechts op eenigen der grootsten en diepsten in het 
voorbijgaan opmerkzaam maken; van verscheidenen heb ik 
reeds vroeger met een enkel woord gesproken. Van het westen 
naar het oosten gerekend, zijn het de volgenden: fji Soro, fj 
Kaso, in het distrikt Djampang koelon. “De andere liggen 
allen in de oostelijke helft van het distrikt T jidamar en in de 
westelijke helft van het regentschap Soekapoera, tot aan de 
beek (tji) Woelan. Deze streken kenmerken zich voornamelijk 
door diepe erosie-kloven. Binnen deze uitgestrektheid verheft 
zich, namelijk, noordwaarts van het neptunische land, van den 
Patoewa af tot aan gene zijde van den Tjikorai, de 6à9,000 voet 
hooge vulkanische bodem. De beken, welke deze kloven door- 
stroomen, heeten: újt Sadéa, {ji Oepih, ijt Tawon en tjt Damar; 

ook deze beide laatstgenoemden zijn verbazend diepe, steile 
erosie-dalen, welke zich ten noorden van het dorp T'jitawon tot 
ééne kloof vereenigen. Hier begint de dalbodem breeder te wor- 
den, de Hjidndies vorshjdidrets zich steeds meer en meer van 
elkander en er ontstaat eene driehoekige vlakte, gevormd door 
puinmassa’s (zand- en rolsteen-lagen ,) welke door de bandjers 
zijn bijeen gespoeld en verbreed, — een delta-land, welks breede 
basis de zuidkust is. Ook verscheidene van de volgende kloven 
hebben dergelijke breede mondingen aan de zeezijde, kleine 
delta-vlakten, waarop het bergpuin, dat door de bandjers naar 


5 


66 


beneden is gevoerd, blijft liggen. — Tji Laki, eene groote woeste 
kloof, welke noordoostwaarts van Tjitawon, op een afstand 
van ongeveer 5 uren van gemelde plaats, in de streek waar het 
dorp Batoer gelegen is, eene diepte heeft van 840 voet. De bene- 
denste dalbodem, voor zoo ver hij geheel en al vlak is, heeft 
aldaar eene breedte van 1,000 voet; daarop volgt een plat ter 
hoogte van 10 voet, hetwelk uit eene rolsteenbank bestaat, en 
alsdan verheffen zich ter wederzijde de wanden, welke ten 
gevolge van oeroek’s in verscheidene trappen zijn afgedeeld. De 
gansche ‘middenruimte tusschen de rolsteen-platten is, gedu- 
rende den regentijd, jaarlijks eenige malen met water ge- 
vuld. Op den 11% September, 1847, trof ik de gelegenheid aan 
om zulk een bandjer bij te wonen. Vóór mij ontwaarde ik een 
pijlsnel benedenwaarts stroomend meer, dat eene breedte van 
1,000, bij eene diepte van 10 voet had en hetwelk verscheidene 
palen lang was; ik zag eene menigte woudboomen met onweêr- 
staanbaar geweld door den stroom voortslepen; deze knaagde 
met zoo veel kracht aan den rand der rolsteenbank, waarop ik 
mij met eenige Javanen bevond, ten einde van daar het woeste 
schouwspel waar te nemen, dat ik herhaaldelijk genoodzaakt 
was mij zoo snel mogelijk van daar te verwijderen, dewijl 
groote gedeelten van de bank met een donderend geklots naar 
beneden stortten en door den woedenden stroom werden voort- 
gesleept. Welke erosie, welke verplaatsing van materiaal, welke 
verwoesting van vroeger bestaande, welke vorming van nieu- 
we lagen en rolsteenbanken kan niet door een enkelen bandjer 
van dien aard worden te weeg gebragt! — Tji Lajoe, oost- 
waarts vande tji Laki gelegen; hoewel deze kloof niet de diepste 
is, dewijl zij 2 uren westwaarts van het dorp Tjiringin, slechts 
700 voet diepte heeft, zoo is zijechter, bij eene gelijke diepte, smal- 
ler, heeft zij steilere wanden dan andere in zandsteen en conglo- 
meraat-lagen uitgespoelde kloven. Den bodem der kloof kan men 
slechts bereiken met behulp van rotan-spranten, welke door 
de Javanen langs den wand gespannen en vastgehecht zijn ge- 
worden aan uitstekende hoeken der rots of aan boomstammen. 
Merkwaardig is deze kloof door het vulkanisch gesteente, dat, 
in kolossale, loodregt staande zuilen afgezonderd, hier doorge- 
broken isen dat thans op verschillende plaatsen in de gedaante 


67 


van pilaren of torens, ter hoogte van 9 à 500 voet, aan de wan- 
den uitsteekt. — Tji-Pantjong, aan de grenzen van Tjidamar en 
Soekapoera; deze buitengewoon steile, smalle kloof is tusschen 
de dorpen Tjiringin en Boemboelan, ter diepte van ongeveer 
500 voet, in zandsteen en conglomeraat-lagen uitgespoeld ge- 
worden. — Tji Kantang, in het distrikt Kèndêng wési (regent- 
schap Soekapoera, gelijk al de volgende). Fijt Laoetoron, aan 
de grenzen van Kêndêng wêsi en Nagara, heeft, even als de {jz 
Palaboe en de tji Kaso, eene geringere diepte dan de anderen. — 
Tji Sangiri, ten oosten van den goenoeng Limboeng, heeft eene 
diepte van 1,625 voet. (Zie vroeger bladz. 29) Tji Pabaloekan. 
Tji Kaëngan, even als de laatst voorgaande, in het distrikt 
Nagara. — Tji Balo en tji Patoedja in het distrikt Karang. (Zie 
vroeger bladz. 52). Tji Longan, 1,670 voet diep, in het distrikt 
Tradjoe; deze laatste werd. gemeten op haren bodem in de na- 
bijheid van Dêdéêl, het hoofddorp van het distrikt, benevens 
op den zuidwestelijken rand van het dal, op den zoogenoem- 
den goenoeng Batoek, het paspunt van den weg, welke van 
Dêdêl naar het meer westwaarts gelegene tji Kaëngan-dal 
voert. 

Behalve de hier boven genoemde groote, en een groot aantal 
kleinere erosie-dalen, waarvan hier geene melding is gemaakt, 
maar die, — hieraan mag niet worden getwijfeld, — allen 
hun ontstaan te danken hebben aan de beken, welke door 
dezelven stroomen, komen nog andere dalen in het tertiaire 
gebergte voor, die niet geheel en al zijn ontstaan ten gevolge van 
het uitspoelen des bodems, door de werking van het water; ditis 
vooral het geval in de hooger gelegene streken van dit gebergte, 
namelijk, in de nabijheid der vulkanen; die dalen zijn, althans 
vooreen groot gedeelte hunner diepte, gevormd door oorspron- 
kelijke splijting des bodems. Ten deele vormen ook opgedrevene 
vulkanische rotsen hunne wanden, en de neptunische (mer- 
gelachtige, zandachtige) lagen zijn, menig werf over eene zeer 
groote uitgestrektheid, verhard of geheel verkiezeld. Slechts in 
het voorbijgaan kan hier van deze soort van dalen, wier ont- 
staan aan meer dan ééne oorzaak moet worden toegeschreven, 
gewag worden gemaakt; men treft dergelijke dalen onder an- 
deren aan in die streken, naar welke het 4,000 voet hooge plateau 


68 


Penggalengan afdaalt, benevens den 6,000 voet hoogen berg- 
wrong, welke hetzelve aan de zuidwestelijke zijde omgeeft. 
Door deze naar het zuiden en zuidwesten afdalende streken 
loopt de noordelijke helft van het voetpad, hetwelk van Tjita- 
won (in Tjidamar) bergopwaarts naar het zoo even genoemde 
plateau voert, en dat zonder twijfel het rawste en moeijelijkste 
pad is, hetwelk op gansch Java wordt gevonden. Want ner- 
gens op het gansche eiland worden reusachtiger dalen en dal- 
kloven aangetroffen, nergens zulke woeste, steile bergvormen, 
jukken, ribben, loodregte muren, hoog oprijzende pilaren en 
bergtoppen gezien als hier, nergens zijn de dalen zoo ontzagge- 
lijk diep en ten deele geheel en al ontoegankelijk als gene, waar- 
door de beken (tji) Laki, — in het bovenste gedeelte van haren 
loop, — tji Meragan en Koeripan stroomen, tusschen smalle, 
steile bergjukken, gelijk die van den goenoeng Kasonget, Lê-_ 
mad jang, Sangkoer en anderen, welker wanden zich in eene dui- 
zeling-wekkende diepte nederstorten: Hier worden, verholen 
_im de dalspleet der tji Koeripan, de dorpjes Tjikoepa en Sa- 
lawi aangetroffen „en niemand zal dezelven bezoeken zonder op 
de levendigste wijze te worden getroffen door de sombere, 
„woeste en schrik inboezemende grootheid der omringende na- 


tuur. (Zie Kap. 11.) 
ZEVENDE VORM. 


De wijze van ligging is eenzijdig; op geringe afstanden van el- 
kander komen herhaaldelijk opheffingen voor en de landvorm 
bestaat uit een aantal kleine, evenwijdig ten opzigte van elkan- 
der loopende berg- en heuvelrijën, waarvan de eene zijde, — 
welke veelal eene zachte glooijing bezit, — de buitenste opper- 
vlakte der bovenste laag, de andere, die steiler daalt, de breuk- 
rand der formatie is. Deze breukrand vertodnt de koppen der 
afgekrokene lagen. Wij zien hieruit, dat de formatie te dezer 
plaatse is verbrijzeld geworden door middel van lange spleten, 
welke meerendeels evenwijdig. ten opzigte van elkander zijn 
gerigt, dat hier eene werkelijke schots-vorming heeft plaats 
gehad, waarvan de enkele brokstukken, — welke veelal slechts 


69 


1à1 paal breed zijn, — doch menigwerf eene lengte kunnen heb- 
ben van 5 à 15 palen, allen meer of min gelijkmatig naar ééne 
en dezelfde zijde zijn opgeheven geworden en lange, evenwij- 
dige bergrijën vormen; de geringere steilte dezer bergstrooken 
of ketenen aan de eene, en grootere steilte aan de andere zijde 
hangt af van de grootte van den hoek waaronder de lagen da- 
len, welke gewoonlijk tusschen 15° à 20e afwisselt, doch zelden 
die van 10° en 50° overschrijdt; is het een hoek van 45°, dan 
hebben beide zijden der schotsen, — der bergketenen, — eene 
even sterke helling en vertoonen zij den omtrek van een spitsen 
kegelberg of dien eener piramide, wanneer dezelven worden ge- 
zien in de rigting harer as; is de helling slechts 5° of nog min- 
der, dan heeft men plateaux voor zich, die trapsgewijs, het eene 
plat naar het andere, afdalen. Een dergelijk plat: vormt de 
vlakte van Tadjêm, welke afdaalt in het kleine plat van Mad- 
jênang, gelijk dit eindelijk overgaat in de vlakte van Madoera 
(distrikt Dajoe loehoer, oostwaarts van de alluviaalvlakte der 
tji Tandoi). De randen dezer vlakten, — breukranden, trap- 
pen; — mogen beschouwd worden als even zoo vele opheflings- 
lijnen, welke zich bij wijze van dammen, ter naauwernood eenig- 
zins gekerfd , met regelmatige even wijdigheid ten opzigte van el- 
kander, mijlen ver in de lengte uitstrekken. 

Bij dezen landvorm wordt inde liggingswijze der verschallende 
schotsen, ten opzigte van elkander, eene groote gelijkvormigheid 
waargenomen; de opgehevene breukrand is gewoonlijk naar 
het noorden d. i, naar het vulkanische middenpunt van het ei- 
land gerigt. Zij doen. zich voor als eene verveelvoudiging — 
meermalen twintigvoudige herhaling — van den vijfden berg- 
vorm, ter plaatse waar de ophefling duizende voeten bedraagt, die 
echterenkelvoudig is, terwijl hier, alwaar de opheffing binnen de 
grenzen van honderde voeten valt, het aantal der opgerigte schot- 
sen des te grooter is. Deze schotsen hebben alsdan eene ge- 
ringe grootte en liggen nader bij elkander. Zij doen zich voor 
als eene verbrijzelde, inééngezakte, grootere gebergte-schots, 
welke in eene menigte kleine strook-vormige stukken is ge- 
bersten. 

Gewoonlijk heeft deze zevende wijze van ligging den karakte- 
ristieken vorm van een scheef gerigten trap of die eener groepering 


70 


van 5, 4tot 12, ja, van een grooter aantal nevens elkander ge- 
plaatste bergrijën, die allen aan dezelfde zijde eene hellende 
vlakte, aan de tegenover gestelde zijde een meer of min steilen 
wand vormen. 

VoorBeeLpeN: a. Verscheidene deelen van Oost-Soekapoera; 
zoo is mede de schoone kultuur-vlakte van Manondjaja, Singa- 
parna, enz, welke den voet van den vulkaan Galoenggoeng 
omringt, zuidwaarts door den breukwand van dergelijke, een- 
zijdig opgehevene bergketenen begrensd. — b. De bergketenen 
op Noesa kambangan. — c. Het „Tj êlatjap-gebergte,” tusschen 
de stroomdalen der tjì Tandoi en der tji Serajoe, distrikt 
Dajoe lahoer, Mad; ênang en anderen. —d. Deelen van het „„Zuid- 
Serajoe-gebergte,” tusschen de zuidelijke vlakte van Banjoe- 
mas, Bagêlèn en de kali Serajoe. — 


ACHTSTE VORM. 


De wijze van ligging is, ten gevolge van het verbrijzelen van het 
gebergte en de verplaatsing der uit hun verband gerukte stuk- 
ken, herhaaldelijk binnen eene geringe uitgestrektheid aan af- 
wisseling onderhevig, en de bergvorm bestaat uit eene menigte 
op elkander volgende hooge en lage ketenen, rijën, welke onder 
zeer verschillende graden van helling naar tegenover gestel- 
de zijden afdalen. Deze bergvorm is slechts ontstaan ten ge- 
volge van eene nog grootere verplaatsing en omwerping der 
stukken, welke den laatst voorafgaanden vorm van ligging uit- 
maken en komt in de zoo even genoemde gebergten op enkele 
plaatsen voor. Velen der enkele stukken, der schotsen, staan 
volkomen loodregt, staan op den kop. : 

De duidelijkste wijze, waarop men zich een denkbeeld kan 
vormen van het breken der formatie in louter enkele stukken, 
van het verplaatsen, uit hun verband rukken en opheffen dezer 
stukken, die op zich zelven elk een berg- of heuvelketen vor- 
men, is door middel der drie volgende F iguren. —J. HIL. Figuur 7 
stelt voor het werkelijke verticale dwarsprofiel, in de rigting 
van het zuiden naar hiet noorden, eener oostelijke streek van 
het „Tjêlatjap-gebergte,” in het zuidwesten van Adjibarang 


71 


(residentie Banjoemas) geteekend, gelijk de zoom der ketenen 
en dalen, van ter zijde gezien, in de verlengde rigting der as zich 
aan «het oog voordoet. De hoofdstrekking, waarin de’ talrijke 
ketenen zich verlengen, is van het westen naar het oosten, en 
de daling bij de meesten van het noorden naar het zuiden gerigt. 
Figuur 9 geeft eene afbeelding der formatie alvorens dezelve 
gebroken en verplaatst was uitgaande var de veronderstelling, 
dat zij eene dikte heeft van 1,500 voet. Figuur 8 stelt voor de 
wijze van ii en laagsgewijze verdeeling van het gebergte 
in Figuur 7 bedoeld, gelijk zulks werkelijk is waargenomen ge- 
worden; de voorstelling is slechts in zooverre denkbeeldig, als 
zij beneden het niveau des bodems is voortgezet; men wordt 
hieruit gewaar, hoedanig de scherpe kanten en hoeken der for- 
matie door wrijving en door puinhoopen, ontstaan ten gevolge 
van nedergestorte oeroek’s, zijn afgerond geworden, en hoeda- 
nig de smal toeloopende bodem, tusschen twee naburige berg- 
ketenen gelegen, door rolsteen-lagen, alluviaal massa’s en ten 
gevolge van andere oorzaken in een breeden, bewoonbaren dal- 
bodem is herschapen. 


NEGENDE VORM. 


De wijze van ligging is eene eenzijdige, steile ophefling, splijung 
en oprijzing in hoekige toppen, en de landvorm bestaat uit eene 
aaneenschakeling van steil oprijzende, naar boven steeds smal- 
ler wordende en vervolgens eensklaps scherphoekig afgebro- 
kene, bijna driehoekige schotsen, tandvormige toppen, — welke 
van ter zijde tegen eene bergketen geleund staan, als het ware 
op de helling liggen en in eene gelijke rigting als die, waarin 
deze bergketen zich voortzet, in eene lange rij achter elkander 
staan. Zie J. HI Figuur 10. 

Dergelijke groote, hoekige gebergte-toppen, welke in de rig- 
ting van het‘zuiden naar het noorden oprijzen, ziet men ten 
zuiden van de verbindingsketen tusschen den Slamat en den 
Diëng, alwaar zij in grooten getale van het westen naar het 
oosten op elkander volgen. (Regentschap Poerbolingo van de 
residentie Banjoemas.) Hierdoor komt de bergketen, name- 


72 


lijk, dat gedeelte derzelve, hetwelk tusschen den Slamat en het 
landschap Karang kobar ligt en hetwelk tot de noordelijke stre- 
ken van Poerbolingo behoort, als uitgetand, zaag vormig voor; 
van de zuidzijde gezien, doen deze toppen zich aan het oog voor 
alseven zoo vele kegelbergen of piramiden, wier tusschenkloven 
ware bergspleten mogen genoemd worden, besloten gelijk zij 
zijn aan beide zijden door bijna loodregte wanden, welke ter 
diepte van 1,000 à 2,000 voet nederdalen en slechts over de 
beddingen der beken, waaraan zij bij wijze van poorten tot 
uitwateringskanaal strekken, den toegang tot het binnenste 
van het gebergte vrijlaten. Als dergelijke toppen mogen be- 
schouwd worden: de goenoeng Pêlana, g: Poelosari, g: Djam:- 
boe, tusschen welke de beken (kali) Tontong goenoeng, kali 
Laban, kali Koening al schuimend heenstroomen , benevens 
de goenoeng Labêt 1), op welks top het heilige graf van den 
Pangeran Wali Djamboe Karang gelegen is, enz. 

ZLuidwaarts van de topvormige oprigtingen worden in het 
vlakke land van Poerbolingo slechts geringe opheffingen waar- 
genomen, welke bij wijze van trappen evenwijdig ten o 
zigte van elkander, met eene glooijing van naauwelijks een 
paar graden oprijzen. 


TIENDE VORM. 


De wijze van ligging is eene dubbele, evenwijdig ten opzigte 
van elkander gerigte ophefling, op beide zijden van eene pyroli- 
tische centraalketen, met tegenover gestelde „d. i. van deze cen- 
traallijn afgewende daling der lagen, en de landvorm bestaat 5 
behalve uit een aantal kleine nevenketenen, uit lange evenwij- 
dige bergrijën, welke minstens ten getale van drie hoofdketenen 
worden aangetroffen; de beide uitersten dezer ketenen, welke 
op een grooten afstand van elkander verwijderd zijn, vormen 
zacht glooijende vlakten , of kleine plateaux, terwijl hare bin- 
nenwaarts afdalende, steile helling naar de centraalketen is 


t) Deze berg moet niet worden verward met den trachiet-pilaar van gelijken naam , 
welke eene schelvormige structuur heeft en beneden Karang kobar oprijst. 


73 


toegekeerd; de smalle kam dezer centraalketen rijst gewoonlijk 
boven alle andere ketenen op. Tusschen deze dikwerf verveel- 
voudigde hoofd- en nevenketenen, welke door middel van 
dwarsjukken bij wijze van een traliewerk zijn vereenigd, ten 
gevolge waarvan nu eens deze dan gene bergreeks als cen- 
traalkam oprijst, — worden lang uitgestrekte dalen gevonden, 
wier bodems vlak zijn en bewoond worden; het zijn ware trog: 
vormige valleijen „die gewis een gelijk aantal meren zouden ge- 
vormd hebben,-in geval geene dwarsspleten in de ketenen 
werden gevonden, enge reten,— poorten, — waarvan er eene 
melk trogvormig dal wordt aangetroffen, waaruit de.hoofd beek 
stroomt, en die-zoo eng zijn, dat in het jaargetijde ,-waarin de 
bandjers bergafwaarts storten, het water voor dezêlven-wordt 
opgestuwd en het benedengedeelte van het dal werkelijk in een 
meer wordt herschapen. shed arke 

Het schijnt, dat deze merkwaardige dwarspoorten tot het 
wezenlijke karakter behooren van deze soort van minstens drie- 
voudige parallel-bergketenen en dalvorming. 

VoorBeELDEN. Het zoogenaamde Kêndèng-gebergte- in de 
afdeeling Koeningan, residentie Gheribon, zuidoostwaarts van 
den vulkaan Tjerimai; de ketenen en lagen van dit Kèndèêng- 
gebergte loopen meerendeels in de rigting van het oost ten züi- 
den, doch vertoonen, in de nabijheid der centraalketen, eene 
grootere afwisseling ten opzigte van den hoek, waaronder zij 
hellen. De lezer vergelijke hieromtrent J. HI Figuur 11 en 12. 
In Figuur 14 wordt de topographische gesteldheid afgebeeld 
van dat gedeelte van het Kèndèng-gebergte, hetwelk ten zui- 
den. tot het stroomgebied. der tji Djolang behoort en ten noor- 
den tot de tji Sangaroeng. Deze streken liggen zuid-zuidoost 
tot zuidoostwaarts van den vulkaan Tjerimai. Op deze schets, 
genomen naar,eene afzonderlijke kaart *) dezer landstreek, 
ontwaart men de verschillende bergrijën „zoo mede de neven- 
ketenen, waarin zij zich splitsen, wijders de dwarsjukken, 


1) Tegenover bladz. 137 afd. II. werd reeds eene figurative schets gegeven , ten einde 
de ligging der bergketenen, tusschen den Sawal enden Tjerimai, ten opzigte dezer 
kegelbergen, voor te stellen en haren loop in het algemeen aanschouwelijk te ma- 
ken. De tegenwoordige Figuur toont de speciale vertakkingen aan, waarin deze berg- 
ketenen zich splitsen en wel voornamelijk wat betreft de afdeeling Koeningan. 


74 


welke dezelven onderling verbinden, en de dwarspoorten, die 
de ketenen doorsnijden. Van de laatstgenoemden zijn er vooral 
vier zeer duidelijk op de schets zigtbaar. Onder de menigte van 
bergketenen, welke zich door-de tusschen dezelven gelegene da- 
len of beekbeddingen als zoodanig voordoensen die tamelijk 
evenwijdig ten opzigte van elkander naar het oosten gare: 
gelijk met de meesten het geval is — naar hiet oost tén zuiden 
gerigt zijn, rijzen er drie boven de overigen op. Deze drie hoofd- 
ketenen, welker betrekkelijke hoogte met meer juistheid in 
Figuur 12 is aangeduid geworden, zijn 4: de zuidelijke neptu- 
nische opheffing, welker lagen naar het zuiden hellen, name- 
lijk, de rand van het plateau Rantja, welke het tji-Djolang-dal 
ten zuiden*begrenst en, oostwaarts van dit plateau, de goe- 
noeng Soebang, die met steiler helling dan het plateau volko- 
men in de gedaante van eene schots naar het zuiden daalt. — 
b. De noordelijke neptunische ophefling, — de voortzetting van 
den goenoeng Sèla, — welker lagen naar het noorden hellen; 
duidelijk kan men ontwaren, hoe deze lagen zich tot-in het bed 
der tji Sangaroeng voortzetten, alwaar zij onderduiken onder den 
vulkanischen bodem, namelijk, onder den zuidoostelijken voet 
‚van den vulkaan Tjerimai, die zijne lava-stroomen tot aan deze 
plaats heeft doen vloeijen: ten gevolge hiervan is de tertiaire bo- 
dem met de uitwerpselen des vulkaans tot op eene aanmerkelijke 
hoogte overdekt geworden. Alhier heeft de tji Sangaroeng zich 
een bed, eene kloof, gegraven tusschen beide formatiën; zij wijst 
derhalve de juiste grerts tusschen den neptunischen en vulka- 
nischen bodem aan. De vulkanische massa’s zijn in eene scheeve 
rigting langs de helling der neptunische bergketenen voortge- 
stroomden hebben hare grootste uitgestrektheid verkregen in 
de rigting van het oost-zuidoosten (ten opzigte van den top des 
vulkaans); zij zijn, namelijk, voortgestuwd geworden tot in de 
nabijheid van eene andere neptunische bergketen, welke door 
het centrale hoofdgebergte naar het noord-noordoosten wordt 
afgezet. In diezelfde rigting stroomt de tji Sangaroeng van 
Loeragoeng tot aan Meningtêng, welke ook hier weder de grens 
tusschen beide formatiën daarstelt: zie Figuur 11. Aan haren 
linkeroever genaderd, eindigt de vulkanische bodem plotseling 
en vormt hij eene tamelijk steile, op vele plaatsen muurvormige 


75 


helling, ter hoogte van 150 à 200 voet, welke in Figuur 12 is 
afgebeeld geworden, van de kromming der rivier af, bij Loera- 
goeng, tot aan Meningtêng. Westwaarts van deze helling is-de 
tertiaire formatie allerwege met een vulkanischen bodem over- 
dekt, maar ten oosten van deze streek, bij voorbeeld, in de na- 
bijheid van Tjiwaroe, ziet men, in de gansche lengte van het 
tjì Taäl-dal, de lagen even duidelijk naar het noorden invallen, 
als zulks het geval is op de keten b zelve. — c. Eene hoogste 
centrale keten in het midden tusschen de beide opheffingen u 
en b van het laagsgewijs gevormde gebergte. Alhier wordt tra: 
chiet-en op eene andere plaats aan het paspunt van den weg 
over den goenoeng Poegak, een grof korrelige dioriet: Li. n°. 
1154 gevonden, welke eene groote hoeveelheid zwavelkies be- 
vat en even als het eerstgenoemde gesteente in het midden der 
wijde dalspleet tusschen a en b dwars door de neptunische for- 
matie is heengebroken. Op die wijze zijn twee evenwijdige 
hoofddalen ontstaan, wier breedte aan hunne bovenste randen 
van a tot c: 41 en van c tot b ò! geographische minuten be: 
draagt. De bodem dezer dalen is echter. geene onafgebrokene 
vlakte; nevenketenen strekken zich door dezelven uit, die in 
dat gedeelte, alwaar de doorsnede genomen is, voorgesteld in 
Figuur 12, ongeveer tot 4 van de hoogte der hoofdketen oprij- 
zen, doch overigens evenwijdig ten opzigte van dezelve gerigt 
zijn. Deze nevenketenen bestaan insgelijks uit het neptunische 
gebergte, wiens lagen hier in de meest mogelijke verscheiden- 
heid ten opzigte van haren graad van helling, tot aan volko- 
men regtop staanden worden aangetroffen; ten einde dit ver- 
schijnsel te kunnen verklaren, is men genoodzaakt aan te 
nemen, dat de tertiaire aardkorst tusschen de punten « en b in 
eene menigte enkele streepvormige stukken is verbrijzeld ge- 
worden, bij gelegenheid dat de doorbarsting van de endogene 
centraalketen c plaats greep en de twee groote zijtakken a en b 
werden opgeheven. Vele fragmenten van dit laagvormige geberg- 
te, welkeind iddellijke nabijheid van de eentraalketen Poe- 
gak en tamelijk hoog aan hare helling zijn gelegen, dalen 
niet in eene tegenover gestelde rigting van die bergketen, dat 
is, buitenwaarts, zij hellen daarentegen binnenwaarts, dat is, 
naar de zijde der keten heen. — De uitgestrektste ontblooting 


76 


der opgerigte, loodregt staande lagen vindt men aan de zuide- 
lijke zijde der keten, d.i. aan de noordelijke zijde van het tji 
Djolang-dal. Aldaar ligt de nevenkloof van de tji Koetjang, aan 
welker wanden men aanvankelijk loodregt opstaande zuilen 
meent te ontwaren: met bewondering aanschouwt men deze 
zuilen, die, honderd voet, ja, hooger oprijzende, hier geheel en 
al lijnregt zijn, elders een slangsgewijs gebogenen! vorm heb- 
ben; het zijn echter miet anders dan de koppen van loodregt 
staande zandsteenlagen, die aan den wand in: den vorm van 
lijsten, als de smalle zijde van muren, 2-à B voet ver buiten- 
waarts „uitsteken, -uithoofde de tusschen dezelven liggende 
thonlagen tot eene gelijke diepte uitgespoeld …en- in gleuven 
herschapen zijn; Verder zuidwaarts. heen ziet men deze Ia- 
gen, — aan den linkerwand der kloof van deze beek, — in 
hare bovenhelft half kringvormig, bij wijze van een koepel 
omgebogen, zonder gebroken te zijn. Deze streken liggen aan 
het benedengedeelte en aan den voet der Poegak-keten, ten 
noorden van de poort n°. Zop Figuur 1d. … a 

In het zuiden en in het zuidoosten van dit gedeelte van den 
voet des bergs ligt de streek, waar de bodem van het tj1 Djo- 
lang-dal zich het verst uitstrekt en alwaar hij tevens breeder en 
vlakker is dan elders. Het is dat gedeelte van den dalbodem, 
hetwelk gelegen is tusschen de poorten n°. 1 en no. 2 en dat ten 
westen wordt begrensd door den 900 à 1,100 voet hoog oprijzen- 
den wand van het Rantja-plateau. Aldaar treft men, in de rig- 
tng van n°. 1 naar n°. 2 genomen, in de nabijheid van den 
oever der tji Djolang, de volgende dorpen aan: Bandar dèng- 
dèng, Tjigintoeng, Janglapa en Fjoeroek, behalve nog eenige 
anderen, welke, verder van den oever verwijderd dan de vori- 
gen, in den dalbodem zijn gelegen. In de zoo even genoemde 
rigting, namelijk, van-het zuiden maar het noorden, door deze 
streek gaande, komt men over eene uitgestrektheid van ver- 
scheidene palen, onafgebroken over lagen, welke volkomen 
loodregt staan en van het westen naar het oosten gerigt zijn. 
Ik haal dit voorbeeld aan als een bewijs van de ontzaggelijke 
dikte der- formatie, waarvan ik reeds vroeger in het derde ka- 
pittel, bladz. 41 heb gesproken. Verder oostwaarts van deze 
plaats ziet men nieuwe voorbeelden van loodregt staande la- 


77 


gen im drie vlakke heuvelstrooken binnen het hoofddal, welke, 
naar het schijnt, door erosie der tusschen dezelven liggende 
deelen zijn-gevormd; ten gevolge hiervan zijn de kleine neven- 
dalem ontstaan, door welke thans de beken (tji) Soebang , t. Awi, 
t. Tanggil en t. Moentik stroomen. 

Laat ons thans nog een blik werpen op de streken, gelegen 
aan den oost-zuidoostelijken voet van den Tjerimai. Hier zien 
wij de noordelijke helling van het opgehevene neptunische ge- 
bergte b bedekt met vulkanische gesteenten en uitwerpselen. 
De voet des vuurbergs strekt zich echter niet met eene gelijk- 
matige glooijing naar de bedding der tj1 Sangaroeng uit, maar 
vormt, in de zone van 1 à 2,000 voet, breede voorsprongen, 
welke met eene zachte glooijing en bij wijze van terrassen af- 
dalen. Deze trapv helling misschien 
door het neptunisehel gebergte, hametijke door de voortzetting 
van de noordelijke helling der keten bin Figuur 12, welke on- 
der den voet des vulkaans verborgen ligt en eerst met lava- 
stroomen moest bedekt, met vulkanische puinbrokken moest 
overstelpt worden, alvorens de voet des vulkaans zich naar het 
oost-zuidoosten tot aan de tji Sangaroeng kon uitstrekken. Over 
dezen in terrassen voorwaarts springenden, vlakken voet van 
den Tjerimai, is de groote weg van Cheribon naar Koeningan 
aangelegd, welke op het profiel in Figuur 12 met eene gestipte 
lijn is aangeduid. 

Men ziet hieruit, dat het de Tjerimai niet kan geweest zijn, 
welke de dubbele opheffing van het neptunische one ee 
oorzaakt en het splijtings-dal heeft doen ontstaan, dat beg 
„wordt door de twee, ter wederzijde oprijzende ketenen a en is: 
dat integendeel de groote opheffing van het tertiaire gebergte 
reeds had plaats gehad, dat de beide ketenen, namelijk, ook de 
keten. b, reeds aanwezig was, toen de vulkaan uit eene meer 
noordwaarts gelegene spleet. oprees en door zijne eigene 
producten langzamerhand tot een kegel aangroeide, die 
thans viermalen de hoogte bereikt van de vide keten, welke 
zich boven de -omringenden verheft. Deze keten, waarin ook 
oudere, namelijk, dioritische gesteenten worden aangetroffen, 
was het, welke, langen tijd vóór de vorming des vulkaans plaats 
greep, de bergketenen a en b opwaarts dreef. ú 


78 


Dat het neptunische gebergte, in een tijdperk, hetwelk ten 
opzigte van den Tjerimai vóórvulkanisch mag genoemd wor- 
den, aan de oppervlakte des bodems nog verder naar het noor- 
den liep, alwaar hetzelve thans onder de vulkanische opper- 
vlakte verborgen ligt, hiervan vindt men een klaar bewijs in 
het bestaan van eene derde, noordelijkste en laatste verheflings- 
lijn van het tertiaire gebergte: goenoeng Meningtêng, din F iguur 
1 en 12, welke in haar oostelijkste gedeelte onbedekt is geble- 
ven. Verre in het noordoosten van Loeragoeng en op een groo- 
ten afstand van de keten b rijst dit juk geheel geïsoleerd op- 
waarts, het loopt in eene evenwijdigerigting ten opzigte van dit 
laatstgenoemde voort en verliest zich in het westen onder den 
vulkanischen voet van den Tjerimai, die het bedekt, terwijl 
het aan zijne noordelijke zijde onder den — overstelpenden — 
alluviaal-bodem verdwijnt. Dit bergjuk bestaat hoofdzakelijk 
uit een fijnen, blaauwachtigen kalk-zandsteen, welke eene 
buitengewone hoeveelheid schaaldieren en koralen bevat, en 
in hardheid aan marmer gelijk staat; hetzelve vormt eene smal- 
le, volkomen regte kam, die naar de buitenwaarts gekeerde 
zijde, naar het noorden, eene zacht glooijende helling heeft, 
maar aan de binnenwaarts gekeerde zijde, d. i. naar het zuiden, 
waar de breukrand ligt, met een steilen muur afda alt; op eene 
enkele plaats wordt deze kam door eene enge kloof doorsneden, 
waardoor de tji Sangaroeng uit het binnenwaarts gelegen dal 
naar de noordelijke alluviaal-vlakte stroomt 1) Deze kloof, wier 
doorbraak 220 voet diep en zeer eng is, kenmerkt zich door 
zulke vlakke wanden en scherpe kanten, zij vormt zulk een 
naauw rotskanaal, dat men, bij het beschouwen dezer kloof, 
zich niet dan met moeite kan overreden, dat dezelve, in vorigen 
tijd, niet kustmatig 1s daargesteld, ten einde op die wijze aan 
het binnenmeer, — dat de rivier aan de binnenwaarts gekeer- 
de zijde van den kam ongetwijfeld vormde, alvorens eene door- 
braak aan wezig was, — eene uitwatering te verschaffen. Alle po- 


End 


*) Zoodra de rivier deze poort is doorgestroomd, wordt zij bevaarbaar en verkrijgt 
zij den naam van kali Losari. Bij een lagen waterstand wagen het vele inlandsche 
vaartuigen, — praoe’s, — zelfs door deze rotspoort te stevenen, niettegenstaande de 
snelle vaart waarmede de rivier tusschen dezelve heenbruist, ten einde op die wijze 
Loeragoeng te bereiken. 


79 


gmgen echter, door de Javanen in de laatst verloopene jaren in 
het werk gesteld, om eene waterleiding in den binnenwaarts 
gekeerden wand der kloof te houwen, hebben schipbreuk ge- 
leden op de buitengewone hardheid van het gesteente. 
Wanneer men de lijn, waarin dit noordelijkste neptunische 
bergjuk uitgestrekt is, van den breukrand af denkbeeldig ver- 
lengt, dan loopt zij in de nabijheid. van den top des Tjerimat 
nood waarts voorbij denzelven; veel waarschijnlijkheid wordt 
daardoor bijgezet aan de veronderstelling, dat deze vulkaan 
aan de binnenwaarts gekeerde zijde van den breukrand dezer 
opheffing is witgebarsten en dat hij, door zijne eigene massa 
steeds in hoogte te doen toenemen, tevens al het tertiaire land 
in een wijden omvang met zijne uitwerpselen heeft overdekt. 
Bijna nergens op Java wordt eene plaats gevonden, alwaar het 
tertiaire gebergte, dat zoo rijk is aan petrefacten, zoo duidelijk 
onder de ribben eens vulkaans voortloopt, — onderduikt, — 
als hier in verschillende gedeelten van den omtrek des Tjeri- 
mai, die eene hoogte van 9} duizend voet bereikt, het geval is. 
In dit opzigt verdient vooral het noordelijke juk Meningtèng 
met zijne- poort, zoo-mede de kloof der tji Sangaroeng in het 
bovengedeelte van haren loop door de distrikten Kadoe gêdê 
en Koeningan de aandacht van reizigers, die later deze oorden 
zullen bezoeken, want in die streken loopt zij steeds langs de 
grenzen van den neptunischen en vulkanischen bodem. Aan 
deze grens, namelijk, aan den regteroever dezer beek, welke 
reeds tot het neptunische gebied behoust: ontspringt uit kalk- 
achtigen zandsteen eene warme bron (tji Panas), die op onge- 
veer een paal afstands zuid-zuidoostwaarts van het hoofddorp 
Koeningan i is gelegen. Het bekken is eerst 4 diep uitgehouwen 
in eene vulkanische brekzie, en vervolgens nog 2 dieper in kalk- 
achtigen zandsteen (fijne zandkorrels door koolzuren kalk ver- 
bonden). Het water heeft eenen warmtegraad van 50° Reaum. 
Somtijds ontwikkelt zich zulk eene groote hoeveelheid kool- 
zuur uit dit water,-dat Javanen, die zich er in wilden baden, 
ten gevolge daarvan stikten. De zandsteenlagen, welke aan den 
linkeroever der beek onder den voet des vulkaans onderduiken, 
zijn aldaar bedekt met een 10 voet dikke vulkanische brekzie. 
Hierop liggen losse vulkanische puinbrokken, en dan volgt de 


80 


* 


bovenste aardkorst. Tusschen deze vulkanische brekzie en den 
zandsteen heeft het water, in verre het grootste gedeelte des 
oevers, eene gleuf uitgespoeld. (Zie Afd. III. Hoofdst. 3. Warme 
bronnen). 

Verder westwaarts van Meningtêng, langs den noordelijken 
voet van den Tjerimai, ontwaart men nergens eenig spoor van 
het neptunische gebergte; waarschijnlijk is het aldaar honder- 

e‚ ja, misschien duizende voeten hoog door vulkanische 
uitwerpselen overstelpt geworden, welke den vulkanischen, 
als een puntigen hoed gevormden kegel daarstellen en aan den 
breeden rand van dezen hoed den neptunischen bodem bedek- 

en, — overstelpen. — Eerst op eenigen afstand van den 
noordelijken voet des vulkaans komt het neptunische gebergte 
wederom te voorschijn; aldaar verheft zich, namelijk, een in- 
dividu van het bovenste lid der neptunische formatie, het kalk- 
gebergte van Palimanan, dat als geïsoleerde, dikke bank steil 
en puntig opwaarts rijst en waarschijnlijk ten gevolge van den 
grooteren afstand waarop het van den vulkaan gelegen is en 
uithoofde van zijnen steil oprijzenden vorm; niet door den voet 
des vulkaans, die zich steeds meer en meer naar alle zijden 
uitbreidde, is bedekt geraakt. Uit verschillende holen stijgt 
daar ter plaatse koolzuur op, wordt eene heete bron aange- 
troffen, welke kalkspaath afzet en sijpelt aardolie op veelvul- 
dige plaatsen uit den bodem. - 

Aan den noordelijken voet van den Tangkoeban praoe, in 
de nabijheid van den Slamat, Merapi en Lawoe, merkt men vol- 
komen gelijke verschijnselen op, hetgeen ten bewijze kan strek- 
ken, dat de hier opgenoemde 9 à 10,000 voet hooge vulkani- 
sche kegelbergen van een lateren oorsprong zijn dan het teriaire 
gebergte in hunne omstreken gelegen. 

Andere daadzaken toonen aan, dat dit tertiaire gebergte niet 
overal te gelijker tijd werd opgeheven, maar dat die opheffing 
in de verschillende deelen van het eiland in verschillende tijd- 
perken plaats greep; zij doen zien, dat hetzelve in verscheidene 
deelen des eilands reeds opgeheven en door plutomsche gang- 
gesteenten doorbroken was (zie lager hoofdstuk 10), alvorens 
de nabij gelegene vulkanen werden opgeworpen, terwijl we- 
derom in andere streken andere gedeelten van het neptunische 


8l 


gebergte, namelijk, de hooger gelegene, bovenste afdeelingen der 
formatie, — étages, groepen van lagen, — of nog niet waren 
daargesteld of eerst ontstonden tijdens de vulkanen, in de na- 
bijheid er van gelegen, reeds werkzaam waren, en deze hunne 
lavastroomen uitbraakten; men ontwaart, namelijk, dat som- 
mige groepen van lagen dezer formatie, zoo als b. v. die, welke 
aan de kali Kêling voorkomen (verg. hoofdstuk 5), op lava- 
stroomen rusten. ' 

Onder de fossile koralen en schelpen, welke de kalkzand- 
steen van Meningténg in groote menigte bevat, en waaronder 
gansche banken, — strepen in het rotsgesteente, — van oesters 
worden aangetroffen, komen vele soorten voor, die tot de nog 
hedendaagsche, in de Javasche zee levende soorten behooren. 
(Lie hoofdstuk 5.) Deze zee is thans door eene alluviaal-vlakte, 
ter breedte van 10 Engelsche mijlen, van den goenoeng Mening- 
têng gescheiden. 


AFWIJKING VAN DEN TIENDEN VORM. 


De bijna kringvormige wijze van ligging en landvorming, 
welke men in de opheffing van den goenoeng Linggoeng rondom 
de bogtvormige vlakte van Tjikandé en Tjiletoe waarneemt, 
zou men als eenen eigendommelijken vorm kunnen beschouwen; 
de hier bedoelde streek hebben wij reeds in het vorige hoofd- 
stuk, bladz. 57 met korte woorden beschreven. Aan de meeste 
zijden dalen de lagen in eene tamelijk divergerende rigting van 
het middenpunt der ingeslotene vlakte benedenwaarts; zij val- 
len onder eenen hoek van 25° à 50° naar de buitenzijde, en de 
landvorm is een halfkringvormige, loodregte muur, welke ter 
hoogte van 1,000 à 1,125 voet oprijst en waarvan de rand in een 
golfvormig plateau overgaat. In die streken, waarin de achter- 
uitgaande, steeds verder rugwaarts, landwaarts in tredende 
watervallen zijn gelegen (zie vroeger), rijst de muur in ver- 
scheidene terrassen opwaarts, welke door smalle, vlakke voor- 
sprongen zijn vereenigd, d.i. hij verheft zich trapsgewijs; overal 
elders waar geene nederwaarts stortende beken worden aan- 
getroffen, waardoor insnijdingen in den wand worden gemaakt, 

N 6 


82 


stijgt hij eensklaps op naar den hoogsten rand, als ééne vertikale 
vlakte, namelijk als de breukrand van de gansche massa lagen, 
welke men hier ontbloot ziet. , 

Maar ook deze muur Linggoeng, die een gedeelte van eenen 
kring, of, juister gezegd, in zijn geheel genomen, eene ellips be- 
schrijft, waarvan het west-noord westelijke uiteinde geopend is 
_en de Tjiletoe-baai — eene nevenbogt der Wijnkoops-baai — 
vormt, ook deze muur, zeg ik, verlengt zich naar twee tegen- 
overgestelde zijden, namelijk, naar het west- noordwesten en 
oost-zuidoosten, en geeft daardoor duidelijk te kennen, dat de 
algemeene wet, waaraan het bersten der aardkorst schijnt te zijn 
onderworpen geweest, namelijk, de lijnregte splijting, de vorming 
van lange, regt loopende spleten, ook hier haren invloed heeft 
doen gevoelen. Uit dien hoofde is het, dat ik dezen vorm slechts 
als eene onderverdeeling van den tienden vorm meen te mogen 
beschouwen, en zulks wel te meer, dewijl dit het eenige voor- 
beeld is, hetwelk over de gansche uitgestrektheid des eilands 
daarvan wordt aangetroffen. 

J. HI. Figuur 15 bevat eene copij van een gedeelte eener kaart 
van deze landstreek, voorstellende den muur, benevens zijne 
omstreken, naar opmetingen, welke ik heb verrigt. Het noor- 
delijke en oostelijke gedeelte van den muur, te rekenen van den 
waterval der tjì Marindjoeng tot aan dien der tji Letoe, di. van 
n°. Î tot n°. 7 op de Figuur, is steil als een muur en op vele 
plaatsen volkomen loodregt; van n°. 1 tot aan Karang taho 
daarentegen, gaat dezelve, gelijk mede aan de zuidzijde het geval 
is, gerekend van die streek af‚ welke ten zuiden van het cen- 
traal-gebergte Kiara djadjar is gelegen, in de rigting van het 
oosten naar het westen allengs in eene helling over, die min- 
der steil is. 

Het hoogland, waarin de rand overgaat, heeft aan zijne noor- 
delijke en oostelijke zijde eene hoogte van 1,200 à 1,500 voet: 
aan de zuidelijke zijde daalt de rand, welke nog eene hoogte 
van 800 à 1,000 voet heeft behouden, steeds lager naar de 
zuider kust. De ingeslotene vlakte, welke door den muur wordt 
omringd, is moerassig, zeer laag en slechts weinige voeten bo- 
ven den spiegel der zee verheven, welke laatste naar alle waar- 
schijnlijkheid de gansche ruimte, de gansche bogt tot aan den 


85 


voet des muurs eenmaal heeft bedekt, alvorens deze door deu 
alluviaal-bodem, medegevoerd door de zeven in watervallen 
van den muur afstortende beken, was opgehoogd geworden. 
Deze ophooging moet, uit een geologisch oogpunt beschouwd, 
vóór zeer korten tijd hebben plaats gegrepen, want het kleine, 
thans nog met water gevulde gedeelte der bogt, namelijk, de 
Tjiletoe-baai, wordt nog steeds enger, de kust strekt zich merk- 
baar verder naar het west-noordwesten uit, de voormalige 
mondingen der tji Marindjoeng en der tji Kandé, welke zich 
nog vóór eenige jaren bij de punten * en $ in Figuur 15 regt- 
streeks in de zee ontlastten, zijn nu reeds door droog land van 
de zee gescheiden, de rivieren hebben haren loop veranderd, 
ja, gedurende het ebgetijde treedt de zee ongeveer een duizend- 
tal voeten terug en laat eene zandige moddervlakte na. 

Deze streek, die wel is waar, woest en weinig bewoond is, 
maar tot de-merkwaardigsten van het neptunische gebergte op 
Java behoort, vooral de kolossale Linggoeng-muur met zijne 
watervallen, raad ik alle geologen en beminnaren van schal- 
derachtige en verhevene natuurtooneelen aan niet onbezocht 
te laten; twee dier watervallen storten zich van grootere hoogte 
dan eenige andere op gansch Java. 


ELFDE VORM. 


Het gebergte is omgekanteld, de lagen staan loodregt of al- 
thans bijna loodregt, de koppen liggen allen in een en hetzelfde 
horizontale vlak, en de landvorm is eene vlakte, daargesteld niet _ 
uit de op elkander liggende, maar uit de nevens elkander staan- 
de koppen der afgebrokene lagen; zet men zijnen weg over 
deze koppen. voort, dan gaat men als het ware over eene rij 
planken; welke, met hare smalle zijde naar boven gekeerd, 
verticaal nevens elkander zijn geplaatst, ten einde te droogen, 
gelijk bij zaagmolens dikwerf geschiedt. VoorBrELDEN. Plekken 
waar deze landvorm, doch in geringe uitgestrektheid wordt 
waargenomen, komen veelvuldig voor, namelijk, in die deelen 
van het gebergte, alwaar de formatie in eene buitengewone 
mate verbrijzeld en dooreen geworpen is; loodregt gerigte, 


84 


aan de bovenzijde vlakke gedeelten der formatie daarentegen, 
welke eene aanmerkelijke uitgebreidheid bezitten , worden zel- 
den aangetroffen. Tot deze laatste soort behoort dat gedeelte 
van den vlakken bodem van het tji Dj olang-dal, waarin de dor- 
pen Bandar dèngdèng, Tjigintoeng, Tjoeroek en anderen ge- 
legen zijn. Zie vroeger hoofdstuk 3, bladz. 41 en hoofdstuk 4, 
bladz. 75, enz. 


TWAALFDE VORM. 


Het gebergte is omgekanteld, de lagen staan loodregt of al- 
thans bijna loodregt, de koppen verheffen zich groepsgewijs 
nevens elkander tot verschillende hoogte en de landvorm be- 
staat uit verscheidene, evenwijdig nevens elkander oprijzende 
smalle, steile bergkammen, welke door enge, slechts in eene 
geringe mate ontwikkelde dalen, van elkander worden ge- 
scheiden en die menigwerf afgebroken zijn en zich als- 
dan in de gedaante van torens verheffen. Deze dalen of klo- 
ven tusschen de steile kammen, namelijk, tusschen de loodregte 
stukken der formatie, zijn gewoonlijk ontstaan ten gevolge van 
erosie. Slechts een enkel, doch uitstekend voorbeeld van deze 
_ merkwaardige wijze van ligging is mij voorgekomen, namelijk, 
de bergwal, welke het plateau van Bandong aan de westelijke 
zijde begrenst en hetzelve van de 1,200 voet dieper liggende 
vlakte van Radjamandala scheidt. 1) Aan de eene zijde, name- 
lijk, in het oost-noordoosten, verbindt dit gebergte zich door 
eenen wrong-vormigen tusschen-zadel met den voet van den 
vulkanischen berg Boerangrang, terwijl het aan den anderen 
kant, d. ì. in het zuidwesten, in den noordelijken Djampang- 
wand overgaat, waarvan wij reeds op bladz. 58 hebben gespro- 
ken, en derhalve als de voortzetting van deze noordelijkste ver- 
heffings-lijn der Preanger-Regentschappen mag beschouwd 


*) Het tegenwoordige verschil in het niveau tusschen de vlakten van Bandong en 
Radjamandala is ten deele door eene zoetwater-formatie daargesteld , welke het bek- 
ken van Bandong vervult, hetwelk vroeger niet veel hooger kan geweest zijn dan 
de vlakte van Radjamandala. 


85 


worden. Verscheidene, somtijds drie of vier evenwijdige kete- 
nen worden alhier nevens elkander gevonden. Ter plaatse waar. 
de hoofdbeek tji Taroem zich dwars door de grensketen eene 
kloof heeft heengebroken, die geene geringere diepte heeft dan 
1,665 voet, ten einde zich een uitweg te banen uit het plateau 
van Bandong naar de zijde van Radjamandala, worden in het 
benedenste gedeelte, nabij de bedding van deze kloof de zand- 
steenlagen: L. n°. 854—859, perpendiculair nevens elkander ge- 
rigt, aangetroffen, hier van gangen van dioriet: Li. n°. 814—817, 
elders van gangen van basalt en dergelijke eruptie-gesteenten : 
L. n°. 821, 822 doortrokken en ten deele op eene hoogst merk- 
waardige wijze veranderd. Uithoofde de basalt-gangen in platten 
afgezonderd en loodregt tusschen neptunische lagen gerigt 
zijn, welke insgelijks loodregt staan, zoo doen zij zich schijn- 
baar voor als deelen van het neptunische gebergte. Want vele 
neptunische lagen hebben eene gelijke dikte als de basalt-lagen, 
namelijk, afwisselend van 1 duim tot 1 voet, zij hebben zulk eene 
verandering ondergaan, en zijn zoo hard en kristallinisch ge- 
worden: L. n°. 824 a—g, dat men dezelven ter naauwernood 
kan onderscheiden van de werkelijke basalt- en phonolith-plat- 
ten: L. n°. 820-825, wegens de groote overeenkomst, welke 
uiterlijk tusschen haar bestaat. 

Het laagste gedeelte des bodems van de tji Taroem-kloof, 
tusschen de beide hoeken van het doorbrokene zandsteenge- 
bergte: goenoeng Lanang, aan den linkerkant of ten westen, 
en goenoeng Tjisampan, aan de regter- of oostelijke zijde, 
wordt Sangjang hêloet geheeten. Alhier stroomt de aanzien- 
lijke rivier, die weldra bevaarbaar wordt, door eene rotsengte, 
welke niet breeder is dan 10 voet, doch waarschijnlijk eene 
groote diepte heeft. Aan de zijwanden dezer schrikbarend 
woeste en diepe kloof is het, dat de schoonste ontblootingen 
worden gevonden van het gebergte, hetwelk grootendeels uit 
zandsteen bestaat en de bergkammen vormt, welke zich ter 
regterzijde der kloof verder naar het noordoosten, in de rig- 
ting van den Boerangrang uitstrekken. Zij doen zich uit dezen 
hoofde aan hunne oppervlakte voor als afgezonderde stukken, 
dewijl erosie-dalen tusschen dezelven zijn uitgespoeld, wier 
ontstaan misschien werd bevorderd door oorspronkelijke scheu- 


86 


ren, ontstaan ten gevolge van het uiteen splijten van het gebergte 
tijdens zijne opheffing; deze jukken en de verschillende gedeel- 
ten derzelven zijn bij de inlanders bekend onder de namen van: 

goenoeng Lanang, g. Fjisampan, g. Panindjoean, g. Kasor, g. Pêti 
en anderen. Op den bodem der kloof: Sangjang hêloet heb ben de 
zandsteenlagen eene dikte van 5 à 5 voet; zij staan niet volkomen 
loodregt, maar zijn onder een hoek van 75 à 80° opgeheven ge- 
worden en bezitten eene zeer groote mate van hardheid. Zij zijn 
aldaar van het west ten noorden naar het oost ten zuiden 
gerigt, en dalen naar het zwid ten westen. Uithoofde weekere 
lagen ter diepte van 5 à 5 voet, tusschen de hardere zandsteen- 
lagen zijn uitgespoeld geworden, zoo steken deze laatsten met 
hare scherpe kanten, aan den wand, even zoo ver vooruit 
en hebben zij op die wijze veel overeenkomst met folianten, die 
op eene boekenplank nevens elkander staan, maar afwisselend 
vóór- en achterwaarts springen; vergelijk J. LH. Figuur 14. Op 
ééne plaats naderen de scherp uitstekende kanten der lagen 
elkander tot op 10 voet en door deze engte stort zich de gansche 
zoo aanzienlijke watermassa der tji Taroem, welke beneden deze 
rotspoort al schuimend tegen een gladden wand aanbruist, 
die insgelijks uit steil opgerigte zandsteenlagen bestaat. De 
puinhoopen van een bergval hebben op zekere plaats aan den 
wand eene helling gevormd, waarover men naar beneden tot 
in de nabijheid van den spattenden stroom kan af klauteren, 
welke nergens door een oever van de steile, of volkomen lood- 
regt oprijzende wanden wordt gescheiden. Deze helling bestond 
uit schotsen van gebrokene zandsteenlagen, waaruit zich hier 
en daar nog eenige stompen van geknakte boomstammen 
ter hoogte van 10 à 20 voet verhieven, welke met de puinbrok- 

ken te gelijker tijd naar beneden gestort waren. Verdoofd door 
het gebulder van den woedenden stroom, en vervuld van 
vrees voor het ontstaan van instortingen, deed ik eene barome- 
ter-waarneming, nadat ik mijne instrumenten aan een dier 
afgeknotte boomstammen had opgehangen. Volgens berekenin- 

gen naar deze waarnemingen gemaakt, heeft de kloof te dezer 
plaatse de aanmerkelijke diepte van 1,665 voet. De bodem van 
Sangjang hèêloet, de bedding der kloof, ligt, namelijk, 990 
voet, het dorp Tjatjabang, aan den linkerkant der kloof, aan 


87 


de binnenwaaris gekeerde zijde van de doorbrokene keten, der- 
halve nog in het hoogland, 2126 voet, en de hoogste hoek van 
het doorbrokene gebergte, — de wegpas over den goenoeng 
Lanang, welke van het zoo even genoemde dorp naar desa Goe- 
wah voert, — 2,655 voet boven het niveau der zee. Het verval 
der tj1 Taroem, van het 2,100 voet hooge plateau van Bandong 
tot aan deze plaats, bedraagt derhalve 1,110 voet, niettegen- 
staande de lijnregte afstand van de tjoeroek Djòmpòng tot hier 
slechts op 7 palen kan gerekend worden; dit verval heeft 
meerendeels plaats over loodregte trappen: tjoeroek Djömpòng, 
t. Lanang, t. Djoekang rawon, t. Alimoen; onder alle water- 
vallen van Java is de tjoeroek Alimoen: de „stuif- of nevelval” 
de grootste; het schijnt echter, dat hij, behalve door mij, nog 
nimmer door een Europeër is bezocht geworden. 

Geene enkele der dwarskloven, welke ik op Java heb aange- 
troffen, mag, wat hare diepte betreft, met de dwarsdoorbraak 
door deze Lanang-keten: Sangjang hêloet worden vergeleken; 
zij is dieper, enger, woester, huiveringwekkender en wordt door 
eene grootere rivier doorstroomd dan eenige andere kloof op het 
eiland, terwijl men slechts met gevaar van zijn leven haren bo- 
dem kan bereiken, wanneer men, uitgaande van het dorp Tjitja- 
bang, langs den steilen wand benedenwaarts klimt. Heeft men 
eenmaal den diepen bodem der kloof bereikt, is men als het ware 
tot in de ingewanden van het gebergte doorgedrongen, dan 
worden het gevaar en de moeite, aan dien togt verbonden, rijke- 
lijk beloond door de kennis, welke men nopens het geologisch 
zamenstelsel van het gebergte aldaar kan verkrijgen. 

Aan de buitenwaarts gekeerde zijde dezer zandsteenjuk- 
ken, naar de zijde der lager gelegene vlakte van Radjaman- 
dala, treft men steile kalkgebergten aan; eenigen rijzen geheel 
geïsoleerd, sommigen zelfs als pilaren of torens omhoog, gelijk 
de goenoeng Mèêsigit; de meesten echter, zoo als de g. Noeng- 
nang, Boendoet, Awoe, vormen smalle rotskammen, ter 
breedte van slechts 5 à 400 voet, die zich echter ter lengte 
van verscheidene palen uitstrekken, en wier wanden, zoowel 
de binnen- als de buitenwaarts gekeerden, loodregt of bijna 
loodregt staan. Zij vormen geen onafgebroken geheel, zij wor- 
den herhaaldelijk door opene ruimten afgebroken, maar zij 


88 


verheffen zich overal op gelijke afstanden van de binnenwaarts 
gelegene zandsteenketen en vormen gezamenlijk eene rij, welke 
zich evenwijdig ten opzigte van de zoo even genoemde keten 
en den zoom van het gebergte voortzet. Als waren zij door een 
geheimzinnigen band aan het zandgebergte verbonden, zijn 
zij overal even ver van hetzelve verwijderd, terwijl zij aan den 
buitenkant van hetzelve voortloopen. Aan de binnenwaarts 
gekeerde zijde worden zij door enge dalspleten, die al het uiter- 
lijke van kloven hebben, van deze zandsteenjukken gescheiden, 
terwijl hun voet aan de buitenwaarts gekeerde zijde, door mid- 
del eener glooijende helling, in de vlakte van Radjamandala 
overgaat. Ëven als de zandsteenketenen, welke eene grootere 
hoogte bereiken, loopen zij eerst in de rigting van het zuid wes- 
ten naar het noordoosten en wenden zij zich vervolgens, van 
den goenoeng Boendoet af gerekend, van het westen naar 
het oosten. In de opgegevene riging zijn het: goenoeng 
Noengnang, — dit is de eenige, welke aan de linkerzijde 


van de tji Taroem-kloof is gelegen, terwijl de volgenden aan de 


regterzijde liggen, — g. Batoe gêdé, Goewah, Boendoet, Awoe: 
deze laatstgenoemde zet zich voort in de rigtng van het oos- 
ten en daalt af in het plateau van Bandong. Te rekenen van de 
plaats waar deze rij van kalksteenkammen zich naar het oos- 
ten wendt, namelijk, van den Boendoet af, schijnt hetzelve 
verdubbeld toe. Op. eenigen afstand van deze eerste rij, name- 
lijk, verheft zich ten noorden eene andere rij van kalkrotsen, 
welke uit geheel geïsoleerde, steile en rotsachtige, als torens 
oprijzende, hoogst schilderachtige massa’s bestaan; zij loopen 
evenwijdig ten opzigte van de eerste rij van het westen naar 
het oosten en worden geheeten: goenoeng Kantjana, Tand- 
joeng, Mèêsigit, Karang paranten. Tusschen de laastgenoemde 
noordelijke rij, welke uit afzonderlijke, torenachtig oprijzende 
rotsen en de eerstgenoemde meer zuidwaarts gelegene, die uit 
kamvormige, lange rotsen bestaat, loopt de groote weg van Rad- 
jamandala naar Bandong; aan dezen weg, welke allengs hooger 
rijst, ligt het poststation Tjisitoe. Het hoogste punt van den 
weg ligt 2,567 boven den spiegel der zee. Den geelachtig wit- 
ten, harden, digten, van petrefacten rijk voorzi kalksteen, 
waaruit al deze rotsen bestaan, ziet men in L. nt. 840865. Op 


ai 
MORE EL 
wen. Le mit 
AA art SN WR 
CER Der Gis 5 
! ei Pe, NS 
ER 
A > Su is 
0 B 
Er 
ig Pe Ze { OE Dn 
OC 
ON È \ e, BS 
| N } it Nn 
’ NN 


t 


LIFT 


LE Liguur 10 


€ 


\ 


% 


89 


hunne bovenste vlakken, — nokken, — zijn de kalksteen-kam- 
men, vooral de goenoeng Goewah, Boendoet en Awoe, welke 
het minst verbrijzeld zijn, wel hobbelig-ruw en getand, maar 
in het algemeen genomen plat, het bovenvlak gaat onder een 
regten hoek in de wanden over; verder merkt men op, dat de 
scheidings-vlakken, die dezelven afdeelen en die bij de meesten, 
vooral bij den goenoeng Goewah, in de nabijheid der merk- 
waardige holen (liang) Silanang en Tjikasang, eene duidelijke 
onderafdeeling der banken in lagen ter dikte van 8 à 10 voet 
te weeg brengen, dat, zeg ik, de scheidings-vlakken verticaal 
zijn gerigt, terwijl de menigte holen, die in deze kalkbergen 
worden gevonden, hunnen mond hebben op de bovenste platte 
vlakte der jukken en perpendiculair, van boven naar beneden, 
bij wijze van schachten, in het gesteente loopen. 

De zoo even genoemde kammen van kalkrots zijn, namelijk, 
opgerigte banken; zij staan geheel of bijna loodregt, met hunne 
smalle zijde naar boven gekeerd, zij vormen den buitensten bergzoom 
of strook van het op gelijke wijze gerigte, — op den kop staande — 
zandsteengebergte, waarvan zij vroeger het bovenste, horizontaal lig- 
gende lid witmaakten. 1) 

Het gansche gebergte, of, beter gezegd, de gansche groep 
van lagen der“tertiaire formatie, welke wij hier voor ons heb- 
ben, moet derhalve bij het omkantelen een boog minstens van 
90 graden hebben doorloopen en, in plaats van hare voormalige 
horizontale rigting, eene verticale rigtng hebben verkregen; 
ten gevolge hiervan is de breukrand, welke bij deze gebeurte- 
nis, vóór de omkanteling plaats greep, de eene zijde van het 
afgebrokene gebergte vormde, thans aan de oppervlakte van 
het land gebragt. De kalkbanken, welke vroeger het bovenste 
5 à 400 voet dikke bekleedsel van het gebergte uitmaakten, 
zijn thans de buitenste rij der bergketen geworden. 

Niet altijd wordt de torenvorm der neptunische rots-geberg- 


1) Dit gebergte , zoomede het gansche plateau van Bandong, benevens zijne omstreken, 
zijne neptunische, vulkanische en plutonische gebergten, welke op de verschillendste 
wijze met elkander zijn vereenigd, zijn, uit een geologisch oogpunt beschouwd, zoo 
merkwaardig, maar tevens zoo ingewikkeld, zoo rijk in vormen, dat slechts eene 
uitvoerige, afzonderlijke beschrijving, welke ik daaraan hoop te wijden — in staat is 
hetzelve op eene voldoende wijze te verklaren. 


90 


ten, door eene loodregte rigting der omgekantelde lagen daar- 
gesteld, gelijk het geval is met de kalkbergen van den goenoeng 
Noengnang af gerekend tot aan den g: Awoe. Die vorm is som- 
tijds het gevolg van eene verbrijzeling van voormalige kalk- 
banken, welke, waarschijnlijk door de werking van de baren 
der zee en door latere verweering zoodanig zijn afgenomen, 
dat slechts een dun stuk in de gedaante van een toren is over- 
gebleven, welke zich tusschen kleinere puinbrokken en over- 
blijfselen der vroegere bank verheft. Tot eene dergelijke ver- 
brijzeling der Javasche kalkrotsen moest hare bankvorm, die 
aan alle zijden steil is afgebroken, zeer medewerken. Als een 
voorbeeld van dezen torenvorm mag de goenoeng Gamping, 
bij Jogjakêrta, worden beschouwd, welke ter hoogte van an- 
derhalf honderd voet geheel geïsoleerd uit de vlakte oprijst. 
Lie de pittoreske teekening goenoeng Gamping in den atlas, 
welke tot dit werk behoort. 

Onder eene dergelijke gedaante, die van een toren, komen 
ook enkele vulkanische rotsen voor, welke als eruptie-gesteen- 
ten in het neptunische gebergte worden gevonden. Hiertoe be- 
hooren vele gedeelten van het trachietische porphier-gebergte, 


- 


hetwelk het plateau van Bandong aan de zuid westelijke zijde be- 


grenst, namelijk, aan de linkerzijde der tj1 Taroem, ten zuiden 
der tjoeroek Djòmpòng, distrikt Rongga. Die, welke het meest 
in aanmerking verdient te komen, is batoe Soesoen, waarom- 
trent wij in het 10% hoofdstuk van het tertiaire gebergte in 
nadere ontwikkeling zullen treden. Zie J. HI. F guur 14, waar- 
in de gansche 500 voet hooge rots van de voorzijde en Figuur 
15, waarin de top van de achterzijde is afgebeeld. Beneden de 
spits, te rekenen van het punt = „is deze rots verbonden met de 
noordelijke helling van den goenoeng Boeloet. 


Als dertienden vorm zouden wij nog eene zeer onregelmatige 
Wijze van ligging kunnen optellen, welke voorkomt in streken, 
alwaar dikke gangen, ja, zelfs gansche jukken of bultvormige ge- 


nrc 


Le ie | 


. 


91 


veranderd, de lagen uit haar verband gerukt, verplaatst en een 
zeer zamengesteld, uit dooreen gewor pene neptunische en vul- 
kanische deelen bestaand geheel hebben gevormd. Dit komt 
voor in de gebergten van Oostelijk Bantam, in de nabijheid van 
de Wijnkoopsbaai en den Salak, gelijk mede im de zuid weste- 
telijke streken van Bandong, en de bergen rondom den Toem- 
pak roejoeng, in de noordoostelijke streken van Tjidamar, waar 
de dalen van de tji Meragan en tji Koeripan liggen, en elders, 
alwaar vele aanmerkelijke doorbraken van hypogene gesteen- 
ten worden gevonden, welke meer of minder hooge kegeltop- 
pen, torens, stompe bulten, wrongen of smalle ribben vormen, 
gelegen tusschen schotsen van het opgehevene en dooreen ge- 
worpene, laagsgewijze gebergte, waarmede zij afwisselend voor- 
komen; wijders worden er voorbeelden van gevonden in den 
noordelijken Djampang-wand, welke naar den Gêdé is toege- 
keerd, alwaar scherp gespletene ribben tegen de helling steu- 
nen en het eenvoudige, neptunische karakter van een wand, 
door eenzijdige opheffing ontstaan, waarvan wij de onvermeng- 
de type hebben leeren kennen in den Brengbreng en in het zui- 
dergebergte van Jogjakêrta, geheel veranderen en onkenbaar 
maken. 

Omdat echter geene bepaalde grenzen zijn aan te wijzen 
ten opzigte van de mate van omwerping of verplaatsing van 
het neptunische gebergte en het aandeel, dat de eruptie-ge- 
steenten in het zamenstel van hetzelve hebben verkregen, de- 
wijl zij nu eens als dunne aderen door het sediment-gesteente 
zijn gedrongen, dan weder als dikke gangen, bergribben of bult- 
vormige massa’s in de laagsgewijze structuur van het gebergte 
voorkomen, zoo mogt eene verdere verdeeling, onderscheiding 
van vormen volgens typen, als onnoodig worden beschouwd, 
en zulks te eerder, dewijl ook de door ons reeds omschre- 
vene 12 liggings-typen veelvuldige malen inéén smelten, 
omdat zij even dikwerf in elkander overgaan, als zij onderling 
afwisselen, en juist uit dien hoofde die buitengewoon talrijke 
verscheidenheid van land- en bergvormen daarstellen, welke 
wij op Java waarnemen. Gewoonlijk echter ontwaart men, zelfs 
bij de meest zamengestelde vormen, één der 12 typen als hoofd- 
vorm, en wel wordt de vijfde en zevende vorm als zoodanig 


92 


het menigvuldigst aangetroffen; bij het schijnbare gemis aan 
regelmaat, uithoofde van min gewigtige afwijkingen en afwis- 
selingen in de wijze van ligging, zal echter weldra de eene of 
andere der 12 typen, als de hoofdvorm van een en hetzelfde 
landschap, uit al de overigen kunnen herkend worden. 

De hoogte, waartoe het neptunische gebergte is opgedreven 
geworden, gaat slechts in de Preanger-Regentschappen; name- 
lijk, in de streken, die zuidelijker dan de Gêdé zijn gelegen en 
zich uitstrekken van de Wijnkoopsbaai tot aan den meridiaan 
van den berg Sawal, dikwerf die van 3,000 voet te boven; 
ja, in enkele gedeelten dezer Regentschappen, namelijk, in de 
omstreken der bergen Patoewa en Tiloe, is het neptunische ge- 
bergte ter hoogte van 6,000 voet opgeheven geworden; maar 
overal elders op Java komt het niet tot in de zone van 2,000 
voet, ja, het heeft in de meeste gevallen eene nog veel geringere 
hoogte. Dit gebergte wordt derhalve in hoogte op gelijke wijze 
door de vulkanen te boven gegaan, als hetzelve deze laatsten 
in horizontale uitgebreidheid overtreft. Op gelijke wijze als de 
verhouding van het neptunische gebergte tot de vulkanen in 
dit opzigt, — dat is, tot de oppervlakte, welke alle vuurbergen 
van Java gezamenlijk beslaan, — staat als 4 tot.1, zoo zien wij, 
dat ook de hoogte der vulkanische kegels, — wanneer deze 
__ gemiddeld op 9,500 voet worden aangenomen, — tot de ge- 
middelde hoogte van het neptunische gebergte, — dat wij op 
1,900 voet mogen stellen, — in eene gelijke verhouding staat, 
namelijk, in rede als 4 tot 4. | 

Door de veelvuldige herhaling der 12 tertiaire land vor- 
men, de wijze, waarop zij zich met elkander vereenigen, door 
alluviaal-vlakten worden afgewisseld of door vulkanische ke- 
gelbergen worden vaneen gescheiden, wordt het groote geheel 
zamengesteld, — het eiland Java, dat een zoo grooten rijkdom 
aan bergen en dalen van verschillenden vorm bezit: wat be- 
treft zijne gedaante en hoogte-ontwikkeling in het algemeen, 
ontstaan uit de vereeniging van al zijne land- en berg-indivi- 
duêën, dit onderwerp hebben wij reeds behandeld in het eerste 
hoofdstuk der 1ste afdeeling (zie 1. bladz. 1—87, benevens de 
hoogte-kaarten n°. 1—12.). Gelijk wij daar ter plaatse slechts 
het oog gevestigd hadden op de uiterlijke gestalte van het 


93 


eiland en, — met het doel om ons zijnen vorm en hoogte-ver- 
houding duidelijk voor den geest te stellen en het overzigt ge 
makkelijk te maken, — ons het eiland Java in acht verschil- 
lende hoogte-toestanden of ontwikkelings-phasen voorstelden, 
zoo hebben wij in dit hoofdstuk getracht ons bekend te maken 
met de innerlijke structuur, welke ten grondslag aan den uiter- 
lijken vorm verstrekt. 


5. OUDERDOM. — FOSSILE DIEREN EN PLANTEN. 


„„Nederploffingen in warmere luchtstreken, uit een later tijdperk afkomstig, 
kunnen gelijke overblijfselen bevatten als die, welke in koudere luchtstreken niet 
dan in de afgezette gesteente-lagen van een vroeger tijdperk worden aange- 

“ troflen.” 


(H; G. BRONN, Lethaea, II, 793.) 


Ten einde ons eenig licht te verschaffen ter beoordeeling van 
den ouderdom der thans door ons behandelde formatie, in 
vergelijking van andere reeds bekende laagsgewijze gebergte- 
systemen, zullen wij eerst de daadzaken vermelden, — namelijk, 
de bouwstoffen, de fossile overblijfselen beschrijven, en daarna 
beproeven er gevolgtrekkingen uit af te leiden. 

Wat de dieren betreft, deze bestaan, naar de tot heden ge- 
maakte bestemmingen, in eene reeks van ongeveer 500 soor- 
ten, als: Grustaceën (11), Annulaten (1), Mollusken met enkele 
schaal (250), Mollusken met dubbele schaal (159), Echinoder- 
men (26) en Polypariën (40), benevens eenige nog onbestemde 
ligchamen, — derhalve voor het grootste deel uit Gonchyliën, 
welke ik in de verschillende laagsgewijze groepen der formatie 
en in verschillende gedeelten van het eiland Java heb doen op- 
graven en zelf heb verzameld. Zij bevinden zich thans in het 
Rijks-museum van natuurlijke historie te Leiden, inde afdeeling 
„Wervelooze dieren” en zijn reeds voorloopig bestemd en geïn- 
ventariseerd geworden door den heer 3. à rerkLors, Phil. Doct., 
Conservator bij deze afdeeling van het museum. Met zijne voor- 
kennis is het, dat ik van deze bestemmingen gebruik maak. 
Gelijk door hem wordt aangemerkt, mogen de geslachtsnamen 
allen als juist worden beschouwd, zoo mede die bestemmingen 


94 


der soorten, bij welker namen geen vraagteeken is geplaatst. 
Verscheidenen waren reeds door mij op Java bestemd. 

Vooreerst zal ik een systematisch overzigt mededeelen der ge- 
slachten en soorten en daarop, in eene tweede lijst, de topogra- 
phische verbreiding der fossile dieren in deze formatie behan- 
delen. De fossile verzameling zal steeds worden aangeduid door 
L. P. (no. 1—508), ten einde haar te onderscheiden van mijne 
geologische verzameling betrekkelijk Java: L. (n°. 1—1569), 
welke zich in de mineralogische afdeeling (Conservator Dr. e. 
M. BEIMA) van het museum te Leiden bevindt. In de eerste lijst , 
welke hieronder voorkomt, duiden de getalmerken, achter de 
geslachtsnamen gevoegd, het aantal verschillende soorten (species) 
aan, welke in de verzameling worden gevonden, doch welke 
nog niet bestemd zijn; geene andere soorten worden in deze 
systematische lijst bij naam vermeld, dan die, omtrent wier 
bestemming geen twijfel meer bestaat. In de tweede, ‚ namelijk, de 
wpogripliische lijst worden de soorten opgeteld 
en de nommers vermeld, onder welke zij in de verzameling voor- 
komen en op den inventaris zijn gesteld geworden (bijna elke 
soort telt verscheidene, de meesten vele exemplaren). Uithoofde 
dezelfde soort menigwerf op verscheidene plaatsen is aange- 
troffen, zoo zijn de plaatsen waar zij voorkomen, in de ver- 
zameling en op den inventaris met kleine letters achter de ge- 
talmerken aangeduid. De localiteiten zijn slechts op den in- 
ventaris achter ieder nommer en hare kleine letters aange- 
duid geworden met groote letters A tot Z, dewijl de ver- 
schillende plaatsen waar zij voorkomen, in de tweede lijst, onder 
het opschrift A tot Z zijn beschreven. Voorbeeld: de Balanus- 
soort no. 10 wordt in de verzameling op de volgende wijze aan- 
geduid: n°.10.a,b,cen d, en op den inventaris staan (in de ko- 
lom voor de plaatsen waar zij voorkomen) achter 10. a: de kapi- 
tale letters K‚ 10. b: R‚ 10: ec: M‚ 10. d: P, welk een en ander 
aanduidt, dat de exemplaren a werden gevonden te Tjidamar 
b te Tjilaoetoron,c te Tjingoemboet en d in de nabijheid van 
Lio titjangkang, gelijk men uitvoerig zal beschreven vinden, 
wanneer in de volgende 2* lijst de letters K. R. M en P worden 
nageslagen. 

Dewijl het mogelijk is, dat bij een later, meer naauwkeu- 


95 


rig onderzoek der bouwstoffen, verscheidene nommers, welke 
thans naar de voorloopig gedane bestemming als verschillende 
soorten zijn opgegeven, tot eene enkele zullen moeten te za- 
men getrokken worden, terwijl daarentegen anderen, welke 
thans slechts één nommer hebben, in twee verschillende soor- 
ten zullen behooren geplitst te worden, zoo zal eene latere 
verificatie der volgende bestemmingen, met betrekking tot de 
locale verbreiding der fossile overblijfselen in deze formatie 
slechts op deze wijze uitvoerbaar zijn: indien de bearbeider 
der verzameling achter den naam van elke species, welke hij 
zal beschrijven, de nommers, benevens de kleine letters bij de 
nommers behoorende (10: a. b. c. enz), opgeeft, onder welke 
nommers de fossile overblijfselen thans in de verzameling en 
op den inventaris (die ten grondslag liggen der navolgende 
mededeelingen) voorkomen. Hoe volstrekt noodzakelijk deze 
maatregel is, behoeft niet te worden betoogd; het gewigt eener 
juiste opgave der localiteiten zal elken palaeontoloog duide- 
lijk zijn, die het wezenlijke nut zijner wetenschap, namelijk, 
de resultaten, welke voor de geologie daaruit worden afgeleid, 
niet uit het oog verliest. 

Niet slechts kunnen van eene en dezelfde soort, bijv. der 
Balanus ne. 10, verschillende variëteiten voorkomen op de ver- 
schillende plaatsen (a, b, ce, d), naar gelang van den verschil- 
lenden localen invloed, waaraan zij blootgesteld waren, maar 
het is mogelijk, dat alle soorten niet gelijkmatig door alle dee- 
len der formatie verbreid zijn, — dat zekere streken of laags- 
gewijze groepen zich kenmerken door bijzondere soorten, welke 
in anderen te vergeefs worden gezocht; met andere woorden, 
dat het laagsgewijze gebergte op Java uit verscheidene étages, 
laagsgewijze groepen, afdeelingen, bestaat; mogen nu deze af- 
deelingen allen later zijn ge dind:s geworden dan het krijt, zoo 
kan ziele teh plaats sd hebben Ín verschillende tijd per- 
ken, wier r geen ander middel kan worden be- 
werkstelligd dan door de gewtactenl welke zij bevatten. Ten 
einde > dergelijke ia te onderscheiden en te bestemmen, ver- 
es 4 pzigt localiteit te termjden, zoo ml Hèt noo- 
dig, dat, b latere beschrijvi 


de thans op den inventaris voorkomende nommers, gelijk de- 


96 


zelven later bij de verschillende localiteiten zullen worden me- 
degedeeld, gevolgd worden. | 

Zulks wordt den bearbeider der verzameling door de wetenschap ge- 
biedend voorgeschreven. 


1. SYSTEMATISCH OVERZIGT DER GESLACHTEN 
| EN SOORTEN. 


Crustacea: Cancer (canc.) 6, Leucosia 2, Conoplea 1, Balanus 
2 soorten. — ANNuLára: Sabellaria 1, Serpula 5, Karang Soe- 
roemboeng (door de Javanen geheeten) 1 soort. — MorLusca 
UNIVALVIA: Nautilus Î, Conus sulciferus Desh, Conus diversifor- 
mis Desh, Gonus 24 andere soorten, Oliva Branderi Sow., Oliva 
15 andere soorten, Terebellum convotutum Lm. Ancillaria 
bucecinoides Lm., Ancillaria dubia Desh, Ancillaria 1 andere 
soort, Cypraea 6, Voluta 7, Mitra scrobiculata Defr., Mitra 2 
andere soorten, Terebra 7, Buccinum costulatum Brocc., Bucci- 
num 6 andere soorten, Dolium 15, Harpa 5, Cassis texta Bronn, 
Cassis cancellata Desh, Cassis 2 andere soorten, Cassidaria? d. 
Strombus coronatus Defr., Strombus 10 andere soorten , Ptero- 
cera 1, Rostellaria 5, Murex trunculus L., Murex 10 andere 
soorten, Triton pyraster Desh, Ranella 1, Pyrula reticulata 
Lm., Pyrula6 andere soorten, Fusus polygonus Desh, Fusus 
minax Lim, Fusus abbreviatus Desh, Fusus subearinatus 
Desh., Fusus 8 andere soorten, Cancellaria elegans Desh, Pleu- 
rotoma Î, Gerithium serratum Brug., Cerithium rusticum 
Desh, Gerith. convolutum Desh, Cer. plicatulum Desh, Ceri- 
thium 5 andere soorten, Turritella fasciata Desh, Turritella 7 
andere soorten, Turbo 1, Trochus mitratus Desh, Trochus ag- 
glutinans Desh, Trochus monilifer Desh., Trochus 7 andere 
soorten, Solarium plicatulum Desh, Sol. marginatum Desh, So- 
lartum 1 andere soort, Delphinula 2, Magilus antiquus Lm, Si- 
garetus canaliculatus Desh, Natica glaucinoïdes Desh, Natica 
9 andere soorten, Nerita 5, Ampullaria acuminata Lm., Ampul- 
laria 5 andere soorten, Paludina? 1, Cyclostoma? 5, Bulla lig- 
naria Lm., Bulla 8 andere soorten, Parmophorus 4, Patella 
costaria Desh, Patella A andere soort, Dentalium 1. Nog niet 


97 


bestemde geslachten van Univalven 58 soorten. — MorLusca 
BrvaLvia: Pholas 1, Solen 2, Panopaca 2, Lutraria 1, Mactra 1, 
Corbula 5, Tellina scalarioïdes Lm., Tellina 5 andere soorten, 
Lucina uncinata Desh., Luc. concentrica Lm., Lucina 7 andere 
soorten, Sanguinolaria 1, Cyrena 1, Cyprina scutellaris Desh, 
Cytherea sulcataria Desh, Cytherea 15 andere soorten, Venus 
14, Venericardia 2, Cardium granulosum Lam., Cardium 27 an- 
dere soorten, Isocardia 1, Arca diluvii Lm., Arca 14 andere soor- 
ten, Pectunculus 5, Chama gigas Desh., Tridacna 5, Modiola 
subcarinata Lam, Modiola lithophaga Desh, Mytlus 2, Pinna 
margaritacea Lm., Pecten 17, Ostrea 4, Anomia 1, Terebratula 
bisinuata Lm., Terebratula 1 andere soort, Gonglomerata van 
Bivalven, waaronder voornamelijk Cytherea, Cardium, Lucina,” 
Corbula, Ostrea en Arca in 14 verschillende rotssoorten voor- 
komen. — Ecuixopermara: Cidarites 2, Tripneustes 1, Temno- 
pleurus 1, Clypeaster grandiflorus Lm., Glypeaster 1 andere 
„ soort, Laganum 1, Scutella 5, Amblypygus 1, Spatangus 14. 
ForaMiNiFeRA: (CGephalopoda Foramimifera d'Orb.) verscheidene 
soorten. — Por rraria: Turbinolia cuneata Goldf, Turbinolia 5 
andere soorten, Sarcinula >, Maeandrina 2, Astraea 2, Calamo- 
pora 1, Agaricia lobata Goldf., Favosites 4, Madrepora 5,? Ma- 
drepora 5, Fungia 6. Nog niet bestemde koralen 8. — Haat-tan- 
den, 1 soort (Carcharias megalodon). 


2. TOPOGRAPHISCHE VERSPREIDING DER FOSSILE 
DIEREN IN DE FORMATIE. 


Groepering naar gelang der localiteiten (A tot Z) alwaar 
dezelven werden aangetroffen. 


A. De heuvelrijën van West-Bantam, in de nabijheid der 
zuidkust, bestaan voornamelijk uit eenen weeken, fijnkorreligen 
kalkzandsteen, die ligt verweert: L. n°. 380—585, 585, 586; 
deze zandsteen bevat vele, doch slecht bewaard geblevene zee- 
schelpen, welke ligt verwrijfbaar zijn ; onder dezelven worden 
vooral Bivalven aangetroffen. Men zie deze overblijfselen, die 


hoofdzakelijk uit Cardium, Cytherea en Arca-soorten bestaan, 
7 


98 


onder de opgegevene nommers in de geologische verzameling na. 
B. In de oostelijke streken van Zuid-Bantam, welke aan de 
Preanger-Regentschappen grenzen, worden in de nabijheid der 
kust zeer dikke banken van digten, harden kalksteen aangetrof- 
fen, wier kleur gewoonlijk wit is, — g. Tanggil nabij Sawarna 
en anderen: L. n°. 528—550. Verscheidene deelen der rots: L. no. 
851, zijn vol gecalcineerde zeeschelpen en koralen van zeer ver- 
schillende soort. In den eerstgenoemden kalk wordt gevonden: 
Cancer 5. t) | 
©. In de oostelijke streken van Djampang koelon, welke in de 
nabijheid der zee tusschen de rivieren tjì Karang en tji Kaso 
gelegen zijn, wordt onder anderen ook in de omstreken der dor- 
pen Palaboean en Landak eene zeer uitgestrekte, meer dan 100 
voet dikke bank aangetroffen, bestaande uit ongelijkvormigen, 
korrelig-poreusen kalksteen en _kalkmergel: L. no. 711714; 
dit gesteente, in hetwelk vele holen worden aangetroffen, 15 
geelachtig bleek van kleur; ten gevolge van verweering wordt 
hetzelve zeer week en brokkelig; het bevat de volgende fossile 
overblijfselen: Cancer 5. Cancer 4 Leucosia 6, b. Leucosia 7, a. 
Abdomen cancroïdis 8. Balanus 11, b. Serpula 16, a. Conus 22, 
b. Conus 25, b. Conus 42. Conus 45. Voluta 72, a. Terebra 82, 
b: overeenkomende met de dimidiata Lm. Terebra 88, a. Bucci- 
num 89, d. Dolium 99. Dolium 109, a. Dolium 105, b. Dolium 
104. Harpa 112, a. Rostellaria 155. Pyrula 147, a. Fusus 166, 
b. Trochus 189, a. Solarium 197, a. Ampullaria (overeenkomen- 
de met de celebensis) 215. Ampullaria 214. Nog niet bestemde 
Univalven 254, 240, 250, 254. Panopaea 272, welke overeen- 
komt met de F aujasii Goldf. Corbula 276: overeenkomende 
met de rostrata Lm. Tellina 285. Tellina 286, b. Lucina 291, a. 
Venus 515, e. Venus 316, d. Venus 525. Cardium 550, e. Cardium 
557. Cardium 546. Cardium 554, c. Cardium 596, b. Isocardia 
559. Arca 266, a. Arca 575. Pectunculus 576, b: overeenkomende 
met de angusticostatus Lam. Peetunculus 379. Peeten 506; : =: 
*) Elk nommer, achter een naam gevoegd, drukt (in L. P.) eene verschillende 


soort van het voorafgaande geslacht nit, die daar, waar de species-naam niet is o 
gegeven, nog niet is bestemd geworden. Zijn er geene letters: a, b, c, enz. bij de 


3 


99 


uitmuntend bewaard exemplaar. Peeten 597, a: overeenkomen- 
de met den ornatus Desh. Peeten 400. Pecten 401. Pecten 402. 
Pecten 405. Pecten 405, c. Pecten 406, a. Terebratula bisinuata 
Lam. 412, b. Gonglomeraten van Bivalven 420. Temnopleurus 
451. Scutella 455. Spatangus 448, c. Turbinolia en c: over- 
eenkomende met de complanata Goldf. 

In eene streek, welke meer land waarts in gelegen is, die bij 
gevolg verder van het zeestrand is verwijderd, namelijk, in de 
heuvelen in de nabijheid van Tanglar, bestaat deze kalk, waar- 
in de hier opgenoemde organische overblijfselen worden ge- 
vonden (eene soort van „grof kalk”), bijna geheel en al uit mi- 
eroscopische organismen, namelijk, uit verscheidene soorten 
van Foraminiferen (Gephalopoda foraminifera d'Orbigny), 
waaronder slechts enkele grootere Nummuliten en andere soor- 
ten worden aangetroffen; zie de geologische verzameling: L. ne. 
720 en vergelijk daarmede L. P. no. 455. 

B. Nog verder landwaarts in, namelijk, aan de oostelijke 
grenzen van Djampang koelon, in de kloven der tji Soro en tjì 
Kaso, wordt deze kalkmergel meer dan honderd. voet diep door- 
sneden. In de rigting tusschen de dorpen Tanglar en Rampahi 
doorsnijden de genoemde kloven den bodem tot op een vulka- 
nisch massa-gesteente: L. n°. 721, 722, hetwelk op het laagste 
gedeelte des dalbodems te voorschijn komt en derhalve het 
liggende gesteente van den kalkmergel uitmaakt, welke laatste 
geene verandering heeft ondergaan, ter plaatse waar beide ge- 
steenten met elkander in aanraking komen. Hier en daar wordt 
tusschen beide formatiën een vulkanisch conglomeraat aange- 
troffen: L. n°. 725. In deze streek, namelijk, nabij de tji Kaso, 
verzamelde ik in den kalkmergel: Burdnshas 126, b. Rostellaria 
1352. Trochus 189, b. Pecten 509, a. Pecten 406, b. 

E. In het middengedeelte van het distrikt Djampang tengah 
zijn, ter plaatse waar de grenzen van het kalkconglomeraat 
(grofkalk) en het vulkanische gesteente gelegen zijn, — der- 
halve tusschen de dekkende en de liggende laag, — lange holen 
door het water uitgespoeld geworden, waardoor onderaardsche 
beken stroomen. Een dezer holen is de gowah tji Kopéa, gelegen 
in de nabijheid van het dorp Dòlòg. De liggende laag is hier 
L. n°. 724, en de dekkende, een kalksteen, een wtachtis grijs of 


100 


geelachtig bleek conglomeraat, een strand produkt, hetwelk 
geheel en al uit meerendeels verbrijzelde schelpen, Balanen, 
koralen en Echinodermen bestaat: L. n°. 725. In het gewelf van 
het hol wordt in dezen kalk eene (gave) Terebratula-soort, 
namelijk, T. bisimnuata Lm. 4192, a. gevonden. Op vele plaatsen 
bestaat de kalk hoofdzakelijk, indien zulks niet bij uitsluiting 
het geval is, uit Foraminiferen, welke slechts de grootte hebben 
van +à 4 lijn: 455. 

F. Tusschen Dòlòg en Sajaranten, noordwaarts van het 
zoo even genoemde hol, vormen Bivalven van verschillende 
soort, — krijt witte schelpen, welke tot een zeer harden, fijnen, 
vaal grijzen zandsteen zijn zaâmgebakken, — menig werf de 
gansche massa van het gesteente: 424. 

6. In het tji Boeni-dal, in de nabijheid van het dorp Doegoe, 
gelegen aan den voet van den hoogen breukrand g. Brengbreng, 
distrikt Dj ampang tengah, in mergel- en thon-beddingen, waar- 
tusschen insgelijks een steenkolenvlot: L. n°. 550 ligt, worden 
gevonden: Lutraria 274, a. Onbestembare Bivalven in cen 
zachten, ligt verwrijfbaren mergel: 422. — In andere lagen 
aan den voet van den g. Brengbreng komen voor: conglomeraat 
van kleine, gladde Bivalven, Cytherea-soorten van krijtwitte 
kleur, welke door eene zeer fijnkorrelige, grijze zelfstandigheid 
zeer vast zaâmgebakken zijn en zoo digt bijeen liggen; dat er 
bijna geene tusschenruimte overblijft: 425. — In eene 590 voet 
hooger liggende laag van den Brengbreng-wand worden de fos- 
sile planten: L. n°. 5354—564 gevonden. 

m. In het binnenste gedeelte van Djampang wetan rijst een 
vulkanisch bergjuk op: L. n°. 729, uit de neptunische opper- 
vlakte van het gebergte, hetwelk alhier ongeveer 5,000 voet bo- 
ven den spiegel der zee is gelegen. Aan den voet van dit juk, 
g- Karang geheeten, noordoostwaarts der distrikts-hoofd plaats 
Soekanagara, worden in lagen van grijskleurigen plastischen 
thon gevonden: F ungia 478 en verbrijzelde Bivalven. e 

1. In het westelijke gedeelte van Tjidamar. — De kloof der 
tjì Oepih, nabij het dorp Kolampêrês, tusschen den Breng- 
breng-wand en het hoofddorp Sindangbaran vanhet distrikt 
Tjidamar, doorsnijdt een zachten, blaauwachtigen kalkzand- 
steen tot op het vulkanische liggende gesteente, hetwelk in 


„101 


het diepste gedeelte des dalbodems te voorschijn komt. Alhier 
zijn de kleiachtige, weeke, grijskleurige zandsteenen vol met 
verbrijzelde schaaldieren, waaronder enkele gave exemplaren 
worden aangelroffen: Cardium 550, d. Cardium 554. Pectun- 
culus 577. 

K. Het westelijke gedeelte van Tjidamar. Het heuvelland, 
hetwelk zich van de zuider kust in de rigting van het noorden 
verheft, benoorden het hoofddorp „Sindangbaran” van het 
distrikt,en hetwelk door de kloven der beken (tj1) Kadoe, Ba- 
dak, Sadéa en anderen wordt doorsneden, bestaat hoofdzakelijk 
uit zeer dikken, fijnkorreligen, kalkachtigen zandsteen; indien 
dezelve kortelings is uitgegraven, dan is deze zandsteen hard en 
heeft hij eene blaauwachtig grijze kleur; later echter, wanneer 
hij begint te verweeren, wordt hij geelachtig of witachtig grijs 
van kleur, week, ligt verwrijfbaar en mergelachtig: L. no. 760. 
Hij is vol gave zeedieren. Buitendien komt alhier een donker 
grijs, ten deele zeer hard, maar ongelijkvormig zandsteenachtig 
conglomeraat voor, waarin vele vulkanische steenbrokken wor- 
den aangetroffen en dat vol is van overblijfselsen van schelpen, 
die tot de verschillendste soorten behooren; op sommige plaat- 
sen bevat dit gesteente bijna niets anders dan eene menigte Ba- 
lanen (no. 10). E 

Leucosia 7, 6. Conoplea 9. Balanus 10, a. Balanus 11, a en 
c. — Soeroemboeng 14, a. en b. zie K. h; de holligheden der pij- 
pen zijn opgevuld met een zandsteenachtig conglomeraat. — 
Serpula 16, b. Serpula 17. Serpula 18. Conus sulciferus 
Desh. 20, b. Conus 22, a. Conus 23, a. Conus 27, b. Conus 29. 
Conus 51. Conus 55, b. Conus 54. Conus 56. Conus 57, a: 
benevens n°. 54 en vele andere organische overblijfselen in 
een grofkorrelig zandsteenachtig conglomeraat, hetwelk eene 
grijze kleur heeft. Oliva 46, d.: komt in hetzelfde conglomeraat 
voor. Oliva 48, b. Oliva 51. Oliva 52, b. Oliva 54, a. Oliva 56. Oli- 
va d7. Oliva 59. Oliva 61. Terebellum convolutum Lm. 62. 
Cypraea 66, b. Voluta 72, d. Voluta 74. Voluta 77. Voluta 78, a. 
Terebra 85, a. Terebra 87: in het reeds genoemde donker grijze, 
harde conglomeraat. Terebra 88, b. Terebra 89, c. Buccinum 91, 
a: komt overeen met het reticulatum Lan, en wordt in hetzelfde 
conglomeraat gevonden. Buccinum 92, b. Dolium 97, a. Do- 


102 


tium 102, a. Dolium 105, a. Dolium 105: de grootste soort, welke 
is gevonden, heeft eene lengte van ongeveer 3 voet en komt 
voor in een fijnkorreligen, weeken zandsteen van grijze kleur. 
Dolium 106. Dolium 108. Dolium 110, a. De Doltumsoorten be- 
‘hooren in deze streek tot de gemeenste fossile overblijfselen 
van het gebergte; het aantal individu’s is zeer groot, doch 
meestal zijn het slechts steenkernen. Harpa 111, a. Harpa 115. 
Cassis112, b. Strombus 120. Strombus 124, b. Strombus 126, a. 
Strombus 129, a. Pterocera 150. Murex 157. Murex 159. Murex 
144. Ranella 146, c. Pyrula 147, b. Pyrula 149. Pyrula reticulata 
Lm. 150, a. Pyrula 152. Pyrula 155. Fusus polygonus Desh. 
154, b. Fusus 155, a. Fusus 165. Fusus 165. Fusus 166, a. Turri- 
tella 181. Turbo 184, b. Trochus agglutinans Desh. 188, c. Tro- 
chus 190, a. Trochus 191. Trochus 192, b. Trochus 195. Trochus 
monilifer Desh. 194, a. Solarium 197, b. Delphinula 199. Magi- 
lus antiquus Lm. 200. Natica 204. Natica 9207. Nerita 210. 
Paludina? 215, a. Bulla 225. Parmophorus 227. Patella costaria 
Desh. 228. Patella sp. 229. Nog niet bestemde Univalven 251, 
955, A, 249, 244, 248, 251, 252, 255, 255, 256, 259, 260, 261, 
262, 265, 264, 265, 267. — Solen 271, a: met vele andere over- 
blijfselen van schaaldieren in een fijnkorreligen, doch onge- 
lijkvormigen zandsteen zaâmgebakken. Mactra 275. Tellina 282. 
Tellina 285. Lucina? 288. Lucina 290, b: met vele andere soor- 
ten in het gesteente zaâmgebakken. Lucina 291, b. Lucina 295. 
Lucina 294. Sanguinolaria 296: overeenkomende met de ru- 
gosa Lm. Cytherea 506: komt benevens de beide volgenden 
voor in het straks vermelde zandsteenachtige conglomeraat. 
Cytherea 507. Cytherea 508. Cytherea 512, a. Venus 515, c. Ve- 
nus 516, a. Venus 517, b. Venus 522. Venus 525, Venus 526, a. 
Venericardia? acuticostata Lim. 528. Venericardia 529, b. Gar- 
dium 550, b. Cardium 551. Cardium 540. Cardium 542. Cardium 
543. Cardium 345. Cardium 547. Cardium 548. Cardium 550. 
Cardium 3551. Cardium 554, b. Cardium 555. Cardium 556, a. 
Cardium 560. Arca 565: in de harde zandsteenachtige brekzie, 
komt deze laatste soort op sommige plaatsen bijna uitsluitend 
en in eene zeer groote hoeveelheid voor; is daarbij zeer gaaf. 
Arca 564. Arca 566, b. Arca 274, a. Pectunculus 576, a: overeen- 
komende met de angusticostatus Lim. — Pectunculus 578. Pe- 


3 „ 
105 had 

ctunculus 580: benevens het fragment van een afdruk van eene 
zeer groote schelp. Mytilus 588. Pecten 590. Pecten 591, b. Pec- 
ten 592, a. Pecten 595, b. Pecten 596, b. Pecten 597, b: overeen: 
komende met de ornatus Desh. Pecten 598, hb. Pecten 599, c. 
Peeten 404, a. Pecten 405, b. Ostrea 409. Ostrea 410, e. Terebra- 
tula 415. Conglomeraten van Bivalven, voornamelijk van Car- 
dium-soorten 419. Nog niet bestemde Bivalven 425. Cidarites 
429, Tripneustes 450. Clypeaster grandiflorus Lam. 452, b. Spa- 
tangus 440. Spatangus A41. Spatangus 442, b. Spatangus 445. 
Spatangus 446. Spatangus 448, a. Spatangus 492, a. Turbino- 
lia 455, b: overeenkomende met de complanata Goldf. Turbi- 
nolia 457, c. Turbinolia 458. Fungia 480. Een afdruk van een 
onbestemd ligchaam, waarvan de oppervlakte eene aflosbare 
korst vormt en geheel en al in kleine, regelmatig- 6 hoekige stuk- 
ken is verdeeld: 498. Haaitanden, Garcharias megalodon: 499. 
Een beenachtig ligchaam, hetwelk eene dikte van & lijn heeft 
en aande zijden met achteruit staande, zaag vormige stekels voor- 
zien is, 500: in vorm eenigzins overeenkomende met de Lomato- 
ceras Bronn, Leth. p. 55, tab. 1 fig. 15. — Twee cylindervormige 
ligchamen, aan het eene einde kuobbelachtig uitgegroeid: 507. 

K. k. Aan de zuidkust van Java, namelijk, in het distrikt 
Djampang koelon wordt oostwaarts van het schiereiland Gen- 
teng (oedjoeng Andjol), ongeveer in het midden tusschen oed- 
joeng tjì Karang en oedjoeng gowah Oeroek, de monding (moara) 
gevonden. der kleine beek (tji) Kalapa of Kalupa tjondong. Vóór 
en ter zijde van deze „„moara Kalapa tjondong” ligt eene koraal- 
bank, een breed rif, Karang tam geheeten, welke slechts een 
gedeelte uitmaakt van den zoom der koraalriffen, welke zich 
mijlen ver langs dit gedeelte der kust uitstrekken en die slechts 
aan de riviermondingen worden afgebroken. Op eene enkele 
plaats der „Karang itam,” welke gedurende het vloedgetijde 
8 voet onder water staat en zelfs bij het ebgetijde nog zoo zeer 
door de branding der zee wordt geteisterd, dat men slechts 
met groot gevaar de met gaten doorboorde, in toppen oprijzen- 
de klippen nadert, — alléén daar ter plaatse en, gelijk door de 
bewoners des eilands wordt verzekerd, nergens elders op de 
kust van Java, leeft een schelpdier, welks pijpvormige, ver- 
scheidene voeten lange schalen een deel uitmaken der rots (van 


Ed 
hel 
104 
het rif der koraalbank) en die bekend zijn onder den naam var 
karang Soeroemboeng. t) Deze pijpen staan regt overeind of slechts 
zeer weinig gebogen, — op gelijke wijze als de pijpen van een 
orgel, — en zoo digt nevens elkander, dat het aanwezen der- 
zelven aan de oppervlakte der rots, welke zij zelven vormen, 
zich slechts op het gevoel laat ontwaren aan de menigte kleine 
gaatjes (de openingen der pijpen), terwijl de schuimende 
branding slechts zelden het oog vergunt cen duidelijken blik 
in de diepte te slaan. Uithoofde zij zeer digt nevens elkander 
staan en hunne basis waarschijnlijk aan de rots, welke zich 
daaronder bevindt, is vastgegroeid, moesten de exemplaren, 
die ik daarvan verkreeg, er met geweld afgeslagen, uitgehakt 
of uitgebroken worden; ten gevolge daarvan bekwam ik slechts 
brokstukken, waarvan de langste twee voet was, welke aan de 
beide uiteinden bijna volkomen even dik waren. Het beneden- 
gedeelte dezer stukken was bijna niet smaller dan het boven- 
einde, zoodat zulks in exemplaren, ter lengte van een voet, ter 
naauwernood kon worden waargenomen, en de geheele pijpen 
van het boven- tot aan het ondereinde, waarmede zij op den 
bodem der zee, op de koraalrots, zijn vastgeworteld, ten minste 
eene lengte van vier à vijf voet moeten hebben. In een vijftigtal 
exemplaren, die het mij gelukt is af te breken, was nergens 
eenig spoor van een levend dier te bekennen. Alle kamers der 
pijpen waren ledig en droog. Hieruit ontstond bij mij het ver- 
moeden, dat de diertjes, welke ongetwijfeld de bovenste, open- 
staande kamer het laatst hadden bewoond, dezelven hadden 
verlaten, of wel waren uitgestorven, toen de pijpen, ten gevolge 
van den steeds hooger wordenden bouw derzelven, zoo lang 
waren geworden, dat zij nn St per sake des waters reikten, 
alwaar zij, — de diertjes genheid eener lage eb, met den 
dampkring in aanraking moesten komen en sterven. Pijpen met 
levende diertjes zal men derhalve waarschijnlijk lager, beneden 
de oppervlakte van het zeewater, moeten zoeken. 2) Onder ne. 18 


1) In de Soendasche taal ae Soeroemboeng: koker, pijp en Karang: rots, 
vooral koraalrots; beide den te zamen gevoegd, hebben derhalve den zin van: 
rotskoker of pijpvormige hen 

2) Niettegenstaande alle pogingen, door de inboorlingen in het werk gesteld, kon- 
den zij mij geen dergelijk diertje bezorger 


OEE, Wen p A de 
PS hiph jd De ì 


Fro } 5, 


6 
al 


4 5 
Soeroemboend 


105 


komen de levende exemplaren van Karang itam in de verzame- 
ling voor. Fossile exemplaren van dergelijke weekdier-huizen 
of schalen heb ik slechts in brokstukken ter lengte van 2 à 4 
duim gevonden, namelijk, in de weeke zandsteenlagen van het 
gebergte nabij Sindangbaran, in het distrikt Tjidamar, het- 
welk oostwaarts, doch in de onmiddellijke nabijheid gelegen is 
der streek, alwaar zij levend worden aangetroffen. Zie de fossi- 
len onder n . 14. a en b: de scheidingswanden zijn gebroken en 
de pijpen met eene zandsteenmassa gevuld geraakt. (Zij zijn 
overgegaan in steenkernen). 


Beschrijving van den karang Soeroemboeng, 


welke waarschijnlijk een nieuw geslacht der M. Trachelipoda 
phytophaga zal vormen, die het meest overeenkomt met 
Vermetus. De beschrijving en afbeelding: J. IL. Soeroemboeng 
Figuur 1—9 ce door mij, op Java, naar de levende exem- 
plaren ontworpe 

Testa adulta ain: tubulosa, recta aut subflexuosa, epar- 
tibus lateralibus septorum concreta, inde concentrice lamel- 
losa et stratificata, crassa, extus transversim striata et suban- 
nulatim rugosa et aspera, saepius subtuberculosa et inaequa- 
lis, intus laevissima, nitida; — (testa junior ad basin infi- 
mam attenuata et? spiraliter torta;) — kapi: fransversa remota, 
im perforata, tenuissima, tubuloso-l 
se invicem amplectentia (superiora ndenionilnd incumbentia); 
partes laterales in testam concretae; basis (septorum) libere 
prominula, clausa, hemispherica, papyraceo- tenuissima, fragi- 
lis, rarius hemispherico-conica et subobliqua; — habitus ortho- 
ceratitoïdes, sed sipho nullus. 

De dikte der pijpen — der gansche doorsnede — bedraagt 
afwisselend 8 à 14 lijnen en komt veelal op 10 à 12 lijnen; de 
dikte der schalen is afwisselend % à 2 en bedraagt veelal 1 à 14 
par. lijnen. De binnenkamers — kn — hebben meer asv 
een diameter van 6 à7, zelden van 8à9 lijnen; de lengte daar- 
entegen, dat is, de ruimte tu chen de verschillende scheidings- 
wanden (tusschenschotten), in de lengte der kamers geno- 


106 


men — is zeer ongelijk en bedraagt afwisselend 4 à 2 duim, 
terwijl de bovenste, openstaande kamer, waarin het weekdier 
het laatst moet gewoond hebben, menigwerf eene lengte van 
5 duim heeft. Veelal zijn deze pijpen regt, of wel eenigzins gebo- 
gen, gelijk wordt afgebeeld in Figuur 1; zelden is deze krom- 
ming aanmerkelijk te noemen, of zijn de pijpen, even als dunne 
opgeblazene darmen, gekronkeld, gelijk Figuur 2 voorstelt; 
slechts één exemplaar heb ik gevonden, waarvan de vorm van 
de overigen afweek, hetwelk wordt afgebeeld in Figuur 5. In 
Figuur 4, 5, 6, 7, 8 zijn de stukken scheef geplaatst en in die 
stelling afgebeeld geworden, ten einde in het onderste, afgebro- 
kene en bij gevolg openstaande gedeelte te kunnen zien; men 
ontwaart aldaar het stompe ondereinde der in elkander steken- 
de pijp- of peperhuis-(toot-)vormige woningen; in Figuur 6 en 7 
is het halfbol- of eivormige uiteinde gaaf, derhalve gesloten 
afgebeeld; in F iguur & is het half gebroken voorgesteld, ten 
einde in het binnengedeelte te kunnen zien; ditzelfde exemplaar 
n°. 3 is in Figuur 4in eene nog meer horizontale rigting gebragt 
dan vroeger, ten einde het oog er nog dieper te laten indringen; 
binnen de eerste gebrokene toot ziet men nog eene tweede, 
welke geheel gaaf is gebleven, terwijl men in het scheef afge- 
slagene stuk n°. 8 vier dergelijke toten gewaar wordt; de bin- 
nenste is geheel en al gaaf, de twee daarop volgenden zijn ten 
deele gebroken, terwijl van de vierde of buitenste toot slechts 
nog een paar puntige fragmenten achter den benedensten rand 
van de derde schaal overig zijn. In Figuur 5 ziet men twee kamers 
aan het boveneinde van eene pijp; de eene toot is half afgebroken 
en van de andere is slechts nog een gering gedeelte overgeble- 
ven. Figuur 9 stelt voor eene lengte-doorsnede van het gedeelte 
eener pijp, ten einde den lezer een denkbeeld te geven van het 
innerlijke zamenstel. Terwijl zich telkens eene nieuwe toot, — 
de eigenlijke schaal van het weekdiertje, — aan de binnenzijde 
van de vorige, lager gelegene toot of schaal vasthecht, waar- 
schijnlijk doordien het diertje zich hooger opwerkt en eene 
ledige ruimte, ter grootte van de tegenwoordige kamers, 
achterlaat, ontstaat de buitenste, pijpvormige schelp; deze 
bestaat derhalve uit lange, pijpvormige schilfers, lamellen, 
welke in eene scheeve rigting van de binnen- naar de buiten 


107 


zijde loopen en die, ter plaatse waar zij eindigen, aan de buiten- 
zijde, eene streep, eene kleine ringvormige verhevenheid, door 
de teekens * * * in Figuur 9 aangeduid, daarstellen. De ring- 
vormige strepen, welke aan de buitenzijde voorkomen, zijn 
overigens veel talrijker, liggen digter bij elkander dan de bin- 
nenste scheidingswanden, — afdeelingen, de uiteinden der 
toten, — die verder vanéén zijn verwijderd. Dewijl de buiten- 
zijde, ten gevolge der zoo even genoemde ringen, ruw is, zoo 
vertoont zich de binnenzijde en het geheele uiteinde der toten 
geheel glad. A 

Men kan de hoogst eenvoudige structuur dezer pijpvormige 
huisjes met niets beter vergelijken dan met halve schalen, hetzij 
van duiven- of van kleine kippen-eijeren ; wanneer men die los in 
elkander steekt en op die wijze een groot aantal er van aanéén 
hecht, zoodat zij eene soort van pijp vormen; alsdan heeft men 
men de type vóór zich van de door ons behandelde Mollusken- 
woning. 

Het is natuurlijk, dat nimmer meer dan ééne enkele schaal 
(toot), namelijk, de bovenste of jongst gevormde kamer van 
elke pijp, te gelijkertijd kan bewoond geworden zijn, terwijl de 
lange reeks der overige kamers als doode, ledige huisjes door 
het steeds hooger stijgende diertje werden verlaten; ten gevolge 
hiervan zou de pijp tot in het oneindige zijn verlengd gewor- 
den, ware het niet, dat het diertje aan de oppervlakte der zee, 
zoodra, namelijk, zijne woning die hoogte had bereikt, in aan- 
raking ware gekomen met de dampkringslucht en daardoor 
zijn dood gevonden en de opbouw der pijpen een einde geno- 
men had. 

Zou de Amplexus coralloïdes Sow. (Bronn, Syst. der urwelt- 
lichen Pflanzenthiere und Gonchylien, p. 8, t. L. fig. 15) niët eer- 
der tot den door ons behandelden Soeroemboeng behooren, 
dan tot Cyathophyllum flexuosum Goldf., die door Bronn in 
de Leth. p. 50 als zijn synoniem wordt opgegeven! Van de An- 
neliden, namelijk, van de dikkere Serpula-soorten der fossile 
verzameling n°. 16, 17, en 18 is de Soeroemboeng door zijn 
bouw, wat het genus aangaat, duidelijk onderscheiden; hij is 
echter verwant met het geheel massive, in kalkspaath over- 


gegane schaaldier n°. 200, dat de Heer Herklots als Magt- 


108 


lus antiquus heeft bestemd en dat in de gebergten van Tji- 
damar voorkomt, — verder met een Vermetus, welken ik slechts 
levend heb aangetroffen aan de zuider kust, doch deze is veel 
kleiner en spiraalvormig gekronkeld. Van veelhokkige schel- 
pen (M. eephalopoda), welke doorbrokene scheidings-wanden 
(tusschenschotten), namelijk, eene sipho hebben, hiervan wordt 
op Java slechts een enkel fossiel voorbeeld aangetroffen, name- 
lijk, de Nautilus n°. 19 en slechts één levend voorbeeld: de kleine 
Spirula Peronii Lm., welke door de Soendanezen, Toeroetoes d. 1. 
hoorn, wordt geheeten; deze soort wordt in groote menigte aan 
de zuider kust van de Preanger-Reg hapt getroffen. !) 

L. Het middengedeelte van Tjidamar. In deze streken bestaat 
het gebergte, dat in de rigting van het noorden oprijst en door 
de ontzaggelijk grootekloven der tji Damar, tji Tawon en van 
andere beken wordt doorsneden, afwisselend uit lagen van 
thon, mergel en weeke of harde zandsteensoorten, welke bijna 
allen eene helder grijze kleur hebben: L. n°. 765—770; tevens 
zijn zij allen, en wel voornamelijk L. n°. 768 en 769, zeer rijk 
aan petrefacten. Zoowel de gebergte-massa’s, die tusschen de 
beide volgende plaatsen: Sindangbaran en Tjitawon zijn gele- 
gen, als die, welke zich van de eerstgenoemde plaats naar het 
oosten uitstrekken en van de zuider kust af in de rigting van 
het noorden hooger rijzen, bestaan allen uit gelijke of met de 
opgenoemden overeenkomende gesteente-lagen. Noord waarts 
van het dorp Tjitawon, en wel voornamelijk ten westen van 
de beek van gelijken naam, zijn de volgende soorten uitgegra- 
ven: Cancer (canc.) 1. Cancer 2. Leucosia 6, a. Leucosia 7, c. 
Balanus 11, f: vastgehecht op een Trochus agglutinans en n°. 
Ml, g: eene zeer groote variëteit. Serpula 15, b: overeenkomen- 
de met de dentifera Lm. Conus 45. Oliva 46, b. Oliva 58. Bucci- 
num 95. Dolium 96: groote soort. Dolium 97, b. Dolium 98, Do- 
lium 102, b. Dolium 107. Harpa 111, b. Harpa 112, b. Turritella 
180. Trochus agglutinans Desh. 188, d. Trochus 190, b. Trochus 
192, a. Trochus monilifer Desh. 194, b. Magilus antiquus Lm. 
200. Bulla 225, hb. Nog niet bestemde Uni valven 266. Gorbula 280: 


+ 


*) Ook deze en andere levende soorten heb ik verzameld, ten einde dezelven met 
de fossilen te vergelijken; zij zijn allen gedeponeerd in het Museum te Leiden. 


109 


met boorgaten in de schelp. Lucina 290, a. Lucina 295, b. Cy- 
therea 511. Venus. 515; d, Venus 346, c. Cardium 550, c. Car- 
dium 559. Cardium 594, a. Mytilus? 587. Pecten 395. Pecten 
599, b. Ostrea 410, d: in kalkachtigen zandsteen. Cidarites 428. 
Clypeaster grandiflorus Lm. 452, a. Clypeaster 455. Laganum 
454. Seutella. 457. Amblypys gus 438. Spatofigs 459. vfipbtan: 
gus 442, a. Spatangus 444. S 47. Spa- 
tangus 448, b, Spatangus 449, nt 450. wa en 452, 
b. Turbinolia 455, a: overeenkomende met de complanata 
Goldf. Turbinolia 457, b. 

mm. Het oostelijke gedeelte van Tjidamar. Aan de westelijke 
zijde van de Tjingoemboet, welke zich in de-tji Lajoe uitstort, 
tusschen de dorpen Tjitawon en Tjiringin, komt een blaauw- 
achtige, ligt verwrijfbare kalk-zandsteen. voor, welke, ten ge- 
volge. van verweering, eene geelachtige kleur heeft verkregen; 
deze steensoort is vol schaaldieren: 

Balanus 10,-e. Buccinum 94, c.: met vele midde schelpen. 
Cytherea 512, b. finglame aten van Bivalven, voornamelijk 
van Ostrea. 418. 

N. Inde banken van aak hunt vigen, hande kalksteen, welke 
aande grenzen’ van-Radjamandala,-de‘buitenste rij der wes- 
telijke bergkcetenen van. Bandong vormen en die in den cata- 
logus der «geologische verzameling voorkomen onder L. n°. 
840865, .b. v. im! de‘ omstreken van het poststation Tjisitoe: 
L. n°. 856—865, worden afdrukken gevonden van Gonchyliën 
en koralen; die men echter, uithoofde van-de hardheid van 
het. gesteente, slechts in gering getal gaaf en in,een bestemba- 
rem toestand. kan bekomen. In dezen zeer harden, menigwerf 
geheel en. al spaathachtigen kalk, van Tjisitoe tot aan Batoe- 
gêdé „inde zone van 2,000.à 2,500 voet, komen voor: Turritella 
185. Trochus mitratus Desh. 185, b. Nog niet bestemde Unival- 
ven 256, Pecten 592, b, Pecten 594. Conglomeraten van Bival- 
ven, voornamelijk Gardium 421, Galamopora 467, b, Favosites 
470. Favosites alveolata Goldf. 471. Favosites 472, Nog niet 
bestemde koralen 494 en 495. 

‚©®. Het zuidwestelijke gedeelte van het 2,100 voet es pla- 
teau van Bandong, namelijk, het distrikt Rongga aan de zuide- 
lijke zijde der Tjitaroem-kloof; tusschen den eersten waterval 


110 


(tjoeroek) Djompong en de doorbraak door de grensketen, welke 
zieh uitstrekt tusschen Bandong en Radjamandala; dit zuid- 
westelijke gedeelte wordt in het zuiden begrensd door eene soort 
van „Subapennijnen-gebergte,” dat als het ware leunt tegen de 
helling van een hooger, meer zuidwaarts gelegen bergjuk, dat 
ten deele van vulkanischen oorsprong is. Van Lio tjitjangkang 
af in eene westelijke rigting voortgaande tot aan den goenoeng 
Séla, ontwaart men, dat dit voorgebergte bestaat uit lagen van 
thonen blaauwkleurige, “weeke, menigwerf mergelachtige 
zandsteensoorten: L. n°. 875—876, die buitengewoon vele en 
uitmuntend goed bewaard geblevene fossile overblijfselen be- 
vatten. Hoogte boven de zee: 2,500 tot 5,000. Het zijn vooral de 
zijwanden der tji Lanang-kloof, opwaarts tot aan den g. Séla, 
waarin men eene groote menigte petrefacten kan aantreffen; 
ja, reeds het water der beek, die door de kloof stroomt, heeft 
vele fossile overblijfselen uitgespoeld, welke thans op het bed 
der beek verstrooid in het rond worden aangetroffen. 
Nautilus 19, a: overeenkomende met den simplex Sow. Go- 
nus sulciferus Desh. 20, a. Conus 24. Conus 25. Conus 26, a en 
b: overeenkomende met den ponderosus. Conus 27, a: de groot- 
ste soort, welke van dit geslacht is gevonden. Conus 28. Conus 
50. Conus 55, a. Conus 40. Oliva 46, c. Oliva Branderi Sow. 47. 
Oliva 48, a. Oliva 49. Oliva 50. Oliva 55. Oliva 55. Ancillaria 
bueceinoïdes Lm. 65. Ancillaria dubia Desh. 64. Ancillaria 65. 
Cypraea 66, a. Cypraea 67. Gy praeca 68. Gy praea 69. Cy praea? 70. 
Cypraea 71. Voluta 72, b. Voluta 75. Voluta 76. Voluta 78, hb. 
Mitra 80. Mitra 81. Terebra 82, a: overeenkomende met de dimi- 
diata Lm. Terebra 84. Terebra 85, a. Buccinum costulatum 
Broec. 90: Buccinum 94. Dolium 101, b. De schalen der Dolium- 
soorten, welke in deze streek worden gevonden, zijn zeer gaaf, 
terwijl gelijke soorten in Tjidamar (K) slechts als steenkernen 
zijn overgebleven. Dolium 110, b. Cassis 115. Cassis texta Bronn 
116, b. Cassis cancellata Desh. 117. Strombus coronatus Defr. 
MHI: is de grootste van alle Univalven, welke zijn gevonden; 
zij bereikt eene lengte van 1 voet. Strombus 121. Strombus 122. 
Strombus 125. Strombus 125. Strombus 127. Strombus 129, b. 
Rostellaria crassilabrum Desh. 151. Murex 154: groote soort. 
Murex trunculus Lin. 155. Murex 158. Murex 140. Murex 


HI 


141. Murex 142. Murex 145. Triton pyraster Desh. 145. Ranella 
146, a. Pyrula 148. Fusus polygonus Desh. 154, a. Fusus155, b. 
Fusus 156: Fusus minax Lam. 157: kleine variëteit, komt veel- 
vuldig voor. Fusus 158. Fusus abreviatus Desh. 159. Fusus 
subearinatus Desh. 160, a: wordt benevens n°. 179 in deze 
ar het menigvuldigst onder de fossile overblijfselen aange- 
troffen. Fusus 161. Fusus 162. Fusus 164. Cancellaria elegans 
Desh. 167. Pleurotoma 168: óvereenkomende met het babylo- 
ureum Lm. Gerithium serratum Bruguière 169, a: is de grootste 
soort, welke van dit geslacht is gevonden. Gerithium 171. Ge- 
rithium rustieum Desh. 172. Cerithium convolutum Desh. 175. 
Cerithium 174: kleine soort. Gerithium plicatulum Desh. 175: 
kleine soort, welke veelvuldig wordt aangetroffen. Turritella 
176. Turritella 177, a. Turritella 178. Turritella fasciata Desh.? 
var; 179: overeenkomende met de rotifera Desh., met dit on- 
derscherd, dat de radvormige spiraallijsten dubbel zijn; in deze 
streek van het gebergte 2,500 á 5,000 voet boven den spiegel 
der zee wordt geene schelp zoo veelvuldig aangetroffen als 
deze; in vele weeke zandsteensoorten komt zij in zulk eene me- 
nigte voor, dat men geheele korven er mede zou kunnen vul- 
len. Turritella 182: overeenkomende met de terebra Lamu. Tro- 
chus 186. Trochus agglutinans Desh. 188, b, Sigaretus canalicu- 
latus Desh. 201. Natica glaucinoïdes Desh. 202. Natica 205: 
overeenkomende met -de mamilla. Natica 206, a. Nerita 208: 
overeenkomrendemet de plicata: Nerita 209. Bulla 221. Balla 222. 
Bulla 224, Bulla 225,a. Bulla 226. Nog niet bestemde Univalven 
259, 45, 247, 249, 257 en 258. — Solen 270. Panopaea? 275. 
Lutraria 274, b. Gorbula 278: in groote menigte zaâmgebäkken 
door eene zandsteenmassa. Gorbula 279: met boorgaten in de 
schelp. Tellina scalarioides Lam. 281. Tellina 284, Lucina unci- 
nata Desh. 287. Lucina 290, ce: Lucina 292. Cyrena 297. Cyprina 
scutellaris Desh. 298, b. Cytherea sulcataria Desh. 299. Cytherea 
500. Cytherea 501. Cytherea 505. Cytherea 504. Cytherea 505. 
Cytherea 508, b. Cytherea 510. Cytherea 515: deze is behalve de 
Chama (581) de grootste Bivalve, welke gevonden is geworden; 
zij heeft een diameter van à voet. Venus 514: de grootste soort, 
heeft 5 duim middellijn. Venus 515, b. Venus 516, b. Venus 517, 
a. Venus 518. Venus 519. Venus 520. Venus 521. Venus 524. 


12 


Venus 527. Cardium 552, a. Cardium 335. Cardium granulo- 
sum Lm. 556, a. Cardium 541. Cardium 344. Cardium 349. 
Cardium 552, Cardium 558: geheel en al overgegaan in kalk- 
spaath. Arca diluvii Lm. 561. Arca 567. Arca 568. Arca 3569. 
Arca 570. Arca 571. Arca 572. Arca 5753. Chama gigas Desh. 581. 
Tridaena 582: kleine soort. Tridacna 5835: zeer groote soort. 
Tridacna 384. Modiolà subcarinata Lm. 385. Modiola Iitho- 
phaga Desh. 586. Pecten. 405, a. Ostrea 407: overeenkomende 
met de. angusta Desh. Ostrea: 408: overeenkomende met de 
erista galli.L. Ostrea 410, b: te zamengebakken in grijskleu- 
rigen. kalkzandsteen. Conglomeraten van Bivalven, voorna- 
melijk van Cytherea 414: krijtwitte schalen in cen grijzen mer- 
gelachtigen. zandsteen zaämgebakken. Scutella 456. Turbinolia 
457, a. Fungia 475, a: overeenkomende met de patellaris Lm. 
Fungia 476. Nog niet bestemde: koralen 488 en 489. Dergelijken 
490: aan de oppervlakte der rots uitstekende figuren vormende. 
Dergelijken 491: digt ineen gedrongene cylinders, op de wijze 
van Éiquisetum-soorten gestreept. Nog niet bestemde koralen 
492 en 495. Een groot kogelvormig ligchaam, waarin, naar het 
schijnt, een exemplaar van Strombus coronatus zit, omhuld 
door een hard zandsteenachtig conglomeraat: 501. Een groot, 
bijna volkomen kogel-rond, zeer zwaar ligchaam, met eenc 
gladde oppervlakte, dat eene zwart-blaauwe kleur heeft: 502. 
Een groot, plat-kogelvormig ligchaam, dat zwaar van gewigt 
is, welks oppervlakte aan de eene zijde, door spleten in vakken 
afgedeeld, op het buikstuk eener kreeft gelijkt, terwijl de keer- 
zijde met eene in vakken afgedeelde schild padschaal overeen- 
komt 505. Een kogelrond, zwaar, van onderen platgedrukt 
ligchaam, hetwelk Gerithiën omsluit: 504. Twee pijpvormige 
ligchamen, welke beenderen van groote dieren schijnen te 
zijn: 506. Er wordt in dit gebergte een buitengewoon groot 
getal kleine en ten deele zeer kleine, doch fraaije en goed bewaard 
geblevene éénschalige Conchyliën aangetroffen, die meestal 
tot de geslachten: Cerithiums; Turritella, Pleurotoma, Oliva, 
Ovula, Volvaria, Marginella, Voluta, Mitra, Fusus, Buccinum 
ea. behooren, doch die in de verzameling noch niet allen zijn 
gerangschikt. | 

P. In het oostelijke gedeelte van dit voorgebergte wordt eene 


113 


kalkbank gevonden, welke eene golfvormig-heuvelachtige op- 
pervlakte heeft. Zij bestaat ten deele uit een ongelijkvormigen, 
poreusen, geelachtig bruinen en vasten kalksteen, ten deele 
slechts uit kalksteenbrokken (puin): L. n°. 864—872; beide zijn 
zeer rijk in fossile overblijfselen, hetwelk vooral het gevál is 
met de puinbrokken, die in de nabijheid van Lio tjitjangkang 
gegraven en tot het branden van kalk gebezigd worden. Tus- 
schen deze puinbrokken worden eene menigte losse Gonchylien 
en koralen verstrooid in het rond gevonden; er worden echter 
slechts enkele gave individu's onder zeer vele beschadigden 
aangetroffen. Vele groote blokken schijnen geheel en al uit 
koralen zamengesteld te zijn. 

Balanus 10, d. Balanus 11, d. Serpula 15, G (? dentifera Lm.) 
Conus 41. Strombus 128. Fusus subcarinatus Desh. 160, b. 
Cerithium serratum Brug. 169, b: de grootste der gevondene 
soorten van dit geslacht, welke nergens elders dan te dezer 
plaatse en in het vroeger genoemde oord (0) is aangetroffen. 
Cerithium 170 Trochus mitratus Desh. 185, a: waarvan een 
exemplaar geheel en al in kalkspaath is overgegaan. Delphi- 
uula 198: overeenkomende met de laciniata Lum. Ampullaria 
acuminata Lm. 214. Ampullaria 212. Paludina? 215, b. Cyclo- 
stoma? 216. Cyclostoma? 217. Cyclostoma? 218: deze en de 
vorige zoetwaterschelpen komen veelvuldig voor, doch slechts 
als kernen; zij zijn overgegaan in kalk of kalkspaath en de 
meeste exemplaren zijn in stukken gebroken. Lucina concen- 
trica Lm. 289. Cardium 558. Arca 565. Pinna margaritacea Lm. 
589, b. Sarcinula 469. Maeandrina 465: overeenkomende met 
de labyrinthica Lan. Asfraea 466. Agaricia lobata Goldf. 468, 
Favosites (Columnaria) 469. Sarcinula 475, a: overeenkomende 
met de perforata Lam, ten deele geheel en alin kalk-spaath over- 
gegaan. Madrepora 474. Fungia 475, b: overeenkomende met 
de patellaris Lam. Madrepora 481, b. Madrepora? 482. 

P. p. In het voorgebergte, dat vóór den noordelijken voet van 
de noordelijke Bandongsche vulkaanketen heenloopt, wordt in 
eene noordwestelijke rigung van den goenoeng Boerangrang, 
in de nabijheid van het dorp Tjampaka, beneden het grootere 
dorp Taringgoel (tusschen Wanajasa en Poerwokerta), een 
zwartbruine, bitumineuse koolzure kalk gevonden, die, wan- 

ë 


114 


neer hij wordt gewreven of met den hamer geklopt, een onaan- 
geuamen reuk verspreidt. Hij rijst op in dikke banken, die ech- 
ter verbrijzeld en gespleten zijn en bijna geheel en al uit kora- 
len en Annulaten van zeer verschillende soort bestaan: L. 
n°. 900—912. Het voornaamste bestanddeel dezer rotsen is: 
eene Sabellaria-soort n°. 12, overeenkomende met de crassis- 
sima Lm. 

@. Noordwaarts van den kolossalen rotstoren van het trachi- 
tische porphier-gebergte: goenoeng Parang, ongeveer in het 
midden tusschen de vulkanen Gêdé en Boerangrang, doch meer … 
noordwaarts dan deze kegelbergen, heeft de tji Taroem zich 
een doorgang gebaand door eene buitenste en noordelijkste 
neptunische bergketen, — door den noordelijken zoom van 
het hoogland van Bandong en Tjandjoer; van de buitenwaarts 
gekeerde zijde der doorbraak af, in de nabijheid van Tjikao 
(residentie Krawang), wordt deze rivier bevaarbaar. Het zijn 
voornamelijk lagen thon, mergel en fijnkorrelige kalkzand- 
steen: L. n°. 927—951. Is dit laatstgenoemde gesteente eerst 
kortelings uit de rots gehouwen, dan heeft het eene heldergrijze 
of blaauwachtig grijze kleur; begint het echter te verweeren, 
dan verkrijgt het eene geelachtig bruine kleur. Uit dergelijke 
lagen bestaat de noordelijkste tertiaire bergketen, welks noor- 
delijke zijde onder het alluviale land van Krawang onderduikt. 
Aan de doorbraak der tji Taroem, in de nabijheid van Tjikao, 
werden in den zandsteen gevonden: Conus 58. Conus 44. Tro- 
chus 189, c. Cytherea 509. Pecten 591, c. Pecten 593, a. Pecten 
598, a. Pecten 404, b. Ostrea 410, c. Sarcinula 461, b. Fungia 
477. Afdrukken? van Fungia, schijfworthige ligchamen met 
regelmatige concentrike kringen 479: komen menigvuldig 
voor en kenmerken het karakter van den bruingelen kalk- 
zandsteen. 

R. Gelijk in vele andere streken van Tjidamar en Soekapoera 
het geval is, zoo eindigt het gebergte insgelijks tusschen de 
mondingen der rivieren (tji) Kantang en (tji) Laoetoron , — dis- 
trikt Kèndèng wesi in Soekapoera, — in een steilen, doch niet 
hoog rijzenden wand. Ter plaatse waar de kleine beek (tji) Ka- 
rang, beoosten het dorpje Tjioré, zich in de zee uitstort, be- 
staat de wand aan zijn beneden gedeelte uit een fijnkorreligen, 


115 


geelachtig valen, snijd baren mergel: L. no. 945; hooger op treft 
men een vuil grijsbruinen, grofkorreligen, zachten, veelal 
aardachtigen en ligt verbrokkelenden zandsteen aan, waarin 
vele fragmenten van hornblende-kristallen worden aangetrof- 
fen, welk gesteente eene nog grootere menigte gave koralen en 
schelpen bevat dan de mergel, waarvan velen zelfs hunne oor- 
spronkelijke kleur hebben behouden. Onder een vijftal exem- 
plaren wordt gewoonlijk eene gave schelp aangetroffen. In de 
smalle strandvlakte, gelegen tusschen den tegenwoordigen oe- 
ver der zee en den straks genoemden voormaligen oeverwand, 
namelijk, langs de beek (tji) Karang, wordt eene hedendaag:- 
sche formatie gevonden, eene bank van pas gevormden zee- 
zandsteen: L. no. 946—955, waarin insgelijks eene menigte 
schelpen en koralen worden aangetroffen; hare liggende laag is 
een tertiaire mergel, welke ontbloot voorkomt in de bedding 
der zoo even genoemde beek. In de tertiaire lagen werden gevon- 
den: Balanus 10, b. Balanus 11, e. Conus diversiformis Desh. A. 
Conus 52. Conus 55: met vele andere gave overblijfselen. Oliva 
46, a. Oliva 52, a. Oliva 54, b. Oliva 60. Mitra serobiculata Defr. 
19. Terebra 85, b. Terebra 86. Buccinum 89, b. Buccinum 91, b. 
Buccinum 92, a. Dolium 101, ce. Dolium 109. Cassis 114, a: over- 
eenkomende met de glauca Lm. Cassis texta Bronn 116, a. Cas- 
sidaria? 118. Murex 156. Ranella 146, b. Pyrula reticulata 
Lm. 150, b. Pyrula 151. Fusus polygonus Desh. 154, c. Turbo 
184, a. Trochus 187: fraaije soort met lange speekvormige ver- 
lengselen. Trochus agglutinans 188, a. Trochus monilifer Desh. 
194, c. Solarium plicatulum Desh. 195. Solarium marginatum 
Desh. 196. Natica 206, c. Bulla lignaria Lm. 219. Dentalium 250. 
Nog niet bestemde Univalven 255, 258, 245. Solen 271, b. Tel- 
lina 286, a. Cardium 550, a. Cardium 552, b: met verscheidene 
andere Bivalven. Cardium 3555. Cardium granulosum Lm. 556, 
b. Cardium 555. Arca 566, c. Conglomeraten van Bivalven, 
vooral Cardium, Lucina 415. Turbinolia 455, d. Turbinolia 
cuneata Goldf. 456. Fungia 475, c. 

S. Dat gedeelte van het neptunische gebergte, hetwelk aan 
zijne westelijke zijde wordt begrensd door de dalkloof der tj 
Kaëngan en aan zijne oostelijke zijde door het dal der tj1 Lon- 
gan, neemt, ongeveer op het middengedeelte zijner oostwaarts 


116 


gekeerde helling, de gedaante van een plateau aan, alvorens 
deze in het dal der tji Longan afdaalt. In dit dal is het, dat de 
hoofdesa van het distrikt Tradjoe, namelijk, desa Dêdél is ge- 
legen. Op dit plateau — of vlakken voorsprong, — westwaarts 
van Dèédèl, wordt in een grof korreligen, zandsteenachtigen kalk- 
steen of kalkbrekzie: L. no. 981, 982, het hol (gowah) Lingo- 
manik gevonden, aan welks ingang, als ook in zijn binnenste 
gedeelte het gesteente ontbloot is. Het vormt hier de boven- - 
ste, dekkende laag van het gebergte en bestaat uit eene bank, 
welke minstens eene dikte van 50 voet heeft en welke, althans 
op de meeste plaatsen, geheel en al uit mikroskopisch kleine 
schelpen is zamengesteld, namelijk, Foraminiferen (Gephalopo- 
da Foramimifera d'Orb.), die slechts de grootte van zandkorrels 
bezitten en waartusschen slechts weinige andere fossile over- 
blijfselen van grootere soort worden aangetroffen. — Eene derge- 
lijke kalkbrekzie van vaal witte kleur, geheel en al bestaande 
uit Foraminiferen ter grootte van Là lijn is n°. 454: deze schel- 
pen, zoo als zij zich aan de oppervlakte voordoen, hebben eene 
groote overeenkomst met zekere soorten van het zwam-ge- 
slacht Hysterium. 

r. In het hoogste, noordelijke gedeelte van haren loop 
stroomt de tji Bèrèm tusschen twee parallelle bergketenen, die 
zich in de rigting van het westen naar het oosten uitstrekken; 
zij zijn gelegen in het distrikt Karang in Soekapoera. De wan- 
den van dit dal, aan welks oostelijke uiteinde het dorp Kan- 
kareng is gelegen, bestaan uit eene meer dan honderd voet 
dikke bank van kalkmergel of kalkzandsteen: L. n°. 1027 — 
1052; dit gesteente heeft uiterlijk eene geel bruine kleur, ter- 
wijl het onverweerde binnenste gesteente, 4 voet van de op- 
pervlakte af gerekend, grijsachtig blaauw is gekleurd. Hetzelve 
bevat insgelijks erratische kolen (kolennesten uit platgedrukte 
boomstammen gevormd): L. n°. 555 — en komt op een aantal 
plaatsen van de regterzijde van het dal in een veranderden 
toestand voor, namelijk, geheel en al overgegaan in kiezel- 
schiefer: L. n°. 1057. Deze bank rust op een hard gewordenen, 
plastischen thon van grijze kleur: L. ne. 1027, welke in den 
dalbodem, zoowel in de bedding, als nabij den linkeroever 
der beek ontbloot wordt aangetroffen; zij bevat de volgende 


117 


fossile overblijfselen: Buccinum 95: wordt bij duizenden in 
de bedding der beek gevonden. Natica 205: overeenkomende 
met de epiglottina Desh, welke veelvuldig voorkomt. Lucina 
295, a: overeenkomende met de edentula Lam., wordt bij dui- 
zenden aangetroffen. Cytherea 502. Venus 526, b. Cardium 557. 
Arca 574, b: in den kalkmergel. Ostrea 410, a: zaàmge- 
bakken in grijzen kalkzandsteen. Anomia A11, b: benevens 
andere Bivalven in zeer harden, groenachtig grijzen kalkzand- 
steen. Madrepora 481, a: wordt bij duizenden aangetroffen 
m de thonlaag, welke onder den kalkzandsteen ligt. 

U. Aan den regteroever der tji Woelan, op een afstand van 
5 palen zuidoostwaarts van het hoofddorp T jibalong van 
het distrikt Paroeng, — in Soekapoera, — vormt de voet 
der westelijke bergketen eene groep van rotsen, welke door 
loodregte wanden zijn omgeven en allerwege door steil ne- 
derdalende, veelal loodregte spleten zijn doorgroefd ; aan het 
noordelijke einde van dit kleine rotsgebergte welt eene warme 
bron wt den grond op. Het gesteente is een geelachtig of 
witachtig grijze, fijnkorrelige kalkmergel: L. no. 10491051, 
welke allengskens in hardheid toeneemt en door de trapsge- 
wijze tusschenvormen: L. n°. 1052-1056, van lieverlede over- 
gaat in eene volkomen verkiezelde steenmassa, welke met 
het staal geslagen wordende, vonken van zich geeft, — na- 
melijk, in een poreusen, rood , zwart en grijs gevlekten hoorn- 
steen en kwarts: L. n°. 1057—1062, waarin de aanvan- 
kelijk menigvuldig voorkomende fossile overblijfselen, als: 
Cardium, Arca-soorten en andere Bivalven, F ungia patellaris, 
Calamopora en Paludinen?, geheel gaaf zijn behouden ge- 
bleven. — Ik verzamelde hier: bleeke kalkmassa, bijna geheel 
enal bestaande uit Bivalven, welke ten deele slechts indrukken 
en ledige vormen (reten en spleten) van geelachtige kleur heb- 
ben overgelaten: 426 (en L. n°. 1065, a). — Dezelfde rotssoort, 
doch in geheel verkiezelden staat, waarin de zoo even-genoemde 
fossile overblijfselen in een volkomen gaven en bestembaren 
toestand zijn overgebleven, komt voor onder 427 (en L. n°. 1065, 
b., een groote rotsbrok). Wijders Calamopora 467, d: benevens 
Fungia patellaris en anderen in het verkiezelde gesteente. 

Vv. Aan de westelijke zijde van het tjì Woelan-dal, hoager 


118 


dan de vroeger genoemde plaats, aan de helling van het ge- 
bergte, hits aldaar uitgestrekte, vlakke voorsprongen 
vormt, bestaat de ruwe, hobbelige oppervlakte over eene 
groote uitgestrektheid uit een (ireen harden, witachtigen 
kalksteen, welke niet slechts in de beddingen der beken, 
maar daarenboven op vele andere plaatsen ontbloot wordt 
aangetroffen. Men komt aldaar over een zeer uitgestrekten, 
trapsgewijs rijzenden en dalenden rotsbodem van kalk, die 
mijlen ver uit niets anders dan uit koralen van zeer verschil- 
lenden aard schijnt te bestaan; „deze soorten zijn nu eens 
takvormig, kogelrond of langwerpig, dan weder schijf. of 
stervormig. De gansche rotsbodem vertoont zich aan zijne 
oppervlakte als met half-verheven figuren bedekt, omdat de 
vormen der koralen boven de oppervlakte uitsteken; zij 
schijnen derhalve minder spoedig te verweeren, of door het 
regenwater opgelost te worden, dan de overige kalkmassa. Zij 
loopen zeer duidelijk in het oog en zijn gaaf bewaard gebleven. 
Sarcinula 459: overeenkomende met de astroïtes Goldf. Niet 
bestemde koralen 460. Sarcinula 461, a. Astraea 465: zeer gave 
exemplaren. Madrepora 485. Madrepora 484, Madrepora 485. 
w. Een heuvelrug, welke de kleine vlakte van Kali poet- 
jang — hoofddorp van het distrikt van gelijken naam, in Soe- 
kapoera — aan de oostelijke zijde begrenst en haar afscheidt 
van de tji Tandoi. In de hoogere streken van dezen heuvel- 
rug, welke ongeveer 250 voet hoog is, bestaat het gesteente 
uit een harden, digten, aan de oppervlakte met gaten door- 
boorden en spits gekroesden kalk, die helder van kleur is 
en vooral vele, zeer bestembare, getakte koralen bevat; deze 
koralen (Galamopora) vormen holle, aan de wanden korre- 
lige of straalvormige pijpen in het gesteente. In de bene- 
denste gedeelten der helling daarentegen vindt men een wee- 
ken, zandachtigen kalksteen, welke insgelijks vele schelpen 
en koralen bevat; nog lager aan den voet des bergs gaat dit 
gesteente over in een grijskleurigen zandsteen: L. n°. 111 
In de Galamoporen-kalksteen worden aangetroffen: Volta 72, c. 
Strombus 124, a. Nog miet bestemde Univalven 257, 268. Maean- 
drina 464. Calamopora AGT, a: overeenkomende met de spongi- 
tesGoldf., is een kenmerkend hestanddeel van dezen kalk te Kali 


119 


poetjang, zoo mede op het nabij gelegene eiland Noesa kamban- 
gan. Madrepora? 486. Madrepora? 487: benevens Univalven. 

X. Aan de noorder kust van Noesa kambangan, in de ooste- 
lijkste streken van genoemd eiland, zijn de groenachtige thon, 
zandsteen- en conglomeraat-lagen, waaruit de oppervlakte der 
aardkorst aldaar hoofdzakelijk bestaat, bedekt met een vaal 
gelen, zandigen, insgelijks laagsgewijs verdeelden kalksteen: 
deze kalksteen vangt aan oostwaarts van het dorp Karang balé, 
doch in deszelfs onmiddellijke nabijheid, en strekt zich van 
daar uit tot aan het oostelijke uiteinde van genoemd eiland: L. 
n°. 1214, In den uitersten noordoostelijken uithoek van het 
eiland echter worden deze lagen bedekt door eene bank, welke 
uit een meer zuiveren kalksteen bestaat, waarin het hol (go- 
wah) Rémpak wordt gevonden; deze kalk bevat: nog niet be- 
stemde Univalven 246: in witten, harden Calamoperen-kalk. 
Calamopora 467, c. benevens Serpula soorten. 

x. Die streken van het gebergte, waaraan ik den naam van 
E jêlatjap-gebergte heb gegeven, welke tusschen Madoera en 
Sindé, — de beide hoofddesa’s der distrikten Dajoeloehoer en 
Pagatingan, — zijn gelegen en onmiddellijk grenzen aan de 
oostelijke zijde der alluviaal-vlakte der tjì Tandoi, zijn bij de 
Javanen bekend onder den naam van g. Soeroe en Têlaga. Al- 
daar ligt onder anderen het dorp Malo en de pasanggrahan 
Tjisoeroe. Deze bergen bestaan van den voet tot aan hunnen 
schedel wit een fijnkorreligen, grijskleurigen, harden, ja, me- 
nigwerf zeer harden zandsteen, ter dikte van meer dan hon- 
derd voet; in denzelven wordt geene onderafdeling in lagen 
waargenomen, zoodat het gesteente geheel en al gelijkvormig 
schijnt te zijn. De grootste ontblooting van hetzelve wordt ge- 
vonden in de bedding der tji Malo; het bevat: Conus 59. 
Buccinum 89, a, waarbij vele andere fossile overblijfselen inge: 
bakken voorkomen. Corbula 277. Cyprina scutellaris Desh. 298, 
a. Árca 562. Ostrea 410, f£. Gonglomeraten van Bivalven, voor- 
namelijk CGorbula, benevens Univalven 416. Conglomeraten 
van Bivalven, voornamelijk Ostrea 417. 

Z. De noordelijkste keten van het tertiaire gebergte, in het 
regentschap Koeningan der residentie Gheribon gelegen, welker 
noordelijke voet onderduikt onder de alluviaal-vlakte, terwijl 


120 


haar westelijk uiteinde door den voet van den Tjerimai wordt 
overstelpt, is de reeds vroeger op bladz. 78 vermelde smalle 
kam, waarin de dwarsspleet „Meningtêng” wordt gevonden. 
Deze naam wordt door de Javanen gegeven aan de doorbraak 
der tji Sangaroeng of kali Losari. Het gesteente is een helder 
grijze, fijnkorrelige, kalkachtige, buitengewoon harde zand- 
steen, waarin zulk eene overgroote menigte Serpula-soorten, 
koralen en schelpen der verschillendste soorten worden aan- 
getroffen, dat vele gedeelten der rots, naar het schijnt, uit niets 
bestaan, dan uit organische overblijfselen; de binnenruimte 
der Gonchyliën is steeds gevuld met de zelfstandigheid , waar- 


uit de zandsteen is gevormd. Langs den regteroever der beek, 


ontwaart men, iets hooger dan het niveau der beek, in de 
rots gansche banken van fossile (vlakke, schijfvormige) oesters, 
welke banken eene dikte van 2 à 5 voet hebben. Het was vooral 
aan den linkerwand der kloof, waar de volgende soorten wer- 
den verzameld: Serpula Í5, a: overeenkomende met de denti- 
fera Lm, welke in het blaauwachtig grijze gesteente pijpen van 
krijtwitte kleur vormt. Nautilus 19, b. Oliva 48, c. Voluta 75. 
Dolium 100, b. Dolium 101, a: de witte schalen zijn in den grij- 
zen kalkzandsteen gaaf bewaard gebleven. Turritella 177, b. 
Natica 206, b. Balla 220. N og niet bestemde Univalven 252. 
Pholas 269: benevens andere schelpen in kalksteen, welks op- 
pervlakte met vele kleine holligheden is voorzien. Venus 515, a: 
benevens anderen in kalkzandsteen. Venus 317, c. Venericardia 
529, a. Pinna margaritacea Lm. 589, a. Pecten 591, a. Anomia 411, 
a: overeenkomende met de placenta Lm. Sarcinula 475, b: voor- 
komende in het kalkgebergte oostwaarts van Meningtêng. 

z. z. Bij het boren van den artesiaanschen put in het fort te 
Weltevreden, op een afstand van 5 palen land waarts in van het 
strand, bij Batavia gelegen, drong men door tot op eene diepte 
van 500 voet; tot op deze diepte vond men geene andere lagen 
dan weeke, ligt verwrijfbare alluviaal-formatiën. Velen dezer 
lagen bevatteden eene groote hoeveelheid verbrijzelde schelpen 
van nog levende soorten, terwijl in anderen fragmenten van 
boomtakken werden aangetroffen. Zie de hoedanigheid en aan- 
eenschakeling der la gen in de hedendaagsche vormingen: hoofdst. 
UI dezer afd. Uit diepten vari 1 en 500 voet zijn herkomstig: 


_ 


121 


eene doos gevuld met Bivalven, meerendeels fragmenten, 
waaronder Anomia placenta 496. Eene doos gevuld met Bival- 
ven b. v. Cardium-soorten en Univalven b. v. Turritella-soor- 
ten, meerendeels fragmenten 497. 


5. FOSSILE PLANTEN. 


Wat betreft de plantaardige overblijfselen, voorkonrende in 
‘ het neptunische gebergte van Java, ten dezen opzigte zullen 
wij slechts eene beknopte beschrijving wijden aan de afdrukken 
van bladeren. Over het versteende hout, hetwelk in vele streken 
en in zeer verschillende lagen dezer formatie in afzonderlijke 
stukken wordt aangetroffen, gelijk mede over de verkiezelde 
boomstammen, welke in het centrale gedeelte van het regent- 
schap Lêbak, residentie Bantam, in zekere lagen dezer vor- 
ming bij duizenden worden ‚gevonden, — deze stammen be- 
hooren tot dicotyledonische boomen, — en hierover zullen wij in 
het 7de hoofdstuk handelen. Op gelijke wijze zullen de fossile 
kolen, welke in vele streken afzonderlijk, bij wijze van nesten, 
en in Zuid-Bantam als regelmatige vlotten, ter dikte van 5 à 
6 voet, worden gevonden, in een bijzonder hoofdstuk beschre- 
ven worden. (Vergelijk hoofdstuk 8.) 
Slechts op drie plaatsen heb ik afdrukselen van planten 
gevonden: 
1°. Aan de linker- (zuidoostelijke) zijde van het tji Boeni-dal, 
(in het distrikt Djampang wetan van het Preanger-regentschap 
Tjandjoer) ligt het dorp Tandjoeng op een voorsprong, welke 
daar ter plaatse wordt gevormd door den reeds vroeger ver- 
melden wand van den goenoeng Brengbreng, d. 1. den breuk- 
rand van een eenzijdig opgeheven gedeelte van het gebergte. 
Op een geringen afstand van het zoo even gemelde dorp loopt 
de beek (tji) Gembong, nadat zij schuimend van den Breng- 
breng-wand is nedergestort, over het vooruit springend ge- 
deelte van den wand, — over het terras, — waarop het boven- 
genoemde dorp is gesticht; aldaar is hare bedding vlak en de 
oevers rijzen slechts tot eene geringe hoogte. Zoodra echter de 
beek genaderd is aan den rand van het terras, hetwelk van dit 


122 


punt af, op 4 paal afstands ten noordoosten van het dorp 
gelegen, nog 590 voet lager in het tji Boeni-dal nederdaalt, 
wordt hare bedding eensklaps herschapen in eene kleine, door 
steile wanden eng ingeslotene kloof, waardoor het overige ge- 
deelte der helling tot beneden in den bodem van het dal wordt 
doorsneden. In haar bovengedeelte vangt deze kloof aan met 
eenen dwars gerigten trap, een wand, waarvóór de beek als een 
waterval nederstort. Aan dit gedeelte van den wand, hetwelk 
940 voet beneden den hoogsten Brengbreng-rand en 590 voet 
boven den bodem van het dal ligt, is het, dat de ontbloote laag 
wordt gevonden, waarin de bedoelde afdrukselen van bladeren 
voorkomen. De laag bestaat uit eene aardachtige massa, die veel 
overeenkomst bezit met tuf, en wier donker grijze kleur hier 
en daar in het blaauwachtige overgaat, terwijl zij aan de 
oppervlakte, zoo mede in het binnenste gedeelte van het ge- 
steente, nadat hetzelveis gebroken, ten gevolge van verweering, 
allengs een vuil geelachtig bruin koloriet verkrijgt. In dit ge- 
steente worden vele brokstukken aangetroffen ter dikte van 
1 lijn à 1 duim, die echter zelden de dikte van & voet bereiken; 
zij zijn hoekig en van eene lichtere, zoo niet gelijke kleur als het 
gesteente, de tuf, waarin zij voorkomen; witerlijk gelijken zij 
op vulkanische steenbrokken, maar zij zijn week en laten zich 
met een mes snijden, gelijk het geval is met de overige massa 
van den tuf: L. n°. 554—564. Deze laag is zoowel duidelijk 
ontbloot aan den dwarstrap, vóór welken de waterval neder- 
stort, als aan de zijwanden der kloof, welke met den zoo 
even genoemden trap aanvangt; zij heeft eene dikte van 15 
voet en hare liggende laag bestaat uit een grofkorrelig 
conglomeraat, hetwelk aan den voet van den wand, achter 
den nederstortenden waterstraal, in den vorm eener grot is 
uitgehold, ten gevolge waarvan de tuf-bank als een dak of 
gewelf over de bogt uitsteekt. Meer binnenwaarts van het 
Tandjoeng-plat af gerekend, volgen op dezen tuf, doch hooger op 
aan den Brengbreng-wand, losse mergel-beddingen; de geheele 
groep van lagen, welke deze tufbank bedekt en die eene 
dikte van 940 voet bereikt, bestaat voornamelijk uit derge- 
lijke soorten van gesteente. Vele kalkachtige mergel-soorten 
van deze groep bevatten een rijken voorraad van zee-Con- 


hal 


123 


1 

chyliën t); hier en daar komen hardere zandsteenlagen tus- 
schen dezelven voor. Even als de tuf-laag hellen zij allen onder 
een hoek van 15 à 20° naar het zuidoosten. Op den voorsprong 
zelven, welke gedeeltelijk bebouwd wordt, is de tuf-laag echter 
bedekt door lagen van detritus, welke de beek hier heeft afge- 
zet; moge zulks niet allerwege het geval zijn, zoo vindt dit 
echter plaats in de nabijheid der beek; dezelven liggen in eene 
horizontale rigting langs den oever der beek op elkander. Bo- 
ven op vindt men eene srrustikbard aardlaag, hierop volgt eene 
rolsteenlaag ter dikte van ò voet, en hieronder wordt een hel- 

der bruine aardlaag aangetroffen, welke eene dikte van 5 voet 
heeft en als dekkende op de tuf-laag voorkomt. 

Deze tuf-laag schijnt hare wording verschuldigd te zijn aan 
een verharden, viglkanischen modderstroom en bevat eene 
groote menigte afdrukselen van bladeren; deze liggen, wel is 
waar, in alle mogelijke rigtingen, en zonder eenige regelmaat 
in de tuf-massa verstrooid, velen zijn gebogen, anderen in den 
vorm van een halven kring, — ja, zelfs spiraalvormig gedraaid, 
echter worden zij, althans de kleinere soorten, gaaf en onbescha- 
digd aangetroffen. Slechts de grootere Palm- en Scitamineën- 
bladeren komen voor in fragmenten ter lengte van £ à Î voet. 
De gedaante dier bladeren, ja, zelfs de fijnste aderen zijn gaaf 
gebleven; zij vertoonen zich in de aardachtige, dof kleurige 
tuf-massa als gladde, sterk glimmende afdrukselen, welke 
zwartachtig van kleur zijn. Deze glimmende zelfstandigheid 
(bitumineuse kool?), een overblij fsel van het ligchaam der 
bladeren, bezit eene te geringe dikte dan dat men in staat zou 
zijn dezelve door meting te bepalen. Behalve de genoemde at- 
drukselen van bladeren, worden er insgelijks overblijfselen van 
takken en stammen in aangetroffen. Wij zullen alhier eene 
beknopte vermelding derzelven doen volgen 2). 


1) Zoo heeft mede het steenkolenvlot: L. n°. 330, pere lager in het dal, in 
de nabijheid van het dorp Doegoe wordt aangetroffen, tot dekkende eene thon-laag , 
welke eene zeer groote hoeveelheid verbrijzelde zee- dn bevat, namelijk, Bi- 
valven. L. P. n°. 422. 

2) Alle fossile plantaardige overblijfselen, welke ik op Java heb gevonden, bene- 
vens stukken van de door mij aangetroffene steenkolenvlotten op dit eiland , bevinden 
zich in handen van Prof. n. mr. GoePPeRT, die het onderzoek en de beschrijving 
dezer overblijfselen welwillend op zich heeft gelieven te nemen 


124 


L. no. 554: monocotyledonische bladeren, overeenkomende 
met Scitamineën- (Elettariën) bladeren. L. n°. 555: monocoty- 


ledonische bladeren, welke op die van Palmen, namelijk, van 


Licuala-soorten gelijken. L. no. 556—561: zes verschillende soor- 
_ten van dicotyledonische bladeren. L. ne. 562: fossile stengels en 
dunne takken. L. n°. 565: versteende dikke takken en stammen. 
L. n°. 564: slechts ten deele versteende, meerendeels vermolm- 
de wortelen, met zeer gave, lichtkleurige, witachtige vezelen, 
welke in lange hetzij regte of gekromde pijp vormige hollighe- 
den van het gesteente, even als bundels dunne touwtjes, be- 
sloten liggen. Deze pijpen, zulks is ten duidelijkste blijkbaar, 
zijn de afdrukselen van voormalige wortelen, waarvan, nadat 
dezelven gedeeltelijk vermolmd zijn geraakt, deze holle ruimten 
overgebleven zijn. Somtijds zijn deze draadbundels door een 
koker van zwavelijzer omgeven; op enkele plaatsen heeft het 
hout slechts eene geringe verandering ondergaan, zelden is 
het door kalk-spaath versteend geworden, gewoonlijk daaren- 
tegen is, behalve de draden, slechts een bruinkleurige molm 
in de holligheden overgebleven. De draden bezitten nog eenen 
aanmerkelijken graad van vastheid en kunnen als haarbundel 
ter lengte van à1 voet uit deze holligheden getrokken worden. 
_— Dat alhier, in eenetertiaire laag, welke ter hoogte van 940 voet 
door andere, — overblijfselen van zeegedierten bevattende — 
lagen is bedekt, plantaardige zelfstandigheden voorkomen, 
die zulk eene geringe mate van verandering hebben ondergaan, 
laat zich misschien verklaren uit de thonachtige hoedanigheid 
van het medium, dat dezelven omsluit; dit medium toch bevat 
slechts eene geringe hoeveelheid koolzure kalk of kiezelzuur, 
welke als middel ter versteening hadden kunnen dienen. 
Lwavelijzer echter wordt niet zelden in deze tuf-massa aange- 
troffen, ja, de fossile houtdeelen zijn niet zelden hier en daar 
bedekt met dergelijke kristallen, welke eene dikte van 1 duim 
hebben. Nadat deze plantaardige zelfstandigheden eenmaal 
overtagen waren met modder en deze was verhard geraakt, 
kon noch lucht, noch water tot dezelven doordringen. 
Het woud, hetwelk te dezer plaatse door een vulkanischen 
modderstroom, zaämgespoelde vulkanische asch en gruis, 
werd overstelpt, verwoest en in den modder begraven, be- 


bad 


125 


stond derhalve ten minste uit 8 verschillende soorten van ge- 
boomte. Wanneer de met steenbrokken vermengde modder, 
welke in October 1822 uit den krater van den Galoenggoeng 
bergafwaarts stroomde, (vergelijk IL. bladz. 125) en waardoor 
eene vlakte, die zich mijlen ver uitstrekte, met al de zich daarin 
bevindende dorpen en vruchtboomen, ter hoogte van 60 à 70 
voet werd bedekt, wanneer, zeg ik, die modder eenmaal zal 
verhard zijn, zal hij eene dergelijke, doch veel dikkere tuflaag 
vormen dan de zoo even vermelde tertiaire laag, welke in de 
nabijheid. van Tandjoeng wordt gevonden. 

go. — In het centrale gedeelte van het distrikt Djampang 
koelon (in het Preanger-regentschap Tjandjoer), in de nabij- 
heid van het dorp Pesawahan, worden afdrukselen van blade- 
ren aangetroffen yan 5 verschillende dicotyledonische boom- 
soorten in eene laag als geelachtig bruinen, thonachtigen 
mergel: L. no. 551—555. 

5°. — In het hooger gelegene gedeelte van het tji Djolang- 
dal, namelijk, aan den oever der nevenbeek (tj1) Pinang, in de 
nabijheid van het dorp Séla gambé, regentschap Koeningan 
der residentie Gheribon, wordt een bitumineuse, zeer zachte, 
ligt verkruimelende zandsteen gevonden; dit gesteente be- 
vat eene menigte kleine aderen en nesten bake hars: L. n°. 
544, en insgelijks enkele hier en daar verstrooid liggende nesten 
fossile kool, in steenkool overgegane, platgedrukte boomstam- 
men: L. n°. 540. In dezen zandsteen worden platgedrukte, 
cilinder-vormige ligchamen, — 2 Goniferen-vruchten aange- 
troffen, welke zoo in gedaante als grootte het meest overeenko- 
men met de hloemkolrén van zekere Freycinetia-soorten. Zij 
zijn herschapen in glinsterend zwarte pikkool. 


4, ALGEMEENE OPMERKINGEN, 


nopens de wijze waarop de dierlijke fossile overblijfselen voorkomen, 
de mate hunner gaafheid en hunne verbreiding in deze formatie. 


Gelijk uit het hier voorafgaande blijkt, zijn slechts 50 soor- 
ten der verzameling met zekerheid bestemd geworden; het is 
derhalve nog niet mogelijk hieruit gevolgtrekkingen af te let- 


126 


den ter bepaling van eene mogelijke verscheidenheid van het 
gebergte in de verschillende streken van Java: men kan nog 
niet aantoonen of zekere gedeelten van het gebergte zich ken- 
merken door zekere bepaalde soorten van fossile overblijfselen, 
welke niet in andere deelen van hetzelve worden aangetroffen. 
Eerst dan, wanneer alle gevondene soorten bestemd zullen 
zijn, zal het mogelijk worden hieromtrent nadere ophelderin- 
gen te erlangen. Dan zal het blijken, of dat er een verschil ten 
opzigte van den ouderdom, hetzij in de verschillende deelen 
van het gebergte of der streken van het eiland bestaat, dat ze- 
kere groepen, onderafdeelingen, vastgesteld en door de orga- 
nische overblijfselen, welke zij bevatten, gekarakteriseerd moe- 
ten worden, dan wel dat de verschillende soorten van fossile 
overblijfselen gelijkmatig door het gansche eiland, in alle dee- 
len van het gebergte, zijn verbreid en dat, ten gevolge daarvan, 
deze gebergten als één geheel, dat gelijktijdig werd afgezet, 
moeten beschouwd worden. Maar ook dan, wanneer alle soor- 
ten, welke zich thans in de verzameling bevinden, zullen be- 
stemd zijn, zal men, tén opzigte van de hier bedoelde gevolg- 
trekkingen, met de meeste omzigtigheid behooren te werk te 
gaan, Î°. dewijl het gebergte, ten opzigte van het aantal soor- 
ten van organische overblijfselen, welke hetzelve bevat, op 
verre na niet als uitgeput mag worden beschouwd; 2°. en wel 
voornamelijk uit dezen hoofde, dewijl wij alle deelen des ei- 
lands niet met gelijke naauwkeurigheid hebben kunnen onder- 
zoeken. Nu eens waren geene voldoende ontblootingen van 
het gesteente voorhanden, dan weder veroorloofde de woeste 
onteegankelijkheid der streek geen langdurig oponthoud, of 
werd het verzamelen van een groot aantal fossile overblijfse- 
len bemoeijelijkt door de hardheid van het gesteente, dat de- 
zelven bevat. Ik ben derhalve genoodzaakt mij tot de navol- 
gende opmerkingen te bepalen. 

Wat betreft de mate van gaafheid der fossile overblijfselen, 
deze is in de verschillende deelen des eilands aan zeer vele af: 
wisseling onderhevig. In vele streken, zoo als in P., is het mee- 
rendeel der schelpen, welke in dezelven worden aangetroffen, 
200 zeer verbrijzeld, dat onder een 25 tal slechts een gaaf, 
onbeschadigd exemplaar wordt gevonden; vooral zijn het de 


Li 


127 


heit 


zachte, dunne schalen der zoetwater-G y ‚als: Paludinen, 
Cyelostomen, Ampullariën, welke bijna niet anders dan ver- 
brijzeld worden aangetroffen, als brokstukken, welke zijn over- 
gegaan in steenkernen van kalk en kalkspaath. In andere stre- 
ken, als in E., wordt onder een hondertal gebrokene schelpen, 
Balanen, Echinodermen, koralen, slechts een gaaf exemplaar 
evonden; in die streken vindt men gansche lagen, welke 
hoofdzakelijk uit verbrijzelde massa’s van de zoo even genoem- 
de zeegedierten zijn gevormd; zulks mag als een bewijs worden 
beschouwd, dat de zee aldaar eene sterk golvende beweging 
bezat en dat dezelven waarschijnlijk werden afgezet in de na- 
bijheid eener kust, waartegen eene hevige branding klotste. In 
andere streken daarentegen, zoo als in Ren in 0, zijn zij mee- 
rendeels gaaf bewaard gebleven, ja, de kalkachtige schalen ver- 
toonen alsdan menigwerf nog de fijnste teekeningen; in nog 
andere streken daarentegen, zoo als bij voorbeeld in K en in L, 
vindt men de Gonchyliën in zekere lagen, waarin zij voorkomen, 
slechts in den vorm van steenkernen, niettegenstaande deze 
lagen uit een volkomen gelijksoortigen, kalkachtigen zandsteen 
bestaan dan die, welke in de vroeger genoemde oorden, bij 0, 
wordt gevonden en waarin de schalen zoo gaaf bewaard zijn ge- 
bleven. Opmerkenswaardig mag het geacht worden, dat op die 
plaatsen, alwaar in de fijnkorrelige zandsteenen de Gonchyhiën 
slechts voorkomen als steenkernen, gelijk bij Ken L, de scha- 
len van dezelven of van gelijksoortige Gonchyliën als de vroeger 
genoemden, in een zeer grof korrelig, hard conglomeraat mee- 
rendeels zeer gaaf bewaard zijn gebleven; zie n°. 10, 565 en 
anderen. Dergelijke streken, alwaar de aanwezige schaaldieren 
gaaf worden aangetroffen, doen, in tegenstelling van E., het 
vermoeden ontstaan, dat de zee te dier plaatse stil en diep was. 
Dat de Mollusken-schalen, ja, zelfs hare teederste deelen het 
gaafst zouden zijn bewaard gebleven in de fijne, gelijkvormige 
massa van den digten kalksteen op Java, deze veronderstelling 
doet zich het gereedelijkst aan den geest voor, en het is ook 
waarschijnlijk, dat zij met de werkelijkheid instemt; zij zijn 
daarin echter zoo innig met het omringende medium verbon- 
den, zij zijn zoo zeer tot een homogeen geheel zaämgesmolten 
en deze rots is zoo hard, dat de organische overblijfselen, welke 


128 


zij bevat, slechts als brokstukken met het gesteente zelf, maar 
niet afzonderlijk kunnen verkregen worden. Hoe rijk deze digte 
kalksteen van Java dan ook moge zijn aan organische overblijf: 
selen, zoo is het den palaeontoloog echt gelijk daaruit een 
ruimen voorraad te verzamelen; ja, meestal eerst nadat het 
gesteente begint te verweeren, toont hetzelve zijn rijkdom aan 
koralen, wanneer, namelijk, de hardere, meer spaathachtige zelf- 
standigheid der voormalige polypenstokken begint uit te ste- 
ken, — figuren in bas-relief aan de oppervlakte der rots begint 
te vormen, uithoofde de digte kalkmassa, welke de ruimte 
tusschen de koralen vervult, eerder dan deze laatsten aan ver- 
weering onderhevig is en door ket regenwater wordt opgelost. 
Lijn deze tusschenruimten tot op zekere diepte uitgehold, dan 
komen de omtrekken der voormalige polypenstokken, welke 
tot de meest verschillende soorten behooren, steeds duidelijker 
te voorschijn; zij doen zich alsdan aan het oog voor, als groei- 
den zij op uit de oppervlakte van de starre rots, die op nieuw 
van allerhande zeegedierte schijnt te wemelen. Zij vertoonen 
alsdan op het gebergte van het hoog gelegen binnenste gedeelte 
des eilands den rijkdom van dierlijke gestalten van den 
verre verwijderden oceaan, hier in het licht der zonnestralen, 
die verblindend wit door de kalkwanden worden teruggekaatst. 

Zonder petrefacten is in dit gebergte geen enkel gedeelte, dat 
slechts eenige uitgestrektheid heeft. Mogen de vroeger opge- 
telde localiteiten van A. tot Z. slechts een gering aantal pun- 
ten van het eiland Java uitmaken, alwaar ik petrefacten heb 
gegraven en verzameld, zoo heb ik toch op vele andere daar- 
tusSchen gelegene plaatsen, van de straat Soenda af tot in de 
nabijheid van Patjitan, gelijke of daarmede overeenkomende 
fossile overblijfselen gevonden, die ik niet heb bewaard. Groo- 
ter is het aantal afzonderlijke lagen der formatie, waarin geene 
petrefacten worden aangetroffen, dan dat der geheele streken, 
welke dezelven missen. Tot die lagen mogen worden gerekend 
de thon- en kwartsachtige zandsteen-lagen in de nabijheid van 
Bodjongmanik, Tjisihi, Tjimadoer: L. n°. 596, 400, 467— 469, 
489, 501, 508— 510, waarin de vlotten van fossile kolen L. ne. 
297, 500—521, worden aangetroffen; in deze lagen wordt bijna 
geen enkel dierlijk overblijfsel gevonden, terwijl vele lagen, 


129 


vol zijn met verkiezelde boomstammen, en de kalkbanken, 
welke op de steenkolen houdende zandsteenlagen rusten, 
eene menigte zeeschelpdieren en koralen bevatten. Wijders de 
zuid westelijke streken van het distrikt Djampang koelon, welke 
in den reeds vroeger vermelden Linggoeng-muur eindigen (zie 
bladz. 57 en 81) en die evenzeer, althans voor ben iedeen uit 
kwartsachtigen zandsteen bestaan: L. no. 655—657, 642, 644, 
of uit zandsteen met brokstukken van hornblende kristallen: 
L. no. 654, of uit nagelflue: L. n°. 655, 648, of die geheel en al 
verhard en verkiezeld zijn: L. no. 659—666; in deze streken 
worden de fraaiste en talrijkste gangen van eruptie-gesteenten 
aangetroffen, als vanaugiet-porphier: L.n°. 658, dialag- porphier, 
L. n°. 671 en anderen. — Arm aan petrefacten, zoo zij niet ge- 
heel en al er van ontbloot moeten beschouwd worden, zijn 
eindelijk de groene thon- en zandsteenlagen in de oostelijke 
streken van het gebergte van Soekapoera: L. ne. 1115—1118 
en in het gebergte van Noesa kambangan: L. n°. 1198, 1205, 
hoewel de kalkbanken, welke als dekkende lagen daarop voor- 
komen, vele zeeschaaldieren en koralen bevatten, namelijk, de 
zoo zeer kenschetsende koraal: L. P. 467 (eene Calamopora), 
welke vooral te dezer plaatse wordt aangetroffen. 

In verre weg het grootste aantal streken van het gebergte, 
benevens in het meerendeel der lagen van hetzelve (in de 
thon-, mergel-, zandsteenlagen, ja, zelfs in de zeer grof korrelige 
conglomeraten, digte kalksteenbanken) wordt een grooter of 
geringer aantal zeeschelpen en koralen aangetroffen, die, alge- 
meen genomen, in rijken voorraad in de gesteente-massa ver- 
strooid voorkomen. In vele streken, zoo als. bij K., L., 0., Z., 
wordt zulk een voorraad van fossile overblijfselen in de ver- 
schillende lagen aangetroffen, dat men wit een steenklomp, 
ter groote van een paar kubiek voet, zonder moeite eenige do- 
zijnen verschillende soorten kan uitzoeken, zoodra men het 
gesteente heeft fijn gestooten, ja, vele lagen bestaan uit niets 
anders dan uit zaâmgebakkene:schelpdieren, nu eens van eene 
en dezelfde soort: 425, dan weder van verschillende soorten: 
426 en L. no. 1065, a. De zachte, kalkacht echter . 
bevatten eene grootere hoeveelheid petrefacten dan andere ge- 
steente-soorten, terwijl de schelpen tevens gewoonlijk het best: 

kj 


' 130 


mn deze steensoort zijn bewaard gebleven. Uithoofde deze steen- 
soorten zeer week zijn, zoo worden de fossile overblijfselen 
menigwerf verstrooid in de bedding der beken aangetroffen, 
omdat zij reeds door het water uit het gesteente zijn losge- 
spoe 

De hoogte, waartoe deze streken thans boven de zee zijn op- 
gedreven, de afstand, waarop zij van het tegenwoordige strand 
verwijderd zijn, staan in geen verband met de mate van gaaf- 
heid en den voorraad van Gonchyliën, die in dezelven worden 
aangetroffen, want wij zien, dat het gebergte 0., hetwelk in in 
het midden des eilands ligt en dat eene hoogte van 24 à 
duizend voet bereikt, buitengewoon rijk is aan gave fossile 
overblijfselen. 

Wat betreft de soorten, welke in zekere streken het meest voor- 
komen, ten dezen opzigte laat zich niets grondigs zeggen, zoolang 
niet alle soorten zijn bestemd geworden. Ik zal den lezer slechts 
op een paar voorbeelden opmerkzaam maken, namelijk, op 
dezulken, waarin de individuën, tot eene zekere soort behoo- 
rende, op eene 1 het oog loopende wijze in een grooter aantal dan 
die van andere soorten worden gevonden. In den zachten zand- 
steen van K. worden vooral Doltum-soorten aangetroffen, mee- 
rendeels in den vorm van platgedrukte steenkernen: 97—4110, 
_ benevens Echinodermen: 429— 452. De Balanus-soort: 10 wordt 
aldaar insgelijks in eene tallooze menigte aangetroffen, doch 
slechts in eene conglomeraat-laag. Zoo zijn de Dolium-soorten 
bij L. insgelijks verre het talrijkst. In de gebergten 0. zijn 
het twee soorten, namelijk, Turrritella 179 (fasciata Desh.) 
en daarop volgt Fusus subcarinatus Desh. 160, a, welke 
niet slechts menigvuldig, maar in grooter aantal dan andere 
soorten voorkomen. Bij P. daarentegen zijn het zoetwaterschel- 
pen, die veelvuldiger dan andere doet worden aangetrof- 
fen: Ampullaria acuminata Lm. 211, Amp: 212, Paludina? 
2415, b, Cyclostoma? 216, 217 en 218; deze soorten, na- 
melijk, met uitzondering der Paludina 245, welke insgelijks 
bij K. voorkomt, worden bijna nergens elders dan te dezer 
plaatse op het eiland Java gevonden, zij zijn echter vermengd 
met een groot aantal soorten van zeeschelpen en koralen die 
bijna alias zoowel de zoetwater- als de zeeschelpen, in ver- 


181 


íY, M 1 te 


brijzelden *) toestand worden aang 
is het, dat juist hier, in de nabijhed van Lio tj itjangkang (PJ), 
alwaar insgelijks het meerendeel der zeeschelpen verbrijzeld 
is, niettegenstaande deze soorten steviger en dikker zijn dan 
de anderen, tevens zulk eene groote hoeveelheid zoetwater- 
schelpen wordt aangetroffen; want, mag de verbrijzelde toe- 
stand, waarin de eersten voorkomen, als een bewijs worden 
beschouwd, dat deze plaats eenmaal in de nabijheid der kust 
was gelegen, — dat de zee hier sterk golfde, dat hier eene he- 
vige branding stond, — zoo leidt het aantreffen der laatsten te 
dezer plaatse insgelijks tot de veronderstelling, dat alhier 
in voormaligen tijd eene kust, eene riviermonding gevonden 
werd, dewijl zij slechts door een zoetwaterstroom naar dezelfde 
ligplaats der zeebewoners konden heengevoerd worden. De 
hoedanigheid der laag, waarin zij voorkomen, stemt met de 
beide hierboven opgenoemde feiten volkomen overeen; zij is 
eene ten deele uit losse puinbrokken bestaande kalkbank, die 
derhalve naar waarschijnlijkheid een koraalrif, een strandrif 
is geweest. In de meer westwaarts gelegene streken van dat- 
zelfde gebergte, in de nabijheid van 0, alwaar de lagen uit 
zachten zandsteen bestaan, zijn. de zeeschelpen gaaf en onge- 
schonden gebleven, maar te dier plaatse worden onder dezelven 
geene zoet waterschelpen aangetroffen; zij zijn derhalve hoogst 
waarschijnlijk op een brootein afstand van de kust, in dieper, 
stiller water afgezet geworden. — Slechts bij 0. en Z. en dan 
nog zeer zelden werd Nautilus 19 gevonden, ter grootte van de 
N. umbilicaris Desh, die ook wijders veel overeenkomst met de 
laatstgenoemde soort heeft. Van het geslacht Terebratula wor- 
den slechts twee soorten aangetroffen, namelijk, T. bisinuata 
Lm. 412, bij C. en E. en Terebratula 415 bij K 
__Foraminiferen, in zoo verre zij in massa worden aangetrof- 
fen, gansche lagen vormen, werden slechts op de drie vol- 
gende plaatsen waargenomen; vermengd met andere fossile 
overblijfselen, komen zij stellig in vele andere gesteentelagen 
voor. Het laat zich vermoeden, dat de nog kleinere, micros- 

ED, asma behoorende tot “het geslacht Melania, worden aldaar gevonden onder 

wa 


zeer kleine soorten en exemplaren van Cerithium, Turritella en Pleurotom 
schijnlijk is ha dat zij thans in de verzameling nog allen bijeenliggen 


1832 


copische Diatomeën evenzeer zullen worden gevonden in de 
fijne, nu eens zachte, elders weder schieferachtig verharde mer- 
gelsoorten op Java, zoo als het geval is in de tertiaire lagen der 
Nicobaren-eilanden, gelijk de onderzoekingen van EHRENBERG 
reeds aan den dag hebben gebragt. Het zou ligt mogelijk zijn, 
dat verscheidene aldus gevormde lagen onzer formatie, hetzij 
geheel of althans meerendeels, uit kiezelschalige Bacillariën 
bestaan. 1) 

Foraminiferen zijn bijna de eenige bestanddeelen: 1°. van 
menig gedeelte der kalkheuvelen bij Tanglar (zie G.): L. no. 720; 
2°. de kalkbank, welke het gewelf vormt van het hol (gowah) 
Tjikopejah, hetwelk in de nabijheid van het dorp Dòlòg, zie E,, 
wordt gevonden, bestaat gedeeltelijk uit niets anders dan uit 
Foraminiferen: 455; 5°. de schoonste exemplaren worden echter 
gevonden in de kalkbank: 454, waarin het hol Lingomanik 
ligt; zie S.; hier zijn dezelven in dier voege bij millioenen zaâm- 
gebakken, dat de meer dan 50 voet dikke, uitgestrekte kalk- 
bank bijna uit geen ander bestanddeel is gevormd; aan de op- 
pervlakte van het gesteente komen zij te voorschijn en vertoo- 
nen zich als kleine, dubbel-schijfvormige ligchamen, welke in 
het middengedeelte met eene smalle spleet zijn voorzien en 
eene middellijn hebben van 3}, hoogstens 1 lijn. Vergelijk Alve- 
olina Boscii, Bronn, Leth. p. 1148, tab. 42, fig. 54 en Desh. coq. 
foss. IL, tab. 101, fig. 16, met welke soort zij de meeste overeen- 
komst hebben. Onder de tallooze exemplaren van deze soort 
komen nog andere Foraminiferen-soorten voors maar slechts 
enkele grootere Nummuliten en andere schelpen. 

Uit de hierboven medegedeelde lijst volgt reeds ten duide- 
lijkste: dat eene en dezelfde soort, species, niet slechts kan 
voorkomen in zeer verschillende en verre van elkander verwij- 
derde streken van het eiland Java en op zeer verschillende 
hoogten boven de oppervlakte der zee, maar ook in steensoor- 
ten, die, wat hare minerale hoedanigheid betreft, zeer van 
elkander verschillen, als, thon, zandsteen, kalk. Zoo vond ik, 


zj Verschillende exemplaren dezer steensoorten zijn in de door mij bijeen gebragte 
geologische verzameling, betrekkelijk Java, in het museum te Leiden voorhanden en 
kunnen door elk deskundige worden onderzocht. 


133 


om slechts een paar voorbeelden bij te brengen, aan den voet 
van den Brengbreng-wand, in het dal nabij Doegoe, vele fossile 
overblijfselen, welke tot dezelfde soorten behoorden, die ik ter 
hoogte van 1,550 voet boven den bodem van het dal, aan de op- 
pervlakte van het gebergte aan denzelfden breukrand verza- 
melde; Oliva 48 komt voor in een grof korrelig conglomeraat 
in de nabijheid der zuiderkust, in West-Java (distrikt Tjida- 
mar), zoo mede in de residentie Gheribon, in den fijnkorreli- 
gen kalkzandsteen bij Meningtêng. Trochus agglutinans 188 
wordt gevonden in die streken, welke in de nabijheid der kust 
te Tjilaoetoron zijn gelegen, in eenen aardachtigen zandsteen 
en tevens in het 2} à 5,000 voet hooge gebergte van Rongga, in 
het binnenste gedeelte der Preanger-Regentschappen, terwijl 
de Peeten-soort 592, zoowel in de conglomeraten en weeke 
zandsteensoorten van Tjidamar voorkomt, als in de marmer- 
harde, witte kalkrots tusschen Radjamandala en Bandong. Het 
aantal dezer algemeen verspreide soorten is groot en kan uit de 
bovengemelde lijst met een oogopslag worden opgemaakt uit 
de kleine letters a, b, ec, d, die op de getalmerken volgen en 
welke de verschillende localiteiten aanwijzen. Geene soorten 
schijnen zoo algemeen over gansch Java verspreid te zijn als 
zekere Arca- en Cardium-soorten. Vele anderen werden slechts 
op ééne enkele plaats aangetroffen. Uithoofde echter de gevon- 
dene soorten nog niet naauwkeurig bestemd en gerangschikt 
zijn geworden , zoo is het nog niet mogelijk, dat de verhouding 
tusschen de soorten, welke algemeen verspreid zijn en die, 
welke slechts op zekere plaatsen worden aangetroffen, — gelijk 
dezelve uit de vroeger medegedeelde lijst zou voortvloei- 
jen, — als deugdelijk en juist zij te beschouwen, ten einde 
daaruit resultaten af te leiden; en zulks te minder, dewijl het 
ligt mogelijk is, dat deze of gene soort, welke door mij in 
zekere localiteiten niet werd aangetroffen, aldaar echter bij later 
plaats hebbend onderzoek en verdere opgravingen zal gevon- 
den worden. Hetgeen door mij wordt geleverd, is slechts eene 
geringe bijdrage, een begin om tot de kennis van dit merk- 
waardige gebergte te geraken. j 
Algemeen beschouwd, mag, naar ik meen, zonder vreeze van 
te verre af te wijken van de waarheid, worden aangenomen: 


134 


dat 2 der gevondene soorten in alle deelen van het eiland, op 
alle hoogten en in alle laagten van het laagsgewijs gevormde 
gebergte, in zoo verre dezelven toegankelijk waren en onder- 
zocht konden worden, van Ô tot op eene hoogte van 5,000 voet 
boven het niveau der zee, gelijkmatig is verspreid, dat men 
derhalve een en hetzelfde gebergte-systeem, een synchronisch 
geheel voor zich heeft. 


5. OVER DEN GEOLOGISCHEN OUDERDOM DER 
FORMATIE IN HET ALGEMEEN. 


In de vorige paragraphen hebben wij de gelijkmatige ver- 
spreiding van talrijke soorten van fossile schelpdieren over het 
gansche eiland Java aangetoond, terwijl wij zulks ten opzigte 
van vele anderen waarschijnlijk hebben gemaakt. Hierdoor 
hebben wij het bewijs geleverd, dat op het eiland Java geene 
andere dan alléén deze neptunische berg-formatie wordt ge- 
vonden, welke allerwege, in alle deelen des eilands dezelfde 
is. Thans zullen wij beproeven den geologischen ouderdom te 
bepalen dezer formatie in het algemeen, met betrekking tot 
andere laagsgewijze gebergte-systemen. 

Het aantal der tot heden met zekerheid bestemde soorten is, 
wel is waar, niet groot, doch met uitzondering van twee soor- 
ten (zie lager) behooren zij allen tot diegenen, welke slechts 
in het tertiaire gebergte-systeem zijn aangetroffen geworden. 
Het groote aantal der overige soorten behoort tot geslachten , 
welke, uitgenomen vier derzelven (zie lager), bij uitsluiting 
hetzij tot de tertiaire periode of tot het hedendaagsche tijdperk 
behooren, of althans met het meerendeel harer soorten in de- 
zen tijdkring vallen, terwijl slechts enkele soorten van de 
meesten dezer geslachten in de gebergten, behoorende tot ou- 
dere geologische tijdperken, worden aangetroffen; alléén vier 
geslachten komen in het Javasche gebergte voor, die met al 
hunne soorten uitsluitend behooren tot eene formatie, welke de 
tertiaire vorming is voorafgegaan. Nergens op Java hebik eenig 
spoor gevonden van Ammoniten, roceramen, H ippuriten, Bacu- 


135 


liten, Belemniten *); dezelfde opmerking geldt omtrent de Cri- 
noïden, Orthoceratiten en Trilobiten. 

Aan de andere zijde bestaat er geen de minste twijfel, dat 
fossile individuën van zeer vele schelpdieren en koralen in dit 
gebergte worden aangetroffen, behoorende tot die soorten, 

welke thans nog op de oppervlakte der aarde leven. Uithoofde 
het mij belangrijk toescheen die soorten te kunnen bestemmen, 
en in staat gesteld te worden, om de verhouding te bepalen, 
welke er bestaat tusschen de reeds uitgestorvene en nog le- 
vende soorten, heb ik zoowel aan de tarte van hai een 
aantal levende zeeschelpdieren en koraalsoorten, als nog een 
grooter aantal levende zoetwater- en landschelpen in de ge- 
bergten des eilands verzameld; deze gansche collectie is door 
mij in het museum te Leiden gedeponeerd, ten einde op die 
wijze de gelegenheid te verschaffen, om de daarin voorkomende 
exemplaren te kunnen vergelijken met de fossile soorten, welke 
in de nabij gelegene gebergten zijn aangetroffen. Ik heb ge- 
meend, dat aks van te meer gewigt mogt geacht w waat 
omdat van de eene zijde, wat de fossilen betreft, melt waar- 
schijnlijkheid mag worden aangenomen, dat het tertiaire ge- 
bergte vele nieuwe, hdiekende, soorten 2) bevat, terwijl men 
aan de andere zijde mag vermoeden, dat ook de levende schelp- 
dieren, zoowel diegenen, welke in de Javasche zeeën, op het 
land en in het zoete water op! Java voorkomen, nog niet 
grondig zijn onderzocht geworden en dat alle bestaande soor- 
ten nog niet bekend zijn. 

De zoetwater- en land- schelpdieren zijn afkomstig uit de 
woudrijke gebergten der Preanger-Regentschappen, well tot 
aan de zuider kust reiken en wier kristal-heldere beken een 
grooten rijkdom van soorten bezitten. Misschien worden onder 


8 
dezelven soorten aangetroffen, welke identisch zijn met de fos- 


j De stekels (aeculei) van verschillende Echiniden, zoo als n°. 429, hebben vod 
bet eerste EELS eene groote overeenkomst met zekere Belemniten, b, v. Bel. mu 

ronatus 

2) Alle bne: welke eigendommelijk in het Javasche gebergte te huis behooren, 
zullen onbekend, geheel nieuw zijn, en dat wel om deze eenvoudige reden: uit- 
oofde de fossile overblijfselen van dit gebergte niet alleen nimmer zijn beschreven 

worden maar dewijl het bestaan zelfs van dit gebergte in Europa ten eenenmale 
onbekend 


136 


silen; zie vroeger Ampullaria 214, 212, Paludina 215, Cyclo- 
stoma 216—218. 

Onder de zeeschelpdieren, waarvan dezelfde soorten in fos- 
silen toestand in het tertiaire gebergte en te gelijkertijd levend 
worden aangetroffen, mogen de volgenden geteld worden: 
Murex trunculus Lin, Pyrula reticulata Lm., Magilus anti- 
quus Lm, Natica glaucinoïdes Desh, Bulla lignaria Lam., Arca 
diluvii Lm. (561) en Modiola lithophaga Desh. 

Vele fossile soorten worden als uitgestorven beschouwd, 
dewijl men de levenden niet kent. Het is echter zeer waar- 
schijnlijk, dat vele dier soorten nog leven in de tot heden 
weinig onderzochte zeeën, die zuidwaarts van den acquator 
liggen. Naar ik vermoed, komende volgende fossilen volkomen 
overeen met soorten, welke aan de zuidkust leven en waarmede 
ik dezelven heb vergeleken. Solarium marginatum Desh. 196, 
Trochus mitratus Desh. 185, Natica 203: overeenkomende met 
de epiglottina, Natica 204—207, Dolium-soorten 96—110, 
Harpa 111—115, Cassis texta Bronn 116, Fusus subcarinatus 
Desh. 160. De kleur van de fossile exemplaren der zoo even op- 
genoemde Solaritum- en Trochus-soort, even als die der Arca 
diluvii, was bij velen zoo uitmuntend goed bewaard gebleven, 
dat men dezelven ter naauwernood kon onderscheiden van de 
levende exemplaren, die aan de zuidkust waren gevonden, 
niettegenstaande de eerstgenoemden in een 2 à 5,000 voet hoog 
rijzend gebergte waren opgedolven geworden. 

Dat het laagsgewijze gebergte op Java jonger is dan de krijt- 
formatie, dat het tot eene nieuwere, tertiaire periode behoort, tot 
dit besluit mogen wij komen, op grond dat de hier boven op- 
getelde fossile dierlijke overblijfselen in hetzelve worden aan- 
getroffen, niettegenstaande 1°. de groote geographische uitge- 
strektheid, welke dit gebergte bezit en de aanmerkelijke hoogte 
boven de oppervlakte der zee, — die tot de zone van 5 À 6,000 
voet reikt, — waartoe het is opgedreven geworden, zie hoofd- 
stuk 2 en 4; — 2°. de aanzienlijke dikte der formatie, die meer 
dan 5,000 voet moet bedragen, zie hoofdst. 5; — 5°. niettegen- 
staande dit gebergte doorbroken is door gangen van zooge- 
naamde oudere, platonische gesteenten, als: dioriet, augiet- 
prophier, zie hoofdst. 10 en hetzelve in vele streken is herscha- 


Î 


137 


pen geworden in kiezelschiefer, in jaspis, ja, in glimmerschiefer, 
zie hoofdst. 11 t); — 4°. niettegenstaande hetzelve bedekt is door 
kalkbanken, die de Jura-kalk in hardheid en in dikte te boven 
gaan, zie hoofdst. 9 — en 5°. vulkanische trachiet-gebergten 
door spleten van deze formatie zijn opwaarts gerezen, wier kegels 
zich ter hoogte van 9 à 10,000 voet boven dezelve hebben ver- 
heven, zie Java, 2% afdeel. en vergel. daarmede bladz. 77 enz. der 
5ie afdeel.; — niettegenstaande al deze opgenoemde verschijn- 
selen, welke tot heden zoo in Europa als in andere werelddeelen 
meerendeels slechts in dergelijke gebergten zijn waargenomen 
geworden, die ouder zijn dan de krijtformatie, doch welke allen, 
gelijkind gehaalde hoofdstukken wordt aang d, tot het 
eigendomnmnelijke onzer formatie behooren, meenen wij ten volle 
geregtigd te zijn, om het hierboven medegedeelde resultaat af te 
leiden uit het voorkomen der opgenoemde fossile overblijfselen. 
Slechts vier koraalgeslachten, wier overblijfselen in den dig- 
ten, harden kalksteen gevonden werden, waaruit zoo vele en 
“zulke dikke banken op Java bestaan, zijn in strijd met de ge- 
volgtrekking, welke wij hierboven hebben medegedeeld. Dit 
zijn: 1e, soorten van het geslacht Sarcinula 459—462 en 475; 
2. Agaricia lobata Goldf. 468; 5%. Favosites alveolata Goldf. 
A71, Favosites 469, 470 en 472 en 4°. Galamopora Goldf. 467. 
Naar hetgeen ik heb gevonden in de palaeontologische wer- 
ken, die ik onder mijn bereik heb, ten einde mij eenig licht te 
verschaffen nopens de verspreiding der fossile overblijfselen in 
de verschillende formatien, komt 1°. Sarcinula slechts voor in 
het Jura-gebergte of in nog oudere gebergte-groepen; 2°. Agari- 
cia lobata in het Jura-gebergte (Coral rag); 53°. Favosites wordt 
slechts aangetroffen in de Grauwacke-formatie (in het silurische 
systeem), derhalve in het oudste, petrefacten bevatt de gebergte 
en 4. Calamopora insgelijks in de Grauwacke-vorming. Op Java 
daarentegen vindt men Î°, Sarcinula 459: overeenkomende 


met de Astroïtes Goldf. pl. 24. fig. 12 en Sarcinula 461 ver- 


hit | 


1) De geringe mate van hardheid der gesteentelagen, welke aan \ 
zaken wordt toegeschreven en die zulk eene kenmerkende hoedanigheid is der meest 
tertiaire vormingen in Europa, wordt op Java slechts hier en daar opgemerkt. In vele 
streken van dit eiland kunnen deze lagen in hardheid wedijveren met die der schie- 
fer-formatie. 


138 


mengd met Astraca, Madrepora-soorten en andere uog onbe- 
stemde koralen; in vereeniging met deze laatsten vormen zij 
eene zeer dikke kalkbank aan de westelijke zijde van het Tji 
woelan-dal; zie V. Aan de oppervlakte dezer bank steken de 
minder verweerbare polypenstokken uit, op de wijze van fi- 
guren in verheven beeldwerk. (Ook bij tji Kao, zie Q., komt 461 
voor.) — 2? Sarcinula 462 en Sarcinula 475: overeenkomende 
met de perforata Lm., wordt in vereeniging gevonden met 
Ägaricia lobata Goldf. 468: Gold. pl. 12, fig. 11, benevens Fa- 
vosites (Golumparia) 469 in de kalkbank bij Lio tjitjangkang 
(P.) aan de zuid westelijke zijde van het plateau van Bandong:; 
tevens treft men alhier aan Balanus-soorten, Lucina concen- 
trica, Arca diluvii, verscheidene soorten van zoetwaterschelpen, 
eene Fungia, waarschijnlijk de patellaris Lm., benevens nog 
vele andere zeeschelpen en koralen, die vroeger, onder P., zijn 
opgeteld geworden. De Sarcinula 475 wordt nog op eene andere 
plaats gevonden, namelijk, in de kalkbanken oostwaarts van 
L. (Meningtêng.) — 5°%. Favosites 470, Favosites alveolata Goldf. 
(pl. 24, fig. 7) 471 en Favosites 472 worden, benevens Calamo- 
pora 467, in vereeniging gevonden met Trochusmitratus Desh, 
Turritella, Pecten en CGardium-soorten in den witten, harden 
kalksteen bij N., namelijk, in de banken, die het plateau van 
Bandong aan westelijke zijde omzoomen en die in de nabijheid 
van het poststation Tjisitoe, meerendeels in de gedaante van 
torens, verscheidene honderd voet hoog boven den beganen 
grond oprijzen. — 4°. Galamopora 467: overeenkomstig de 
spongites Goldf. pl. 28, fig. 2 kenmerkt bijzonder den digten, 
harden kalksteen; waaruit de 50 à 100 voet dikke banken in 
de nabijheid van Kalipoetjang en aan het oostelijke uiteinde 
van het eiland Noesa kambangan gevormd zijn. (Deze soort 
wordt insgelijks aangetroffen in den kalk van N; zie vroeger). 
Opd tg le plaats vindt men tevens Voluta, Strombus, 
Maeandrina-soorten en tot heden onbestemde Univalven: zie 
vroeger onder W, terwijl in het laatstgenoemde oord tevens 
Serpula-soorten en nog niet bestemde Univalven worden ge- 
vonden; zie X. — Wijders wordt deze Calamopora aangetroffen 
bij U., en wel vermengd met Cardium, Arca-soorten, Fungia 
patellaris en anderen; deze allen komen voor in een en denzelf. 


139 


den blok kalksteen, welke bijna geheel en al uit organische 
overblijfselen is zaämgebakken: 426 en die ter genoemde plaatse 
tevens in een geheel verkiezelden toestand, als kwarts, wordt 
aangetroffen, waarin dezelfde soorten fossile overblijfselen gaaf 
en bestembaar zijn bewaard gebleven: 427. Zie U en vergelijk 
daarmede L. ne. 1065 a en b (grootere exemplaren van datzelfde 
rotsgesteente.) 

Uithoofde deze tot 4 verschillende geslachten behoorende 
koraalsoorten, volgens de tot heden verkregene ervaring, ner- 
gens elders dan in veel oudere, ja, meerendeels slechts in de 
oralis gebergten worden aangetroffen, dewijl zij op Java echter 
niet alleen in ééne en dezelfde kalksteenbank, maar zelfs in 
één en hetzelfde stuk der verzameling zijn gevonden, in ver- 
eeniging met dergelijke fossile overblijfselen, die bekend zijn 
als te behooren tot de nieuwe, tertiaire formatien, of gelijk Arca 
diluvii, tot die soorten, welke thans nog leven, zoo heeft Dr. 
5. A. HERKLOTS hierin aanleiding gevonden om dezelven aan een 
herhaald onderzoek en eene nieuwe vergelijking te onderwer- 
pen; het resultaat, hierdoor verkregen, heeft slechts gestrekt 
tot bevestiging van de juistheid der vroeger gemaakte bestem- 
ming. Ik heb derhalve niet geaarzeld, op grond van het onder- 
zoek door den Heer nerkLors in het werk gesteld, het hierboven 
vermelde resultaat mede te deelen. 

Het schijnt, dat het vermoeden van den schrijver der „Le- 
thaea,” hetwelk hij uitdrukte in de woorden aan het hoofd 
van dit kapittel als motto gesteld, op ‘Java is bewaarheid ge- 
worden. Wij zien ons uit dien hoofde gedrongen de mogelijk- 
heid te erkennen van het aantreffen van dergelijke soorten en 
geslachten, vooral van schaaldieren en koralen, tusschen de 
keerkringen, — in welke hemelstreek Java ligt, — die in een 
kouder klimaat reeds vóór lang waren uitgestorven, doch 
welke in de eerstgenoemde, warmere streken nog in de tertiaire 
periode leefden en tijdgenooten zijn der Arca diluvii. 

Niettegenstaande deze afwijking nopens het aantreffen van 
een aantal koralen, blijven wij, voorloopig althans, steeds bij 
het gevoelen, hetwelk wij vroeger hebben te kennen gegeven, 
namelijk: dat het laagsgewijs gevormde gebergte van Java een 
tertiair gebergte 1s. 


140 


Tot welke afdeeling der tertiaire periode hetzelve moet ge- 
bragt worden, kan niet met grond worden bepaald, zonder 
dat eene volledige bestemming van alle fossile soorten, die het 
bevat, zij voorafgegaan; de beslissing van dit vraagpunt is te 
moeijelijker, uithoofde de bepaling nopens den ouderdom der 
tertiaire groepen, gelijk die door LyeLt en anderen is aangeno- 
men en deze hiernaar worden verdeeld in eene oudere, middel- 
bare en jongste groep, t) meer en meer als twijfelachtig wordt 
beschouwd en aan de andere zijde steeds meerdere bijval 
wordt geschonken aan het gevoelen, dat deze verschillende 
groepen te gelijkertijd werden gevormd en dat het onderscheid 
in de organische overblijfselen’, welke zij bevatten, niet grooter 
is dan het onderscheid, hetwelk wordt opgemerkt tusschen de 
soorten der thans bestaand Fauna in verre van elkander ver- 
wijderde localiteiten. Deze opmerking geldt evenzeer ten op- 
zigte der lagen, welke het zoogenaamde bekken van Londen, 
van Parijs, Weenen, de sub-appennijnsche formatie vormen; 
ook deze bevatten gemeenschappelijk een aantal schelpdieren, 
maar daarenboven velen, welke aan elk dier bekkens eigen- 
donumelijk zijn en die van elkander afgescheiden, in ver- 
schillende deelen der zee, hoewel echter gelijktijdig hebben 
kunnen leven; zulks kan te eerder het geval zijn geweest, in- 
dien deze zeeën bij wijze van bogten omsloten waren. 

Eene nadere bepaling nopens den ouderdom onzer Javasche 
tertiaire formatie, naar gelang der fossile schelpdieren, welke 
zij bevat, eene bepaalde en afzonderlijke vergelijking van dit 
gebergte met andere reeds bekende tertiaire gebergten van Eu- 
ropa, moet derhalve worden uitgesteld, totdat de fossile verza- 
meling volledig zal zijn bearbeid geworden. 

Uit het vroeger vermelde heeft men gezien, dat, onder de 
tot heden bestemde soorten, zoowel diegenen worden aange- 
troffen, welke een onderscheidend kenmerk zijn van het bek- 
ken van Parijs, d. i. van den grof kalk, namelijk: Terebellum 
convolutum Lm., Ancillaria dubia Desh. ‚ Cassis cancellata 

sh, Strombus coronatus Defr. ‚Fusus polygonus Desh., Ceri- 
thium rusticum Desh., convolutum Desh. plicatulum Desh, 


') De zoogenaamde Ea- Mio- en Pliocen-formatic. 


lál 


Trochus agglutinans Desh., Patella costaria Desh., Lucina un- 
cinata Desh., Cytherea sulcataria Desh, — benevens anderen, 
welke in die tertiaire vormingen in Europa, b. v. in de sub- 
appennijnsche formatie voorkomen, die gewoonlijk als jonger 
worden beschouwd; deze zijn Mitra scrobiculata Brocc., Buc- 
cinum costulatum Brocc, Cassis texta Bronn, Terebratula b1- 
sinuata Lm, Clypeaster grandiflorus Bronn, Turbinolia cuneata 
Goldf., terwijl nog andere onzer Javasche fossile soorten op den 
huidigen dag onder de levende soorten in de tropische zeeën 
worden aangetroffen, gelijk wij reeds vroeger op bladz. 156 heb- 


ben vermeld. 


6. VERDERE OVERWEGINGEN. GEVOLGTREKKINGEN, 
OP FEITEN GEGROND. 


a. Verschil ten opzigte van den tijd, waarin de nederploffingen in de 
verschillende streken van Java hebben plaats gegrepen. Herhaalde 
stoornis en afbreking, welke de formatie heeft geleden. Bewijzen 
van afwisselende opheffingen en dalingen der aard-oppervlakte. 


Li 4 SE 


In vele streken van het eiland Java werd de regelmatige op- 
volging van de verschillende leden der tertiaire formatie gedu- 
rende langere of kortere tusschenpoozen gestoord en afgebro- 
ken, ten gevolge van gebeurtenissen, welke gepaard gingen met 
uitbarstingen. Hierdoor werden de reeds bestaande groepen 
van lagen of door een lava-stroom overstelpt (gelijk op bladz. 
50 en volgenden is besehreven geworden), deze verhardde tot 
eene bank van basaltachtig of trachitisch gesteente, werd later 
bedekt met nieuwe lagen, die door het zeewater werden afge- 
zet en zij schijnt thans, uithoofde geene omwerping of stoornis 
van eenigen anderen aard in de ligwijze der lagen heeft plaats 
gevonden, als tusschen beide afdeelingen ingeschoven te zijn 
geworden, zij schijnt eene laag te zijn van het sediment-ge- 
bergte zelf; of de reeds aanwezige laagsgewijs gevormde mas- 
sa’s werden uit hun verband gerukt, ten gevolge van het door- 
breken van eruptie-gesteenten, verplaatst en menigwerf in 
den vorm van schotsen, kammen of ketenen opwaarts gerigt. 


142 


(Zie een aantal voorbeelden van dezen aard in het 4% hoofd- 
stuk dezer afdeeling.) 

Deze oorzaken, welke zich gedurende de reeks van jaren, dat 
de langzaam voortgaande nederploffing van de verschillende 
lagen dezer formatie plaats greep, menigvuldig hebben her- 
haald, deden de afscheiding der vorming ontstaan in vele 
afzonderlijke stukken, — afdeelingen, bergschotsen; deze be- 
vatten nu eens een grooter, dan weder een geringer aantal la- 
gen, — leden van het gansche zamenstel, — naar gelang die 
afscheiding, dit isoleren tot een zelfstandig geheel, in een 
vroeger of later tijdsgewricht van den ganschen formatie-kring 
heeft plaats gegrepen. In andere streken van Java daarentegen 
vormen alle lagen der formatie één onafgebroken geheel; naar 
het schijnt, werden zij aldaar, zonder eenige stoornis ten dien 
opzigte te ondervinden, achter elkander afgezet, zonder dat 
eene dier verwoestende gebeurtenissen, waardoor in andere 
oorden het laagsgewijze gebergte uitéén werd gedreven en 
stukken, welke eene uitgestrektheid bezitten van verscheidene 
mijlen, het onderste boven werden gekeerd, — aldaar plaats 
grepen en de gelijkvormigheid harer ligging stoorden. Alleen 
door het gelijkmatig voortgaan van het bezinken, gedurende 
een tijdsverloop van vele tientallen van eeuwen, kon deze for- 
matie die verbazende dikte verkrijgen, die men onder anderen 
bij den Linggoeng-muur — bladz. &1 — en bij den Breng- 
breng — bladz. 54 — en op andere plaatsen bewondert. 

Uit het bestaan van steenkolen-nesten (voormalig drijf hout) 
in deze, geheele steenkolen-vlotten in gene gedeelten onzer for- 
matie, zoo mede in het aantreffen van zoetwaterschelpen in 
eenige localiteiten, laat zich met de meeste zekerheid opmaken: 
deels dat vele streken van Java reeds droog land vormden en 
wouden droegen van boomen, welke niet veel van de heden- 
daagsche Flora van het eiland verschillen, alvorens die lange 
reeks van lagen, waaruit andere deelen van het eiland bestaan . 
onder het zeewater waren afgezet, dat derhalve de opheffing 
van het land niet eensklaps, maar stuksgewijs geschiedde en 
herhaaldelijk plaats greep, — deels dat vele opgehevene ge- 
deelten des eilands op nieuw onder den spiegel der zee daalden 
en er eene herhaalde afwisseling in het niveau van land en zee 


143 


plaats had; — wijders dat al deze gebeurtenissen, betrekkelijk 
gesproken, in een zeer laten tijd geschiedden, althans binnen 
zulk een tijdkring, welke te kort van duur was om een ver- 
schil van klimaat en van de soort der bewerktuigde schepselen 
te veroorzaken. 

In de nabijheid van het dorp Doegoe, aan den voet van den 
breukrand g. Brengbreng, komt een steenkolenvlot voor: L. ne. 
530, hetwelk 590 voet lager ligt, dat is, dieper in de formatie 
dan de planten-afdrukselen nabij Tandjoeng. Reeds vroeger 
hebben wij de opmerking gemaakt, dat de laag, waarin deze 
afdrukselen worden gevonden, nog 940 voet hoog door andere 
lagen wordt bedekt, waarin een groot aantal zeeschelpen 

ank aangetroffen. 

Wanneer men zich mag overtuigd houden, dat steenkolen- 
vlotten gelijk de zoo even vermelde bij Doegoe, slechts konden 
ontstaan in ondiepe bogten, 1 in de mabijkeid van het strand, dat 
met wouden bedekt was, aan d rivier, waar veel 
drijfhout aanspoelde, of zelfs in het binnenland, in een moeras 
dat door geboomte was overschaduwd, dan moet men, ten 
einde de opgegevene bijzonderheden te verklaren, aannemen: 
1°. dat het steenkolenvlot, nadat het op de oppervlakte des 
lands gevormd was geworden, — veronderstellen wij, dat 
zulks op gelijke hoogte met den spiegel der zee had plaats ge- 
had, — weder 590 voet diep beneden het niveau der zee daal- 
de, dat hierop nieuwe lagen door de zee op hetzelve werden 
afgezet, ter dikte van 590 voet, totdat de bovenste laag droog 
kwam te staan en met nieuwe wouden werd bedekt; 2°, dat 
deze wouden werden vernietigd en overstelpt door een vulka- 
nischen modderstroom, die later tot tuf verhardde, waarin de 
overblijfselen van het woud thans worden aangetroffen. De 
veronderstelling, dat deze bladeren door den stroom van aan- 
zienlijke rivieren tot op groote afstanden in de zee zijn voort- 
gedreven geworden, adt tw edersproken door de hoedanigheid 
dik ov hinten: die wel is waar, in allerlei rigtingen Bast 
elkander liggen, maar gaaf bewaard gebleven en niet gebroken 
zijn gewor den: veel  darsahijdijker daarentegen is de opvat- 
ting, dat zij door den. modderstroom plotseling zijn omhuld 
geworden en ter plaatse waar deze wouden groeiden of althans 


144, 


niet op een grooten afstand van daar, in den modder zijn be- 
dolven geworden; 5%. dat de oppervlakte des lands in lateren 
tijd, nadat de modderlaag in zooverre was verhard geworden, 
dat zij door het zeewater niet meer kon weggespoeld worden, 
andermaal daalde en wel allerminst ter diepte van 940 voet 

neden den spiegel der zee, dat wil zeggen, zoo diep dat alle 
gezamenlijke gesteente-lagen, welke thans vereenigd deze dikte 
bereiken, namelijk, tot aan den rand van den Brengbreng, door 
het zeewater op de laag konden afgezet worden en het steenko- 
lenvlot bij gevolg ter diepte van minstens 1,550 voet beneden 
het niveau der zee daalde, en eindelijk: 4°. dat de gansche 
groep van lagen vervolgens weder 1,550 + 580 voet, — 
dat is thans de hoogte van het dorp Doegoe boven het niveau 
der zee, — opwaarts werd geheven en dat wel bij wijze van 
schotsen, slechts aan de eene zijde der bij die gelegenheid ont- 
stane spleet, ten gevolge waarvan het steenkolenvlot thans 
580 voet boven den spiegel der zee gelegen en aan den voet van 
den breukwand zigtbaar geworden is, welks hoogste rand — 
de bovenste laag van den Brengbreng — nog 1,550 hooger 
ligt. *) 

Ware zulks noodig, dan zou het mij zeer gemakkelijk vallen 
een aantal dergelijke voorbeelden bij te brengen. Ten einde de 
vorming der talrijke steenkolenvlotten, die, bij voorbeeld, in 
den goenoeng Madoer in Zuid-Bantam in grooten getale boven 
elkander worden aangetroffen, en die hier door zeer dikke zand- 
steen-, elders door thon-lagen van elkander gescheiden zijn, te 
verklaren, is het volstrekt noodzakelijk aan te nemen: dat de 


*) De waargenomene barometer- en fixe en vrije thermometerstand in parijsche, 

lijnen en graden van Réaumur was van den 27sten tot den 30sten Novem ber, 1847, 

aan de zuider kust van Tjidamar, te Doegoe, Tandjoeng en aan den Brengbreng 
Ek 


1,910 voet. Derhalve ligt Taudjoeng 390 voet hooger dan Doegoe en de Brengbreng- 
rand 940 voet hooger dan Tandjoeng; en rijst derhalve ter plaatse waar het pas- 
punt gelegen is van den weg, welke van Tandjoeng naar Tjidamar voert, en al- 
nog geenzins zijn hoogste aac bereikt, 1,330 voet hooger dan de bodem 
der tji Boeni, in de nabijheid van Doegoe. Het verval des bodems van 
dit dal van de streek beneden Tandjoeng af tot aan Doegoe, welke plaats verder 
benedenwaarts in het dal is gelegen, kan hoogstens 50 voet bedragen. 


145 


aardoppervlakte aldaar eerst langzaam, trapsgewijs en her- 
haaldelijk is gedaald en dat zij later tot de hoogte, welke 
zij thans boven het niveau der zee bereikt, weder 1sopgedreven 
geworden. 


b. Alle plaats gehad hebbende omkeeringen, welke gepaard zijn 
gegaan met de vorming van het laagsgewijze gebergte, hebben 
zich slechts over eene geringe uitgestrektheid der aardop- 
pervlakte doen gevoelen en bijgevolg alléén op de naastbij 
gelegene streken haren invloed uitgeoefend. 


Hoe groot de omkeeringen, die op Java gedurende het 
jongste tertiaire tijdperk zijn voorgevallen, ook mogen toe- 
schijnen, wanneer wij die op zich zelven beschouwen: — 45 
vulkanen zijn opgerezen uit spleten, ontstaan in het tertiaire 
gebergte, zij hebben zich tot eene hoogte van 8 à 114 duizend 
voet-opgehoogd, het neptunische gebergte zelf is op honder- 
den van plaatsen tot ontzaggelijke bergketenen opgedreven, 
nadat het gespleten en door ganggesteenten van verschillende 
soort doorbroken was geworden, — niettegenstaande dat alles 
treffen wij vele schelpdiersoorten, wier voorvaderen in de lagen 
dier bergketenen bedolven liggen, nog heden levend aan in de 
nabij gelegene zeeën. Hieruit mag met waarschijnlijkheid wor- 
den opgemaakt, dat al de vroeger bedoelde gebeurtenissen, als: 
het ontstaan van hooge gebergten, het opwellen van gesmol- 
tene steenmassa’s, het uitstroomen van vulkanische (zure, me- 
phitische) dampen uit den schoot des oceaans, of langzaam 
hebben: plaats gehad, van lieverlede, zonder gepaard te zijn 
gegaan met dergelijke hevige krachts-ontwikkelingen, die ge- 
gewoonlijk worden verondersteld onafscheidelijk daaraan ver- 
bonden te zijn geweest, — of wel dat de verwoestende, doo- 
dende werking op het pelagische gedierte uitgeoefend, zich 
slechts in eene beperkte ruimte heeft doen gevoelen. 

Geen enkele der vulkanische kegels op Java is onder water 
gevormd. geworden ; allen, zonder eene enkele uitzondering, 
hebben zich door hunne eigene producten, — welke uit de open 
geblevene gedeelten van lage spleten in het tertiaire gebergte 

10 


146 


werden uitgebraakt, — van bieverlede opgehoogd, nadat de 
tertiaire omstreken, waarop zij als op eene basis schijnen te rus- 
ten, reeds in droog land waren overgegaan, dat is, boven den 
spiegel der zee waren opgeheven geworden. 


c. Nog dagelijks plaats er afzettingen. 


Wanneer men den blik vestigt op de ned van Java, dan 
verkrijgt men weldra de overtuiging, dat de vorming van 
het neptunische gebergte nog dagelijks wordt voortgezet, dat 
nieuwe lagen worden nedergeplofd! Men ontwaart niet slechts, 
dat de kust, ter plaatse waar groote rivieren in de zee uitwate- 
ren, met ongeloofelijke snelheid in de zee voorwaarts treedt, 
en uitgestrekte, moerassige of zandige delta's vormt, die of 
vroeger bestaande bogten opvullen of daar, waar de kust voor- 
malig in eene regte rigting voortliep, uitstekende landtongen 
„oedjoengs” daarstellen; dergelijke delta's vindt men vooral 
aan de mondingen der volgende rivieren: tji Oedjoeng, tjì Dani, 
tjj Taroem, tji Manoek, kali Solo, kali Brantês aan de noorder en 
ooster kust en aan de monding der (ji Tandoi, welke aan de zui- 
der kust des eilands wordt gevonden; ja, men ziet dit evenzeer 
op plaatsen waar geene groote rivieren in de zee uitwateren; 
ook daar treedt de kust steeds voorwaarts en verbreedt zich 
het land. Dit voorwaarts treden der kust heeft, volgens officiële 
berigten van den hoofd-ingenieur van den waterstaat 3. TROMP, 
te Batavia, sedert de vestiging der Nederlanders aldaar, gemid- 
deld genomen, jaarlijks bedragen: drie en twintig voet. 1) 

Terwijl de massa’s zand, modder, gruis, door de werking 
der stroomen naar dergelijke punten heengevoerd, op de vroe- 
ger aanwezige lagen worden afgezet en nieuwe lagen vormen, 
zoo brengen op andere plaatsen koraalbanken het hare toe 
om de zeeën ondieper, de straten enger en de kusten breeder 
te doen worden. Men is echter gewoon dergelijke nieuwe lagen 


*) Dit aantal was echter in de verschillende jaren zeer ongelijk, en bedroeg in 

eenen nacht van den 4 op den 5 Januarij, 1699, toen de Salak zulk eene ontzagge - 

lijke hoeveelheid asch uitwierp, grooter dan in den loop van 5 andere jaren ; zie 24° afd. 
blz, 13 en vergel. het 3de hoofdstuk dezer afdeeling ,,Hedendaagsche vormingen.” 


147 


met den naam van quartaire, postdiluviale, hedendaagsche of 
alluviaal-vormingen te onderscheiden. Maar indien de opper- 
vlakte van het tertiaire gebergte onder een hoek van naauwe- 
lijks 5 graden oprijst, gelijk aan de noorder kust van Java het 
geval is, of indien zij zich in eene horizontale rigting beneden 
den spiegel der zee uitstrekt en vervolgens land waarts in van 
lieverlede opwaarts rijst, — waarvan op verscheidene punten 
van die kust voorbeelden worden aangetroffen , — hoe zal men 
aldaar de nieuwe lagen, welke óf geheel en al óf bijna gelijk- 
vormig op de oudere lagen zijn afgezet geworden, van deze 
kunnen onderscheiden, wanneer zij eenmaal zullen verhard 
zijn, wanneer de vette modder, waarin de schepen op de reede 
te Batavia thans hunne ankers werpen, in thon-banken, de 
losse zand- en gruismassa’s, welke de rivieren aldaar aanspoe- 
len, in vaste gesteente-lagen zullen zijn overgegaan, dewijl 
vele fossile schelpdieren van het tertiaire gebergte nog heden 
in de Javasche zeeën leven en bij gevolg in de nieuwere lagen, 
ten deele althans, gelijke organische overblijfselen zullen aan- 
getroffen worden als in de lagen der vroegere formatie? 
Hier, in den Indischen archipel, is het volkomen ondoenlijk 
eene grens aan te wijzen tusschen de afgezette lagen. Niet 
slechts dat de rivieren voortdurend een bezinksel van 
zand en modder doen ontstaan, hetgeen voornamelijk het ge- 
val is gedurende den regenmoesson, wanneer zij alles onder 
water Zetten en verbazende massa’s van verweerde of losge- 
spoelde deelen van het gebergte naar de kusten afvoeren, — maar 
van tijd tot tijd leveren de 108 vulkanen des archipels eene 
buitengewone h lheid dier bouwstoffen, wanneer een hun- 
ner, gelijk de Salak, in 1699, door zijne uitgeworpene stoffen 
geheele modderbanken aan de kust doet ontstaan, of gelijk de 
Tomboro, in 1815, zulk eene massa asch uitwerpt, dat verre 
van denzelven gelegene eilanden ter hoogte van 2 voet er mede 
worden overdekt, of gelijk de Galoenggoeng, in 1822, die niet 
alleen de vlakte aan zijn voet gelegen 30 tot 60’ hoog met uit- 
geworpene stoffen heeft bedekt, maar die ook het meeste er toe 
bijgedragen heeft, om de Kinderzee onbevaarbaar te maken, 
doordien ontzaggelijke hoeveelheden van den vulkanischen 
modder door de tji Tandoi naar die binnenzee werden gespoeld, 


148 


en gelijk de Keloet, die herhaalde malen verbazende zand- 
massa’s uitgebraakt heeft, welke door de kali Brantês naar liet 
delta-land van Soerabaija zijn heengevoerd. (Zie omtrent deze ge- 
beurteni de De afd. van dit werk.) Duurt deze werking nog 
eenige millioenen van jaren voort, dan moet daaruit eindelijk, 
als een noodzakelijk gevolg, voortvloeijen, dat de gansche Java- 
sche zee zal gevuld worden (hetgeen zal gepaard gaan met eene 
steeds afnemende hoogte der gebergten), gelijk zulks reeds wer- 
kelijk heeft plaats gehad met den zeeboezem van Modjopaït, en 
met de Kinderzee t hen Java en Noesa kambangan, benevens 
met de straat tusschen Java en Madoera, welke ten gevolge der 
alluviaal-formatiën door de groote rivieren Tandoi, Solo, Bran- 
tês aangevoerd, voortdurend ondieper en enger worden. De zamen- 
smelting der eilanden Noesa kambangan en Madoera met Java 
zal hiervan, in minder dan 200 jaren, het onvermijdelijke ge- 
volg zijn, dat door geene menschelijke krachten kan worden af- 
gekeerd, want thans reeds is het vaarwater, in de smalle geulen 
tusschen genoemde eilanden, zoo naauw, dat zeeschepen er 
niet dan met de grootste omzigtigheid gebruik van kunnen 
maken, en binnen het verloop eener halve eeuw zal het zoo 
ondiep en smal zijn geworden, dat het volstrekt wiet langer 
bevaarbaar zal zijn. 
Wanneer de aangespoelde massa’s, welke den zeeboezem van 
Modjopaït gevuld en het delta-land der kali Brantês gevormd 
hebben en waartoe vulkanische uitwerpselen, als zand en 
asch, voornamelijk van den Kêloet, het hoofdbestanddeel heb- 
ben geleverd, — wanneer deze massa’s eenmaal zullen verhard 
zijn, wanneer de boomstammen, die bij gelegenheid der 
overstroomingen bij duizenden mede in zee worden gesleurd, 
hetgeen onder anderen nog kortelings bij de uitbarsting van 
den Kêloet op den 16 Mei, 1848, plaats had (zie 2de afd. bladz. 
692), terwijl het water der rivier zuurachtig was en een zwa- 
velreuk had, wanneer deze boomstammen, zeg ik, in dergelijke 
kolennesten zullen overgegaan zijn als die, welke inde tertiaire 
formatie op. Java zoo menigvuldig voorkomen, — wanneer 
dan deze nieuw gevormde nederplofselen in een toekomstig 
tijdperk der aardvorming zullen opgeheven en tot droog land 
zijn. geworden, — wie zal alsdan in staat zijn de nieuwe ge- 


149 


bergte-étage van de zich daaronder bevindende tertiaire for- 
matie te onderscheiden, waarop zij in gelijkvormige of bijna 
gelijkvormige wijze van ligging werd afgezet, dewijl het ter-- 
tiaire gebergte aan de oostelijke en noordelijke zijde van Java 
geheel horizontaal ligt of slechts onder een hoek van zeer wet- 
nige graden helt. De fossile schelpdieren zullen geen onder- 
scheidend kenmerk opleveren; men zal in de op elkander vol- 
gende lagen een overgang waarnemen, welke niet dan van 
lieverlede plaats grijpt en in de bovenste lagen slechts eenige 
soorten missen, welke, sedert den tijd dat de benedensten wer- 
den afgezet, zijn uitgestorven. Waren er echter eenige geraam- 
ten of enkele beenderen, hetzij van huisdieren of menschen in 
bewaard gebleven, die bij gelegenheid der vroeger beschrevene 
uitbarsting van den Kêloet met eene groote menigte wilde die- 
ren door de bandjêrs naar zee zijn gespoeld, dan alleen zou er 
eene grenslijn kunnen getrokken en eenige bepaling, ten opzigte 
van den ouderdom, kunnen gemaakt worden. Dergelijke been- 
deren zouden in de oudste lagen niet worden gevonden. Van 
die laag af‚ waarin dergelijke beenderen het eerst werden aan- 
getroffen, zou men alsdan aannemen, dat de nieuwe formatie 
haren aanvang heeft, hoewel het zeer mogelijk is, dgt de lig- 
gende laag van die, welke de menschen-beenderen bevat, 
slechts weinig tijds vroeger is afgezet en daarenboven nog vele 
anderen, die, naar beneden gerekend, op haar volgen, tot het- 
zelfde geologische tijdperk behooren. Slechts te dier plaatse, 
waar op het tertiaire gebergte banken van digten kalksteen 
zijn afgezet — voormalige koraalriffen, vooral kanaalriffen, — 
zou men in staat kunnen geraken eene grens te trekken tus- 
schen de oudere lagen en de jongeren, welke op de eerst ge- 
noemden zijn afgezet geworden. 
Het mag als meer dan waarschijnlijk worden beschouwd, dat 
dezelfde krachten, welke werkzaam waren tot het doen ont- 
‚staan der oudste, laagst gelegene lagen van het Javasche tertiaire 
gebergte, op gelijke wijze als vroeger nog thans blijven voort- 
werken, zoo mede dat in de fossile organische overblijfselen 
der menigte lagen, waaruit de verscheidene duizend voet dikke 
étage der tertiaire formatie bestaat, tot op den jongsten zeezand.- 
steen, welke nog heden wordt gevormd of de thon- en mergel- 


Hd 1 pt E 5 


ant 


lagen,die voortdurend uit bijeen 
staan, dat daarin, zeg ik, een ‘trapsgewijze hak bijna onbemerk- 
baar langzame overgang plaats grijpt. Loo worden vulkanische 
modderstroomen, welke tot tuf verharden en uitgestrekte ban- 
ken vormen, gelijk die nabij Tandjoeng (zie bldz. 121 en volg.), 
waarin de afdrukselen van bladeren voorkomen, menig werf nog 
op den huidigen dag uit ter en vulkanischeasch gevormd. 
Zulks geschiedde onder anderen bij de uitbarsting van den 
Galoenggoeng, in 1822 (zie bladz. 125), toen het aangrenzende 
land mijlen ver ter hoogte van 50 à 60 voet met steenbrokken 
en modder werd bedekt en eene ontzaggelijke massa modder, 
benevens lijken van menschen en dieren en boomstammen van 
verbrijzelde wouden door de hoofdbeken dier streek, namelijk, 
door de tji Woelan en de tji Tandoi naar zee werden heen ge- 
stuwd. Vooral was het de tji Tandoi, welke deze groote hoeveel- 
heid uitgeworpene stoffen naar zee spoelde, namelijk, naar de 
binnenzee „Segara anakan,” tusschen Java en het eiland Noesa 
kambangan, hetwelk daardoor eensklaps, binnen een tijd ver- 
loop van eenige weinige dagen, veel naauwer en ondieper 
werd, t) dan de aanslibbing door de daarin uitwaterende rivie- 
ren, het toenemen der Simping-schelpbanken?) en de groei der 
Rhizophoren — drie oorzaken, welke alhier op eene ontzaggelijk 
groote schaal werkzaam zijn om droog land te doen ontstaan, — 
binnen even zoo vele jaren zouden hebben kunnen bewerken. 


7. ALGEMEENE VRAGEN, 


welke slechts kunnen opgelost worden door een naauwkeurig onderzoek 
der gebergte-formatiën, tusschen de keerkringen gelegen, benevens 
van de fossile overblijfselen, die zij bevatten. 


Op grond van de overeenkomst, welke er bestaat tusschen 
de organische overblijfselen, welke in deze formatie en in an- 


1) Benige jaren vóór deze gebeurtenis, gedurende het Engelsche tusschenbestuur, 
is een zeeschip, namelijk, eene brik, van Bantèng mati door de Kinderzee naar Tjê- 
latjap gestevend. Thans daarentegen is het smalle kanaal tusschen Java en Noesa 
kambangan slechts voor kanen bevaarbaar, en wordt de modder op vele plaatsen 
reeds door riemslagen in beweging gebragt. 

*) Zie lager: hedendaagsche vormingen. 


151 


dere, bekende gebergte systemen worden aangetroffen, steunt 
de gevolgtrekking, welke ik in een voorafgaand gedeelte van 
dit werk heb medegedeeld: dat de door mij beschrevene laags- 
gewijze formatie van Java eene tertiaire vorming is. 

Met betrekking tot de hier boven bedoelde overeenstemming 
zal deze gevolgtrekking allezins juist mogen geacht worden, 
in zooverre de schelpdieren, wier fossile overblijfselen daarin 
voorkomen, deels eene groote overeenkomst hebben met de 
reeds beschrevene schelpdieren, gevonden in Europesche ter- 
tiaire vormingen, deels wat de soort betreft, identiek dezelfden 
zijn en er wijders geene organische overblijfselen, met uitzon- 
dering van eenige koralen, in worden aangetroffen, die eigen- 
dommelijk te huis behooren in oudere dan tertiaire gebergte- 
systemen. Maar eene andere vraag is het, en hierop werd reeds 
gedoeld in het motto, vóór dit kapittel geplaatst, of uit-de over- 
eenkomst der fossile Fauna van twee verschillende gebergten, 
het besluit mag getrokken worden dat de vorming van beiden 
tot een en hetzelfde tijdperk behoort, of namelijk de Javasche en 
de- Europesche formatie synchronisch dezelfden zijn, of de onze 
op Java te gelijker tijd werd afgezet, en deze de dierlijke over- 
blijfselen, welke zij bevat, ten zelfden tijde opnam als gene ter- 
tiaire vormingen in Europa, die, wat hare geographische lig- 
ging betreft, zooverre van haar verwijderd zijn, zoo als bij voor- 
beeld: het basin van Parijs, hetwelk ruim 54 graden noordelij- 
ker ligt? — Dan wel of misschien dezelfde soorten van schelp- 
dieren, die in de nabijheid van Patijs reeds sedert lang waren 
uitgestorven, nadat de aanvankelijk hooge temperatuur in 
de noordelijke zonen reeds merkbaar was bekoeld, nadat het 
klimaat aldaar kouder, meer overeenkomstig het thans be- 
staande was geworden, of deze op Java, — waar de tempera- 
tuur geene verandering onderging, waar nog heden Palmen 
tieren, — niet eenige tien of honderd duizenden van jaren 
langer konden blijven bestaan, en of derhalve de gebergte- 
lagen, waarin de schelpen dezer dieren bedolven geraakten, 
niet even zoo vele tien of honderd duizenden van jaren later 
dan gene afgezet kunnen zijn geworden? 

Ik verstout mij niet om eene poging te wagen ter oplossing 
dezer vragen, welke tot de moeijelijksten wit het gebied der 


152 


natuurkennis behooren, en wel vooral dewijl ik doordrongen 
ben van de overtuiging, dat slechts een naauwkeurig onder- 
zoek van alle úeptunische gebergten tusschen de keerkringen gelegen 
en voornamelijk der fossile overblijfselen, die zij bevatten, gepaard 
met eene vergelijking dezer overblijfselen met die van meer 
noordelijk gelegene gebergten, de bouwstoffen, — de feiten, — 
kunnen leveren, waardoor het mogelijk wordt die vragen op te 
lossen. Ik vergenoeg mij met het bewustzijn eene geringe bij- 
drage tot deze bouwstoffen te hebben geleverd, een aanvang te 
hebben gemaakt met het geologisch en palaeontologisch onder- 
_zoek der neptunische formatiën in den Indischen archipel, wel- 
ker laagsgewijs gevormde gebergten, behalve op Java, insgelijks 
worden aangetroffen op het Maleische schiereiland, op Sumatra, 
Timor, op de eilanden tusschen Timor en Java gelegen, op Gele- 
bes, de. Molukken en op Borneo, en waarvan tot heden nog zoo 
weinig bekend is!— Welk een rijkdom van organische vormen, 
behoorende tot uitgestorvene schepselen uit verschillende tijd- 
perken, moet niet in die gebergten bedolven liggen? 

Het komt mij evenwel nuttig voor de bedoelde vragen alhier 
beknopt mede te deelen, dewijl zij met de voorafgaande be- 
schouwing in eene zoo naauwe betrekking staan en omdat 
eene juiste kennis der vraagpunten, bij later plaats hebbend 
onderzoek, bevorderlijk kan zijn tot het opsporen van feiten, 
die tot opheldering en verklaring derzelven kunnen leiden. 

A. Ík ga vooreerst uit van de veronderstelling, dat het eigen- 
dommelijk karakter van planten en dferen af hangt van het hli- 
maat, van den bodem, den warmtegraad, de vochtigheid ofde 
droogte der lucht, waarin zij leven. 

Gelijk algemeen bekend is, wiessen, tijdens de steenkolen- 
vorming in midden- en in noordelijk Europa, b. v., — om 
eene bepaalde plaats tot punt van vergeli jking te nemen, — in 
de nabijheid van Luik, behalve andere tropische gewassen, ins- 
gelijks boomvarens en palmen, welke thans slechts tusschen 
de keerkringen tieren, alwaar zij, namelijk, de kokos-palmen op 
de kust van Java, eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur 
genieten van 81,50 F. Naar alle waarschijnlijkheid heerschte 
te dier tijde eene gelijke temperatuur te Luik, welke stad op 
50° 59 noorder breedte ligt ent tegenwoordig eene gemiddelde 


153 


temperatuur van slechts 51,57 F. heeft. Destijds moet het te 
Luik bij gevolg 51 graden warmer zijn geweest dan thans. 

Naar het algemeen gevoelen hing deze hooge temperatuur 
af. van de meerdere warmte, namelijk, van de gloeihitte van 
het binnenste van den aardbol zelven, welker oppervlakkeslechts 
allengs-bekoelde, ten gevolge waarvan, na verloop van eenige 
millioenen van jaren, +) de gemiddelde temperatuur in die 
streek tot op 51,5° F. daalde. Nu rijzen de volgende vragen: 

10. Werden, ten gevolge dezer hoogere temperatuur van het 
binnenste-der aarde, alle deelen harer oppervlakte, onverschil- 
lig: op welke breedte-deze waren gelegen, derhalve ook. Java, 
op-eene gelijkmatige wijze verhit? Indien dit werkelijk het ge- 
val was en de rigting der as van den aardbol en de hoedanig- 
heid van den dampkring destijds, hetgeen zeer waarschijnlijk 
is, 2) dezelfde waren als thans, dan volgt hieruit: dat de ver- 
schillende standen der zon reeds te dier tijde een verschil moes- 
ten teweeg brengen in klimaat, dat, wel is waar, allerwege 
warmer was dan thans, maär niettemin in de verschillende 
zonen’ onderling verschillend moest zijn; was het derhalve 
destijds te Luik 51 graden warmer, en oefende de zon eene ge- 
lijke werking uit op de aardoppervlakte als wij thans waarne- 
men, dan moet zulks insgelijks te Batavia het geval zijn geweest 
en aldaar, in de steenkolen-periode eene temperatuur hebben 
geheerscht van 81,5 + 51 graden. Bij gevolg moeten op plaatsen, 
welke op eene verschillende breedte waren gelegen, ook andere 
dieren en planten. hebben geleefd, op gelijke wijze als zulks 
thans in de verschillende zonen der aardoppervlakte het geval 
is, en gelijktijdige. gebergte-nederploflingen te Luik en op Java 
moeten verschillende organische wezens bevatten. En 1s dit het 
geval geweest, ‚dan kan, op grond.dat de overblijfselen, welke 
zij bevatten, met elkander overeenkomen of geheel en al aan 
elkander gelijk zijn, de synchronismus der formatiën slechts 


1) Volgens BISSCHOF zijn, sedert het bestaan der steenkolen-formatie , 8. millioen 
jaren verloopen. 

2) Reeds veel vroeger, in de zoogenaamde. overgangs-periode, leefden visschen en 
Trilobiten. De wijze, waarop het gezigtsorgaan dezer laatsten is gevormd, heeft eene 
verrassende overeenkomst met de oogen der thans levende Crustaceën, waaruit zich 
het besluit laat opmaken, dat de hoedanigheid en doorzigtigheid der lucht en van het 
zeewater destijds en thans overeenkomen. 


154 


van die gebergten worden bestemd, welke op gelijke breedte, 
in gelijke zonen liggen, en ook dan nog slechts in een beperkten 
zin, dewijl het onderscheid in dieren en planten, en der klimaten 
waarin zij leefden, destijds, waarschijnlijk evenmin als thans, 
niet blootelijk afhing van de afstanden der streken van den 
aequator, maar insgelijks van den graad van lengte waarop zij 
waren gelegen, benevens van vele andere oorzaken. Gesteld, 
dat in den Indischen archipel nederplofselen werden aangetrof: 
fen, die zich in eene onafgebrokene reeks hadden voortgezet van 
den toenmaligen tijd tot op den huidigen dag, gedurende den 
tijd dat de temperatuur der aardoppervlakte daalde van 111, 5 
tot op 81,5°F., en dat het onderscheid in de organische wezens 
voornamelijk afhing van de temperatuur, dan volgt hieruit, 
dat al deze afgezette lagen overblijfselen moeten bevatten, 
welke verschillend zijn van de gelijktijdig te Luik bestaan heb- 
bende schepselen, terwijl de hedendaagsche of de jongste ter- 
Laire lagen op Java gelijke fossile voorwerpen zouden moeten 
omsluiten als die, welke te Luik werden gevormd, tijdens al- 
daar, in de steenkolen-periode, eene temperatuur van 81, 5e F, 
heerschteen er palmen tierden. Dit schijnt echter niet het geval 
te zijn. Het is waar, er worden palmen in de steenkolenbed- 
dingen te Luik aangetroffen en op Java groeijen thans nog tal- 
rijke soorten van palmen; het microscopisch onderzoek, door 
H. R. GOEPPERT in het werk gesteld, zal ons doen zien uit welke 
boomsoorten de steenkolenvlotten, die ik in de gebergten van 
Java heb aangetroffen, meerendeels zijn zamengesteld, of dit, 
namelijk, mono- of dicotyledonische boomsoorten zijn; — maar 
de schelpdieren in de Javasche formatie aanwezig, komen niet 
overeen met die, welke in de oudere Europesche formatiën 
worden gevonden, zij hebben in tegendeel eene groot vereen 
komst met de latere tertiaire vorming in Europa, met de zooge- 
naamde bruinkolen-formatie, waarin insgelijks palmen worden 
aangetroffen. 

29. Of had de tropische zone, gelijk vele geologen b. v. erLvin, 
LYELL t) beweren, destijds eene andere ligging en heerschte er in 


') Ten gevolge der allengs plaats grijpende slooping der gebergten en het ontstaan 
van nieuw land, — eener omzetting, — heeft er, volgens het stelsel van LveLL, in 
de onderlinge ligging der vaste landen en zeeën eene periodieke afwisseling plaats, 


1565 


de gewesten, welke thans onder den aequator zijn gelegen, 
een meer gematigd klimaat als te dier tijde in meer noord- 
waarts gelegene zeeën het geval was, alwaar, bij voorbeeld in 
die landen, waar de grootste hoeveelheid steenkolen zijn ge- 
vormd, eene tropische warmte heerschte? Maar ook dan zou de 
gelijktijdigheid der vorming van neptunische lagen en forma: 
tiën, welke op eene verschillende breedte zijn gelegen, niet 
bepaald kunnen worden naar de petrefacta, die zij bevatten. 
In dat geval zouden de fossile overblijfselen van zeer oude la- 
gen, welke in tropische zonen worden aangetroffen, misschien 
overeenkomen met veel jongere sedimentaire gesteente-vormin- 
gen in noordelijke‘ streken der aarde en met de organische we- 
zens, die zij bevatten. — Het schijnt echter, dat de onjuistheid 
dezer hypothese door talrijke feiten wordt aangetoond. 

5°. Of was er destijds, namelijk, gedurende de steenkolen- 
periode, allerwege over de gansche aardoppervlakte eene gelijkma- 
tige temperatuur verbreid, overeenkomende met den tegen- 
woordigen tropischen warmtegraad, == 81, 50 aan de kusten 
van Java; — oefende de verschillende loodregte of scheve 
stand der zon, ten opzigte van plaatsen op verschillende 
breedte gelegen, destijds niet een verschillenden mvloed uit, 
moest daardoor niet een verschil in warmtegraad aan de opper- 
vlakte der aarde geboren worden, en werd het later aanwezige 
onderscheid van. klimaat, naar gelang van het verschil in 
breedte, waarop de aardzonen zich bevinden, vooral sedert de 
tertiaire periode, eerst daardoor veroorzaakt, doordien de aard- 
oppervlakte allengs bekoelde, een grooter gedeelte harer eigene, 
uit hare ingewanden voortstroomende warmte, verloor en wel 
in die mate, dat de eenige temperatuur, welke de oppervlakte 
der aarde thans nog bezit, haar bijna uitsluitend wordt mede- 
gedeeld door de stralen der zon, zoodat deze alléén tusschen 
de keerkringen, door haren loodregten stand, nog eene warmte 


ten gevolge waarvan het vaste land nu in de nabijheid van den aequator, dan we- 
der digter bij de polen ligt. De verschillende mate van geschiktheid, welke land en 

i oor de zonnestralen te worden verwarmd, en die het land in 
een veel hoogeren graad bezit dan het water, is, naar zijn gevoelen, de oorzaak van 
het verschil in klimaat en in gemiddelde temperatuur van elke zone; deze ondergaan 
cene periodieke afwisseling, wier terugkeer niet dan na verloop van millioenen van 
jaren plaats grijpt. 


156 


ontwikkelt van 81, 5°, welke aanvankelijk overde gansche 
aardoppervlakte gelijkmatig was verspreid ? 
Gaat men van deze veronderstelling uit, dan moest 1n de 
nabijheid des aequators, van-de oudste geologische tijden af 
aan tot op den huidigen dag, de temperatuur onveranderd 
dezelfde. zijn gebleven (namelijk 81, 59 F). Nemen wij nu te- 
vens aan, gelijk wij reeds vroeger hebben medegedeeld, dat 
het eigenaardige karakter van dieren en planten hoofdzakelijk 
afhangt van het klimaat, van de gemiddelde temperatuur, zoo 
zou daaruit volgen, dat de Fauna en Flora van het eiland Java 
vande oudste tijden. af aan tot heden toe, geene verandering 
zou hebben kunnen ondergaan’, — met andere woorden: tus- 
schen de fossile-ov erhlijfselen paalkda in den Indischen archipel 
in de aldaar voor] lagen bedolven zijn geraakt, 
tijdens den duur der stieenkdlen: of eener nog vroegere periode 
en die, welke thans nog levend aldaar worden aangetroffen, 
zou geen onderscheid an bestaan. Eene rangschikking der 
aldaar aanwezige gebergte-formatiën, naar gelang der, fossile 
overblijfselen, welke zij bevatten, zou bij gevolg onmogelijk 
zijn en terwijl in de noordelijke zonen des aardgordels, waar de 
temperatuur (van 81, 5 allengs daalde, de formatiën, welke, te 
beginnen. met het Silurische systeem en de latere Steenkolen-, 
Koperschiefer-, Musschelkalk-, Jura- en Krijt-formatiën, tot op 
de tertiaire groepen, op elkander volgen, zich: kenmerken door 
bijzondere orgánische vormen, die deels aan sommigen geheel 
eigen zijn en notk Sroegen noch later worden aangetroffen en 
SR id d lkunnen kli je zoo zouden 
daarentegen Beli ib ie aequator, b. v.op Java, de fossile over- 
blijfselen in al de lagen, welke gelijktijdig met de zoo:even ge- 
noemde Europesche formatiën zijn afgezet geworden, volko- 
men tot dezelfde soorten behooren, d.i, identiek zijn met de 
organische overblijfselen, voorkomende in die formatiën van 
Europa (kolengroep, bergkalk), welke afgezet werden, tijdens 
er aldaar eene temperatuur heerschte van 81,50 F. En moge er 
eenige verscheidenheid bestaan in de gelijktijdige Fauna en 
Flora van twee verschillende streken der aarde, niettegen- 
staande in beiden het klhimaaat en de temperatuur met elkan- 
der overeenkomen, men zou toch in het denkbeeld verkeeren, 


157 


dat althans eenigen van de eigendommelijke vormen der oudere 
Europesche gebergte-systemen niet slechts als fossile overblijf- 
selen in het neptunische gebergte van Java moesten voorko- 
men, raar aldaar nog levend aanwezig moesten zijn, — men 
zou er alsdan eenige Orthoceras-, Crinoïden- Galymene-soorten, 
Ammoniten en dergelijken behooren aan te treffen, hetgeen 
echter in geenen deele het geval is: In tegendeel de fossile over- 
blijfselen der Javasche formatie hebben eene zeer groote over- 
eenkomst met de jongere Europesche vormingen, met de tert:- 
aire formatie en gaan zonder bepaalde grenzen over in die, 
welke thans, zoo op Java als in de zeeën, die dat eiland omrin- 
gen, nog levend worden aangetroffen. 

B. of was tijdens de steenkolen-periode, — welk tijdsge- 
wricht wij tot punt van vergelijking hebben gekozen, — de 
verhoogde warmtegraad der aardoppervlakte over den gan- 
schen aardbol gelijkmatig verdeeld en bleef hij van die periode 
af aan, eene geringe vermindering daargelaten, onveranderd 
dezelfde tot op het tertiaire tijdperk; — ontstond het tegen- 
woordig bestaande kontrast tusschen het klimaat der verschil- 
lende aardzonen eerst in al zijne kracht sedert het tertiaire tijd- 
perk? — hing de groote verscheidenheid in de organische schep- 
selen, welke waargenomen wordt in de op elkander volgende 
geologische formatiën, te rekenen van de oudste Aelen la- 
gen ze aan tot aan de thans levende schepping, niet af van den 
wärmtegraad en het klimaat, welke destijds heAshhten” maar 
werd daarentegen deze verscheidenheid veroorzaakt door ge- 
weldige gebeurtenissen, wier invloed zich allerwege deed gevoe- 
len, door verwoestende omkeeringen, waarvan de aardopper- 
vlakte ten schouwplaats strekte en waardoor het vroeger ge- 
schapene geheel en al werd vernietigd, nieuwe schepselen werden 
gevormd, die ook later een gelijk lot ondergingen, ten einde 
weder plaats te maken voor anderen, die door onbekende 
krachten, maar, gelijk duidelijk blijkt, naar een regelmatig ont- 
wikkelings-plan werden in het aanzijn geroepen en op de vori- 
gen volgden, totdat eindelijk het jongst gevormde schepsel, 
de mensch, met de nog levende dieren en plantensoorten, waar- 
over hij gebied voert, zijn aanwezen verkreeg? 

Het schijnt, dat deze laatste wijze van beschouwing (B) meer 


158 


dan de vorige overeenstemt met hetgeen tot heden omtrent de 
bouworde der aarde is waargenomen geworden. En alléén in 
dit geval, wanneer de geschiedenis van de ontwikkeling der 
aarde en van hare bewoners zoodanig 1s als hier boven werd 
aangeduid, is het mogelijk den synchronismus van alle forma- 
tiën, die over de oppervlakte der aarde zijn verspreid, van de 
oudsten tot de jongsten, door middel der daarin aanwezig 
zijnde fossile overblijfselen te bestemmen. *) 


i.NB, Op de ‘meeste plaatsen in. het voorafgaande 5de kapittel zijn de letters 
L.P. vóór de nommers der palaeontologische Hrad rendent weggelaten , 
doch is de geologische verzameling door de letter L. Ì nhbaar gemaakt. 


159 


6. BIJZONDERE LEDEN DER FORMATIE. — BEDDINGEN 
VAN VERBRIJZELDE GESTEENTEN. 


Ten einde het laagsgewijze gebergte van Java zoo volledig 
mogelijk te leeren kennen, zullen wij deszelfs verschillende 
leden, de verbrijzelde gesteenten (conglomeraten), de fossile 
boomstammen, fossile kolen en kalksteenbanken, waaruit het- 
zelve bestaat, elk in het bijzonder aan een naauwkeurig onder- 
zoek onderwerpen. Op gelijke wijze zullen wij later de vulka- 
nische en plutonische ganggesteenten, welke het laagsgewijze 
gebergte hebben doorbroken, de veranderingen, — metamor- 
phosen, die in het gesteente hier en daar worden waargeno- 
men, — benevens de daarin voorkomende metalen elk in het 
bijzonder nagaan. 

Ten eindeechter den omvang van het werk niet te zeer te doen 
toenemen, zullen wij de verschillende oorden, alwaar de be- 
doelde leden of deelen der formatie zich duidelijker dan elders 
aan het oog voordoen, — ten gevolge der aldaar aanwezige 
ontblootingen, — in de rigting van het westen naar het oosten 
voortgaande, slechts optellen; enkelen derzelven zullen wij, bij 
wijze van voorbeelden, op eene beknopte wijze beschrijven, in 
zoo verre zulks tot regt verstand van den geologischen bouw des 
eilands vereischt wordt. Eene meer breedvoerige en volledige 
beschrijving der plaatsen, waar die ontblootingen worden aan- 
getroffen, zal medegedeeld worden in de bijzondere topogra- 
phie van Java, waarbij, behalve eene algemeene kaart van 
Java, afzonderlijke kaarten der belangrijkste streken van het 
eiland zullen gevoegd worden. ') 

Vangen wij de optelling aan met de verbrijzelde gesteenten, 
conglomeraat-banken en brekziën. Met uitzondering van enkele 
soorten, die zich kenmerken door de eigendommelijkheid of 


t) De korte duur van mijn oponthoud in Europa noodzaakt mij van een meer 


in het Rijks-museum te Leiden is gedeponeerd, waarvan de nommers bij elke steen- 


soort zullen worden aangehaald. 
1 


… 


160 


zeldzaamheid hunner bestanddeelen, zullen wij geene melding 
maken van de fijnkorrelige conglomeraten, de zandsteenen, maar 
ons bepalen tot de brekziën, die uit grove stukken bestaan. 
Wilden wij het ondernemen eene beschrijving te leveren van 
al de verschillende zandsteensoorten, welke nu eens bestaan 
uit stukken ter grootte van eene erwt, en elders, withoofde der- 
zelver bestanddeelen bij trapsgewijzen overgang in omvang 
afnemen, zamengesteld zijn uit het fijnste stof of zand, — wier 
kleur veelal grijs, blaauwachtg grijs, geelachtig grijs, ja, som- 
tijds wit is, en die door het verminderen der grootte van de 
puinbrokken, waaruit zij bestaan, allengs overgaan inde fijnste 
mergel- en thonsoorten, waarvan het bloote oog de afzonder- 
lijke bestanddeelen niet meer kan onderscheiden, — wilden 
wij, zeg ik, al deze afzonderlijke soorten leeren kennen, zoo be- 
hoorden wij het gansche eiland te beschrijven; geene steensoor- 
ten toch zijn meer algemeen verbreid in het tertiaire gebergte 
van Java dan de met elkander afwisselende thon-, mergel- en 
zandsteenlagen, welke laatsten nu eens kwartsachtig, dan we- 
der, en inderdaad het menigvuldigst, door koolzuren kalk zijn 
verbonden en die gezamenlijk verre het grootste gedeelte der 
neptunische gebergtemassa van het eiland uitmaken. Wat 
betreft deze fijnere sedimentlagen, hiervan hebben wij reeds 
in het tweede kapittel, van bladz. 20—28, een kort overzigt 
geleverd. 


A. VULKANISCHE GONGLOMERATEN. 


1. Beddingen van groote puinbrokken, uit vulkanische (trachietische, 
basaltische en daarmede verwante) steensoorten bestaande, die aan 
de oppervlakte ontbloot zijn, en ij zitten, 

och wier liggend gesteente bij de meesten onbekend. is. 


1e. De zuidoostelijke zijde der Wijnkoopsbaai wordt bijna 
in hare gansche uitgestrektheid omgeven door een golfvormig, 
oneffen hoogland, hetwelk een gedeelte uitmaakt van het dis- 
trikt Djampang koelon, in het Preanger-Regentschap Tjandjoer. 
In het middengedeelte der baai, ter plaatse waar het strand 
tusschen de mondingen der tji Awar en der tj1 Saär van het 


161 


noordoosten naar het zuid westen loopt, rijst de baai buitenge- 
woon steil naar het hoogland, op hetwelk de dorpen Tjigoeloe- 
soer en Tjidjapoen, benevens anderen, zijn gelegen. Zij worden 
besproeid door de tji Goeloesoer, welke beek op een afstand van 
1 minuut ten zuid-zuidwesten, namelijk, stroomafwaarts, van 
het zoo even genoemde dorp en $ minuut boven de eerstge- 
melde desa een waterval vormt. Hier aan dezen tjoeroek tji Goe- 
loesoer vormt de bedding der rivier, welke aanvankelijk slechts 
eene geringe diepte had, verscheidene kort op elkander vol- 

gende, doch niet geheel en loodregte rotstrappen, waarvan de 
hoogste ongeveer 50 voet hekeike de beek verkrijgt hierdoor 
een val van BO à 100 voet en ziet haar bed van deze plaats af 
in-eene kloof herschapen, welke eene gelijke diepte heeft als 
de hoogte van den waterval bedraagt: 

Zoo diep i is alhier een g 
en ontbloot; hetzelve bestaat uit rotsstukken, die eene grootte 
hebben van 4 à 1 voet, deels afgerond zijn, en ten deele nog 
zeer scherpe kanten bezitten. Meschede de zoo evengenoemden 
komen enkele brokstukken voor, welke eene aidâellijn hebben 
van B voet, en deze laatsten zijn steeds van scherpe kanten 
voorzien. Eenige dier puinbrokken bestaan uit eene diorietische 
steensoort, waarin veel ijzerkies vermengd voorkomt; velen 
bevatten groene of zwarte hornblende-kristallen, die zich op 
de breukvlakken aan het oog voordoen als langwerpig vier- 
kante vlekken, ter grootte van 2 à 5 lijnen; verre weg de mees- 
ten zijn van trachietischen en basaltischen aard. Hoewel zich 
op het oog geen verbindingsmiddel laat bespeuren, zoo zijn 
zij echter allen innig zaämgebakken en vormen zij eene zeer 
hobbelig-hoekige, oneffene oppervlakte. Zie L. no. 617. 

Ditzelfde conglomeraat vindt men, behalve in de bedding 
der tji Goeloesoer, insgelijks in die der meer oostwaarts stroo- 
mende tjì Pêndar, gelijk mede in het bed der tji Mas, welke 
verder zuidwaarts wordt gevonden; wijders is zulks het geval 
in de tji Marindjoeng, waarin de eerstgenoemde beken hare uit- 
watering hebben, toch welke aanvankelijk tusschen de beide be- 
ken Goeloesoer en Mas in het midden asin neder beneden- 
waarts Kaan. inde rigting van het zui ten, laat 
zichd tbespeuf ren tot voorbij het dorp Tjidjengkol 


‘ 


+ geh | n | 


162 


in het Marindjoeng-dal; op gelijke wijze wordt het in eene 
noordoostelijke rigting van Tjidjapoen ontbloot aangetroffen in 
de bedding van de tji Awar en in die der tji Soro. 

Onder meer andere ontblootingen van het gesteente wordt 
de schoonste aangetroffen, ter plaatse waar de tji Mas zich ver- 
eenigt met de tji Marindjoeng, welk oord ongeveer 2 minuten 
ten zuiden van den vroeger genoemden waterval is gelegen. 
Niet slechts de bedding der beide beken, maar insgelijks de 
100 à 150 voet hooge, meerendeels loodregt oprijzende wan- 
den der kloof, waardoor zij stroomen, bestaan ter“wederzijde 
uit een dergelijk conglomeraat, dat zich op vele plaatsen bult- 
of „streepvormig in de bedding der beek verheft en haar in 
twee armen deelt. Onder deze stukken, die allen meer of min 
scherphoekig zijn en van de grootte van Î duim tot die van 5 
voet diameter worden aangetroffen, vindt men: fijnkorrelige 
augietporphier: L. n°. 624, — een poreus, diorietachtig ge- 
steente, dat oorspronkelijk eene blaauwachtig grijze kleur heeft, 
doch, zoodra het begint te verweeren, er vaalgrijs uitziet en 
vele hornblendekristallen: L. n°. 625, somtijds insgelijks vele 
kleine ijzerkieskristallen: L. n°. 626, bevat, — meerendeels 
echter zijn het puinbrokken van basaltische: L. n°. 625 en 
trachietische steensoorten, welke nu eens digt, elders met 
blaasruimten doortrokken zijn. Hier en daar worden stukjes 
chalcedoon tusschen de vorigen aangetroffen. 

Laat zich te dezer plaatse aan de meer dan honderd voet 
hooge conglomeraat-wanden der beekkloof geene duidelijke 
laagsgewijze verdeeling waarnemen, dit is daarentegen wel 
het geval, wanneer men zich, in eene zuidwestelijke rigting, op 
een afstand van Î4 minuut stroomafwaarts van de straks ge- 
noemde zamenvloeijing der beide rivieren heeft verwijderd; 
eene dergelijke laagsgewijze verdeeling ziet men, namelijk, aan 
den oeverwand der nevenbeek tji Kontang, terwijl de hooger 
liggende lagen van het conglomeraat-gesteente, waarvan de 
basis uit grove brokstukken bestaat, veel fijner en meer zand- 
steenachtig van aard zijn: L. n°. 622. 

Laat zich uit de opgenoemde ontblootingen, die in verre van 
elkander verwijderde oorden zijn gelegen, de groote uitgestrekt- 
heid van het puingesteente, in eene horizontale rigting be- 


163 


schouwd, opmaken, hetwelk van het noordoosten naar het 
zuidwesten, langs de Wijnkoopsbaai genomen, 7 à 8 minuten 
lang en in eene tegenovergestelde rigting van den rand des 
hooglands, verder landwaarts in, 5 à 4 minuten breed is, zoo 
kan men uit de hoogte van den wand des hooglands, die 
naar de zeezijde — naar de baai — is gewend, de verbazende 
dikte dier bank beoordeelen. 

Zet men zijn weg van het dorp Tjidjapoen (zie vroeger) 4 
minuut ver in eene westelijke rigting voort, dan bereikt men 
eene plaats, waar het hoogland eensklaps eindigt en alwaar 
het met steilen wand niet minder dan 1,862 voet diep naar 
den oever der Wijnkoopsbaai afdaalt. - 

De rand, waarin het hoogland aldaar eindigt, is scherp en 
vormt, wel is waar, verscheidene bogten, maar gaat toch, 
over het algemeen genomen, in eene evenwijdige rigting voort 
langs het strand der baai, van waar hij 1} à 2 minuten verwij- 
derd is. Aan de beide uiteinden, namelijk, in het noordoosten 
en in het zuidwesten, buigt de rand. zich halfkringvormig 
om, loopt voort in de rigting, waarin zich de baai uitstrekt, 
doch behoudt allerwege eene gelijke hoogte, totdat hij eens- 
" klaps eindigt en naar het strand afdaalt. Het noordoostelijke, 
gebogene gedeelte, „goenoeng Gedogan.” geheeten, eindigt aan 
den mond der tji Awar, en de zuidwestelijke kromming „goe- 
noeng Sangaranten,” aan de moara tji Saär, welke beide beken 
aan de binnenwaarts gekeerde zijde der genoemde wanden 
naar beneden stroomen. Overal elders blijft de rand van het 
hoogland, gelijk wij reeds vroeger hebben doen opmerken, 14 
à 2 minuten van den oever der baai verwijderd. De ruimte, be- 
sloten tusschen de beide monden der zoo evengenoemde be- 
ken, welke eene lengte-uitgestrektheid van omtrent 2 minuten 
bezit, wordt ingenomen door een gebergte, dat zich verheft 
tusschen den oever der baai, waarmede dit gebergte in eene 
evenwijdige rigting voortloopt, en den rand van het hoogland; 
hetzelve rijst op in drie steile jukken, die als een traliewerk 
met elkander zijn verbonden en waarvan het hoogste juk goe- 
noeng Mèsigit wordt geheeten. 

Dat gedeelte van het hoogland, hetwelk tegenover het Mé- 
sigit-gebergte gelegen is, stort zich van den rand tot ongeveer 


164 


ter helft van de gansche hoogte, dus 900 voet diep, als een 
mwur zoo steil, ja, bijna loodregt benedenwaarts; op die hoogte 
zet hetzelve vervolgens smalle lijsten af, die even als armen 
uit het benedengedeelte van den reusachtigen wand uitsteken 
en zich allen in eene noord westelijke rigting uitstrekken, der- 
halved wars gerigt zijn, ten opzigte van de strijklijn der Mêsigit- 
jukken. Slechts door middel van eene dier lijsten is het 
meest binnenwaarts gelegene Mèsigit-juk met onzen muur ver- 
bonden, waardoor de afgrond in twee deelen wordt afgedeeld, 
welke ter wederzijde een watersysteem, een stroomgebied vor- 
men. Aan de eene, namelijk, aan de noordoostelijke zijde is de 
tji Pitjoeng de hoofdbeek, welke zich in het benedengedeelte 
van haren loop vereenigt met de tji Awar, terwijl de hoofd beek, 
welke aan de andere zijde ligt, tji Saär wordt geheeten; beide 
stroomen zij in zigzag over den smallen bodem dezer diepe 
dalspleten; al kronkelend slingeren zij zich, namelijk, tusschen 
de lijsten, welke door den muur van het hoogland worden af- 
gezet, en de zijribben van het Méêsigit-juk heen, die nu eens van 

eze, dan weder van gene zijde, dus beurtelings, in den dalbo- 
dem uitsteken. 

Wij kunnen in deze beschrijving slechts een vlugtig overzigt 
geven van de onderlinge topographische verhouding van de 
verschillende deelen dezer streek; geen enkel gedeelte van Java 
biedt zulk een rijkdom van vormen, zulke woeste kloven aan, 
wier kolossale wanden en duizeling wekkende, steile jukken 
bijna geene wedergà op dit eiland vinden. 

Loo ver de muur loodregt benedenwaarts loopt en dit is 
meerendeels ter halve hoogte het geval, ja, in zijn zuid weste- 
lijk gedeelte, aan den goenoeng Sangaranten, daalt hij van de. 
hoogsten rand steil naar den immer met duistere schaduwen 
bedekten bodem der tji Saär-spleet, tot zoover bestaat hij 
uit vulkanisch puingesteente; en toch is de hoogste rand, vol- 
gens barometer-waarnemingen, 1,865 voet boven den spiegel 
der zee verheven, terwijl de bodem der tj1 Saär-kloof niet veel 
hooger dan de oppervlakte der zee liggen kan. Dit puingesteente 
is in vele streken, namelijk, aan den straks vermelden, verba- 
zend hoogen Sangaranten-wand, zeer duidelijk laagsgewijs af- 
gedeeld; fijnere en grovere puinlagen wisselen beurtelings 


165 


met elkander af, terwijl het gras, hetwelk op de smalle voor- 
sprongen tusschen de verschillende banken wortel heeft ge- 
schoten, in horizontaleen ten opzigte van elkander evenwijdige 
strepen voortloopt, wier heldere kleur een levendig kontrast 
vormt met den zwartachtigen conglomeraat-wand. 

De puinbrokken hebben eene grootte van Î duim à 10 voet, 
komen even veelvuldig afgerond voor als met scherpe kanten 
en nemen in aantal af naar gelang zij grooter van omvang zijn. 
In de meeste streken bestaat het conglomeraat uit dergelijke 
stukken, dat er voor één puinbrok van de grootte van 1 
voet, honderden in het rond worden aangetroffen, welke slechts 
een vierde van een voet middellijn hebben. 

De gansche streek is op de vreesselijkste wijze van een gere- 
ten; bevinden wij ons boven op den rand, dan worden wij door 
een ijzingwekkend gevoel bevangen, wanneer wij het oog slaan 
in de duistere spleet der tji Saär, welke 1,800 voet diep in het 
gebergte is uitgegroefd; staat men daarentegen beneden aan 
het strand, ter plaatse waar de tj1 Saär zich in de Wijnkoops- 
baai stort, dan ziet men met verbazing door de enge spleet 
opwaarts naar den wand, die op den achtergrond, in strepen 
afgedeeld, bij wijze van terrassen, gelijk een andere hebgoene 
sche toren oprijst. 

Aan de zuidelijke zijde van het tji Saär-dal loopt deze wand uit 
in den oedjoeng Sodon parat, waarvan de oedjoeng Tjimaling, 
welke digter bij de monding der beek ligt, eene nevenkaap is. 

De lijsten, welke aan de benedenhelft van de conglomeraat- 
bank worden afgezet, zoo mede de jukken en de zijwaarts afda- 
lende ribben van het Mêsigit-gebergte, zijn zoo ontzaggelijk 
smal en steil, dat zij met niets beter kunnen vergeleken worden 
dan met de gedaante van eene bijl of wig. Over den scherpen 
kant, — de snede, — dezer jukken loopt een pad, dat van Tji- 
djapoen naar het aan ’t strand gelegen dorp Tjisaär voert. 
Eerst klautert men 4 à 500 voet diep benedenwaarts langs de 
voorsprongen en uitstekende bulten” van den conglomeraat- 
wand, ten einde de middenste, hoogste rib te bereiken, de 
eenige waardoor de muur met den Mèsigit is verbonden. Over 
deze rib zet men zijn togt voort, terwijl ter wederzijde onbe- 
klimbaar steile wanden ek verscheidene honderd voet diep 


166 


uitstrekken; dikwerf ziet men zich genoodzaakt op handen en 
voeten voort te kruipen, dewijl de nok van dit juk op vele 
plaatsen zoo smal is, dat men er zich zeer gemakkelijk schrijde- 
lings op kan nederzetten, waarbij het nog menigwerf het geval 
is, dat zij niet in eene horizontale, maar in eene vrij steile 
rigtng naar beneden loopt, om zich elders weder even steil 
te verheffen. Slechts de inboorlingen dier streek loopen vlug 
en zonder vrees over dergelijke paden. 

Uit zulke scherp toeloopende rotsgraten bestaan insgelijks 
de jukken van het Mêsigit-gebergte. De zijwanden zijn bijna 
allerwege onbeklimbaar steil, en slechts de nokken bieden de 
eenige gelegenheid aan, waar de reiziger zijn togt over het dui- 
zeling wekkende pad kan voortzetten. 

Een onderzoek van dit gebergte, hetwelk zulk eene zonder- 
linge gestalte bezit, dat in zoo vele deelen is gesplitst, dat zulke 
smalle, aan de bovenzijde scherp toeloopende jukken heeft, 
leert ons, dat het even als de ribben, welke uit de benedenhelft 
van den wand des hooglands uitsteken, gevorind is uit een 
vulkanisch massa-gesteente, terwijl al het gesteente, hetwelker op _ 
rust, — en dit heeft eene dikte van 900, in sommige gedeelten, 
1,200, ja, zelfs 1,600 voet, — eene conglomeraat-formatie van 
dezelfde rotssoort is. De vaste rots der ribben is door middel 
van enge spleten, die elkander in velerlei rigtingen doorkruisen, 
in onregelmatige, scherphoekige stukken afgezonderd en bestaat 
uit eene fijnkorrelige, basaltische trachiet-soort, welke insge- 
lijks in eenige gedeelten van het hoogland te voorschijn komt, 
namelijk, in die diepe kloven, alwaar de rotstoppen, door dit 
gesteente gevormd, zeer hoog oprijzen. Dit is onder anderen 
het geval im de nabijheid van het dorp Tjigoeloesoer, alwaar 
zich de scheeve, rhombische afzondering van het gesteente 
duidelijk laat waarnemen, zoo mede nog verder zuid west- 
waarls van Fjidjapoen, namelijk, aan den oever der tjì Kon- 
tang, 1; minuut beneden de moara tj1 Mas, alwaar het fijne, 
zandsteenachtige conglomeraat: L. n°. 622, de bovenste laag 
vormt. Wijders worden ontblootingen van dit gesteente aan- 
getroffen ten zuidoosten van Tjidjapoen, in de bedding der Uji 
Mas, en nog duidelijker noordoostwaarts van dit oord, aan de 
tjoeroek Kiara van de beek Soro, welke op een afstand van 5 


167 


minuten daarvan verwijderd ligt; deze laatste ontblooting zul- 
len wij in het 10de kapittel nader behandelen. 

Wij leeren derhalve alhier een vulkanisch massa-gesteente 
kennen, hetwelk in eene ontzaggelijke dikte en uitgestrektheid 
uit den diepen schoot der aarde is opgestegen en aan zijne op- 
pervlakte (door afschilfering, ten gevolge van het snel bekoe- 
len? en door wrijving met de doorgebrokene gesteentemassa?) 
in scherpe lijsten is gespleten, terwijl wij te gelijkertijd een 
puingesteente derzelfde rotssoort onder het oog verkrijgen, 


hetwelk eene verbazende dikte bezit en dat, hieraan mag hiet 
worden getwijfeld, 
te 


worden. Misschien is het althans gedeeltelijk eene gloedbrekzie, 
namelijk, op die plaatsen, waar het, zonder dat zich eenig ver- 
bindingsmiddel laat bespeuren, niet slechts het buitenste om- 
hulsel van vaste steenkernen uitmaakt, maar ook waar het aan 
de steilste wanden der Mêsigit-jukken kleeft, even als een be- 
kleedsel, of een daartegen aangebragt metselwerk, waarvan 
de brokstukken onafscheidbaar vast zaämgehecht, ineen ge- 
smolten zijn. | 

Voor het grootste gedeelte echter is hetzelve laagsgewijs ver- 
verdeeld en bestaat het van boven uit fijnere (ligtere), beneden 
uit grovere (zwaardere) brokstukken; hieruit volgt, dat het 
gesteente onder water afgezet, in banken verdeeld is, welke 
door de werking der baren, zijn verbreed en geëffend geworden. 

Reiken de arithlaotingen.i in de noordelijke streken van het 
hoogland niet dieper dan ongeveer 100 voet, — zoo diep ligt 
de bedding der meeste beken, welke zich in duizende kronke- 
lingen heenslingeren tusschen een talloos tal van golfvormige, 
met vruchtbare aarde bedekte heuvelrijën, — in het zuidelijke 
gedeelte van hetzelve worden zij allengs dieper, naarmate zij 
verder in die rigting voortgaan; de grootste ontblootingen 
echter worden gevonden in de kloven, welke de noordwestelijke 
zijde van het hoogland tot aan de Wijnkoopsbaai doorsnijden 
en waarvan er een groot aantal worden aantroffen van de tj1 
Saär af‚ verder zuid westwaarts heen, tot aan de Tjiletoe-bogt. 
In die kloven bespeurt men ten duidelijkste, dat het conglo- 
meraat, naar gelang men zich van den g. Mêsigit verwijdert, 
vooral in zijne bovenste lagen allengs fijner, meer zandsteen- 


168 


achtig wordt, dat er slechts nog enkele groote brokstukken on- 
der voorkomen en hetzelve tevens eene steeds meer en meer 
duidelijk wordende laagsgewijze verdeeling vertoont. Tamelijk 
grof is-hetzelve tot aan de kloof der tji Koös. Zuid waarts echter 
van deze kloof, in het bed der tj1 Bakoeng, welke door een pla- 
teauachtig, vlak gedeelte van het hoogland stroomt, vormt het- 
zelve de banken van den groven zwartachtig groenen zand- 
steen: L. n°.551, welk gesteente aan de zuidelijke zijde der beek, 
namelijk, op dat rijzende gedeelte van het terrein, hetwelk in den 
oedjoeng Gowah santja uitloopt, met de kalksteenbank: L. 
n°, 552, is bedekt. 

Alle lagen hebben alhier eene tamelijk horizontale rigting 
en grenzen ten zuiden, — door overgrijping — aan de lagen 
van den Linggoeng-muur, welke onder een hoek van 25 à 30 
graden naar het noord-noordoosten hellen. 

Uit deze wijze van ligging mag met grond worden opge- 
maakt, dat het conglomeraat is afgezet geworden op reeds vroe- 
ger aanwezige lagen en waarschijnlijk eene dalspleet tusschen 
dezelven vult, ter plaatse waar een gedeelte dezer oudere lagen 
door het opgestegene eruptie-gesteente is verbrijzeld geworden. 
Nadat dit conglomeraat afgezet was, nadat hetzelve reeds een 
gedeelte van het (submarine) laagsgewijze gebergte vormde, 
zoodat — gelijk zulks geschiedde ten zuiden van de tji Ka- 
woeng, — koralen bouwende poly pen en Anneliden zich daarop 
konden vasthechten en de poreuse kalkbank: L. no. 552, konde 
gevormd worden, eerst toen werd. het, benevens de gansche, 
ten deele endogene, ten deele neptunische basis, waarop het- 
zelve rust, opgeheven tot de hoogte, welke het thans bereikt. 

De lagen, welke vroeger alhier aanwezig waren en ten ge- 
volge van het opstijgen van het Mêsigit-gebergte door de vul- 
kanische rots werden verbrijzeld, dragen thans het hunne 
bij om, in den vorm van zand en gruis, de ruimten tusschen 
de puinbrokken te vullen. De vreemsoortige rotsbrokken, zoo 
als de augietporphier: L. n°. 624, en het diorietische gesteente: 
L. ne. 625 en 626, welke daaronder worden aangetroffen, zijn 
waarschijnlijk fragmenten van een nog dieper in de aardkorst 
verholen liggend massa-gesteente, dat insgelijks doorbroken 
en in brokstukken mede opwaarts gedreven werd. Dergelijke 


169 


vaste gesteenten met glasgroene hornblende: L. no. 545, 546 en 
547, die ten deele mandelsteenen vormen, en vele met kwarts 
en zeolithische mineralia gevulde | anne: ebben) was 
den beneden aan den oever der Wij 
voet van het gebergte werkelijk aangetroffen. In het 10de ss 
tel zullen wij de gangen van augietporphier leeren kennen, 
welke, 5 à 6 minuten verder zuidwaarts, door de zandsteenla- 
gen in de bedding der tji Marindjoeng en der tji Kawoeng zijn 
doorgebroken, benevens het schoone, zeer groote kristallen van 
kwarts, glimmer en hornblende omvattende porphier van Tji- 
mas, hetwelk aan de oostelijke grens van de conglomeraat-bank 
wordt gevonden, doch waarvan geene sporen in het conglomerauat- 
gesteente voorkomen. 

ze, Een conglomeraat, dat insgelijks uit grove puinbrokken 
bestaat en veel overeenkomst heeft met datgene, hetwelk wij 
zoo even hebben omschreven, treft men aan in het oostelijkste 
gedeelte van Djampang koelon, nagenoeg in het midden der 
Djampang-landen, ter plaatse waar, van Baboaran in het tji 
Kaso-dal, de weg, welke in eene west-noord westelijke rigting 
naar Bandarsari voert, allengs hooger rijst. Ontwaart men op 
den vlakken bodem van het tji Kaso-dal, dat met rolsteenen is 
bedekt, eene bank van verkiezelde puinbrokken (uit kwarts, 
jaspis en agaat bestaande), zoo ziet men in de zoo even opge- 
gevene rigting, over eene uitgestrektheid van 5 à 6 minuten, 
een vulkanisch conglomeraat, dat in de beddingen van al die 
beken ontbloot ligt, welke, even als b. v. de tj1 Gombong, Bod- 
jong, enz, het bultachtige, in duizenden van heuvelen opstij- 
gende land doorsnijden. Behalve in deze beken ontwaart men 
het puingesteente insgelijks op vele andere plaatsen van dit ter- 
rein; overal vertoont het zich buitengewoon kaal, naakt en van 
ae vruchtbare aarde beroofd. De oppervlakte van het land is, 
ten gevolge daarvan, zeer hobbelig, vormt vele uitstekende hoe- 
ken en bestaat uit puinbrokken ter grootte van 1 à 10 voet, die 
meerendeels scherpe en slechts zelden eenigzins afgeronde 
hoeken bezitten; de steensoort, waartoe zij behooren, is tra- 
chiet, welke echter door toenemende fijnheid van korrel veelal 
basaltisch van aard wordt. Dit puinveld eindigt in de nabij- 
heid van Bandarsari, op een afstand van ongeveer 2 minuten 


170 


zuidwaarts van dit dorp, alwaar hetzelve plaats maakt voor 

puinbrokken van ver kiezelde steensoorten, namelijk, metamor- 

phische vormingen, welke aldaar aanvangen. Ongeveer half- 

weg tusschen Paboaran en Bandarsari loopt het pad langs den 

noordelijken voet van een wand, „„goenoeng Gebek” geheeten, 

welke verscheidene honderd voet hoog is en geheel en al uit 
Ee 


Di 1 os EN 
t bestaat dikte valle voet, 


J 

ja, nog grooteren, zijn van dezen wand naar beneden gestort 
en worden aan deszelfs voet verstrooid in het rond gevonden. 
De frissche kleur van het gesteente, zijne hardheid en kaal ui- 
terlijk zijn hoogst opmerkenswaardige verschijnselen in zulk 
een vochtig, doch tevens heet klimaat als hier op Java heerscht, 
waar, namelijk, alle vulkanische rotssoorten zoo spoedig aan 
verweêring onderhevig zijn en met plantengroei worden over- 
dekt. 

3e. Zuidwaarts en zuidwestwaarts op een grooten afstand 
van dit oord, ontwaart men in de bedding der tji Kaso (distrikt 
Djampang koelon) en der tji Soro-kloof, — welke de grensschei- 

ing van het zoo even genoemde distrikt met dat van Djam:- 
pang tengah uitmaakt, — ter plaatse waar zij door den weg 
van Tanglar naar Tjadas malang worden doorsneden, een vul- 
kanisch massa-gesteente, waarmede wij den lezer op bladz. 55 
en 54 reeds bekend hebben gemaakt. Het rijst hier en daar in 
de gedaante eener rotskam uit den bodem opwaarts en loopt, 
in verschillende rigtingen, veelal dwars door de bedding der 
beek, waardoor eene hoekig-hobbelige oppervlakte wordt ge- 
boren, die hier onder het water bedekt ligt, elders boven des- 
zelfs spiegel te voorschijn treedt. Ter plaatse waar dit laatst- 
gemelde het geval is, ontwaart men aan de oppervlakte van 
het meer basaltische dan trachietische gesteente, eene menigte 
witte en gele vlekken, welke gevormd worden door vast aan 
hetzelve klevende korsten van lichenes. Te dier plaatse is het- 
zelve bedekt door eene zeer uitgestrekte en dikke, grove, zan- 
dige of brekzieachtig gevormde kalkbank, welke deels regt- 
_ streeks op het massa-gesteente rust, deels daarvan gescheiden 
ts door middel van vulkanisch puingesteente; dit laatste is het 
geval in deszelfs noordelijke gedeelte. De wijze, waarop de 
noordelijke zoom der kalkbank dit conglomeraat ten deele be- 


171 


dekt, wordt afgebeeld in J. IL Figuur 17. Het is derhalve eerst 
verder noordwaarts, op eenigen afstand van den zoom der 
kalkbank, dat het conglomeraat aan de oppervlakte ontbloot te 
voorschijn komt, terwijl daarentegen het gansche terrein, dat 
verder zuidwaarts gelegen is, te rekenen van de tji Kaso in eene 
„ oostelijke rigting tot aan de tji Boeni, over hare gansche uitge- 
strektheid uit kalkmergel bestaat. 

Wanneer men zijn togt over den vroeger aangeduiden weg 
van de bedding der beek af‚ aan de oostelijke zijde der tji 
Kaso-kloof hooger opwaarts, in eene oost-noordoostelijke rig- 
ting, 14 minuut ver voortzet, dan bereikt men de grens van 
den kelktearhiel en komt men aan bij de tji Tjoeroek (de „Wa- 
tervalbeek”), ter plaatse waar zij beneden aan den weg, doch 
in deszelfs onmiddellijke nabijheid, haren Asten val heeft. Deze 
beek stroomt van het oosten naar het westen door den vlakken 
bodem der dalkloof, waarin % minuut-hooger opwaarts, in eene 
oostelijke rigting van hier, het dorp Tjadas malang ligt. 

e zuidwaarts gekeerde wand van het dal bestaat uit kalk- 
mergel, *) terwijl de bodem, benevens de regter-, d. 1, noor- 
delijke dalwand, daarentegen wordt gevormd door het grove, 
vulkanische conglomeraat, waardoor de beek aanvankelijk 
haar bed slechts ter diepte van 10 à 15 voet, doch verder bene- 
denwaarts, te rekenen van den Jsten waterval, ter diepte van 
50 à 50 voet heeft uitgespoeld. Het conglomeraat bestaat uit 
dergelijke grove stukken, van dezelfde steensoort, welke wij in 
de tji Soro en in de tji Kaso hebben leeren kennen: L. n°. 721 
en 722; het vormt hobbelige wanden, welke zwartachtig van 
kleur zijn en hier en daar witte vlekken vertoonen, ten gevolge 
der daaraan vasthechtende lichenes. 

Uithoofde de bodem der kloof, waarover de beek hare wate- 
ten voortstuwt, even horizontaal is als de wanden, die haar 
ter zijde begrenzen, volkomen loodregt oprijzen, zoo levert de 
kloof, welke de beek zich in deze conglomeraat-massa heeft 


1) Kortheidshalve, in tegenstelling van den digten, vasten kalksteen, zullen wij 


veel juistheid zandkalk, hhh schelppuinbrekzie, ja, zelfs Oanhidbnkik zou 
genoemd mogen worden 


172 


gevormd, door de groote hoogte der wanden, een merkwaardig, 
vreemdsoortig schouwspel aan het oog des beschouwers op. 
Somtijds zijn de wanden slechts 15 voet van elkander verwij- 
derd, terwijl de kloof op de meeste plaatsen eene gelijke wijdte 
heeft als de hoogte der zijwanden bedraagt. Op die wijze strekt 
zich het natuurlijke kanaal met scherphoekige kronkelingen 
uit tot aan den 2den, 50 voet hoogen waterval, welke in de 
kloof der tjì Kaso nederstort. | 

Op den weg, welke van Tjadas malang, met eene zachte, 
zuidwaarts gerigte kromming, naar Rampahi voert, (dit dorp 
ligt aan den oever der tji Boeni), is geene enkele der beekkloven 
zoo diep uitgespoeld geworden, dat in derzelver bedding een 

r, | ig, liggend gesteente te voorschijn komt; overal ont- 
waart men in dezelven slechts kalkmergel, niettegenstaande 
Rampahi op een lijnregten afstand van 10 minuten oost-zuid- 
oostwaarts van de eerstgenoemde plaats ligt. De gansche uit- 
gestrektheid van de tji Boeni tot aan de tji Kaso, en van daar 
even ver westwaarts heen tot voorbij Tanglar, vertoont der- 
halve aan de oppervlakte des bodems niets anders dan kalk- 
mergel. 

a°, Niet vóór dat men zich in eene noord-noordoostelijke rig: 
ting op een afstand van 7 minuten van Rampahi heeft verwij- 
derd, treft men weder ontblootingen van een vulkanisch con- 
glomeraat aan; uithoofde Tjadas malang minstens 12 minuten 
van dit oord verwijderd is, zoo zou ik niet niet durven beweren, 
dat beide conglomeraat-banken een onafgebroken geheel uit- 
maken, hoewel het zeer waarschijnlijk is, dat de opgetelde ont- 
blootingen onder n°. 2, 3 en 4 slechts deelen uitmaken van 
eene groote puinlaag, welke op de tusschen dezelven liggende 
gedeelten door andere lagen is bedekt. 

Heeft men drie vierde gedeelte van den weg van Ram pahi 
naar Dòlòg afgelegd, en gaat men benedenwaarts naar het tji 
Dòlòg-dal, dan bereikt men, in de nabijheid der nevenbeek 
Langkap, het uiteinde van de kalkmergelbank en treft het oog 
de prachtige, groote waterval der tji Dòlòg, welke — sneeuw- 
wit — al bruisend uit het noorden nederstort. Nu ontwaart 
men een vulkanisch conglomeraat, hetwelk door de genoemde 
beek is ontbloot geworden. Zij vormt verscheidene watervallen 


173 


aan de west- noord westelijke zijde van een steilen, 2 à 500 voet 
hoogen wand, waarin de zoogenaamde goenoeng Tjiaweni al- 
hier eindigt. Deze berg bestaat grootendeels uit vulkanisch 
puingesteente, dat iets verder noordwaarts, in de nabijheid van 
het dorp Dòlòg wederom plaats maakt voor kalkmergel. 

Welleert ons een naauwkeurig onderzoek van dit terrein, 
dat de kalkmergel in deze streek op de conglomeraat-massa 
door overgrijping eindigt, maar wij zien er tevens uit, dat de 
grens telkens bogtig inspringt, niet in eene gelijke rigting 
voortgaat en dat vele dier heuvelen, of bultvormige verhe- 
venheden der conglomeraat-massa van rondsom door kalkmer- 
gel zijn omgeven. De hoogste, noordelijke top van den g. Tjia- 
weni is een dergelijk conglomeraat-eiland, dat uit den kalk 
opstijgt. 

In het binnenste van deze bergmassa, waarvan de schedel is 
afgeplat, worden twee holen gevonden, welke eene uitmuntende 
gelegenheid verschaffen om de wijze van ligging der beide, al- 
hier met elkander in aanraking komende leden van dit gebergte 
ten opzigte van elkander te onderzoeken. 

De ingang van de gowah Tjikopejah ligt op een afstand van 
1 minuut zuidoostwaarts van het dorp Dòlòg, aan den noor- 
delijken voet van den g. Tjiaweni, beneden een wand, eene 
instorting, welke eene hoogte van 20 voet bereikt en van 
het noorden naar het zuiden is gerigt. Aan den voet van dezen 
wand wordt de breede, doch slechts 5 voet hooge opening 
van het bovengenoemde hol gevonden; deze ingang bin- 
nen getreden zijnde, daalt men 25 voet diep benedenwaarts, 
en komt men aan het eigenlijke hol, waarin eene onder- 
aardsche beek hare bedding heeft. Uithoofde deze bedding 
met eene zeer zachte glooijing daalt, kan men zijn togt 
ongeveer een half uur ver over dezelve voortzetten, waarbij 
men eerst in eene oostelijke, vervolgens in eene zuidoostelijke 
rigting voortgaat, alvorens de plaats wordt bereikt, waar het 
enger geworden kanaal den wandelaar verhindert zijne reis 
te vervolgen. In dit hol ontwaart men de volgende structuur: 
1°. De bodem, zoowel als de benedenste gedeelten der zij- 
wanden bestaan uit een vulkanisch conglomeraat, dat uit 
grove stukken is zamengesteld, waaruit hier en daar eene 


174 


spits of bult van een vulkanisch massa-gesteente uitsteekt, dat 
niet uit puinbrokken is gevormd: L. n°. 724. De meeste dier 
meer scherpkantige, dan afgeronde puinbrokken hebben de 
grootte van 4; à 1 voet en geven allerwege eene hobbelige 
gedaante aan den wand. (Aan de buitenwaarts gekeerde zijden 
van den g; Tjiaweni vormen zij zwarte wanden, die, ten gevolge 
der daaraan klevende lichenes, als met witte vlekken zijn be- 
dekt.) — 2°. Hierop ‚volgt in verschillende gedeelten der wan- 
den eene laag kleine, geheel en al afgeronde vulkanische rol- 
steenen, welke door middel van kalkmergel zijn zaâm gebakken 
en door dit medium, waarin zij hooger op allengs zeldzamer 
voorkomen, in de daarop liggende mergelbank overgaan. De 
streep, welke deze rolsteenlaag aan de zijwanden vormt, heeft 
hier en daar eene golfvormig-gebogene rigting en loopt alsdan _ 
wigvormig uit. — 5°. In andere gedeelten mist men deze rol- 
steenlaag geheel en al; aldaar volgt de kalkmergel onmiddel- 
lijk en met scherp afgeteekende grens op het conglomeraat, 
dat het liggende uitmaakt en in welks oneffenheden hij aller- 
wege deelt. Het benedengedeelte der mergelbank bestaat ge- 
heel uit verbrijzelde schelpen en koralen, — uit grof oeverzand: 
L. ne. 725; hierin werden de fossile overblijfselen gevonden, 
welke wij op bladz. 99—4100 beschreven hebben, waaronder 
insgelijks Foraminiferen worden aangetroffen. In het algemeen 
moet worden aangemerkt, dat de kalkmergel in deze gansche 
streek rondom Dòlòg, ook buiten de holen, eene zeer groote hoe- 
veelheid verbrijzelde schelpen bevat, ja, somtijds niets anders 
mag genoemd worden dan eene schelppuinbrekzie. — 4. Hierop 
volgt een fijne kalkmergel, welke zeer duidelijk eene laagsge- 
gewijze verdeeling bezit, doordien grovere en fijnere strepen 
onderling alwisselen; hij vormt het bovenste gedeelte der zij- 
wanden en het vlakke gewelf van het hol. Op eenige plaatsen 
vindt men in deze bank nog enkele stukken van het vroeger be- 
schrevene conglomeraat, welke eene grootte hebben van 1 à 4 
duim en met den mergel tot een geheel zijn zaâmgebakken. Aan 
de zijwanden is deze kalkmergel als uitgeknaagd; men vindt 
_m denzelven eene menigte holen en gaten, welke dikwerf in 
eene streepvormige, evenwijdige rigting liggen en allen gevuld 
zijn met eene weeke, bruine aarde: deze aarde: L. n°. 726, kleeft 


175 

op vele plaatsen aan den wand en kan slechts door bandjêrs 
daarheen zijn gevoerd, tijdens het enge kanaal geheel en almet 
troebel water was gevuld. De lagen hellen onder een hoek van 
B graden naar het zuiden of zuidoosten; duidelijk laat zich 
zulks waarnemen, aan het vlakke gewelf van het hol, het be- 
nedenvlak eener kalkmergellaag, welke eene grootere mate van 
hardheid bezit, en die niet door de werking van het water is 
van een gereten. De hoogte van het hol, welke aanvankelijk 10 
voet bedraagt, vermindert allengs tot op 5, ja, tot op een gerin- 
ger aantal voeten. 

Uit de hierboven opgenoemde feiten laat zich het besluit op- 
maken, dat het vulkanische massa-gesteente, benevens het wrij- 
vings-conglomeraat, waardoor het eerstgenoemde is bedekt en 
dat op vele plaatsen ontzaggelijk dikke banken vormt, reeds op 
den bodem der zee aanwezig waren, tijdens de kalkmergel daar- 
op werd afgezet. Uithoofde nu het conglomeraat op enkele 
plaatsen in topper en spitsen opwaarts rees, zoo werd de mer- 
gel rondom deze rotstoppen afgezet, en deze hebben thans de 
gedaante van naalden, welke in den kalkmergel zijn geduwd en 
geheel en al door mergel zijn omkorst. De rolsteenbank en de 
verbrijzelde schelpen, welke tot eene brekzie zijn geworden, 
mag men als een bewijs beschouwen, dat een gedeelte der op- 
pervlakte van het conglomeraat het strand der zee vormde, 
waarop de kalkmergel werd afgezet, terwijl een ander gedeelte 
van hetzelve, dat noordelijker lag, destijds reeds droog land 
uitmaakte. Later had er eene nieuwe opheffing van de gansche 
massa plaats en het voormalige strand werd tot zijne tegenwoor- 
dige hoogte, van bijna 1,000 voet boven den spiegel der zee, op- 
gedreven, ter wijl de afstand van de tegenwoordige kust 15 mi- 
uiten bedraagt. De temperatuur van het beekwater bedroeg in 
het binnenste gedeelte van het hol, ten 84 ure (op den 27sten 
November, 1847), 19,4, bij een warmtegraad der lucht, te dier 
plaatse, van 19,5, terwijl de thermometer:buiten het hol, in de 
vrije lucht, op 18,4° R. stond. 

De ingang van de gowah Tjiboeaja ligt lager, meer zuidwaarts 
en iets verder van Dòlòg verwijderd dan die van het vorige hol: 
hij wordt gevonden aan den linkeroever der beek, ter plaatse 
waar deze al bruisend langs den voet van den steilen wand des 

12 


176 


g. Tjiaweni nederstort. Door den ingang in dezen wand zuid- 
oostwaarts afdalende, komt men in het hol, dat weldra eene 
zuidelijke rigting neemt, doch zich vervolgens naar het oosten 
wendt en zijnen loop volkomen in den vorm van een hoefijzer 
voortzet. De gansche uitgestrektheid van het hol legt men al 
wandelende in 4uur tijds af. Het heeft de gedaante van een ka- 
neal of spleet, is nu eens 20, ja, 50, somtijds slechts 15 voet 
hoog, gewoonlijk 10, menigwerf 50 voet breed , doch op enkele 
plaatsen zeer naauw; aan het uiteinde verdeelt zich het hol 
in 2 armen; uit een dier armen stort zich eene beek met schui- 
mende watervallen benedenwaarts, welke, nadat zij een groot 
gedeelte van het hol heeft doorstroomd, in een naauw, west- 
waarts gerigt nevenhol verdwijnt. In het drooge gedeelte van 
het hol is de modder, welke den bodem bedekt, vermengd met 
de uitwerpselen van vledermuizen, waarvan talrijke zwermen 
aan het gewelf hangen; uithoofde van de groote menigte onver- 
teerde insektenvleugelen, welke in de uitwerpselen worden 
aangetroffen, zoo is deze modder zeer los en ligt van gewigt: L. 
no. 728. De temperatuur van den dampkring in het binnenste 
gedeelte van het hol, aan den voet van den waterval, bedroeg, 
ten 9 ure (op den 27sten November, 1847), 19,8, die van het 
water 19,4, van den modder, welke op den bodem van het hol 
lag en waarin de thermometer 4 voet werd ingeduwd, 19,5, 
terwijl de buitenlucht, korten tijd later, een warmtegraad bezat 
van 19,0 en het water der tji Dòlòg van 18,80 R. Zeer waar- 
schijnlijk is het, dat deze beek als de voortzetting der vroeger 
genoemde moet beschouwd worden, uithoofde zoowel de lig- 
ging der uiteinden van beide holen alsde temperatuur van der- 
zelver water met elkander overeenkomen; de hoogere tempera: 
tuur der lucht, welke in het binnenste van het hol Tjiboedja 
wordt waargenomen, moet worden toegeschreven aan de dier- 
lijke warmte door de vledermuizen ontwikkeld. 

Beide beken hebben zich derhalve een onderaardschen weg 
gebaand, ter plaatse waar de grens wordt gevonden vande beide 
formatiën; overal vormt het vulkanische conglomeraat het lig- 
gende gesteente, welks hardheid paal en perk stelde aan de uit- 
spoelende werking van het beekwater. Aangaande de wijze van 
ligging der beide ledender formatie ten opzigte van elkander, zoo 


177 


komt dit hol Fjiboeaja geheel en al overeen met het zamenstel, 
hetwelk wij in het vorige hol hebben waargenomen ; dit onder- 
scheid wordt alleen opgemerkt, dat de rolsteenlaag, tusschen 
den kalkmergel en de conglomeraatbank, op vele plaatsen 
zeer dik is en dat, dewijl de rolsteenen in het hoogere gedeelte 
der laag allengs zeldzamer worden aangetroffen, de mergel bij 
gevolg meer en meer de overhand neemt, deze rolsteenlaag van 
lieverlede, zonder duidelijke grens overgaat in de mergelbank. 
Zie den grof kalk van het gewelf van dit hol in: L. n°. 727. 
Behalve de beide voorgaanden, worden nog vele holen in 
deze streek aangetroffen, die, wat betreft de plaats, alwaar zij 
zijn gelegen, namelijk, aan of nabij de grenzen van den kalkmer- 
gelen het vulkanische conglomeraat, in meerdere of mindere 
mate met elkander overeenkomen. Allen worden zij zuidwaarts 
van den stompen bergrug goenoeng Bèntang gevonden, 
tusschen de tji Dòlòg en de meer zuidoostwaarts stroo- 
mende tji Boeni, in het distrikt Djampang tengah. Behalve de 
twee opgenoemden, vinden wij er de volgenden: 5°. gowah 
Tjiaweni, aan den linkeroever der tji Dòlòg, beneden de gowah 
Tjiboeaja en wel in denzelfden berg: 4°. gowah Tjinapoel, aan 
den meen der tji Mapag, toile hare wateren uit eene meer 
k naar de tji Dòlôg heenvoert; 5°. gowah 
Singkoer, in den berg pasir Bajoer, tusschen de tji Dòlòg en de 
meer oostelijke tji Pitjoens! welke zich met de ver der oost- 
waarts stroomende tji Karang vereenigt; deze laatste beek heeft 
heeft hare uitwatering in de tji Boeni; 6°. gowah Tjipitjoeng, 
gelegen aan den regteroever van de beek van gelijken naam; 
ee gowah T Jikarang; aan den hinne on deze heek gelegen, 


beek, welke uit het noordoosten nederwaarts st 
Tjimango wordtaan den linker verder beek gevonden; 9. gowah 
Tjilèngsèr, gelegen aan den oever der beek van denzelfden 
naam, welke insgelijks eene oostelijke nevenbeek der tji Karang 
is, waarin zij boven de monding der tji Mango uitwatert; 
10°. gowah Njangkokot, insgelijks aan den linkeroever van de- 
zelfde beek, coen hooger pe we he river in Die 
holen, well ul 

omvang dan de overigen en onder she. is n°.7 de grootste. In 


178 


allen huizen zwermen van vledermuizen en enkele zwaluwen, 
wier nestjes tot spijs kunnen dienen; naar mij door de Javanen 
werd verzekerd, bedroeg het aantal nestjes, dat elke 5 maan- 
den wordt geplukt, niet meer dan 25 à 50. Het schijnt, dat deze 
kleine vogel de nabijheid der stinkende vledermuizen schuwt, 
en uit dien hoofde zijne nesten bij voorkeur bouwt in de holen 
van die gedeelten der kust, welke, door de branding der baren 
bespat, voor de vledermuizen ontoegankelijk zijn. 

5e. In de diepe, spleetvormige kloof der tji Pant) oeng, welke 
de grens vormt tusschen de distrikten Kêndêng wêsi en Tjida- 
mar, ter plaatse, namelijk, waar de weg van Boemboelan naar 
Tjiringin dezelve doorsnijdt, wordt eene ontblooting van een 
vulkanisch conglomeraat gevonden, hetwelk ten deele uit ver- 
bazend groote blokken bestaat. 

6e. In het gebergte, dat het zuid westelijke gedeelte van het 
plateau van Bandong aan de zuidzijde begrenst (het distrikt 
Rongga van het Preanger-Regentschap Bandong), ligt beneden 
het dorp Bod jong rantja de waterval der tji Tjenoek. Alhier is een 

joe 1 4 j Et, 1 s E: 


1vn bl t, hetwel k waar- 


grof wrijvings 
schunibk eene gloedbrekzie is; hetzelve bestaat uit brokstuk- 
ken, ter grootte van 2 duim à 2 voet, welke aan de hoeken zijn 
afgerond en waarvan velen eene groote menigte hornblende en 
ijzer bevatten: L. ne. 802, « tot d. Een fraaije vulkanische por- 
phier: L. n°. 805, is in de nabijheid van deze plaats als massa- 
gesteente te voorschijn getreden; talrijke bergtoppen, waarvan 
velen in de gedaante van torens oprijzen, worden door hetzelve 
gevormd. 

ze. Verder westwaarts van hier, aan den linkerwand der tjì 
‚ Taroem-kloof, die aldaar eene hoogte van 500 voet bereikt, vormt 
de nevenbeek Sagoeling een hoogen waterval; hij ligt nog eenige 
palen van de plaats verwijderd, waar de tji Taroem hare door- 
braak door het gebergte heeft, waar zij derhalve het plateau 
verlaat. Zoowel bij dezen waterval als in andere gedeelten van 
den goenoeng Sagoeling, welke berg gelegen is tusschen de 
moara tji Tjamo en Tjoekang rawon — beide oorden zullen wij 
nader leeren kennen, — worden ontblootingen gevonden van 
een vulkanisch puingesteente, een wrijvings-conglomeraat, dat 
eene ontzaggelijke dikte heeft; de meeste stukken, welke alhier 


179 


worden gevonden, zijn aan de hoeken veelal afgerond en be- 
staan deels uit eene trachietische steensoort: L. ne. 850, deels 
uit een grof kristallinisch augiet-gesteente, dat eene groote hoe- 
veelheid ijzerdeelen bevat: L, n°. 829. Men vergelijke met dit ge- 
steente de nabijliggende brekziën: B. n°. 5 en 4. 

se, Ten westen van het tj1 Sangiri-dal, in het distrikt Nagara, 
regentschap Soekapoera, wordt een vulkanisch, voornamelijk 
trachietisch puingesteente aangetroffen, dat eene groote uitge- 
strektheid van het terrein bedekt en eene aanmerkelijke dikte 
heeft; te rekenen van den dalbodem tot hoog opwaarts bij den 
waterval, in de nabijheid van het dorp Garoeng, vormt dit ge- 
steente het buitenste omhulsel, het bekleedsel van de eene zi 
en van de zuidelijke helling van het vull gebergte 
g. Limboeng. Dit puingesteente is een wrijvings-conglomeraat, 
dat onder het zeewater is uitgebreid; op vele plaatsen ziet men 
blokken, ter grootte van 50 à 50 voet, op den bodem in het rond 
verstrooid liggen, welke vroeger van de wanden losgescheurd 
en naar beneden gestort zijn. Vergelijk hiermede de lager voor- 
komende: hedendaagsche vormingen , watervallen. 

ge. In het tji Kaëngan-dal, distrikt Batoewang: van het Pre- 
anger-Regentschap Soekapoera, ligt op een afstand van 7 à 8 
minuten van het dorp Singatoewoe, dalafwaarts, de rotskloof 
Tjoekang batoe. De regter- (westelijke) zijde van het dal gaat 
alhier over in een rotswand, g. Boeroeng agoeng geheeten, welke 
van het noorden naar het zuiden gerigt en door spleten in en- 
kele, hoogst schilderachtige deelen verdeeld is, namelijk, in vier, 
vijf en zeshoekige, regtstandige pilaren, die door dwarsspleten 
wederom in afzonderlijke stukken of geledingen zijn geschei- 
den; zij hebben de grootte van torens, doch laten zich het best 
vergelijken met basaltzuilen. De vlakke schedel dezer reusach- 
tige, verscheidene honderd voet dikke zuilen is met woudge- 
boomte beschaduwd. Zij bestaan uit eene porphier-soort, waar- 
van de felsit-deeg vele hornblendekristallen bevat: L. n°. 9 

Van den voet van dezen westelijken wand strekt zich een 
vlakke voorsprong, — de eigenlijke bodem van het dal, — on- 
geveer $ minuut ver uit, tot in de nabijheid van den oostelijken 
wand van het dal, waarvan hij door middel van eene uiterst 
smalle, doch 500 voet diepe kloof wordt gescheiden; over den 


180 


smallen bodem van deze spleet, tusschen de elkander digt ge- 
naderde wanden, stroomt met bruisende vaart de tji Kaëngan. 
Loo hoog, derhalve 500 voet, verheft zich de rand van den dal- 
bodem aan den regteroever boven de kloof, terwijl de oostwaarts 
gelegene, d.i. linkerbergwand tot het dubbel dier hoogte oprijst. 

Te rekenen van de helling af‚ waarin de voet van den rots- 
wand Boeroeng agoeng verdwijnt tot aan den rand der kloof, 
worden over de gansche uitgestrektheid van dezen vlakken 
voorsprong tallooze rotsbrokken verstrooid in het rond aan- 
getroffen; zij bestaan allen uit een grofkorrelig conglomeraat 
en hebben meerendeels de grootte van een huis. Hier en daar 
treft men tusschen deze rotsblokken een bebouwd stuk gronds 
aan, dat tot een der kleine dorpen behoort, die hier op een 
grooten afstand van elkander verstrooid in het rond worden 
gevonden; verder ontwaart men niets dan Alang-gras, hetwelk 
de overige gedeelten van den vlakken voorsprong heinde en 
verre bedekt. 

Aan den rand der kloof daarentegen verheft zich een digt, 
oorspronkelijk woud, dat zoowel de steile wanden der kloof 
zelve als de tegenover gelegene helling van het dal met zijne 
schaduwen overdekt; in deze weelderige, in groeikracht zoo 
uitmuntende natuur levert reeds het bestaan van dit woud 
een duidelijk bewijs van de ontoegankelijkheid der streek, 
waarin het den mensch, met de vernielende bijl gewapend, 
niet mogelijk is geweest den voet te zetten. Vervaarlijk groote 
rotsblokken liggen alhier opeengestapeld; onder het uitgesprei- 
de bladerendak van het woud vormen zij zulk eene hobbelig 
ruwe oppervlakte, dat het oor van den bezoeker dezer streek, 
wel is waar, allerwege het gedonder der snel inde diepte voort- 
bruisende beek verneemt, doch slechts op weinige plaatsen 
den rand der kloof digt genoeg kan naderen om een blik inde 
diepte te slaan. Op eene plaats rijst de rand, alvorens hij in den 
wand overgaat, tot een steilen rotstop of spits opwaarts; tegen- 
over denzelven verheft zich ook aan de oostelijke zijde een der- 
gelijke pilaar en tusschen deze beiden is de spleet zoo naauw, 
rijzen de beide wanden, ter hoogte van 34 à 400 voet zoo steil 
opwaarts, dat eenige in vroegeren tijd naar beneden gestorte 
rotsblokken, door hunnen omvang, ter halve hoogte van den 


181 


wand zijn blijven hange'r-en aldaar eene natuurlijke brug 
„Tjoekang batoe” vormden; eerst vóór een drietal jaren +) is 
deze brug door een bandjèr weggerukt. Beneden het dorp Ga- 
roeng, dat op den voorsprong zuid westwaarts van de rotsengte 
ligt, wordt eene plaats gevonden, alwaar men in deze kloof kan 
afklimmen. Hier ziet men tallooze rotsblokken, ter grootte van 
20, 50, ja, 50 voet, in woeste wanorde opeengestapeld liggen. Nu 
eens vindt het water der beek een doortogt beneden deze rots- 
blokken, elders treedt het al schuimende tusschen dezelven te 
voorschijn, terwijl het op andere plaatsen in sprongen over de 
rotsblokken heenstort en donderende watervallen vormt. 

En op deze puinbrokken verheffen zich, menigwerf met slan- 
ke, zuilvormige stammen, ter hoogte van 60 à 70 voet, de heer- 
lijkste woudboomen; de kruinen steken trapsgewijs boven el- 
kander uit en reiken eindelijk tot aan den hoogsten rand der 
kloof. Elders ontwaart men Ficus-soorten, wier dooreenge- 
groeide wortelen zich als een netwerk om het gesteente hebben 
uitgespreid, en op vele plaatsen zijn het deze wortelen alleen, 
waardoor het beklimmen van den wand mogelijk wordt ge- 
maakt. Jaarlijks storten gedeelten van den wand als brokstuk- 
ken in de diepte der kloof neder. 

Aldeze blokken, zoo mede de wanden der kloof, bij gevolg 
de gansche voorsprong, welke ter diepte van 500 voet is door- 
groefd, bestaat uiteen grof conglomeraat, waarvan de meeste 
stukken eene grootte hebben van } voet, wier hoeken tamelijk 
zijn afgerond; wijders komen er anderen in voor ter grootte van 
1 duim à 10 voet. Allerwege vertoont zich de oppervlakte on- 
gelijk en hobbelig, ten gevolge van de brokstukken, die, ter 
grootte van een menschenhoofd, boven dezelve uitsteken. De 
steensoort van het meerendeel dier blokken is trachiet of 
basalt: L. n°. 976, anderen daarentegen zijn meer porphuer- 
achtig van aard, en bevatten in eene witkleurige felsit-massa, 
behalve riakolith-, groote hornblendekristallen: Lb. n°. 975, — 
een dergelijk gesteente kenmerkt den g. Boeroeng agoeng, — 
terwijl weder anderen uit veranderden zandsteen bestaan: L. 
n°. 974. Deze laatste steensoort is buitengewoon hard en kristal- 


1) Namelijk, vóór mijn bezoek in 1847. 


182 


linisch geworden en zou bezwaarlijk van menige trachiet- 
soort te onderscheiden zijn, ware het niet, dat de zwarte, even- 
wijdige strepen, welke door deze steensoort loopen, zich dui- 
delijk lieten onderkennen als deoverblijfselen van zaâmged rukte 
houtdeelen of lagen van bladeren. Wij mogen derhalve aanne- 
men, dat wij alhier, ten deele althans, eene gloed brekzie onder 
het oog hebben. 

19e. Aan de steile zijwanden der kloof, waarin de tji Woelan 
stroomt, — regentschap Soekapoera, — worden bijna in de gan- 
sche uitgestrektheid van het dal, van de grenzen van Garoet 
(Limbangan) af benedenwaarts tot aan Tjibalong, ontblootin- 
gen aangetroffen van vulkanisch puingesteente, hetwelk tot 
banken van groote dikte opeengehoopt ligt. In de hooger gele- 
gene streken, ter plaatse waar de kloof uit eene hoogte van 5,000 
voet tusschen de bergen Kratjak en Galoenggoeng in eene zuid- 
oostelijke rigting benedenwaarts loopt, zijn het scherphoekige 
puinbrokken, welke door de beide genoemde vuurbergen uit- 
geworpen on door middel ee vulkanische asch en zand; van 


ry am 


ij r, zij pe j 
alwaar de beek de zuid westelijke zijde) der vlakten van Singa- 
parna en Manondjaja bespoelt, zijn het de puinbrokken, welke 
insgelijks met zand en asch vermengd door den Galoenggoeng, 
bij gelegenheid. der uitbarsting, in 1822, zijn uitgeworpen, en 
welke men onder anderen aan het veer tusschen Manongredja 
en Singaparna 50 à 50 voet diep ontbloot ziet; — in het bene- 
denste gedeelte daarentegen, van Soekapoera toewa af, waar 
de kloof het eigenlijke tertiaire gebied van het eiland bin- 
nentreedt, zijn het duidelijk laagswijs afgedeelde en onder wa- 
ter uitgebreide wrijvings-conglomeraten. Men vindt onder an- 
deren eene ontblooting van dit gesteente aan de regterzijde van 
het dal, beneden Soekapoera toewa, wanneer men van deze 
plaats reist in eene zuid westelijke rigting naar Tjibalong, ge- 
legen in het distrikt Paroeng. Deze puinbrokken hebben scherpe 
hoeken; er worden er onder aangetroffen, die eene grootte van 
10 voet bereiken. 

ze. Wanneer men van het westen naar het oosten het als een 
doolhof door een geworpene bergland doorreist, dat de gansche 
streek beslaat, welke tusschen de rivieren tjì Woelan en tji 


183 


Tandoi ingesloten ligt en zich eenige dagreizen in de breedte 
uitstrekt, — het zijn, namelijk, de distrikten Mandala, Prigi, 
Tjikêmboelan en Kawasen van het Preanger-Regentschap Soe- 
kapoera, — dan treft men op vele plaatsen ontblootingen aan 
van een grof vulkanisch puingesteente, hetwelk bijna aller- 
wege uit scherphoekige stukken bestaat en ten deele eene 
gloedbrekzie is. In vele oorden bezit het eene groote dikte, be- 
nevens eene aanmerkelijke uitgebreidheid. Aan de westelijke 
zijde van de eruptie-massa, goenoeng Singkoep geheeten, welk 
berggevaarte is omhuld door een dikken mantel eener vul- 
kanische gloedbrekzie (zie kapittel 10), wordt onder anderen 
eene dingolijke ontblooting gevonden in de bedding der navol- 
gende beken: (tji) Taleggoeng, Parégbeg, Medang en aan de oos- 
telijke zijde van dit gebergte in de bedding der tji Goegoer, 
Karang, Tjoerai, Leggoeng, Talahap en der tji Kalèmbang. Het 
conglomeraat in de tji Talahap: L. n°. 1088, is zuidwaarts van 
het dorp Tjilongsing bedekt door eene kalkbank. De rots, welke 
in de tji Kalêmbang ontbloot wordt gevonden, bestaat uit eene 
tamelijk fijne brekzie: L. n°. 1089, welke slechts enkele grootere 
brokken van vulkanische steensoorten: L. no. 1090, bevat; zij 1s 
zeer hard, aan de buitenzijde zwart, van binnen echter groen- 
achtig grijs van kleur en vormt de bedding der beek; hierop 
wordende blokken, ter grootte van 5 àò voet, verstrooid in het 
rond aangetroffen, welke door de werking van het water uit de 
overige massa zijn losgespoeld geworden, eene meer of minder 
teerlingvormige gedaante bezitten en met fraaije lichenes bedekt 
zijn. *) Zoo worden insgelijks in het distrikt Kali poetjang van 
datzelfde gebergte, zuidoostwaarts der zoo even genoemde 
streek, dergelijke ontblootingen van vulkanisch puingesteente 
aangetroffen. Zij worden onder anderen gevonden in het ge- 
bergte zuid westwaarts van het hoofddorp Kali poetjang. 

12°, Op het plateau Rantja (hetwelk het distrikt van gelijken 
naam uitmaakt van het Gheribonsche regentschap Tjtamis), 
zuidwaarts van de bovenhelft van het tji Djolang-dal, worden 
op verscheidene plaatsen grove vull t-ban 


Le) 


1) Het is vooral de oppervlakte van vulkanische en plutonische pwingesteen- 
ten, die men op Java met lichenes overtogen ziet; in eene veel mindere mate is dit 
het geval met niet verbrijzelde massa-gesteenten. 


184 


ken gevonden, welke eene aanmerkelijke dikte bezatten. Zoo 
heeft, bij voorbeeld, de tji Lioeng, de hoofdbeek van den voorma- 
ligen, thausdroog geworden zeebodem, — in welke streek thaus 
desa Rantja, benevens andere dorpen zijn gelegen, ter plaatse 
waar zijden westelijken rand van het bekken heeft doorbro- 
ken, — eene insnijding in eene dergelijke conglomeraat-bank 
gevormd, welke eene diepte van 50 voet heeft. 

13°. De bergmassa, goenoeng Peser, welke het oostelijkste ge- 
deelte uitmaakt van het distrikt Djehdjana (afdeeling Poerbo- 
lingo in Banjoemas) aan de grenzen van Karang kobar,— dit ge- 
bergte eindigt aan zijne westelijke zijde in een steilen en hoogen 
wand, en omsluit aldaar een spleetvormig hol, — deze goenoeng 
Peser, zeg ik, bestaat voor het grootste gedeelte uit een conglo- 
meraat, hetwelk is zamengesteld uit groote, hoekige brokstuk- 
ken eener Dee soort, die veel overeenkomst heeft met 
trachiet: L. no. 1225; in den roodachtig grijzen felsit-deeg 
worden, helialse riakolith-, insgelijks zwarte hornblende- 
kristallen zaâmgekneed aangetroffen. De meeste stukken heb- 
ben aan de buitenzijde eene kacht anderen eene grijze 
kleur. (Eene gloed brekzie?) 

14°. Tusschen de vlakten van Banjoemas en van Bagêlèn ver- 
heft zich aan de zuider kust een bijna geheel geïsoleerd gebergte, 
namelijk, dat van Karang bolong. (Het distrikt, waarin dit ge- 
bergte ligt, heeft een gelijken naam en behoort tot het regent- 
schap Ambal in Bagèlèn.) Het zuidelijke gedeelte van dit 
gebergte, dat verre in de zee uitsteekt en zich meerendeels lood- 
regt uit de baren verheft, bestaat in zijne oostelijke helft uit 
eene bergketen, ter hoogte van ongeveer 500 voet, welke van het 
west-zuid westen naar het oost-noordoosten loopt, en aan zijne 
binnenwaarts gekeerde zijde door middel van een dal, hetwelk 
zich in eene gelijke rigting voortzet, van het daaraan palende 
gebergte is gescheiden; dit gebergte rijst in zijn noordelijk ge- 
deelte allengs hooger en is in het hoogst gelegene gedeelte door 
kalkbanken bedekt. Aan de oostelijke zijde van den heuvel, 
waarop het kleine fort wordt gevonden, loopt uit dit gebergte 
een dal benedenwaarts, door welks breeden, met duizenden 
van kokos-palmen bedekten bodem de kali Mangis stroomt: dit 
dal vereenigt zich aan zijn benedengedeelte met het dwarsdal, 


_& 
185 
waardoor de kali Pelet in eene evenwijdige rigting met en langs 
den voet van de zuidwaarts liggende bergketen naar het oosten 
stroomt. Aan het oostelijke uiteinde der keten genaderd, wendt 
vzìj zich zuidwaarts heen en vindt zij hare uitwatering in de zee. 

Loowel aan de noordelijke als aan de zuidelijke zijde daalt 
deze keten van haren nok onder een niet zeer steilen hoek be- 
nedenwaarts; aan de zuidzijde reikt de zacht glooijende helling 
slechts tot op eene hoogte van 50 à 100 voet boven de zee, en 
gaat dan eensklaps over in een loodregten muur, welks voet 
door de baren der zee is uitgehoold. Hier worden de ingangen 
gevonden der holen (gowah) Dahar, en verder westwaarts, go- 
wah Gêdé, beide beroemd op Java door de menigte zwaluwen, 

welke daarin worden aangetroffen, wier nesten tot spijs kamen 
strekken. 

Dit gansche gebergte, van zijne kruin tot aan den voet van de 
wand bestaat uit niets anders dan uit een conglomeraat van 
veelal scherphoekige, zelden afgeronde trachietische, meer of min 
fijnkorrelige, in basalt overgaande steensoorten; de deeg van dit 
gesteente heeft hier eene witachtig grijze, elders eene zwartach- 

tige en op zeer vele plaatsen eene roodachtige kleur, ten gevolge 
waarvan de ontbloote gedeelten der rotsop pervlakte veelal een 
bontkleurig uiterlijk verkrijgen. Dit is onder anderen het geval 
nevens, doch westwaarts van de gowah Dahar, alwaar de kleine, 
drooge kloof, tji Lalang geheeten, uitloopt. Deze kloof levert den 
bezoeker dezer streek de gelegenheid, welke overigens schaars 
wordt gevonden, om naar het strand af te klauteren. Aldaar 
wordt eene ontblooting gevonden der brekzie: L. n°. 1258— 
1245, waarvan de meeste stukken in een felsit-deeg, welke op 
verschillende wijze is gekleurd, zoowel nend als hornblen- 
de kristallen bevatten, terwijl anderen d fijnkor- 
relig of gelijkvormig van structuur zijn. De stukken verschillen 
in grootte van 2 duim tot 2 a in vele streken zijn het mee- 
rendeels stukken ter dikte van 4 à 4 voet, terwijl elders niet zel- 
den kwakken ter gene van ò à 10 voet worden aangetroffen. 

Westwaarts van rah Gêdé v tde steile kust eene bogt, 
welke in de rigting re alen noordoosten diep land waarts in- 
springt; de hier tegenover gelegene wand vandeze bogt gaat van 
zijn hoogste gedeelte niet eerst over in eene glooijende helling, ge- 


4 
186 


lijk overal elders aan de zijden van dit gebergte het geval is, maar 
daalt van de hoogste nok der keten eensklaps loodregt, of althans 
bijna loodregt benedenwaarts. Aan dezen kolossalen, meer dan 
500’ hoogen, van het zuid westen naar het noordoosten uitgestrek- 
ten muur „goenoeng Pamoeran” is het, dat zich de laagsgewijze 
verdeeling van het conglomeraat, benevens het hellen der la- 
gen onder een hoek van 40 à 450 naar het zuiden laat bespeu- 
ren. Aan den voet van dezen muur worden de ingangen van 
5 holen gevonden, waarin echter, naar het verhaal der Javanen, 
geene waalse nestelen. De opening van een dier holen, be- 
neve he achtergrond dezer bogt, liggen thans boven het 


hoogste peil der zee, niettegenstaande nik buiten twijfel mag 
geacht worden, dat het uitholen van den muur en het ontstaan 
der grotten aan de werking der baren moet worden toegeschre: 
ven. Op grond hiervan mag men aannemen, dat de kust in la- 
teren tijd is opgeheven geworden. In de nabijheid van de gowah 
Gèdé heeft het loodregt nederdalende gedeelte van den wand, 

dat is, van den kustmuur, bij het ebgetijde eene hoogte van 80 
voet; langs dezen muur nu dalen der zwaluwnestplukkers 
door middel van ladders, vervaardigd uit aaneengeknoopte ro- 
tanstrengen, benedenwaarts; de bodem der hier boven bedoelde 
holen, zoo mede die van alle anderen, waarin thans zwaluwen 
nestelen, wordt voortdurend door het zeewater bedekt. Slechts het 
verst verwijderde gedeelte, de ware achtergrond der gowah Dahar 
en die van eenige weinige anderen liggen droog. De alhier aan- 
wezige vogelnestholen zijn, in de rigting van het oosten naar het 
westen, de volgenden: gowah Dahar, Gêdé, Wolo — tot deze 
grot worden nog 4 kleinere holen gerekend, welke insgelijks aan 
den voet van den Pamoeran worden aangetroffen, namelijk, Te- 
mon, Lengkong, Rendilan en Djoembloeng, waarin slechts 
weinige of volstrekt geene nesten worden gevonden, — verderop 
Nogosari en Medjingkêla; de beide laatsten liggen het meest 
westwaarts, naar de zijde van Aja heen. 

Aan het oostelijke uiteinde der bergketen loopt de kust in 
eene noordelijke rigting land waarts in; zij vormt op die wijze 
eene kleine zandachtige baai, welke aan hare oostelijke zijde door 
eene uitstekende en naar het zuiden gerigte rotsspits, oedjoeng 
Manangkang wordt mente: Door den hoek, welke dese rots- 


187 


kaap met het strand vormt, loopt eene grot, die den naam heeft 
van karang Bolong (holle rots) ‘en hieraan is de naam der gan- 
sche streek ontleend geworden. Het hol loopt in eene dwarsche 
rigting noordoostwaarts onder den rotsmuur door, tot aan den 
oever der kali Tjintjing goeleng, waarvan de monding in zee ten 
oosten van de genoemde aaps gelegen. Aan den tegenover ge- 
stelden oever der kali neemt de vlakte van Bagêlèn een aanvang. 
Alles, wat het oog hier aanschouwt, is eene brekzie, bestaande 
uit grove, scherphoekige stukken, die zonder eenig zigtbaar 
bindmiddel zijn zaamgehecht; uiterlijk schijnt zij een bontkleu- 
rig mozaikwerk, dewijl vele stukken eene roode, anderen eene 
zwarte, bruine, donker- of heldergrijze, zelfs eene witte, ja, eene 
groenachtige en geelachtige kleur hebben. Het is, namelijk, de 
felsit-deeg, waaruit die brokstukken bestaan, welke op die ver- 
schillende en is daarm er waarin behalve glasachtige veld- 
spaath-, insgelij Hen voorkomen, die zich als 
zwarte stipjes of ‘kleine vlekjes aan de oppervlakte der helder 
gekleurde stukken voordoen. Zie L. n°. 1244— 1248. De schoon- 
ste ontblooting dezer brekzie wordt gevonden aan de uiterste 
spits „karang Bodo,” welke door de baren der zee wordt be- 
spoeld; deze spits maakt een gedeelte uit van den oedjoeng Ma- 
nangkang. 

Het mag als tnnhiijeek worden beschouwd, dat de bene- 
denste gedeelten van het conglomeraat, welke aan den voet van 
het gebergte, aan het strand der zee ontbloot zijn, uit eene gloed- 
brekzie bestaan en het bekleedsel uitmaken van een dieper lig- 
gend eruptie-gesteente,dat niet aan de oppervlakte der aardkorst 
zigtbaar is. De daarop rustende laagsgewijs gevormde massa’s 
bestaan uit die puinbrokken van het wrijvings-conglomeraat, 
welke doorde werking der baren over eene grootere ruimte uit- 
gebreid en in banken zijn verdeeld geworden. Dat in andere 
deelen van het Karang bolong-gebergte compacte, vulkanische 
eruptie-gesteenten te voorschijn getreden zijn, zullen wij in het 
10de kapittel nader aantoonen. 

1äe. Zoo worden mede in de hooger gelegene deelen van het 
Serajoe-dal, van Wonosobo tot aan Bandjar nagara, ontblootin- 
gen aangetroffen van grove, vulkanische puingesteenten, welke 
tot eene aanmerkelijke dikte opeengehoopt liggen. 


188 


dl. Vulkanische panngeshnontien, ne laag gagowijs gevormd zijn, 
en tusschen de bedding ten voorkomen. 


1e. Ten oosten van Sawarna, in het distrikt Tjilangkahan van 
het Bantamsche regentschap Lebak, wordt aan de zuider kust 
de kleine bogt (legon) Paré gevonden. Van haren oostelijken uit- 
hoek, voorbij karang Taratjé, tot aan den oedjoeng karang 

awoe, — die de westelijke kaap vormt der verder oost- 
waarts, digter bij de Wijnkoopsbaai gelegene bogt (legon) Koro- 
meng, — worden over eene uitgestrektheid van ongeveer eene 
minuut zeer schoone ontblootingen aangetroffen. Het strand, 
dat gedurende het ebgetijde geheel droog ligt, heeft eene breedte 
van verscheidene honderd voet en bestaat uitde ontbloote kop- 
pen van zandsteen- en conglomeraat: lagen, welke onderling 
met elkander afwisselen. Zij rijzen op in de rigtng van het zui- 
den naar het noorden onder een hoek van 20 à 25 graden, vor- 
men kammen, lijsten en dalen in kleine wanden, ter hoogte 
van 5 à 10 voet, benedenwaarts, aan wier voet de daarop vol- 
gende lagen wederom tot een nieuwen kam oprijzen. Een 
aantal dergelijke kammen wordt derhalve alhier ten; 
gevormd door de afgebrokene k oppend tij 
kammen strekken zich streepvormig en evenwijdig mes el- 
kander op een grooten afstand langs het strand uit. Men ont- 
waart bier niet slechts puinbrokken van vulkanische rots- en 
poreuse lava-soorten, welke verstrooid voorkomen in de lagen 
fijnen zandsteen, maar men vindt zelfs dikke banken, welke 
uitsluitend bestaan uit grove, vulkanische puinbrokken, doch 
niettemin in het midden tusschen lagen fijnkorreligen zand- 
steen worden aangetroffen. Aan den oostelijken uithoek (oed- 
joeng) der Koromong-baai, waaraan een gelijken naam wordt 
gegeven, vindt men eene ontblooting van zulk eene conglome- 
raat-laag, welke eene dikte heeft van 0 voet; zij bestaat uit brok- 
khen: van trachiet, ter dikte van 4 à 1 voet, waar tusschen 
enkele grootere blokken van 5 en meer voet worden aangetrof- 
fen. Men vergelijke hiermede: L, n°. 525-527. 

2e, Bene dergelijke ontblooting wordt gevonden in de bed- 
ding der tji Boenoet, in het hoogland aan de zuidzijde van het 


189 


ti Mandiri-dal, in de nabijheid van het dorp van gelijken naam 
(distrikt Djampang koelon van het Preanger-Regentschap Tjan- 
djoer); alhier worden fijnkorrelige, blaauwachtige, menigwerf 
zeer dunne zandsteenlagen: L. n°. 571, gevonden , welke afwis- 
selen met lagen, die uit niets anders bestaan dan zandsteenko- 
gels, benevens met grovere zandsteensoorten en grofstukkige, 
vulkanische conglomeraat-banken, welke eene dikte bezitten 
van 15 à 20 voet. De afgebrokene koppen der verschillende la- 
gen vormen dwars doorloopende lijsten in de bedding der beek, 
en hellen onder een hoek van 20° naar het noord-noordoosten. 

3e. Aan de zuider kust van het distrikt Kêndêng wêsi, in 
Soekapoera, is het tertiaire gebergte van batoe Goentoel tot aan 
den oedjoeng Sodon megmeg, zoodanig vernield geworden, dat er 
een loodregt oprijzende wand is gevormd, welke eene hoogte 
van 50 à 100 voet bereikt; eene nieuwelings gevormde alluvi- 
aal-vlakte, ter breedte van 500 à 1,000 voet, scheidt dezen wand 
van het tegenwoordige strand der zee. Enkele deelen van dit ge- 
bergte zijn staande gebleven en verheffen zich thans op deze 
vlakte als eilandvormige rotsen, met platten schedel en lood- 
regt oprijzende zijwanden; zij hebben eene gelijke hoogte alsde 
voormalige kustmuur, tegenover welks binnenwaarts insprin- 
gende bogten zij zich meerendeels verheffen; zij bestaan uit la- 
gen, die, wat betreft de wijze, waarop zij achtereenvolgens voor- 
komen, hare hoogte, hoedanigheid en den hoek, waaronder zij 
hellen, volkomen gelijk zijn aan de lagen, welke den kustmuur 
uitmaken. \ 

Dergelijke breede, aan het boveneinde platter, tafelvormige:, 
rotseilanden zijn: de batoe Tjitawon a en b, welke oostwaarts 
van de monding der tji Kantang in de nabijheid van den voor- 
maligen oeverwand en wel nevens de kleine tji Tawon oprijzen. 
Verwijdert men zich een eind weegs verder oostwaarts van de 
genoemde beek, dan vindt men op een grooteren afstand van 
den oeverwand, digter nabij het tegenwoordige strand, twee 
dergelijke rotsen, welke echter, uithoofde zij veel smaller zijn 
dan de vorigen, meer de gedaante van een toren hebben ; het 
zijn de rotsen batoe Tangolok a en b., waarvan de oostelijkst 
gelegene rots b. de grootste in omvang is. Uithoofde men rond- 
om dezen toren kan heengaan, zoo bespat men ten duidelijk- 


190 


ste, dat dezelve uit evenwijdig loopende, bijna horizontaal 
gerigte lagen bestaat, die eene dikte hebben van 2 à 10 voet en 
onder een hoek van ter naauwernood een paar graden in de 
rigting van het noorden oprijzen. De meeste lagen bestaan uit 
een fijnen; veelal geelachtig grijs gekleurden zandsteen, waarvan 
het eenige onderscheid meerendeels bestaat in de meer of min 
fijne korrel van het gesteenteen in een gering verschil van kleur; 
ongeveer ter halver hoogte des torens ligt, tusschen deze lagen, 
eene bank van grove vulkanische puinbrokken, ter dikte van 7 
à 8 voet, welke zich op gelijke hoogte aan den tegenover dezen 
toren oprijzenden oeverwand laat bespeuren. Zij komt insgelijks 
ontbloot voor aan den oedjoeng Sodon megmeg, oostwaarts van 
de kleine beek (tji) Tjalengka, zoo mede aan den verder oost- _ 
waarts liggenden oedjoeng Badak. Op dezen oedjoeng worden 
twee grove conglomeraat-banken aangetroffen, welke van el- 
kander zijn gescheiden door middel van eene mergel-laag, 
welke geelachtig van kleur is en tene dikte bereikt van 5 voet; 

hierin komen slechts enkele vull inbrokken vermengd 
voor. Deze ligt verwrijf bare mergel is ek den kustwand tot op 
eene aanmerkelijke diepte, in den vorm van grotten, tusschen 
de beide conglomeraat-lagen uitgespoeld. 

De strand vlakte in deze streek is zandig; ongeveer in haar 
middengedeelte wordt eene rij kleine poelen gevonden, welke 
zich in eene evenwijdige rigting met het strand uitstrekken; dit 
laatste heeft aan de zeezijde een wal, gevormd uit op elkander 
geworpene vulkanische rotssteenen. Het lijdt geen twijfel, dat - 
deze gansche vlakte is gevormd geworden uit bouwstoffen, af- 
aken van het v ethasschde gebergte, hetwelk zich vroeger van 
den voormaligen oeverwand tot aan het tegenwoordige strand 
met gelijkmatige glooijing moet uitgestrekt hebben. De baren 
der zee hebben derhalve eenmaal den voet van dezen wand, — 
die zijn ontstaan aan niets anders dan aan hare werking kan te 
danken hebben, — bespoeld, doch zijn later wederom zoo verre 
teruggetreden. Dit laatste kan veroorzaakt zijn geworden door 
het aanspoelen van eene steeds meer en meer toenemende hoe- 
veelheid van aarde, zand en rolsteenen. Uithoofde echter de 
oppervlakte van het gebergte land waarts in trapsgewijze hooger 
rijst en zich in dergelijke terrassen verheft, als de voormalige 


191 


kustmuur boven de strand vlakte oprijst, zoo schijnt het toe, 
dat herhaalde, telkens hernieuwde opheffingen alhier hebben 
plaats gegrepen. Zie bladz. 50—52, benevens J. III Figuur 5—4 
dezer afdeeling, waarmede de lezer vergelijke afdeeling II. 
dij HI VI: opheffingen. 

e, Zoowel aan de westelijke zijde der tji Kaëngan (distrikt 
Kêndeng weési), als aan hare oostelijke zijde, in het distrikt Ka- 
rang, daalt de zuider kust met loodregte wanden in zee, die hier 
hooger, ginds iets lager zijn; deze wanden bieden op veelvuldige 
plaatsen de gelegenheid aan om de met elkander wfwikelende 
lagen, hetzij uit grove, vulkanische conglomeraten, of uit fijn- 
korrelige vortdaens en mergel-soorten bestaande, duidelijk te 
kunnen nagaan; deze latte: steensoorten: L. n°. 954, bevatten 
vele fossile schelpen, zoo als, bij voorbeeld, het geval is aan den 
oedjoeng Kantjor, ter zijde van de moara tji Kaëngan; aan de tji 
Pangisikan: wijders aan den muur, die ter hoogte van 2 à 500 
voet oprijst en aan de oostzijde der moara in eene evenwijdige 
rigting met het strand voortloopt; aan dezen laatsten hebben 
conglomeraten van zeer verschillende grootte: L. n°. 955, de 
overhand boven de meer fijnkorrelige zandsteenlagen. 

5e. Aan de zijwanden der kloof, — der poort, — welke de tji 
Djolang *) door het gebergte heeft gebroken, hetwelk van den 
steilen rand af in den vorm van eene schots naar het zuiden daalt 
en dat aan de oostelijke zijde der kloof g. Soebang wordt gehee- 
ten, terwijl het aan de westelijke zijde der kloof het plateau 
Rantja vormt, worden conglomeraten aangetroffen, uit grove 
puinbrokken bestaande, welke tusschen zandsteenlagen van 
verschillende fijnheid zijn ingevoegd. Zoowel de fijnkorrelige, 
veelal zeer harde zandsteensoorten, die hier en daar worden - 
afgewisseld door thon-lagen, als de grove brekziën, bevatten 
fossile overblijfselen; ja, men vindt tusschen de groote, hoekige 
stukken van eenige der conglomeraten, welke door middel eener 
zandsteen-massa zijn zaâmverbonden, millioenen van meer of 
minder verbrijzelde Sepulen, pijpvormige koralen en schelpen. 
Vergel. L. n°. 1158—1159. De lagen hellen onder een lioek van 


Deze rivier maakt de grens uit tusschen het distrikt Rantja van het Cheribonsche 
regentschap Tjiamis en het T'jêtatjapsche distrikt Dajoe loehoe (Banjoemas). 


192 


45e van het noorden naar het zuiden en liggen op den bodem: 
der 500 voet diepe erosie-spleet in ontzaggelijk groote, ten deele 
50 voet hooge puinbrokken in woeste wanorde over elkander 
heen geworpen. De bezoeker dezer oorden, die het beklauteren 
van dergelijke puinbrokken niet schuwt, zal aan de ontzagge- 
lijk hooge wanden dezer Javasche „Rosstrappe” ') nu eens 
de schoonste ontblootingen vinden van grove, 15 à 25 voet 
dikke conglomeraat-banken, dan weder van fijnkorrelige zand- 
steenlagen, welke afwisselend met de eerstgenoemden voorko- 
men. De naastbij gelegene hoeken der poort worden goenoeng 
Rando geheeten. 

6e. In de heuvelrijën, waar over de weg van Tjihonjé naar 
Madoera (in het distrikt Dajoe loehoer) loopt, worden aan den 
linkeroever der tji Djolang, afwisselend grove conglomeraten 
en fijne zandsteenlagen aangetroffen. 

ze. Zoo worden mede aan de zuidelijke helling van het Zuid- 
Serajoe-gebergte, noordoostwaarts van Keboemen (in het dis- 
trikt en regentschap van gelijken naam, residentie Bagêlèn), 
ontblootingen aangetroffen, waar men grove vulkanische con- 
glomeraten met grijzen zandsteen en helderkleurige mergel- en 
thon-lagen herhaaldelijk achtereen, in duidelijke afwisseling, 
ziet voorkomen. 


UL Puinbrokken, welke in andere lagen ingemengd voorkomen. 


Puinbrokken, van vulkanische steensoorten, welke geeneeigen- 
lijke banken zamenstellen, maar die afzonderlijk, ingekneed in 
andere lagen, vooral in zandsteen- en mergel-lagen, voorkomen, 
en, hetzij gelijkmatig daarin verspreid liggen, of hier en daar 
jij wijze van nesten in dezelven opeengehoopt zijn, dergelijke 
puinbrokken worden zoo herhaaldelijk op Java aangetroffen, 
dit verschijnsel neemt men op zoo vele plaatsen van dit eiland 
waar, dat ik, ten bewijze daarvan, slechts enkele dier oorden zal 
opnoemen; ik zal mij bepalen tot die plaatsen op Java, waar de 

% 


1) Zoo wordt dat gedeelte der kloof van de rivier Bode geuoemd, waar deze het 
Harz-gebergte verlaat. 


193 


reiziger, die het verschijnsel door eigene waarneming wenscht te 
leeren kennen, zeer duidelijke ontblootingen er van zal treffen. 
1e, Zulks is onder anderen het geval in het distrikt Tjidamar, 
in het gebergte bij Batoe lawang, noord waarts van Sindang ba- 
rang, alwaar vulkanische conglomeraten, in den vorm van nes- 
ten opeengehoopt, in eene mergelachtige zandsteensoort voor- 
an 
- Loo worden insgelijks in de nabijheid van Tjingandjat, 
noor sacar en, van Sindang barang, op zeer vele plaatsen 
groote vulkanische tien eokkains in de mergel- en zachte zand- 
steenlagen verstrooid aangetroffen; hier en daar zijn zij tot nes- 
ten opeengehoopt, vormen zij kleine conglomeraat-eilanden in 
de overige massa, of steken zij als bultvormige wrongen, ja, 
als gansche heuvelen boven de oppervlakte uit. 
3e. In de bedding en aan de zijwanden der tji Goegoer wordt 
eene ontblooting baronden van een ligt verwrijfbaren, mergel- 
achtigen zandsteen, welke eene heldergrijze kleur bezit; deze 
ontblooting ligt ter plaatse waar de weg, die van Kalapa noeng- 
gal naar Kolampêrèês voert, wordt doorsneden door deze beek, 
namelijk, ten oosten van het tji Sadéa-dal, waarin zij zich uit- 
stort (distrikt Tjidamar). Hier ziet men millioenen van veelhoe- 
kige, doch aan de hoeken afgeronde vulkanische puinbrokken in 
de zandsteensoort ingebakken, die van de grootte van een zand- 
korrel tot 5 voet middellijn toenemen, terwijl zij in de bedding 
der beek, als ver van elkander verspreide bulten, boven de op- 
pervlakte oprijzen. 
ae. In het zoo even genoemde distrikt, aan de zijwanden der 
kloof van de tji Tawon en van de tji Damar, en in verscheidene 
andere beekkloven welke worden doorsneden door den weg 
van desa Tjitawon naar Tjiawi, worden vele vulkanische steen- 
brokken in de mergel-lagen ingebakken gevonden, die tamelijk 
gelijkmatig verstrooid daarin voorkomen. Aan den linkeroever 
der tji Damar, op een geringen afstand ten noordoosten van het 
dorp Tjitawon, zoomede op vele andere plaatsen, zijn de bene- 
denste mergel-lagen vol groote puinbrokken; die lagen, welke 
ongeveer ter halver hoogte van den wand zijn gelegen, bevatten 
slechts kleine puinbrokken ter groofte van ongeveer een duim, 


en deze brokstukken worden allengs zeldzamer, naarmate men _ 


194 


hooger aan den wand komt, zoodat de hoogste lagen bestaan uit 
zuiveren mergel, zonder eenig ingemengd vreemd gesteente. 

5e. Dergelijke verschijnselen worden insgelijks waargenomen 
in meer oostwaarts liggende streken aan de wanden der tji 
Damar-kloof, zoomede in de kloven der beken (tji) Djengkol 
en (tji) Meragan, welke in de eerstgenoemde uitwateren; de in- 
gebakken steenbrokken rijzen in den vorm van bulten in de 
beddingen op en zijn meerendeels scherphoekig. 

6e. Ook in Soekapoera tot in de nabijheid van Tjilaoetoron, 
is het eert zeer algemeen verschijnsel vulkanische puinbrokken 
in de lichtkleurige zandsteen- en mergel-lagen aan te treffen; 
dit is onder anderen het geval in die streken, waarin de vroeger 
genoemde rotsen batoe Tjitawon en anderen zijn gelegen. Veel- 
al worden de puinbrokken verstrooid in de lagen gevonden; 
hier en daar liggen zij echter tot nesten opeengehoopt, ten ge- 
volge waarvan de lagen te dier plaatse worden herschapen in 
een grof conglomeraat. 

‘ze, In het tji Longan-dal, tusschen Salatjaoe en Dèêdel, het 
hoofddorp van het distrikt Tradjoe in Soekapoera, neemt men 
onder anderen ten zuidoosten, doch in de nabijheid van Dèdel, 
een dergelijk verschijnsel waar; men ziet aldaar in eene kalk- 
mergel-bank vulkanische puinbrokken ingebakken, waaronder | 
sommigen worden gevonden, die eene grootte van 10 voet be- 
reiken. Ë 

se, Wanneer men den weg volgt, die door het Zuid-Serajoe- 
gebergte van Keboemen naar Wonosobo voert, komt men, in 
de zoo even opgegevene rigting noord-noordoostwaarts gaande, 
door de dorpen Kedong sindoel, Pesoeli in het distrikt Prem- 
boeng, Tangkalar in het distrikt Kali wiro, en anderen. Heinde 
en verre bestaat het voornaamste bestanddeel van dit gebergte 
uit zeer fijnen zandmergel en uit thon-lagen, welke eene in ’t 
oog loopende witte, zelfs krijt- of melk witte kleur hebben: L. 
no. 1249. In deze witte mergel-soorten ziet men op tallooze 
plaatsen vulkanische puinbrokken ingebakken, die nu eens 
afzonderlijk daarin voorkomen, elders weder tot nesten opeen- 
gehoopt liggen. Hier en daar steken deze nesten, die door het 
water niet zoo ligtelijk kofiden vernield worden als de zandige 
thon, bultvormig 10 à 25 voet, ja, nog hooger boven de witte 


195 


vlakte uit. Dit is, bij voorbeeld, het geval noordoost waarts, doch 
in de nabijheid van het dorp Kedong sindoel: L. n°. 1267, al- 
waar men zoowel poreuze als digte steensoorten van zwartach- 
tige, roodachtige en heldergrijze kleur zaâmgebakken ziet. 

et feit, waarop wij den lezer zoo even pe da maak- 
ten, namelijk, dat afzonderlijke vulkanische, veelal trachieti- 
sche puinbrokken bijna allerwege op Java in andere gesteen- 
telagen ingekneed worden aangetroffen, is van niet weinig ge- 
wigt ter verklaring van een ee verschijnsel. In de meeste 
streken van Java RE men, zelfs midden in het tertiaire 
gebied, verre van alle vulkanen verwijderd, dat de beddingen 
van bijna alle beken, zelfs van de allerkleinsten, met vulkanische- 
rolsteenen van verschillenden aard bedekt zijn. Op deze bed- 
dingen van thon- en kalkmergel, waarop zij verstrooid voorko- 
men, schijnen zij als het ware een vreemdsoortig gesteente, 
hetgeen vooral het geval is, wanneer men dezelven op hoog: 
landen aantreft, die, even als het plateau van Rantja, van rond- 
om door veel lager liggende streken zijn omringd, of, gelijk 
de Djampang-distrikten en het Zuider-gebergte van Jogjakêrta; 
naar de zijde der vulkanen in een steilen breukrand eindigen. 
Aanvankelijk schijnt het onverklaarbaar op welke wijze deze 
vulkanische rolsteenen aldaar zijn gekomen. Het zijnechter ee 
telijk de steenbrokken, welke ingebakken in diezelfde merge 
zandsteenlagen aanwezig waren, door welke de beek hare bed- 
ding heeft gegraven en Galke door de werking van het water uit 
de massa losgespoeld en tot rolsteenen afgerond zijn geworden. 

Wanneer eenige der onder I aangeroerde feiten nog niet 
allen twijfel hebben weggenomen, dat, namelijk, de vroeger 
beschrevene conglomeraat-banken deelen van het laagsgewijs ge- 
vormde, tertiaire gebergte uitmaken, dan zal zulks op de onwe- 
dersprekelijkste wijze blijken uit het bestaan der kalkbanken, 
die op eenige dier genoemde banken rusten, gelijk mede uit 
de voorbeelden, door ons onder IÌ en IÌÌ aangehaald. 

Naar ons oordeel is thans op eene voldoende wijze aange- 
toond, in welk eene hooge mate grove vulkanische puinbrok- 
ken hebben bijgedragen tot de zamenstelling van het neptuni- 
sche gebergte op Java. De zoo gewigtige vraag: vanwaar deze 
puinbrokken oorspronkelijk zijn, wordt reeds opgelost door de 


196 


vroeger aangehaalde feiten, waaruit blijkt, dat het wrijvings- 
conglomeraten zijn, door vulkanische uitbarstings-gesteenten 
gevormd en opwaarts gedreven, die vervolgens werden bloot- 
gesteld aan de werking van de baren der zee, onder water uit- 
gebreid werden en eene meer of minder duidelijke laagsgewijze 
verdeeling verkregen. Wijders mag men hieruit het besluit op- 
maken, dat zij in zeer verschillende tijdperken zijn gevormd 
geworden, dat sommigen moeten geacht worden te behooren 
tot de basis van het neptunische gebergte, waarop in latere tij- 
den verschillende en menig werf zeer dikke lagen werden afge- 
zet, terwijl anderen door vroeger aanwezige lagen heenbraken, 
“waarover zij, namelijk, op de bovenste étage van het gebergte, 
werden uitgebreid. 
at het meerendeel der ganggesteenten in het nepturrische 
gebergte, welke de conglomeraten deden ontstaan, ouder zijn 
dan de tegenwoordige vulkanen, dit zullen wij in het 10de 
kapittel trachten aan te toonen. 

ls een aanhangsel op de vroeger behandelde vulkanische conqlo- 
meraat-banken van het tertiaire gebergte mogen wij alhier laten 
volgen eene beschouwing der losse, niet zaämverbondene brok- 
stukken van vulkanische steensoorten, welke in lagen, verba- 
zend dik en uitgestrekt, rondom den voet van vele vulkanen 
op Java worden aangetroffen. Zij bestaan bijna allerwege uit 
scherphoekige brokstukken, wier grootte afwisselend £ à 10 voet 
bedraagt, doch welke meerendeels niet dikker zijn dan 1£ à 5 
voet. Wat de hoedanigheid van het gesteente betreft, zoo be- « 
slaan zij uit eene trachietische lava, welke gewoonlijk poreus, 
doch insgelijks menigwerf digt is en geene blaasruimten ver- 
toont; zij heeft, vooral in het laatste geval, eene zeer groote 
overeenkomst met het gesteente, waaruit vele conglomeraat- 
banken bestaan, die in het terliaire gebergte worden gevon- 
den. Hierbij neemt men echter dit onderscheid waar, dat bij 
de meesten der laatstgenoemde tertiaire conglomeraten eene 
en dezelfde bank uit puinbrokken van een aantal verschillende 
steensoorten, of varieteiten eener steensoort bestaat, terwijl bij 
de eerstgenoemden daarentegen eene groote gelijkvormigheid 
wordt opgemerkt. In gene komen dikwerf brokstukken van 
basalt voor, welke in deze, — de hedendaagsche formatiën — 


197 


nimmer worden aangetroffen. De laatstgenoemden zijn slechts 
eene puinmassa, die uit los opeengehoopte stukken bestaat, 
terwijl gene, de tertiairen, overal innig aaneenverbonden zijn 
en in elkander passen, zelfs daar, waar geen bindnuddel zigt- 
baar is. Het wezenlijke onderscheid echter tusschen beide soor- 
ten ligt in de wijze van hun ontstaan en in hunne ligwijze. Gene 
werden afgezet onder, en gedrukt door de zwaarte eener zout- 
waterzuil, vervolgens tot banken uitgebreid ; menig werf wor- 
den daarin de overblijfselen van schelpdieren en andere zeebe- 
woners aangetroffen, doch deze bezitten geene laagsgewijze 
afdeeling en traden, tijdens zij werden afgezet, terstond in 
aanraking met de vrije lucht; zulks geschiedde, namelijk, deels 
doordien zij uit kraters werden opgebraakt en vervolgens uit 
de lucht nedervielen, deels, en dit had het menigvuldigst 
plaats, doordien zij over den rand der kraters werden heenge- 
schoven. Dan rolden zij langs de hellingen der kegelbergen be- 
nedenwaarts en gleden over den voet dier bergen verder voor- 
waarts, ten gevolge van hunne eigene zwaarte en van de druk- 
king der massa’s, welke later uit den vulkaanschacht opge- 
weld op de eerstgenoemden volgden. 

Het zijn voornamelijk de navolgende vulkanen, ') welke door 
dergelijke puinlagen van trachietische lava-soorten worden om- 
ringd, en welke bij vele dier vulkanen nog dagelijks door de 
uitgeworpene stoffen verder uitgebreid en opgehoogd worden. 

‘Aan den noordoostelijken, oostelijken en zuidoostelijken voet 
van den Gédé worden puinlagen gevonden, die zich uitstrek- 
ken van den voet yan den Megamendong tot aan Tjandjoer: 
zij hebben eene groote dikte en bestaan deels uit grove stuk- 
ken, deels uit fijne, tufachtige steensoorten, waardoor de 
beken (tj) Koendoel, (tji) Bêrêm, (tji) Andjoer, hare kloven 
hebben uitgespoeld, welke de weg van Megamendong naar 
Tjandjoer overschrijdt. Aan ‘den noord westelijken en noorde- 
lijken voet van den Boerangrang worden dergelijke lagen waar- 
genomen. Aan den noordelijken voet van den Patoewa vindt 


5 
men ontzaggelijk groote puinlagen, welke zich uitstrekken in 


1) Breedvoeriger is dit punt, betreffende de hier opgenoemde vulkanen , behan- 
deld geworden in de IIÌ® afdeeling van dit werk. 


198 


de gansche lengte van het tjiì Widahi- of tjt Sondari-dal be- 
nedenwaarts tot in het plateau van Bandong in de nabijheid 
van Kopo. De lagen, welke den zuidoostelijken voet van den 
Goentoer bedekken, nemen nog dagelijks in grootte toe. Zoo 
is de noordoostelijke voet van den Papandaijang bedekt door 
puin-massa’s, die, ten jare 1772, in den loop van eene enkele 
nacht werden uitgeworpen. Het hoogland van Malêmbong, dat 
aan den voet van den voormaligen, thans uitgedoofden vul- 
kaan Sida keling ligt, bestaat uit zeer dikke lagen van puin- 
brokken. De vlakten, gelegen aan den zuidoostelijken voet 
van den Galoenggoeng, werden in 1822 — behalve met asch, 
die met water tot modder was vermengd — met millioenen 
van steenbrokken overstelpt; in dat gedeelte der vlakte, het- 
welk het naast aan den vulkaan paalde, werden daardoor 
duizenden van heuvelen gevormd. (Zie de Ilde afdeeling.) De 
kleinere puinbrokken werden, vermengd met den modder, 
door het water der beide hoofdbeken (tji) Woelan en (tji) 
Tandoï, welke buiten hare oevers waren getreden, tot op 
een grooten afstand van de vlakte voortgespoeld, in de 
dalvormige verdiepingen van het land afgezet en meer of 
minder duidelijk afgedeeld in banken, welke op reeds vroeger 
aanwezige (tertiaire of hedendaagsche }) puinlagen rusten. 
Ontblootingen, welke tot op eene aanmerkelijke diepte in deze 
puinvormingen reiken , worden gevonden aan de zijwanden 
der tji Tandoï-kloof, in het middengedeelte van den loop dezer 
beek; dit gedeelte strekt zich uit van de plaats waar de beck, 
in de nabijheid van den zuidelijken voet des Sawal (tusschen 
Tasik malajoe en Mangoendjaja), de Galoenggoeng-vlakte ver- 
laat, tot aan desa Bandjar. Binnen deze uitgestrektheid zet 
de beek haren loop steeds in eene oostelijke rigting voort, 
eerst door ket golfvormige vlakland tusschen Mangoend jaja en 
Tjiamis, later langs den zuidelijken voet van het plateau 
Rantja; bijna overal stroomt zij over den bodem eener 14 à 
200 voet diepe kloof, welker zijwanden uit een vulkanisch 
conglomeraat zijn gevormd. Tusschen de tallooze menigte 
kleine puinbrokken en de tot tuf verharde massa van zand 
en asch, waardoor de tusschenruimten zijn opgevuld, wor- 
den hier en daar enkele grootere puinbrokken aangetroffen, 


199 f 
welke eene dikte van 5 à10 voet bereiken. — Rondom den zui- 
delijken, zuid westelijken en westelijken voet van den Oengaran, 
gelijk mede aan den noordoostelijken en oostelijken voet van 
den Merbaboe, worden verbazend dikke puinlagen gevonden; dit- 
zelfde is het geval aan den westelijken en zuidwestelijken voet 
van den Lamongan, op welke laatst genoemde plaats de puin- 
banken door nieuw uitgeworpene rotsbrokken nog dagelijks 
worden opgehoogd. 

Hoogst moeijelijk, ja, onmogelijk is het de hedendaagsche 
vulkanische puinformatiën, welke door middel van vulkani- 
sche asch en modder zijn zaÂmgebakken, te onderscheiden 
van dergelijke conglomeraat-banken der tertiaire formatie, ter 
plaatse waar deze of geheel horizontaal liggen, of onder een 
hoek van slechts weinige graden hellen, indien, namelijk, 
beide vormingen aan elkander grenzen, gelijk onder ande- 
anderen het geval is in de boven aangehaalde voorbeelden 
van den Galoenggoeng aan den oever der tj1 Tandoï-kloof, 
niettegenstaande tusschen het tijdstip van beider wording 
honderdduizenden van jaren zijn vervlogen. 


B. BREKZIËN, BESTAANDE UIT PUINBROKKEN VAN 
VULKANISCHE EN ANDERE STEENSOORTEN, 
WELKE DOOR MIDDEL VAN KOOLZUREN 
_KALK ZAAMVERBONDEN OF MET KALK- 
STEENPUIN VERMENGD ZIJN. 


1e.Aan de linker- of zuidelijke zijde van het tji Mandiri- 
dal, namelijk, in deszelfs laagst gelegene streken, in de na- 
bijheid der Wijnkoopsbaai, stroomt door een der enge, kloof- 
vormige nevendalen, welke de steile helling van het Djam- 
pangsche hoogland aldaar doorsnijden, de tji Dadap:; algemeen 
genomen, heeft deze beek een west-noord westelijken loop. Ter 
plaatse waar het benedengedeelte van dit nevendal reeds 
breeder is geworden en een meer vlakken bodem heeft, ligt 
het dorp Dadap, en wel in de nabijheid van den linkeroe- 
verwand, welke steil nederwaarts loopt. Hier vindt men eene 
ontblooting van thon-,„mergel-, fijne en grove zandsteenlagen, 


ir 


welke eene dikte hebben van & à 3 voet, en onderling met 


200 


elkander afwisselen. Tusschen deze lagen en wel in de nabij- 
heid van den spiegel der beek, wordt eene witkhleurige gesteen- 
tebank aangetroffen, ter dikte van 5 voet, bestaande uit puin- 
brokken van trachiet, basaltischen groensteen, digten kalk, 
chalcedoon, groenen en rooden jaspis en andere kwartssoor- 
ten, waaronder veel ijzerkies vermengd is; deze puinbrokken 
hebben veelal eene grootte van 1 à 4 duim, zijn aan de hoe- 
ken slechts weinig afgerond en door middel van koolzu- 
ren kalk ten innigste zaâmverbonden: L. n°. 555—558. Vele 
kwartsstukken bevatten blaadjes glimmer. Er worden brokken 
in deze bank gevonden, die weder op zich zelven brekziën 
zijnen uit kleine stukjes kalksteen, basaltischen groensteen, 
groenen jaspis, hornblende en zwavelijzer bestaan, welke ins- 
gelijks door middel van koolzuren kalk tot een compact ge- 
heel vereenigd zijn: L. n°. 559. Deze zonderlinge brekzie-bank 
ligt ingesloten tusschen thon- en zandsteenlagen en vormt 
met de overigen een laagvormig geheel, dat onder een hoek 
van 12 à 15 graden naar het zuid-zuidoosten helt. Opmer- 
kenswaardig is het, dat hooger opwaarts in ditzelfde tji Da- 
dap-dal de warme bron n°. 17 ontspringt, welke in de Ide af- 
deeling, bladz. 1512, is beschreven, en wel uit eene ten deele 
verkiezelde kalksteenbank, die zeer digt van soort isen veel 
zwavelijzer bevat: L. n°. 560—561. 

ze, Tusschen de dorpen Kaloembit en Tjibêbêr, in het zud- 
westelijkste, laagste gedeelte *) van het distrikt Djampang koe- 
lon, zuidwaarts van den g. Badak worden voornamelijk thon- 
mergel- en fijnkorrelige zandsteenlagen aangetroffen, welke 
onder een hoek van 5 à 10 graden naar het zuid-zuidoosten of 
zuidoosten hellen. In de beek (tji)"Tapen (welke in de tji Bêbêr 
uitwatert, gelijk deze zich later vereenigt met de in zee uitloo- 
pende tji Panarikan) treft men eene ontblooting aan van eene 
andere laag, welke tusschen de vroeger genoemden ligt; zij 
wordt gevormd door een hard puingesteente: L. n°. 698, het- 
welk bestaat uit hoekige stukken digten kalksteen, benevens 
uit trachietische en andere vulkanische rotssoorten, welke al- 


1) Dit gedeelte van het bovengenoemde distrikt vormt den uitersten, zuidwestelijken 
hoek der Preanger-Regentschappen , zuidwaarts van den ingang der Wijnkoopsbaai. 


201 


len door middel van koolzuren kalk zeer vast zijn zaâmver- 
bonden. Aan hare oppervlakte is deze brekzie-bank door spleten 
doorgroefd, die loodregt en tot op eene aanmerkelijke diepte in 
het gesteente indringen, van boven 1} à 1} voet breed zijn en 
naar beneden toe allengs smaller worden. De bodem dezer sple- 
ten was met puin bedekt, ten gevolge waarvan men de ware 
diepte derzelven niet kon peilen. Zij kruisen elkander onder regte 
hoeken en verdeelen de gesteentebank, althans ter diepte van 
5 voet, in afzonderlijke, meerendeels vierkante of rombische, 
tafelvormige stukken, welke scherpe kanten hebben, ten ge- 
volge waarvan de bedding der beek, welke zij vormen, een zon- 
derling uiterlijk verkrijgt; het best laat deze zich vergelijken 
met eene brosse steenplaat, uit gebakkene aarde bestaande, 
welke op den grond is gevallen en in een groot aantal, meer of 
min vierkante scherven is gebersten. Door erosie kunnen deze 
spleten niet zijn gevormd, en vooral die niet, welke dwars en 
lijnregt door de beekbedding loopen; misschien is deze gesteen- 
tebank bij gelegenheid eener voormalige, bultvormige ophef- 
fing des bodems op die wijze gespleten. 

3e. Onder het aantal stroomengten en ten deele hoogst schil- 
derachtige watervallen, welke de tji Taroem vormt, van de 
plaats af waar zij het eigenlijke plateau van Bandong verlaat, _ 
namelijk, van den tjoeroek Djompong af tot aan hare doorbraak 
door de westelijke dwarsketen, waardoor het plateau van de 
lager liggende vlakte van Radjamandala gescheiden is, wordt 
er een gevonden, die tjoekang Rawon heet. Te rekenen van 
den eerstgenoemden waterval stroomt de aanvankelijk stil 
daarheen vlietende plateau-stroom met woeste vaart, al brui- 
send door eene kloof, welke in haren loop door de vlakte van 
het distrikt Rongga, — het zuidwestelijke gedeelte van het 
plateau van Bandong, — allengs dieper tusschen scherpe ran- 
den in den bodem dringt, zoodat zij in het middengedeelte van 
de doorbrokene grensketen, in de nabijheid van Sangjang hêloet, 
eene diepte van 1,660 voet bereikt. Boven deze doorbraak ligt 
de tjoeroek Alimoen en nog hooger opwaarts de tjoekang Ra- 
won. De bodem der kloof, de eigenlijke bedding der beek, welke 
op een geringen afstand hooger opwaarts nog eene breedte 
van 200 voet had, wordt hier eensklaps zeer smal, gaat over in 


202 


eene rotspleet, die zoo eng is, dat men door middel van eenige 
boomstammen, eene brug daarover heeft kunnen daarstellen, 
want de bovenste randen der spleet zijn slechts 50 voet van 
elkander verwijderd. Door deze naauwe, doch zeer diepe rots- 
spleet „tjoekang Rawon” stort zich met woeste, dwarrelende 
vaart het zaämgestuwde water dezer aanmerkelijke rivier. Dat 
gedeelte van het gebergte, hetwelk alhier ontbloot is, bestaat uit 
een puingesteente, waarvan de brokstukken eene dikte van 1 à 
12, doch gewoonlijk slechts van 4 duim hebben; zij zijn hoekig, 
doch aan de hoeken veelal afgerond en gevormd uit zwartach- 
tige basalt-, grijze trachiet- en groene dolerietische en diorieti- 
sche rotssoorten, benevens uitdigten kalksteen, welke allen door 
digten koolzuren kalk tot een vast en compact geheel zijn veree- 
nigd. Enkele brokstukken hebben eene grootte van ò voet; die, 
welke uit kalksteen bestaan, zijn meer afgerond dan de overigen. 
De regter of noordelijke zijde der kloof behoort reeds tot het 
doorbrokene zandsteengebergte, welks buitenwaarts gekeerde 
helling, die naar Radjamandala is gewend, door verbazend 
dikke kalkbanken is omgeven. Volgt men de rigting, waarin het 
puingesteente zich aan den linker, dat is, zuidelijken dal- 
wand uitstrekt, — aan de zijde van het plateau, — van de bed- 
ding af hooger opwaarts tot aan den bovensten rand der kloof, 
klimt anen tot dat einde 5 à 400 voet hoog, dan ontwaart men 
dat de stukken, waaruit het conglomeraat is zaämgesteld, al- 
lengs kleiner worden en te gelijk zeldzamer voorkomen, terwijl 
het verbindingsmiddel, de koolzure kalk, meer en meer de 
overhand neemt. Dit laatste is inzonderheid het geval aan den 
oever der nevenbeek (tji) Tjatjabang, welke zich lager stroom- 
afwaarts dan de plaats, waar de tjoekang Rawon wordt gevon- 
den, van den hoogsten rand der kloof in de bedding der tji 
Taroem stort. Hier heeft de brekzie eene verdeeling in vlotten, 
ter dikte van 2 à 5 voet, welke door loodregte reten meer of min 
in vierkante stukken zijn afgedeeld. Deze vlotten of kleine ban- 
ken verdienen eerder den naam van digten kalksteen dan dien 
van brekzie: L. n°. 851, dewijl hier slechts kleine, hoekige puin- 
brokken van vulkanische steensoorten, van de grootte eener 
zaadkorrel tot die eener hazelnoot, in de kalkmassa ingekneed 
worden gevonden; in sommige gedeelten dezer banken liggen 


203 


dezelven zeer verre van elkander verstrooid, terwijl zij elders 
bijna niet worden aangetroffen. / 
Uithoofde in de nabijheid van de tjoekang Rawon, namelijk, 
aan de doorbraak der tji Taroem, zoo mede op verscheidene 
andere plaatsen, verschillende soorten van eruptie-gesteenten 
worden gevonden, — uithoofde tusschen de opgerigte zand- 
steenlagen zoowel dioriet- als basalt-gangen worden aangetrof- 
fen, — hetwelk wij in kapittel 10 nader zullen aantoonen, — 
en insgelijks aan de buitenwaarts gekeerde zijde van het omge- 
kantelde gebergte (vergel. bladz. 84, enz.) kalkbanken liggen, 
welke tot de grootsten op Java behooren, zoo volgt hieruit ten 
duidelijkste: dat dit puingesteente een wrijvings-conglomeraat 
is, hetwelk bestaat uit fragmenten van den doorbroken kalk, 
vermengd met de brokstukken der endogene rotssoorten, welke 
in de nabijheid oprezen: deze puinbrokken werden onder water 
uitgebreid, en door koolzuren kalk, welke in dit water was 
opgelost, zaämverbonden. De vlotten van het doorbrokene 
zandsteengebergte, gelijk mede de kalkbanken, welke aan des- 
zelfs buitenwaarts gekeerde zijde worden aangetroffen, staan 
of geheel en al loodregt, of hellen onder een hoek van meer dan 
70 graden; vergelijk hiermede kapittel 9 en 10. De lagen van 
het puingesteente aan de tji Tjatjabang daarentegen hebben 
eene horizontale vigting en zijn 2,000 voet boven den spiegel der 
zee verheven. Hieruit mag met grond het besluit worden opge- 
maakt, dat het water, onder welks spiegel de puinmassa is 
uitgebreid geworden, dat van een zoetwater=meer was, hetwelk 
noodzakelijker wijze moest ontstaan ten gevolge van de ophef- 
fing van het randgebergte, indien de ketel van Bandong, gelijk 
zulks tegenwoordig het geval is, reeds destijds ook aan de an- 
dere zijden was omgeven door een even hoog, misschien nog 
hooger gebergte. Dit bekken is tot op zijne tegenwoordige hoog- 
te werkelijk opgevuld door horizontaal liggende zoetwaterla- 
gen, waarover later zal gehandeld worden in het hoofdstuk 
der „posttertiaire formatiën.” Toen nu het water van het meer 
over het laagste gedeelte van den rand heenstroomde, daarin 
eene geul vormde en deze insnijding, gelijk bij alle watervallen 
wordt waargenomen, steeds verder achterwaarts trad, ontstond 
hierdoor de ontzaggelijk diepe kloof der tjì Taroem, welke zich 


204 


uitstrekt van de dwarsdoorbraak door de keten, in de nabijheid 
van Sangjang hêloet, tot aan den hooger stroomopwaarts gele- 
genen tjoeroek Djompong, waardoor insgelijks de brekzie-banken 
in de nabijheid van de tjoekang Rawon werden doorsneden; 
de vorming dezer brekzie dagteekent derhalve of van de ophef: 
fing der bergketen, of zij werd gevormd korten tijd na het plaats 
grijpen dier gebeurtenis. Honderd duizenden van jaren moeten 
vervlogen zijn, alvorens bloote erosie zulk eene kolossale, ka- 
naalvormige kloof, gelijk die der tji Taroem, welke eene leng:- 
te van verscheidene mijlen bezit, heeft kunnen doen ontstaan 
in een vast, ten deele kristallinisch gesteente. 

a°. Op een afstand van 14 uur gaans van de tji Taroem- 
doorbraak, in eene zuidoostelijke rigting van het dorp Tjitja- 
bang, dat aan de linkerzijde der kloof ligt, stroomt de tji 
Tjamo door het zuidelijkste gedeelte van het plateau van 
Rongga, dat met eene menigte heuvelen is bedekt. De beek 
heeft hare bedding, in den vorm van een kanaal, ter diepte 
van 30 voet uitgespoeld door een verbrijzeld gesteente, be- 
staande uit brokstukken ter grootte van 2 à 4 duim, — slechts 
enkelen worden er onder aangetroffen, die 2 voet groot 
zijn, — aan de hoeken meer of min afgerond, gevormd uit dig- 
ten kalksteen en vulkanische steensoorten, die door middel 
van koolzuren kalk zaâmverbonden zijn. Zij komt derhalve 
van nabij overeen met de brekzie, welke aan de djoekang 
Rawon wordt gevonden en mag als een bewijs worden aan- 
gemerkt van de groote uitgestrektheid, welke dit puingesteente 
in de westelijke streken van het plateau bezit, zijnde, na- 
melijk, die, welke het digtst bij de doorbraak liggen, waar de 
tjì Taroem het plateau verlaat. Op menige plaats laat zich 
geen verbindingsmiddel tusschen de puinbrokken bespeuren, 
maar passen zij allen volkomen in een, terwijl de oppervlakte 
er van hier bultig oneffen is, elders daarentegen, waar het 
rotsbed door de werking van het water werd glad gespoeld, 
het uiterlijk van een mozaïkwerk vertoont. Op vele plaatsen 
heeft het verbindingsmiddel, de kalk, de overhand; wat 
‘zijne hoedanigheid betreft, zoo komt dezelve volkomen over- 
een met de kalksteenbrokken, welke er door worden: omslo- 
ten, namelijk, hij is digt van structuur, veelal witachtig 


… 
205 


of witachtig grijs, ja, zelfs roodachtig van kleur. De kalk is 
zeer hard en laat zich gemakkelijk door een hamerslag in 
hoekige stukken en splinters verbrijzelen. De oudere rotsop- 
pervlakteis hier en daar bedekt met dunne korsten van kalk- 
tuf, welke door het water der bronnen en der beken aan haren 
oever wordt afgezet. Zonderlinge gedaanten heeft de erosie 
aan de rotswanden der kloof doen ontstaan. Het benedenste 
gedeelte der wanden is, bij wijze van eene bogt, uitgehoold 
en op zekere plaats in eene langwerpig teerlingvormige rots, 
met platten schedel herschapen, welke „batoe Kakapa” wordt 
geheeten en op een afstand van 6 minuten zuid-zuid west- 
waarts van het dorp Tjiboeloe ligt. De kalk is hier en daar 
korrelig, kristallinisch geworden. Zie L. n°. 827—828. 

Een uur gaans van het dorp, ter plaatse waar de tji Tjamo 
zich met de tjì Taroem vereenigt (het punt van zamen vloei- 
jing dezer beide beken ligt boven tjoekang Rawon en zelfs 
boven den g. Sagoeling — zie vroeger), wordt een vulkanisch 
puingesteente: L. n°.-826, aangetroffen, hetwelk wit stukken 
van zeer verschillende grootte bestaat; hierin zijn nog op vele 
plaatsen stukjes kalksteen vermengd. 

Hieruit blijkt derhalve, dat in de benedenste streken van het 
plateau-bekken, aan de binnenzijde van de straks genoemde 
doorbraak, dergelijke conglomeraten over eene uitgestrektheid 
van verscheidene mijlen verbreid zijn; zeer waarschijnlijk is 
het te achten, dat zij met de vroeger beschrevene zuiver vul- 
kanische puingesteenten A. IL. n°. 6 en 7 slechts eene groote 
laag uitmaken, waarvan de puinbrokken op deze plaats meer, 
skiles minder door kalk vereenigd en met kalksteenbrokken 
vermengd zijn. 

5e, Eene zeer eigenaardige brekzie, welke bijna uit geheel gave 
kwartskristallen van aanmerkelijke grootte bestaat, die por- 
phierachtig in een digten kalksteen ingebakken zijn: L. no. 1264, 
wordt gevonden in de kalkbank g - Silangsé, ten zuiden van 
Banioro, namelijk, in die streek van het Zuid-Serajoe-gebergte, 
welke noord waarts van Keboemen ligt. (Zie hoofdstuk 9.) 


206 


GC. FIJNE EN GROVE PUINGESTEENTEN VAN 
VERSCHILLENDEN AARD, 


welke zich kenmerken of door het eigenaardige materiaal, waaruit 
zij zijn zamengesteld, of doordien zij zelden op Java voorkomen. 
& 


ze. De vlakten of golfvormig heuvelachtige streken van de 
noordelijke en _middengedeelten der residentie Bantam zijn 
bedekt met een krijtwitten mergel, die eene aanmerkelijke 
dikte heeft en waarin vele kwartskristallen of brokstukken er 
van vermengd voorkomen. Deze mergel schijnt alhier de bo- 
venste laag der bijna horizontaal liggende of althans, slechts 
golfvormig gebogene tertiaire formatie uit te maken; men 
wordt denzelven het eerst gewaar in het noordelijkste, laagst 
 gelegene gedeelte van Bantam, waardoor de groote weg van 
Batavia naar Serang loopt, aan de westelijke zijde der tji Kandi, 
alwaar lagen en aderen van thonijzersteen: L. n°. 593, daarin 
worden gevonden. Oostwaarts van dit oord, naar de zijde van 
Batavia, wordt dit gesteente niet aangetroffen. Westwaarts van 
die rivier laat het zich door vele streken van het regentschap 
Serang, zoo mede verder zuidwaarts door het regentschap Lê- 
bak tot aan Bodjongmanik waarnemen, alwaar dit gesteente op 
tallooze plaatsen is beroofd geworden van de bruinachtig gele 
of bruinachtig grijze, kleiachtige aarde, welke hetzelve vroeger 
bedekte en in de overige streken nog veelal eene dikte heeft 
van 5 voet. De tji Pandan heeft hare bedding, achter het 
residentshuis in Serang, ter diepte van 50 voet door dezen mer- 
gel uitgespoeld; de mergel-laag moet derhalve te dier plaatse 
meer dan 50 voet dik zijn. Vele ontblootingen van dit gesteente 
ontwaart men tusschen Serang en Waroeng goenoeng, b. v., in 
de bedding der tjì Bongor. Gaat men van Waroeng goenoeng 
den weg op naar Lêbak, tot aan de tji Oedjoeng en van daar 
verder tot aan Lèêbak, dan worden tallooze plaatsen aange- 
troffen, waar de mergel ontbloot voorkomt, namelijk, op de 
vlakke schedels der golfvormig oprijzende deelen van dit ter- 
rein, waar tusschen de labirintisch kronkelende erosie-dalen 
zich heen slingeren, door welke, ter diepte van 550 à 400 voet, 


207 


de rivieren (tji) Oedjoeng, Simoet en de daarin witwaterende 
nevenbeken stroomen: zie: L. n°. 594. Aan de noordelijke zijde 
van dit gedeelte van het tji Simoet-dal, waarin Lêbak ligt, 
wordt de schedel des bergs in de rigting van het zuiden allengs 
smaller en gaat hij over in een bergkam, in eene bergspits, 
waar langs de weg dalafwaarts voert. De bergspits of bergkam, 
welke zich ter wederzijde meer dan 100 voet diep loodregt be- 
nedenwaarts stort, bestaat bijna geheel en al uit den witten 
mergel: L. n°. 595. 

Nu eens is deze steensoort, — waaraan ik bij gebrek van eene 
meer gepaste benaming, den onbepaalden naam van mergel 
heb gegeven, — zeer fijnkorrelig, week, kleur afgevend, zeer 
ligt verwrijfbaar, krijtachtig van aard, hoewel zij niet opbruist, 
wanneer dezelve met zuren wordt behandeld, dan weder is zij, 
bij gelijke of bijna gelijke fijnheid, vast en, hoezeer ligt van ge- 
wigt, echter hard genoeg om in hoekige stukken te breken, 
wanneer men een blok met den hamer verbrijzelt ; gewoonlijk 
echter is deze steensoort week en laat zij zich met een mes 
snijden. In weinige streken is het gesteente zuiver, worden 
daarin geene vreemde steensoorten aangetroffen; gewoonlijk 
bevat hetzelve kleine hoekige stukjes trachiet, doleriet, zelfs 
poreuze lava, doch voornamelijk puinbrokken en splinters van 
kwartskristallen; deze komen in zulk eene menigte er in voor, 
dat zij een onderscheidend karakter aan deze steensoort geven. 
Loo worden er vele gave kwartskristallen in gevonden, die 
eene geringe grootte hebben en helder als water zijn; *) te regt 
mag deze steenmassa derhalve tot het puingesteente worden 
gerekend. Zij is krijtwit of melkwit, zelden is zij witachtig grijs 
van kleur, laat zich ligt in water oplossen, is even kneedbaar 
als plastische thon en vormt meerendeels een onvruchtbaren 
bodem. Hoofdzakelijk is zij zamengesteld uit enen bene- 
vens uit kiezelaarde. 

Overal waar dit gesteente wordt aangetroffen, zijn de wegen, 
benevens de oevers en de beddingen der beken, zoo als; b. v., 
die der tjì Oedjoeng, tusschen Waroeng goenoeng en Liêbak, 
bedekt met glinsterend zand; dit zand is gevormd uit de 


1) ‚„Rhomboeder, entrandeekt zur Säule und in der Richtung der Scheitelkanten.” 


208 


puinbrokken van kwartskristallen, welke in dit gesteente 
aanwezig waren en op de oppervlakte zijn blijven liggen, 
nadat de mergelmassa’s door de werking van het water zijn 
weggespoeld geworden. Dagreizen ver is deze steensoort ver- 
spreid over de oppervlakte van het land, dat zich uitstrekt 
van den alluviaalbodem aan de noorder kust tot aan Bodjong 
manik in het midden van het eiland; op het hooger rijzende 
gebergte, dat zich zuidwaarts van laatstgenoemde plaats ver- 
heft, wordt dezelve niet gevonden; westwaarts van daar, in 
eene streek, welke veel lager ligt dan de zoo even gemelde, 
vindt men dezelve tot ongeveer halfweg tusschen het dorp 
Goenoeng kantjana en Tjilangkahan aan de zuider kust. Dit 
gesteente is een zeer eigenaardig en kenmerkend bestanddeel 
van het centrale gedeelte der residentie Bantam, dat ten oosten 
en ten zuidoosten van den vulkaan Karang ligt; nergens elders 
wordt: hetzelve op Java gevonden. Uithoofde deze steensoort 
door de werking van het water zoo ligtelijk wordt opgelost en 
_ weggevoerd, heeft de oppervlakte van dit gedeelte van Java 
eene eigenaardige gedaante verkregen; de ruimten, namelijk, 
tusschen de heuvelen of landwrongen, welke laatstgenoemden 
gemiddeld 500 voet boven de oppervlakte der zee liggen, 
zijn erosie-dalen, die grootendeels slechts den witten mergel 
doorsnijden. De vlakke bedding dezer dalen, welke in de cen- 
trale gedeelten van Bantam worden aangetroffen, ligt gemid- 
deld ter hoogte van 100 à 150 voet. De mergelbank schijnt te 
dier plaatse bij gevolg ten minste cene dikte te hebben van 550 
à 400 voet, en geene laagsgewijze verdeeling te bezitten. Ner- 
gens heb ik eene insnijding kunnen aantreffen, welke diep ge- 
noeg was om het liggende voor het oog te ontblooten; zonder 
in staat te zijn hiervoor bewijzen bij te brengen, vermoed ik 
echter, dat wij hier een der jongste leden van de tertiaire for- 
matie voor ons hebben, hetwelk misschien is afgezet op de ge- 
brokene koppen van andere lagen, welke reeds waren opgehe- 
ven en die ook werkelijk in de verder zuidwaarts liggende 
bergstreken, b. v., ten zuiden van Bodjongmanik, onder ver- 
schillende graden van helling, somtijds geheel uit hun ver- 
band. gerukt, worden aangetroffen. Zou het misschien niet een 
vulkanisch, tufachtig product zijn? Zou het ontstaan zijn ten 


209 


gevolge van vroeger plaats gehad hebbende uitbarstingen 
van den goenoeng Karang, en uit de lucht zijn nedergevallen 
als asch, welke door regen en etn beek water in modder 
werd herschapen en bijeen gespoeld? 
Geheel witte mergel wordt, behalve te dezer plaatse, slechts 
in het gebergte ten noorden van Keboemen aangetroffen: L. 
1249; „aldaar echter is het gesteente in lagen verdeeld, 
welke afwisselend met anderen voorkomen en de zoo kenmer- 
kende eigenschap der vroeger gemelden, namelijk, de kwarts- 
kristallen niet bezitten. 
2e, In de nabijheid der monding van de kleine tj1 Sedekang, 
tusschen Tjilangkahan en Tjihara, aan de zuider kust van 
Bantam, distrikt Tjilangkahan, wordt een kwartsachtige 
zandsteen gevonden, welke hier en daar grof, conglomeraat- 
achtig wordt. Ter regterzijde van de monding, waar hij in de ge- 
daante van klippen verre in zee reikt, is dezel ve tamelijk fijnkor- 
relig: L. n°. 588, maar bevat aldaar vele f à 2 voet groote, rond- 
achtige nesten of knollen van half-opaal: L. n°. 590; bovendien 
is deze zandsteensoort doortrokken met 2 à 6 duim dikke ade- 
ren — gangen — van een roodbruinen, zeer vele ijzerdeelen be- 
vattenden zandsteen of, juister gezegd, zandigen thonijzersteen : 
L. no. 589, welke zeer hard is, en‚ met den hamer geslagen wor- 
dende, een metaalklank van zich geeft. Deze gangen komen aan 
de oppervlakte in de gedaante van lijsten te voorschijn. Naar 
het toeschijnt, liggen de zandsteenlagen in eene horizontale rig- 
ting, of hellen zij onder een hoek van zeer weinige graden naar 
het zuiden; de werking der baren heeft deze lagen in lang wer- 
pig vierkante rotsgroepen verdeeld, die in scherpe toppen op- 
rijzen en hier en daar met uitgeknaagde kalksteenmassa’s — 
overblijfselen van verbrijzelde banken, — bedekt zijn. 
3e. In het tji Marindjoeng-dal, namelijk, in dat gedeelte van 
het hoogland van Djampang koeloen, hetwelk verder zuid- 
waarts in den Linggoeng-muur eindigt, worden zeer fraaije 
ontblootingen aangetroffen van een geelachtig bruinen, harden 
zandsteen, welke ligt van gewigt en fijnkorrelig is, en waarin 


vele brokstukken van hornblendekristallen, ja, zelfs gave kris-_ 


tallen worden aangetroffen: L. n°. 654; zij worden gevonden aan 
den linkeroever, zuidwaarts van en beneden het dorp Batoe 


Ed 


210 


garoet, tegenover de monding der beek van gelijken naam. Dit 
gesteente komt aldaar voor in 10 voet dikke vlotten, wier ont- 
bloote oppervlakte zoo gelijkmatig is overdekt met geelachtig 
witte lichenes, als ware dezelve met een vernis overtogen; zijn 
liggende bestaat uit grijskleurige, zeer harde zandsteenlagen, 
waaronder er worden aangetroffen, die leiachtig dun zijn en 
anderen, die uit erwtensteenen zijn gevormd: L. n°.655-—657. 
De lagen hellen onder een hoek van 25 à 50 graden noord 50° 
ten oosten. Hooger bergopwaarts worden de gangen van au- 
gtet-porphier aangetroffen, welke wij in het 10de kapittel zullen 
beschrijven, terwijl } paal verder stroomafwaarts de beek als 
een hooge waterval van den Linggoeng-muur neder waarts stort. 

ae, Een bruinkleurige, harde, veel ijzeroxyde bevattende zand- 
steen wordt, over eene groote uitgestrektheid van het terrein, in 
alle heuvelen gevonden, welke tusschen Tanglar en Bandjar ôp- 
rijzen; dit is, bij voorbeeld, het geval in den pasir Kapoedjangé, 
aan de linker- of noordelijke zijde der tji Seël, in het distrikt 
Bandjar, residentie Soekapoera. 

5e, Erwtensteenen. Vele zandsteenlagen in het tji Marindjoeng- 
dal, welke door gangen van augiet-porphier zijn doorbroken, 
bestaan geheel en al uit kleine bollen van zeer harden, fijnkor- 
religen, kalkachtigen zandsteen, ter dikte van 3 à 5 lijnen; al- 
len, die in dezelfde laag voorkomen, hebben gelijke grootte, 
liggen zeer digt nevens elkander en zijn door middel van eene 
eenigzins grovere, doch insgelijks zeer harde, kalkachtige zand- 
steenmassa innig met elkander zaâmverbonden: L. n°. 637. 
Som wijlen zijn zij zeer dun en met andere lagen bedekt: L. n°. 
654— 656, waaronder de reeds vroeger vermelde, geelachtig 
bruine zandsteen voorkomt: verg. C. n°. 5. 

Loo worden mede aan de zuidelijke helling van het hoogland, 
door welk gedeelte de tj1 Marindjoeng stroomt, namelijk, aan 
den Linggoeng-muur, lagen aangetroffen, die uit regelmatig 
gevormde bollen bestaan, ter grootte eener erwt tot die eener 
hazelnoot: L. n°. 644. Zij worden onder anderen gevonden aan 
den oever der tji Kandé op den voorsprong van den muur, 


_welke de hooger gelegene watervallen van den tjoeroek Sodon 


scheidt; met een opslag van het oog laten zij zich onderkennen 
aan de zonderling gevormde oppervlakte der lagen, die als be- 


211 


dekt schijnen met kleine wratten, waarvan het meerendeel de 
grootte eener erwt heeft. De lagen bezitten eene groote mate van 
hardheid en bestaan niet, — noch wat betreft de daarin voor- 
komende bollen, noch wat aangaat de tusschenmassa, — uit 
een zuiveren koolzuren kalk, maar uit een fijnkorreligen, kalk- 
achtigen zandsteen, welke eene grijze kleur heeft. 

6°. Kogelzandsteenen. — Lagen, welke uit afzonderlijke, nevens 
en op elkander liggend lsteenl van aanmerkelijke groot- 
te zijn zaâmgesteld, die eene schelvormige afzondering bezit- 
ten — op de wijze eener ui, — en door middel eener volkomen 
homogene zandsteenmassa met elkander verbonden zijn, wor- 
den op de navolgende plaatsen ontbloot gevonden. — In de 
bedding der tji Boenoet (zie vroeger A. II. 2, bladz. 188), al- 
waar zij afwisselend voorkomen met vulkanische conglome- 
raat-lagen en fijnkorrelige, gewone zandsteensoorten en onge- 
veer eene grootte hebben van 4 voet. — Wanneer men den weg 
volgt, die van Tjitawon, aan de zuider kust, naar het noorden 
voert, dan komt men, in het midden tusschen de beide beken 
tji Tawon ten westen en tjì Damar ten oosten, in de minder 
diepe kloof der tji Awi tali, in het distrikt Tjidamar. Aan de 
zijwanden dezer kloof, zuidoostwaarts, doch nevens het dorp 
van gelijken naam, wordt een vaalgrijze, in het gele overgaande 
zandmergel, een ligt verwrijf bare, kalkachtige zandsteen ge- 
vonden, die geheel en al uit kogels bestaat, welke afwisselend 
eene middellijn van 2 en meer, doch hoogstens van 4 voet heb- 
ben. Deze kogels liggen digt aan een, doch in dier voege dat 
zij elkander slechts op één enkel punt aanraken; de ruimte, welke 
tusschen dezelven overblijft en een vierkanten of driehoekigen 
vorm heeft, is opgevuld met eene zandsteenmassa, waarvan de 
hoedanigheid volkomen overeenkomt met die der kogels zelven. 
Zij hebben de structuur eener ui, dat is, zij zijn gevormd uit 
regelmatige, concentrike schellen, ter dikte van 1 à 2 duim, 
welke eene volkomen homogene kern omsluiten. — Westwaarts 
van de grootere beek Lajoe stroomt, door eene meer oostwaarts 
liggende streek van Tjidamar, de tjì Ngoemboet, ten oosten van 
het dorp van gelijken naam. In de bedding dezer beek wordt. 
eene ontblooting gevonden van een weeken, kalkachtigen zand- 


. 


steen, waarin zeer duidelijk kogels ter dikte van 4 à £ voet in- 


212 


gekneed worden aangetroffen, die wit ééne en dezelfde steen- 
massa zijn gevormd, eene schelvormige structuur hebben en 
vele fossile schelpen bevatten. — Aan de zuidelijke helling van het 
Zuid-Serajoe-gebergte, ten noordoosten van Keboemen, alwaar 
beurtelings mergel- en zandsteenlagen met grove vulkanische 
conglomeraten afwisselen, worden op vele plaatsen — in de eerst 
genoemde steensoorten ingebakken — kogel- en schelv ormig af. 
gezonderde brokstukken aangetroffen, welke overigens uit ééne 
homogene massa met de laag bestaan; dat is, bij voorbeeld, het 
geval tusschen de dorpen Pitjarikan en Kedong sindoel. Dit- 
zelfde verschijnsel neemt men waar in verschillende streken 
van het eiland Noesa kambangan. 

Laat zich de wijze, waarop de eigenlijke pisolithen gevormd 
worden, bestaande uit koolzuren kalk, die gewoonlijk een 
vreemdsoortig ligchaam — een steenkern — omvat, reeds moe- 
jelijk verklaren, zulks is nog in eene veel hoogere mate het geval 
met de zoo straks beschrevene, schelv ormig afgezonderde zand- 
steenkogels ; lagen van aanmerkelijke dikte worden hier en daar 
door dezelven gevormd, zoo als, bij voorbeeld, in de kloof der 
tji Awi tali, alwaar zij, zooverre de bedding en de wanden der- 
zelve ontbloot zijn, bij duizenden nevens elkander worden aan- 
getroffen. 

ze, Puingesteenten, welke uit zeer kleine rolsteenen van kie- 
selachtige steensoorten ( kwartssoorten), hetzij geheel of ten deele 
zijn gevormd, Nagelflühachtige conglomeraten, worden zelden 
op Java aangetroffen. Slechts de volgende voorbeelden daarvan 
zijn ter mijner kennis gekomen. — Boven het dorp Tjipitjoeng 
stroomt de nevenbeek tji Panaroeban door den linkeroever der 
tjt Mandiri in deze beek, nadat zij van de steile helling van het 
Djampang-hoogland is benewaarts gevloeid. (Distrikt Djampang 
koelon.) Volgt men den loop dezer beek hooger opwaarts, — 
gaat men derhalve langs den voet, langs den breukrand van 
het Djam pang-gebergte, waarvan de hoogste rand te dier plaat- 
se pasir Katongtong wordt geheeten, — dan ontwaart men, dat 
hier en daar zandsteenlagen, ter dikte van slechts 1 duim, af: 
wisselen met zwartachtige thon-lagen, welke eene dikte be- 
zitten van d voet, in welke laatsten menigvuldige puinbrokken 
van chaleedoon voorkomen: L. n°. 569: elders treft men afwis- 


213 


selend lagen zandsteen, vulkanisch conglomeraat en Nagelflüh 
aan, die meerendeels 5 à ò voet dik zijn. Nu eens hellen deze 
lagen onder een hoek van 60 à 70° naar het noordoosten, dan 
weder in eene tegenover gestelde rigting, terwijl zij op andere 
plaatsen volkomen loodregt aan: de zijwanden der kloof oprij- 
zen en over het algemeen de blijken dragen van geheel en al 
uit haar verband te zijn gerukt. Benige dier lagen zijn gevormd 
uit een Nagelflühachtig conglomeraat: L. n°, 567, dat, behalve 
puinbrokken van vulkanische steensoorten, kalk en zandsteen, 
insgelijks mieren van thonrijzersteen bevat: L.‚n°. 568, doch 
hoofdzakelijk uit kleine rolsteenen van hoornsteen, kwarts en 
jaspis bestaat; hieronder worden insgelijks concentrike band- 
agaten aangetroffen, welke eene gelijke hoedanigheid bezitten 
als gene, die in het distrikt Karang, van het regentschap Soeka- 
poera, worden gevonden. Dergelijke ontblootingen worden zoo- 
wel aangetroffen boven als beneden het dorp Bodjong kalong, 
dat aan den linkeroever der beek ligt. — De goenoeng Kiara 
djadjar, waarvan wij reeds vroeger op bladz. 57 en 82 melding 
hebben gemaakt en welke bijna geheel en al geïsoleerd oprijst 
in de Tjiletoe-vlakte, die door den Linggoeng-muur wordt om- 
ringd, bestaat uit Nagelflüh: L. n°. 648—649; overal, waar 
ontblootingen aan de hellingen des bergs worden gezien, ont: 
dekt men deze, doch geene andere steensoort. Het zijn volkomen 
rond en glad gewordene rolsteenen van withleurig kwarís, hier 
en daar vermengd met bruinachtigen hoornsteen, welk een en 
ander door middel van eene zandsteenmassa, die insgelijks 
kwartsachtig is, tot een conglomeraat is zaämgebakken; som- 
tijds zijn deze rolsteenen zoo klein, dat de gansche steensoort 
het uiterlijk verkrijgt van een grofkorreligen zandsteen. De 
meesten hebben eene grootte van 4 à 1 duim, waar tusschen en- 
kelen voorkomen, die eene middellijn hebben van 2 à 4 duim. 


s. Grove puingesteenten van groene kleur. 


a. Op den bodem van het tj1 Boeni-dal, in het distrikt Djam- 
pang wetan, ter plaatse waar de voet van den neptunischen 
breukrand g. Brengbreng paalt aan den tegenover liggenden 
vulkanischen g. Soebang, wordt een puingesteente gevonden, 


214 


dat eene in het oogloopende groene kleur heeft. Bene ontbloo- 
ting van dit gesteente wordt gevonden in de nabijheid der brug, 
welke op den weg van Tandjoeng naar Bodjong petér over 
de beek is gelegd; deze ontblooting reikt stroomafwaarts tot 
verre beneden de warme bron ne. 20 welke wij op bladz. 1515 
der llae afdeeling hebben beschreven. De brug verbindt de 
beide oevers van het 15 à 20 voet diepe kanaal, hetwelk de beek 
zich in het gesteente heeft uitgespoeld; dit kanaal gaat verder 
benedenwaarts, dat is, ten noorden van de brug, over in eene 
diepe, ontoegankelijke rotskloof, welke den voet der wederzijd- 
sche bergen, waar tusschen aanvankelijk eene breedere dalbo- 
dem lag, alhier van een scheidt. 

De wanden van het kanaal zijn allerwege door het water uit- 
gehoold, vol gaten, doch aan het daar tusschen gelegene gedeel- 
te effen en glad. De brekzie bestaat uit stukken, welke meeren- 
deels zijn afgerond, eene grootte hebben van 1 duim à 2 voet, 
doch veelal van 5 duim en eene helder groene kleur bezitten, die 
in het grijze of witachtige overgaat. Deze steensoort is digt of 
zeer fijnkorrelig, ruw op de breuk, oneffen, als met poeder be- 
strooid, doch hard en vast; op die plaatsen, waar het gesteente 
niet geheel gelijkvormig is, laten zich geen andere bestanddee- 
len waarnemen dan kleine, kleurlooze of glasgroene kristallen. 
De meeste stukken hebben slechts eene vaste, donkerkleurige 
kern overgehouden, terwijl de laag, welke deze kern omsluit, 
verweerd, week, aardachtig en bleek van kleur is. De puin- 
brokken, waar tusschen ook enkele kwartsstukken worden ge- 
vonden, liggen hier zeer digt nevens elkander, elders verre van 
een in een deeg, welke mede groenachtig van kleur is; op vele 
plaatsen begint dezelve te verweêren, is hij daardoor week ge- 
worden, ten gevolge waarvan de oorspronkelijke, groene kleur, 
meer en meer verbleekt en wit wordt. Deze onderste, vaste brek- 
zie-bank is aan de wanden der kloof, beneden de brug, bedekt 
met eene brekzie-laag, welke 20 voet dik, fijner van korrel en 
ligter verwrijfbaar is dan de vorige; ook deze heeft eene wit- 
achtig groene 1) kleur. Zij gaat over in de bovenste zandmergel. 
laag, welke eene dikte van 10 voet en eene geelachtig grijze 


*) Color glaueus. 


215 


kleur heeft, zoodat de gezamenlijke dikte der —e- horizontaal 
liggende — lagen, die aan den wand ontbloot zijn, te rekenen 
van den bodem der beek, 50 voet bedraagt. Tusschen de lagen 
1 en 2 heeft het beekwater hier en daar eene horizontaal ge- 
rigte, spleetvormige kloof uitgespoeld. In L. no. 744-—747 zien 
wij de puinbrokken dezer brekzie in hunnen verschillenden 
toestand, naar mate zij nog frisch of reeds meer verweerd zijn. 

Beneden de zoo even genoemde kloof verwijderen zich de 
wanden van elkander, verbreedt zich de dalbodem weder tot 
eene kleine vlakte, gevormd door de rolsteenbank, waaruit de 
warme bron n°. 20 ontspringt; ook hier is de groene brekzie de 
liggende laag en rijst zij op menigvuldige plaatsen in de bed- 
ding der beek op uit de rolsteenen, welke haar bedekken. Ver- — 
der benedenwaarts nadert de wederzijdsche voet der bergen, 
namelijk, van den g. Soebang aan de eene of regterzijde en de 
groenkleurige conglomeraat-bank aan de andere of linkerzijde 
der beek, elkander op nieuw en vormen zij andermaal eene ka- 
naalvormige rotskloof, aan welker linkerwand het conglome- 
raat ten duidelijkste eene laagsgewijze verdeeling vertoont. 

De goenoeng Soebang bestaat uit eene groenachtig grijze, 
meer trachietische dan diorietische steensoort: L. no, 7538—759. 
Hij rijst op, als eruptie-berg, in de onmiddellijke nabijheid van 
den voet des breukrands van de bergschots Tjidamar, aan den 
voet van den 1,550 hoogen, in evenwijdige lagen afgedeelden 
Brengbreng-muur. De smalle spleet tusschen beiden is ten deele 
met rolsteenen en gruis, ten deele met de straks beschrevene 
grove brekzie gevuld, en herschapen in een vlakken bodem, 
welke hier breeder, elders smaller is. De groene brekzie wordt 
nergens elders in eenig gedeelte van het dal gevonden dan aan 
den voet des g. Soebang, terwijl zij, als het ware, het uitwen- 
dige bekleedsel van dezen berg vormt. Te regt mag deze brekzie 
derhalve worden beschouwd als een wrijvings-conglomeraat, ge- 
vormd bij het opstijgen van den g. Soebang, die tevens de 
eenzijdige opheffing veroorzaakte van den Brengbreng. De 
puinbrokken, welke thans den dalbodem bedekken, werden 
hierop voor een gedeelte onder water uitgebreid en meer of min 
duidelijk afgedeeld in banken, wier vorming derhalve jonger 
is dan die der laatstgevormde, bovenste laag van den Breng: 


216 


breng. Dat deze puinbrokken zijn ontstaan uit het kernge- 
steente van den g. Soebang, wordt mede bevestigd: doordien 
het blaauwachtige of groenachtig grijze, zeer vaste kristallini- 
sche gesteente van dit gebergte, ten gevolge van allengs toene- 
mende verweêring, steeds meer en meer heldergroen, bleek, ten 
laatste zelfs witachtig en te gelijk week en aardachtig wordt; 


vertoont het zich derhalve in zijn verschen toestand, gelijk wij 


zien in: L. n°. 758, zoo gaat het trapsgewijs en allengskens over 

in: L. ne. 745; ten anderen uithoofde vele stukken in de brekzie 
worden gevonden, waarvan het buitenste omkleedsel week, 
ligt verwrijfbaar isen eene kopergroene of bleeke kleur heeft, 
doeh hetwelk eene vaste, blaauwachtig grijze, kristallinische 
kern bevat. De mergelachtige, fijne deelen der brekzie, die tot 
poeder vergaan, wanneer zij met den hamer geslagen worden, en 
de ruimten tusschen de puinbrokken vullen, zoo mede die 
soorten, welke de bovenste lagen der bank vormen, zijn ont- 
staan deels ten gevolge van de oorspronkelijke verbrijzeling 
der bouwstoffen, die wij hier voor ons zien, deels ten gevolge 
van later plaats gegrepene verweêring der puinbrokken, welke 
zich in die lagen bevonden. [ 

Op denavolgende plaatsen komen ontblootingen voor vander- 
gelijke groene, serpen tijnachtige of diorietische puingesteenten, 
gelijk onder a zijn vermeld geworden. — b. Aan den westelijken 

„voet des goenoeng Karang hêlang, welke dat gedeelte der kust 
vormt, hetwelk, zuidwaarts van den ingang der Wijnkoopsbaai, 
zich uitstrekt in derigting van het noorden naar het zuiden; de 
brekzie wordt, namelijk, in die streek gevonden, welke gelegen is 
tusschen poelo Manoek en oedjoeng Karang kapitoe. —c. Aan de 
zuider kust van het distrikt Karang, aan het strand nevens de 
monding der kleine tji Kidang en der tji Karang, tusschen de 
monding der grootere tji Patoedja en die der tji Langla. —d. Aan 
de zuiderkust van het distrikt Tjitjoelang, namelijk, aan den 
oedjoeng Taboelan, welke ten oosten van de monding der tijt 
Mêdang oprijst. — e. Nog verder oostwaarts aan de kust van 
hetzelfde distrikt, in de nabijheid van batoe Noenggoel. — Ten 
opzigte van b vergelijke men den diallag-porphier des goenoeng 
Karang hêlang en, wat betreft c, d, e, zie men na het eruptie- 
gesteente van den goenoeng Taboelan in het 10de kapittel. 


217 


D. LAGEN VAN LOSSE KWARTSBROKKEN. 


Brokstukken van kwarts, jaspis, agaat en dergelijke kiezelachtige 
steensoorten, welke niet zaámverbonden zijn en meer of min 
laagsgewijs uitgebreid in sommige dalbodems voorkomen. 


Deze brokstukken zijn deels scherphoekig, deels aan de hoe- 
ken meer of min afgerond in den vorm van rolsteenen; zij 
worden vermengd gevonden met vulkanische en andere steen- 
brokken, en komen voor als losse, dooreengeworpene puin- 
massa’s, die veelal met aarde zaàmgekneed zijn. Zij mogen als 
„een merkwaardig verschijnsel worden beschouwd en wor- 
den — in den vorm van uitgestrekte lagen — slechts op drie 
verschillende plaatsen op Java aangetroffen. 

Tot deze soort breng ik niet de afzonderlijk liggende rolstee- 
nen van kwarts en andere kiezelachtige steensoorten, welke 
hier en daar verstrooid op de beddingen van zoo vele berg- 
stroomen van Java worden aangetroffen en die, door de bran- 
ding der zee op het strand terug geworpen, nevens de mondin- 
gen van verscheidene dezer stroomen aan de zuider kust tot 
hoopen van aanmerkelijke grootte zijn aangegroeid; de beken, 
waar dit verschijnsel wordt aangetroffen, zijn: in het binnen- 
land van Bantam de tji Oedjoeng, Simoet en vooral de tji Li- 
man, en aan de zuiderkust van Bantam: de tj Hara, Siu, bene- 
vens de tji Madoer; verderop zijn het de tji Mandiri, welke zich 
in de Wijnkoopsbaai ontlast en nog meer oostwaarts, in de 
Djampang-landen, de ons reeds van vroeger bekende tji Boeni. 
Deze rolsteenen, zoo mede de afzonderlijk liggende kwartsblok- 
ken, welke hier en daar aan de oppervlakte des bodems in de 
gebergten worden gevonden, zijn fragmenten van aderen, 
welke gewoonlijk in de nabijheid van eruptive gesteente-gan- 
gen in het neptunische gebergte voorkomen, en die door de wer- 
king van het water uit den bodem ziju losgespoeld. Dergelijke 
aderen en gangen zullen wij in het 10de en 14de kapittel nader 
leeren kennen. 

In de drie verschillende oorden, welke wij den lezer zullen 


/ 


218 


beschrijven, vormen de kiezelachtige puinbrokken lagen, welke 
eene uitgestrektheid van verscheidene mijlen bedekken; zij 
worden voornamelijk aangetroffen in dalbodems, die, wat 
betreft het voorbeeld onder n°. 5 aangevoerd, ten duidelijkste 
rusten op de afgebrokene koppen vande steil hellende lagen 
der tertiaire formatie, waarop de eerstgemelden in eene hori- 
zontale rigting uitgebreid zijn geworden. Deze kiezelachtige 
puinbrokken bevinden zich derhalve niet op de plaats, waar zij 
oorspronkelijk werden gevormd, maar op eene secundaire lig- 
plaats. Op grond hiervan zou men dezelven mogen beschou- 
wen als te behooren tot de posttertiaire vormingen. Zie lager 
het Ide gedeelte dezer afdeeling. Uithoofde zij echter in het 
tegenwoordige tijdperk niet meer worden afgezet, nergens 
eenig spoor van het materiaal, waaruit zij zijn gevormd, ge- 
vonden wordt in de onverbrijzelde, vaste gesteente-massa der 
bergstreken, waarvan zij de dalbodems bedekken, zoo zijn zij 
door ons tot de tertiaire formatie gebragt geworden; wij be- 
schouwen dezelven, ten opzigte van de streek alwaar zij voor- 
komen, als het jongste lid der formatie. Niet slechts de vor- - 
ming dezer steensoort, maar insgelijks het verbrijzelen dier 
rotsen, het ontstaan der puinbrokken en het afzetten er van, op 
hunne tegenwoordige ligplaats, hebben plaats gegrepen in een 
tertiair tijdperk, dat het historische tijdperk lang is voorafge- 
gaan, want hetoord waar eene dier lagen wordt gevonden, ver- 
meld onder n°. 1, is eene bergstreek ter hoogte van 2,000 voet, 


van rondsom door heuvelen omringd. 


Wij zullen hier een aantal feiten aanhalen, welke eenig licht 
verspreiden omtrent den oorsprong dezer puinbrokken. Wel 
is waar, de kleine gangen en aderen van kwarts, chalcedoon, 
Jaspis, — allen metamorphische vormingen, zie kapittel 11, — 
welke hier en daar in het neptunische gebergte van Java wor- 
den aangetroffen, zouden niet voldoende zijn om ook slechts 
een gering gedeelte dier groote puinlagen uit te maken, al waren 
zij zelfs allen tot één geheel vereenigd; maar er worden op 
Java twee gebergten gevonden, welke in het kapittel, waarin 
over de metamorphische steensoorten wordt gehandeld, zul- 
len beschreven worden, die meer dan voldoende in staat 
geacht kunnen worden om de bouwstoffen tot het daarstellen 


219 


van dergelijke puinlagen te leveren; deze zijn, namelijk, ten 
eerste: de goenoeng Liman, in Bantam, welke 1,180 voet 
boven den dalbodem oprijst en uit compact kwarts bestaat, 
en ten tweede: de jaspis- en hoornsteen-gebergten g. Sitengol en 
g. Midangan aan de noordelijke zijde van het Look-oelo-dal, in 
Bagêlèn. Beide gebergten bestaan uit zelfstandigheden, welke 
van nabij overeenkomen met die der puinbrokken. Rotssoorten, 
welke geheel en al gelijk zijn aan die der puinbrokken, die la- 
ter door ons zullen beschreven worden, ten deele bestaande uit 
concentriek gevormde bandagaten, terwijl in anderen metaal- 
kies van verschillende soort en in groote hoeveelheid ver- 
mengd voorkomt, — dergelijke rotssoorten heb ik nergens op 
Java in den vorm eener compacte, onverbrijzelde bergmassa 
mogen aantreffen. Hierdoor wordt echter alle waarschijnlijk- 
heid aan het vermoeden niet ontnomen, dat deze kwartspuin- 
brokken, in hunnen oorspronkelijken toestand, zeer dikke 
gangen of lagen eener metamorphische kiezelvorming in het 
tertiaire gebergte daarstelden, die, bij het opstijgen van nieuwe 
eruptie-gesteenten, werden verbrijzeld, als een wrijvings-conqlo- 
meraat aan de oppervlakte te voorschijn kwamen en vervolgens 
door de werking van watervloeden op den bodem der dalen 
werden uitgebreid. Dat zij tot die steensoorten behooren, wel- 
ker oorspronkelijke hoedanigheid is veranderd, dat zij tot de 
metamorphische vormingen gerekend moeten worden, zullen 

wij later aantoonen, dewijl velen, niettegenstaande zij uit de 
hardste vuursteen- of agaatmassa zijn zamengesteld, eene zeer 
duidelijke koraal-structuur bezitten, terwijl anderen slechts halfs 
verkiezeld zijn en de wederhelft nog uit snijdbaren kalkmergel 
bestaat. 


ze. Laag van kwartspuinbrokken in de nabijheid van Pesawahan. 


In het hoogland van Djampang koelon, ongeveer in het mid- 
dengedeelte van de hooger liggende, noordelijke helft van het 
distrikt, ligt het oord Pesawahan. De afstand van daar tot aan 
den zuidoostelijken oever der Wijnkoopsbaai, d. i., tot aan-de 
noordelijke helft van denzelven, bedraagt in de rigting van het 
westen naar het oosten ongeveer 8 minuten. De bergmassa’s, 


220 


waaruit deze streek bestaat, hebben de gedaante van wrongen, 
strekken zich menigwerf in eene vlakke rigting uit, en vormen, 
wel is waar, eene zeer oneffene, golfvormig heuvelachtige op- 
pervlakte, doch waarop zich, binnen den omtrek van eene dag- 
reis rondom Pesawahan, nergens een tamelijk hooge bergtop 
‚ verheft. De gemiddelde hoogte dezer streek daarentegen be- 
draagt 2,000 voet, waar boven slechts eenige weinige berg: 
wrongen zich een paar honderd voet verheffen. In de rigting 
van het noorden en noordoosten echter rijst het oneffene hoog- 
land allengs tot eene grootere hoogte. 

De koflijplantaad je, benevens de pasanggrahan Pesawahan, 
liggen in een horizontalen dalbodem, welke slechts eene breedte 
heeft van 4 paal, doch in de rigting van het oosten naar het 

westen ruim 2} paal lang is; hij wordt omringd door lage 
heuvels, wier hellingen, even als hunne vlakke schedels en de 
gansche omliggende streek, bedekt zijn met een oorspronkelijk 
woud, 1) waarvan slechts hier en daar enkele gedeelten zijn 
geveld. Deze dalbodem zou van rondsom gesloten zijn, ware 
het niet, dat twee zeer kleine beken, de tji Kaok, in de oostelijke 
helft van het dal, en de tji.Pesawahan, in deszelfs middengedeel- 
te, nadat zij uit nevendalen tusschen de noordwaarts gelegene 
heuvelen zijn benedenwaarts gestroomd, haren loop al kronke- 
lend dwars door den vlakken bodem van het dal voortzetteden, 
om zich, aan de tegenover gestelde zijde genaderd, elk in eene 
kloof te storten, waardoor de zuidelijke dalrand is doorbroken. 
Ten einde het kerngesteente der heuvelen, waardoor de dal- 
„bodem wordt omringd, te leeren kennen, moet men eerst eene 
laag vruchtbare aarde, ter dikte van eenige voeten, en vervol- 
genseeneandere 12à15 voet dikke laag doorgraven, bestaande 
uit eene geelachtig bruine verweeringsaarde, alvorens men de 
compacte rots aantreft; deze wordt gevormd door eene fraaije, 
blaauwachtig grijze porphier-soort: L. n°. 594—595, welke wij 
in het 10de kapittel nader zullen beschrijven. Uit ditzelfde mas- 
sa-gesteente bestaan alle heuvelen hier in het rond, terwijl ner- 
gens in de nabijheid eenig spoor der laagsgewijze formatie wordt 
waargenomen. — Maar de gansche dalkom is tot op eene onbekende, 


1) Deze wouden bestaan voornamelijk uit Poespa-boomen (Gordonia Wallichi DC). 


221 


niet gepeilde diepte aangevuld met kwarts-puinbrokken ; deze puin- 
brokken, waar tusschen kleinere stukjes kwarts, zand en aarde 
worden aangetroffen, zijn ten getale van millioenen hier opge- 
hoopt en vormen de horizontale oppervlakte des bodems, waar- 
uit slechts hier en daar een grootere kwartsblok bultvormig 
oprijst. De aarde, welke tusschen deze blokken wordt gevonden, 
heeft eene bruine kleur tot op eene diepte van 5 voet, gaat ver- 
volgens in het geelachtig helderbruine over, is hier en daar wit, 
thonachtig, als ware zij ontstaan ten gevolge van het verweêren 
van ongelijksoortige gesteentemassa’s. Op enkele plaatsen treft 
men in deze aarde brokstukken van eene harde, doch snijd bare, 
aardachtige tuf, welke eene bruingele kleur bezit; deze brok- 
stukken hebben eene grootte van 5 à ò voet en het is hierin, 
dat de afdrukken van bladeren: L. n°. 551—555 voorkomen, 
welke wij op bladz. 125 hebben beschreven. 

De blokken, welke ik door nagraving ter diepte van ò à 10 
voet heb blootgelegd, zoo mede die, welke door de werking van 
het beekwater uit de massa zijn losgespoeld en opde beddingen 
verstrooid worden aangetroffen, hebben allen eene onregelma- 
tige gedaante, zijn aan de hoeken afgerond, knoestig-bultig, met 
groeven en holen van verschillenden vorm aan de oppervlakte 
voorzien, en hebben deels eene grootte van 4 à Si somtijds 
van 8 voet. Bijna allen zijn zij aan de oppervlakte bruinkleurig 
en glad; twee derde gedeelte er van is gevormd uit bruinachti- 
gen hoornsteen, terwijl slechts een derde uit witachtig kwarts 
bestaat. Andere kiezelsoorten komen hier niet voor. Vele puin- 
brokken zijn slechts ten deele verkiezeld en bestaan nog voor 
een gedeelte uit bijna onveranderd geblevenen kalkmergel, 
waarin zelfs nog sporen worden aangetroffen van fossile schel- 
pen en koralen. Menigwerf vindt men in één en denzelfden blok 
poreuze of digte hoornsteen- en kwarts-zelfstandigheid, van 
verschillende soort en kleur, vermengd en afgewisseld met 
onverkiezelden mergel, terwijl een trapsgewijze overgang tus- 
schen deze verschillende deelen wederkeerig plaats heeft. 
Slechts weinige dier puinbrokken vormen eene compacte, digte 
massa; meerendeels zijn zij zeer ongelijkvormig van structuur, 
hier digt, elders vol holen, terwijl velen door en door poreus 
zijn en eene menigte groote en kleine holligheden en spleten 


222 


vertoonen, in welk opzigt zij veel overeenkomst hebben met 
vulkanische slakken, welke met blaasruimten zijn doortrokken. 
Er worden eenige weinigen gevonden, die zoo vol gaten zijn als 
puimsteen, en dieechter uit kwarts bestaan; deze schuimachtige 
stukken hebben bijna allen eene vaalroode kleur. Zwavelijzer 
en zinkblende (zwavelzink) worden in de meesten dezer blokken, 
dikwerf in eene groote hoeveelheid, aangetroffen; zij komen nu 
eens voor als duidelijke kristallen ingesprenkeld, dan weder 
digt in den vorm van vrij groote nesten, of van stralige, blade- 
rige massa’s, terwijl kwartskristallen — zeszijdige zuilen met 
piramidale uiteinden (d. 1. rhomboeder, „entrandeckt zur Säu- 
le”) — welke dikwerf naaldvormig, zelfs haarvormig fijn zijn, 
aan de binnenwanden van bijna alle gaten en drusenruimten, 
ja, zelfs aan die der engste reten voorkomen. Eenige dezer kris- 
tallen hebben eene aanmerkelijke grootte, terwijl hunne dikte 
van 4 tot $ duim aangroeit, anderen daarentegen zijn niet 
grooter dan een buskruidkorrel; eenigen zijn wit, doorzigtig 
„wasserhell”, de meesten zijn gekleurd, of althans aan de opper- 
vlakte zwartachtig als waren zij berookt; zij hebben alsdan eene 
vuile, blinkend-ijzerzwarte, blaauwachtige, bolusroode, brui- 
ne, zelfs geelachtige kleur. In vele holligheden wordt een me- 
taalachtig (niet nader door mij bestemd) ligchaam waargeno- 
men, dat in de gedaante van druiven is afgezet en eene zwarte 
kleur hezit. Tusschen dergelijke fraaije kristallinische deelen 
der rotsblokken worden hier en daar matte, doffe, aardachtige, 
ligt verwrijfbare deelen aangetroffen, — overblijfselen van 
het oorspronkelijke mergelgesteente, hetwelk niet overging in 
kwarts-zelfstandigheid, — of er worden zoodanige kwartsmas- 
sa’s tusschen dezelven gevonden, die vol holen en gaten zijn, 
aan wier wanden een metaalachtig beslag wordt waargeno- 
men, dat hier bolusrood, elders zwart of zwartachtig blaauw 
van kleur is, ja, op menige plaats een zeer schoon staalblaauw 
koloriet vertoont. 

Al deze blokken zijn slechts met eene dunne aardlaag be- 
dekt, waarin, even als op eene grootere diepte tusschen de blok- 
ken het geval is, vele kleine kwarts- en hoornsteenbrokken, 
vermengd met losse kwartskristallen en ijzerkies, worden aan- 
getroffen. Men mag niet onopgemerkt laten, dat het blaauw- 


223 


grijze, zeer harde massa-gesteente van Pesawahan sabien. 
594595, hetwelk de dalkom vormt, waarin de kwarts-puin- 
brokken worden gevonden, behalve kwarts, hornblendekris- 
tallen en magneetijzer, insgelijks ijzerkies ingesprenkeld bevat, 
welke laatstgenoemde zelfstandigheid op enkele plaatsen zelfs 
in groote hoeveelheid daarin voorkomt. 

Verwijdert men zich in eene noordoostelijke rigting van Pe- 
sawahan, dan treft men op de bedding van vele beken, welke 
zich in kronkelenden loop tussehen de breede heuvelstrooken 
heenslingeren, behalve kwarts- en hoornsteen, insgelijks jaspis- 
blokken hier en daar verstrooid aan, welke door de werking 
van het beekwater uit de lagen zijn losgespoeld. De laatste beck, 
op welker bedding zij in groote menigte worden gevonden, is 
de tji Nangko, in de nabijheid van het dorp van gelijken naam, 
hetwelk in de zoo"even opgenoemde rigting ongeveer 5 mi- 
nuten van Pesawahan verwijderd is. Te rekenen van deze beek 
wordt het vlak golfvormige hoogland meer en meer bergachtig, 
de dalkloven doorsnijden den bodem allengs dieper, heuvel- 
rijën doen zich duidelijker aan het oog voor en — nergens 
ontwaart men meer kieselige blokken. De puinbrokken van 
Jaspis zijn 1 à 5 voet dik, roodkleurig, menigwerf doortrokken 
met witte chalcedoon-aderen; nu cens treft men blokken aan, 
waarin geen ijzerkies wordt gevonden, anderen weder bevatten 
eene groote hoeveelheid van dit metaal, dat er als ingespren- 
keld is: L. ne. 5S1; worden dergelijke stukken gepolijst, dan 
verkrijgt men een zeer fraai, als met goudstippels bezaaid ge- 
steente. KE, 

De medegebragte stukken, welke van de kwartsblokken te 
Pesawahan werden afgeslagen, zijn de volgenden. Bruingele 
hoornsteen, die van binnen veelal blaauw- of zwartachtig is 
en in vuursteen overgaat: L. no. 592. Poreus kwarts; hetwelk 
met holen van allerlei grootte is doorhoord en zeer veel over- 
eenkomst heeft met lava-slakken: n°. 582, — Wit kwarts, waarin 
eene groote menigte zwartblaauwe of staalblaauwe kristallen 
of kristallinische massa’s ingesprenkeld voorkomen, welke een 
1 Se 1 de 4 TN pe DLT à ge ME | VA 


Zink ANC 


\ geng ° namelijk, (Lwav 5 
sulfuré): n°. 585. — Donker kleurig kwarts, hetwelk vooral eene 
groote hoeveelheid ijzerkies (zwavelijzer) bevat: n°. 584, — Zui- 

\ 15 


224. 


ver, wit kwarts, waarin veel ijzerkies ingesprenkeld voorkomt: 
n°. 585. Dergelijke soort, als opgenoemd. is onder n°. 585, doch 
welke zeer poreus is: n°. 586, — Kwarts met holen en spleten 
doortrokken, waarvan de wanden bezet zijn met water-heldere 
kwartskristallen: n°. 587. — Dergelijke stukken als die, voor- 
komende onder n°. 587, welke echter slechts kleine kristallen 
bevatten, die eene bolusroode, ja, zelfs zwartachtige kleur 
hebben: n°. 588, — Een groote kwartsbrok uit verschillendsoor- 
tige bestanddeelen zaâmgesteld, waarin het meerendeel der 
opgetelde varieteiten, benevens de beide genoemde soorten van 
metaalkies worden aangetroffen: n°. 589. — IJzerkies in digte 
massa’s, van dergelijke blokken afkomstig: n°. 590. — Derge- 
lijke ijzerkies, in de gedaante van teerlingvormige kristallen: 


n°. 591 


ze. Laag verkiezelde brokken in de nabijheid van Bandarsari. 


Oostwaarts van Pesawahan, op een lijnregten afstand van on- 
geveer 9 minuten van genoemd oord, ligt Bandarsari in een 
ketelvormig verbreed gedeelte van het dal, waardoor de tji Kaso 
stroomt. Deze vormt, — hier ongeveer in het centrum der ver- 
eenigde Djampang-landen, — de grens tusschen Dj ampang koe- 
lon en tengah. Bandarsari, welke plaats aan de regter- of ooste- 
lijke zijde des strooms gelegen is, behoort nog tot Djampang 
koelon. Zoo verre het oog reikt, bestaat dit land uit bergen, 
welke niet hoog rijzen, maar eene zeer oneffene, golfvormige 
oppervlakte daarstellen. De schedels dezer bergen liggen ge- 
middeld ter hoogte van 1,800 à 2,000 voet boven den spiegel 
der zees-zij zijn meerendeels vlak of hebben eene breed 
wrongvormige gedaante. Door dergelijke streken stroomt de 
tji Kaso door een dal, hetwelk nu eens in eene enge kloof 
wordt herschapen, elders weder een breeden, vlakken bodem 
verkrijgt; te rekenen van Bandarsari stroomt zij eerst in eene 
oostelijke rigting, wendt zich vervolgens naar het zuiden en 
bespoelt Paboearan, welke plaats, in eene oost- zuidoostelijke 
rigting, op een aftand van 7 minuten van Bandarsari ligt. 
Aldaar is de bodem van het dal weder breed en vlak geworden. 


225 


Het oord Bandarsari ligt in het zuidoostelijke gedeelte der 
rondachtige vlakte, welke eene middellijn heeft van omtrent 1 
minuut, — zoo breed is de dalbodem te dier plaatse, — en 
rondom welke ten noorden en ten oosten, in een wijden boog, 
de tji Kaso heenstroomt. Zuidoostwaarts van het dorp neemt 
zij de tji Tampian op en zet vervolgens haren loop in eene oost- 
zuidoostelijke rigting voort door het dal, hetwelk allengs enger 
wordt, meer de gedaante eener kloof verkrijgt. Ten noordoosten 
van het dorp vereenigt zich met de tji Kaso een andere, insge- 
lijks breede en vlakke dalbodem, namelijk, die, waardoor de tji 
Seëng uit eene meer oostwaarts liggende streek benedenwaarts 
vloeit. Ter plaatse, waar deze in de tj1 Kaso uitwatert, aan den 
linkerarm der beide beken, ligt het dorp Bandar pandjang. 
De bodem van al deze dalen wordt gevormd door de op- 
pervlakte eener puinlaag, welke hoofdzakelijk bestaat wit kwarts- 
blokken. 

Maar het zijn niet slechts de dalbodem der tjì Kaso, benevens 
de beddingen der in haar uitwaterende nevenbeken, welke, 
even als de tji Tampian, zich in honderden van bogten tus- 
schen de zacht glooijende hoogten heenslingeren, die met der- 
gelijke puinbrokken opgevuld zijn; zelfs op de vlakke sche- 
dels der heuvelen, die slechts met gras, doch met geen ge- 
boomte zijn begroeid, worden dergelijke blokken aangetroffen. 
Men vindt dezelven ten zuidwesten en ten zuiden tot op een 
afstand van Î4 minuut van Bandarsari, tot aan de grenzen 
van het grove, vulkanische conglomeraat, hetwelk wij op 
bladz. 169 hebben beschreven. Het kerngesteente der heuvelen 
aan deze zijde van Bandarsari bestaat uit thon-, mergel- en 
zandsteenlagen, welke onder een hoek van ongeveer 15° naar 
het noord ten oosten hellen, en waar tusschen op menige plaats 
zeer dunne, laagsgewijs gevormde, bijna schilferige, weeke 
mergelsoorten voorkomen, welke eene bonte, (roode, witte of 
oranjegele) kleur hebben: L. n°. 572. | 

Onder de kieselige puimbrokken, welke op deze hoogten 
verspreid zijn, worden, behalve grootere kwarts- en roode jas- 
pis-blokken, voornamelijk de volgende steensoorten gevonden. 
1e. Stukken, welke den hardsten vuursteen of eene chalcedoon- 
massa vormen, en echter nog zeer duidelijk eene koraalstruc- 


226 


tuur bezitten: L. n°. 575; anderen, welke slechts ten deele ver- 
kieseld zijn, ten deele nog uit kalk bestaan, waarin de koraal- 
structuur zigtbaar is gebleven: n°. 575, 574, — die, welke onder 
n°.574 voorkomt, vertoont een evergang in kiesel-massa, ter- 
wijl n°. 573 nog uit digten kalksteen bestaat, welke opbruist, 
zoodra hij met zuren wordt behandeld , — en nog anderen, die 
uit een verharden, okergelen kalkmergel zijn gevormd, welke 
door duizenden van anastomoserende kwartsaderen is door- 
trokken: n°. 576. — 2e, Zet men zijn togt van Bandarsari nog iets 
verder in eene zuidwestelijke rigting voort, dan vindt men ter 
diepte van 2 voet beneden de oppervlakte eener vruchtbare 
aarda, millioenen van kleine, veelal poreuse, blaauwachtig 
witte kwartsstukken, welke eene aanmerkelijke hoeveelheid 
ijzerkies bevatten, afwisselend ter grootte van eene hazelnoot 
tot die eens appels voorkomen en eene laag vormen ter dikte 
van naauwelijks 4 voet. Deze dunne kwartsgruis-laag vertoont 
allerwege dezelfde oneffenheden, welke in het terrein worden 
waargenomen; aan de wanden van eenige dalen, ter plaatse 
waar wijd uitgestrekte ontblootingen worden aangetroffen, 
heeft deze laag eene zonderling golfvormige rigting, vormt zij 
eene slangsgewijs gebogene streep, en toch bezit zij overal eene 
gelijke dikte, als waren deze kwarts-puinbrokken, even als vul- 
kanisch gruis of zand, uit de lucht nedergevallen en in la- 
tere tijden met eene aardlaag ter dikte van 2 voet bedekt ge- 
worden. Witkleurige kwartsstukjes, welke volkomen met de 
hier vermelden overeenkomen, vindt men in de roodkleu- 
rige aardlaag van het heuvelland, ten zuid-zuidoosten van 
Pesawahan, tusschen dit oord en Waloeran, en aldaar is het, 
dat wij de exemplaren: L. ne. 595, hebben verzameld. — 
3e, Verwijdert men zich in eene zuid westelijke rigting , op den 
weg die naar Pesawahan voert, nog meer van Badarsari, 
dan komt men aan den voet van den g. Hioer, alwaar de grens 
wordt gevonden der kieselige puinbrokken en het vulkanische 
conglomeraat een aanvang neemt. Deze g. Hioer maakt slechts 
een gedeelte uit dier groote, vulkanische conglomeraatbank, 

welker noordelijke bella zich van hier in eene oost-zuidooste- 
lijke rigting uitstrekt tot aan den g. Gebek, welken wij den lezer 
reeds op bladz. 170 hebben beschreven. Reeds in de nabijheid 


227 


van Bandarsari worden tusschen de kwartspuinbrokken en- 
kele vulkanische gesteenten gevonden, waarvan velen de 
gedaante hebben eens kogels en eene merkwaardige, schelvor- 
mige afzondering bezitten. Hier aan den voet des g. Hioer, 
alwaar men onder de conglomeraat-stukken insgelijks frag- 
menten van vijfhoekige zuilen vindt, worden menig werf chal- 
cedoon-korsten: Lb. no. 577, aangetroffen, welke op de innigste 
wijze vereenigd zijn met den fij nkorreligen, donkergrijzen tra- 
chiet, uit welke steensoort de meeste stukken van het conglo- 
meraat bestaan. Behalve de hier vroeger onder 2° vermelde 
dunne laag, liggen insgelijks alle andere kieselige puinbrokken 
op de oppervlakte der tertiaire formatie; zij komen hierop voor 
in lagen, welke allerwege eene gelijke dikte hebben en dezelfde 
golfvormige oneffenheden des bodems vertoonen, zonder dat zij 
in de lager liggende gedeelten, die zieh tusschen de heuvelen 
bevinden, tot eene meerdere dikte- opgehoopt voorkomen dan 
op hunne schedels het geval is. Slechts de bovenste aardlaag 
bedekt dezelven. Die blokken, welke op de bedding der beken 
tusschen die heuvelen worden aangetroffen, zijn door de wer- 
king des waters uit de laag losgespoeld. De ophooping van kie- 
zelige blokken op den dalbodem der groote beken, namelijk, 
der hoofdbeek tji Kaso, laat zich ligter verklaren dan de wijze 
waarop de puinbrokken verbreid zijn op het golfvormig-on- 
effene tertiaire heuvelland, welks bovenste omhulsel zij uitma- 
ken, dat op zijne beurt onder de alles bedekkende aardlaag be- 
dolven ligt. 1) Hier in de vlakte van Bandarsari, bij voorbeeld, 
waar zij met andere, en wel voornamelijk vulkanische steen- 
soorten vermengd voorkomen, vormen zij zeer uitgestrekte 
lagen: deze puinbrokken, wier tusschenruimten met gruis, 
zand en aarde zijn opgevuld, maken de effene oppervlakte 
der dalbodems uit. Behalve hoornsteen, kwarts en vuursteen- 


*) Werden zij door de werking der baren laagvormig over deze heuvelen uitge- 
‘breid? Was de rigting dezer lagen aanvankelijk horizontaal, en ontstonden de golf- 
vormige bogten eerst in lateren tijd, uithoofde de tertiaire basis, waarop zij rusten, 
eerst later op vele plaatsen wrongvormig-heuvelachtig opwaarts werd gedreven? Men 
mag zich ten stelligste verzekerd houden, dat het eruptie-gesteente, waardoor de 
wrijvings-conglomeraten van den g. Hioer en van den g. Gebek zijn ontstaan, op 
de vorming der kieselige puinbrokken een gewigtigen invloed heeft uitgeoefend. — 


228 


puinbrokken, worden hier insgelijks vele roodkleurige jaspis- 
brokken aangetroffen. Daarenboven worden alhier gevonden 
kogelvormige chalcedoon-massa’s, van binnen hol en in de ge- 
daante van druiven gevormd: L. no. 580, maar vooral kenmerkt 
zich de dalbodem aan Bandarsari door de uiterst schoone, veel- 
kleurige bandagaten, onyxen, die er worden aangetroffen en waar- 
van velen geheel en al vrij zijn van zwavelijzer; n°. 578, terwijl 
anderen kleine ijzerkieskristallen bevatten, welke in de geheele 
massa overal ingesprenkeld zijn; n°. 579. 

Het eigenaardige dezer bandagaten bestaat in de afwisseling 
der strepen of banden, die niet slechts in kleur, maar insgelijks 
in hoedanigheid van elkander verschillen en aan beide zijden 
van eene middenader, middenstreep, in dezelfde symetrieke 
orde op elkander volgen, in dier voege dat beide zijden met 
elkander overeenkomen. Naast aan de middenader grenst ge- 
woonlijk eene zeer schoone kristallinische kwartsstreep, welke 
waterhelder is; op deze volgen — steeds dubbeld, ter weder- 
zijde en in gelijke rangschikking — hoornsteen-, vuursteen-, 
agaat-, jaspis- of chaleedoonachtige strepen of banden van 
zeer verschillende kleur; deze zijn deels kleurloos, doorschij- 
nend, deels meer of min ondoorschijnend, welke laatsten 
eene witachtige, groenachtig grijze, geelachtige, zelfs eigele 
of bruinachtige kleur hebben. De afwisseling van dergelijke 
strepen, waarvan sommigen kristallinisch, doorzigtig en 
helder als water, anderen geheel ondoorschijnend zijn en eene 
dikte van 2à 12 lijnen hebben, geeft aan dit gesteente een ui- 
terst fraai, bontkleurig uiterlijk. Uithoofde de strepen ter we- 
derzijde der middenste lijn in volg telkander overeenko 
men, zoo doen zij zich „Sahlband”-vormig t) voor, doch strekken 
zich zelden zeer verre in eene lijnregte rigting uit; zij zijn in- 
tegendeel meerendeels gebogen, ja, zij kronkelen zich bij wijze 
van eene slang in allerlei rigtingen, Menigmaal ziet men 2 à 3 
dergelijke-systemen of vereenigingen van symetriek gevormde 
banden in één punt uitloopen, waar zij met elkander anastomo- 
seren; hierdoor ontstaan vierkante, meerendeelsechter driekante 


Sahlband wordt in de taal der bergbouwkundigen dat gedeelte van de zijden der 
gesteente- of ertsgangen genoemd, waardoor deze met de wanden der spleten, die zij 
omvatten , verbonden zijn, 5 


229 


middenruimten — oogen in het gesteente, — gevormd door con- 
centrieke, naar het middenpunt steeds kleiner wordende ban- 
den, tot dat eindelijk slechts het driehoekige centrum overblijft, 
welk centrum bij de meesten, hoewel niet bij allen, hol is en 
een driekant kanaal vormt, eene drusenruimte , welker wanden 
met kwartskristallen zijn bezet. Er worden blokken onder ge- 
vonden, die eene dikte hebben van 2 voet; slaat men dezelven 
door, dan bespeurt men op hunne breukvlakken dergelijke ge- 
kleurde strepen, die in de zonderlingste rigtingen, even als ge- 
kronkelde darmen, dooreenloopen. Dikwerf ziet men in één en- 
kelen blok tusschen deze veelkleurige banden, drie, vier, ja, een 
grooter tal driekante ruimten, — oogen of plekken, alwaar de 
verschillende gangen ineenloopen, — maar steeds doen zij zich 
aan de tegenovergestelde zijden eener middenste lijn in gelijke 
rangschikking aan het oog voor. Dit is insgelijks het geval met 
de driehoeken, welke elkander omvatten en die, naar gelang zij 
het middenpunt naderen, steeds kleiner worden, maar echter 
zoodanig zijn gevormd, dat de drie zijden van een en denzelfden 
driehoek, — of driehoekigen streep, — telkens èn in kleur èn in 
hoedanigheid met elkander overeenkomen, Tusschen de ver- 
schillende systemen der symetrieke banden vindt men in vele 
blokken, — ja, op verschillende plaatsen in hetzelfde brok- 
stuk, — aderen, kleine gangen, van een groenachtig grijs, digt, 
of zeer fijnkorrelig eruptie-gesteente; hetzelve is ten innigste met 
de nabij gelegene kwarts-massa verbonden, waarin het traps- 
gewijs, zonder duidelijke afscheiding overgaat. 

Naar ik vooronderstel, zijn deze bandagaten ontstaan, ten 
gevolge van het opgevuld geraken van holle, deels spleetvor-_ 
mige, deels driekante ruimten, — kanalen, — waarvan kalk- 
mergelbanken in de nabijheid van eruptive gesteente-gangen 
waren doortrokken. Drong er nu water in deze kanalen, — 
hetzij dat het er van boven in liep, of er van onderen in op- 
steeg, — waarin zich kieselzuur in opgelosten toestand en in 
eene veranderlijke hoeveelheid bevond, welke daarenboven nu 
eens meer, dan minder met andere zelfstandigheden, als b. v. 
ijzer- en mangaan-oxydul, was bezwangerd, dan moesten, als 
een natuurlijk gevolg hiervan, aan de wanden, — sahlban- 
den — dezer kanalen gelijkvormige bezinksels of korsten wor- 


230 


den afgezet; deze bezinksels moesten zich te gelijker tijd en op 
gelijke wijze aan beide (de tegenover elkander staande) wanden 
der spleten, of aan alle zijden der driekante kanalen afzetten, 
maar achtereenvolgens eene verschillende hoedanigheid verkrij- 
gen, naarmate het medium veranderde. Ten gevolge hiervan 
moesten dunne, korstvormige lagen (banden) nevens elkander 
ontstaan, waardoor de midd umte steed 


enger werd, totdat 
het gansche kanaal tot zóó verre was opgevuld, dat slechts in 
het midden van enkelen eene zeer naau we, driekante opening, 
ter dikte van eene penneschacht, overbleef, namelijk, eene 
drusenruimte, welker wanden met kleine kwartskristallen be- 
zet zijn. Deze moeten derhalve worden beschouwd als dat be- 
zinksel, hetwelk het laatst is gevormd geworden. Maar daaren- 
boven onderging het mergelachtige gesteente, hetwelk zich 
ter zijde van deze kanalen, gangspleten, bevond, en in zeer 
vele gevallen aan alle zijden was omgeven door gangen, die 
elkander in verschillende rigtingen kruisten, eene aanmerke- 
lijke verandering; kieselzuurwater drong er in door, en nu 
„werd het half, of slechts op enkele plekken verkieseld, of wel er 
had een overgang ;plaais jin ondoorschijnenden hoornsteen of 
in eene kwarts-massa, dic in zuiverneid en in hardheid verre 
beneden de binnenste, meer of min doorschijnende banden van 
den driehoek staat. Ter plaatse, waar cene gangspleet gevonden 
werd, welke zich onder een regten of een schoeven hoek met 
eene andere spleet vereenigde, of waar drie spleten onder een 
stompen hoek zamenliepen, werden noodzakelijker wijze drie- 
hoeken gevormd, op gelijke wijze als cr vierkanten ontstonden, 
zoodra twee gangspleten elkander onder een regten, of meer 
of min scheeven hoek sneden en de scherpe randen van het ge- 
steente afgesleten, stomp geworden waren. Zie J. UI. Figuur 
19, a en b. Uithoofde in vele stukken nog onveranderde kalk- 
mergel is overgebleven, die, met zuren behandeld wordende, 
ten deele althans nog opbruist (ne. 575, 974), zoo kan de op- 
vulling der gangspleten, de vorming van dit gesteente slechts 
door de tusschenkomst van water — „op den natten weg” —. 
hebben plaats gehad. Uithoofde aderen van eruptic-gesteente 
in de kwarts-massa voorkomen, waarmede zij dikwerf innig 
zaâmverbonden zijn, mag zulks als een bewijs worden be- 


231 ht 


schouwd, dat deze in een genetisch verband ‘stonden met de 
vorming dezer metamorphische kwartsen, dat, namelijk, de 
gangspleten waarschijnlijk eerst onstonden bij het doorbreken 
van het eruptie-gesteente, ten gevolge waarvan kieselzuur- 
houdend water kon opwellen. 

In dier voege en‚ naar mijne overtuiging, alléén op die wijze, 
laat zich het ontstaan verklaren der kieselpuinbrokken, welke 
gevonden worden in de nabijheid van Tjoeroek nêgtêg, in het 
distrikt Karang; zij vormen bij uitnemendheid de laag der drie- 
en vierkante, coneentrieke bandagaten op Java, dewijl te dier 
plaatse bijna geene andere kwartssoorten worden aangetroffen. 

De bodem van het Kaso-dal heeft in de nabijheid van Paboe- 
aran, — zie vroeger, — eene breedte van eenige honderd voet; 
hij is vlak en bestaat, in zoo verre dit zich laat beoordeelen, 
aan de wanden der beek, die ter diepte van 7 à 10 voet zijn 
afgebroken, uit niets anders dan uit een fijnen detritus, narne- 
lijk, uit gruis, zand en aarde. Deze streek ligt lager, verder 
stroomafwaarts dan Bandarsari. Op zekere hoogte boven den 
bodem van het dal, ongeveer 60 à 70, boven denzelven, worden 
ter wederzijde aan de zacht glooijende hellingen ontblootingen 
gevonden van eene laag kieselige puinbrokken, welke, op 
verre van elkander verwijderde oorden en ter wederzijde van 
het dal, telkens op gelijke hoogte worden aangetroffen. Aldaar 
worden 2 à 5 duim groote stukken hoornsteen, kwarts, vuur- 
steen, jaspis, chaleedoon en driehoekige, concentrieke banda- 
gaten gevonden, van nabij overeenkomende met die, welke in 
het distrikt Karang voorkomen; deze puinbrokken liggen al- 
daar tot eene laag opeen gehoopt, zijn slechts met zeer weinige 
andere, b. v.‚ vulkanische steenbrokken vermengd en aan de 
hoeken bijna allen afgerond, ja, zeer velen vormen wezenlijke 
rolsteenen. — Enkelen zijn door de werking van stroomend wa- 
ter uit de laag losgespoeld ‚en worden hier en daar op de bed- 
ding der rivier aangetroffen. Gelijk zulks bij Bandarsari het ge- 
val is, zoo grenst ook hier de volsteenlaag aan het vulkanische 
conglomeraat, dewijl westwaarts van Paboearan de g. Gebek 
allengs oprijst. Ten oosten en ten noorden van van daar is het 
terrein, wanneer men deszelfs centrale ligging in aanmerking 
neemt, buitengewoon laag en vlak. ai 


232 


3e. Laag kieselige puinbrokken in de nabijheid van Tjoeroek 
nêégtég , in het distrikt Karang (Soekapoera). 


16, 


In den lagen, eentoonigen, slechts g ig- heuvelachtigen 
en onvruchtbaren bodem van het distrikt Karang, die heinde 
en verre niets anders aan het oog vertoont dan een dor bedeksel 
van Alang-gras, heeft de natuur eenige ertsen gelegd, die ner- 
gens elders op Java voorkomen, als ware het om denzelven 
schadeloos te stellen voor de karige vegetatie, die zij er aan 
schonk; daarenboven heeft zij die streek verrijkt met verschei- 
dene geologische merkwaardigheden, en hiertoe behoort onder 
anderen de laag kieselige steenbrokken, welke voornamelijk in 
de omstreken der tji Bèrêm wordt gevonden. De benedenhelft 
dezer beek stroomt in de rigting van het noordoosten naar het 
zuidwesten door het vlak-golfvormige terrein en vereenigt zich 
west- zuid westwaarts van Tjoeroek nêgtêg, het hoofddorp van 
het distrikt, op een afstand van 14 paal van daar, met de tji 
Langla; deze is de hoofdbeek dier streek. Te rekenen van het 
zoo even genoemde dorp, hetwelk aan haren linker- of noorde- 
lijken oever ligt, stroomt deze beek in eene west-zuid westelijke 
rigting. Neemt men zijn pad over de bedding der tji Bêrêm en 
volgt men haren loop stroomopwaarts, dan blijkt het, dat niet 
slechts de bedding, maar insgelijks de benedenste deelen harer 
oeverwanden uit grijze, somtijds blaauwachtig witte, ja, zelfs 
groenachtige thon- en mergel-lagen bestaan, welke onder een 
hoek van 20 à 25 graden naar het noordoosten hellen en wier 
koppen allen op gelijke hoogte zijn afgebroken. Op deze tertiaire, 
tamelijk effene oppervlakte, — op de koppen der afgebrokene 
vlotten — rust eene laag steenbrokken en rolsteenen, welke 
slechts 1 à 2 voet dik is; op deze rolsteenlaag ligt eene 5 à7 voet 
dikke aardlaag, welke, naar hare bovenzijde, allengs bruinkleu- 
riger wordt, eene grootere hoeveelheid teelaarde bezit, met 
Alang-gras is begroeid en tegenwoordig den bodem des lands uit- 
maakt. 

Im de bedding der nabij gelegene beek Langla zijn de zooeven 
genoemde tertiaire lagen op vele plaatsen, bij voorbeeld, in de 
onmiddellijke nabijheid van Tjoeroek nêgtêg, doorbroken ge- 
worden door een digten, zwartblaauwen, deels zuilvormig af- 


233 » 


gezonderden basalt: Li-n°, 1013, enz, en in de bovenste helft 
van de tji Bêrêm-loop wordt een gang van mangaanerts, be- 
nevens kall gelbanken gevonden, waarvan uitgestrekte plaat- 
sen geheel en al verkieseld zijn. (Zie de volgende kapittels.) 

De zoo straks bedoelde laag, waarvan de ontblootingen aan 
de zijwanden der tji Bêrêm voorkomen, bestaat uit puinbrok- 
ken ter grootte van 1 à 5, hoogstens 4 duim; zij zijn aan de hoe- 
ken, wel is waar, meer of min afgerond, doch mogen echter 
geene volkomene rolsteenen worden geheeten, dewijl zij eene 
onregelmatige, bultige gedaante hebben. Behalve enkele stuk- 
ken basalt, welke hier en daar voorkomen, vindt men bijna 
niets anders dan hoornsteen, kwarts, ehalcedoon, jaspis, agaat, 
maar verre het grootste aantal er van bestaat uit concentri 
bandagaat-(onya-) stukken, welke, alhier bij millioenen opeenge- 
hoopt liggende, eene laag vormen , die nu eens 2, gewoonlijk 
echter slechts 1 voet dik is en op vele plaatsen geheel en al ver- 
dwijnt, d. 1, wigvormig uitloopt, om elders wederom te voor- 
schijn te komen. Naar het schijnt, strekt deze laag zich mijlen 
ver uit, In het bovenste gedeelte van het dal, in de nabijheid van 
de doorgebrokene basalt-massa’s, welke men aldaar aantreft, 
worden, wel is waar, plekken gevonden in den kalkmergel, — 
ditgesteente vormt aldaar de bovenste bank van hetgebergte, — 
waar dezelve in hoornsteen, ja, zelfs in kieselschiefer is over- 
gegaan, doch nergens ontwaart men in de compacte, on verbrij- 
zelde rots eenig spoor van dergelijke bandagaten. In groote hoe- 
veelheid worden zij echter verstrooid gevonden op de bedding 
der tji Bêrêm, der tji Langla en van andere beken, alwaar zij, 
namelijk, door de werking van het beekwater uit de laag zijn 
losgespoeld. 

Zij bestaan uit doorzigtige, waterheldere strepen, afgewis- 
seld met meer of min doorschijnende, ja, geheel en al opake 
banden, waarvan sommigen eene melkwitte, geelachtige, ande: 
ren eene roodachtige, bruine, groenachtige, zwarte, zelfs kool- 
zwarte kleur bezitten. In één en hetzelfde stuk worden echter 
gewoonlijk slechts 2 of 5 verschillende kleuren aangetroffen. 
De meeste stukken-zijn uit kleurlooze, waterheldere, uit melk- 
witte (namelijk, opake, poreeleinachtige) en uit zwarte strepen 
gevormd, waarvan het uitwendige gedeelte, hetwelk de opper- 


234 


vlakte van het gesteente uitmaakt, gewoonlijk eenigzins in het 
bruinachtige overgaat. De strepen, welke op eene verschillende 
wijze zijn gekleurd, bestaan uit even zoo vele verschillende 
kwartssoorten, waaronder hoorn- en vuursteen, benevens chal- 
cedoon het igvuldigst word getroffen. Deze banden loo- 
pen nu eens lijnregt en evenwijdig ten opzigte van elkander, — 
zoo als de zijwaartsche deelen in J. IIL Figuur 19, — dan weder 
keeren zij in zich zelven terug, vormen zij zonen en loopen zij hier 
in een kring, elders in den vorm van vierkanten, — zoo als in 
het centrum van Figuur19, b, — of lang uitgerekte driehoeken: 
verre weg het menigvuldigst vindt men gelijkzijdige, zoowel 
stompeals volkomen scherphoekige driehoeken t) — gelijk het ge- 
valisin het centrum van F iguur19,a, — welke elkander omslui- 
ten, en‚ naar gelang zij het middenpunt meer en meer naderen, 
telkens kleiner van omvang worden. De dric zijden van denzelf- 
den driehoek, — van dezelfde zone, — komen met elkander in 
kleur en hoedanigheid volkomen overeen, doch worden telkens 
afgewisseld door andere driehoekige banden, — zonen, — die 
van de voorgaanden zoowel in kleur als in hoedanigheid ver- 
schillen. Zoowel bij deze onyxen, als bij die, welke te Bandar- 
sari worden aangetroffen, bespeurt men bij gevolg ten duide: 
lijkste, dat zij tusschen sahlbanden symetriek zijn gevormd; 
zij omvatten een centrum, hetwelk, naar gelang der gedaante 
van den puinbrok zelven, bij deze rond, bij anderen vierkant of 
driehoekig is, en of geheel en al gevuld, of als drusenruimte 
met kristallen bezet is; zelden gebeurt het, dat men een hol, 
Pijp vormig centrum ontmoet. De meeste puinbrokken zijn lang- 
werpig, hunne dikte is derhalve geringer dan hunne lengte; 
zij doen zich bij gevolg aan het oog voor als fragmenten van 
voormalige pijpen, welke eene oncffene, knobbelachtige opper- 
vlakte hebben, die gewoonlijk bruinkleurig, als het ware 
schorsachtig is. Zie verscheidene dier steensoorten hrs Lioeno. 
10191026. Snijdt men de verlengde deelen der F iguren 19, a 
en b, ter plaatse waar zich de gestippelde lijnen bevinden, af, 
zoodanig dat slechts het middenste gedeelte overig blijft, zoo 


*) In vorm komen zij overeen met hetgeen men, met botanische kunsttermen, 
Ï ris. 


heet: trigonus, triqueter en triangula 


235 


verkrijgt men eene dwarsche doorsnede der band-agaten van 
Karang. Slechst weinige stukken worden aldaar aangetroffen, 
welke den regtlijnigen, evenwijdigen vorm der buitenste, afge- 
snedene deelen (der figuur) bezitten. Ook in vele der agaat-rol- 
steenen van Karang komen strepen voor, welke slechts op eene 
onvolkomene wijze verkieseld en meer of min mergelachtig, 
dof, wit of geelachtig gebleven zijn, zoodat men er gedeelten 
van kan uitkrabben of afschaven. 


7. AFZONDERLIJKE LEDEN DER FORMAT IE. 
VERKIEZELDE BOOMSTAMMEN. 


In vele streken van Java worden overblijfselen aangetroffen 
van voormalige tertiaire wouden, namelijk, boomstammen of 
brokstukken van dezelven. De toestand, waarin zij worden ge- 
vonden, is tweevoudig; zij zijn, namelijk, of in kolen over- 
gegaan, of zij zijn verkieseld geworden, ten gevolge waarvan zij 
zijn herschapen in hoornsieen, of in andere dergelijke kwarts- 
achtige steensoorten. In beide gevallen komen zij of laagsgewijs 
opeengehoopt voor, in welk geval de kolen vlotten vormen, — 
of zij worden hier en daar verstrooid in de lagen der formatie 
gevonden, en in dat geval vormen de kolen nesten. — Het Is 
vooral in het zuidoostelijke gedeelte der residentie Bantam, in 
het regentschap Lêbak, benevens in de Djampang distrikten der 
Preanger-Regentschappen, bij gevolg in de bergachtige streken 
der westelijke helft van Java, welke aan de zuider kust palen, 
dat afzonderlijke brokstukken van verkieselde boomstammen, 
en wel zeer menigvuldig, worden aangetroffen; men vindt de- 
zelven op de bedding van vele beken, alwaar zij door de wer- 
king van het water uit de lagen, waarin zij vroeger bedolven 
waren, zijn losgespocld. Dit verschijnsel wordt niet slechts waar- 
genomen op de beddingen van een aantal kleine beken, waar- 
van wij hier geen gewag maken, maar zulks is onder anderen 
het geval op de bedding der tji Ara, tji Siki, tj Madoer, tji 
Mandiri en tji Boeni. In andere streken van Java worden zij 
zeldzamer aangetroffen. Nergens elders worden zij gevonden dan 
binnen de grenzen van het neptunische { tertiaire) gebergte, 


ij 


reen 


236 


terwijl zij op den vulkanischen bodem volstrekt niet voorkomen. 
Niet slechts ten opzigte hunner steeds afwisselende grootte, 
maar insgelijks wat betreft hunne hoedanigheid, komen de 
vroeger vermelde overblijfselen volkomen overeen met die, wel- 
ke in eene, overigens tamelijk uitgebreide streek van het eiland 
Java, namelijk, in het binnenste gedeelte van het Bantamsche 
regentschap Lêbak, laagsgewijs opeengehoopt worden gevonden. 
De laatsten verdienen derhalve uit dien hoofde onze bijzondere 
aandacht. | 
Zij worden, b. v., gevonden in het tji Oedjoeng-dal, zoo mede 
aan deszelfs zuidelijke zijde, in de nabijheid van Bodjong manik 
en Bodjong mangkoe. De neptunische gebergten bestaan te dier 
plaatse uit verscheidene leden, welke, naar gelang hunner ver- 
schillende wijze van ligging, in twee groepen behooren te wor- 
den gerangschikt, wier ontstaan uit verschillende tijdperken 
dagteekent: a. het benedenste, eigenlijke tertiaire gebergte, be- 
staande uit thon:-, mergel- en zandsteenlagen, welke onderling 
der af wissel waar tusschen de fossile kolenvlotten 
ingesloten liggen, met wier beschouwing wij ons in het volgende 
kapittel meer bepaaldelijk zullen bezig houden. Dit benedenste, 
laagsgewijs gevormd geheel is derwijze uit zijn verband gerukt, 
dat de lagen in verschillende streken van het gebergte niet 
slechts in verschillende, maar menigwerf in volkomen tegen- 
overgestelde rigtingen hellen en onder meer of minder steile 
hoeken afdalen. In de nabijheid van Bodjong manik, in die 
streken, waardoor de tji Seroea stroomt, hellen deze kolen- 
houdende lagen onder een hoek van 250 naar het noorden, 
terwijl zij daarentegen in de nabijheid van Bodjong mangkoe, 
in dat gedeelte des lands, waardoor de tji Lajang haren loop 
voortzet, onder een hoek van 55° naar het westen hellen. Beide 
beken hebben hare uitwatering in de tji Oedjoeng, ter linker- of 
zuidelijke zijde van welke rivier zij beneden waarts stroomen. — 
b.Opde afgebrokene koppen der zoo even genoemde lagen, welke, 
naar het schijnt, eene zeer oneffene, heuvelachtige basis vor- 
men, rustensde navolgende, daarop afgezette leden, welke meer 
of min horizontaal liggen of niet laagsgewijs zijn afgedeeld; 
deze bovenste leden, zulks blijkt duidelijk; moeten bij gevolg 
later zijn afgezet geworden, nadat de kolenhoudende lagen 


237 


reeds gebroken en opgerigt waren. Ontblootingen van de 
zelven worden derhalve nergens elders gevonden dan in beek- 
beddingen, uithoofde zij ter zijde der beekoevers en op de sche- 
dels der heuvelen door de volgende lagen zijn bedekt 1°. aan 
de noordelijke zijde van het tji Oedjoeng-dal, noord waarts van 
de straks genoemde dorpen (Bodjong manik en mangkoe) 
wordt het krijtwitte, mergel- of tufachtige conglomeraat: L. 
n°. 594595, gevonden, waarvan wij reeds vroeger, namelijk, 
in het 6de kapittel, C. n°. 1, bladz. 206, melding hebben ge- 
maakt, hetwelk zulk eene groote menigte kwartskristallen be- 
vat en dat meer noordwaarts heen het gansche land heinde en 
verre bedekt; de heuvelmassa’s in de noordelijke helft van deze 
streek gelegen, verkrijgen hare breed-vlakke gedaante door 
dit conglomeraat. De zuidelijke helft, zuidwaarts van het zoo- 
even genoemde dal, heeft eer terrein ‚dat steeds meer oneffen, 
bergachtig wordt, naar mate men verder zuidwaarts gaat; in 


die streken nu, welke het naast aan de tji Oedjoeng grenzen erf 


die niet hoog oprijzen, is de vroeger onder a opgenoemde for- 
matie-groep hier en daar bedekt 2° met steil afgebrokene kalk- 
banken, b. v., van dergelijken, waardoor de tji Bioek en tji 
Majang haren onderaardschen weg hebben uitgespoeld en 
35° met eene mergel-laag, waarin de brokstukken der verkieselde 
boomstammen voorkomen. Door de werking van het water 
uit deze laag losgespoeld en op de beddingen der beken bloot- 
gelegd, worden zij, bij voorbeeld, in de tji Lajang, bij Bodjong 
mangkoe, en in andere beken dezer streek bij duizenden aan- 
getroffen. ie. 
Lij bestaan uit fragmenten van boomstammen; welke eene 
lengte hebben van 1 à 5 voet, ja, waaronder er voorkomen, 
die 7 en meer voet lang zijn; zij zijn overgegaan in hoornsteen, 
agaat of vuursteen en vertoonen op de meeste plaatsen nog 
zeer duidelijk, zelfs aan het bloote oog, de structuur van het 
hout, der zelfstandigheid waaruit zij vroeger bestonden: L. no. 
549, a. Bij de meeste dier fragmenten laat zich niet slechts de 
straalvormige verdeeling der vatensbespeuren, maar ziet men 
insgelijks zeer onderscheidenlijk de jaarkringen van het hout. 
Gewoonlijk bestaat het grootste gedeelte der massa uit een 
bruinachtigen of bleken hoornsteen: hier tusschen worden 


238 


echter witkleurige, kwartsachtige, of andere donker gekleurde, 
zelfs zwartachtige deelen gevonden, die meer overeenkomst 

ebben met vuursteen of agaat, terwijl nog andere gedeelten 
zijn overgegaan in een fraaijen, half doorschijnenden chalce- 
doon, welke echter meerendeels in den vorm van aderen door 
de blokken loopt. De meeste dezer blokken zijn aan de beide 
uiteinden dwars en glad afgeknot; anderen daarentegen zijn 
onregelmatig, scheef en splinterig afgebroken. Zij liggen zon- 
der eenige regelmaat verstrooid. in de zandige, grijs- of bruin- 
kleurige mergellaag, en zijn even als de kleinere fragmenten 
van stammen en takken, die tusschen dezelven voorkomen, 
door de werking van het water uit de laag losgespoeld, ten 
gevolge waarvan zij thans op de bedding der beek worden aan- 
getroffen. Oostwaarts heen worden zij tot in de nabijheid van 
Djasinga ‚aan de grenzen van Buitenzorg gevonden. 

Loowel deze als alle anderen, welke in verschillende streken 
van Java afzonderlijk voorkomen , behooren tot dicotyledoni- 
sche boomsoorten; nimmer is door mij in het tertiaire gebergte 
van Java eenig spoor gevonden van een verkiezelden of in 
kolen overg g tyledoni boom, van een palm, 
of van den stam eens boomvarens. Gewis mag zulks als een 
gewigtig verschijnsel worden beschouwd in een land, waar 
thans nog palmen en boomvarens in overvloed tieren, uithoofde 
in het tertiaire gebergte, — in de bruinkolen-formatie, — van 
Europa, in welk werelddeel deze boomsoorten thans niet meer 
gedijën, fossile palmen en boomvarens in menigte worden 
aangetroffen. 

De inboorlingen der streek, alwaar deze fragmenten van 
boomstammen bij millioenen voorkomen, namelijk, de Soenda- 
nezen in Lèbak, beweren, dat zij als eene hedendaagsche vor- 
ming moeten beschouwd worden; zij heeten dezelven Sêm- 
poer tjai (tjai = water), derhalve water- of beeksêmpoer. Dit 
is de benaming van een boom, welke zelden in die streken voor- 
komt, namelijk, van de Dillenia maerophylla Reinw, — over- 
eenkomende met de D. speciosa Thunb., — welke benaming 
daaraan is gegeven, ten einde denzelven te onderscheiden van 
de Golbertia obovata Bl, welke allerwege in die streek groeit, 
en dien zij kort af Sêmpoer noemen. Niettegenstaande deze 


239 


boomsoort zoo hoogst zelden voorkomt, moet zij toch, naar het 
gevoelen der in die streek woonachtige Javanen, de bouwstof 
hebben geleverd tot de verkiezelde blokken; zij moet daarenbo- 
ven, altijd naar het oordeel der Javanen, de eigenschap bezit- 
ten om, — wanneer zij in modder wordt gelegd, — binnen een 
tijdsverloop van 10 jaren te versteenen, terwijl de gemeene 

êmpoer, naar hun gevoelen, nimmer versteend gevonden 
wordt. Wat betreft de eigenschap van deze boomsoort, dat zij, 
namelijk, spoediger aan versteening zou onderhevig zijn dan 
eene andere, zoo is mij geen bewijs voorgekomen, hetwelk ter 
bevestiging van deze meening strekken of er mede in strijd 
zou geacht mogen worden, zoodat wij deze bewering ter zijde 
zullen stellen. Zelfs de inboorlingen waren niet in staat mij 
eenig bewijs voor de juistheid hunner meening te verschaffen. 
Maar dit mag als zeker worden geacht, dat de verkiezelde frag- 
menten van boomstammen, welke in Bantam worden gevonden, 
geene hedendaagsche vorming zijn, en hiervan heb ik de on- 
wraakbare bewijzen verkregen. !) Overal waar ik ter zijde vandie 
beken opgravingen in het werk stelde, heb ik mij telkens kun- 
nen overtuigen, dat de bedoelde fragmenten behooren tot eene 
zandig-mergelachtige gesteentelaag, welke menig werf tot eene 
aanmerkelijke hoogte is bedekt met aardlagen, waarop zich 
wouden verheffen, en dat zij nergens elders ontbloot aan de op- 
pervlakte des bodems, d. i., op de beddingen van beken, wor- 
den aangetroffen dan op die plaatsen, waar deze mergelsoort, 
die zich ligtelijk laat verbrijzelen, door het beekwater is uitge- 
hoold en weggespoeld geworden. fik 

Hoewel zij van een jonger tijdperk dagteekenen en later 

in de mergel-laag zijn bedolven geraakt dan de steenkolen 
bevattende lagen a zijn gevormd geworden, wier afgebrokene 
koppen zij bedekken, zoo mogen zij toch met evenveel zeker- 


1) L. Horner („Verslag van eene mineralogische reis in de residentie Bantam „” te 
vinden in de Verh. v, h. Batav. Genootsch. t. XVII bladz. 47) heeft te onbepaald 
het oor geleend aan de verhalen der inboorlingen en de beteekenis der verkiezelde 

che ische 


ad 
. 


( 
of the Geology of Jassinga,”’ opgenomen in de Verh. v. h. Batav. Genootsch. 
XVII), en K. Hasskarl („Bijdragen tot de kennis van Zuid-Bantam ”” te vinden in 
het Tijdsch. v. Neêrl. Indië, jaargang IV. bladz. 227.) 
16 


240 


heid worden beschouwd als een lid der Javasche tertiarre formatie, 
als dit het geval is met het gindsche witte, tufachtige conglome- 
raat, zoo mede met de kalkbanken in de nabijheid der tji Bioek 
en der tji Majang, welke in eene dergelijke, ongelijkvormige lig- 
wijze op de lagen a worden gevonden. Dat zij deelen van het 
tertiaire gebergte, overblijfselen van wouden wit het tertiaire 
tijdperk zijn, wordt nog duidelijker bewezen, doordien ook in 
de steil opgerigte lagen van dit gebergte, ja, zelfs in de kolen- 
vlotten, die en deze laatsten voorkomen, dergelijke ver- 
kiezelde fragmenten van boomstammen worden aangetroffen. 
Dit is, namelijk, het geval in de verder zuidwaarts liggende 
streek, aan de oostelijke zijde van het tji Siki-dal, alwaar, aan 
de zijwanden der nevenbeek (tji) Karang, verscheidene kolen- 
vlotten ontbloot worden gevonden. Niet slechts in de mergel- 
en. zandsteenlagen, in de dekkende en liggende dezer vlotten, 
maar zelfs in de vlotten zelven, worden hier en daar afzonder- 
lijk liggende fragmenten van verkiezelde boomstammen ge- 
vonden, die geheel en al met steenkolen zijn omgeven en eene lengte 
van 2à4, bij eene dikte van 1à 14 voet hebben. Een derge- 
lijk stuk, ter lengte van 14 en ter dikte van 1 voet, vindt men 
onder: L. no. 300%, in Reine splinters er van onder n°. 548. Het 
heeft eene zwarte kleur en is omsloten door eene korst van sterk 
glmmende pikkool, die eene dikte heeft van 1 à 2 duimen en in 
louter kleine kubieke stukjes is gespleten, welke bij de minste 
schudding uit elkander vallen. 

ie eene daar nevens liggende mergellaag ambod gevonden: & 

549, b, zwartkleurig verkiezeld hout, waarin een aantal uit- 

ben worden waargenomen, die gevuld zijn met fraaije 
massa’s opaal, welke een sterken, in roode en gele kleuren spe- 
lenden glans bezitten. Digt nabij den bnikenahan omtrek van 
den blok gaat de zwarte kleur in een witachtig bruin over; 
hierdoor wordt de buitenste laag gevormd, die eene dikte heeft 
van Là 3 duim, het uiterlijk eener boomschors bezit en aan hare 
oppervlakte op zulk eene eigenaardige wijze doorgroefd en 
gespleten is, gelijk aan de gebarstene schors van vele boomen 
wordt waargenomen. 

Wil men zich eenige gissing veroorloven nopens den oor- 
sprong van het kieselzuur, waardoor zulk een talloos tal van 


b t ‚dieth itgestrektel gen vormen, is verkiezeld 
geworden; zoomoet men tzijne opmer] eid vestigen 
op twee andere verschijnselen, welkeinde nabijgelegene streken 
der oostelijke helft Centraal-enZuid-Bantam worden waarge- 


nomen. Fen eerste. In de reeds vroeger vermelde tuf n°. 294595, 
welke zulk een groot gedeelte des bodems van Centraal-Bantam 
bedekt en tevens zulk eene verbazende dikte bezit, wordt niet 
slechts kieselzuur in een kristallinischen toestand, als kwarts- 
kristallenof puinbrokkener van, eni tzaggelijke hoeveel 
heid aangetroffen, maar het is zeer waarschijnlijk, dat insgelijks 
de aardachtige deelen dezer zonderlinge tuflaag uit kieselaarde 
bestaan, welke vermengd zijn met thon-aarde, enz.; of er in dit 
witkleurige gl t‚indezet g, insgelijks fossile boom- 
stammen bedolven liggen, hebik niet met zekerheid kunnen 
ontwaren, hoewel ik vermoed, dat zulks het geval is. Ten tweede. 
De bodem van het tji Liman-dal, verder zuidwaarts dan Bod- 
jong manik en de tji Oedjoeng, is bezaaid met eene ontzaggelijke 
hoeveelheid groote kwarts-, hoornsteen-, en vuursteen blokken; 
volgt men den loop van dit dal hooger opwaarts, naar des- 
zelfs oorsprong heen, dan bereikt men eindelijk den g. Liman, 
een berggevaarte, dat zich 1,180 voet hoog boven den dalbodem 
verheft en bijna geheel en al uit massief kwarts bestaat. 
Neemt men nu voor een oogenblik aan, dat dergelijke, kie- 
selaarde bevattende massa’s, gelijk de witte, mergelachtige 
„„Bantamtuf”, door de naburige vulkanen Karang en Poela- 
sari zijn uitgebraakt en, met water tot modder vermengd, 
over het omliggende land werden uitgebreid, — wijders dat 
de wouden, welke zich op de vroegere tertiaire oppervlakte 
verhieven, hierdoor werden verwoest en overstelpt, zoo laat 
het zich zeer ligtelijk begrijpen, op hoedanige wijze de brok- 
stukken dier voormalige boomstammen, die onder den modder 
bedolven waren geraakt, allengs versteenden. Het water, dat 
noodzakelijker wijze kieselzuur in opgelosten toestand moest 
bezitten, kon immers in het weefsel dier boomstammen door- 


dringen. 

Kan men zich al een denkbeeld vormen van het versteenen 
van het hout, dat in dergelijke lagen bedolven ligt, dan is daar-” 
door de oorspronkelijke bron van het kieselzuur, benevens van 


242 


het millioenental kwartskr ahem maak uit deze lagen ten deele 
bestaan,nog niet vaneen massief, 
geheel uit kwarts bestaande gebergte, gelijk de goenoeng Liman, 
nog niet verklaard geworden. Laat zich het vormen van agaat- 
drusen, naar het oordeel van G. Bisschof, op deze wijze verkla- 
ren, doordien, namelijk, regenwater, hetwelk van deoppervlak- 
te in het binnenste van kwartshoudende steensoorten is door- 
gedrongen, daaruit kieselaarde, koolzuren kalk, ijzeroxydule 
en andere bestanddeelen oplost en deze, in de uitholingen 
van rotsen heengevloeid zijnde, aldaar weder afzet, zoo is het 
toch niet mogelijk op die wijze het ontstaan van gansche 
berggevaarten te verklaren, waarboven zich geen ander nabij- 
gelegen gebergte verheft en zulks te meer uithoofde zij voorko- 
men in eene streek, alwaar men, algemeen genomen, geene kris- 
tallinische gesteenten vindt, waaruit, door middel van daar bin- 
nen dringend water, kiezelaarde zou opgelost kunnen worden. 
(Verg. Bischof, chem. et phys. Geologie, Lp. 805, IL. 1052e.a. pl.) 
Ten derde en wel voornamelijk mag hier niet uit het oog wor- 
den verloren, dat volkomen dergelijke verkiezelde boomstammen, 
gelijk die, welke aan de oppervlakte uitgebreid zijn, isge- 
lijks voorkomen in de tertiaire, steil opwaarts gerigte lagen, al is 
het dan ook, dat zulks zeldzamer het geval is en zij alsdan 
meer verstrooid worden aangetroffen. Dit verschijnsel wordt 
niet slechts waargenomen in de nabijheid van Bodjong manik, 
maar insgelijks in vele andere streken van Bantam, ja, waar- 
schijnlijk is zulks allerwege het geval, waar verkiezelde fragmen- 
ten van boomstammen aan de oppervlakte des bodems, in de 
beddingen der beken, verstrooid worden gevonden; uithoofde 
echter de koppen der tertiaire lagen niet allerwege op eene vol- 
doende wijze zijn ontbloot, zoo ziet men zich niet overal in staat 
gesteld, door middel van opgravingen, de zekerheid te erlangen, 
dat de verkiezelde fragmenten van boomstammen uit deze lagen 
herkomstig zijn. Ruimschoots vindt men hiertoe de gelegen- 
heid in de laagst gelegene streken van het tji Siki-dal, in de 
nabijheid der zuider kust, alwaar het gansche tertiaire ge- 
bergte issomgekanteld, of althans zulk eene steile helling heeft 
verkregen, dat de koppen der verschillende lagen, waaruit 
het is zamengesteld, benevens de 25 kolenvlotten, welke daar 


243 


tusschen voorkomen, allen nevens elkander aan de opper: 
vlakte, namelijk, in de beddingen der beken en aan hare 
zijwanden ontbloot worden aangetroffen. Doet men op- 
gravingen in die koppen, dan vindt men ginds en elders ver- 
kiezelde fragmenten van boomstammen daarin verstrooid ; 
eene menigte dier fragmenten is reeds door de werking 
van het beekwater uit de lagen losgespoeld en deze liggen 
of verspreid op de bedding der beken, of steken uit 
de koppen der lagen, waarin zij nog ter helfte bedolven 
zijn. Dit is, namelijk, het geval in de tji Karang en in 
de tji Gompol, aan de oostelijke zijde van het grootere tji 
Siki-dal. Een dergelijke stam is de reeds vroeger vermelde: 
L. n°. 500%, die, met uitzondering van zijne buitenste korst, 
welke in pikkool is overgegaan, uit zwarten hoornsteen be- 
staat. Deze lagen, waar tusschen de kolenvlotten voorkomen, 
bestaan deels uit thon, deels uit kwartsachtigen zandsteen; dit 
laatstgenoemde gesteente heeft allerwege de overhand in de 
zuidelijke streken van het gebergte," hetwelk door de beken 
(tji) Patat, (tji) Gompol en (tji) Karang, — van deze laatste 
slechts in de bovenste helft van haren loop, — wordt door- 
stroomd. Vergel. hiermede het lager voorkomende 8ste kapit- 
tel: III kolen van de tji Siki. 

Uithoofde de meeste verkiezelde boomstammen in de lagen 
tusschen de kolen vlotten alhier gevonden worden, en gewoon- 
lijk in de dekkende laag, in den zandsteen voorkomen, zoo 
mag hieruit met veel waarschijnlijkheid het volgende besluit 
worden getrokken: 40. dat de kolenvlotten en de fragmenten 
van verkiezelde boomstammen beide uit dezelfde boomsoor- 
ten zijn gevormd geworden, derhalve uit niets anders dan uit 
dicotyledonische boomen bestaan; 20. dat de verkiezelde 
boomstammen overblijfselen derzelfde wouden zijn, welke 
de bouwstoffen hebben geleverd tot de vorming der kolen- 
vlotten. Deze overblijfselen, — brokken van verbrijzelde 
boomstammen, — werden omhuld en ingesloten door kwarts- 
Band, hetwelk later tot zandsteen verhardde. Gemakkelijk laat 
het zich begrijpen, dat koolzuurhoudend water, hetwelk heen- 
drong door dit kwartszand , — dat op sommige plaatsen ban- 
ken vormt ter dikte van 50 en meer voet, — daarmit kieselzuur 


244 


oplossen en de boomstammen daarmede versteenen kon; moeije- 

lijker echter laat zich de vraag beantwoorden, waarom de daar be- 

neden liggende houtlagen, waaruit kolenvlotten zijn ontstaan, 
hage 5 3 td AN Wen De EE 12 J ak 


venzeer w e gerligg N en daat 
verstrooid voorkomende fragmenten van boomstammen? Want 
uithoofdede overgang van hout in steenkolen zulk een lang tijd- 
perk vereischt, zou men op grond daarvan niet mogen aannemen, 
datdie vervorming reeds had plaats gehad, tijdens het kwarts- 
zand werd afgezet, zoodat daarin slechts nog enkele fragmenten 

ab t konden/geral in bedolven worden? — 
Er volgen echter 25 dergelijke kolenvlotten op elkander, in 
wier tusschenlagen verkiezelde boomstammen worden aan- 
getroffen. Het is waar, eenige dier vlotten liggen aan beide zij- 
den tusschen lagen plastischen thon, anderen zijn bedekt 
door eene thon-laag, waardoor geen water kan heendringen, 
zeer velen echter, namelijk, die, welke in de tji Gompol en in 
de tji Patat voorkomen (zie vroeger), zijn omsloten door eene 
zeer dikke laag kwarts-zandsteen, welke onmiddellijk aan 
de vlotten grenst. 

Laat ons thans terugkeeren naar die streken van het binnenste 
gedeelte van Lêbak, alwaar de verkiezelde fragmenten van 
boomstammen hier en daar laagsgewijs uitgebreid voorko- 
men op de koppen der steil hellende lagen. Uithoofde de 
hoedanigheid van deze en der vorigen volkomen met elkander 
overeenkomt, zoo behooren zij waarschijnlijk tot dezelfde for- 
matie, zijn dezelven bij gelegenheid van de opheffing en 
de verbrijzeling van het gebergte aan de oppervlakte te 
voorschijn gekomen; zij mogen derhalve worden vergeleken 
met een wrijvingsconglomraat, en beschouwd als de over- 
blijfselen van verbrijzelde lagen, welke later, te gelijk met 
de gevormde massa’s modder en zand, als eene nieuwe laag 
op de koppen der vroeger aanwezige lagen werden uitgebreid. 

Onder de verkiezelde boomstammen, welke in verschillende 
gedeelten des eilands als afzonderlijke brokstukken verstrooid 
voorkomen, verdienen de navolgenden bovenal onze aatf- 
dacht, dewijl hunne hoedanigheid in eene meer of mindere 
mate afwijkt van die, welke wij zoo even hebben beschreven. 
Loo wordt verkiezeld hout van eene pikzwarte, blinkende 


245 


kleur, waarin amandelen van chalcedoon voorkomen, die om- 
huld zijn meteene dunne laag ijzerkies: L. ne. 757, in het ti 
Boeni-dal bij Doegoe aangetroffen. — Fossiel hout van kool- 
zwarte kleur, dat op de breuk een sterken glans heeft, 
wordt aan de tji Woelan gevonden, in fragmenten van stammen 
en takken, ter lengte van 1 tot 5 voet, waarvan sommigen 
eene dikte hadden van 4 à voet; aan de oppervlakte is het 
gescheurd, als vezelig met evenwijdige reten voorzien, bezit 
het eene eigenaardige, bladerige structuur, is uit lamellen 
of schellen zamengesteld, welke convergerend naar het mid- 
denpunt loopen; het weefsel van het hout laat zich nog zeer 
duidelijk bespeuren, terwijl het, wat betreft zijne minerale 

anigheid, het best kan vergeleken worden met an- 
thraciet; met het staal geslagen wordende, geeft het op vele 
plaatsen vonken van zich en schijnt te bestaan uit kool, kiesel- 
zuur en iĳzeroxyde: L. mo. 547. Het werd gevonden aan 
den linkeroeverwand der tji Woelan, in de nabijheid van Soe- 
kapoera toea, in eene grove conglomeraatlaag, welke uit vul- 
kanische steenbrokken is zaämgesteld , op enkele plaatsen ver- 
weerd en in eene geelachtig witte, zelfs melkwitte, kruime- 
lige aardmassa: L. n°, 1070, overgegaan is. In dergelijke, wit- 
achtige nesten van de overigens donkerkleurige conglomeraat- 
bank is het, dat, in allerlei rigtingen dooreengewor pen, de ver- 
steende takken en stammen worden aangetroffen. 


8. BIJZONDERE LEDEN DER FORMATIE. 
FOSSILE KOLEN, 


benevens fossile hars. 


In de driemaandelijksche berigten, welke ik gedurende mijne reizen bij de In- 


dische regering inzond, heb ik uitvoerig gehandeld over de hoedanigheid, de 
i t 


houtsoorten, zijn toegezonden geworden aan den Heer u. r. GorPPenT, Professor 
te Breslau, die dezelven aan een naauwkeurig onderzoek zal onderwerpen. 


246 


A. AANDUIDING DER PLAATSEN, ALWAAR 
FOSSILE KOLEN WORDEN GEVONDEN. 


d. Die oorden, alwaar uitgestrekte, meer of minder dikke lagen, 
VLOTTEN fossile kolen worden aangetroffen. 

L VLOTTEN IN DE NABIJHEID VAN BODJONG MANIK, in het binnenste, 
namelijk, in het zuidoostelijke gedeelte der residentie Bantam, 
regentschap Lèêbak. De alhier bedoelde plaats ligt aan den 
linkeroever der tji Oedjoeng, en wel in zulk een gedeelte, al- 
waar de bodem van het herhaaldelijk in eene kloof herscha- 
pen wordende dal, waardoor de zoo even genoemde beek 
stroomt, eene meerdere breedte heeft herkregen. De beek vormt 
de grensscheiding tusschen het distrikt Lêbak ter regter-, en 
Paroeng koedjang ter harer linkerzijde; aan dezen linkeroever 
is het, dat het bovengenoemde dorp, zoo mede de kolenvlot- 
ten worden gevonden, waarmede wij den lezer wenschen be- 
kend te maken. De kolenvlotten zijn ontbloot geworden in de 
bedding der beken (tji) Bioek en (tji) Seroea, welke die streken 
van den dalbodem doorstroomen , welke ten zuiden en ten zuid- 
westen van Bodjong manik liggen. In de rigting van het zuiden 
zijn deze streken , ter breedte van 14 paal, geheel vlak; verder- 
op wordt het terrein vlak-heuvelachtig, golf vormig. Door deze 
laatstgenoemde golfvormige streken stroomt de tji Seroea on- 
geveer 1 paal ver, algemeen genomen, in de rigting van het 
westen naar het oosten; vervolgens vereenigt zij zich met de 
ti Bioek, welke haren loop, even als de eerstgenoemde wel 
is waar, in zonderlinge kronkelingen voortzet, doch omtrent 
2 palen ver, wat de algemeene rigting er van betreft, van 
het zuiden naar het noorden door het vlakke gedeelte van 
den dalbodem stroomt, en op een geringen afstand west- 
zuidwestwaarts van het straks genoemde dorp in de tji- 
Oedjoeng uitwatert. De dalbodem bij Bodjong manik ligt 
515 voet boven den spiegel der zee, de naast bij gelegene heu- 
velen rijzen 570 boven dezen bodem, terwijl de 4 à 5 palen 
verder zuidwaarts liggende bergen zich 1,165 voet boven 
denzelven verheffen. 

Het tertiaire gebergte, hetwelk de basis vormt der vroeger 


247 


op bladz. 257 vermelde jongere lagen, waarin de verkie- 
zelde boomstammen worden aangetroffen, is in de nabijheid 
der tji Oedjoeng bedekt met alluviaal-massa’s; in de bedding 
der nevenbeken (tji) Bioek en (tji) Seroea daarentegen, en voor- 
namelijk in de heuvelachtige, meer zuidwaarts liggende stre- 
ken, is hetzelve op vele plaatsen ontbloot. Het bestaat aldaar 
beurtelings uit lagen plastischen thon en fijnere of grovere, 
ligt verwrijfbare of harde zandsteensoorten, die eene dikte 
hebben van 2 à 5 voet, en donker-, of heldergrijs, blaauw- 
achtig grijs of witachtig van kleur zijn. De rigtwijze dezer 
lagen is van het oosten naar het westen, terwijl zij onder 
een hoek van 25 graden naar het noorden hellen. De zand- 
steen bestaat hoofdzakelijk uit kwartskorrels, welke door 
middel van een week, thonachtig verbindingsmiddel zijn 
zaâmgebakken. Versteende dierlijke overblijfselen worden in 
deze lagen nergens aangetroffen. Natuurlijke ontblootingen 
der koppen dezer (afgebrokene) lagen worden slechts gevon- 
den in de bedding der beide opgenoemde beken en aan hare 
zijwanden, namelijk, op die plaatsen, waar de oevers hoog 
en heuvelachtig zijnen aldaar is het, dat tusschen de 1a- 
gen het uitgaande der kolenvlotten wordt waargenomen. 
Maar men kan dezelven insgelijks ter zijde van de beekbed- 
dingen nagaan, wanneer men de jongere, daarop afgezette 
lagen, of het alluvium, waardoor zij worden bedekt, doet weg: 
ruimen; dit gaat echter hier, even als bijna overal elders op 
Java, met zwarigheden gepaard, uithoofde een weelderig groei- 
jende woudgeboomte zich daarop verheft, en de wortels van 
struiken en boomen de bovenste aardlaag als doorvlochten 
hebben. Uithoofde de lagen van het oosten naar het westen 
zijn gerigt, zoo volgt hieruit, dat de afgebrokene koppen 
dwars door het bed der beek loopen, waar zij in hare kron- 
kelingen van het zuiden naar het noorden stroomt; elders 
daarentegen vormen zij lange, regtuit loopende en met den 
oever evenwijdig gerigte strepen, namelijk, op die plaatsen 
alwaar de beek van het westen naar het oosten vloeit. 
Vlotten in de tji Bioek, no. een. — 11°. Op een geringen afstand, 
doch boven de monding der beek, ongeveer op een geweer- 
schot ten west-zuidwesten van Bodjong manik, vormt de tj 


248 


Bioek een waterval ter hoogte van 7 voet over een zandsteentrap. 
Beneden dezen tjoeroek tji Bioek, doch in deszelfs nabijheid, 
wordt het eerste vlot, ter dikte 5 à 4 voet, ontbloot gevonden. 

Vlotten in de tji Seroea, n°. twee tot zes. — 2. Dit ligt twee 
palen zuid ten westen van het eerstgenoemde in de bed- 
ding der tji Seroea, op een geringen afstand van de plaats, 
waar zij zich in de tji Bioek stort. Volgt men de rigting der 
tji Seroea verder stroomopwaarts, naar het westen heen, dan 
treft men achtereenvolgens de hier na te melden ontbloo- 
tingen aan. — 5°% Dit schijnt dikker te zijn dan 5 voet. — 
40, Hetwelk niet zeer duidelijk ontbloot is. — à°. Ter plaatse 
waar de tji Bêrêm, die uit eene noordwestelijke streek beneden- 
waarts stroomt, zich door den linkeroever in de tji Seroea stort; 
hetis dikker dan 5 voet. — 6°. Dit ligt nog hooger stroomop- 
waarts, in eene west-zuid westelijke rigting van het voorgaande, 
nader bij den oorsprong der tji Seroea. Uithoofde de beek 
van het vijfde tot aan het derde vlot een bogtigen loop 
heeft, in de vorm dezer figuur wm, en de vlotten 5, 4 en 
5 nagenoeg in de rigting van het westen naar het oosten 
liggen, zoo zou het ligt mogelijk zijn, dat deze drie behoorden 
beschouwd te worden als verschillende ontblootingen van een 
en hetzelfde vlot, zoodat het getal der afzonderlijke kolen- 
vlotten, in de nabijheid van Bodjong manik gelegen, hierdoor 
tot vier zou worden beperkt. 

U. Een vLoT BĲ BODJONG MANGKOE. Dit dorp ligt op een afstand 
van ò palen ten zuidwesten van Bodjong manik, in hetzelfde 
distrikt, doch iets hooger dan het voorgaande. In de bed- 
ding der tji Lajang (welke de laag verkiezelde boomstammen 
doorsnijdt, die op de koppen der kolenhoudende formatie 
rust), worden, in de nabijheid van het dorp, 2 plaatsen aan- 
getroffen, alwaar fossile kolen ontbloot liggen; zij komen voor 
in de rigting van het zuiden naar het noorden en behooren 
misschien tot een en hetzelfde vlot, dewijl de lagen in deze 
streek van het zuiden naar het noorden zijn gerigt. Duidelijk 
laat zich dit waarnemen aan de tweede ontblooting, welke iets 
verder stroomafwaarts ligt dan de eerste; het vlot rijst aldaar 
opwaarts in den vorm eener kam, welke dwars door de bedding 
loopt en onder een hoek van 55 graden naar het westen helt. 


249 


Deze kolenvlotten, welke in het binnengedeelte van Ban- 
tam worden aangetroffen, komen, wat betreft hunne hoeda- 
nigheid, bijna allen met elkander overeen. Het uitgaande der 
lagen er afgerekend, alwaar de kool meer of min verweerd, 
bruin, onzuiver, aardachtig is geworden, zoo bestaan zij uit 
eene compacte, homogene, digte kool. In de meeste vlotten 
of in de meeste deelen dezer vlotten, laat zich, althans 
met het bloote oog, geene houttextuur meer bespeuren; 
de kool kleurt niet af‚ is week, ligt van gewigt, levert 
een zwartachtig bruin poeder, wanneer zij fijn gewreven 
wordt, is vlak schelpachtig-op de breuk, met gladde breuk- 
vlakken, heeft eene pikzwarte kleur en een sterken vetglans: 
slechts stukken, welke van het uitgaande der lagen zijn ge- 
nomen, missen allen glans. Aan de lucht blootgesteld zijnde, 
wordt deze kool door reten, die elkander onder regte hoeken 
snijden, gespleten, ten gevolge waarvan zij afgedeeld wordt 
in louter kleine, vierkante stukken, welke zich zeer gemakke- 
lijk van elkander laten scheiden. Geene sporen van ijzerkies 
laten zich in haar waarnemen; onder *de bruinkolen be- 
hoort deze soort tot de zeer bitumineuse (veel waterstof hou- 
dende) pikkolen. Bij het branden zwellen zij eenigzins, doch 
bakken slechts weinig te zamen. 

Deze fossile kolen, welke in de centrale gedeelten van Ban- 
tam, nabij Bod ong manik en mangkoe, voorkomen, werden ten 
jare 1826 ontdekt door den overleden botanicus Spanoghe, 
Assistent-Resident van Lèêbak; in 1827 werden zij onder- 
zocht door H. Macklot, en 10 jaar later, namelijk, in 1857, 
door L. Horner. Van de berigten dezer drie onderzoekers, die 
allen- zijn overleden, is slechts het reeds vroeger vermelde 
korte „Verslag” van Horner in het licht verschenen. De streek, 
waarin zij zijn gelegen, werd in 1828 door den officier der 
genie W. CG. von Schierbrand opgenomen en op kaart gebragt. 
De regelmatige, laagsgewijze vorming van het steenkolen be- 
vattende gebergte werd door Horner niet opgemerkt, of 
wel hij was van oordeel, dat de ligwijze horizontaal was, 
uithoofde hij dit gebergte verwarde met de bovenste, jongst 
gevormde lagen, — de Bantam-tuf, de laag, waarin de ver- 
kiezelde boomstammen worden aangetroffen, enz; ten gevolge 


250 


daarvan hield hij de dwarsbreuk der kolenlagen voor hare 
oppervlakte, en deed dezelven voorkomen als nesten, wier 
uitgebreidheid niet grooter was dan die hunner ontbloote 
koppen; de sterke helling der gezamenlijke lagen in de rig- 
ting van het noorden werd door hem geheel en al voorbij 
gezien. (Het kwam mij noodzakelijk voor deze opmerkingen 
alhier mede te deelen, ten einde daarnaar de verschillende 
beschouwingen van Horner en van mij omtrent dit punt te 
kunnen beoordeelen. 

Al de volgende kolenvlotten zijn het eerst, en wel sedert 
1846, door mij ontdekt geworden. 

IL Drie EN TWINTIG KOLENVLOTTEN, GELEGEN AAN DE HELLINGEN 
VAN HET TJI SIKI-DAL, in de nabijheid van de zuider kust, ter 
plaatse waar de rivier uit het gebergte treedt, en 24 à 4 palen 
van de kust verwijderd. De monding der tji Siki ligt tusschen 
die der tji Ara ten westen en der tji Madoer ten oosten, in het 
distrikt Tjilangkahan, regentschap Lêbak. Het dal, waardoor 

de tji Siki stroomt, is een der schoonste lengte-dalen in het 
neptunische gebergte. Algemeen genomen loopt het dal in de 
rigting van het noordoosten naar het zuidwesten beneden- 
waarts; hetzelve ligt ingesloten tusschen breed uitgestrekte, 
menigwerf vlakke bergmassa’s, welke in de nabijheid van de 
doorbraak der tji Siki door het gebergte, aan den g. Boeloet, 
eene hoogte bereiken van 570 à 650 voet, terwijl de bodem 
van het dal, noordwaarts van de doorbraak, 90 à 100 voet 
boven den spiegel der zee ligt. De bodem van hetzelve is al- 
daar tamelijk breed en vlak, en met verscheidene kleine dor- 
pen bedekt. 

Van de wederzijdsche hellingen van het dal loopen ribben 
benedenwaarts, waarvan de zuidelijksten, — die, welke het 
digtst bij de zee liggen, — zich in den vorm van ketenen 
verlengen; van de oostelijke en van de westelijke zijde tot 
elkander naderende, blijft er slechts zulk eene geringe ruimte 
tusschen hare uiteinden geopend, dat de dalbodem te dier 
plaatse wordt herschapen in eene smalle, diepe kloof, welke 
de rivier zich in het gebergte heeft gebaand. Nevendalen, 
die zich allen in dezelfde rigting uitstrekken, loopen tus- 
schen deze ribben benedenwaarts en voeren beken aan, die 


251 


van beide zijden naar de tji Siki heenstroomen. De rib, welke 
zich van de oostelijke zijde van het dal verre in hetzelve 
uitstrekt, wordt goenoeng Karang of Tanggil geheeten; van 
de westelijke zijde van het dal nadert haar eene dergelijke 
rib of keten, namelijk, de goenoeng Boeloet, en de steil neder- 
dalende uiteinden der wederzijdsche ketenen vormen de zij- 
wanden van de eerste of binnenwaarts gelegene dwarsdoor- 
braak der tji Siki. Aan den binnenwaarts gekeerden of noorde- 
lijken voet der oostelijke rib Karang grenst het nevendal, waar- 
door, in de rigting van het oosten naar het westen, de tj 
Lantéan neêrwaarts stroomt; ten zuiden van dezelfde rib wordt 
het nevendal gevonden, waardoor de ji Karang vloeit, waarop 
zich andermaal eene buitenwaarts gekeerde keten, goenoeng 
Gompol, verheft, tegenover welke, aan de westelijke zijde 
van het dal, eene gelijkvormige keten, „goenoeng Patat” op- 
rijst, tusschen welker uiteinden de tweede of buitenwaarts 
gekeerde dwarsdoorbraak der tjì Siki ingesloten is. 

Deze beide ketenen, g. Patat en Gompol, vormen den ei- 
genlijken zuidelijken rand van het gebergte, hetwelk van hier 
allengs afdaalt en zich uitbreidt tot een tamelijk vlakken 
voortrap, welke slechts eene hoogte bereikt van 250 voet en 
door middel eener smalle alluviaal-vlakte van de zuider kust 
gescheiden is. Al hetgeen binnenwaarts, of, met andere woor- 
den, ten-noorden van dezen rand (Gompol) ligt, zullen wij 
beschouwen als behoorende tot het „binnenwaarts gelegene 
dal der tji Siki” en hetgeen aan de buitenwaarts gekeerde 
zijde ligt als behoorende tot den „zuidelijken voortrap.” 
Over dezen voortrap stroomt), aan de oostelijke zijde der tji 
Sik1, de 4ji Gompol, welke zich met de eerstgenoemde vereenigt, 
terwijl aan de westelijke zijde de fji Patat wordt gevonden, 
die in de verder westwaarts liggende tji Mandiri uitwatert. 

Die beken, in wier bedding ontblootingen van kolenvlotten 
worden aangetroffen, zijn in dit beknopte topographische 
overzigt met eene curcief letter gedrukt. Alle gebergten dezer 
streek behooren tot het zuiver neptunische gebied, zijn dee- 
len der tertiaire formatie, waarvan de lagen, onder zeer steile 
hoeken opgedreven, meerendeels geheel en al uit haar verband 
zijn gerukt. 


252 


1. In het binnenste gedeelte van het tjt Siki-dal worden slechts 
aan de oostelijke zijde van hetzelve kolenvlotten aangetroffen, 
namelijk, in de bedding der beide beken (tji) Lantéan en 
(tji) Karang. 

Vlotten in de tjt Lantèan, n°. een tot n°, vier. —1°. De ont- 
blooting van deze kolenlaag wordt gevonden aan de linker- 
of zuidelijkezijde der beek, ongeveer 50 voet boven hare bed- 
ding, op een afstand van omtrent 4 paal boven de plaats, 
waar hare monding in de tj: Siki ligt; de dikte van dezelve 
bedraagt 24 voet. De navolgenden treft men het een na het 
andere aan, wanneer men den loop der beek stroomopwaarts 
volgt. — 2°. Het heeft eene dikte van 1} voet en rijst op in 
den vorm van een kam in de bedding der beek, helt zeer steil 
naar het zuid-zuidwesten, indien het misschien niet geheel 
loodregt staat. — 5°, Dit heeft eene dikte van 5 voet en ligt 
in de bedding, nabij den linkeroever der beek. — 4°. De kop 
van een kolenvlot, ter dikte van 24 voet, loopt tusschen 
thon-lagen in de rigting van het westen naar het oosten door 
de bedding der beek. 

Vlotten in de tjö Karangy n°. vijf tot n°. dertien. — 5e. Dit vlot 
wordt gevonden aan den linkeroever der tjì Karang op een 
geringen afstand boven hare monding in de tji Siki, heeft 
eene dikte van 54 voet, ligt tusschen lagen grijskleurigen, 
plastischen ed loopt in de rigting van het westen naar 
het oosten door de bedding en heeft eene steile sns het- 
zelve is bedekt met eene thon-laag ter dikte van 4 voet, 
waarop een tweede vlot volgt, hetwelk 5 voet dik is, doch 
dat weldra uitwigt; zie: L. n°. 502. Volgt men den loop der 
beek verder stroomopwaarts, hoogerop in het gebergte, dan 
treft men achtereenvolgens de hierna gemelde kolenvlot- 
ten aan. — 6°. De kop van een vlot, hetwelk eene dikte 
heeft van 1} voet, loopt tusschen thon-lagen in de rigting 
van het west-noordwesten naar het oost-zuidoosten door de 
bedding der beek; het staat geheel loodregt. — 7°. Twee nevens 
dhander gerigte lagen, waarvan de eene1}, de andere 5 voet 
dik is, zijn door middel eener thon-laag ha dikte van 1 voet 
van elkander gescheiden; dit vlot heeft eene koolzwarte 
kleur, is hard en sterk glanzend. De hier voorafgaande drie 


258 


vlotten (van n°. 5 tot no. 7) worden in de eigenlijke tjì Karang 
gevonden. — 82. Inde tji Sekékarang, a. in de nabijheid, doch 
boven de plaats, waar zij door den regter- (noordelijken) 
oever der tji Karang in dezelve uitwatert; hetzelve ligt in- 
gesloten tusschen thon-lagen en heeft eene dikte van 4 voet; 
zie L. n°. 501; een der exemplaren vertoont evenwijdige stre- 

n als van afdrukselen van planten. Volgt men den loop 
dezer noordelijke nevenbeek (tji Sekékarang, a) verder stroom- 
opwaarts, dan worden nog deze navolgende kolenvlotten 
aangetroffen. — 9°. In de tji Sekékarang, a; hetzelve heeft 
eene dikte van zes voet, loopt in de rigting van het westen 
naar het oosten door de bedding der beek, en staat, naar 
het schijnt, geheel en al loodregt, bevat eene zeer goede 
kool, welke overeenkomt met die van de tj Madoer n°. 22 
en 25; aan het uitgaande is dit vlot door eene thon-laag in 
2 deelen afgedeeld, welke zich echter weldra tot één geheel 
vereenigen , dewijl de thon-laag, zoowel van ter zijde als naar 
beneden, uitwigt. Het vlot ligt ter hoogte van 515 voet bo- 
ven den spiegel der zee en is, even als de beide volgenden, 
ter wederzijde (aan de dekkende en de liggende) ingesloten 
tusschen wiite, plastische thon-lagen, zie L. n°. 505. — 10°. 
In de tji Sekékarang, a; het heeft eene dikte van 5 voet. — 11°, 
In de tji Sekékarang, a; dit heeft eene dikte van 2% voet en 
wordt ontbloot aangetroffen ter plaatse, waar deze beek, 
ten gevolge van de zamenvloeijing van 2 nog kleinere tji 
Sekékarang's (kinderen der beek Karang), haren oorsprong 
neemt; het loopt in de rigng van het westen naar het oos- 
ten dwars door de beekbedding en helt steil, onder een hoek 
van stellig 80 graden naar het noorden. Hooger opwaarts 
treft men dunne aderen van gemeene bruinkolen aan, welke 
ingesloten liggen tusschen thon-lagen, in welke vlotten zich 
de houtstructuur nog zeer duidelijk laat ontwaren: L. n°. 
305. Keert men van daar langs de tji Sekékarang, a, terug tot 
aan de plaats, waar zij in de nabijheid van het achtste vlot 
in de tji Karang uitwatert en volgt men stroomopwaarts 
den loop van dezen meer zuidwaarts vlietenden hoofdarm 
der beek, dan bereikt men het punt, waar andermaal eene 
.nevenbeek (Seké), door den regteroever, in deze uitstroomt; 


254 


deze beek volgt men, terwijl men de hoofdbeek Karang ten 
zuiden van zich houdt. — 12°. In de tji Sekékarang, b; dit 
bestaat uit eene zwarte, glanzende steenkool, en loopt dwars 
door de bedding der beek, doch was zoodanig met zandsteen- 
blokken bedekt, dat het niet mogelijk was hetzelve naauw- 
keuriger te onderzoeken. Worden in de lager liggende stre- 
ken van het dal tot aan deze plaats slechts grijze, witachtig 
grijze, ja, zelfs geheel witte en zeer dikke thon-lagen aan- 
getroffen, waar aries de kolenvlotten ingesloten liggen, 

zoo hebben alhier, in de meer zuidelijke, hooger gelegene 
streken der dalhelling, welke naar den goenoeng Gompol 
oprijst, grofkorrelige, kwartsachtige, heldergrijze, zelfs witte 
zandsteenlagen de overhand. Uithoofde nu alle lagen, eenige 
geringe, slechts plaatselijke afwijkingen daargelaten, van 
het westen naar het oosten zijn gerigt en loodregt staan, of 
althans slechts op enkele plaatsen hier iets naar het noor- 
den, elders eenigermate naar het zuiden hellen, gelijk uit 
het vroeger gemelde en hier later volgende kan worden ge- 
zien, zoo is het duidelijk, dat het gansche tertiaire gebergte 
alhier is omgekanteld, dat het op den kop staat; wijders dat 
de dalen voornamelijk door uitspoeling zijn ontstaan in de 
thon-lagen, welke gemakkelijker door de werking van het 
water konden weggerukt worden ‘dan de overige gesteente- 
soorten; dat deze dalen dezelfde rigting hebben als de strek- 

king der lagen en ter zijde begrensd zijn door ribben of kete- 
nen, die eene gelijke rigting hebben, doch uit eene zand- 
steensoort bestaan, welke niet zoo ligtelijk door het water 
kon worden opgelost. Zoowel boven als beneden het twaalfde 
vlot zijn de zandsteenlagen doortrokken met vele kool- 
aderen, ter dikte van 4 duim à 4 voet, die allen van het 
westen naar het oosten loopen, en uit eene zeer fraaije 
gitzwarte, sterk blinkende kool bestaan: L. n°. 504. — 
15°. In de tji Sekékarang, b; de kop van dit vlot, hetwelk 
eene dikte heeft van 13 voet, ontwaart men aan eene zeer 
steile zandsteenhelling; het wordt aan de eene zijde begrensd 
doorseene thon-laag, aan de andere zijde door eene blaauw- 
ige, fijn korrelige zandsteenlaag. Aan den regteroever 
der beek is, door eene hanno eene kolenmassa ont- 


255 


bloot geworden, welke hooger ligt dan de zoo even genoemde, 
doch die waarschijnlijk beide tot een en hetzelfde vlot behooren. 

9. Aande oostelijke zijde van den zuidelijken voortrap, aan de 
zuidelijke helling en aan den voet der za ndsteenrib Gompol, aan 
welks noorder zijde de vroeger genoemde vlotten, — meeren- 
deels ingesloten tusschen thon-lagen, — worden aangetroffen, 
vindt men de volgende vlotten ontbloot; de meesten liggen 
tusschen tamelijk grof korrelige, kwartsachtig dsteenlag 
Heeft men den g. Gompol overgeklommen en volgt men alsdan 
den loop der beek van gelijken naam stroomafwaarts tot op een 
afstand van 2 palen boven het punt, waar zij zich met de tji 
Siks vereenigt, dan treft men achtereenvolgens deze vlotten aan. 

Vlotten in de tjì Gompol, n°. veertien tot zeventien. — 140, Hetzelve 
heeft eene dikte van 23 voet, loopt in de rigting van west ten 
zuiden naar noord ten oosten door de bedding der beek, en 
schijnt volkomen loodregt te staan, of helt misschien eenige wei- 
nige graden naar het zuiden; tusschen grijskleurige thon-lagen 
ingesloten, loopen er daarenboven nog 2 evenwijdige thon- 
aderen door het vlot, waarvan de eene 3, de andere 2 duim dik 
is. Boven het vlot wordt eene ontblooting gevonden van eene 
bladerige, bitumineuse thon-laag (schilferachtige aardkool), 
welke eene dikte heeft van 5 voet. — 150. Hetwelk echter niet 
nader door mij is onderzocht geworden; hetzelve ligt onder wa- 
ter. — 160. Dit heeft eene dikte van 4àò voeten, bestaat uit eene 
pikzwarte, homogene, sterk glimmende kool, rijst op in de ge- 
daante eener kam en loopt in de rigting van het west-zuid- 
westen naar het oost-noordoosten door de bedding der beek: 
indien hetzelve niet volkomen loodregt staat, helt het onder 
een zeer steilen hoek (naar het zuid-zuidoosten ?) en ligt 550 
voet boven den spiegel der zee. — 17° Een kwartieruur gaans 
van het vorige vlot, nader bij de plaats, waar de tji Gompol 
in de tji Siki uitwatert, wordt omstreeks een honderdtal voe- 
ten lager een vlot aangetroffen, dat eene dikte van zes voet 
bezit, in de rigting van het westen naar het oosten dwars 
door de beekbedding loopt en, naar het schijnt, insgelijks vol- 
komen loodregt staat. Het uitgaande gedeelte is vergeerd, 
onzuiver: L. n°. 506. Se 

35. Vlotten aan den westelijke zijde van de zurdelijken voortrap. 

17 


256 


Let men zijn weg van het vorige vlot over de tji Sik’, door 
het dorp van gelijken naam, dat aan haren oever ligt, in eene 
westelijke rigting voort, dan komt men aan het dorp Tjiman- 
diri, hetwelk in het centrale gedeelte van den voortrap aan 
de tji Patat ligt. Dewijl ook hier, even als overal elders op 
Java het geval is, de oppervlakte van het gebergte met dikke 
aardlagen en met woudgeboomte is bedekt, zoo moet men 
den loop der tji Patat stroomopwaarts volgen, ten einde in 
de bedding dezer beek ontblootingen aan te treffen en zich 
op die wijze te overtuigen of er aan deze westelijke zijde van 
den voortrap, 2 à 5 palen verwijderd van het naastbij lig- 
gende vfot (no. 17), dat aan de oostzijde voorkomt, nog andere 
kolenlagen worden gevonden. Zet men zijn weg stroom- 
opwaarts door de beekkloof voort, dan treft men tusschen 
de dorpen Tjimandiri en Tjipatat de navolgende vlotten aan. 

Vlotten in de tji Patat, n°. achttien tot drieentwintig. — 18°. Het- 
zelve bezit eene dikte van 4 à 4} voet, ligt ingesloten tus- 
schen zandsteenlagen, loopt van het westen naar het oosten 
en staat geheel en al loodregt; het is zaämgesteld uit eene zui- 
vere, harde, sterk glanzende, pikzwarte kool: L. n°. 509. — 
19°. Dit heeft eene dikte van 3 voet, is eene schilferachtige, on- 
zuivere kolenlaag. — 20°. Dit heeft eene dikte van 4 à 5 voet, 
loopt van het westen naar het oosten: de laag helt onder een zeer 
steilen hoek naar het zuiden en bestaat slechts ten deele, 
namelijk, ter dikte van Î voet uit zuivere, sterk glimmen- 
de kool: n°. 508, terwijl het overige gedeelte beurtelings 
wit dunne lagen thon en kolen is zamengesteld; het vlot is 
tusschen zandsteen ingesloten. — 21°. Dit vlot is 4 à 5 
voet dik en bestaat slechts ter helfte uit zuivere kool, 
terwijl de wederhelft uit een schilferachtigen kolenthon 
is zaâmgesteld; hetzelve loopt van het westen naar het oos- 
ten en helt onder een steilen hoek naar het zuiden. — 22°. 
Hetzelve heeft eene dikte van 4 voet, wordt aan de eene zijde 
begrensd door eene zeer dikke, aan de andere zijde door eene 
grijze thon-laag, ter dikte van slechts 4 voet, waarop een 3 
voet dikke zandsteenplaat volgt, enz. — 25°. In de onmiddel- 
lijke nabijheid van het dorp van gelijken naam, doch hooger 
dan het vorige, wordt dit laatstgenoemde vlot gevonden: 


257 


hetzelve is 2 voet dik en loopt in de rigting van het westen 
naar het oosten door de bedding der beek. 

Gelijk aan de oostelijke zijde van de tji Siki, aan en nabij 
de hellingen van den goenoeng Gompol het geval is, zoo 
wordt ook hier, aan de westelijke zijde der rivier, een grof kor- 
relige, kwartsachtige zandsteen aangetroffen, die, met zuren 
behandeld wordende, of in het geheel niet, of zeer weinig 
opbruist. Vermengd met dunne, meer zeldzaam voorkomende 
lagen thon en kolenthon, benevens met de opgenoemde vlot- 
ten zuivere kool, vormt deze zandsteen het voornaamste 
bestanddeel van den buitenwaarts gekeerden, zuidelijksten 
bergrug, benevens van deszelfs buitenwaarts gekeerde helling: 
door dit gesteente is het, dat de tji Patat hare kloof ter diepte 
van 20 à 50 voet heeft uitgespoeld, en over welker bodem de 
beek haren loop voortzet, terwijl zij hier en daar over de schotsen 
der verbrijzelde lagen in schuimende watervallen nederstort. 

Men zie den grijskleurigen, laagsgewijs geheel en al witten 
plastischen thon, waarin de kolenvlotten van n°. een tot 
n°. elf liggen, en waarvan de ontblootingen in het Lantéan-, 
en Karang-dal worden gevonden, onder: L. n°. 469. De zand- 
steenlagen, welke aan de zuidelijke zijde van het dal worden 
gevonden en waaruit de goenoeng Gompol, benevens de tegen- 
over denzelven liggende goenoeng Tjipatat bestaan, bevatten 
de overige kolenvlotten; zij zijn of onmiddellijk daarmede in 
aanraking, of zijn van dezelven gescheiden door middel van 
dunne thon-lagen. Zij zijn vast en hard, witachtig grijs, som- 
tijds roodachtig wit van kleur, of roodachtig gestreept, brui- 
sen niet op, wanneer zij met zuren worden behandeld: zij 
bestaan uit tamelijk grove kwartskorrels, die laagsgewijs gro- 
ver worden: L. n°. 467, 468, 485, 489, 1) ja, van lieverlede 
overgaan in werkelijke Nagelflüh: Le n°. 486, die uit rolsteenen 
bestaat van kwarts en hoornsteen. Noordwaarts van deze 
zandsteenlagen, waaruit de g. Gompol bestaat, treft men de 
dikke thon-lagen aan, waarin het Karang-dal door uitspoe- 
ling is gevormd geworden; deze lagen bevatten de straks ver- 

*) Deze stukken zijn afkomstig, namelijk, de beide eersten van de zuidelijke zijde 
van het Karang-dal, het derde uit de tjì Gompol en het vierde uit de tji Patat. 


258 


melde kolenvlotten van n°. vijf tot n°. elf, — al deze lagen 
staan meer of min op den kop, loodregt, — en op deze volgen, 
aan de noordelijke zijde van het dal, fijnere zandsteen- en 
mergel-soorten en eindelijk kalksteen. De laatste steensoort 
wordt gevonden op den bovensten rand, wanneer men de noor- 
delijke (regter-) helling van het tji Karang-dal heeft beklom- 
men. Deze kalksteen, welke met koralen en versteende zeeschel- 
pen is gevuld: L. n°. 465, is zeer duidelijk in lagen afgedeeld, 
welke van het westen naar het oosten zijn gerigt en onder een 
hoek van 60 à 65 graden naar het noorden hellen. Hoewel 
deze kalkbank niet volkomen loodregt staat, zoo bezit zij toch 
alle kenteekenen, die tot het besluit mogen leiden, dat zij het 
bovenste, jongste lid is dezer kolenbevattende formatie, welke 
geheel en al uit haar verband is gerukt, ja, in de meeste 
streken het onderste boven is gekeerd. Zij vormt de bovenste 
helft der tusschenketen, welke het tji Karang-dal en dat der 
tji Lantéan vanéénscheidt, en waaraan de naam van goe- 
noeng Tanggil of ook g. Karang wordt gegeven. Noordwaarts _ 
van deze keten stroomt de laatstgenoemde beek en aldaar wor- 
den op nieuw en insgelijks loodregt staande zandsteen- en thon- 
lagen gevonden; tusschen deze lagen is het, dat in de bed- 
ding der beek de kolenvlotten van n°. een tot ns. vier ontbloot 
zijn. Het schijnt derhalve, dat het gansche laagsgewijs ge- 
vormde gebergte te dezer plaatse in verscheidene stukken of 
schotsen gebroken is, die nevens elkander zijn opgerigt gewor- 
den, in dier voege dat het bovenste lid, de kalksteen, thans 
aan de binnenwaarts gekeerde of noordelijke zijde is geplaatst 
geraakt. Indien zulks werkelijk het geval is, dan moet ander- 
maal kalksteen worden aangetroffen, wanneer men zijn weg, 
ten noorden van de tji Lantéan, in eene noordelijke rigting 
verder voortzet over de mevenketenen of ribben, welke aan 
de oostelijke zijde van het tji Siki-dal afwaarts dalen. 

n zeer vele zandsteenlagen van die streken, waardoor de 
tji Patat, Gompol, Karang, Lantéan en andere beken stroomen, 
worden fragmenten aangetroffen van verkiezelde boomstam- 
men, welke in de lagen ingebakken voorkomen en thans, 
werking van het water gedeeltelijk er uitgespoeld, 
op de beddingen der verschillende beken verstrooid liggen. 


259 


Boven (in de dekkende van) het twaalfde vlot, in de nabijheid 
der tji Karang, werd de verkiezelde boomstam: L. n°. 500%, 
gevonden, welke omringd is met eene korst van pikkool, dic 
innig met den hoornsteen is zaàmgebakken. Zie hieromtrent 
het voorafgaande "7de hoofdstuk, bladz. 255 tot 245. Maar boven- 
dien worden in de beddingen der beken zeer vele hoornsteen- 
blokken gevonden, waarin geene houtstructuur meer te on- 
derscheiden is; zij zijn uit de lagen losgespoeld en bestaan 
uit eene digte, van buiten geelbruine, van binnen zwart- 
kleurige kiesel-massa: L. n°. 481, 487, 488. — Aan de mon- 
dingen der nevenbeken, bij voorbeeld, aan de monding der 
tji Karang, waardoor zij zich in de hoofdbeek Siki werpt, lig- 
gen puinbrokken en rolsteenen van al deze verschillende 
steensoorten, benevens kalkstukken, die een grooten rijkdom 
aan petrefacten bezitten en van den g. Tanggil afkomstig 
zijn, in een bonten mengelmoes dooreen. De zandsteenstuk- 
ken, welke aldaar vermengd voorkomen tusschen de kalk- 
steenbrokken: L. n°. 477, bruisen op, wanneer zij met zuren 
worden behandeld, hetgeen niet het geval is met die, welke 
zich nog op hunne oorspronkelijke ligplaats bevinden. 
Begeeft men zich verderop in het tji Siki-dal, verwijdert 
men zich in eene noordelijke rigting van deze in de nabij- 
heid der kust gelegene bergachtige streken, welke wij hierboven 
hebben beschreven, dan treft men meer fijnkorrelige, weeke 
zandsteensoorten aan dan vroeger het geval was;met zuren be- 
handeld wordende: L.n°. 478, 479, a, 480, bruisen zij op, en be- 
vatten daarenboven overblijfselen van zeeschelpdieren, doch 
nergens vindt men nog eenig spoor van een kolenvlot. Deze worden 
Kades idee EER d r fl lig ‚kwarts- 
1 


bel ‚vraa 
4 Ee es 1 a 


achtige, geene petref: v en 

Gene kalkhoudende, weeke zandsteenen wisselen slechts af 
met grijze thon-lagen, waar tusschen hier en daar nog eene 
enkele zwartkleurige, bitumineuse thon-laag: L. n°. 479, b, 
Ja, somtijds op enkele plaatsen nog een afzonderlijk, laag- 
vormig nest van gemeene, bladerige bruinkolen: L. n°. 507, 
gevonden wordt, waarvan de bast nog zeer duidelijk van de 
houtachtige zelfstandigheid kan onderscheiden worden: vele 
van de thon-lagen bevatten eene groote menigte teerlingvor- 


260 


mige ijzerkieskristallen. Dit is, bij voorbeeld, het geval aan 
de zijwanden der tji Asahan, welke aan de westelijke zijde 
van het hoofddal tji Siki, in de nabijheid van het dorp Goe- 
noeng boeloet, benedenwaarts stroomt. (Tot aan gemeld punt 
loopt het hoofddal stroomopwaarts in eene noordelijke rig- 
ting, doch wendt zich van daar af naar het noordoosten). 
Het dorp ligt 7 palen ten noorden van den zuidelijken rand 
van het gebergte, op een afstand van 10 palen van de kust, 
op het uiteinde eener rib, langs welker noordoostelijke zijde 
de tji Kadoe stroomt, terwijl hare zuidwestelijke zijde wordt 
bespoeld door de tji Asahan, welke zich beide in het hoofd- 
dal ontlasten. Aan de zijwanden der laatstgenoemde nevenbeek, 
alwaar fraaije ontblootingen worden aangetroffen, is de rigt- 
wijze der lagen van het zuidoosten naar het noordwesten en 
hellen zij onder een hoek van 75° naar het zuidwesten, Zoowel 
hier als in de tji Kadoe neemt men een verschijnsel waar, dat, 
hoewel het eigenlijk niet te dezer plaatse behoort, echter niet 
onvermeld mag worden voorbijgegaan. Tusschen de steil op- 
gerigte thon-en zandsteenlagen, welke afwisselend eene dikte 
hebben van $à 5 voet, worden lagen aangetroffen, die uit niets 
anders bestaan dan uit kogels; allen hebben zij eene gelijke 
grootte, en bezitten zij eene schelvormige afzondering op de 
wijze eener ui: L. n°. 485. Neemt men deze lagen meer naauw- 
keurig in oogenschouw, dan ontwaart men, dat het loodregte 
gangen zijn van kogelvormig afgezonderden trachiet, en tevens 
dat de buitenste schellen der kogels zoodanig zijn verweerd, 
dat men dezelven ter naauwernnood van zandsteen kan onder- 
scheiden, terwijl de binnenste kern nog zeer duidelijk een por- 
phierachtig zamenstel vertoont, waarin riakolithkristallen 
voorkomen, welke evenwel reeds dof en melkwit van kleur zijn 
geworden. Er komen echter insgelijks lagen (? gangen) voor, 
waarvan de kogels zich in zulk een toestand bevinden, dat men 
niet durft bepalen of zij tot de verweerde, kristallinische ge- 
steenten behooren, dan wel of zij tot de fijne conglomeraten, 
tot de zandsteenen, moeten gebragt worden, en zulks te meer, 
dewijkonder de werkelijke zandsteenen, zoowel kleine erwten- 
steenen als grootere schelvormige, kogelachtige vormingen wor- 
den aangetroffen. Vergelijk kapittel 6, bladz. 214. 


261 


Wij zullen even als hier, aan de wanden van het tjì Siki-dal, 
insgelijks aan de tji Madoer en nabij Sawarna, alwaar kolen- 
beddingen worden aangetroffen, de gelegenheid hebben het vol- 
gende op te merken: dat deze beddingen slechts voorkomen 
tusschen kwartsachtigen zandsteen, waarin geen spoor van zeege- 
dierten (koralen, Gonchylien) wordt adentakd terwijl daar- 
entegen de zoo algemeen op Java verbreide weeke, fijne, blaauw- 
achtig grijze, kalkhoudende zandsteenen, die opbruisen, wan- 
neer zij met zuren worden behandeld en gewoonlijk vervuld 
zijn met dierlijke versteeningen (zeeschelpdier en), nimmer 
kolenbeddingen bevatten, en dat daarin op zijn hoogst slechts 
afzonderlijke nesten fossile kolen, in kolen overgegane, 
platgedrukte stammen worden gevonden, wier ontstaan aan 
drijfhout moet worden toegeschreven. 

Over den aard en de hoedanigheid bt nne tn 
welke in de tji Siki voorkomen, zie men hier beneden. 

IV. ZEVEN EN TWINTIG VLOTTEN IN DE NABIJHEID DER TIL MADOER AAN 
DE ZUIDER KUST. Drie geographische minuten verder oostwaarts 
dan de moara tji Siki wordt, in de rigting van het oostzuid- 
oosten van daar, de monding der tji Madoer aan de zuider kust 
aangetroffen; deze bergstroom komt, wat zijn grootte betreft, 
met de eerstgenoemde overeen. Hij heeft zijne uitwatering in 
dat gedeelte der vlakke, zandige kust, hetwelk van het noor- 
den naar het zuiden is gewend; de monding ligt aan den noord- 
westelijken voet van den go&noeng Madoer, een gebergte, dat 
van het noordoosten naar het zuid westen loopt en in den vorm 
van eene steile rotskaap, tandjoeng Ongal kaler geheeten, in 
eene west-zuid westelijke rigting verre in zee uitsteekt. De zuid- 
oostelijke helling van dezen berg daalt met eene zachte glooi- 
jing in het dal der tji Panamboelan; zijne noord westelijke hel- 
ling daarentegen stort zich steil in het tji Dikit-dal, welke even 
als de eerstgenoemde beek, evenwijdig met de strijklijn der 
bergketen, van het noordoosten naar het zuidwesten stroomt. 

Volgt men den loop der tji Madoer in het benedenste gedeelte 
van het dal, alwaar hetzelve eene alluviaal-vlakte vormt, onge- 
veer 1; minuut ver opwaarts, algemeen genomen, in eene noord- 
noordoostelijke rigting tot aan het dorp Bajah, dan komt 
men in eene streek, alwaar insgelijks aan den regter-, d. 1, wes- 


262 


telijken oever heuvelen, lage bergketenen oprijzen, en waar de 
bovengenoemde rivier uit de zamen vlocijing van twee verschil- 
lende beken ontstaat. In den vlakken driehoek, welken zij in- 
sluiten, — in een der schoonste, liefelijkste dalen, — ligt het 
dorpje onder de schaduwen zijner palmboomen. De westelijke, 
tevens de breedste der beide rivieren, heet tjì Madoer; den loop 
dezer kali, die nu eens tusschen heuvelrijën door een eng dal 
stroomt, dat elders tot eene breede, bebouwde vlakte wordt, 
kan men stroomopwaarts, tot op eenen (lijnregten) afstand van 
het punt van loeijing, 54 minuut ver noordwaarts volgen, 
namelijk, tot aan het dorp Soakan, hetwelk aan haren linker- 
oever ligt; tot aan dat punt is zij voor kanen bevaarbaar. De 
oostwaarts gelegene beek is de tj1 Dikit, die allerwege door een 
eng dal, in de vroeger opgegevene rigting, benedenwaarts vloeit 
en den voet des goenoeng Madoer bespoelt. 

Met uitzondering van het 4*® en 2% vlot, welke beide in de 
westelijke heuvelrijën, aan den regteroever der tji Madoer, ten 
westen van het dorp Bajah worden gevonden, en waarvan de 
ontblootingen in de beek (ji Gébang liggen, komen alle kolen- 
vlotten dezer streek voor op den goenoeng Madoer; deze berg be- 
staat bijna geheel en al uit lagen van een harden, vasten, 
meerendeels tamelijk grofkorreligen kwartszandsteen, waar 
tusschen slechts hier en daar-enkele dunne thon-lagen worden 
gevonden. ä 

Aan de steile noordwestelijke zijde der bergketen worden 
ontblootingen van dezelven aangetroffen in de beddingen der 
volgende beken: het 3de en 4de vlot in de ii Dikit, — het 5de in 
de tji Nangkong, — het 6de en 7de in de (ji Kadoe, — het Sste, 
de en 10de inde tji-Pitjoeng, —en het 114, 12de en 13de in de tj 
Pinang. Van deze beken bespoelt de hoofdbeek (ti) Dikit den voet 
der bergketen, de anderen volgen in de orde, zoo als zij hierboven 
opgeteld werden (van binnen ’s lands naar de kust) in de rigting 
van het noordoosten naar het zuid west op elkander, en stroo- 
men van de noord westelijke helling des bergs benedenwaarts; 
zij hebben hare uitwatering, namelijk, de beide eerstgemelden, 
in-de tjì Dikit, boven het dorp Bajah, —de beide laatsten in de 
tr Madoer, beneden het zoo even genoemde dorp, d. 1, lager 
dan het pant, waar deze beek zich vereenigt met de tj1 Dikit. 


263 


Aan de zuidoostelijke berghelling, die met zachtere glooijing 
daalt dan de tegenover gestelde zijde dierzelfde bergketen, 
volgen, behalve andere beken waarin geene kolenvlotten wor- 
den aangetroffen, insgelijks in de rigung van het noordoosten 
naar het zuidwesten, op elkander en stroomen dalwaarts: de 
beken ({ji) Nangègeng en de tji Panéngah; in de eerste dezer beide 
beken wordende vlotten 14—24, in de tweede de vlotten 25-—27 
ontbloot gevonden. Nadat zij zich met de tji Gêmbong heeft 
vereenigt, stort de tji Nangègeng zich in de hoofdbeek tj1 Pa- 
namboelan, welke den oostwaarts gekeerden voet der keten be- 
spoelt; de tji Panêngah, die van het zuidelijke uiteinde des goe- 
noeng Madoer benedenwaarts stroomt, heeft hare monding 


in:zeesg „7 j | bro oei sd 

Wij zullen deze vlotten in de opgenoemde volgorde het een 
na het andere optellen en wel in dier voege zoo als zij ontbloot 
worden aangetroffen in elk der beken, wanneer men haren 
loop door de bedding stroomopwaarts volgt. 

Vlotten in de tjì Gébang, n°. een tot n°. twee. — A°. Op een af: 
stand van naauwelijks 14 minuut van de plaats, waar de tji 
Madoer in zee uitloopt, stort zich de tjì Gêbang door den regter- 
oever in de boven genoemde beek en wel tegenover het dorp 
Bajah. Het eerste vlot wordt ontbloot gevonden in de bedding 
der tjì Gêbang, op een geringen afstand boven hare monding; 
het heeft eene dikte van 5 voet en bestaat uit eene zeer goede, 
harde, sterk glimmende, homogene kool: L. n°. 510. Even 
als het volgende vlot is hetzelve van het west-zuidwesten 
naar het oost-zuidoosten gerigt, terwijl het onder een hoek 
van 70° naar het zuid-zuidoosten helt; — 2, dit vlot is-door 
eene tusschenruimte ter breedte van 50 voet van het vorige 
gescheiden en volgt op hetzelve in eene noord westelijke rig- 
ting; het heeft eene dikte van 4 voet en bestaat insgelijks uit 
eene zeer goede kool, die zich in zeer dunne platen, van 4 à 1 
duim dikte, laat splijten: L. n°. 514, 512. Volgt men den loop 
dezer beek stroomopwaarts,-d. i., inde rigting van het zuid wes- 
ten, dan vindt men weder eene ontblooting van het eerste vlot: 
gaat men nu nog verder in eene noordwestelijke rigung, dan 
treft men op nieuw eene ontblooting van het tweede vlot aan: 
wij zien derhalve, dat er in het kronkelende bed der beek, welke 


264 


de gedaante heeft der nevenstaande figuur vz „4 ontblootingen 
worden gevonden, welke echter, te oordeelen naar derzelver 
strijklijns; slechts tot z verschillende vlotten kunnen behooren. 
Zij kl thon-lagen, waar buiten de kop- 
pen der kolenvlotten “uitsteken; ten gevolge van afbrokkeling 
zijn zij hieren daar veranderd in kammen of lijsten, ter dikte 
van Î à 2 voet, die in eene lijnregte rigting door de bedding der 
beek loopen; men ziet derhalve, dat de kolen minder gemakke- 
lijk door de schuring van het water konden weggespoeld wor- 
den dan het geval is met de thon-lagen, waar tusschen zij wor- 
den aangetroffen. De dekkende van het tweede vlot bestaat uit 
eene thon-laag, ter dikte van 5 voet, waarop een vlot van schil- 
ferachtige aardkolen volgt, hetwelk eene dikte heeft van 5 voet. 
Onzuivere kolen, namelijk, zwarte bitumineuse thon, welke 
met zeer dunne koollagen is doortrokken, en, uithoofde beide 
zelfstandigheden met elkander afwisselen, een in blaadjes af- 
gedeeld, schilferachtig zamenstel verkrijgt, worden aan den 
oever der tji Madoer op de volgende plaatsen gevonden: aan 
den regteroever, 1 paal boven het dorp Bajah, treft men eene 
laag aan ter dikte van 14 voet; aan den linkeroever wordt eene 
6 voet dikke laag: L. no. 495, gevonden, ter plaatse waar, tus- 
schen de dorpen Taringgoel en Soakan, de monding der tji 
Kéêlèdjer ligt; aan de eene zijde wordt deze laag begrensd door 
eene gewone thon-soort: L. n°. 494, terwijl aan de andere 
zijde een kalkachtige zandsteen: L. n°. 495, wordt gevonden. 
Vlotten in de tji Dikit, n°. drie tot n° vier. — 5e. Dit vlot ligt 
boven bajah, op een afstand van ongeveer Î paal van genoemd 
dorp, in dat gedeelte van het dal, alwaar de uitwatering der 
tji Nangkong wordt gevonden;;hetzelve heeft eene dikte van 
Á} voet, loopt in den vorm van een rotskam van het wes- 
ten naar het oosten door de bedding der beek en helt onder 
een hoek van 72° naar het zuiden. De liggende (aan de noor- 
delijke zijde) van dit vlot is eene witkleurige thon-laag ; terwijl 
een gedeelte van hetzelve, dat aan dezen thon grenst, uit zui- 
vere kool bestaat; zoo wordt het overige, dat aan de dek- 
kende paalt, — deze laatste is eene zandsteenlaag, — gevormd 
door schilferachtige kolenklei: L. n°. 515; —4°. dit ligt op een 


geringen afstand van het vorige, doch hooger opwaarts en is 


265 


ter wederzijde ingestoten tusschen thon-lagen; naar den kant 
van de liggende, d. i., aan de noordelijke zijde, bestaat hetzelve 
uit zeer zuivere, sterk glanzende kool: L. n°. 514, welke 
eene dikte heeft van 14 voet en geheel en al in kleine, vierkante 
stukjes is gebersten; aan de zuidelijke zijde vindt men eene 
onzuivere laag kolen, ter dikte van 2 voet, welke zich in 
schelvormige en platte stukken laat splijten. 

Volgt men den loop der beek stroomafwaarts van het eerst- 
genoemde vlot tot aan Bajah, dan treft men niets anders aan 
dan grove zandsteenen, waar tusschen slechts hier en daar 
dunne thon-lagen, doch geene vlotten kier kool worden ge- 
vonden. Binnen de grenzen dezer uit d vindt men ech- 
ter drie onzuivere kolenbeddingen, ens dezulken die uit 
zeer dunne kolenblaadjes zijn zaâmgesteld en met even dunne, 
bitumineuse thon-blaadjes- afwisselend voorkomen. Lager, 
doch onmiddellijk op het derde vlot, volgt eene dergelijke schil- 
ferachtige kolenklei, ter dikte van 8 à 10 voet, welke van het 
westen het naar het oosten loopt en onder een zeer steilen hoek 
(van 800) naar het zuiden helt; hierop treft men nog lager dan de 
vorige eene dergelijke bank aan, ter dikte van 6 voet, waarin ta- 
melijk dikke lagen van thon en zuivere kolen, die schilferach- 
tig met elkander afwisselen, worden gevonden; eindelijk wordt 
in de onmiddellijke nabijheid van het dorp eene dergelijke 24 
voet dikke laag waargenomen, welke geheel en al ingesloten 
ligt tusschen kwartsachtige, ijzerkies bevattende zandsteenla- 
gen: L. n°. 499, die in Nagelflüh (kwarts-rolsteenenbrekzie) over- 
gaat. Wat betreft het invallen en de rigtwijze dezer beide la- 
gen, ten dezen opzigte komen zij met de eerstgenoemden over- 
een. In de nabijheid der kolenkleibedding vindt men eene laag 
ijzerkies, welke ingesloten ligt tusschen eene zandsteen- en Na- 
gelflüh-laag, die eene dikte heeft van 1 à 14 duim en, naar het 
schijnt, eene aanmerkelijke uitgestrektheid bezit. 

Vlot in de ji Nangkong, n°. vijf. — 5°. Dit vlot, dat } uur gaans 
boven de monding dezer beek ligt, heeft eene dikte van 2}, voet, 
bestaat uit tamelijk goede kolen, waarvan aan den wederzijd- 
schen oever eene ontblooting wordt waargenomen; zoo vindt 
men insgelijks verder stroomafwaarts eene plaats, alwaar mas- 
sa’s kolen, welke zeer zuiveren zwart van kleur zijn, buiten den 


266 


oeverwand uitsteken; deze kolen zijn echter niet nader door 
mij onderzocht geworden. 

Vlotten in de tj Kadoe, n°. zes tot no. zeven. — 6°. Een half 
uur gaans boven zijne monding vormt de linkeroever een zeer 
steilen wand, welke bestaat uit witte, kwartsachtige zandsteen- 
lagen: L. n°. 497, die van het westen naar het oosten zijn 
gerigt en onder een zeer steilen hoek naar het zuiden hellen. 
Ongeveer ter hoogte van 50 voet boven de bedding der beek 
bespeurt men een vlot, ter dikte van 5 voet, dat uit zeer goede, 
vaste, glanzend zwarte kool bestaat: L. n°. 515, waarvan de 
dekkende (aan de zuidzijde) eene zandsteenlaag is; daarop volgt 
lager stroomafwaarts eene geelachtig grijze thon-laag, ter dikte 
van Î voet, waarna weder een kolenvlot wordt gevonden, 
ter dikte van 2 voet, hetwelk ten deele onrein, schilferig, met 
thon-blaadjes doortrokken is en door middel van eene 10 voet 
dikke, ten deele bitumineuse, zwartachtig gestreepte zand- 
steenbank: L. n°. 496, gescheiden is van eene derde, blade- 

_rige kolenkleilaag, ter dikte van 2 voet. —7°. Op eenigen afstand 
stroomopwaarts van het vorige vlot, vormt de beek een kleinen 
waterval, aan welks voet het 7de vlot, dat een dikte heeft van 
5 voet, aan den regteroever der beek wordt gevonden; deszelfs 
vigtwijze is van het westen naar het oosten, het helt onder een 
hoek van 50° naar het zuiden en is door eene dunne thon-laag 
van de liggende (eene zandsteenlaag) gescheiden, doch is in 
regtstreeksche aanraking met de dekkende zandsteenlaag; de 
kool is goed, sterk glanzend: L. n°. 516. 

Vlotten in de {ji Pitjoeng, n°. acht tot n°. tien. — 8°. Dit vlot 
heeft eene dikte van 1} voet en ligt geheel en al tusschen zand- 
steenlagen ingesloten; het bestaat slechts voor de helft, name- 
lijk, in de nabijheid van de dekkende, uit zuivere kolen, terwijl 
de wederhelft uit bladerige, onzuivere kolen is gevormd, loopt, 
geheel verschillend van de vorigen, van het noorden naar 
het zuiden en helt onder een hoek van 25° naar het oos- 
ten. — 9°. Dit heeft eene dikte van drie voet, bestaat uit zeer 
goede, zuivere kolen, en ligt tusschen zandsteenlagen: L. n°. 510; 
eenige dier lagen bevatten zeer vele kwarts-rolsteenen, ter dikte 
van àl duim: L. n°. 500. — 10° Dit vlot is niet nader onder- 
zocht geworden. 


267 


Vlotten in de tjt Pinang n°. elf tot n°. dertien. Slechts een 
dier vlotten heeft eene dikte van drie voet; dit is het laatste 
vlot, hetwelk ik aan de noordwestelijke zijde des bergs heb 
gevonden; al de volgenden liggen aan deszelfs zuidoostelijke 
zijde. 

Vlotten in de tjt Nangègeng, n°. veertien tot ne. vierentwintig — 
14°. Boven de monding dezer beek in de tji Panamboelan, doch 
op een geringen Be van daar, wordt aan den linkeroever 
eene ontblooting gevonden eener dunne kolenader. — 15° Aan 
den linkeroever der beek worden verscheidene kolenlagen aan- 
getroffen, waarvan de middenste 5 voet dik: IS — 462, “Dit vlot 
heeft eene dikte vant voeten ligt aan den der beek — 
17°. Een vlot aan id regteroever. — 18°. haa den regteroever 
wordt eene ontblooting waargenomen van 2 vlotten, welke 
door middel eener 5 voet dikke zandsteenlaag zijn gescheiden. 
Het bovenste heeft eene dikte van 5 voet, het benedenste, dat 
onder water ligt, schijnt dikker te zijn dan het vorige; zij zijn, 
van het westen naar het oosten gerigt, en hellen onder een hoek 
van 25° naar het noorden. — 19°. Een vlot, ter dikte van 2 voet, 
welks dekkende eene zandsteenlaag is. — 20°. Dit heeft eene 
dikte van 4 voet. — 21°. Een vlot ter dikte van 1 voet. — 22°. Ter 
hoogte ai 57ò voet boven den spiegel der zee vormt de beek 
een kleinen waterval, ter plaatse waar zij zich in haren buiten- 
gewoon kronkelenden loop, die aldaar van het oosten naar 
an westen was gerigt, naar het zuidwesten heenwendt: — 
algemeen genomen, heeft zij eene zuidoostelijke rigting. Aan 
den voet van den waterval ontwaart men tusschen zandsteen- 
lagen den kop van een vlot, ter dikte van 4 voet, dat dwars 
door het bed loopt, namelijk,van het zuid-zuid westen naar het 
noord-noordoosten en onder een hoek van 45° naar het oost- 
zuidoosten helt. Het is eene zeer goede, homogene, zeer harde, 
vaste en zuivere kool, welke pikzwart van kleur en sterk glan- 
zend is: L. n°. 520; de dekkende is eene zandsteenlaag, ter dikte 
van ò voet: L. n°, 509. — 25°. Op een lijnregten afstand van 
ongeveer 800 voet noordwaarts van het voorgsände v ket, en 78 
voet hooger, wordt aan den linl 
aangetroffen van een kolen vlot, dat3 5 voet dik as; hetzelve hes 
staat uit eene zeer goede kolensoort: L. n°. 519, die, wat betreft 


268 


hare hoedanigheid, volkomen overeenkomt met de vorige. Dit 
vlot ligt hooger dan een der vroeger opgenoemden, het digtst 
bij den schedel des bergs en is insgelijks tusschen zandsteen- 
lagen: L. n°. 508, ingesloten, welke eene dikte hebben van 5 à 
3 voet. Slechts het benedenvlak van het kolenvlot is door eene 
dunne thon-laag van den zandsteen gescheiden; het vlot loopt 
in de rigting van het noordwesten naar het zuidoosten en helt 
onder een hoek van 25e naar het noordoosten, derhalve bijna in 
eene tegenover gestelde rigting van het vorige. — 24°. In eene 
meer zuidelijk liggende nevenbeek der tji Nangègeng, welker 
monding zuidwaarts van en tevens lager ligt dan het onder 
n°. 22 vermelde vlot, treft men verschillende plaatsen aan, al- 
waar ontblootingen worden gevonden, zoowel van dunne ko- 
lenvlotten als van lagen schilferigen, bitumineusen thon, waar- 
door kooladeren loopen: L. n°. 517, en 521. 

Vlotten in de tj Panéngah, n°. vijfentwintig tot n°. zevenentwin- 
tig. — 25°. Een vlot van zuivere kool: L. n°. 318, hetwelk 2 à3 
voet dikis. — 26°. Dit heeft eene dikte van 14 voet. Hierop vol. 
gen 2 plaatsen van schilferigen kolenthon, en eindelijk wordt 
hooger op gevonden: — 27? een vlot, ter dikte van 5} voet, het- 
welk uit goede, glanzende steenkool bestaat. 

Verder oostwaarts dan de tji Panêngah, wordt aan den zuidelij.. 
ken voet des g. Madoer de plaats gevonden, waar de kleine tj Ba- 
jawak in zee uitwatert. Aldaar worden aan de zijwanden harer 
kloof de volgende ontblootingen waargenomen. De benedenste 
laag bestaat uit grijzen thon, waarop eene andere rust van 
schilferigen, zwarten kolenthon, die eene dikte heeft van ò voet 
en deze is op hare beurt bedekt met eene grijskleurige zand- 
steenlaag: L. n°. 502, welke 4 voet dik is en waardoor eenige 
zuivere, glanzende kooladeren loopen; deze lagen zijn van het 
noordwesten naar het zuidoosten gerigt en hellen onder een 
hoek van 25e naar het noordoosten. Onmiddellijk rust op 
dezelven eene dunne rolsteenlaag en hierop wordt eene ho- 
rizontaal liggende bank van jongst gevormden zee-zandsteen: 
L. ne. 507, van 7 voet dik aangetroffen, waarin zeer vele groote 
stukken koraalpuin als i g gd worden gevonden; uithoofde 
deze bank 45 à 20 voet boven den spiegel der zee ligt, zoo mag 
dezelve als een nieuw voorbeeld worden gevoegd bij diegenen, 


269 


door ons in het derde gedeelte der 1de afdeeling aangehaald, eu 
die tot bewijs strekken van de ophefling, welke de zuider kust 
in den jongsten tijd heeft ondergaan. 

Op de benedenste thon-lagen, welke in de bedding der beek 
voorkomen, volgen wederom zandsteenlagen, waaronder som- 
migen worden aangetroffen, welke roodachtig bruin, ijzerhou- 
dend zijn: L. n°.505, en wier scheef opgerigte, gebrokene koppen 
aan het nabij liggende strand over eene groote uitgestrektheid 
zeer duidelijk ontbloot worden gevonden. Hierop treft men op 
enkele plekken een nieuwelings gevormd conglomeraat aan, 
dat tot de hedendaagsche formatie behoort, hoofdzakelijk uit 
koraalkalk: L. n°. 504, 505, en rolsteenen van thonijzersteen: 
L. n°. 506, bestaat. DELER ee 

Ook hier in de nabijheid der tji Madoer, even als wij vroeger 
deden opmerken, dat het geval was aan de wanden van het tji 
Siki-dal, zien wij, dat kolenvlotten slechts worden gevon- 
den binnen de enge grenzen van kwartsachtige, petrefactenlooze 
zandsteenen, waaruit de bergen dezer streek, welke onmiddellijk 
aan zee grenzen, hoofdzakelijk bestaan. Vele vlotten, zoo als, 
b.v n°. 8, 18 en 22 zijn ter wederzijde ingesloten door deze 
zandsteenlagen, en staan regtstreeks met dezelven in ver- 

band; anderen daarentegen, zoo als het geval is met n°. 1, 2 en 
4, liggen geheel en al tusschen thon, terwijl verre de meesten 
slechts aan eene zijde, — door de dekkende, —=regtstreeks door 
zandsteen worden begrensd en, gelijk n°. 5 en 6, als liggende 
of eene thon-bank hebben of, indien zulks niet het geval is, 
dan is toch het regtstreeksch verband tusschen het kolen- 
vlot en de daar onder liggende zandsteenlaag door middel eener 
dunne thon-laag verbroken, waarvan men een voorbeeld vindt 
bij de vlotten n°. 7 en 25. Ook aan het tji Siki-dal hebben wij 
dergelijke dunne thon-lagen aangetroffen bij eenige van de 
kolenvlotten: n°. 12-22, welke ingesloten lagen tusschen 
zeer dikke-zandsteenbanken en wel in die streken van het ge- 
bergte, alwaar zandsteen de overhand had boven andere steen- 
soorten, en geene of slechts enkele thon-lagen werden aange- 
troffen, behalve die, welke als begeleiders der kolenvlot- 
ten mogen aangemerkt worden. (De vlotten ne. 1—11, welke 
aan de tji Siki voorkwamen, lagen ter wederzijde tusschen 


270 


thon ingesloten.) Overigens was het niet doenlijk na te gaan of 
de thon-lagen, aan de tji Siki, voor het meerendeel in de dek- 
kende of in de liggende (aan het voormalige boven- of bene- 
kenvlak) der vlotten werden aangetroffen. 3 
Ter plaatse toch waar de lagen geheel en al regtop staan, of 
waar zij onder een scherpen hoek hier naar-het noorden, elders 
naar het zuiden hellen, is het hoogst moeijelijk te bepalen welke 
zijde van een vlot de dekkende, welke de liggende van hetzelve 
is. Het is niet slechts mogelijk, dat lagen volkomen loodregt zijn 
opgerigt geworden, maar zij kunnen daarenboven naar de te- 
genover gestelde zijde zijn overgeduwd; in dier voege dat, b, v., 
de zuidelijke zijde van vele lagen, welke onder een hoek van 
75 à 80° naar het zuiden hellen, die bij gevolg betrekkelijker 
wijze thansde buitenste, de bovenste zijde genoemd mag wor- 
den, en door mij als de dekkende is beschouwd, misschien in 
voormaligen tijd de liggende, het benedenvlak van het vlot 
heeft uitgemaakt. 
Ook aan de tji Madoer is de formatie zeer uit haar verband 
gerukt. Aan de westelijke zijde van den goenoeng Madoer en in 
het dal, hetwelk aan diezelfde zijde des bergs grenst, zijn even- 
wel alle lagen, op enkele onbeduidende afwijkingen na, on- 
veranderlijk van het westen naar het oosten gerigt, staan zij 
of loodregt of hellen zij onder een hoek van niet minder dan 
10° naar het zuiden. Ditzelfde wordt over eene zeer groote uit- 
gestrektheid, van verscheidene'palen, im het tji Dikit-dal, boven 
Bajah, waargenomen en in al die streken, waarin de vlotten 
van mn’. 1—7 zijn gelegen. Dezelfde ligwijze, dezelfde rigting, 
welke wij aan de tji Siki hebben opgemerkt, vertoont zich der- 
halve alhier op nieuw. Slaan wij thans den blik op de steen- 
soorten, waaruit de lagen bestaan en de wijze waarop zij on- 
derling afwisselen, dan zien wij, dat in beide opzigten tusschen 
de lagen, welke hier en ginds worden aangetroffen, de meest 
mogelijke overeenkomst bestaat. Uit deze feiten mogen wij het 
besluit trekken , dat beide kustgebergten, welke thans op een 
_afstand van 5à 6 palen van elkander oprijzen, een groot geheel 
uitmaken; — dat men de kolen vlotten ‚welke dit gebergte be- 
vat, door het doen van opgravingen, insgelijks zal vinden in die 
streken , welke zich tusschen de tj Madoer en de tji Siki bevin- 


271 


den; wijders dat deze vlotten geene nesten van geringe uitge- 
breidheid zijn, maar dat zij zich over eene groote uitgestrekt- 
heid voortzetten, al heeft dit tegenwoordig plaats in eene ver- 
ticale, naar het binnenste der aarde nederwaarts dalende 
rigting. (De streken, welke tusschen genoemde beken liggen, 
zijn niet door mij onderzocht geworden.) 

Aan de zuidoostelijke zijde van den goenoeng Madoer wordt 
niet die vaste regelmaat waargenomen in de ligwijze der - 
formatie; alhier, namelijk, ontwaart men, dat de kolenvlot- 
ten, benevens de overige lagen, waar tusschen zij ingeslo- 
ten liggen, zich in verschillende rigtingen uitstrekken, onder 
verschillende hoeken en naar verschillende zijden hellen. 
Zoo helt het vlot n°. 18, benevens zijne nabij zijnde lagen, 
naar het noorden, n°. 22 naar het oost-zuidoosten en n°. 25 
naar het noordoosten. Misschien zijn deze lagen slechts op- 
pervlakkige deelen van het gebergte, die bij de oprigting van 
de geheele formatie losgereten, uit hun verband gerukt en 
verplaatst zijn. 

Mag aan de eene zijde niet worden ontkend, dat het steil 
opheffen en verschuiven der formatie moeijelijkheden heeft in 
den weg gelegd, wat betreft de ontginning der kolenvlotten, 
zoo moet aan de andere zijde worden toegestemd, dat die steile 
rigting der kolenvlotten hun bestaan heeft aan den dag ge- 
bragt; hierdoor toch zijn hunne koppen zigtbaar geworden 
aan de oppervlakte des bodems, waaronder zij vroeger, gedu- 
rende hunne horizontale ligging, verscheidene honderd voet 
diep verborgen lagen. Met grond mag derhalve worden ver- 
moed, dat in vele streken van het eiland Java, waar het 
laagsgewijs gevormde gebergte eene horizontale ligging heeft 
of slechts onder een geringen hoek is opgerigt en alwaar der- 
gelijke steensoorten worden gevonden, gelijk het geval is aan 
de tji Siki en aan de tji Madoer — namelijk, kwartsachtige 
zandsteenlagen, zonder fossile overblijfselen van zeeschelp- 
dieren, — dat aldaar insgelijks kolenvlotten, ja, welligt zeer 
dikke kolenvlotten in den diepen schoot der aarde aanwezig 
zijn, doch omtrent wier bestaan wij niets kunnen vernemen, 
zoo lang geene mijnboringen tot dat einde worden beproefd. 

Een dergelijk gesteente als de kalkbank, welke op den goe- 

18 


272 


noeng Tanggil, aan de tji Siki, de kolen bevattende formatie be- 
dekt, wordt op den goenoeng Madoer zelven niet gevonden;op de 
naburige bergen tusschen de tji Dikit en de tji Madoer worden 
echter dergelijke kalkrotsen aangetroffen, die als spitse toppen 
hier en daar boven de oppervlakte des bodems uitsteken; hier- 
van is het, dat de goenoeng Toeri zijnen naam ontleent. 

De tamelijk grof korrelige, harde, meerendeels witkleurige 
of witachtig grijze zandsteen, die niet opbruist, wanneer hij 
met zuren wordt behandeld, wit kwartskorrels bestaat en 
geene petrefacten bezit en waarin de kolenvlotten aan de tji 
Madoer liggen, hiervan vindt men de zuiverste brokstukken 
onder L. n°. 497, 501, 508 en 509. 

Verder landwaarts in, d. 1., noordwaarts van deze kolen- 
houdende, kwartsachtige zandsteenlagen worden, zoowel aan 
de tji Siki als hier aan de tji Madoer, meer fijnkorrelige, wee: 
kere, heldergrijs-blaauwachtige zandsteensoorten gevonden; 
deze bruisen met zuren op, en bevatten fossile overblijfselen 
van zeeschelpdieren; zie L. n°. 492, 495. 

V. TwaALF VLOTTEN IN DE NABIJHEID DER TJI SAWARNA AAN 
DE ZUIDER KUST. Even als de kuststreken aan de tjì Siki (III) 
en aan de tji Madoer (IV), zoo behoort insgelijks deze streek 
tot het disstrikt Tjilangkahan van het Bantamsche regent- 
schap Lêbak; tevens is zij de oostelijkste, waarin foseite 
kolenvlotten. worden aangetroffen. De tji Sawarna ligt aan 
hare monding in eene zuidoostelijke rigting, ongeveer 54 
geographische minuten van de moara tji Madoer en is de 
laatste groote beek, welke tot de residentie Bantam be- 
hoort. Die streken, welke oostwaarts van deze beek zijn 
gelegen, gaan allengs over in het noorder strand der Wijn- 
koopsbaai, waarvan echter eerst dat gedeelte, hetwelk 7 mi- 
nuten oostwaarts van de Sawarna ligt, te reke nen van de 
tji Bareno, geacht wordt te behooren tot de Preanger-Regent- 
schappen. 

Twee kleinere, meer westwaarts liggende nevenbeken der 
tj Sawarna worden geheeten tji Asêm kitjil en gêdé; nadat 
zij zich hooger stroomopwaarts hebben vereenigd, ontlasten 
zij zich door den regteroever, op een geringen afstand 
van de moara, in de vroeger genoemde tji Sawarna. Zij zetten 


278 


haren loop in de rigting van het noorden naar het zuiden 
_ voort door een laag heuvelland, langs den oostelijken voet 
van eene zeer dikke kalkbank, welke het grootste gedeelte der 
streek, die zich in eene westelijke rigting uitstrekt tot aan de 
tji Panamboelan, bedekt en zich aan hare zuidelijke zijde als 
een steile muur in zee stort. 

De oostelijke helling der kalkbank is bijna even steil als de 
zoo even genoemde kustmuur, batoe Garoeng, of karang Bokor 
geheeten. Aan deze helling paalt de vlakke of laag heuvel- 
achtige streek, welke de tji Sawarna, benevens de beide ge- 
noemdê nevenbeken doorstroomen, en in wier beddingen 
zandsteen- en thon-lagen ontbloot worden aangetroffen; in 
deze lagen komen de kolenvlotten voor, welke wij alhier 
willen optellen. Uitgenomen in de nabijheid der kust, heeft 
deze kolen bevattende, lage zandsteenstreek eene geringe uit- 
gebreidheid, is zij binnen enge grenzen beperkt; even als zij 
in het westen door den karang Bokor is begrensd, zoo is zij ins- 
gelijks aan hare oostelijke en noordoostelijke zijde omgeven 
„en ingesloten door kalkbanken, wier zijwanden altoos steil 
zijn afgebroken. In het vlakke gedeelte dezer streek, hetwelk 
in de nabijheid der kust is gelegen, worden oostwaarts van de 
monding der Sawarna twee dorpen gevonden, die beide een 
gelijken naam hebben als de zoo even genoemde beek; het eene 
ligtaan den regteroever op Î minuut afstands van de monding, 
_ het andere aan den oever der oostelijke nevenbeek tjî Boenar 
en } minuut verder van daar verwijderd. Aan de noordelijke 
zijde van het laatstgenoemde, tevens het grootste de beide dor- 
pen verheft zich de steile wand van een der kalkbanken, en 
komt een arm der tjì Boenar uit eene spelonk dezer bank te 
voorschijn. 

Uithoofde wij alhier de kalkbanken aan de oppervlakte des 
bodems uitgebreid vinden, mogen wij zulks als een bewijs 
beschouwen, dat het laagsgewijze gebergte alhier eene andere 
ligwijze moet hebben dan wij aan de tji Siki en aan de tji 
Madoer hebben waargenomen, dat, namelijk, de lagen alhier 
of horizontaal moeten liggen, of onder een hoek van slechts 
zeer weinige graden hellen. Dit is ook werkelijk het geval. 
In het westelijke gedeelte van Sawarna, door welke streek 


274 


de drie genoemde beken stroomen, zijn de lagen van het 
westen naar het oosten gerigt en hellen zij onder een hoek 
van ter naauwernood 10 graden naar het zuiden; niet voor 
dat men iets verder oostwaarts is gekomen, ziet men dat de 
lagen sterker beginnen te hellen. (Vergelijk bladz. 188.) De 
geringe mate van opheffing, welke de formatie alhier heeft 
ondergaan, veroorzaakt tevens, dat te dezer plaatse slechts 
weinige kolenvlotten kunnen ontdekt worden, zonder dat 
deswege proefboringen worden gedaan, uithoofde slechts 
een gering gedeelte van den breukrand der formatie, — wat 
betreft hare dikte, — aan de oppervlakte is le voorschijn ge- 
bragt. Wij zullen alhier in de optelling der vlotten eene ge- 
lijke volgorde in acht nemen, als die waarin zij, stroomop- 
waarts den loop der beken volgende, in hare beddingen 
voorkomen. 

Vlotten in de tji Asém kitjil, van n°. een tot n°. drie. —1°. Dit 
vlot heeft eene dikte van 14 voet, ligt op een afstand van 
ongeveer Î paal van het strand en is ingesloten tusschen 
fijnkorrelige, weeke zandsteenlagen, laat zich in dunne la- 
mellen splijten en bestaat uit eene goede kolensoort: L. 
n°. 526. — 2, Een vlot, ter dikte van 1 voet, dat zich ge- 
heel en al in dunne blaadjes laat verdeelen — bladkolen: L. 
no. 527, a. Boven dit vlot zijn aan den oeverwand der 
beek nog andere lagen ter dikte van 4 à £ voet ontbloot ge- 
worden, welke uit eene zeer goede, harde, sterk glanzende 

kool bestaan, en eene afdeeling bezitten in dunne la- 
mellen: L. no. 527, b. De liggende van het tweede vlot 
is een 10 voet dikke, bitumineuse zandsteen: L. nt. 517, 
waarin zwarte, evenwijdige strepen worden waargenomen, 
en waardoor bovendien eene kolenader: L. n°. 528, loopt, ter 
dikte van 4 voet. — 35°. een vlot van zeer goede, harde 
kool: L. n°. 525, dat eene dikte heeft van 5 voet; in het- 
zelve liggen enkele, afgezonderde massa’s, (platgedrukte 
fragmenten van boomstammen,) welke uit zwarte, sterk 
glanzende kolen bestaan, doch waardoor insgelijks zwart- 
kleurige hoornsteenaderen loopen. Dit vlot rust op eene bi- 
tumineuse thon-laag, ter dikte van 10 voet, waarin verschei- 
dene zuivere kooladeren worden waargenomen: L. n°. 325. — 


275 


Aan de wanden der kleine kloof, door de tji Asêm uitgespoeld 
in het gesteente, worden nog verscheidene andere bitumineu- 
se, schilferige kolenthon-lagen: L. no. 529 waargenomen, welke 
eene dikte bereiken van 5 à 15 voet; zij wisselen af met grijs- 
kleurigen thon en zandsteen, uit welke laatstgenoemde steen- 
soort het meerendeel dier lagen bestaat. Boven (d. i. stroom- 
opwaarts van) het derde vlot, dat het hoogst ligt en ongeveer 
3 palen van de kust verwijderd is, worden nog vele brok- 
stukken eener zeer goede, zuivere kool: L. n°. 524, gevon:- 
den, welke als rolsteenen op de bedding der beek hier en 
daar verstrooid voorkomen, en als een bewijs mogen worden 
aangemerkt, dat in de hooger liggende gedeelten der beek 
nog meer andere kolenvlotten ontbloot zijn geworden. 
Vlotten in de tji Asém gédé, van n . vier tot n°. elf. — Tusschen 
de kust en de streek, waarin de ontblootingen der kolen- 
vlotten n°. een tot n°. vier worden aangetroffen, ligt eene 
bank van digten, witachtigen kalksteen: L. n°. 516, welke 
eene groote mienigte versteeningen van koralen bevat en als 
bovenste lid alle andere lagen bedekt, die ten zuiden en ten 
noorden van de bank ontbloot zijn. De tji Asêm gêdé stroomt 
onder deze bank heen, d. i., tusschen haar en de zandsteenla- 
gen, waarop zij rust, heeft derhalve minstens ter lengte van 4 
paal een onderaardschen loop,welke Soeroepan (tji Asam) wordt 
geheeten. Boven, noord waarts van dezen „Soeroepan” worden in 
de bedding der beek de volgende ontblootingen aangetroffen: — 
49, een vlot ter dikte van 2 voet; — ò’. een vlot van gelijke 
dikte, grenzende aan eene schilferige kolenthon-laag, die eene 
dikte bezit van 4 voet; hierop volgen stroomopwaarts nog 2 
andere vlotten van kolenthon, waarvan de laatste, welke het 
meest noordwaarts ligt, eene dikte heeft van 5 voet, waar- 
door zuivere kolenaderen ter dikte van een duim loopen. 
Eene laag zuivere thon, ter dikte van 7 voet, scheidt hen 
van het volgende vlot; — 6°. een vlot van ò voet dik, dat 
echter slechts voor een gedeelte uit zuivere, fraaije kool 
bestaat, en voor het overige uit zwarten, schilferigen kolen- 
thon is zaâmgesteld. Verder in de bedding der beek voort- 
gaande, treft men nog eene laag kolenthon, en achtereenvol- 
gens vijf kolenvlotten aan, namelijk, n°. 7,8, 9, 10 en 11, welke 


276 


eenedikte hebben van 22 à 5 voet. Bijna alle zandsteenen alhier 
zijn bitumineus, hebben zwarte strepen als waren er even- 
wijdige lijnen op getrokken. Het schijnt, dat de lagen hier 
in het meer binnenwaarts gelegene gedeelte des lands, dat op 
een lijnregten afstand van ongeveer 2 minuten van de kust 
ligt, onder een steileren hoek naar het zuiden of zuid-zuid- 
westen hellen, dan het geval is in de zuidelijkere, digter aan 
de kust gelegene streken. 

Vlot in de tji Sawarna, n°. twaalf. — 12°, Een vlot, ter dikte 
van 2 voet, dat landwaarts in, op een afstand van 2 minu- 
ten van de kust ligt; in de lagen, welke het insluiten, wordt 
veel ijzerkies gevonden. 

De grijskleurige of witachtig grijze (dikwerf bitumineuse, 
en alsdan zwarte strepen bezittende) zandsteenen, — waartoe 
insgelijks de vroeger opgetelden: L. n°. 515, 518 behooren , — 
waar tusschen nu en dan thon-lagen voorkomen en die de 
opgenoemde kolenvlotten omsluiten, deze zandsteensoorten , 
zeg ik, onderscheiden zich van de zandsteenen, welke in 
de nabijheid der tj Siki en der tji Madoer worden aangetvof- 
fen, door hunne meerdere fijnheid en weekheid , en doordien 
zij, ten deele althans, opbruisen, wanneer zij met zuren wor- 
den behandeld. Misschien bezit slechts het uitgaande der lagen 
deze eigenschap en moet zulks worden toegeschreven aan de 
gehalte aan kalk, voorhanden in het water, hetwelk door de 
naburige kalkbanken sijpelt en de koppen der zandsteenla- 
gen besproeit. 

Zij komen overeen met die lagen, wier ontblootingen. ten 
zuidoosten en ten oosten van de Sawarna, in de nabijheid van 
den tandjoeng Lajar en in andere deelen der kust worden 
aangetroffen; deze bestaan deels uit thonigen , deels uit kalk- 
achtigen zandsteen, die, met zuren behandeld wordende, 
sterk opbruist, benevens uit conglomeraten: L. n°. 519 en 
volg. Ook onder deze laatstgenoemden worden er eenigen aan- 
getroffen, die bitumineus zijn en waardoor kolenaderen loopen: 
Leen. 522. 


277 


b. Kleine NESTEN of nde acten fossile kolen, welke 
afzonderlijk in verschillende streken van Java 
| worden aangetroffen. 


41°. Eene onzuivere, thonige kolenader: L. no. 452, welke 
eene dikte heeft van £ voet en voorkomt in de bedding 
der tji Bòdjong paré, tegenover de moara tji Sakoeba, op 
een geringen afstand van het dorp van gelijken naam. — 
Jo. Verscheidene kolennesten worden gevonden in den weeken, 
fijnkorreligen zandsteen aan den regteroever der tjì Ara, op 
een geringen afstand boven de plaats; waar zij in zee uitwa- 
tert. — 50. Eene kolenader, gelegen aan de oostelijke zijde van 
den goenoeng Tjiara, ongeveer 50 voet boven den voet des 
bergs, ten oosten vande beek van gelijken naam. — 4°. Eene 
dunne kolenader in de tjì Boentoeng, eene beek, welke zich 
vereenigt met de tji Siki, en wel in het bovenste gedeelte 
van haren loop. Deze ader ligt tusschen lagen fijnkorreligen , 
blaauwachtig grijzen, kalkhoudenden zandsteen: L. n°. 462, 
463; sommige dier lagen zijn zwartkleurig bitumineus: L. 
n°. 464, en komen afwisselend voor met thon-lagen. Deze 
streken van 1—4 behooren allen tot het distrikt Tjilangka- 
han van het Bantamsche regentschap Lêbak. — 5e, Aan den 
linkeroever der tji Boeni, in de nabijheid van het dorp Doegoe, 
derhalve aan den voet van den Brengbreng-wand (in het 
Tjandjoersche distrikt Djampang wetan, verg. bladz. 121 en 
145.) worden, van boven naar beneden gerekend, de volgende 
lagen ontbloot gevonden: bruine aarde, ter dikte van 4 voet: 
eene laag kleine vulkanische rolsteenen, ter dikte van 5 voet: 
eene laag zandmergel van 414 voet dikte, waarin kleine rol- 
steenen voorkomen; deze drie lagen bedekken als hedendaag- 
sche vormingen de volgende lagen, welke naar het zuid- 
oosten hellen en tot de tertiaire formatie behooren; weeken 
blaauwachtigen zandsteen, die 14 voet dik is; graauwen, 
schilferigen thon, & voet dik; andermaal eene weeke zand- 
steenlaag, ter dikte van 1 voet; hierop volgt eene thon- 
laag, die 4 voet dik is; in deze laag werd het fragment 
van verkieseld hout: L. n°. 757, gevonden, waarvan vroe- 


ger op bladz. 245 is melding gemaakt; nu volgt wederom 


278 


eene zandsteenlaag, ter diktagevan } voet; grijskleurigen 
thon, vol verbrijzelde zeeschelpen: L. P. n°. 422, welke laag 
eene dikte heeft van 4 voet en weldra uitwigt; eene 
zwarte, bitumineuse thon-laag van 14 voet dikte, waarin 
fragmenten van zwarte, verkieselde boomstammen voorko- 
men, welke ten deele omkorst zijn door een bekleedsel van 
glanzende pìkkool, ter dikte van + voet: L, n°. 555; een 
vlot glimmend zwarte kool, ter dikte van 14 voet, dat 
afgedeeld is in lamellen, ter dikte van een duim; zoodra zij 
in aanraking komt met de buitenlucht, splijt zij geheel en 
al in vierkante stukken, die zich steeds in nog kleinere teer- 
lingen laten verdeelen: L. no, 550; vele gedeelten der kolen- 
bedding, die regtstreeks grenzen aan den thon, zijn dof, en 
op de breukvlakken bedekt met aluin: L. n°. 531; hierop 
volgt wederom eene zwartkleurige, bitumineuse, schilferige 
thon-laag, welke eene dikte heeft van 2 voet: L. no. 532. De 
35 benedenste lagen vormen derhalve eene zwartkleurige bank, 
ter dikte van 5 voet, die slechts voor een gedeelte, namelijk , 
ter dikte van 14 voet, uit zuivere kool bestaat. — 60. Afzon- 
derlijke mesten fossile kolen, voorkomende in de tji Djampé, 
2} paal zuidwaarts van het dorp Tjiringin, in het centrale 
gedeele van het distrikt Tjidamar. Deze stukken kool liggen 
ingesloten in een helder blaauwachtig grijzen, weeken zand- 
steen, welke door verweering mergel- en thonachtig is ge- 
worden: L. n°. 791; zij bestaan uit platgedrukte fragmenten 
van boomstammen en takken, ter lengte van 1 à 5, ter 
ter breedte van 1 en ter dikte van 4 voet; nog duidelijk 
laat zich het houtachtige weefsel, waaraan nog hier en daar 
stompen van takken zitten, benevens de voormalige schors 
waarnemen, hoewel zij in eene zwarte, glimmende pikkool 
zijn overgegaan: L. n°. 545. Zij bevatten eene groote hoeveel- 
heid ijzerkies, hetwelk aan de oppervlakte van sommige stuk- 
ken in groote, teerlingvormige kristallen wordt gevonden en 
insgelijks in ruime mate voorkomt in de zandsteen- en thon- 
lagen, welke in deze streek worden aangetroffen: L. n°. 792. 
Op de scheidingsvlakken van vele dezer koolstukken vindt 
men aluin, terwijl aderen en nesten fossile hars: L. n°. 344, in 
en nabij dezelven in groote hoeveelheid worden gevonden. — 


279 


7°, In vele lagen van den blaauwachtig grijzen, kalkhouden- 
den zandsteen: L. n°. 875, 874, welke het hoofdbestanddeel 
vormt van het gebergte, dat liet westelijke gedeelte van het 
plateau van Bandong (Rongga) aansde zuidelijke zijde be- 
grenst, (goenoeng Lanang, Koeda, vergel. bladz. 109, enz.) 
worden nesten fossile kolen en retinit gevonden. — 8°. Oost- 
waarts van het tji Kaëngan-dal, in het distrikt Batoewangt, 
in Soekapoera, worden aan de zuidelijke zijde van het dorp 
Nangaléa, wanneer men zijn togt van daar in de rigting van 
het noorden naar het zuiden voortzet, achtereenvolgens deze 
nevenbeken aangetroffen: tji Karang, Bongas en tji Redjeng. 
Verder noordwaarts van daar ligt het hoofddorp Tjigintoeng. 
In de beddingen dezer beken vindt men ontblootingen van 
thon-lagen, welke deels zwart en bitumineus zijn, deels 
uit zuiveren thon eener grijze of witte kleur bestaan; hierin 
wordt eene glimmend zwarte pikkool, zoowel ín den vorm van 
nesten als van aderen, ter dikte van Î à 8 duim, aangetroffen, 
welke zich zeer gemakkelijk in vierkante stukjes laat verdee- 
len; daarenboven komt er insgelijks fossile hars in voor. De 
dekkende bestaat uit eene kalkbank. Aan de westelijke zijde 
van ditzelfde dal vindt men dunne lagen bladkolen en frag- 
menten van plat gedrukte stammen, die ten deele verkieseld, 
ten deele in kool L. n°. 546, overgegaan: en hier en daar met 
aluin bedekt zijn; zij liggen in de bedding der nevenbeek tji 
Roké, in een verweerden, aardachtigen zandsteen. — 9°. In 
de nevenbeek tji Kalong aan de oostelijke zijde van het tjì 
Balo-dal in het distrikt Karang, regentschap Soekapoera, wor- 
den dunne lagen bladkolen: L. n°. 554, gevonden, welke bui- 
tengewoon ligt van gewigt en dof van kleur zijn en zich in 
zeer dunne schilfers laten splijten. — 10°. De bergen, welke 
de tji Bêrêm in de bovenste helft van haren loop begrenzen, 
namelijk, ten noorden van Tjoeroek nègtêg, in het distrikt 
Karang, bestaan uit thon-lagen: L. n°. 1027, weeken zandsteen 
en kalkmergel: L. n°. 1028 en volg*" (zandigen kalk), welk 
laatstgenoemd gesteente aldaar zeer dikke banken vormt; ver- 
gelijk bladz. 116. In deze lagen worden talrijke vegetabile 
overblijfselen aangetroffen, namelijk , plat gedrukte fragmenterf 
van stammen en takken, die gezamen lijk in eene ligte, weinig 


280 


glimmende of geheel en matte.pikkool zijn overgegaan. L. n°. 
535. De pikkool wordt in afzonderlijke, meer of min lensvor- 
mige nesten aangetroffen en laat zich deels in dunne lagen 
verdeelen, of berst insvierkante stukken, welke door mid- 
del van dunne lagen vezelkalk (Chaux carbonatée fibreuse) 
van elkander zijn gescheiden, en eene geringe mate van zamen- 
hang bezitten; deze vezelkalk vervult de afzonderingspleten 
dezer kool. Op enkele plaatsen worden dunne lagen veder- 
aluin: L. n°. 556, tusschen hen aangetroffen. — 11°. Aan 
de regter- (westelijke) zijde der tji Woelan, in de nabijheid van 
Soekapoera toea, wordt eene weeke, blaauwachtige thou-laag: 
L. n°. 558 en 1064, aangetroffen, welke eene zeer groote hoe- 
veelheid plantaardige overblijfselen bevat, die ten deele eene 
geringe mate van verandering hebben ondergaan, ja, ter naau- 
wernood eenigzins vermolmd zijn; ‚ten gevolge hiervan ver- 
krijgt deze laag al het aanzien vau eerst sedert korten tijd 
te zijn gevormd en echter is zij bedekt met eene kalkbank: L. 
no. 1065—1067, welke eene dikte heeft van meer dan honderd 
voet. Ontblootingen dezer beide lagen worden gevonden in de 
bedding der tji Siroepan, welke van den regterdalwand naar 
de hoofdbeek tjì Woelan heenstroomt, namelijk, in die streek 
alwaar, ten noord-noordoosten van de eerstgenoemde plaats, 
het dorp Tjipênda ligt; de weeke, taaije thon, welke op enkele 
plaatsen zwartachtig, bitumineus is, schijnt meer dan 100 
voet dik te zijn. Overal vindt men er bladeren, takken, 
plat gedrukte fragmenten van boomstammen in, waardoor 
de thon hier en daar een bladerig, schilferig zamenstel ver- 
krijgt. Deze plantaardige overblijfselen zijn ten deele bruinach- 
tig van kleur, slechts half vermolmd, ten deele echter in eene 
glimmend zwarte pikkool overgegaan, die hetzij in kleine nes- 
ten wordt aangetroffen , of in den vorm van dunne aderen door 
de thon-laag loopt. Op gelijke wijze wordt er fossile hars: L. 
n°. 344, tusschen de verschillende deelen waargenomen en be- 
speurt men, dat enkele verkoolde plantendeelen omgeven zijn 
met vederaluin: n°. 559. Afzonderlijke vulkanische steenbrok- 
ken, die de gedaante van kogels hebben en eene schelvormige 
‘afzondering bezitten, komen op enkele plaatsen in de thon- 
massa voor: zij zijn vallen echter meer of min verweerd en 


281 


slechts 1 à 2 voet groot. Men zou op het vermoeden geraken, op _ 
enkele plaatsen alhier een vulkanischen, zwavelzuur bevatten- 
den modderstroom vóór zich te zien, die wouden heeft verwoest 
en met zich voort gesleurd, terwijl de oppervlakte des lands , 
waarop hij zich uitgebreid had, weder beneden den spiegel der 
zee moet zijn gedaald, want op die wijze slechts is het mogelijk, 
dat de meer dan honderd voet dikke kalkbank, die er thans 
op rust (door koralenbouwt?), daarop kon afgezet wor: 
den. — 12°. Nesten fossile kolen, die geheel en al in teerling- 
vormige stukken splijten en waarin zich nog ten duidelijkste 
het vezelachtige Zamenstel van het hout laat waarnemen, 
worden gevonden tusschen Soekapoera toea in Gêdong 
alang. — 15°. Aan den oever der tji Pinang, in de nabijheid 
van het dorp Sélogambé, benevens op verschillende andere 
plaatsen in het bovengedeelte van het tji Tjolang-dal gele- 
gen, in het regentschap Koeningau, residentie Cheribon, wordt 
eene geringe hoeveelheid pikzwarte, sterk glanzende kool: 
L. n°. 540, 343, gevonden, welke, bij de minste aanraking, in 
kleine vierkante stukjes splijt; zij komt voor in een bitumi- 
neusen, brokkeligen, ligt verwrijf baren zandsteen: L. n°. 1157, 
1138, Hier ontwaart men haar in den vorm van dunne aderen, 
ter dikte van Â lijn à Î duim, die door het gesteente loopen, 
elders vormt zij verstrooid liggende nesten, ter lengte van eeni- 
ge voeten, doch wier breedte slechts de helft en wier dikte hoog: 
stens 4 voet bedraagt. Gewoonlijk komt fossile hars: L. n°. 544, 
te gelijk daarmede voor, hetzij in den verm van knollen, nes- 
ten, of in dien van aderen, ter dikte vand à 4 duim. Blaauw- 
achtig grijze, fijnkorrelige, weeke, kalk houdende zand- 
steenlagen, die afwisselen met minder talrijk voorkomende 
thon-lagen, wier kleur op die der eerstgenoemden gelijkt, 
en welke f à 5 voet dik zijn, dit gesteente vormt alhier 
het hoofdbestanddeel van het gebergte: de lagen door het- 
zelve gevormd, loopen in de vigting van het westen naar het 
oosten en hellen onder een hoek van 70 à 75° naar het noor- 
den. Verder oostwaarts ligt de streek, welke wij op bladz. 
AA, 73, en 85 hebben beschreven, alwaar de lagen volkomen 
loodregt staan. De afdrukselen van, vrachten: hi. n°. 550, waar” 
van wij op bladz. 125 melding hebben gemaakt, werden ge- 


282 


vonden in eene dergelijke bitumineuse zandsteensoort, in de na- 
bijheid der kolennesten: n°. 540. — 14°. In een oostelijk gelegen 
nevendal der tji Tjolang, namelijk, in de bedding der tji Tiïs, 
welke achter het dorp Soebang heenstroomt, ontwaart men, 
even als in het vroeger genoemde oord het geval is, ten deele 
ontbloote koppen van fijnkorrelige, kalkhoudande zand- 
steensoorten: L. n°. 1141, 1144;.zij komen afwisselend voor 
met dunnere lagen loodkleurigen ;thon, die eene hardheid 
bezit als het rotsgesteente, waar tusschen somtijds eene grof- 
korrelige conglomeraat-laag L. n°, 1142, 1145, besloten ligt. 
Verscheidene kolenaderen: L. n°. 542, tet dikte van 1 à 3 
duim, loopen aldaar door den zandsteen: n°. 1444, en wor- 
den, benevens fossile hars, insgelijks ‘gevonden in vele stre- 
ken van dit zoogenaamde Kêndêng-gebergte in Koeningan, 
alwaar zij menigwerf slechts eene dikte hebben van eenige 
weinige lijnen. — 1ò°, Dergelijke kalkhoudende, doch aldaar 
zeer harde zandsteenlagen omsluiten een nest fossile kolen: 
dit ligt in de nabijheid der tjì Seël, digt bij het dorp Anda- 
moeï. Deze plaats ligt zuidoostwaarts van het hoofddorp Loe- 
ragoeng, aan den noordelijken voet van het gebergte, aan 
welks zuidelijke zijde de vroeger genoemde dalen n°. 13 en 14 
liggen. Behalve dunne aderen wordt aldaar eene pikzwarte, 
sterk glimmende koolmassa: L. n°. 541, gevonden, welke in 
hare gansche uitgestrektheid in langwerpig vierkante stukjes 
is gespleten. Tusschen de afzonderlijke stukjes, kleine teerlin- 
gen, worden lagen van koolzure kalk waargenomen, welke zoo 
dun zijn als papier; hier aan moet het worden toegeschreven, 
dat de afzonderlijke stukjes zoo ligtelijk uit elkander vallen, 
ten gevolge waarvan de kalkblaadjes als ledige kokertjes, als 
vierkante kastjes, overblijven. 


B. ONDERZOEK NAAR DEN AARD EN DE HOEDA- 
NIGHEID DER OPGENOEMDE KOLEN EN NAAR 
HARE BRUIKBAARHEID. 


_Uit het voorafgaande zal den lezer zijn gebleken, dat die 
skolenvlotten, welke uithoofde hunner bruikbaarheid in aan- 
merking verdienen te komen, nergens elders dan in de ooste- 


283 


lijke kuststreken van Zuid-Bantam, in de nabijheid der Wijn- 
koopsbaai, worden gevonden; de bedoelde streken zijn gele- 
gen tusschen de tji Ara en de tjì Sawarna, derhalve in die 
oorden, waar kwartsachtige zandsteenen voorkomen, die niet 
kalkhoudend zijn, geene zeeconchylien‘bevatten. Zij zijn dus 
beperkt t&$ eene smalle bergstreek, die, van het zuiden naar 
het noorden gerekend, ten hoogste eene breedte heeft van 2 
minuten en, in de rigting van het west-noordwesten naar het 
oost-zuidoosten, eene lengte heeft van 14 geographische mi- 
nuten; de beddingen, welke binnen deze grenzen worden aan- 
getroffen, bestaan uit fraaije, harde, zwartkleurige, sterk glan- 
zende fossile kolen, die eene grootere hoeveelheid zuivere kool- 
stof bevatten en derhalve bruikbaarder zijn dan die, welke 
worden aangetroffen in dusdanige streken van Java, waar 
zij tusschen weeke, kalkhoudende zandsteenen voorkomen, die 
opbruisen wanneer zij met zuren worden behandeld, en welke 
fossile overblijfselen bevatten van zeeconchylien; in dergelijke 
gesteenten vormen zij gewoonlijk slechts dunne aderen of af- 
zonderlijk liggende, kleine nesten. 

In het eerstgenoemde gebied, namelijk, in dat der kwarts- 
achtige zandsteensoorten, waar de kolen harder zijn, eene 
grootere hoeveelheid koolstof bevatten dan in de laatstgemel- 
den en alwaar zij vlotten vormen, zoo als het geval is in de 
nabijheid der tji Siki, tji Madoer en der tji Sawarna, in die 
streken worden of geene sporen van fossile hars in of nabij de 
vlotten aangetroffen, of komen zij er slechts zelden in voor. 

In de laatstgemelde kalkhoudende zandsteenstreken daar- 
entegen, waar de kolen weeker, ligter van gewigt zijn, eene 
grootere hoeveelheid bitumen bevatten, minder glansrijk zijn 
en slechts nesten of dunne aderen vormen, aldaar vindt 
men allerwege fossile hars; deze-zelfstandigheid wordt deels 
in de kolenmassa zelve, deels in hare nabijheid in de bitumi- 
neuse thon- of zandsteenlagen aangetroffen, waarin zij voor- 
komt als onregelmatig gevormde knollen, nesten, ter dikte van 
1 à 4 duim, of door welke lagen zij alsaderen ter dikte vand à 6 
lijnen heenloopt. Zulks is onder anderen het geval in de nabij- 
heid van Bòdjongmanik (a. 1), in de bedding der tji Djampé 
(b. 6), in Bandong (b. 7), in het tjì Kaëngan-dal (b. 8), in de 


284 


nabijheid van Soekapoera toea (b. 11), in de nabijheid van 
Sélogambé (b. 15), in de tji Tis (b. 14) en in vele andere 
oorden van het zoogenaamde Kèndêng-gebergte in Koeningan, 
welke streken vroeger allen zijn opgeteld geworden. 

Deze fossile hars, retinit, retinitasphalt: L. n°. 544, heeft 
even zeker een vegetabilischen oorsprong als®het geval 
is met barnsteen, waarmede het groote overeenkomst bezit, 
doch waardoor het in de mate van hardheid wordt over- 
troffen. Het is meerendeels bruinachtig geel van kleur, door- 
schijnend aan de kanten en broos, het laat zich ligtelijk in 
stukken breken en tot een witkleurig poeder wrijven, ver- 
spreidt bij het verbranden een bitumineusen reuk, waarbij 
een groote hoeveelheid zwarte rook wordt ontwikkeld. De 
Javanen vangen dezen rook op, verzamelen het roet (fijn ver- 
deelde koolstof) en bereiden daaruit eene verw, welke zeer 
bij hen is gezocht en in hoedanigheid overeenkomt met Chi- 
neeschen inkt. Het smelt niet in kokend water. Het specifieke 
gewigt van eene donkerbruine varieteit, afkomstig van Sé- 
logambé, bedroeg 1,57 en van eene ligtbruine, afkomstig uit 
een ander gedeelte van het Tjolang-dal 1,80. In vele zand- 
steenlagen, zoo als onder anderen het geval is in de nabij- 
heid van Sélogambé (zie vroeger b. 15 en L. no. 1158), wor- 
den zoo vele duizenden fijne aderen, alsmede ingesprenkelde 
harsdeeltjes gevonden, die niet zelden afwisselend voorko- 
men met glimmend zwarte kooladeren, die lagen bevatten er 
zulk een groote hoeveelheid van, dat zij hierdoor zeer broos en 
ligt verwrijfbaar zijn geworden. Welligt heeft dezelfde boom, 
waarvan wij de vruchten-afdrukselen, in den vorm van den- 
nenappelen, hebben waargenomen, de hars doen onstaan en 

tevens de bouwstoffen geleverd tot de vorming der aderen 
en nesten van pikkolen: L. no. 540, welke in diezelfde zand- 
steenen worden aangetroffen. 

Slechts van twee nesten en van een vlot heb ik de kolen 
meer naauwkeurig onderzocht. 

De harde, gitzwarte, glimmende kool van het 4 voet dikke 
vlot, dat onder Madoer ne. 23 is opgesteld en gevonden wordt 
in de nabijheid der tji Nangègeng — de daarvan af komstige 
stukken zijn genommerd: L. n°. 320, — is onderzocht. en 


285 


zoowel haar specifiek gewigt, als hare gehalte aan koolstof 
bepaald geworden; tot het laatstgenoemde einde werd eene 
hoeveelheid in een ijzeren pot gesloten, waarin slechts eene 
zeer geringe opening was gelaten. De gedane waarnemingen 
hebben mij doen zien, dat haar specifiek gewigt bedroeg: 1,26 
en dat zij in 100 deelen gewigt bevatte: 
9,996 onverbrandbare 
: deelen (asch), 
brandbare deelen 97,704 64.090 zuivere vids | 65-392 coak. 
56,608 vlugtige deelen, 

welke laasten, bij de ‘coakbereiding, vrij werden als water- 
damp, teerdamp, koolzuur, koolwaterstof-gas. De kool bakte 
niet veel, behoorde dus tot de sinterkolen en de slechts 
wenig opgeblazene, sterk glimmende coak’s behielden bijna 
geheel en al den vorm der oorspronkelijke koolstukken, hoe- 
wel zij in volumen iets hadden toegenomen. Aan de lucht 
blootgesteld zijnde, brandt deze kool met eene sterke vlam, 
bakt niet toe, en laat eene ligte, zuiver grijskleurige asch na. 

De weekere, ligtere, minder glans bezittende kool, welke 
voorkomt in de afzonderlijk liggende nesten, in de nabijheid 
van Sélogambé, A. b. ne. 15, doch welke overigens, even als 


de vorige, eene zeer zwarte kleur heeft, — stukken van deze 
kool worden gevonden onder: L. n°. 340, — brandde insge- 
lijks zeer goed met eene breede vlam, en bakte niet toe; haar 
specifiek gewigt bedroeg: 1,22. Bij eene coakbereiding in een 
ijzeren cylinder bleek het, dat 100 deelen gewigt bestonden wit: 

4,1 onverbrandbare 

…_ deelen (asch), 
brandbare deelen 95,5 469 ee at £ ventief coak. 

48,4 vlugtige deelen. 

Kolen afkomstig uit het nest, gelegen in de nabijheid van 
Andamoeï A. b. n°. 19, waarvan stukken voorkomen onder 
L. ne, 341, werden op eene zeer naauwkeurige wijze onder- 
zocht. Zij komt van nabij overeen met de vroeger genoemde 
kool, afkomstig van Sélogambé, en had slechts een specifiek 
gewigt van 1,20. De chemicus Charles Perret, te Samarang, 
heeft de welwillendheid gehad zich met dit onderzoek te be- 


286 


lasten, tot welk einde zijn pneumatische toestel is gebezigd 
geworden. 
De gedane waarneming leerde ons, dat de bestanddeelen 
der kool, in deelen gewigt uitgedrukt, waren als volgt: 
4,752 onverbrandbare deelen (asch), 
PAS koolstof ads ROE 
10,000 teer, 
51,250 water, 
0,250 dubbel koolzuur ammoniak, 
2,097 koolzuur, 
7,252 dubbel koolzuur waterstofgas, 


100,149 


waaruit de elementarische bestanddeelen (behalve de asch) 
afgeleid zijn, als volgt: 

koolstof, _59,552 

waterstof, 5,940 


Tot dit onderzoek waren 2002,91600 grammen kool gebe- 
zigd geworden. 

Het dubbel koolzuur ammoniak werd „na gissing, afgetrok- 
ken van het water, hetwelk 6350 grammen bedroeg. Het vo- 
lumen van het koolzuur bedroeg 21,125 en dat van het 
dubbel koolzuur waterstof-gas 147,875 kubieke decimeter: 
beide te zamen leverden derhalve bijna + kubieke meter 
brandbare gas. Zoo werd er insgelijks eene geringe hoeveel- 
heid zwavelkool (zwavelalkohol, sulfure de carbon) gevormd; 
zij zette zich in de gedaante van schubvormige kristallen 
af aan de wanden der glaspijp, welke werd blootgesteld 
aan de werking van een bekoelings-apparaat volgens Ber- 
zelius. e 

Uit het voorafgaande zal worden ontwaard, dat de kolen, 
die in afzonderlijke nesten voorkomen, eene groote hoeveel- 


287 


heid vlugtige bestanddeelen bevatten (deze werden bij het 
vercoaken vrij en ontlastten zich als brandbare gas door eene 
ijzeren pijp, welke aan den cylinder was vastgeschroefd); 
bevatten eene grootere hoeveelheid asch, doch hare schel 
aan vrije koolstof is geringer dan gevonden wordt bij de 
kool, afkomstig van het vroeger genoemde vlot, hetwelk ge- 
legen is in de nabijheid der tji Madoer, en alhier is opge- 
teld onder n°. 25. 

De hier lager opgenoemde vlotten, hebben, wat betreft 
hunne hoedanigheid, meer overeenkomst met het zoo evens ge- 
noemde vlot dan eenige anderen; daarenboven zijn zij, uit- 
hoofde van hunne aanmerkelijke dikte, beter geschikt ter 
ontginning dan de overigen: het zijn de vlotten in de nabij- 
heid der ti Siki, no. 9 en n°. 17, benevens die, voorkomende 
in de nabijheid der (ji Madoer, onder ne. 1, 2, 9, 22 en 25. 

Hoewel de kool dezer Javasche vlotteneene geringere hoe- 
veelheid coak oplevert (bij de kool van het onderzochte vlot 
bedroeg die 65 p. c., welke 2 p. c. asch bevatte) dan bij 
de meeste, eigenlijk gezegde steenkolen der oudere formatie 
voorkomt, zoo is dit verschil slechts zeer gering te noe- 
men; er worden vele, zeer bruikbare steenkolen gevonden, 
welke eene geringere hoeveelheid koolstof in den vorm van 
coak t) opleveren, dan in onze tertiaire kolen van Java wordt 
aangetroffen. 

Wij mogen derhalve aannemen, dat deze Javasche kolen 
zeer bruikbaar zouden zijn voor de stoomvaart in Indië. 
heb dezelven vergeleken met de kolen, afkomstig uit Borneo, 
welke reeds sedert verscheidene jaren en met vrucht tot dat 
einde worden gebezigd; wanneer ik stukken van beide 
soorten dooreen had geworpen, dan was ik niet meer in 
staat die van elkander te onderscheiden. Zeer waarschijn- 
lijk mag het derhalve worden geacht, dat de formatie, 


1) Zoo bevat de Pr uit de Gerhardmijn, in Saarbruggen, volgens Karsten, 
slechts 58,50 p. c. coak. Ik behoef niet te zeggen, dat de goede hoedanigheid der 
kolen, de hitte, welke zij  ontrikke len, toeneemt, naar mate zij eene grootere hoe- 
veelheid eoak en eene gerin ge e hoeveelheid vlugtige bestanddeelen en asch (in de 
coak’s) bevatten; zij hangt bij gevolg af van haren rijkdom aan zuivere (niet met an- 
dere zelfstandigheden aaradke koolstof, 

19 


288 


waaruit de kolen op Borneo worden gegraven, insgelijks tot 
de tertiaire formatie behoort. Ten einde eene gelijke kracht, 

n gelijk uitzettend vermogen van den waterstoom te ver- 
Bijen, wordt er, op de stoomschepen in Neêrlandsch Indië, 
eene grootere hoeveelheid Borneosche kolen vereischt dan 
benoodigd zou zijn, indien Engelsche kolen daartoe werden 
gebezigd. 

Wat betreft de gelegenheid om de Javasche kolen te vervoe- 
ren, deze mag niet ongunstig worden geheeten, uithoofde de 
vroeger genoemde bruikbare kolenvlotten gelegen zijn in de 
nabijheid der zuider kust, op een geringen afstand van kleine 
baaijen, welke eene ankerplaats opleveren voor praoe’s en an- 
dere kustvaartuigen; dit is, bij voorbeeld, het geval in de 
baai voor de monding der tji Madoer, der tji Panamboelan, 
van waar men al zeilende in den tijd van 2 uren de Wijn- 
koopsbaai kan bereiken, de ankerplaats van schepen van groo- 
teren diepgang. 

Naar mijn oordeel, zou het derhalve wel der moeite waar- 
dig mogen geacht worden in deze streken, bij voorbeeld, in 
de nabijheid van den goenoeng Madoer, een proefschacht te 
boren, ten einde hier het vlot n°. 25 of een ander, of wel een, dat 
meer in de nabijheid der tj Siki ligt, te ontginnen. De loodregte 
ligwijze der vlotten, mits zij slechts over eene groote uitge- 
strektheid onveranderd blijve, kan bij het ontginnen der ko- 
len geene grootere zwarigheden opleveren dan gewoonlijk wor- 
den ontmoet. De eenige tegenwerping, welke alhier kan ge- 
opperd worden als zouden er geene gunstige resultaten ver- 
wachtmogen worden van eene dergelijke onderneming, is deze: 
dat de ligwijze der formatie steeds van rigting verandert, dat zij 
onregelmatig behoort genoemd te worden. Dit punt is echter 
nog niet op eene voldoende wijze onderzocht om daarover 
uitspraak te kunnen doen; de natuurlijke ontblootingen, en 
deze alléén waren het, waaruit ik de ligwijze der vlotten kon 
navorschen, deze zijn te plaatselijk, van te geringe uitgestrekt- 
heid, dan dat het mogelijk zau zijn daaruit op eene onwraak- 
bare wijze de rigting der vlotten in hunne gansche uitgestrekt- 
heid te bepalen. Het zou mogelijk kunnen zijn, dat de afwij- 
king in de higwijze door mij in de nabijheid van den goenoeng 


289 


Madoer, binnen eene geringe uitgestrektheid waargenomen, 
beperkt is tot afzonderlijke schotsen, welke aan en nabij de 
oppervlakte voorkomen, en die bij de opheffing van het ge- 
bergte misschien werden losgereten, of dat zulks moet be- 
schouwd worden als eene bloote verschuiving, welke aan de 
breukranden heeft plaats gegrepen. 

Reeds vroeger hebben wij de opmerking gemaakt, dat in 
dergelijke streken van Java, alwaar de formatie horizontaal 1s 
gerigt, of slechts onder een geringen hoek helt, met grond een 
goeden uitslag mag worden te gemoet gezien, in geval aldaar 
nen nbonsikn kalen wordt gezocht, — geboord, — mits te dier 

aanwezig zij, gelijk wordtaange- 
troffen in de tji Sikien inde tjì Madoer. Zeer voordeelig zou het 
mogen geacht worden, indien kolenvlotten mogten aangetrof- 
fen worden in de nabijheid eener baai, ae schepen van 
aanmerkelijken diepgang ten anker konden komen, zoo als, 
bij voorbeeld, in de baai van Patjitan. Volgens berigten, mij 
door inboorlingen verschaft, moeten aldaar werkelijk fossile 
kolen worden aangetroffen. Daargelaten de betrekkelijke waar- 
de, welke de fossile kolen van Java bezitten, wanneer in aan- 
merking wordt genomen de mogelijkheid harer ontginning, 
en hare bruikbaarheid, zoo mag het aanwezen er van te 
dier plaatse, uit een zuiver wetenschappelijk oogpunt be- 
schouwd, als hoogst gewigtig worden geacht. Hieruit mo- 
gen met grond deze gevolgtrekkingen worden afgeleid. 

1°. — De verschillende deelen of étages der tertiaire forma- 
te werden in zeer verschillende tijdperken gevormd; vele 
streken dier formatie waren reeds droog land, op dezen bo- 
dem hadden reeds ontzaggelijk uitgestrekte wouden wortel 
geschoten, wier hout de bouwstoffen tot die kolenvlotten, 
leverde, alvorens andere, menigwerf zeer dikke, laagsgewijze 
massa’s, waarin zeeschelpdieren worden aangetroffen, waren _ 
gevormd, gelijk onder anderen het geval was met den goe- 
noeng Brengbreng, welke werd afgezet op het kolen vlot van Doe- 
goe, zie bladz. 145, of met kalnelen ter dikte van 2 à 500 
voet, zoo als, b. v., de kalkbank nabij Sawarna, waarin fossile 
koralen, schelpen, in menigte worden gevonden, ja, die zelfs 
kreeften bevat: L.P. n° 5. 


290 


Zo. — Laat zich de vorming van kolenvlotten slechts denkbaar 
achten, in de nabijheid des lands, in ondiepe baaijen, alwaar de 
mondingen van vele rivieren werden gevonden en eene groote 
menigte drijfhout heen spoelde, — of wel op het land zelf, in- 
dien men daarbij uitgaat van de ver onderstelling, dat dit land 
was bedekt met ontzaggelijk uitgestrekte wouden en later an- 
dermaal beneden den spiegel der zee daalde, — zoo wordt deze 
laatste veronderstelling bevestigd door het feit, dat de grof kor- 
relige, kwartsachtige zandsteensoorten, waar tusschen de vlot- 
ten worden gevonden, geene dierlijke versteeningen bevatten. 
Waren toch deze zandsteenen afgezet geworden in valle zee, dan 
zouden er fossile overblijfselen van schelpdieren en andere 
zeebewoners in aangetroffen worden. De daling des bodems moet 
trapsgewijs hebben plaats gegrepen, en bij elke daling moet 
eene tusschenpoos van stilstand zijn gevolgd, die lang genoeg 
aanhield, om intusschen nieuwe wouden te doen opgroeijen, 
die de bouwstoffen konden leveren tot het vormen van een 
nieuw kolenvlot. Dergelijke dalingen, met vrije tusschenpoo- 
zen, gedurende welke wouden opgroeiden, moeten zich in de 
nabijheid der tji Madoer 27 malen hebben herhaald, want zoo 
groot is het aantal kolenvlotten, hetwelk aldaar boven- 
thans echter, ten gevolge van het omkantelen der formatie, 
nevens- elkander wordt gevonden. 

50. — Groote stroomen hadden reeds destijds hunne uitwate- 
ring in zee en drijfhout werd door hunne werking op groote 
afstanden der kust, van waar het oorspronkelijk was, in den 
oceaan voortgestuwd, waardoor afzonderlijk liggende kolen- 
nesten ontstonden. Deze komen derhalve insgelijks voor in 
de fijnkorrelige, weeke zandsteenen, welke, met zuren behan- 
deld wordende, ‘opbruisen en waarin fossile overblijfselen van 
zeeschelpdieren worden gevonden, ja, men treft dergelijke nes- 
_ten zelfs aan in den kalkmergel; zie vroeger. De platte gedaante 
der fragmenten van boomstammen, welke in het midden dik- 
ker, doch naar de zijden allengs smal toeloopen, — die lens- 
vormig zijn, — getuigt van de groote drukking, welke zij te 
verduren hatin: 

49, — Niet slechts de afzonderlijk voorkomende fragmenten 

van boomstammen, welke verstrooid worden aangetroffen in 


291 


verschillende lagen der formatie, maar insgelijks de uitge- 
strekte houtlagen in Zuid-Bantam, zijn overgegaan in pik- 
zwarte, sterk glimmende kool; zoowel wat betreft de uiter- 
lijke, physieke eigenschappen, als het chemische zamenstel 
heeft deze kool eene grootere overeenkomst met de steenkool 
der zoogenaamde steenkolenformatie dan met de bruinkolen van 
het Europesche tertiaire gebergte. Deze zelfde aanmerking geldt 
evenzeer ten opzigte der vroeger genoemde vlotten, welke 
voorkomen aan de tjì Siki en aan de tji Madoer, ja, zelfs ten op- 
zigte van eene menigte der fijnste kolenaderen, die hier en daar 
in zeer vele zandsteenlagen worden aangetroffen. Maar er ko- 
men daarenboven vlotten voor, gelijk de vlotten te Bòdjong- 
manik, welke eene groote overeenkomst hebben met de Euro- 
pesche tertiaire pikkolen, terwijl anderen op de gemeene 
bruinkolen gelijken, waarvan het houtachtige weefsel slechts 
zeer geringe verandering heeft ondergaan. Doch zetten wij onze 
beschouwing voort der eerstvermelde, helder glimmende, ja, 
menigwerf een metaalglans bezittende kolen, die pikzwart 
van kleur en homogeen zijn, waarin het bloote oog geen 
spoor der voormalige houtstructuur meer kan ontdekken. 

Zij leveren ons het bewijs, dat de natuur op Java het mid- 
del bezat om, in een nog zeer jong tertiair tijdperk, fossile 
kolen te doen ontstaan, welke eene volkomene overeenkomst 
bezitten met de Europesche steenkolen, die echter mullioenen 
van jaren jonger zijn dan deze. De kool van het vlot in de 
nabijheid der tji Madoer, n°. 25, bevat in hare coak 61, 0. p. c. 
koolstof en 2, 2 p. c. asch. De gemeene bruinkool van Keulen 
bevat, volgens Regnault, slechts 50, 61 p. c. koolstof en 5, 49 
p. c. asch en de bruinkool van den berg Meisner, in het Keur- 
vorstendom Hessen, welke wordt beschouwd als de beste van 
alle bruinkolen, bezit niet meer dan 46,75 p. c.en 1,77 p. c. dier- 
zelfde bestanddeelen. De bruinkool van den Meisner bezit deze 
uitmuntende, zwarte, helder glimmende eigenschap slechts in 
de nabijheid van hare dekkende, welke uit eene thon-laag be- 
staat, waar boven eene basalt-bank wordt gevonden, terwijl 
zij in de nabijheid van de liggende in eene gemeene bruinkool 
overgaat. Deze overgang der bruinkool, die aan de bovenzijde in 
„zwart- en glimkool” herschapen is, wordt door de meeste geo- 


292 


logen toegeschreven aan de werking op de bruinkolen uitge- 
oefend door de hitte van den basalt, die uitgestort werd over 
de dekkende thon-laag, haar tevens verhardde en brandde. 

Onze kolenvlotten op Java echter, in wier nabijheid geen 
basalt werd uitgestort, geen vulkanische gesteente-gang wordt 
waargenomen en die voor een groot gedeelte worden aange- 
troffen tusschen dikke lagen onveranderden, weeken, grijzen of 
witten thon (zie vroeger), terwijl anderen tot dergelijke laags- 
gewijs gevormde massa’s behooren, wier bovenste lid uit eene 
dikke, zeer vele fossile schelpdieren bevattende kalkbank be- 
staat, — deze vlotten mogen als zoo vele bewijzen worden 
beschouwd, dat de natuur geene hitte noodig had om steen- 
koolachtige producten in een der jongste tertiaire gebergten 
voort te brengen, maar dat zij, tot dat einde, nog andere mid- 
delen bezat, — dat een dergelijk product op natten weg kon 
worden gevormd. 


NEGENDE HOOFDSTUK. 


BIJZONDERE LEDEN DER FORMATIE. KALKSTEENBANKEN. 


1. OPTELLING VAN AL DE MIJ BEKENDE KALKSTEENBANKEN IN DE 
RIGTING VAN HET WESTEN NAAR HET OOSTEN, BENEVENS 
EENE KORTE BESCHRIJVING DER MERK WAARDIGSTEN, DIE 

ER ONDER VOORKOMEN. 

Op puingesteenten, waarvan het verbindingsmiddel bestaat uit koolzuren 
kalk en op brekziën, waarin kalksteenbrokken vermengd zijn, zie vroeger 
bladzijde 199 en volgenden. Op veranderden kalksteen, bij voorbeeld, op 
steensoorten, waarin de kalkaarde door kieselzuur is vervangen geworden, zie 
lager hoofdstuk 10; hier wordt slechts zuivere, onveranderde kalk bedoeld. Wat 
betreft de topographische bijzonderheden der verschillende streken, ten dezen 
opzigte verwijs ik den lezer naar mijne uitvoerige KAART van Java, die 
weldra in het licht zal verschijnen, en, wat aangaat de steensoorten, naar 
den caravocus der geologische verzameling. 


a. Kalkbank in het Tji-Oedjoeng-dal nabij Bòdjong 
manik. (Bantam, Lèbak, Parang koedjang (1), in het binnenste 
gedeelte des eilands.) Reeds drie verschillende malen hebben wij 
dit gedeelte van het tertiaire gebergte in oogenschouw genomen. 
Op bladzijde 245 hebben wij de fossile kolenvlotten beschreven , 


(1) Zoowel hier, als in het vervolg, beteekent de herr naam de residentie, de tweede 
de afdeeling of het regentschap, de derde het distrik 
10 


294 


„welke aldaar worden aangetroffen tusschen zacht hellende lagen 
van klei en weeken zandsteen; op bladzijde 255 hebben wij ge- 
sproken van de verkieselde boomstammen, die losgespoeld zijn 
uit deze lagen en thans op de koppen er van voorkomen en hier 
en daar worden aangetroffen, terwijl wij op bladzijde 206 den 
wilten tuf, met kwartskristallen vermengd, hebben leeren kennen, 
welke, te rekenen van Bòdjong manik, zich vele mijlen naar het 
noorden uitstrekt en het bovenste bekleedsel van het land vormt. 

Een ander lid dezer formatie, dat aan de oppervlakte voorkomt 
en op gindsche kolenhoudende lagen rust, is eene zeer uitge- 
strekte kalkbank, welke aan de linker- of zuidzijde der Tji- 
Oedjoeng , zuid- en oost-zuidoostwaarts van Bòdjong manik wordt 
aangetroffen. Aldaar vindt men, namelijk, den noordelijken rand 
der bank, welke, hier meer, elders minder steil, vijftig à honderd 
voet afdaalt. Zonderling kronkelende, lange holen en _ spleten 
loopen door deze hank. Een dezer holen strekt tot onderaardsch 
bed aan de Tji-Bioek ter lengte van meer dan £ paal; ten zuiden 
van Bödjong manik komt deze beek aan den voet van den wand 
weder te voorschijn. Door een ander hol stroomt de Tji-Majang 
minstens over eene uitgestrektheid van 2 palen onder het ge- 
bergte heen; zij komt te voorschijn aan den voet van een wand, 
die ter hoogte van 10 à 15 vademen oprijst, in eene oost-zuid- 
oostelijke rigting van Bòdjong manik is gelegen en van laatstge- 
noemde plaats binnen een uur te voet kan worden bereikt. Een 
kwartier uurs verder oostwaarts komt de hoofdbeek Tji-Oedjoeng 
uit eene smalle spleet der bank te voorschijn, vormt over de 
afgebrokene wanden der kalkrots verscheidene watervallen, Tjoe- 
roek-Boegis geheeten, en zet vervolgens haren loop voort door 
eene kloof, die zij ter diepte van 50 à 50 voet in den kalksteen 
heeft uitgespoeld. Te rekenen van dezen waterval tot aan Bödjong 
manik is de zuidelijke oever der beek 4 à 14 paal verwijderd van 
de kalkbank, welker rand algemeen genomen van het oosten 
naar het westen is gerigt, terwijl de Tji-Oedjoeng daarentegen 
door dit gedeelte van het land over het algemeen in de rigting 
van het west-noordwesten stroomt. Het is duidelijk, dat de bank 
in vroegeren tijd verder naar het noorden reikte , maar verbrijzeld — 


295 


is geworden door de werking van deze en andere beken , want 
groot is het aantal klippen, die afzonderlijk hier en daar in deze 
tusschenvlakte oprijzen. 

Van het punt waar de Tji-Majang uit haar onderaardsch bed 
te voorschijn komt, welk hol 15 voet hoog en 6 voet breed is, 
bestaat hare bedding uit den gewonen, weeken zandsteen, welke, 
met zuren behandeld wordende, opbruist, van binnen eene blaauw- 
achtige, aan zijne oppervlakte eene leemgele kleur heeft. Het 
water heeft zich derhalve een bed gevormd aan de grenzen der 
beide gesteentelagen, tusschen de dekkende en de liggende laag. 
De dekkende laag, de koolzure kalk , is witachtig geel van kleur, 
hard, digt en vormt eene onregelmatig met spleten doorgroefde 
rotsmassa; niettegenstaande hare dikte laat zich in deze massa 
geene duidelijke laagsgewijze structuur waarnemen. Overal ziet 
men duidelijk herkenbare koralen en zeer vele kleine versteende 
schelpen : L. no.-408 (van den Tjoeroek-Boegis) en : L. ne. 407 
(van den wand nabij den uitgang van het hol der Tji-Majang). 
Oostwaarts en noordoostwaarts van den mond van dit hol, aan 
den voet van een ingestort gedeelte van den wand, dat in puin- 
brokken verstrooid in het rond ligt, treft men geheele banken 
van schelpen aan, die veel overeenkomst hebben met oesterschelpen. 

®. In het dal der Tji-Liman, tusschen het dorp Sèérèweh 
en den G.-Liman , worden afzonderlijk staande kalkrotsen gevonden, 
welke eene geringe hoogte hebben en overblijfselen zijn van ver- 
brijzelde banken : L. n°. 416, 417. Het gesteente heeft eene 
grijze kleur. (In hetzelfde distrikt.) 

3. Aan de zuidzijde des G.-Liman wordt eene bank van 
grijzen kalksteen : L. no. 424, aangetroffen, welke op een vul- 
kanisch rotsgesteente rust. Zie lager hoofdstuk 10. (In hetzelfde 
distrikt.) f 

4. In den dalbodem der Tji-Bòdjong paré, in de nabijheid 
van Tjigëmblong. Banken van grijzen, digten kalksteen : L. no. 429 
en 456. (In hetzelfde distrikt.) 

5. In het dal der Tji-Masoek tusschen de dorpen Tjimasoek 
en Hoiwala, welke aan de vorige landstreek grenzen. Een dergelijke 
grijze kalksteen : L. no. 447, welke in massa’s van aanmerkelij- 


296 


ken omvang boven de oppervlakte des bodems oprijst. (In het- 
zelfde distrikt.) 

6. Eene kalkbank, G. Tanggil, aan de noordzijde der 
Tji-Karang, eene nevenbeek der Tji-Siki : L. n°. 465, 466, 
benevens 472 tot 476; zij komt aldaar voor als het bovenste lid 
der kolenhoudende formatie en is reeds beschreven op bladzijde 
257 en volgenden. (Bantam, Lèbak, Tjilangkahan.) (1) 

2. Op den breeden berg tusschen de Tji-Madoer en 
de Tji-Dikit, ten noorden van Bajah, worden lage kalkrotsen, 
G.-Doeri, (2) aangetroffen, welke als overblijfselen zijn te beschou- 
wen van verbrijzelde banken. Ten zuidoosten der nevenbeek Tji- 
Mapag en van het dorp van gelijken naam wordt een ontbloote, 
steile wand van dergelijke kalkrotsen gevonden. Vergelijk blad- 
zijde 275. (In hetzelfde distrikt.) 

8. Tusschen de Tji-Panamboelan en de Tji-Sawarna 
ligt eene zeer uitgestrekte, meer dan 200 voet dikke kalkbank, 
G.-Batoe goerang , G.-Karang «bòkor, die met een loodregten wand 
in zee afdaalt en gedeeltelijk reeds op bladzijde 275 is beschre- 
ven : L. ne. 511 tot 514. Ten westen van deze bank, slechts 
door de Tji-Panamboelan daarvan gescheiden, ligt het kolenhou- 
dende zandsteengebergte G.-Madoer; oostwaarts er van worden de 
kolenvlotten van Sawarna (zie t. a. p.) tusschen zandsteenlagen 
gevonden. (In hetzelfde distrikt.) 

9. Kalkbank, die tusschen de vorige en het dorp Sa- 
warna ligt. Deze kalkbank, gelegen op een afstand van 4 à 14 
paal oostwaarts van de vorige, bedekt een gedeelte der vlakke 
streek, waar de vroeger op bladzijde 275 beschrevene kolenlagen 
worden gevonden tusschen zandsteen- en andere lagen, welke 
onder een hoek van 10° naar het zuiden hellen. Behalve de Tji- 
Bidin en andere kleinere beken, die haren loop voor een gedeelte 
door onderaardsche holen, onder de bank voortzetten , — Goea- 


(1) Indien zulks niet nader opgegeven, of het tegendeel niet uitdrukkelijk wordt ver- 
meld, moet de lezer veronderstellen, dat het gesteente van alle kalkbanken , waarover 
gehandeld zal worden, witachtig geel van kleur is. 


(2) Doórnberg of doornrots van Doeri d.i. doorn , uithoofde van de scherpe punten en 
spitsen, die aan de oppervlakte van den kalksteen gewoonlijk oprijzen. 


297 

Bidin en anderen, — wordt eene grootere onderaardsche beek- 
bedding, een spleetvormig hol, gevonden, waardoor de Tji-Asëm 
gëdé ongeveer 1 paal ver onder de bank heenstroomt, namelijk , 
tusschen deze bank en de zandsteenlagen, waarop zij rust. Deze 
onderaardsche beekbedding wordt Soeroepan-Tjiasëm genoemd. Ter 
plaatse waar de beek haren onderaardschen loop aanvangt, ont- 
waart men een 100 voet hoogen, loodregten rotswand, die van 
het west-zuidwesten naar het oost-noordoosten loopt. Het is de 
binnenwand der kalkbank , welker oppervlakte met zachte glooijing 
naar het zuid-zuidoosten helt, terwijl de wand eene gelijke rigting 
heeft als de strijklijn der lagen. De wand vertoont zeer duidelijk 
eene laagsgewijze afdeeling en bestaat uit lagen, ter dikte van 
2,35 à 5 voet, die door verticaal gerigte spleten op vele plaatsen 
in teerlingvormige stukken zijn afgedeeld. Men zie den kalksteen 
in: L. ne. 516. Boven den wând stroomt de beek, over kolen- 
houdende zandsteenlagen, door eene kloof, die, naar gelang zij 
den voet des wands meer nadert, dieper in het gesteente is uit- 
gespoeld, en verdwijnt eindelijk in het hol zelf. Wanneer Bandjër’s 
bergafwaarts bruisen, wordt het water in deze kloof somtijds 
ter hoogte van 50 voet voor het hol opgestuwd. Ter plaatse waar 
de beek aan den zuidelijken rand der bank weder te voorschijn 
komt, is de kalkwand veel lager. (In hetzelfde distrikt.) 

zo. Kalkbank aan de oostelijke zijde der Tji-Sawarna: 
G.-Tanggil. Ongeveer 14 paal ten oosten van de monding der 
Tji-Sawarna, — op een geringen afstand van de oostelijke helling 
der kalkbank n°. 8, — ligt het. dorp Sawarna, aan den oever 
der Tji-Boenar. Ten noorden, doch in de ovmiddellijke nabijheid 
van het dorp verheft zich de steile wand eener zeer groote kalk- 
bank, waaruit de nevenbeek Tji-Soeroepan te voorschijn komt, 
uit een hol, Goea-Lalaï geheeten, hetwelk zich bevindt aan den 
voet des wands. Volgt men den loop der Tji-Boenar stroomop- 
waarts in eene oost-noordoostelijke rigting langs den voet van 
genoemden wand, dan bereikt men, na zijn togt gedurende een 
kwartier uurs te hebben voortgezet, de plaats waar de beek uit 
eene ontzaggelijke kloof te voorschijn komt, welke zij zich in de 
rigling van het noorden naar het zuiden of, juister, naar het 


298 


zuid-zuidwesten in de kalkbank heeft gevormd. De kloof begint 
een kwartier uurs hooger opwaarts, ter plaatse waar de Tji” 
Boenar van eene hoogte van honderd voet neêrwaarts stort, door 
welken val haar water bijna geheel en al tot stof wordt verdeeld. 
Van daar plast het beekwater over eene menigte kleine trappen, 
aan wier voet diepe bekkens worden gevonden, in de kloof; tevens 
neemt de diepte der kloof steeds toe, tot aan het lagere gedeelte 
er van, waar de trapsgewijs dalende bedding hare grootste diepte 
heeft bereikt. Dit gedeelte is smal en levert een woest tooneel op 
aan het oog des beschouwers, maar ook hier vindt de geoloog de 
schoonste ontblootingen van het gesteente. Loodregt, meer dan 
200 voet hoog, rijzen de kalkwanden ter wederzijde opwaarts; 
zij zijn laagsgewijs afgedeeld en deze lagen zijn in vele streken 
zeer regelmatig, op andere plaatsen daarentegen worden zij 
onduidelijk. De lagen hebben eee dikte van + à 2 en voor het 
meerendeel van 4 voet en hellen onder een hoek van 85° van 
het noorden naar het zuiden, zijn derhalve van het westen naar 
het oosten gerigt. Oogenschijnlijk staan zij derhalve regtop, even 
als folianten op de planken eener boekenkast. De kalksteen : L. 
n°. 528 tot 550 is witachtig geel, zeer hard en digt. In verschil- 
lende streken worden geene dierlijke overblijfselen er in aange- 
troffen, terwijl anderen daarentegen rijk zijn aan schelpen en 
koralen; hier was het, dat de schaar van een kreeft : ne, 550%, 
werd gevonden. Oostwaarts van het dorp strekt zich een ander 
gedeelte dezer bank in eene zuidelijke rigting uit, onder den 
naam van G-Lègon paré, tot aan de baai, welke eene gelijke 
benaming heeft, alwaar overgangsvormen van kalk in zandsteen 
worden aangetroffen : n°. 551 tot 552. Nog verder zuidwaarts 
aan. het strand zijn de koppen dier zandsteenformatie ontbloot, 
waarvan ik op bladz. 188 heb gesproken; zij hellen echter onder 
een geringeren hoek naar het zuiden dan de lagen der kalkbank, 
want deze bedraagt hier slechts 20 à 25 graden. (In hetzelfde 
distrikt.) 

12. Het groote kalkgebergte G. Sèwoe, dat zich verheft 
aan de westelijke grenzen van Buitenzorg, tusschen deze residentie 
en Bantam. Even als de G.-Sèwoe, ten zuidoosten van Jogjakërta, 


299 


rijst het in talrijke spitsen opwaarts, doch is niet nader door 
mij onderzocht. Er worden verscheidene holen in gevonden, 
waarin eetbare zwaluwnesten voorkomen. 

15, Afgebrokene banken van zwartbruinen, bitumi- . 
neusen kalksteen in Krawang, reeds vroeger, namelijk, op 
bladzijde 114 van deze en op bladzijde 56 en 1505 der Ilde 
afdeeling vermeld. De steensoort: L. n°. 900 tot 912 en L. P. 
n°. 12, bestaat bijna geheel en al uit Sabellariën en koralen. De 
lezer vergelijke de beschrijving dezer nummers in den catalogus 
der verzameling. 

23. Kalkbanken in het Preanger-Regentschap Bandong, 
namelijk, aan de westelijke grenzen, aan de buitenwaarts ge- 
keerde zijde van het plateau, van welker ligwijze reeds vroeger 
op bladzijde 84 tot 90 een kort overzigt is medegedeeld. De kalk- 
steen is wit van kleur, digt, buitengewoon hard en broos. Deze 
kalkbanken liggen 1000 à 2600 voet boven den spiegel der zee, 
zijn de hoogsten op gansch Java en worden bijna in het centrum 
van het eiland gevonden. Zij hebben eene dikte van verscheidene 
honderd voet, zijn hier meer, elders minder duidelijk in 10 à 50 
voet dikke lagen afgedeeld, die menigwerf door dwars gerigte 
spleten in teerlingvormige stukken zijn gescheiden. De kalkbergen 
der binnenwaarts gekeerde rij : G.-Noengnang, Sangjang tji koro, 
Batoe gëdé, Goea, Boendoet , Awoe, vormen banken, die zich in 
de lengte uitstrekken , terwijl die der buitenwaarts gekeerde rij, 
namelijk, G-Kèntjana, Tandjoeng, Mèsigit, Karang paranten, 
meer toren- of teerlingvormig oprijzen, doch insgelijks eene ko- 
lossale grootte hebben. Staat het meerendeel dezer kalkbanken 
opwaarts gerigt, op den kop, of zijn zij naar verscheidene zijden 
omgekanteld, zoo als, bij voorbeeld, het geval is met dat gedeelte 
van den Goenoeng-Goea, hetwelk men moet beklimmen om den 
ingang van de holen Liang-Silanang en Tjikasang te bereiken (zie 
J. IL. Figuur 20), men vindt er echter eenigen onder deze ban- 
ken, — juister gezegd groote brokstukken, schotsen van verbrij- 
zelde banken, — die eene horizontale ligwijze hebben. Tot deze 
laatstgenoemde soort moet de hank worden gerekend, gelegen in 
de bedding der Tji-Taroem, aan de buitenwaarts gekeerde zijde 


500 


der doorbraak, welke deze rivier in de bergketen heeft gevormd, 
tusschen den G.-Noengnang en den G.-Batoe gëdé. Een arm der 
rivier stroomt onder deze bank heen, door een hol, dat Sangjang 
ijk koro wordt geheeten. (Zie J. IL Figuur 21.) De teerlingvor- 
mige stukken der bank hebben eene dikte van 10 à 20 voet en 
zijn door spleten, ter wijdte van 4 à En voet, van elkander ge- 
scheiden. (Zie J. IL. Figuur 22.) 

De lezer vergelijke hiermede de kalkbrekziën, die aan de bin- 
nenwaarts gekeerde zijde van het westelijke grensgebergte van 
Bandong — waartoe de kalkbanken behooren — derhalve op het 
plateau® voorkomen ; zie hieromtrent bladzijde 201 tot 205. Op 
eene andere plaats zal ik de hoogst merkwaardige geologische 
gesteldheid van Bandong en zijner grensgebergten in hun onder- 
ling verband breedvoerig ontwikkelen. 

a4. Kalkheuvel bij Lio tjitjangkang, verder binnenwaarts 
op het plateau, oostwaarts van de grensbergwallen n°. 15; op 
bladzijde 110 en 115 (O. en P.) werd reeds eene korte beschrij- 
ving van dit oord gegeven. 

25. Kalkrotsen in het dal der Tji-Dadap, tusschen het 
dorp van gelijken naam met de kalkbrekziebank , waarvan vroeger 
op bladzijde 199 en de heete bron, waarvan op bladzijde 1512 
der Ilte afdeeling is gehandeld, die opwelt uit eene zeer harde , met 
aderen van chalcedoon doortrokkene kalksteenmassa , waarin ijzer- 
kies vermengd is. Op een afstand van acht minuten gaans bene- 
den deze plaats verheft zich, aan den regteroever, eene 60 voet 
dikke kalksteenmassa ter hoogte van ongeveer 50 voet. (Zie J. 
UI. Figuur 25.) De steensoort heeft eene geelachtig witte kleur, 
is buitengewoon hard en digt, en met wijdgeopende spleten door- 
sneden even als lava-blokken, die bij het bekoelen bersten en 
vancensplijten. Het achterste gedeelte dezer kalkrots schijnt als 
in den bergwand te zijn ingeduwd, die, door de koppen der ge- 
brokene zandsteenlagen, er gestreept uitziet. In de bedding der 
beek, waaruit de kalkrots oprijst, zijn deze lagen insgelijks ont- 
bloot, vormen zij trappen, die, op zekeren afstand van elkander, 
stroomafwaarts dalen. Wat betreft den graad waaronder, en de 
rigting, waarin zij hellen wordt op geringen afstand groot 


501 


verschil waargenomen. De kalk , waarin geene fossile overblijfselen 
worden aangetroffen , doet zich voor als eene eilandvormige massa, 
welke geheel en al in het zandsteengebergte is besloten. Dit is 
het eenige, mij bekende voorbeeld, dat digte kalksteen op der- 
gelijke wijze op Java wordt aangetroffen. (Distrikt Djampang 
koelon van het Preanger-Regentschap Tjandjoer.) 

16. Kalkbank aan den Oedjoeng-Goea santja, namelijk, 
op de vlakke bergkruin des hooglands, waarvan deze kaap de 
uiterste spits vormt. Aan den zuidelijken oever der Wijnkoopsbaai. 
Zij ligt horizontaal of bijna horizontaal op groven zandsteen : L. 
ne. 551, in de streek, welke op bladzijde 160 tot 169 breedvoerig 
is beschreven; deze bank heeft slechts eene geringe uitgestrektheid. 
Zij is niet duidelijk in lagen afgedeeld. De kalksteen heeft eene 
bruinachtige kleur, is spaathachtig kritallinisch, daarenboven vol 
gaten en poreus. De benedenste lagen: L. n°. 552 a, zijn minder 
met gaten doorboord, digter, doch gedeeltelijk zandsteenachtig , 
terwijl de hooger liggende lagen : 552 b, zeer poreus, met gaten 
doorboord en als het ware uitgeknaagd zijn. (In hetzelfde distrikt.) 

29. Kalkbank aan de Tji-Panarikan. Aan de zuidoostzijde 
der beek Tji-Panarikan, op een afstand van 5 uur gaans ten west- 
noordwesten vau het dorp Tjigadok en even ver van de kust, 
wordt tusschen de dorpen Tjibébèr en Tjiradjab eene dunne kalk- 
bank gevonden, welke slechts eene dikte heeft van 5 voet, waar- 
van de oppervlakte gekroesd, als uitgeknaagd is. Zij ligt borizontaal 
op de afgebrokene koppen van fijne, grijze zandsteenlägen, welke 
4 à 2 voet dik zijn en onder een hoek van 15 à 20° naar het 
zuiden hellen. (Zie J. HL. Figuur 24.) Nog hedendaags vormen 
koraalbouwende polypen op het vlakke strand banken, welke veel 
overeenkomst hebben met de zoo even genoemde. (Deze streek ligt 
in hetzelfde distrikt, in eene zuidelijke rigting van den ingang der 
Wijnkoopsbaai en noordwaarts van den landtong Gènding.) 

As. Kalkmergelbank aan de Moeara-Tjikarang, in het- 
zelfde distrikt. Op den afstand van eene geographische mijl oost- 
waarts van de zuidelijkste landtong Gënding, welke zuidwaarts 
van den ingang der Wijnkoopsbaai in zee uitsteekt, ligt de mon- 
ding der kleine beek Tji-Pamoboean. Van hier strekt zich de 


502 


kust, die met vele kleine bogten en kapen nu naar binnen, dan 
naar buiten uitspringt, 54 minuut veruit naar het oost-zuidoosten; 
over deze gansche uitgestrektheid bestaat zij uit een steilen wand, 
die in de onmiddellijke nabijheid van de monding der beek Tji- 
Koeda mara eindigt. Van daar is de kust, tot op ongeveer eene 
geographische mijl verder, wederom vlak en voor dit vlakke 
gedeelte der kust ligt eene koraalbank, welke algemeen genomen 
in de rigting van het oost ten zuiden loopt. Verder op wordt 
de kust op nieuw steil en vormt zij : 

19. De kalkmergelbank aan den Oedjoeng-Goea oeroek, 
welke zich oostwaarts 2 minuten ver uitstrekt tot aan de monding 
der kleine beek Tji-Waroe. Beide banken reiken in eene noord- 
en noordoostelijke rigting vele mijlen ver landwaarts in. Zij vor- 
men inderdaad één geheel en zijn slechts in de onmiddellijke 
nabijheid der kust gescheiden door die vlakte, — vlakke, droog 
_gewordene bogt, — welke eene lengte van 1 mijl, in de rigting 
van het noorden naar het zuiden eene breedte heeft van 4 mijl 
en aan de zeezijde in het koraalrif overgaat. Ik zal trachten om 
deze opmerkenswaardige verschijnselen in hunnen zamenhang te 
beschrijven. 

De oppervlakte der eerstgenoemde bank of plaat (no. 18) ligt 
150 à 200 voet boven den spiegel der zee. Tot op eene gelijke 
diepte is zij bijna in haar middengedeelte doorsneden geworden 
door de Tji-Karang, welker monding meer op een smallen arm 
der zee dan op eene rivier gelijkt. Zij heeft eene breedte van 
ongeveer 200 voet, half zillig water, dat stil en diep is. Land- 
waarts in, in de rigting van het noordoosten , rijst de oppervlakte 
der bank met zeer zachte glooijing opwaarts, zoodat zij op een 
afstand van 2 à 5 minuten van de kust slechts weinig hooger 
ligt dan de rand van den kustmuur. Zij is bedekt met eene zee 
van Alang-gras en daarin verstrooid staande groepen woudge- 
boomte, een plantbekleedsel, dat in de Iste afdeeling op bladzijde 
299 als het zevende gebied der heete zone is beschreven geworden. 

Even liefelijk groen en met woudgeboomte bedekt als het 
binnenwaarts gelegene landschap zich aan het oog voordoet, 
zoo schilderachtig woest vertoont zich de kust, namelijk, de 


505 


wand, waarmede het plateau eensklaps, met één enkelen trap in 
zee afdaalt; de golven, door geen strand, door geen rif in hare 
vaart gestuit, klotsen met bruisend geweld tegen den muur. 
Menigvuldige en sprekende bewijzen ziet men hier van de ver- 
nielende werking, door de zee uitgeoefend. Behalve de bogten 
en verscheidene gewelven door de zee uitgespoeld, worden 2 holen 
gevonden, waarin zwaluwen nestelen en hare eetbare nesten 
bouwen, benevens 5 torenvormige rotsen , die op eenigen afstand 
van den kustmuur geheel geïsoleerd uit de baren oprijzen; het 
zijn staande geblevene stukken der bank, die zich in voormaligen 
tijd veel verder zeewaarts uitstrekte. Alhier komen voor: 

De Karang-Gantoengans; deze is de oostelijkst gelegene rots, 
die zich verheft vóór eene kleine bogt in die streek, alwaar in 
het noordelijke gedeelte van den kustmuur de Goea-Tjikarang 
wordt gevonden. De rots heeft den vorm van eene pastei, die op 
een schotel staat, is piramidaal, ongeveer 150 voet hoog , met 
eene ronde spits. (Zie J. IL Figuur 25.) Zij rust op een veel 
uitgestrekter, tafelvormig plat, dat geheel en al vlak is en slechts 
bij het vloedgetijde onder water staat. Zoowel in den wand van 
dit plat, welke zich van den rand in zee stort, als in den 
voet der piramide, die zich op het plat verheft, heeft het zee- 
water bogten en gewelven uitgespoeld. Een groen boschje siert 
den top der rots. De Goea-Tjikarang is 50 voet hoog en 200 voet 
lang; de bodem van dit hol is ‚ met uitzondering van het achterste, 
drooge gedeelte ter lengte van 50 voet, zelfs bij het ebgetijde 5 
voet hoog met water bedekt. Het aantal vogelnesten bedraagt 200. — 
Karang-Balé kambang; deze rots +-ligt westwaarts van de zoo 
even genoemde, vóór eene tweede bogt in eene zuidelijke rigting 
van de Goea-Pandan ++. (Zie J. III. Figuur 26.) Haar bovenste ge- 
deelte, dat een geringeren omvang heeft dan het volgende, bestaat 
uit kalkmergel; van onderen daarentegen vindt men eene zand- 
steenplaat, die donkerder van kleur en tevens veel breeder is dan 
het droogere gedeelte; dit onderscheid in breedte moet waar- 
schijnlijk hieraan worden toegeschreven, dat het laatstgenoemde 
„gesteente — de zandsteenplaat — harder is en minder gemakkelijk 
kan verbrijzeld worden. Het plat helt, even als alle gesteentelagen 


504 


dezer streek, onder een hoek van hoogstens 5 graden naar het 
zuiden; onder een gelijken hoek rijst derhalve het land uit de zee 
opwaarts. De Goea-Pandan is 40 à 50 voet hoog, 180 voet lang 
en levert 70 zwaluwnesten op; de bodem van het hol ligt beneden 
den spiegel der zee en is, bijna in zijne gansche uitgestrektheid, 
ter hoogte van 9 voet met water bedekt. Boven dit hol vormt de 
kustmuur een vlakken voorsprong, dien men kan beklimmen en 
van waar eene verticale spleet tot aan de monding van het hol 
afdaalt. Op den bodem van dezen voorsprong, van dit plat, het- 
welk 50 à 60 voet boven den spiegel der zee ligt, verheffen zich 
allerwege getande spitsen, als ware hij uitgeknaagd; de kalk- 
mergel is papachtig week. Alle groeven der oppervlakte zijn met 
zeewater gevuld, dat slechts als stof, door den golfslag veroor- 
zaakt, te dezer plaatse kan komen. Behalve 1 à 3 duim lange 
krabben en andere levende zeedieren, wordt alhier niet te min 
eene menigte groote schelpdieren gevonden, welke laatsten of op de 
plaats zelve voortgebragt of met het stof van den golfslag zoo hoog 
opgeworpen moeten zijn. — De meest westwaarts gelegene rots 
heet Poeloe-Moeara tji karang; in vorm komt zij met de 
vorige overeen, doch zij is lager en wordt zuidwaarts van den 
oostelijken, dat is, linkerhoek van de monding der Tji-Karang ge- 
vonden, tegenover een gewelf, door de werking der baren in den 
kustmuur gevormd. Landwaarts in, van dit gedeelte der kust 
gerekend, wordt in dezelfde kalkmergelbank eene menigte kleinere 
holen aangetroffen, waarin vledermuizen en een gering getal eet- 
bare zwaluwen nestelen; deze holen worden vooral gevonden in 
de omstreken van het dorp Landak. 

De oostelijke kalkmergelbank (n°. 19) rijst ter wederzijde met 
zachte glooijing allengs uit de vlakte opwaarts en eindigt slechts 
aan de zeezijde met steilen, muurachtigen wand. In de nabijheid 
der kust ligt hare oppervlakte 50 à 70 voet boven den spiegel 
der zee, is derhalve niet zoo hoog als de vorige. In een meer 
westwaarts gelegen gedeelte van dit plat loopt de weg over eene 
door de natuur gevormde brug. Ter regterzijde van deze brug, 
aan den zeekant, bevindt ziëh een trechtervormig gat, hetwelk 
eene diepte heeft van 50 à 60 voet, welks bodem met zeewater 


EED, SEE PN 


Á 


505 


is bedekt, dat aldaar als in een ketel kookt en bruist en met 
de branding rijst en daalt. De bodem van dit hol, Goea-Oeroek 
geheeten, staat derhalve door middel van een overwelfd kanaal 
in verband met de zee, en is waarschijnlijk ontstaan door het 
instorten van het dak van een hol, dat zich ver noordwaarts uit- 
strekte. Ook aan de andere of noordelijke zijde van den weg, 
ten noorden van dit hol, is deze instorting bemerkbaar en iseene 
diepe kloof gevormd, welker bodem slechts bij het vloedgetijde 
onder water staat. De smalle strook land, waarover de weg tus- 
schen de ter wederzijde daarvan gelegene instortingen heenloopt, 
vormt derhalve eene tweede brug, en hier onder bevindt zich de 
opening, welke het hol met de kloof verbindt. Verder oostwaarts 
wordt in de nabijheid dezer plaats eene kloof in de kalkbank 
gevonden, welke door de Javanen Moeara-Tji bòdon gòrot wordt 
genoemd, naar eene zeer kleine beek, welke daarin uitwatert. 
Deze kloof is echter een werkelijk zeekanaal, dat zich tusschen 
wanden met het groen van woudgeboomte gesierd, in eene lijn- 
regle rigting van het zuiden naar noorden landwaarts in voortzet. 
De westelijke hoek van het kanaal reikt het verst in zee en vormt 
den Oedjoeng-Goea oeroek; van de plaats echter, waar de weg 
over dit kanaal gaat, kan men de monding er van niet waarne- 
men. Oostwaarts van dezen arm der zee is deze hank andermaal 
afgebroken door een tweede kanaal, dat zich van het zuidwesten 
naar het noordoosten uitstrekt, welks vlakke zandige bodem bij 
het ebgetijde droog staat. Een 50 voet hooge, smalle muur, die 
met woudgeboomte is begroeid, scheidt dit dwars gerigte kanaal 
van de zee, met uitzondering van eene enkele plaats, waar eene 
naauwe doorbraak in dezen wand bestaat; hierdoor is het, dat 
de zee bij het vloedgetijde hare wateren in het kanaal stuwt. 
Deze doorbraak wordt Moeara-Tji karang bòlong genaamd, naar 
eene kleine beek, welke in het noordoostelijke einde van het ka- 
naal uitwatert en die op hare beurt haren naam Karang bòlong , 
dat wil zeggen, holle rots, ontleent aan een hol, hetwelk aan 
de oostelijke zijde in den buitenwaarts gekeerden wand wordt 
aangetroffen in de onmiddellijke nabijheid van de zoogenaamde 
Moeara. Aan de zeezijde stort zich de rand der bank over hare 


506 


gansche uitgestrektheid steil gelijk een muur in de baren der zee; 
deze wand is afwisselend 50 à 60, ja, aan den Oedjoeng-Goea 
oeroek welligt 100 voet hoog. Zie J. III. Figuur 27. 

De kalkmergelbank; de aanhoudende verbrijzeling en 
omzetting, welke alhier plaats grijpt. In eenige streken, 
namelijk, in de nabijheid der Goea-Oeroek, bestaat deze wijd uit- 
gestrekte bank uit een blaauwachtigen, meer of minder vasten , 
kalkachtigen zandsteen : L. n°. 695 en 694, welke door verweering 
steeds aardachtiger, ligter verwrijfbaar wordt en eene leemgele 
kleur verkrijgt : no. 692, — hierin komen de schelpen slechts 
als steenkernen voor; op andere plekken daarentegen is het een 
geelachtig bruine, grove, ongelijkvormige, poreuse kalksteen : L. 
n°. 712; dan weder een fijnere kalkmergel van bleekgeele kleur : 
7115, welligt hetzelfde gesteente, dat wij het eerst hebben op- 
genoemd, doch hetwelk zich in een meer verweerden toestand 
bevindt; te rekenen van de kust bij de monding der Tji-Karang 
wordt deze steensoort landwaarts in nog algemeener gevonden 
dan gene, terwijl in zeer vele streken het gesteente een kalk- 
achtig, korrelig conglomeraat, eene brekzie of wel eene soort van 
grofkalk vormt, die menigwerf uitsluitend bestaat uit verbrij- 
zelde deelen van verschillende soorten van zeedieren , waaronder 
echter vele onverbrijzelde, doch slecht bewaard geblevene over- 
blijfselen van dergelijke dieren voorkomen ; deze overblijfselen (van 
kreeften, Balanen, Serpulen, een- en tweeschalige schelpen, 
Echinodermen, koralen) zijn reeds vroeger op bladzijde 98 C op- 
geteld. Ik heb aan dit gesteente, dat in de verschillende gedeelten 
der bank een zoo verschillend petrographisch karakter bezit, de 
benaming van « kalkmergel » gegeven, in tegenstelling der gewone, 
digte, zeer harde en gelijkvormige kalksteensoorten , welke op 
Java voorkomen. Alle beken, welke hetzij over of door het binnenste 
dezer bank stroomen, lossen een gedeelte van den koolzuren kalk 
op, zetten dien, doch in veranderden toestand weder af ‚ en vor- 
men eene verbazend groote hoeveelheid kalksinter, travertin : L. 


n°. 714. Deze bank heeft aan de Moeara-Tji karang eene dikte’ 


van ongeveer 150 voet. Hier aan den kustmuur, zoomede aan de 
Karang-Balé kambang is zij in hare gansche dikte ontbloot. 


RAE Nee 


asid 


506 


Het liggende bestaat uit eene 15 voet dikke zandsteenlaag , welke 
op hare beurt weder op weekere lagen schijnt te rusten, waarin 
de vroeger genoemde holen zijn uitgespoeld. De regter- of wes- 
telijke Moeara-hoek toegankelijk zijnde, was ik in staat dezen 
zandsteen aldaar te onderzoeken; hij vormt te dier plaatse eene 
strandvlakte, die terrasvormig oprijst, waarop zich hier en daar 
koralen hebben vastgezet, waardoor dunne, levende korsten op 
de tertiaire grondlaag zijn ontstaan. Zie J. III. Figuur 28. 

De kalkbank ligt derhalve, als bovenste lid der formatie, op 
een donkerder gekleurden, harderen zandsteen, welke het grond- 
plat der rotseilanden en van den regter Moeara-hoek vormt. Hoe- 
wel deze kalk, zoo lang hij zich in een onverweerden toestand 
bevindt, gelijk hij verder landwaarts in wordt aangetroffen , tame- 
lijk hard en korrelig poreus is, verweert hij echter ligtelijk, wordt 
dan week, kruimelig, ja, zelfs papachtig en wordt alsdan door 
de werking der baren gemakkelijk verbrijzeld. Uit de ligging der 
verschillende deelen (zie Figuur 25 en 26) ten opzigte van el- 
kander volgt : te. Dat de 5 rotseilanden, benevens de steile, 175 
voet hooge kustmuur niet zijn ontstaan door opheffing, maar door 
het verbrijzelen en wegspoelen der. daar tusschen liggende deelen 
a en b, ten gevolge van de werking van het zeewater; 20. dat 
de muur, door het voortdurend bestaan derzelfde oorzaken, steeds 
mêer en meer zal verbrijzeld worden, als het ware terugtreden, 
en in hoogte toenemen, zoodat het land in deze streek steeds 
kleiner, smaller moet worden. Naar mij door Javanen werd 
verzekerd, hebben in de drie laatst verloopene jaren slechts 
twee instortingen (Oeroek’s) en van gering belang plaats gehad. 
Deze verklaring van het verschijnsel stemt geheel en al overeen 
met het feit, dat dergelijke loodregt oprijzende muren gewoonlijk 
slechts worden gevormd aan ver in zee reikende kapen (Oedjoeng’s), 
waar de golven hoog gaan en door geen ander beletsel worden 
gestuit. Slaat men de wijze gade, waarop die kapen (Oedjoeng’s), 
doordien zij met zachte glooijing oprijzen, in het binnenwaarts 
gelegene land overgaan , dan doen zij zich aan het oog voor als de zee- 
waarts gekeerde uiteinden van breede, vlak-bolvormige bergen , — 
landgolven , — die bij eene voormalige opheffing des bodems iets 


508 


hooger werden opgestuwd en bij gevolg ook verder in zee moesten 
reiken dan de zijwaarts, dat is, ten oosten en ten westen daar- 
van gelegene streken. Deze laatsten moesten alsdan eene vlakte 
vormen tusschen de landplatten of vlak-convexe heuvelen , en naar 
de zijde der kust in eene vlakke, zandige bogt overgaan , besloten 
tusschen de verder zeewaarts reikende kapen. Wijders pleit het 
volslagen gemis aan boorgaten van schelpen, waarvan ik aan 
dergelijke wanden op Java nimmer eenig spoor heb waargenomen, 
niet voor het opheffen , het opstijgen van den kustmuur uit de ba- 
ren der zee, maar in tegendeel voor de veronderstelling, dat zij in 
den hedendaagschen tijd door uitspoeling — erosie — zijn ontstaan. 

Nadat het zeewater de kalkbank in een papachtig weeken mergel 
heeft doen overgaan, verbrijzelt zij haar op eene werktuigelijke 
wijze, waarop alsdan eene scheikundige oplossing der koolzure 
kalkaarde plaatst grijpt. Dat de zee in deze streken buitengewoon 
rijk ís aan kalkaarde, volgt met zekerheid uit de hier opgetelde 
feiten, als: 1°. In de vlakke baaijen dezer streken wordt nog op 
“den huidigen dag, uit het losse zand, een nieuwe zandsteen ge- 
vormd, de zoogenaamde jongste zeezandsteen, welke in gebrokene 
vlotten in het rond verstrooid ligt en gedeeltelijk even hard als 
marmer is; men vergelijke de exemplaren in de geologische ver- 
zameling. Maar hetgeen nog tot nader bewijs kan strekken, deze 
«jongste zeezandsteen » wordt zelfs aan de loodregte wanden bij 
de Moeara-Tji karang voortdurend gevormd en kleeft in verticale, 
één tot eenige duim dikke korsten boven aan de wanden, welke 
korsten op geene andere wijze kunnen gevormd zijn geworden 
dan uit los zand, hetwelk met het schuim der branding tegen 
den loodregten wand geworpen en door de gehalte aan kalk van 
het: waterstof allengs in een vast gesteente werd herschapen. — 
20. De koraalriffen, welke aan de zuider kust van Java worden 
gevonden, komen zoo niet uitsluitend , echter voor verre het grootste 
gedeelte voorin de nabijheid van dergelijke verbrijzelde kalksteen- 
of kalkmergelbanken, worden ter zijde van deze banken aange- 
troffen overal waar het strand vlak en het water ondiep is. Dit 
is ook werkelijk het geval aan de oostzijde van de kalkbank der 
Tji-Karang. — En de reden hiervan ligt voor de hand: uithoofde 


509 


de polypen bij voorkeur gedijen in zeer kalkhoudend water, — 
tot den bouw hunner huizen (polypenstokken , koralen) behoeven 
zij eene groote hoeveelheid koolzure kalkaarde, — zullen zij 
zich steeds het liefst in die streken vestigen (of daar eer dan 
elders ontstaan, alwaar het zeewater, ten gevolge van het ver- 
brijzelen van kalkbanken , veel kalkaarde in opgelosten toestand 
bevat. Zoo vernietigt de natuur op de eene plaats datgene, het- 
welk zij op eene andere plek uit hetzelfde materiaal, door tus- 
schenkomst der kleinste levende diertjes op nieuw omgezet, weder 
doet oprigten. Want uithoofde de banken van digten kalksteen op 
Java, hoewel niet uitsluitend, echter voor het grootste gedeelte 
bestaan uit voormalige koraalbanken , namelijk, uit z. g. kanaal- 
of barrièreriffen (1) en vele van de hedendaagsche strandriffen (2) 
reeds weder in doode rots zijn overgegaan, — doordien zij, namelijk, 
vlakten vormen, die £ à 2 palen breed, met aarde bedekt en met 
woudgeboomte overschaduwd zijn en in een onafgebroken verband 
staan met het nog levende, zich steeds verder in zee uitstrekkende 
gedeelte van het rif, — zoo wij hebben hier niets voor oogen dan 
eene omzetting van materiaal, eene vernieuwing der tertiaire kalk- 
banken, die tot een levend koraalrif zijn geworden, dat welligt 
na eene reeks van duizende jaren andermaal in eene kalkbank 
zal overgaan. 

Het koraalrif en zijne voortdurende vergrooting. Reeds vroeger 
hebben wij aangemerkt, dat het rif aan de oostzijde der kalk- 
mergelbank n°. 18, en wel aan haren kustmuur aanvangt en 
van dat punt het strand der vlakke landbogt eene geographische 
mijl ver omzoomt tot aan den westelijken rand der kalkbank 
n°. 19. Op het vlakke strand, dat in het rif overgaat, ont- 
springen twee zoetwater bronnen op een geringen afstand ten 
oosten van den kustmuur der eerstgenoemde kalkbank. Bij het 
vloedgetijde werpt de branding haar schuim over deze beide 
bronnen, welke met kraeht opwellen uit holen der doode koraal- 
rotsen, wier oppervlakte met zand van verbrijzelde koralen is 


(1) Wier vorming eene toenmalige daling des ik aanduidt. 
(2) Het bd van deze soort van riffen hangt zamen met eene voortgaande opheffi: 1 
des bodem : 
2 


510 


bedekt. Het koraalrif is derhalve ter wederzijde door kalkbanken 
begrensd, die meer en meer door de baren verbrijzeld en aan de 
zeewaarts gekeerde zijde weggeslagen worden , terwijl het rif daar- 
entegen zich steeds verder in zee uitstrekt en het strand verbreedt. 
Tot aan het punt, waar het rif ook bij het ebgetijde nog onder 
water staat en de polypen, die het gebouwd hebben, nog leven, 
heeft het eene breedte van 35 à 600 en meer voet, is het plat, 
doch met eene oneffene, hobbelige oppervlakte , vol gaten en holen, 
en kan derhalve tot aan zijn voorsten rand slechts met gevaar 
worden begaan. Dat gedeelte echter, dat eene doode, gestorvene 
bank is, hetwelk aan den oever uit zand, en verder op, naar de 
landzijde, met zand, aarde en groen geboomte is bedekt , heeft 
eene breedte van #à 1 geographische minuut en beslaat de gansche 
vlakke ruimte tusschen de beide kalkmergelbanken, waarvan wij 
vroeger breedvoeriger hebben gesproken. Eerst op een afstand van 
1 à 15 minuut van het strand, begint het vlakke land met zeer 
zachte glooijing op te rijzen. De gansche, thans droog liggende 
ruimte tusschen de beide banken moet in voormaligen tijd eene 
halfkring- of halvemaanvormige baai geweest zijn, doch is thans 
herschapen in eene groene vlakte, bestaande uit de oppervlakte 
van het doode koraalrif, terwijl het strand dezer vlakte wordt 
gevormd door den nog levenden zoom van ditzelfde rif, waarvan de 
convexiteit steeds toeneemt en dat zich allengs verder in zee 
uitstrekt. Zoodra de polypen hunne huizen zoo hoog hebben ge- 
bouwd, dat zij gedurende het ebgetijde niet meer onder water 
staan, sterven deze diertjes, gelijk algemeen is bekend : hetgeen 
door hen is gebouwd (de koraalrots), wordt alsdan binnen zeer 
korten tijd droog land, uithoofde het overdekt geraakt met zand. 
In eenige gedeelten van het rif wordt daarenboven nog voort- 
durend nieuwe zeezandsteen gevormd. In de meer oostwaarts 
liggende deelen van het rif ‚ namelijk, is het losse koraal- en 
schelpzand des oevers door het zeewater , hetwelk veel kalk bevat, 
wederom tot een zeer hard gesteente zaâmverbonden ‚ dat klinkt, 
indien er met den hamer op wordt geslagen, en aldaar in afge- 
brokene schotsen, die in de rigting van het strand zeewaarts 
hellen, allerwege verstrooid ligt. Vergelijk L. no. 691, 757 tot 


311 


759. Voor zoo verre de oppervlakte van het rif door het zeewater 
bedekt is, waar levende koraaldieren, benevens de vroeger op 
bladzijde 101 (K) beschrevene Karang soeroemboeng worden aan- 
getroffen, is het doorsneden door talrijke, smalle, gewoonlijk 10, 
dikwerf slechts 5 voet breede zeearmen, ware openingen in het 
rif, kanalen, die zeer diep zijn, zich in eene lijnregte rigting van 
de zee- naar de landzijde uitstrekken en binnen wanden met scherp 
afgesnedene randen zijn besloten; zij worden vooral aangetroffen 
tegenover de monding der kleine beek Tji-Kèlapa tjondong. Doch 
ook op andere plaatsen, tegenover welke geene beken uitwateren, 
worden dergelijke kanalen of openingen gevonden, zoowel in dit 
als in andere strandriffen van Java. Hierdoor wordt het rif in 
teerling- of tafelvormige stukken afgedeeld, welke den reiziger 
een levendig beeld voor oogen stellen dier tertiaire kalkbanken 
van Java, welke met even zulke scherpe kanten zijn afgebroken 
of een dergelijken teerlingvorm hebben. (Men vergelijke onder 
anderen de rots, afgebeeld op de linkerzijde der plaat , voorstellende 
het landschap Goenoeng-Gamping , beschreven in de 1='° afdeeling 
bladzijde 554.) Vele zeemeeuwen : Welilis, vliegen rondom dit 
rif, dat aan zijne buitenwaarts gekeerde zijde buitengewoon steil 
gelijk een muur in zee afdaalt. Het voortdurend toenemen van 
het rif, het verbreeden der vlakte naar de zeezijde , kan moeijelijk 
worden verklaard, indien wordt aangenomen, dat de hoogte der 
kust, met betrekking tot den spiegel der zee, onveranderd is 
gebleven; dan zou men tevens van de veronderstelling moeten 
uitgaan, dat aan den buitensten rand van het rif voortdurend 
polypen werkzaam zijn, om nieuwe huizen te bouwen op den bodem 
der zee, die aan de buitenwaarts gekeerde zijde steeds dieper wordt. 
Ware de gansche tertiaire basis van het rif niet van lieverlede opge- 
heven geworden , lag zijn binnenwaarts gekeerde rand , namelijk, de 
rand van het gestorvene , droog staande gedeelte , — hetwelk thans de 
vlakte vormt, — niet hooger dan de buitenwaarts gekeerde, met 
water bedekte rand van het rif, van waar hij meer dan 5000 
voet is verwijderd, dan moest de diepte der zee aan dezen rand 
van het rif, zoo mede de dikte der koraalbank te dier plaatse, 
500 voet bedragen, uithoofde de tertiaire lagen onder een hoek 


+12 


van 5° graden hellen. Dit is echter in strijd met de waarnemingen 
door vele der latere natuuronderzoekers gedaan, waaruit blijkt, 
dat koraalbouwende polypen op geene grootere diepte dan 20 à 25 
vademen worden gevonden. Wijders is de veronderstelling, dat 
het niveau des bodems van land en zee onveranderd zou zijn ge- 
bleven, in strijd met de waarnemingen , die ik zelf op vele andere 
plaatsen der zuider kust van Java heb gedaan, alwaar ik uit- 
gestorvene koraalbanken ter hoogte van 20 à 60 voet boven den 
tegenwoordigen spiegel der zee heb aangetroffen. Deze verschijnselen 
zijn opgeteld geworden op bladzijde 1456 en volgenden der Ide 
afdeeling en kunnen alleen worden verklaard door aan te nemen, 
dat de kust voortdurend en langzaam rijst. Ware de zuidkust van 
Java met het daaraan grenzende gedeelte van den bodem der zee, 
die beide op de meeste plaatsen zoo steil afdalen, slechts gedurende 
de laatste 2000 jaren onveranderd op dezelfde hoogte gebleven 
met betrekking tot den spiegel der zee, dan zou thans over de 
gansche uitgestrektheid der kust geen enkel levend koraalrif meer 
worden aangetroffen, dewijl de inhammen of het smalle gedeelte 
des oceaans, dat van de kust tot een zoodanigen afstand in zee 
reikt, waar deze eene diepte van 25 vademen heeft, reeds lang 
met koraalgebouwen gevuld en droog land zou zijn geworden, 
uitgaande van de veronderstelling, dat koraaldieren op geene 
grootere diepte kunnen leven dan 25 vademen. 

Bekend is het, dat in andere landen menigvuldige bewijzen 
worden gevonden van dergelijke ophefting des bodems. Ik zal 
slechts een enkel voorbeeld aanhalen, hier in de nabijheid door 
Rink (1) waargenomen op de Nikobar eilanden; deze vormen 
eene verlenging van onze Soenda-groep. Aldaar liggen koraalbanken 
op het eiland Natchall ter hoogte van 50 en op Bamboeka ter 
hoogte van 60 voet boven den spiegel der zee. 

Kanaalriffen, welke, even als de Atolle volgens Darwin , als bewij- 
zen mogen worden beschouwd van het dalen des bodems ‚ worden op 
Java nergens en waarschijnlijk in den ganschen Indischen archipel 
5 niet aangetroffen, waar alle feiten veeleer aanduiden , dat de bodem 


a 
(1) Nicobarische Inseln. Kopenhagen, 1847. 


is gerezen, hetgeen of nog steeds langzaam voortgaat , of in den 
laatst verloopenen, posttertiairen tijd heeft plaats gehad. 

®@. Kalksteenheuvelen bij Tanglar, beoosten het dorp 
Tjigangsa. (In hetzelfde distrikt.) Tanglar ligt op een afstand van 
eenige mijlen ten oost-noordoosten van de monding der Tji-Karang 
en, in eene zuidelijke rigting , ongeveer even ver van het naastbij 
gelegene gedeelte der kust. Dit dorp is aan alle zijden omgeven 
door heuvelen, die, veelal 50 à 50, somtijds 100 voet hoog , hier 
halfkogelvormig, elders vlakbolvormig zijn, met zachte glooijing zich 
verheffen en bij duizenden, zoo ver het oog kan reiken, nevens 
elkander oprijzen. Zij zijn van elkander gescheiden door vlakke 
tusschenruimten, die verschillend van breedte zijn. Zij vormen de 
oppervlakte eener kalkbank, die waarschijnlijk als de voortzetting 
moet worden beschouwd der vroeger onder no. 18 en 19 beschre- 
vene banken, waarmede zij een geheel uitmaakt. Aan de westzijde 
heeft zij eene overgrijpende ligwijze op de zandsteenformatiën- van 
Tjigangsa, die op bladzijde 52 zijn ‘beschreven. Op de kruin, 
zoo mede aan de hellingen van vele dezer heuvelen, worden hier 
en daar steile, trapsgewijze dalingen gevonden, waar men het 
gesteente schots- en laagsgewijs op elkander ziet liggen. Aan zijne 
oppervlakte is het overal takkig gekroesd, als het ware uitgeknaagd. 
De kalksteen is los, ongelijkvormig, korrelig poreus, heeft eene 
geelachtige kleur en bestaat bijna geheel en al uit zaàmgebakkene 
organische overblijfselen, vooral Foraminiferen , waarin hier en 
daar insgelijks grootere Nummuliten worden gevonden , benevens 
enkele brokstukken van andere schelpen en koralen : L. n°. 720 
en L.P. n°. 455. (Zie J. IL Figuur 29.) Hier en daar zijn deze 
overblijfselen tot eene meer gelijkvormige, digtere kalksteenmassa 
zaämgebakken , op andere plaatsen daarentegen door verweering 
overgegaan in het weeke, mergelachtige gesteente, hetwelk in 
dit landschap zoo algemeen is verbreid. De weg van Tanglar 
loopt, over eene uitgestrektheid van bijna 14 uur, in eene oostelijke 
rigting tot aan de kloof der Tji-Kaso door de als een doolhof zich 
kronkelende tusschenruimten dezer heuvelen, die minder regel- : 
matig van vorm en lager zijn dan die des G.-Sèwoe nabij Jogjakërta. 

®1. Voortzetting der kalkbank ten oosten van de Tji- 


Kaso. (In het distrikt Djampang tëngah.) Aan de westelijke zijde 
van de kloof der Tji-Kaso wordt de grens gevonden van dat ge- 
deelte der bank, dat zich tot duizenden van heuvelen verheft; de 
bank wordt eenvormiger, vlakker, en Foraminiferen en Nummu- 
liten verdwijnen insgelijks, het gesteente wordt mergelachtig of 
verkrijgt de hoedanigheid eener schelp- of koraalpuinbrekzie, ge- 
lijk wij op vele plaatsen aan de Tji-Karang en bij Landak hebben 
waargenomen. Van nu af rust de bank deels op een vulkanisch 
massagesteente, deels op een zeer verbreid vulkanisch conglome- 
raat, en is door de rivier, niettegenstaande hare dikte ongeveer 
500 voet bedraagt, tot op de liggende laag doorsneden. Zij strekt 
zich minstens nog 5 geographische mijlen ver oostwaarts uit tot aan 
de Tji-Dòlog, alwaar de holen, tusschen het hangende en liggende, 
worden aangetroffen, die ik , benevens de ligwijze van het gesteente 
aan de Tji-Kaso, reeds vroeger van bladzijde 170 tot 178 (n°. 5 
en 4) heb beschreven. Wij mogen derhalve deze kalkbanken, 
no. 18, 19, 20 en 21, hoe verschillend haar petrographisch 
karakter in de verschillende streken ook zij, als een geologisch 
geheel beschouwen, als eene kalkbank ter dikte van 150 à 300 
voet, die, van de kust af gerekend, in eene noordelijke rigting 
oprijst onder een hoek van ongeveer 5, zelden van meer graden 
en eene ruimte beslaat, waarvan de breedte, westwaarts van de 
Tji-Karang tot aan de Tji-Boeni ten oosten, tusschen 4 en 5 
geographische mijlen bedraagt. 

Eene beschouwing dezer bank trekt te meer de aandacht, indien 
zij wordt vergeleken met gindsche banken van gelijkvormigen, 
uiterst harden, onder den hamerslag klinkenden kalksteen van 
het eiland Java. Uithoofde echter deze laatstgenoemde steensoort 
hare tegenwoordige hoedanigheid niet van den aanvang kan beze- 
ten hebben, gelijk de daarin voorkomende, doch veelal geheel in 
kalkspaath omgezette schelpen en andere fossile overblijfselen be- 
wijzen, die ter naauwernood nog aan hunne omtrekken herkenbaar 
zijn, zoo rijst de vraag : op welke wijze deze digte, spaathachtige 

‚ kalksteen werd gevormd, indien wij aannemen , dat hij oorspron- 
kelijk een weeke, losse, ongelijkvormige kalksteen was, die hier 
mergelachtig is, elders uit eene schelp- en koraalpuinbrekzie of 


515 


uit dunne, poreuse koraallagen bestaat, ja, aan de kusten door 
nieuwe afzetting en koraalbouw voortdurend toeneemt ? 

Wij zullen thans in de zuidelijke helft van Java, in de uitge- 
strekte ruimte, welke Tjidamar en West-Soekapoera beslaan, geene 
kalkbanken meer aantreffen, totdat wij het distrikt Karang der 
laatstgenoemde residentie bereiken. Tellen wij echter eerst de 
kalkbanken op, die in het binnenste van Soekapoera zijn gelegen, 
en wenden wij ons later naar de kust. 

2e. Kalkbank waarin de Goea-Linggomanik ligt; zie 
vroeger bladzijde 115. S. (Preanger-Regentschappen, Soekapoera, 
Tradjoe.) Het gesteente bestaat bijna geheel en al uit Foramini- 
feren. Het hol heeft gemiddeld genomen eene hoogte van 50 voet, 
waarmede de breedte des bodems gelijk staat; het is echter zeer 
lang en kanaalvormig (a : het grondvlak des bodems). De bodem 
bestaat : 1e. uit eene bovenste, weeke, bruine aardlaag, ter dikte 
van £ voet; 2o. uit eene kalksinterlaag, ter dikte van £ voet; 
so, uit eene 5 voet dikke, weeke, bruinkleurige aardlaag, die men 
met een stok kan doorstooten en waarin geen spoor van beende- 
ren wordt gevonden. (Zie J. III. Figuur 50.) 

2s. Kalkberg bij Dèdël, eenige palen oostwaarts van de 
vorige bank, onder aan den voet der berghelling, doch mede aan 
de regterzijde van het dal der Tji-Longan. Alhier wordt een on- 
zuivere, grove, menigwerf poreuse, doch harde kalksteen gevon- 
den, welke wit van kleur is, op vele plaatsen geheel en al brek- 
zieachtig wordt en eene zeer aanmerkelijke dikte heeft. Hij is, 
hoewel onduidelijk, laagsgewijs afgedeeld. Ten zuiden van het dorp 
Dèdèl wordt een hol aangetroffen, dat bijna loodregt, op de wijze 
van een mijnschacht afloopt en eene diepte heeft van 60 voet. In 
hetzelfde distrikt. (Zie J. III. Figuur 51.) 

za. Kalkberg G.-Lènang nabij Salatjaoe. (Preanger, Soe- 
kapoera, Salatjaoe.) Zeer dikke banken van geelachtig witten, 
digten kalksteen, die laagsgewijs hier zeer hard wordt en eene 
sneeuwkleur verkrijgt, elders in een zachten, bruinachtig gelen 
kalkmergel overgaat, vormen het gebergte, dat zich verheft ter 
regterzijde van de Tji-Longan, zuidoostwaarts van Dédéël (n°. 25) * 
en noordwestwaarts van Salatjaoe; deze banken scheiden dit dal 


516 


van het stroomgebied der Tji-Langla in het distrikt Karang. Een 
gedeelte van bovengenoemd gebergte daalt afwaarts in den vorm 
van een lang uitgestrekten, verticalen rotsmuur, waaraan de 
benaming van G.-Lénang wordt gegeven en die uit een zeer har- 
den, zuiver witten kalksteen: L. n°. 989, bestaat. (Zie J. III. Mi- 
guur 52.) Op den voorsprong, aan den voet van dezen wand, 
welt de warme bron, n°. 59 op, welke op bladzijde 1558 in de 
Ie afdeeling is beschreven. Waarschijnlijk zijn de vorige kalk- 
bergen (n°. 22 en 25) slechts voortzettingen van hetzelfde gebergte, 
die zich stroomopwaarts in de rigting van het noordwesten uit- 
strekken. 

25. Kalkbank boven Soekapoera toea, aan de regterzijde 
van het dal der Tji-Woelan, zuid- en zuid-zuidwestwaarts van het 
dorp Tjipénda, dat in den vlakken dalbodem ligt. Deze bank be- 
dekt de bovenste streken, de kruin, dier blaauwachtige kleilaag , 
welke vele overblijfselen van planten bevat en reeds op bladzijde 
280 is beschreven. Deze bitumineuse klei komt onder de kalkbank - 
te voorschijn en vormt het benedengedeelte der berghelling. De 
kalksteen, welke digt van structuur is en vele overblijfselen van 
schelpen en koralen bevat, heeft hier eene witte kleur: L. n°. 1065, 
op andere plaatsen eene geelachtig bruine kleur: L. no. 1066, 
somtijds heeft hij al het uiterlijk van een conglomeraat: L. 
n°. 1067. Het water der beken, die door de kalkbank loopen — 
de Tji-Siroepan en anderen — zet kalktuf : L. ne. 1068, af, 
ten gevolge waarvan beneden de bank korstachtige lagen op de 
genoemde blaauwe klei worden gevormd. (Preanger, Soekapoera, 
Pasirëdan.) 

26. Kalkbank G.-Tjërënang, (1) aan denzelfden kant van 
het dal, ten westen van het vroeger vermelde dorp Tjipënda. Deze 
zeer dikke bank gaat met een loodregten, verscheidene honderd 
voet hoogen wand in den dalbodem over en is met haar front naar 
het dorp gekeerd. Zij strekt zich uit van het zuid-zuidwesten naar 
het noord-noordoosten, in welke rigting de lagen eene helling 


) Het schijnt, dat ese en Renang slechts eene verschillende uitspraak zijn van 
Ris Soendasche woo 


hebben van slechts 5 graden. De bank is zeer smal, maar heeft 
in de opgegevene rigting eene lengte van 1 paal. De hoogte, welke 
de wand boven den dalbodem bereikt, bedraagt minstens 500 
voet; te rekenen van den rand daalt zij toodregt afwaarts lot op 
de helft harer hoogte, terwijl het benedengedeelte is bedekt met 
met eene zachter hellende puinmassa, die met geboomte is be- 
groeid. (Zie J. UI. Figuur 55.) Langs deze puinhelling is men 
in de gelegenheid om tot aan den voet des wands op te klauteren. 
Zij heeft eene duidelijke laagsgewijze structuur en vertoont, in de 
verte gezien, niets dan smalle, evenwijdige strepen. Alle lagen zijn 
op de zonderlingste wijze met holen doorboord, hebben eene ge- 
kroesde oppervlakte, ja, zijn zoo vol gaten als eene zeef; eenige 
lagen zijn 5 à 5 voet dik, anderen zoo dun als blaadjes, zoodat 
hare dikte slechts één duim bedraagt. De afscheidingsspleten, die 
den wand doorklieven en de lagen en blaadjes van elkander schei- 
den, doen zich aan zijne oppervlakte voor als streepvormig lange, 
nevens elkander gerigte holen; maar ook de lagen zijn zoodanig 
in alle rigtingen met gaten doorboord, dat zij uiterlijk veel over- 
eenkomst verkrijgen met zeer poreuse, slakachtige lava, welker 
blaasruimten als het ware een net vormen. (Zie J. II Figuur 54.) 
Hierdoor is het, dat de wand zulk eene fijn gestreepte en tevens 
gekroesde oppervlakte verkrijgt. De poederachtige, kleurafgevende 
thallus van een korstmos geeft er de verblindend witte kleur aan , 
terwijl het gesteente zelf, een digte, harde kalk: L. no. 1069, 
geelachtig wit van kleur is. Het noord-noordoostelijke uiteinde 
dezer bank iseen kegelvormige bergtop; ook aan het zuidelijke 
uiteinde zijn dergelijke kleine kegels zigtbaar, die den overgang 
daarstellen tot de vorige bank. (Zie J. IL. Figuur 55.) 

2z, Kalkbank aan de regterzijde der Tji- Woelan, bo- 
ven de warme bron ne. 40, die aldaar opwelt aan den voet 
van gedeeltelijk verkieselde kalkmergelrotsen. Beide, zoowel de 
rotsen als de bron, zijn reeds op bladzijde 117 (U) van deze, en 
op bladzijde 1559 der Ilt® afdeeling beschreven. De kalkbank, 
waaruit het gebergte boven deze dalstreek bestaat, is zeer uit- 
gestrekt, dik en rijk aau koralen; ook deze is reeds vroeger op 


518 


bladzijde 117 en 118 (V) dezer afdeeling behandeld. (Preanger, 
Soekapoera, Paroeng.) 

=S. Overblijfselen van verbrijzelde kalkbanken nabij 
Tjilëgoeng (Preanger, Soekapoera, Kawasen.) Dit dorp ligt in 
het binnenste gedeelte van eene weinig bezochte bergstreek, aan 
de oostzijde van den vulkanischen berg G.-Singkoep, die als een 
eiland te midden van het tertiaire gebergte oprijst. Alhier treft men 
op vele plaatsen vierkante, bijna teerlingvormige massa’s groven, 
gelen, mergelachtigen kalksteen aan, die eene hoogte hebben van 
10 à 20 voet; deze kalksteen rust op andere lagen en omsluit 
menigwerf brekzieachtig kleine stukken zeer digten kalk. Uithoofde 
zijne oppervlakte takkig, vol gaten is, wordt hij Batoe doeri geheeten. 

ze. Kalkbank nabij Bòdjong, in hetzelfde gebergte en 
distrikt, doch verder oostwaarts dan de vorige. Op een afstand 
van een kwartieruurs beoosten het genoemde dorp ligt eene kalk- 
bank, met scherp afgesnedene wanden, op kiei- en zandsteenlagen, 
welke in alle beekbeddingen in het rond ontbloot voorkomen. De 
lagen, waaruit de bank bestaat, loopen horizontaal en vormen hier 
en daar kleine trappen, wier oppervlakte, gelijk gewoonlijk , met 
gaten is doorboord. (Zie J. III Figuur 56.) In de bank worden 
eenige kleine holen gevonden. Op de eene plaats is de kalksteen 
digt, geelachtig wit van kleur en bevat vele overblijfselen van 
koralen en schelpen: L. n°. 1091, op eene andere plek is hij 
buitengewoon kristallinisch, spaathachtig van aard: L. n°. 1092, 
en bevat alsdan hier en daar groote kalkspaath-kristallen : L. 
N°. 1093. Deze kristallinische, half doorschijnende deelen zijn 
echter zeer dikwerf met nesten en aderen van digten, ja, aard- 
achtigen kalk van witachtig gele kleur doortrokken, die onderling 
met elkander afwisselen, zoodanig dat de ondoorschijnende, niet 
spaathachtige kalk in de meeste gedeelten der bank verre de over- 
hand heeft. Onder de koralen komt de zeer kenmerkende Calamo- 
pora: L. P. no. 467, voor; zie bladzijde 118 (WJ. 

30. Kalkbank nabij het dorp Tjitjapar, in de nabijheid 
van Tjilangkap, het hoofddorp van het distrikt Kawasen. Zie lager 
hoofdstuk 10. 


519 


Wij verlaten thans het binnenste des lands, ten einde de kalk- 
banken te onderzoeken, die aan de zuider kust van Soekapoera 
tot aan de oostspits van Noesa kambangan voorkomen. 

Sa. Kalkbank tusschen de monding der Tji- Woelan 
en der Tji-Mèdang. Aan de zeezijde daalt zij af met een steilen 
wand, doch zoodanig dat tusschen de zee en den voet van den 
wand eene smalle zandvlakte overblijft, waardoor de bovengenoemde 
rivieren tot aan hare monding evenwijdig met het strand voort- 
stroomen. (Preanger, Soekapoera, Mandala.) 

82. Kalkbank der breede kaap aan de westzijde der 
Pèénandjoeng-baai, tusschen de monding der Tji-Béning en der 
Tji-Tjoelang. (Preanger, Soekapoera, Tjiwaroe.) Zij heeft gemid- 
deld genomen eene breedte van 14 geographische mijl en bezit 
eene aanmerkelijke dikte. Het zuidelijke gedeelte der kaap wordt 
Oedjoeng-Mandarari en het noordelijke gedeelte Oedjoeng-Batoe 
këras geheeten. De oppervlakte dezer kalkbank is een doolhof 
van rondachtige heuvelen, kleine toppen, spitsen en menigwerf lood- 
regt afloopende rotswanden, waar tusschen de weg van de Tji- 
Bèning, door het dorp Tjidadap, naar Tjiwaroe den reiziger over 
het algemeen genomen in eene noordoostelijke rigting voert. Aan 
de zeezijde eindigt zij bijna allerwege in loodregte wanden, die 
door geen strand zijn omzoomd en vormt de genoemde, ver in zee 
uitstekende kaap, waarvan het voorgedeelte in eene wijde, half- 
bolvormige lijn voortloopt. De geïsoleerd staande, vlak ronde, half 
kogel- of kegelvormige heuvelen zijn zeer ongelijk van hoogte; zij 
reiken 20, 50 tot 100 voet boven de algemeene oppervlakte van 
de bank; aan de westelijke zijde, naar den kant van de monding 
der Tji-Béning, daalt deze zoo laag, dat zij beneden het niveau 
komt der zandige alluviaal-vlakte, welke haar aan die zijde dekt 
en waarboven zich slechts de afzonderlijk staande heuvelen ver- 
heffen. Zonder eenige regelmaat rijzen zij als molshoopen nevens 
elkander op en zijn door breede, vlakke tusschenruimten van el- 
kander gescheiden. De monding der Tji-Béning is een diep uitge- 
spoeld zeekanaal, aan welks zijwanden zich duidelijk laat zien, 
dat het alluviale zand slechts eene geringe dikte heeft, terwijl de 
kalklaag, die zich daaronder bevindt, dieper reikt dan men kan 


kee | 
Le) 
me) 


waarnemen. Naar het middengedeelte rijst de kalkbank vlak bol- 
vormig steeds hooger, totdat hare oppervlakte zich 5 à 700 voet 
boven het niveau der zee verheft. Van den Pasir-Gadoeng echter 
begint zij steil naar het noordoosten in de vlakte van Ttitjoelang 
of Tjiwaroe te dalen; aan den voet der kalkbank aldaar is de zand- 
steen ontbloot, welke het liggende van den kalk vormt. De kalk- 
steen is witachtig geel, menigwerf vol fossile schelpen en koralen : 
L. n°. 964, en digt, doch ook even dikwerf week, brokkelig , 
half verweerd en alsdan vuil geel; uithoofde zijne oppervlakte overal 
vol gaten is, vormt hij een zeer hobbeligen weg. 

38. Kalkbank aan de oostelijke zijde van Kali poe- 
tjang. (In het distrikt van gelijken naam.) Zij rust op zandsteen 
en is reeds op bladzijde 118 (W) beschreven. Deze bank bevat eene 
zeer kenmerkende koraal, eene Calamopora-soort, welke slechts 
in deze streek van het eiland Java (in het zuidoostelijke gedeelte 
van Soekapoera, bij n°. 29, 55 en op het eiland Noesa kamban- 
gan) is aangetroffen. 

32. Kalkbank in de westelijke helft van Noesa kam- 
bangan. (Banjoemas, Tjëlatjap, Noesa kambangan.) De westelijke, 
breede helft van dit eiland, welke door de voortdurend ondieper 
wordende binnenzee Sëgoro anakan van den oceaan gescheiden 
wordt, bestaat bijna geheel en al uit eene enkele, doch verbazend 
uitgestrekte bank van digten, harden kalksteen, die witachtig of 
witachtig geel van kleur is: L. n°. 1199, welker horizontale op- 
pervlakte ter naauwernood hier en daar door eene spleet of eene 
laagte is afgebroken; zij is afwisselend 50 à 150 voet dik en rust 
op een ongelijkvormigen, zachten, specifiek ligten zandsteen, van 
kopergroene kleur: L. ne. 1198. Deze zandsteen, die nu donker, 
dan helder, levendig groen van kleur is, wordt op Java witslui- 
tend op dit eiland en in gindsche streken van Soekapoera gevon- 
den, waar de vroeger vermelde Calamopora voorkomt. Ten zuiden 
van het dorp Banteng mati, welke plaats op den uitersten, noord- 
westelijken hoek van het eiland ligt, vindt men in de kalkbank een 
hol (Goea), waaraan een gelijken naam als aan het dorp wordt 
gegeven, met fraaije, deels zuilvormige stalactiten. Drie minuten 
oost-zuidoostwaarts van Banteng mati ligt een grooter hol, Goea- 


521 


Mèsigit en een derde wordt, in dezelfde rigting, een paal verder 
aangetroffen, digt bij het oostelijke uiteinde der kalkbank, nabij 
het dorp Mangoen djaja. De beide laatsten hebben hunne opening 
aan den voet van den steilen, binnenwaarts — naar het noord- 
noordoosten — gekeerden wand van de kalkbank, waarmede 
zij onder den spiegel der Kinderzee afdaalt. Deze zee wordt van 
de oost- en noordzijde steeds meer en meer door aanslibbing op- 
gehoogd, zoodat het droog staande gedeelte reeds tot in de nabij- 
heid van het hol reikt. Algemeen genomen is deze kalksteenwand 
van het west-noordwesten naar het oost-zuidoosten gerigt, doch 
loopt, ter plaatse waar de monding der Goea-Mésigit zich bevindt, 
naar het zuiden. (Zie J. III Figuur 57.) De ingang van het hol 
staat derhalve naar het oosten, ligt bij het vloedgetijde 5 voet 
boven den spiegel der zee en is 10 voet breed en 6 voet hoog. In 
de rigting van het oosten naar het westen heeft het eene lengte 
van 125 voet; de breedte van het noorden naar het zuiden bedraagt 
75 en de hoogte gemiddeld 50 voet. Allerwege hangen stalactiten 
aan het gewelf van het hol, waardoor op den achtergrond eenige 
zuilen zijn gevormd, die tot aan den bodem reiken. Onder de druip- 
steenen, die op den bodem voorkomen, vindt men aan de zuid- 
zijde van het hol, ter plaatse waar het gewelf, als ware het eene 
kerk, zich 50 voet hoog verheft, een stalagmiet, die vooral de aan- 
dacht trekt; hij heeft, namelijk, den vorm van eene doopvont. 
(Zie J. III, Figuur 58.) De bodem is bedekt met eene laag losse, 
bruine aarde, ter dikte van t à 15 voet, waarin niets wordt ge- 
vonden dan kalksteenfragmenten. 

35. Kalkbank in de middenste streken van Noesa 
kambangan tegenover de monding der Tji-Donan. (In 
hetzelfde distrikt.) Zij heeft eene veel geringere uitgestrektheid 
dan de vorige en bedekt slechts een zeer smal gedeelte van de - 
noorder kust des eilands, terwijl in de zuidelijke helft thans overal 
zandsteengebergte wordt gevonden, — niet met kalkbanken bedekt, — 
dat de heerschende rotssoort blijft tot aan het oostelijke uiteinde 
van Noesa kambangan, waar slechts nog eene kalkbank wordt 
gevonden, namelijk, de volgende, die mede op den noordelijken 
zoom van het eiland voorkomt. Verstrooid staande kalkrotsen , die 


522 


tusschen deze en de vorige bank aan de noordelijke helling der 
bergen oprijzen, schijnen echter aan te duiden, dat beide banken 
(n°. 54 en 55) vroeger één geheel vormden. De smalle zeearm, 
welke Noesa kambangan van Java scheidt, bespoelt den noorde- 
lijken voet der tegenwoordige bank. Hier worden de openingen 
gevonden van twee holen, eene ten westen, Goea-Pasetran , welke 
in vorigen tijd tot begraafplaats diende, en eene andere ten oosten, 
Goea-Limoes boendoe geheeten. Laatstgenoemde heeft van hare 
monding in het noordoosten tot aan haren achtergrond in het 
zuidwesten eene lengte van 550, bij eene breedte van 50 voet; 
zijne hoogte bedraagt gemiddeld 50 voet, hier en daar echter, 
waar het gewelf zich koepelvormig verheft , klimt zulks tot 60 voet. 
Het is ongetwijfeld het prachtigste druipsteenhol, dat op Java en 
de daartoe behoorende eilanden wordt gevonden. De kalksinter- 
vormingen — stalactiten — zijn buitengewoon wit, spaathachtig 
kristallinisch en flikkeren bij het fakellicht als diamanten. Bij 
duizenden hangen zij aan het gewelf en hebben gedeeltelijk eene 
buitengewone grootte. Honderden zijn tot zuilen aangegroeid, die 
het hooge gewelf met den bodem verbinden ; anderen daarentegen 
verheffen zich in de zonderlingste gestalte van den bodem ter 
halver hoogte van de grot. De bezoeker van dit hol waant eene 
uitgestrekte zaal met zuilengangen voor zich te zien, vol spook- 
achtige gedaanten in sneeuwitte, blinkende kleederen gewikkeld, 
die even als de zuilen steeds verder achterwaarts treden, tot zij 
eindelijk in de duisternis van den ver verwijderden achtergrond 
aan den starenden blik worden onttogen. 

86. Kalkbank in den uitersten, noordoostelijken uit- 
hoek van Noesa kambangan, waarin het hol (Goea) Karang 
rémpak wordt aangetroffen. Op een geringen afstand verder oost- 
waarts ligt het kleine fort (Benteng) Karang bòlong. Zie hieromtrent 
bladzijde 119 (X). Bij het ebgetijde loopt het strand, dat dit 
noord- en oosteinde van het eiland omgeeft, geheel droog en 
vormt dan een rotsbodem, ter breedte van 500 voet , die ten gevolge 
van de bulten en de daar tusschen liggende holten zeer hobbelig 
is, waarop de schoonste koraalbouw wordt waargenomen , aller- 
wege met nog levende polypen bedekt. Uit alle poren van den 


525 


kalk verheffen zich levende armen en daar tusschen wemelt het 
van Holothuriën, schelpdieren , Echinodermen en ander zeegedierte. 

[Bij het dorp Proemboeng in het Tjëlatjap-gebergte 
(Banjoemas, Tjëlatjap, Adirëdjo) zijn aan den oever en in de bed- 
ding der Kali-Pasir, welke in de Kali-Tadjëm uitstroomt, uitge- 
strekte gedeelten van klei- en zandsteenlagen ontbloot, die onder 
een hoek van 50° naar het noord ten oosten hellen. Tusschen der- 
gelijke zandsteenlagen komt op eene plaats, in gelijkvormige lig- 
wijze, eene 50 voet dikke kalkmergelbank voor (zie J. III. Figuur 
59), welke op hare beurt weder in 4 à 1 voet dikke lagen is 
verdeeld; hoewel zij niet uit zuiveren kalk bestaat, verdient zij 
hier afzonderlijk te worden vermeld, uithoofde zij geheel en al 
tusschen andere lagen ingesloten ligt.] 

33. Kalkgebergte op den noordelijken voet des G.- 
Tjérimai. Dit gebergte, dat zich met talrijke toppen verheft, is 
reeds vroeger op bladzijde 161 der Ile afdeeling beschreven. Aan 
zijn voet ontspringt de heete bron n°. 41, waarvan op bladzijde 
1542 dierzelfde afdeeling is gehandelä. (Tjeribon , Madja lëngka, 
Palimanan.) 

38. Kalkbanken aan de oostzijde der Tji-Sangaroeng 
of Kali-Losari, ten oosten van Desa-Loeragoeng. Zij liggen op den 
voet van het hooger rijzende, zuidelijke gebergte, dat uit klei- 
en zandsteenlagen bestaat, die onderling met elkander afwisselen. 
(Tjeribon , Koeningan, Loeragoeng.) 

39. Kalkbanken in het gebergte van Karang bòlong. 
(Bagëlèn , Ambal, Karang bòlong.) Dat gedeelte van het gebergte, 
hetwelk in de nabijheid der zee oprijst, is vroeger behandeld op 
bladzijde 184; van eene met zwavel doortrokkene zandsteenlaag , 
die in het binnenste er van voorkomt, heb ik gesproken op blad- 
zijde 26 dezer afdeeling en van de holen, die aan den voet des 
kustmuurs worden aangetroffen, op bladzijde 596 der eerste 
afdeeling. Het middenste en noordelijke gedeelte van dit gebergte, 
dat deels wordt doorsneden door den weg, die van Djetis (Aja) 
naar Karang bòlong loopt, deels ten noorden en noordoosten er 
van blijft liggen, is bedekt met verbazend groote kalkbanken, 
wier oppervlakte geheel en al is afgezonderd in halfkogel- of kegel- 


en | 
te 
sn 


vormige heuvelen. Deze heuvelen (zie J. IIL. Figuur 40) rijzen 50 
à 200, ja, velen 500 voet boven hunne basis; zij zijn hier en 
daar gelijk een rozenkrans in rijen vereenigd, hoewel zij in de 
meeste streken zonder eenige regelmaat op een grooteren of ge- 
ringeren afstand van elkander oprijzen. Zij bestaan deels uit digten, 
deels uit weeken , mergelachtigen kalksteen (Batoe doeri): L. 
n°. 1227, en vormen niet zelden piramiden, hier en daar met 
| loodregte zijwanden. 

40. Kalkbank bij Sirongé. (Banjoemas, Bandjar nëgara, 
Singomèrto.) Op een kwartieruur afstands ten oosten van dit dorp, 
in de beek van gelijken naam, wordt eene 25 voet dikke bank 
van zeer harden, grijzen kalksteen gevonden, doortrokken met 
dunne kalkspaath-aderen, doch waarin geen spoor van petrefacten 
wordt waargenomen : L. n°. 1279. Deze bank heeft eene lengte 
en breedte van eenige honderd voet, is aan alle zijden loodregt 
afgesneden en ligt onmiddellijk op een basaltachtig gesteente: L. ne. 
1280, dat in 5 voet dikke lagen is afgedeeld. (Zie lager hoofdstuk 10.) 

af. Kalkbank inhet Look oelo-dal, oost ten zuiden van 
Banioro. (Bagëlèn, Kéboemèn, Kéboemèn.) Zij bestaat uit drie groote, 
teerlingvormige of langwerpige stukken, die aan de oostzijde der 
Kali-Look oelo, in de rigting van het westen naar het oosten, 
op elkander volgen en zich verheffen in de onmiddellijke nabijheid 
van den noordelijken voet van een hoogen , laagsgewijs afgedeelden 
wand. Deze wand strekt tot zuidelijke grens aan den dalbodem en 
is de breukrand van een eenzijdig opgeheven gedeelte van het 
tertiaire gebergte. welks oppervlakte met zachte glooijing naar 
het zuiden helt. De westelijke bank, die het digtst bij Banioro is 
gelegen, wordt G.-Silangsé geheeten, de middenste G.-Kimboel en 
de oostelijkste G-Silòdong; deze laatste bevat een groot, loodregt 
afdalend hol, waarvan men de monding vindt op den schedel der 
bank, welker oppervlakte allerwege in spitse punten oprijst en 
met kloven is doorsneden. De kalk is digt, geelachtig wit, hier 
en daar bruinachtig geel : L. no. 1265. Een spleetachtig hol, 
welks wanden loodregt oprijzen, doorsnijdt het westelijke uiteinde 
van den G.-Silangsé. Alhier bestaan eenige deelen uit zuiveren 
kalksteen van geelachtig bleeke of bleekgele kleur: L. N°. 1262; 


525 


andere deelen daarentegen aan den ingang van het hol omvatten 
puinbrokken van verschillend gesteente, ter grootte van 4 à 1 duim, 
die minder oplosbaar zijn dan de kalk en aan de oppervlakte 
der rots als kleine bulten uitsteken. De meesten zijn, op de wijze 
van rolsteenen, aan de hoeken afgerond. Onder deze ingeslotene 
steenen komen vooral kwartskristallen (hexagonale dodekaëders), 
ter grootte van t à 3 duim, in aanmerking, die in mindere mate 
zijn afgerond dan de vorigen, ja, gedeeltelijk geheel gaaf zijn, 
scherpe hoeken hebben en ín zulk eene menigte in de digte, 
heldergeelachtige of heldergrijze kalksteenmassa voorkomen, dat 
deze ten gevolge daarvan in eene brekzie is herschapen, die een 
porphierachtig uiterlijk bezit: L. N°. 1264. (Zie vroeger bladzijde 
205, no. 5.) Brokstukken van deze merkwaardige brekzie worden 
gevonden in de beddingen der beken, welke uit het westen af- 
stroomen en in de Look oelo uitwateren, op grond waarvan de 
gevolgtrekking mag worden gemaakt, dat de hier behandelde 
rotssoort nog in andere, mij onbekende gedeelten van het gebergte 
wordt gevonden. Onder deze brokstukken — rolsteenen — komen 
velen voor, bij welke het verbindingsmiddel niet bestaat uit kool- 
zuren kalk, maar insgelijks uit kwarts (kieselzuur), waarin ech- 
ter de kristallen volkomen duidelijk en met scherpe hoeken zigt- 
baar zijn: L. no. 1266. Het materiaal tot het vormen dezer zeld- 
zame brekzie kan slechts zijn geleverd geworden door een ver- 
brijzelden porphier; in een ander, van hier verwijderd gedeelte 
van Java zullen wij een dergelijken porphier aantreffen (zie lager 
10de hoofdstuk, ne. 11), waarin kwartskristallen voorkomen, welke, 
zoo in vorm als in grootte, volkomen gelijken op de hier behan- 
delden. Uit de ligwijze dezer kalkbanken in den dalbodem, aan 
den voet van een steilen breukrand van het laagsgewijs gevormde 
(klei- zandsteen-conglomeraat) gebergte, mag met waarschijnlijk- 
heid worden opgemaakt, dat zij overblijfselen zijn van het binnenste 
gedeelte van het gebergte, dat aan de noordzijde van den wand 
is omgekanteld geworden en thans loodregt — op den kop — 
staat. 

43. Kalkbank, waarin het hol (Goea-) Drajoe ligt. (Sa- 
marang, Kèndal, Limbangau.) Deze bank rust op weeke, kalk- 

22 


526 


achtige zandsteenlagen: L. no. 1555 en volgenden, die verder 
zuidwest- en zuidoostwaarts van deze streek overstelpt en bedekt 
zijn geworden door de uitwerpselen (lava-stroomen, puinformatiën) 
der vulkanen G.-Praoe en Oengaran. Vergelijk bladzijde 210 en 
545 der Ide afdeeling. De Kali-Gëtas, welke op den G.-Oengaran 
ontspringt, stroomt langs een onderaardschen weg door een ge- 
deelte dezer bank en zet haren loop, van de plaats waar zij weder 
te voorschijn komt, verder voort over den bodem eener enge, 
diepe, aller schilderachtigste kloof, in wier zijwanden de mondin- 
gen van verscheidene holen uitkomen. De kalksteen is witachtig 
geel, digt en hard. (Wat betreft de grenzen dezer bank en den 
loop der beek, deze zie de lezer na op de kaart.) 

48. Groot kalkgebergte G.-Toenggoengan ten zuiden 
van Mènoreh, benevens den G.-Këlir, op welks kam zich 
puntige, torenvormige rotsen verheffen. Het bevat vele holen en 
ligt op die grenzen der residentiën Bagëlèn, Kadoe en Jogjakërta. 

aa, Goenoeng-Gamping, ten westen van Jogjakërta. 
Toren- en teerlingvormige kalksteenrotsen verheffen zich, als over- 
blijfselen eener verbrijzelde bank, geheel afzonderlijk uit de vlakte, 
welke tot aan den noordelijken voet der rotsen door den G.-Mérapi 
met vulkanisch zand is overstelpt. Aan de zuidzijde strekken zich 
lage heuvelen uit, bestaande uit helderkleurige mergel- en weeke 
zandsteensoorten : L. no. 1549; ter plaatse waar deze lagen onder den 
vulkanischen bodem duiken, namelijk, aan haren noordelijken 
rand, rust de kalkbank er op, welker gesteente digt, hard en 
witachtig geel is: L, ne. 1547. Eene afbeelding dezer rolsmassa’s 
wordt gevonden op de plaat, die tot opschrift heeft « Goenoeng- 
Gamping», waarvan de beschrijving op bladzijde 554 en vol- 
genden der dré afdeeling is medegedeeld. (Distrikt en residentie 
Jogjakéërta.) 

45. Goenoeng-Sèwoe in de zuidelijke helft van het 
Zuidergebergte (G.-Kidoel) van Jogjakërta, zuid- tot zuid- 
oostwaarts van deze hoofdplaats. Deze is de grootste, dikste en 
merkwaardigste kalkbank op gansch Java. De kalksteen is digt, 
klinkend hard en witachtig van kleur: L. n°. 1565. De zuidzijde 
der bank daalt in zee met een 100 à 500 voet hoogen, loodregten 


527 


muur, die van de monding der Kali-Opak reikt tot voorbij de Sadeng- 
baai, in de nabijheid van Patjitan, en minstens 8 geographische 
mijlen lang is. Het oostelijke gedeelte der bank, dat het grootste 
is, waarvan de breedte in de rigting van het zuiden naar het 
noorden tot 4 geographische mijlen klimt, is aan de oppervlakte 
in gindsche tallooze, half kogelvormige heuvelen afgezonderd, waar- 
aan zoo te regt de benaming van G.-Sèwoe, dat is, duizendbergen 
wordt gegeven. Dit kalkgebergte, waarvan de vorm en grenzen 
op mijne kaart van Java naauwkeurig kunnen worden gevonden, 
is reeds vroeger in dit werk beschreven op de volgende plaatsen : 
Iste afdeeling bladzijde 262—276, hiertoe behoort de plaat, voor- 
stellende de «Zuider kust ten oosten van Rongkop», waarop een 
gedeelte van den kustmuur is afgebeeld; bladzijde 542—544 der- 
zelfde afdeeling, waarbij gevoegd is de plaat, voorstellende een 
gezigt op eenige heuvelen in het binnenste gedeelte des G.-Sèwoe; 
in de Ide afdeeling, bladzijde 575—575 met eene geologische 
doorsnede van het zuidergebergte en hier vroeger, in de Illde af- 
deeling, op bladzijde 61. 

&6. Kalkbank tusschen Poenoe en Kakap, aan de zuid- 
zijde van het Wonogiri-dal, op den weg van Patjitan naar Solo. 
(Soerakërta, Soekowati, Wiroko.) De oppervlakte dezer bank rijst, 
gelijk die der vorige, gedeeltelijk in geïsoleerde heuvelen — dui- 
zendbergen — opwaarts. 

43. Talrijke kalkbanken in het laagsgewijze gebergte, dat 
eene regtstreeksche voortzetting is van het Zuidergebergte van 
Jogjakërta en Solo (no, 45 en 46) en zich van hier, van Patjitan , ver 
naar het oosten tot aan den zuidelijken voet des G.-S&ëmeroe uit- 
strekt en een breeden neptunischen zoom vormt tusschen de zuider 
kust en de vulkanen van het binnenland. (Dit gebergte is door mij 
niet onderzocht.) 

48. Te rekenen van den oostelijken voet der bergen G.-Mèr- 
baboe en Oengaran reikt een laag, doch zeer uitgestrekt neptu- 
nisch gebergte tot aan de oostkust van Java nabij Soerabaja, dat 
zich van daar nog verder voortzet over het eiland Madoera. Het 
vormt eene zeer breede verschillend gevormde, door vlakke dal- 
gronden afgebrokene bergstrook tusschen de noorder kust en de 


528 


“eentraalvlakten des eilands, waardoor twee hoofdbeken van het 
westen naar het oosten stroomen; deze zijn de Kali-Solo en 
verder oostwaarts de Kali-Brantés. Te rekenen van het punt, 
waar de laatste zich naar het oosten wendt, stroomt zij langs 
de zuidelijke zijde van eene breede bergstrook, die haar van 
de Kali-Solo scheidt. De gansche streek, welke binnen genoemde 
grenzen ten noorden van de beide rivieren is gelegen, — met 
uitzondering van eenige alluviale dalgronden en der vulkanische 
bergen G.-Moerio, Pandan en? Lasém, — bestaat uit deelen van 
het tertiaire gebergte, die of hunne oorspronkelijke horizontale 
ligwijze onveranderd behouden of daarin slechts geringe veran- 
dering ondergaan hebben en opgeheven zijn geworden. In geen 
ander gedeelte van Java worden platte, bijna horizontaal liggende 
deelen van het laagsgewijs gevormde gebergte gevonden, die zulk 
eene uitgebreidheid hebben als hier in deze landstreek, die van 
den G-Mérbaboe in eene oostelijke rigting tot aan Soerabaja 
reikt, maar die tevens mag geacht worden te behooren tot die 
gronden van het eiland, welke zich kenmerken door groote dor- 
heid en gebrek aan water. Weeke, kalkachtige zandsteen-, benevens 
helderkleurige mergel- en kleilagen vormen de basis, waarop ver- 
bazend dikke en uitgestrekte kalkbanken in grooten getale voorko- 
men, die eene menigte holen bevatten, aan hare zijden gewoonlijk 
met loodregte wanden afdalen, terwijl daarentegen haren schedel 
plat en met woudgeboomte is bedekt. Ik heb ze niet allen afzon- 
derlijk onderzocht. — Het hier boven bedoelde horizontale gedeelte 
der tertiaire formatie ligt derhalve ten noorden der hooge vulka- 
nen, ten zuiden waarvan de vroeger vermelde gebergten (no.45— 
47) zich uitstrekken; deze laatsten echter hebben niet eene hori- 
zontale ligwijze, maar rijzen van de zuider kust in eene noorde- 
lijke rigting opwaarts tot aan een hoogsten rand, welke aan den 
zuidelijken voet der vulkanen de grens vormt tusschen het nep- 
tunische en het vulkanische gebied. 

49. Kalkbank G.-Mèdangan nabij Poegër. Aan de noord- 
zijde van het smalle, oostelijke gedeelte van Java worden over het 
algemeen noch kalk-, noch andere neptunische bergen gevonden, want 
strikt genomen is zulks het eiland Madoera, dat hier den neptuni- 


529 


schen zoom vóór de vulkanen vormt, hoewel het thans nog door 
een zeearm — door de zee van Madoera — van de noorder kust 
van Java gescheiden is. Aan de zuider kust echter zet zich het 
neptunische gebergte, dat aan den voet des G.-Sëmeroe afgebro- 
ken is, op nieuw voort; het verheft zich aan den linkeroever 
der K-Gradji, ten oosten van Poegër als eene kalkbank , waaraan 
aldaar de benaming is gegeven van G.-Médangan. (Zie Ilde afdee- 
ling, bladzijde 881.) Hoe ver zij zich naar het oosten uitstrekt, 
is niet bekend. (Bäsoeki, Bondowoso, Poegër.) 

se. Waarschijnlijk bevinden zich in het neptunische gebergte, 
dat van Poegër in eene oostelijke rigting tot aan den G.-Proa 
reikt, nog verscheidene kalkbanken, die met steile wanden naar 
de zuider kust afdalen. De oostelijkste dezer kalkbergen is de 
G-Ikan, die aan de oostkust van Java ten zuiden van Banjoe- 
wangi oprijst. 

Waterhoudende, zwavelzure kalk (gips) komt op Java zoo 
zelden voor, dat ik dit gesteente slechts op twee plaatsen heb aange- 
troffen. — 1e. Digte gipsrots, vast van massa, hier sneeuwwit en 
kleurafgevend of witachtig, eenigzins geaderd, elders bruinachtig 
okergeel, met lichtere aderen: L. ne. 1085—1085, komt voor aan 
den oever der Tji-Goegoer, in banken aan den oostelijken voet 
van den vulkanischen berg G.-Singkoep. Zie 101e hoofdstuk, ne. 
42. (Preanger, Soekapoera, Prigi.) — 20, Kristallinische. gips, 
gipsspaath (bladerige gips) in rhombische stukken, ter breedte 
van 1 en ter lengte van 2 duim, welke zich even als glimmer in 
dunne, doorschijnende blaadjes laat splijten, vermengd in eene _ 
bruinachtig gele kleiaarde, wordt gevonden aan den regteroever 
der Tji-Sangaroeng, beneden Desa-Loeragoeng, tegenover de mon- 
ding der beek Tji-Pitjoeng. (Tjëribon, Koeningan, Loeragoeng.) 

Hoewel het als zeer waarschijnlijk mag worden beschouwd, 
dat vele der opgenoemde kalksteenen vermengd zijn met eene aan- 
zienlijke hoeveelheid koolzure talkaarde, hetgeen echter alleen door 
eene scheikundige analyse kan worden aangetoond, wordt eigenlijke 
dolomiet nergens op Java aangetroffen. Scheikundige analysen 
hebben bewezen, dat eenige kalksteenen eene geringe en onbepaalde 
hoeveelheid koolzure strontianaarde bevatten. 


ot 
1 
> 


IL. ALGEMEENE EIGENSCHAPPEN. GEVOLGTREKKINGEN. 


Het voorafgaande zal voldoende zijn om den lezer te doen zien, 
welk eene hoogst gewigtige rol de rotsbanken , gevormd uit kool- 
zuren kalk, vervullen in het zamenstel van het vaste land van 
Java. Op grond van hare zeer verschillende structuur en digtheid, 
van de verschillende soorten van fossile overblijfselen, welke in 
sommigen voorkomen, in anderen daarentegen geheel en al worden 
gemist, mag het besluit worden opgemaakt, dat zij niet allen op gelijke 
wijze zijn gevormd, hoewel koraalriffen , namelijk , kanaalriffen het 
hoofdmateriaal tot het doen ontstaan der meesten geleverd mogen 
hebben. Dit volgt uit de steile wanden met scherpe randen, 
waarin zij eindigen, den platten bankvorm aan hare boven- 
zijde, die zich bijna altijd meer in de lengte dan in de breedte 
uitstrekt; zij zijn streepvormig, zetten zich over hare gansche 
uitgestrektheid onafgebroken voort, of zijn door grootere of kleinere 
tusschenruimten in teerlingvormige of langwerpig vierkante stuk- 
ken afgedeeld, die alsdan door hunne ligging ten opzigte van 
elkander evenwijdig loopende rijen vormen. Bij de thans nog voort- 
groeijende (levende) strandriffen aan de zuider kust van Java wordt 
eene zeer groote overeenkomst in gestalte waargenomen. Wat de 
hedendaagsche formatie ten dezen opzigte betreft , daaromtrent ver- 
wijs ik naar het koraalrif Tji-Laoet érén, dat gedeeltelijk reeds 50 
voet boven den spiegel der zee is opgeheven en op bladzijde 1442 
en volgenden der II“® afdeeling is beschreven. Deze riffen bestaan 
niet uitsluitend uit koralen, maar gedeeltelijk uit lagen van 
jongsten zeezandsteen of van schelp- en koraalpuinbrekzie — en 
op deze schotsen hebben zich op vele plaatsen levende, koraal- 
bouwende polypen vastgezet, zoodat het gansche rif zich meer of 
minder duidelijk laagsgewijs gevormd, doch zeer poreus aan het 
oog voordoet, uithoofde zich hier en daar koralen er tusschen 
vertoonen. Deze zoo ongelijkvormige, hier en daar door tusschen- 
ruimten afgebrokene bouw moest allengs hechter worden, uithoofde 
de kalkachtige schalen van verschillende soorten van zeedieren de 


551 


tusschenruimten vulden, hetzij als brokstukken zoo fijn als zand, 
hetzij als onverbrijzelde schelpen of Echinodermen. Tijdens het 
vormen dezer oude, tertiaire koraalriffen, die meerendeels op 
zandsteen liggen, moet de bodem der zee aan eene gestadige 
daling zijn onderhevig geweest, waaruit zich de verbazende dikte 
laat verklaren, welke zij hebben verkregen. Later werden zij met 
hunne basis boven den spiegel der zee opgeheven, en deze. ge- 
beurtenis ging waarschijnlijk vergezeld met het opwellen van 
gesmoltene rotsmassa’s uit het binnenste der aafde, — van trachiet 
en lava uit spleten , — waardoor de vulkanen werden opgebouwd. 
Ongetwijfeld is eene lange reeks van eeuwen voorbij gegaan , alvo- 
rens het verbindend vermogen van zeer kalkhoudend zeewater en 
later, — nadat het rif was opgeheven geworden en droog stond , — 
de oplossende en weder zaâmhechtende (sinter vormende) werking 
van het regenwater zulk een los zaamgevoegden bouw in dien digten, 
_gelijkvormigen kalksteen konden herscheppen, een kalksteen, die 
meestal eene hardheid heeft, dat hij onder den hamerslag klinkt, en 
menigwerf zoo broos is,dat het gesteente bij het slaan met den hamer 
in splinters vaneenspringt, terwijl de plaats, waar vroeger koralen 
en schelpen in het gesteente voorhanden waren, thans slechts ter 
naauwernood aan de flaauwe omtrekken er van kan worden her- 
kend; het gebeurt zelfs dikwerf, dat deze overblijfselen , benevens 
de omringende steenmassa, geheel en al in kalkspaath zijn over- 
gegaan. Welligt heeft heet water, bij het opstijgen van gloeijend 
heete dampen uit spleten, te eeniger tijd invloed op deze omzet- 
ting uitgeoefend, aangezien zijne oplossende kracht door de sterke 
hitte moest verhoogd worden. 

Het meerendeel der Javasche kalkbanken heeft een dergelijk digt, 
hard, gelijkvormig zamenstel , benevens eene witachtig gele kleur. 

Doch niet alle kalkbanken kunnen op die wijze zijn gevormd 
geworden. Velen zijn. klaarblijkelijk ontstaan uit kalkhoudenden 
modder, met fijn zand vermengd, die op den bodem der zee werd 
afgezet en waarin slechts de overblijfselen van reeds gestorvene 
koraalgebouwen, benevens puinbrokken van schelpen, Balanen, 
enz., in verbazende menigte bedolven geraakten, die vervolgens 
op gelijke wijze — door oplossing en latere verbinding — in een 


er 
(| 
te 


digten , gelijkvormigen kalksteen , althans plaatsgewijs, konden 
overgaan. Somwijlen werden puinbrokken van geheel vreemde, 
niet kalkhoudende steensoorten er in opgenomen. Vergelijk de 
vroeger opgetelde kalkmergelbanken no. 18 en 19, benevens de 
kalkrots n°. 41, alwaar in een gedeelte der bank gave kwartls- 


kristallen worden gevonden, — wijders de brekziën, waarin 
koolzure kalk het verbindingsmiddel vormt; zie bladzijde 199 en 
volgenden. 


Welligt zijn vele der kleinere kalkbanken , hetzij geheel of ge- 
deeltelijk , haren oorsprong verschuldigd aan het bezinksel van 
bronnen (travertinformatiën). 

Zeven der opgetelde kalkbanken, namelijk, no, 11, 20, 52, 
37, 59, 45 en 46, doch het schoonst en kolossaalst van allen de 
G-Sèwoe bij Jogjakërta (n°. 45), kenmerken zich door de hoogst 
zonderlinge gestalte, waarin zich hare oppervlakte aan het oog 
voordoet, welke tot op het derde gedeelte van de gansche dikte 
der bank in duizenden van ronde heuvelen is afgezonderd, die in 
vorm menigwerf volkomen op elkander gelijken. De vorming 
dezer heuvelen is mij onverklaarbaar, ten zij ik mag aannemen, 
dat zij door polypensoorten zijn gebouwd, tot wier eigenaardig- 
heid het behoort, zich bij hunnen bouw op dergelijke wijze in 
hoopen te vereenigen. 

Er wordt onder al deze kalkrotsen ter naauwernood eene enkele 
gevonden, die niet op vele plaatsen in aderen, nesten of drusen- 
ruimten, ter zijde van spleten en kloven , eene groote hoeveelheid _ 
kalkspaath bevat. Dit gesteente komt deels voor in kristallinische, 
vaste massa’s, deels in geheel gevormde, doorschijnende kristallen 
met dubbele straalbreking (zoogenaamden dubbelspaath), welke nu 
eens de grootte hebben van eene lijn, dan van 1 duim, zelden van 
2 duim, en in de verschillende oorden des eilands of van dezelfde 
kalkbank in zeer verschillende kristalvormen worden aangetroffen. 
Het aantal dezer vormen is groot. 

Alle kalkrotsen, welke aan den invloed van lucht en regen zijn 
blootgesteld , zijn vol holligheden en gaten aan hare oppervlakte, 
zoodat deze er als het ware gekroesd uitziet , uithoofde tusschen de 
groeven en gaten duizenden van kleine, wonderlijk gevormde takken 


535 


en spitsen oprijzen. Dit is een bewijs , dat deze steensoort aan zijne 
oppervlakte zeer ligt, doch niet overal ín gelijke mate oplosbaar 
is, welke eigenschap geen ander gesteente in dier voege bezit. — 
In alle kalkbanken is eene menigte groote en kleine holen van 
allerlei vormen , die vooral worden aangetroffen in de rigting der 
scheidingsvlakken, en dikwerf tot onderaardsche bedding strekken 
van beken. Zij komen in dit opzigt overeen met de kalkgebergten 
in Karinthië, Ullyrië en Griekenland, hoewel deze tot eene veel 
vroegere formatie behooren. Zn geen enkelen der holen op het eiland 
Java worden sporen van beenderen of beenderenbrekziën aangetroffen. 
De aarde, welke de bodem er van bevat, is bruin van kleur en 
los; zij komt gewoonlijk slechts in eene dunne laag voor en is 
door de spleten in het gewelf der rots met het doorsijpelende regen- 
water er in gedrongen, of met het water van beken, welke door de 
holen stroomen, er ingevoerd, en dikwerf vermengd met de uit- 
werpselen van vledermuizen, die zich aan het gewelf ophouden. 
De kruin van bijna alle kalkbanken is met struiken, somtijds met 
het weelderigst groeijende woudgeboomte bedekt. Hieruit mag 
de gevolgtrekking worden opgemaakt: to. dat op Java in voor- 
maligen tijd, gelijk ook heden het geval is, geene rooidieren 
leefden, die zich in holen ophielden; 2o. dat sedert de opheffing 
der kalkbanken geene groote, algemeene overstroomingen op Java 
hebben plaats gegrepen, waardoor diluviaal-slijk, met of zonder 
overblijfselen van beenderen, op den bodem der holen kon komen; 
honderden van deze holen zijn uiterst gunstig gelegen om, bij 
gelegenheid van overstroomingen , met modder gevuld te geraken. 

Onder deze Javasche kalkbanken worden er gevonden, die eene 
dikte hebben van 500 voet en eene uitgestrektheid, welke bij de 
grootsten 8 geographische mijlen bedraagt; bij het meerendeel is 
de steensoort zeer hard, digt en gelijkvormig; geen tertiair gebergte 
van Europa bezit dergelijke kalkbanken, die, behalve met nog 
ouderen, slechts met den Jura-kalk kunnen vergeleken worden. Niet- 
tegenstaande dat is het eene eigenschap van al deze kalkbanken 
op Java, zonder onderscheid, dat er nimmer eene andere dekkende 
laag op gevonden wordt, maar dat zij steeds het bovenste, jongst 


ol 
ei 
we 


gevormde lid der tertaire formatie uitmaken, — dat zij eene rots- 
korst vormen, die rust op de oppervlakte van de andere lagen, 
onverschillig van welk zamenstel deze laatsten ook mogen zijn. 
Dat de talrijke fossile overblijfselen , welke in deze lagen voorkomen, 
tot de nieuwere tertaire periode behooren, dit is reeds vroeger in 
het vijfde hoofdstuk aangetoond. 

Wat betreft het praktische nut, dat van de kalkgebergten van 
Java kan getrokken worden, uit dit oogpunt beschouwd, zijn zij 
van zeer veel gewigt te achten, en wel: 10, uithoofde zij, door den 
koolzuren kalk te branden , kunnen dienen ter bereiding van bijtenden 
kalk, die, met water tot kalkhydraat verbonden en met zand ver- 
mengd, als metselspetie bij het bouwen van huizen, enz., gebezigd 
wordt; 2e. uithoofde van de holen, waarin zwaluwen hare eetbare 
nesten bouwen en 5° uithoofde van het salpeter, dat bereid kan 
worden uit de aarde, die den bodem der meeste holen bedekt, 
bij voorbeeld, in Rémbang, Madioen, te Soetji nabij Grësik. De 
stikstof (Ammoniak), in deze aarde aanwezig, is niet afkomstig 
van den kalksteen , gelijk vele reizigers, doch ten onregte veron- 
derstellen’, maar in tegendeel van den mest der vledermuizen, 
welke in al deze holen in tallooze menigte worden gevonden en 
wier voedsel deels uit vruchten, maar voor het grootste gedeelte 
uit insekten bestaat. De lagen, welke de mest van dit gedierte op 
den bodem van vele holen vormt, zijn onuitputtelijk, dewijl zij 
steeds op nieuw worden gevormd ; menigwerf worden onverteerde 
overblijfselen van insekten, vooral vleugelen van Coleopteren daarin 
gevonden (zie vroeger bladzijde 176 : Goea-Tjiboeaja). Bovendien 
zijn deze dierlijke uitwerpselen vermengd zoowel met de losse, 
humusrijke aarde, die, gelijk reeds vroeger door ons is aange- 
merkt, er van buiten inkomt, als met eene geringe hoeveelheid 
aarde, die uit de verweering van den kalsteen zelven ontstaat. 
Door middel van een zeer eenvoudigen toestel wordt de salpeter, 
die in deze aarde reeds is gevormd, door de Javanen uitgeloogd, 
welke loog zij vervolgens door uitdamping doen verdikken. 


TIENDE HOOFDSTUK. 


ERUPTIE-GESTEENTEN EN METAMORPHISCHE ROTSSOORTEN 
IN HET TERTIAIRE GEBERGTE, 


1. OpreLLING EN KORTE BESCHRIJVING DER GEWIGTIGSTE VERSCHIJNSE- 
LEN VAN DEZEN AARD IN DE RIGTING VAN HET WESTEN NAAR 
HET OOSTEN GAANDE. 


Indien ik de door vuurgloed gevormde (endogene) gesteenten, die ge- 
smolten, of, door hoogen hittegraad week geworden, in taaijen toestand 
zijn gekomen tot aan de oppervlakte van het tertiaire gebergte, dat zij op vele 
plaatsen als gangen, binnen scherp geteekende grenzen beperkt, hebben door- 
broken, indien ik deze gesteenten te gelijk behandel met de veranderingen , 
omzellingen, welke de lagen van dat gebergte hebben ondergaan, wat betreft 
haar petrographisch karakter, dan geschiedt zulks uithoofde de metamorphische 
vormingen van het tertiaire gebergte gewoonlijk op dezelfde plaatsen voorko- 
men, alwaar endogene, zoogenaamde vulkanische en plutonische rotssoorten 
worden gevonden, waarmede zij of in eene regtstreeksche aanraking zijn, of 
althans in de nabijheid er van worden aangetroffen. Met deze rangschikking 
wil ik echter in geenen deele te kennen geven, dat deze eruptiegesteenten, — 
bij voorbeeld, door den hoogen hittegraad, welke zij er aan mededeelden — 
de onmiddellijke, naaste oorzaak zijn geweest van de verandering, welke het 
laagsgewijs gevormde gebergte heeft ondergaan. Ik behandel ze alleen hierom 
te geliĳjker tijd, dewijl zij gewoonlijk op dezelfde plaats voorkomen. Waar 
ganggesteenten waren opgestegen, moest het tertiaire gebergte natuurlijkerwijze 
meer van een gespleten zijn dan elders het geval was. In deze spleten konden 


1 
or 
ker) 


heete bronnen van onderen, uit de diepte der aarde opstijgen; water van de 
oppervlakte der aarde, waarin minerale bestanddeelen in opgelosten toestand 
voorhanden waren, kon van boven in deze spleten geraken, er in doordringen, 
en op natten weg — door ontbinding van bestanddeelen en het vormen van 
nieuwe verbindingen — menigvuldige veranderingen doen geboren worden, 
in de zamenstelling der lagen, waarmede zij in aanraking kwamen. Welligt 
oefenden krachten van verschillenden aard, menigmaal op natten en droogen 
weg te gelijk, hare werking uit om het delfstoffelijke karakter der lagen te 
veranderen. Later zullen wij zien, dat vele gangen van endogene steensoorten 
in het tertiaire gebergte voorkomen op plaatsen, waar de klei- en zandsteen- 
lagen niets hoegenaamd zijn veranderd en dat daarentegen op andere plaatsen 
de minerale gesteldheid van het laagsgewijze gebergte de grootste veranderingen 
heeft ondergaan, waar zelfs geen spoor van eruptie- gesteente in den omtrek is 
te vinden. 

Ten einde het overzigt gemakkelijk te maken, zal in de hier volgende op- 
gaaf, bij elk afzonderlijk nummer, de letter EZ, M,of E en M worden gevoegd, 
ter aanduiding dat in het opgemelde oord slechts eruptie-gesteente E, of alléén 
veranderde deelen van het laagsgewijze gebergte M, of wel beide te gelijk 
(ganggesteenten en metamorphische vormingen) E en M worden aangetroften. 


À. RESIDENTIE BANTAM: n°. 1—6, 


1. E & M. Karang-Rangkong. (Bantam, Tjëringin, Tji- 
balioeng.) Aan den steilen, westelijken voet des G.-Pajoeng, die 
op bladzijde 8 en 1457 der 1de afdeeling is beschreven, verheft 
zich een aantal rotsen; deels door middel van eene strook lands 
met den smallen kustzoom verbonden, zijn de meesten echter aan 
alle zijden door de zee omgeven. Zij verheffen zich met loodregte 
zijwanden en bereiken eene hoogte van 50 à 550 voet. Velen zijn 
torenvormig van gedaante, anderen daarentegen strekken zich meer 
in de breedte uit. In de noot op bladzijde 8 is medegedeeld welken 
naam aan negen der grootste van deze rotsen wordt gegeven. 
De Karang-Mésigit (zie J. IIL Figuur 41) is een der hoogsten ; hij 
vormt eene kolossale zuil, welke de hoogte van 550 voel bereikt, 
terwijl zijne breedte ter naauwernood de helft bedraagt. In den 
Karang-Lawang heeft de golfslag een portaal gevormd, waardoor 
de zee heenspoelt en de Karang-Goea pondok bevat een groot hol, 


557 


waarin eetbare zwaluwen nestelen. Al de opgenoemde bergen be- 
slaan uit dezelfde trachiet- en dolerietachtige steensoort: L. ne. 
571—572, gelijk de G.-Pajoeng; zij schijnen afgeretene deelen 

splinters, te zijn van den steilen kustwand van dezen berg. De 
merkwaardigste is de piramidale Karang-Rangkong (zie J. II. 
Figuur 42), welks top zich ongeveer 150 voet hoog verheft. 
Zijn middengedeelte a bestaat uit een gang van zwartachtigen 
trachiet : L. ne. 569, en is tot op 3 gedeelte zijner hoogte ter 
wederzijde ingesloten tusschen eene geelachtig grijze steensoort: 
L. no. 570, die het benedenste, grootste gedeelte van den tra- 
chiet-gang als een koker omvat; het is een veranderde, half- 
korrelig gewordene, fijne, met witte vlekken bestippelde zand- 
steen. De trachiet-gang is plat, bankvormig en van het noordoosten 
naar het zuidwesten gerigt; hij rijst bijna loodregt opwaarts, en 
dat gedeelte, hetwelk zich boven het kokervormige omkleedsel ver- 
heft, eindigt in eene naaldvormige punt. In het zuidoosten is de 
voet der rots met het strand verbonden; slechts aan hare noord- 
oostelijke zijde is haar trachiet-gang tot aan den spiegel der zee 
ontbloot. Beide rotsdeelen sluiten ten naauwste aaneen en slechts 
hier en daar wordt eene spleetvormige opening tusschen beiden 
waargenomen. Het helderkleurige gedeelte der rots bestaat uit 
kalkachtige zandsteen- en kleilagen, die beide zoo hard en vast 
zijn geworden, dat zij bij het verbrijzelen scherpe hoeken en 
splintervormige breukvlakken vormen, ja, gedeeltelijk zoo hard 
zijn als gebakken steen. Dit zijn de eenige veranderingen, welke 
zich, zelfs op de aanrakingsvlakken der beide rotssoorten, laten 
bespeuren. Uit dergelijke veranderde klei- en zandsteenlagen be- 
staat de basis, waaruit al de genoemde trachiet-rotsen, zoo mede 
de kustmuur zich verheffen. Op de smalle kustvlakte worden de 
brokstukken, — schotsen, — dezer lagen in alle mogelijke rig- 
tingen op en over elkander gevonden; hier staan zij loodregt, 
ginds liggen zij horizontaal of hellen naar verschillende zijden en 
onder de verschillendste hoeken en zijn op vele plaatsen in regt- 
streeksche aanraking met het vulkanische gesteente, dat op de 
eene plaats zich vertoont als een gang in de heldergrijze of geel- 


en, 


er 
| 
Go 


achtig grijze grondlaag, op eene andere plaats de puinmassa’s 
aan alle zijden zoo eng omsluit, dat deze als het ware door smel- 
ting met het vulkanische gesteente vereenigd schijnen te zijn. (Zie 
J. UI Figuur 45.) De evenwijdige laagsgewijze afwisseling van 
fijnen, gelijkvormigen kleisteen en met witte vlekken bestippelden , 
meer korreligen zandsteen laat zich nog duidelijk waarnemen in 
de schotsen. Deze schotsen — brokstukken van lagen — zijn mee- 
rendeels 5 à 10 voet lang en breed, en gelijk mozaik ten innigste 
vereenigd met elkander en met het vulkanische gesteente, dat de 
tusschenruimte, reten, vult. De afzonderlijke lagen hebben afwis- 
selend eene dikte van 1 à 5 voet. Het vulkanische gesteente, 
dat bij het opwellen de neptunische formatie alhier heeft door- 
broken, verbrijzeld en verhard, is slechts onduidelijk en onregel- 
matig afgescheiden; op eenige gedeelten van den kustmuur neemt 
men echter eene tafelvormig-schelvormige afscheiding waar, met 
onduidelijke dwarsverdeelingen. 

®. E 5 M. Tji-Liman-dal in zijne hoogst Econ 
streek en G.-Liman. (Bantam, Lèbak, Parang koedjang.) Aan 
de oostelijke zijde van het dal der Tji-Liman, op een afstand van 
z uur zuidoostwaarts van het dorp Sëérèweh, dat aan den weste- 
lijken oever der beek ter hoogte van 1150 voet boven den spiegel 
der zee ligt, verheft zich een kleine kegelberg, de G.-Batoe, 815 
voet boven het dal. Hij bestaat uit trachiet : L. n°. 418, in welks 
afscheidingskloven en spleten gemeene, niet buigzame asbest: L. 
n° 419 voorkomt, in lagen van 4 à } duim dikte. Ten noorden 
en ten zuiden van dezen berg rijzen nog verscheidene andere ber- 
gen op, die in gedaante en grootte met den G.-Batoe overeenkomen: 
oostwaarts er van verheft zich de eene bergtop na den anderen, 
die een doolhof vormen, dat met een somber woud is bedekt. De 
G.-Batoe, met zijne naburige bergen, is de westelijkste van deze 
endogene gesteentebergen, die tevens het naast aan het dal grenst. 
Deze bergen verheffen zich te midden van een zeer uitgestrekt neptu- 
nisch gebergte, ten zuiden van gindsche streek nabij Bòdjong manik, 
waar wij vroeger de kolenbevattende lagen en kalksteenbanken heb- 
ben aangetroffen. Ook aan de andere, westelijke zijde van het dal 


059 


rijzen, hoewel in geringer getal, eenige dier spitse trachiet-toppen 
opwaarts, die zich allen door hunnen steilen vorm en aanmerkelijke 
hoogte ten zeerste onderscheiden van de vlakke neptunische heuvel- 
vormingen, waaruit zij door spleten, gangvormige kloven, zijn te 
voorschijn gekomen. Zijn de dalbodem en de vlakke heuvelen voor 
het grootste gedeelte van hun woudgeboomte beroofd geworden, 
de toppen van al deze trachiet-bergen zijn bedekt met. kleine over- 
blijfselen van hoog groeijende, oorspronkelijke wouden, in wier 
schaduwen op verscheidene dezer bergen oude graven, bedevaart- 
plaatsen, liggen. Huishoog rijst de trachiet-rots met steile wanden 
uit de kruin des G.-Batoe opwaarts, terwijl de helling is bedekt 
met bankachtig afgescheidene (onduidelijk laagsgewijs verdeelde) 
brekziën derzelfde steensoort (een wrijvingsconglomeraat?), welke 
onder een vrij steilen hoek afdalen. Aan de noordoostelijke zijde 
des bergs vormen deze banken een gewelf, dat ver binnenwaarts 
reikt en als het ware een hol vormt. 

In deze streek, in het dal der Tji-Liman en op zijne grens- 
heuvelen, worden slechts weinige plaatsen gevonden, waar de la- 
gen van het tertiaire gebergte het gewone karakter hebben, dat 
is, kalk-, klei- of zandsteenachtig zijn; tot die soort behooren 
gindsche geïsoleerde kalkrotsen, — overblijfselen van verbrijzelde 
banken, — die wij vroeger op bladzijde 295 hebben beschreven, 
waarvan er eene aan hare oppervlakte doorsneden is met reten 
op de wijze van gloeijende lava-blokken, die bij het bekoelen 
bersten ; wijders een blaauwachtig grijze zandsteen : L. ne. 420, 
die in de zuidelijke streken van het dal voorkomt. Alle andere 
deelen van het laagsgewijze gebergte hebben groote veranderingen 
ondergaan. 

Te rekenen van zijn oorsprong aan den G.-Liman, een juk, dat 
zich eenige palen ten zuiden van den G.-Batoe verheft, tot bene- 
denwaarts bij Sérèweh en nog vele mijlen verder, eerst noord-, dan 
westwaarts aan gene zijde van het dorp, is het gansche dal der 
Tji-Liman, zoo mede de bodem van bijna alle nevendalen — der 
beken, die zich in de Tji-Liman ontlasten, — bedekt met eene 
ontelbare menigte, onregelmatig gevormde rotsblokken, ter grootte 

Je 


540 


van 2 à 5 voet, die aan de hoeken zijn afgerond ; het digtst nevens 
elkander worden zij gevonden in het breede, ondiepe bed der 
Tji-Liman, doch ook overal elders in het dal steken zij boven de 
oppervlakte des bodems uit, of liggen op de oppervlakte verstrooid 
in het rond. Al deze blokken hebben eene gladde, zelfs glimmende, 
geelachtig bruine oppervlakte, welke echter vol kleine holligheden 
en groeven, zoomede met gaten doorboord is. Zij bestaan uit digte 
kwarts- en _hoornsteenrots : L. n°. 415, welke van binnen veelal 
eene bleek- of okergele kleur heeft, doch somtijds zwartachtig, 
vuursteenachtig is; zij bevatten vele holligheden , drusen , waarvan 
de wanden met waterheldere, digt nevens elkander voorkomende 
kwartskristallen zijn bezet, ja, die ook somtijds de oppervlakte 
van vele blokken geheel en al bedekken. Gewoonlijk zijn deze 
kristallen hexagonale dodekaëders, waarvan de benedenhelft in 
het gesteente zit en die ter grootte van 4, doch ook velen ter 
grootte van £ duim voorkomen : L. n°. 412; somwijlen hebben 
zij slechts drie eindvlakken : L. ne. 415. Zelden worden er gevon- 
den, die 2 duim lang en 1 duim dik zijn (Rhomboëder entrandet 
zur Säule) : L. n°. 414. 

In de rigting van zuid ten oosten en zuid-zuidoostwaarts van 
Sërèweh, op een afstand van 2 uren gaans van dit dorp, loopt 
de nok van een kort bergjuk, — des G.-Liman, — in de rigting 
van het westen naar het oosten, welk juk ter zuidelijke grens 
strekt aan den oorsprong van het dal. Het rijst 1180 voet hooger 
dan dat gedeelte van den dalbodem , waar Sérèweh gelegen is. Wor- 
den aan zijn noordelijken voet, in de Tji-Saät, nog weeke, onver- 
anderde zandsteenlagen : L. n°. 420, gevonden tusschen verharde 
klei- en zandsteenlagen, de gansche noordelijke helling van dezen 
meer dan 1000 voet hoogen berg bestaat daarentegen uit digt 
kwarts : L. n°. 421, hetwelk eene witachtige, rookgrijze, somtijds 
zwartachtige of wit- en zwartachtig gemarmerde kleur heeft en 
in blokken, schotsen, ter dikte van 5 à 10 voet, somtijds ter 
dikte van een huis, wordt gevonden, die alhier van den voet tot 
aan den nok van het juk bij millioenen op elkander gestapeld 
liggen. Aan het benedengedeelte der helling zijn zij begroeid met 


541 


boschjes van bamboes, hooger opwaarts met een oorspronkelijk 
woud van loofboomen, wier stammen zich verheffen tusschen de 
met mos bedekte blokken. Boven op het bergjuk, ter plaatse waar 
het naar ’t zuiden afdaalt, wordt een weeke, mergelachtige 
zandsteen : L. ne. 422, ontbloot gevonden, die hij het slaan met 
den hamer geheel en al in teerlingvormige stukken splijt. 

Aan de zuidelijke helling van dit juk, 20 minuten gaans lager 
en zuidoostwaarts van het paspunt van den weg, die van Sërèweh 
naar Desa-Tjimasoek voert en over het juk loopt, vormt de Tji- 
Masoek over verscheidene trappen een 100 voet hoogen waterval 
langs wanden van trachiet, welke in loodregt nevens elkander 
staande platten, ter dikte van 2 duim à 2 voet, is gescheiden: 
L. n°. 425. Daalt men in eene zuid-zuidoostelijke rigling nog 12 
minuten gaans verder bergafwaarts, dan bereikt men eene plek, 
alwaar in het bed eener beek, die uit het westen in de Tji-Masoek 
valt en mede onder gelijken naam bekend is als deze, eene 10 
voel dikke kalksteenbank ontbloot is, welke regtstreeks op trachiet 
rust. Beide, de kalksteen en de trachiet, zijn in horizontaal op 
elkander liggende platten, ter dikte van + à 2 voet, afgescheiden. 
De kalksteen : L. no. 424, heeft eene grijze kleur, is digt, splin- 
terig op de breukvlakken, zeer hard, klinkt indien men er 
met den hamer op slaat, bijna als metaal en wordt daarbij ligt 
tot splinters verbrijzeld; hij bevat versteende schelpen, die zich 
op de breukvlakken aan het oog voordoen als gebogene, halve- 
maanvormige strepen. De trachiet : L. no. 425, bestaat uit een 
blaauwachtig, helder grijs felsiet-deeg, waarin op enkele plaatsen 
witachtige vlekken, namelijk , Br glazige feldspaath-kristallen 
worden gevonden. 

Aan de noordelijke zijde des G.-Liman heeft derhalve blijkbaar 
kieselzuur, en wel in eene verbazende hoeveelheid, de plaats ver- 
vangen der klei- en kalkaarde, de bestanddeelen der voormalige 
klei-, mergel- en kalklagen van dit sedimentaire gebergte; de wijze, 
waarop deze omzetting heeft plaats gehad, de oorsprong van het kie- 
selzuur en het verband tusschen het kieselzuur en het uitbarstingsge- 


steente, dit alles laat ston B niet op eene voldoende wijze verklaren. 
23 


542 


8. E. Grofkorrelige dioriet-berg G.-Malang nabij Tji- 
masoek. (In hetzelfde distrikt.) Op een afstand van eene halve 
dagreis zuidwestwaarts van Sérèweh, ligt het dorp Bòdjong paré 
in het dal der Tji-Gémblong, waar insgelijks vele doorbraken van 
vulkanische gesteenten worden gevonden in het laagsgewijs ge- 
vormde gebergte, dat hier en daar met kalkbanken is bedekt. Van 
Bòdjong paré gaat een weg in eene zuidoostelijke rigting naar 
Tjimasoek, welke afstand binnen een halven dag wordt afgelegd. 
Heeft men dezen weg door eene hoogst oneffene, meerendeels met 
woud bedekte streek van het neptunische gebergte tot zoo ver 
gevolgd, dat men het gehucht Tjimasoek tot op een half of een 
uur gaans is genaderd, dan vindt men in het bed der kleine beken 
Tji-Wangoen en Tji-Satang, aan de zuidwestelijke helling van een 
stompen, halfbolvormigen berg : G.-Malang, ontblootingen eener 
rotssoort , die tot de zeer zeldzamen op Java behoort en door mij 
uitsluitend te dezer plaatse is aangetroffen. Het is een kogel- en 
schelvormig afgezonderde, grofkorrelige dioriet, bestaande uit 
albiet- en groenachtige, ook dikwerf zwartachtige hornblende- 
kristallen, ter grootte van 4 à 1 lijn, die zeer innig tot een geheel 
zaâmverbonden zijn, benevens uit een verweerd, geelachtig grijs 
mineraal (glimmer?), dat met een puntig mes uit de massa kan 
gestoken worden; de 1 à 2 duim dikke schellen der kogels kan 
men van elkander verwijderen even als de schellen van een ui. In 
dien vorm : L. n°. 458, 459, ligt het gesteente ontbloot in de 
bedding der Tji-Wangoen. In de Tji-Satang heeft het eene dunne, 
platvormige , leiachtige afscheiding in lamellen van 5 lijn dikte, 
die weder onderling tot 4 voet dikke, ligt splijtbare platen zijn 
vereenigd : L. no. 440. De G.-Malang ligt noord 60° ten westen 
van Desa-Tjimasoek. Uithoofde van het ongebaande dezer streek 
was het mij niet mogelijk de ligwijze van dit dioriet-gesteente, 
met betrekking tot de tertiaire formatie, naauwkeurig na te gaan. 
__ A. E. Basaltachtige dioriet nabij Hoiwala. (In hetzelfde 
distrikt.) Zuid-zuidoostwaarts van Tjimasoek ligt in het neptunische 
gebergte van Bantam het dorp Hoïwala op eene halve dagreis van 
eerstgenoemde plaats. Noordwaarts, doch in zijne onmiddellijke 


545 


nabijheid beneden dit dorp rijzen in het bed der Tji-Siki onre- 
gelmatig gevormde klippen, rotskammen , opwaarts, die menigwerf 
als een dam het gansche bed versperren en op vele plaatsen des 
oevers zich huishoog verheffen. Deze rotsen bestaan uit een zeer 
fijnkorreligen, harden, bijua digten, basaltachtigen dioriet, die 
massief, zonder duidelijk zigtbare afscheiding is en eene gladde, 
grijze oppervlakte heeft. Slechts hier en daar bespeurt men onre- 
gelmatig loopende reten, die elkander onder een scheeven hoek 
doorkruisen. Van binnen heeft het gesteente eene blaauwachtig 
groene of groenachtig grijze kleur. Vele deelen dezer rotsen brui- 
sen zwak, indien zij met zoutzuur worden behandeld : L. no. 451; 
met anderen daarentegen, die zwartachtig grijs, bijna digt zijn, 
is zulks niet het geval : L. no. 452. Er worden er gevonden, die 
op de wijze van lava met blaasruimten zijn doortrokken en, ten 
gevolge van aanvangende verweering, eene vuile, roodachtig bruine 
kleur hebben : L. no. 455. Op vele plaatsen loopen kalkspaath-aderen 
door dit gesteente : L. no. 456, en hier en daar vindt men er 
stukken melkwit kwarts in besloten : L. n°. 454. Wit kwarts van 
stralige textuur : L. no. 455, wordt in blokken, ter dikte van 
2 à 5 voet, insgelijks verstrooid in de bedding der beek aange- 
troffen. De steensoorten, welke in den omvang der bedoelde 
plaats de overhand hebben in dit gedeelte van het gebergte, zijn 
zwartachtige, glimmende klei : L. no. 448, en bitumineuse, met 
kolenaderen doortrokkene klei (kolenschiefer) : L. no. 449—450, 
wier lagen onder een tamelijken hoek hellen. Lager afwaarts vindt 
men plekken, waar de groensteen eene kogel-schelachtige afschei- 
bezit. 

5. KE. & M. Doleriet en chalcedoon in de Tji-Lograng. 
(Bantam, Lébak, Tjilangkahan.) In het wijduitgestrekte, zuidoos- 
telijke gedeelte van Bantam, waar de kolenhoudende zandsteen- 
formatie van Tji-Ara, Tji-Siki, Tji-Madoer en Tji-Sawarna is ge- 
legen, die aan de oostelijke grenzen, nabij Sawarna, bedekt is 
met de vroeger beschrevene kalksteenbanken, worden geene erup- 
tie-gesteenten waargenomen. Niet vóór men de grenzen is gena- 
derd van Bantam en de Preanger-Regentschappen, worden er 


544 


weder aangetroffen en wel het eerst in het bed der Tji-Lograng. 
Deze beek stort zich 5 à 6 palen ten oosten van Sawarna in zee 
aan de steil afdalende kust, welke hier de noordelijke grens vormt 
van den breeden ingang der Wijnkoopsbaai. Hier is het laagsge- 
wijs gevormde, naar het zuiden hellende gebergte doorbroken 
door een blaauwachtig of zwartachtig grijs, meer doleriet- dan 
trachielachtig gesteente: L. no. 555 —556, waarin niet slechts 
chalcedoon-aderen, maar zelfs geheele chalcedoon-gangen voorko- 
men; deze doorbraak ligt oostwaarts van de plaats, waar die 
schoone ontblooting wordt gevonden, die ik op bladzijde 189 en 
507 heb beschreven. Aan het strand der baai is het gesteente 
bedekt met dikke lagen wrijvingsconglomeraat , waaruit slechts 
hier en daar enkele spitsen van het massa-gesteente oprijzen; in 
de bedding der Tji-Lograng’ daarentegen, op den bodem harer 
diep uitgespoelde kloof, wordt eene ontblooting er van gevonden, 
die van de monding der beek tot op een aanmerkelijken afstand 
hooger opwaarts reikt. Op eenige plekken bezit het uitbarstings- 
gesteente de kenteekenen van trachiet, met donker grijze grond- 
massa: L. no. 555, op anderen daarentegen is het zeer fijnkorre- 
lig, dolerietachtig, bijna digt, basaltachtig, zwartachtig groen van 
kleur, met chalcedoon-aderen doortrokken en aan zijne oppervlakte 
in platten afgescheiden, waardoor dwarsspleten loopen, ten ge- 
volge waarvan het in langwerpig vierkante stukken is verdeeld: 
L. no. 554; er worden plekken gevonden , waar eene groote menigte 
ijzerkieskristallen, in het gesteente als het ware gesprenkeld, wordt 
aangetroffen: L. n°. 555, en hier en daar heeft de chalcedoon-massa 
in het eruptie-gesteente derwijze de overhand, dat daardoor een 
buitengewoon hard, broos, op de breukvlakken splinterig gesteente 
van blaauwachtig melkwitte kleur: L. ne. 556, ontstaat; de do- 
leriet-massa komt in dit gesteente nog ter naauwernood voor in 
kleine nesten, aderen, die met den chalcedoon op de innigste 
wijze zijn zaÂmgesmolten. Ter zijde van dit eruptie-gesteente, 
ter plaatse waar de grens wordt gevonden van de doorbrokene 
zandsteen- en kleilagen, vindt men den kleurloozen, doorschijnenden 
chaleedoon: L. ne. 557, in lijnregte 2 duim à 1 voet dikke 


545 


aderen, gangen, die eene perpendiculaire rigting hebben, van _ 
het noorden naar het zuiden loopen en naauw aan het eruptie- 
gesteente sluiten. Deze aderen en gangen vullen derhalve spleten 
van de opgenoemde breedte en hebben aan hunne oppervlakte, die 
bij wijze van lijsten uit de overige massa oprijst, menigwerf eene 
druifvormige gedaante even als stalagmieten. 


B. PREANGER=REGENTSCHAPPEN , TJANDJOER , PALABOHAN ; 
„6 en 7 


6. E. Batoe-Garoet aan den noordelijken oever der 
Wijnkoopsbaai. Deze naam wordt gegeven aan eene kleine, 
vooruitspringende rotskaap, welke ter wederzijde — ten west- 
noordwesten en ten oost-zuidoosten — door de zandige strand- 
vlakte wordt begrensd, terwijl zij aan de binnenwaarts gekeerde 
zijde, in het noord-noordoosten, door middel van een lagen zadel 
verbonden is met de vulkanische bergrib G.-Tanggil, een tak van 
den kraterloozen kegelberg G-Alimoen; zie de Ide afdeeling, 
bladzijde 10. Deze kaap bestaat uit 5 à 5 voet dikke steenlagen, 
welke onder een hoek van 45° naar het noorden hellen, derhalve 
juist in de rigting, waarin de gansche bodem naar de zijde des 
G.-Alimoen oprijst. Tusschen de dikke lagen worden er gevonden, 
die zeer dun, slechts 1 à 5 duim dik zijn even als platen. Allen ech- 
ter bestaan zij uit een trachietachtig gesteente van helder grijze 
felsiet-grondmassa, waarin enkele glazige feldspaath- en vele groote, 
zwarte hornblende-kristallen voorkomen: L. n°. 559. Uit dezelfde 
steensoort hestaat de G.-Tanggil : L. n°. 558, die somtijds puim- 
steenachtig poreus is. Het deeg wordt door verweering allengs 
witter en de zwarte hornblende-kristallen vallen dan — porphier- 
achtig — steeds duidelijker in het oog. Is de verweering nog verder 
voortgegaan, dan verkrijgt de trachiet een zandsteenachtig uiter- 
lijk, dat des te oogbedriegelijker is, uithoofde zijne platvormige 
afscheiding een getrouw afbeeldsel is van den laagsgewijzen bouw 
der zandsteenformatie. Op den schedel der rots liggen de platvor- 
mige lagen, tot hoekige schotsen verbrijzeld, zonder regelmaat 
op en over elkander. Aan de zuidoostelijke zijde van den-Batoe- 


546 


_ Garoet verheft zich op het zandige strand, voor een gedeelte door 
de zee bespoeld, een dergelijke hoop brokstukken van lagen — 
schotsen — Karang-Naja geheeten, welke reeds dermate zijn ver- 
weerd, dat zij zoowel door hare structuur, als door de evenwij- 
dige, menigwerf slangsgewijs gekronkelde laagdeeling, benevens 
de strepen, die er in waargenomen worden, de grootste over- 
eenkomst hebben met verbrijzelde zandsteenvlotten : L. n°. 540. 

2. B. Karang-Goea. (1) Verscheidene ribben van het vulka- 
nische uitbarstingsgesteente strekken zich van het hoog liggende 
gebergte, dat in het binnenland oprijst, benedenwaarts uit en 
loopen door de vlakte, gevormd door het nooordelijke en ooste- 
lijke strand der Wijnkoopsbaai. Een tweetal dier ribben reikt tot 
aan zee, waarvan de eene aan den noordoosthoek der baai, de 
andere in het midden van haar oostelijk strand in eene rotskaap, 
Oedjoeng, eindigt; de laatstgenoemde is bekend onder de bena- 
ming van Oedjoeng-Karang goea. Verder landwaarts in rijzen de 
ribben hier en daar op tot kegelvormige bergtoppen, die elk eene 
afzonderlijke benaming hebben. De Karang-Goea en de kaap aan 
den noordoostelijken hoek der baai bestaan beide uit plat- of bank- 
vormig afgescheidenen trachiet: L. n°. 543. De platten zijn atf- 
wisselend 4 à 5 voet dik, liggen hier echter niet op elkander gelijk 
het geval is bij den Batoe-Garoet, maar staan bijna loodregt ne- 
vens elkander en zijn bovendien in vele gedeelten door dwars- 
spleten in kleine, 4 à { voet dikke, rhombische, bijna teerling- 
vormige stukjes afgezonderd. De gansche 50 à 80 voet hooge 
wand der rots, welke naar de zeezijde is gekeerd, bestaat uit 
koppen van dergelijke verticaal gerigte platten, waarin een hal 
wordt gevonden, dat slechts bij het ebgetijde toegankelijk is. 

In de kleine bogten, tusschen de rotskapen, vindt men lagen 
magneetijzerzand: L. n°. 542, welke eene dikte hebben van 4 à 
1 voet en aan de oostelijke zijde des Karang-Goea, ter plaatse 
waar de Tji-Mandiri zich in de baai ontlast, ligt eene bank, uit- 
sluitend uit rolsteenen van kwarts, hoornsteen en jaspis van de 


(1) Het woord Goea (hol) spreken de Soendanezen gewoonlijk uit Poeha of Poegha. 


547 


verschillendste kleuren: L. no. 544, die door elke neêrploffende 
baar met gedruisch over elkander worden heengestuwd. 

Aan de oostzijde van het dal der Tji-Mandirien hooger opwaarts 
insgelijks aan de westzijde, zoo mede in den dalbodem zelven, 
worden in de onmiddellijke nabijheid dezer trachitische bergribben 
overal talrijke ontblootingen gevonden der geheel uit haar verband 
gerukte lagen van het neptunische gebergte. — Slechts het he- 
nedenste, vlakke gedeelte des dalbodems is met alluuviaalmassa’s 
bedekt. 


G. PREANGER=REGENTSCHAPPEN, TJANDJOER, DJAMPANG 


KOELON : n°. 8—24. 


Even zeldzaam als vulkanische uitbarstingsgesteenten worden 
aangetroffen in Zuid-Bantam tot aan de Tji-Lograng , welke streek 
wij onder ne. 5 hebben beschreven, zoo menigwerf komen zij 
voor, wanneer men zijne schreden van daar oostwaarts rigt; aan 
de noordelijke zijde der Wijnkoopsbaai worden zij zoo digt nevens 
elkander gevonden, dat het laagsgewijs gevormde, tertiaire ge- 
bergte slechts in brokstukken daar tusschen wordt gevonden, 
die op de verschillendste wijze uit haar verband zijn gerukt. 
Ook nog aan de zuidzijde van het dal der Tji-Mandiri en in het 
daaraan grenzende gedeelte van den zuidelijken oever der baai, 
worden ontzaggelijke massa’s van dergelijke eruptie-gesteenten _ 
aangetroffen. (Zie n°. 8 en 9.) — Dan volgt oost- en zuidoostwaarts 
van de Wijnkoopsbaai eene breede, hooge, doch slechts vlak 
bergachtige landstreek, het distrikt Djampang koelon, welke rijker 
is aan uitbarstingsgesteenten van verschillenden aard, waardoor 
het tertiaire gebergte is doorbroken, dan eenige andere streek 
van gansch Java. 

S. FE. & M. Het dal der Tji-Tapèn en aangrenzende 
streken. Reeds meermalen hebben wij het oog geslagen op de 
noord-noordwestelijke helling van het bergland van Djampang 
koelon, dat steil in het dal der Tji-Mandiri, zoo mede lager afwaarts 


548 


in het zuid-zuidoostelijke strand der Wijnkoopsbaai afdaalt. De 
lezer zie daaromtrent bladzijde 54, 161, 201 en volgenden dezer 
afdeeling. Dat gedeelte der helling van het hoogland , hetwelk digt 
bij het einde van het dal, ten zuidoosten van de monding der 
Tji-Mandiri ligt, is gevormd uit diepe, spleetvormige dalen en ver 
„uitstekende, doch insgelijks steil afdalende berglijsten, welke 
tusschen deze kloven liggen. Door dergelijke dalen stroomen de 
Tji-Soro, Tji-Boedoen, Tji-Tapèn en Tji-Dadap in eene noord- 
noordwestelijke rigting en worden in de opgegevene volgorde van 
het west-zuidwesten naar het noord-noordoosten gaande aange- 
troffen. Het juk, dat tusschen de Tji-Boedoen en de Tji-Tapèn 
benedenwaarts loopt, wordt G.-Rasamala geheeten, aan welks 
helling, niet ver beneden zijn hoogste punt, het dorp Panoangoen 
ligt; het juk, dat de Tji-Tapèn van de Tji-Dadap scheidt, is 
bekend onder de benaming van G.-Rompang. Het dal der Tji-Dadap, 
waarin lager benedenwaarts de Tji-Tapèn valt, hebben wij, be- 
nevens de warme bronnen, kalkrotsen en puingesteenten, welke 
er in voorkomen, reeds vroeger in oogenschouw genomen; zie 
de vroeger aangehaalde plaatsen. Aan de zuidelijke zijde van het 
dal der Tji-Tapèn vereenigen zich de G.-Rompang en Rasamala in 
eene halfkringvormige rigting, — de lijn waarin de rand van het 
hoogland zich uitstrekt, — en doen zich eerst beneden dezen rand, 
als het punt van waar zij in het dal afdalen, aan het oog voor 
als afzonderlijke jukken. Boven op den schedel des hooglands 
worden tertiaire gesteentelagen ontbloot gevonden, die op zeer 
verschillende wijze uit haar verband zijn gerukt, doch meerendeels 
in eene zuid-zuidoostelijke rigting hellen (vergelijk vroeger blad- 
zijde 190 : Tji-Boenoet); dergelijke klei-, mergel-, en zandsteen- 
lagen worden insgelijks aangetroffen beneden in het dal der Tji- 
Mandiri, aan den voet des bergwands (vergelijk bladzijde 201: 
Tji-Dadap en bladzijde 216 en 508). De bergvormen zijn, zoowel 
boven op den schedel des hooglands als beneden in het dal, golf- 
en wrongvormig; men ontmoet er veelvuldige rijen heuvelen, 
die met zachte glooijing oprijzen, doch algemeen genomen breed 
en vlak zijn. De berglijsten echter, die aan de helling des hoog- 


549 


lands uitsteken, bestaan uit vulkanisch gesteente, en vormen door 
hare meerdere steilte en grootte een scherp contrast met den zoo 
even genoemden, zich langzaam welvenden , of vlakken bergvorm. 
Zij zijn in zijribben — graten — gespleten, die op hare beurt 
menigwerf in nog kleinere nevenribben zijn verdeeld; allen hebben 
echter een gelijken vorm als de hoofdrib en loopen aan haren nok 
zoo smal toe, dat er zelden eene voldoende ruimte voor een voet- 
pad is. Daarenboven loopt de nok der graten bij het afdalen geens- 
zins in eene lijnregte rigting voort, maar rijst in tegendeel op 
zekeren afstand telkens ín kleine toppen opwaarts; van deze punten 
is het, dat de zij- of nevengraten uitloopen, terwijl de daar tus- 
schen gelegene deelen van den zijwand steil, glad en onbeklim- 
baar zijn. (Zie J. II. Figuur 44.) — De dwarsdoorsnede dezer 
bergribben — jukken — heeft, doch in eene omgekeerde rig- 
ting, bijna een gelijken vorm als de daar tusschen gelegene 
spleten. Vergelijk vroeger bladzijde 166. Bij het ontwaren van de- 
zen hoogst eigenaardigen vorm, al bevindt men zich nog op een 
grooten afstand van daar, mag men steeds met grond van zekerheid 
aannemen, dat men een trachietachtig — somtijds ook doleriet- 
basaltachtig — uitbarstingsgesteente voor oogen heeft. Men verge- 
lijke den grijzen, somtijds roodachtig gekleurden trachiet, her- 
komstig uit het dal der Tji-Tapèn: L. no. 555—554. Tusschen 
dergelijke lijsten, die ter wederzijde steil afwaarts dalen, stuwt 
de Tji-Tapèn hare wateren op den bodem der enge, spleetvor- 
mige vallei, met een sterk verval over neêrgestorte, menigwerf 
kolossale puinbrokken. Het gesteente heeft eene onregelmatige af- 
scheiding en vele gedeelten der wanden zijn aan hunne henedeu- 
helft met wrijvingsconglomeraat bedekt. 

Aan den voet des G.-Rompang, ter plaatse waar de Tji-Tapèn 
in de Tji-Dadap valt, wordt eene ontblooting van klei-, mergel- 
en fijne zandsteenlagen in den bodem en aan de zijwanden van 
het Dadap-dal gevonden; deze lagen hebben slechts eene dikte van 
1 à 2 duim, doch vereenigen zich tot hoofdlagen van 4 à 2 voet 
dikte. Zij liggen gelijk planken op elkander, hellen onder een 
hoek van hoogstens 15° naar het zuid-zuidoosten en zijn op groote 


550 


afstanden golfvormig gebogen; in de bedding der beek dalen zij 
bij wijze van trappen benedenwaarts. Dergelijke ontblootingen 
hebben wij, zoowel boven als beneden deze plaats , reeds leeren 
kennen in die streken, waar wij kalkrotsen (zie bladzijde 508) 
en brekzie-lagen (zie bladzijde 504) er tusschen aantroffen. Ver- 
der benedenwaarts in het dal, voorbij het dorp Dadap, hellen 
de zandsteenlagen aan de zijwanden der rivierbedding onder een 
hoek van 45°, ja, op andere plaatsen staan zij volkomen regtop. 

Een paar geographische mijlen stroomopwaarts ligt in het dal 
der Tji-Marindjoeng, aan de beek van gelijken naam, het dorp 
Tjipitjoeng, benevens de warme bron ne. 16. Ook hier, zoo mede 
op verscheidene andere punten tusschen dit oord en het dal der 
Tji-Tapèn, dat wij vroeger in oogenschouw hebben genomen, 
worden dergelijke berglijsten van trachiet-gesteente gevonden, die 
langs den wand van het Djampang-gebergte afdalen, tusschen 
welke lijsten de wand steil oprijst. Een kwartier uurs verder dal- 
opwaarts, namelijk, aan de linkerzijde er van, ontlast zich de 
Tji-Panaroeban in de Tji-Mandiri. Hier vindt men lagen donker 
grijze, glimmende klei, welke deels splinterig, leiachtig van struc- 
tuur is en zwavelkies, benevens retinit-asphalt bevat: L. ne. 564, 
Afwisselend met de vorigen treft men aan zeer dunne schot- 
sen fijnen zandsteen: L. no. 565—566, welke slechts eene dikte 
hebben van 4 à 1 duim, die allen gezamenlijk op den kop staan 
en op vele plekken aller zonderlingst, ja, slangsgewijs zijn ge- 
bogen. (Zie J. IL. Figuur 45.) 

Volgt men den loop der beek Panaroeban verder stroomopwaarts 
langs de steile helling — den breukrand — van het Djampang- 
hoogland, dan bereikt men de streek, alwaar aan de zijwanden 
der kloof, tusschen lijnregte of in verschillende rigtingen omge- 
kantelde, doch zeer steil staande zandsteen- en conglomeraat- 
lagen, gindsche zwarte kleilagen worden gevonden, waarin de 
chaleedoon, jaspis en stukken bandagaat voorkomen, en welke 
lagen reeds vroeger op bladzijde 216 zijn beschreven. Vele 
dezer stukken chalcedoon zijn met de klei, die hen omsluit, 
z00 innig verbonden, gaan zoo van lieverlede er in over, dat zij 


551 


blijkbaar eerst in deze lagen zelven zijn gevormd geworden. Hoo- 
ger opwaarts, aan den breukrand , worden veranderde mergellagen 
gevonden, die eene gele kleur hebben: L. ne. 750 en zoo hard als 
gebakken steen, ja, ten deele verkieseld zijn. 

Vatten wij nu dit alles te zamen, dan komen wij tot het 
besluit, dat gindsche berglijsten van trachiet, hoe kolossaal zij 
ook zijn, slechts als een ganggesteente mogen worden beschouwd, 
hetwelk de tertiaire formatie doorbroken, haar deels heeft opge- 
heven tot op de tegenwoordige kruin van het hoogland, dat 
reeds in de nabijheid van den G.-Rasamala meer dan 2000 voet 
hoog is, deels — gelijk het geval is aan den voet des wands, 
in het dal der Tji-Mandiri en in zijne nevendalen — verbrijzeld 
en op eene zeer verschillende wijze uit haar verband heeft gerukt. 
Welligt moeten gindsche kalkrotsen in de Tji-Dadap worden 
beschouwd als dergelijke overblijfselen eener voormalige bank, 
die thans half verholen ligt onder de nog aanwezige overblijfselen 
der vorige lagen. 

9, E.Tjoerpek-Kiara der Tji-Soro. Zuidwestwaarts van de 
Tji-Boedoen en van het vroeger genoemde dorp Pancangoen stroomt 
eene andere beek, de Tji-Soro, welke zich in de Wijnkoopsbaai 
ontlast in de nabijheid van haren zuidoostelijken hoek. Ter plaatse 
waar zij het hoogland verlaat, stort zij zich uit hare allengs die- 
per wordende kloof, met een enkelen sprong, 100 voet diep bene- 
denwaarts langs een loodregten rotswand, waarin de bodem harer 
bedding plotseling overgaat. Zoowel de rotswand als de bodem 
bestaan uit een vulkanisch massa-gesteente: L. n°. 618—621, 
dat onregelmatig in groote, langwerpige, doch steeds scherphoe- 
kige stukken is afgezonderd; onder aan den voet van den water- 
val, in de duistere schaduwen van het omringende woud, ziet 
men verbazend groote, scherphoekige brokken van dit gesteente 
op den bodem verstrooid in het rond liggen. De scherpe hoek van 
den rotswand is doorsneden door eene zeer smalle, doch 20 voet 
diepe gleuf, welker zijwanden volkomen glad zijn en die door 
de schuring van het water is gevormd. Het gesteente van den 
rotswand is in verschillende streken zeer ongelijkvormig van struc- 


552 


tuur; hier vindt men een fijnkorreligen trachiet van blaauwe kleur, 
op eene andere plaats heeft het gesteente overeenkomst met dioriet, 
terwijl elders zeer duidelijk afgescheidene augiet-kristallen worden 
waargenomen, waardoor een augiet-porphier is ontstaan. Het is 
echter een geheel, uit een deeg en tevens gelijktijdig gevormd. 

Het is meer dan waarschijnlijk, dat dit gesteente en gindsche 
berglijsten in het dal der Tji-Tapèn, gelijk mede de berglijsten, 
welke in vorm met deze overeenkomen en door ons vroeger op 
bladzijde 166 zijn beschreven, — die, namelijk, verder zuidwest- 
waarts van den Tjoeroek-Kiara van onder zeer dikke conglomeraat- 
lagen uitsteken, — dat deze drie deelen slechts leden zijn van 
gene enkele, doch verbazend uitgestrekte eruptive massa. 

10. E. Basaltachtig gesteente aan het zuid-zuidooste- 
lijke strand der Wijnkoopsbaai. Aan den voet van den 
steiïlen wand, waarin het hoogland bij de laatstgenoemde plaats 
eindigt, tusschen de rend der Tji-Awar en der Tji- -Saär, wordt 
op vele plaatsen een basaltachtig massa-gesteente ontbloot gevonden, 
dat geene duidelijke afscheiding heeft : L. no. 545—550. Op ver- 
scheidene plekken is het doortrokken met aderen van groenen 
jaspis, wit kwarts en chalcedoon , welke delfstoffen mede in kleine 
nesten voorkomen en de blaasruimten er van vullen : L. no. 547, 
Hier en daar is het overgegaan in porphier, waarin groote 
kristallen van glasgroenen hornblende worden aangetroffen : L. 
no. 545. In den vorm van kleine rolsteenen vindt men de ver- 
schillende bestanddeelen van het gesteente aan de monding der 
beken : L. ne. 550. Verder zuidwaarts, aan den Tandjoeng-Sòdon 
parat, is de oppervlakte dezer rotsen hier en daar met een hyalith- 
bekleedsel overtogen, als het ware verglaasd : L. n°. 546, en aan 
de landwaarts gekeerde zijde van genoemde kaap is deze steensoort 
zeer poreus, vormt zij een basaltachtigen mandelsteen, waarvan 
de blaasruimten deels zijn gevuld met kwarts : L, no. 548, deels 
met een zeoliethachtig mineraal, dat eene concentriek-stralige 
textuur heeft (draadzeolieth, mesotiep) : L. no. 549. 

12. E. & M. De centrale streken van Djampang koelon, 
De verkieselde gesteenten van Pesawahan en Bandarsari, 


955 


benevens de porphier van Tjimas: veldsteenporphier 
met kwarts-,glimmer- en hornblende-kristallen. — Reeds 
vroeger op bladzijde 222 en volgenden hebben wij den lezer eene 
beschrijving gegeven der lagen, gevormd uit puinbrokken van 
kwarts, hoornsteen, jaspis en bandagaat, welke in de genoemde 
streken worden gevonden; aldaar hebben wij op bladzijde 224 
insgelijks met een enkel woord gesproken van het kerngesteente 
der vlakke heuvelen nabij Pesawahan, dat met eene 10, ja, 20 
voet dikke laag geelachtig bruine verweeringsaarde is bedekt. Op 
de hierboven genoemde diepte, beneden de oppervlakte des bodems, 
gaat deze aarde door middel eener halfverweerde , doch reeds zacht 
en bruinkleurig gewordene rotslaag — zoodat men met de spade 
er door kan steken — in de gave steenkern over. Deze bestaat 
uit een massa-gesteente, dat zich te rekenen van deze plaats ver 
naar het zuiden en westen uitstrekt en in de onderscheidene 
streken een zeer verschillenden vorm heeft. In de nabijheid van 
Pesawahan bestaat het voor verre het grootste gedeelte uit een 
buitengewoon harden, vasten, specifiek zwaren, fijnkorreligen 
trachiet van donker blaauwachtig grijze kleur, waarin, behalve 
glazige feldspaath-, zeer vele kleine hornblende-kristallen worden 
gevonden : L. ne. 594; dit gesteente heeft menigwerf eene kogel- 
achtige afscheiding en is op vele plaatsen met eene groote hoeveel- 
heid ijzerkies vermengd : L. no. 595, terwijl bovendien de sterke 
werldg, die het op de naald uitoefent, tot bewijs mag ver- 
strekken, dat er veel magneelijzer in aanwezig is, hoewel dit 
laatste zoo fijn is verdeeld, dat het ongewapende oog het niet 
kan waarnemen. De kogels hebben eene middellijn van 2 à 
4 duim; even als de genoemde rotssoort, welker hoofdbestand- 
deel felsiet is, verweeren zij spoedig en gemakkelijk. Menig- 
werf treft men kogelvormige stukken aan, welke nog slechts 
eene kleine kern van blaauwachtige, onverweerde rots bevatten, 
die- met eene dikke, aardachtige verweeringskorst van okergele 
kleur is overtogen : L. ne. 597. — Hier en daar worden plekken 
gevonden, waar het felsiet-deeg van het gesteente eene meer 
heldere kleur heeft en waarin veel grootere kristallen voorkomen 


ee | 
eid 
er 


dan elders het geval is, die — de hornblende-kristallen — menigwerf 
hoopsgewijs bijeen worden gevonden; ook kwartskristallen, hoe- 
wel zeldzamer, komen er in voor : L. ne. 596: hoe verder men 
zich van Pesawahan verwijdert in de rigting van het dorp Tjimas 
girang, dat 1} uur gaans ten zuidwesten der eerstgenoemde 
plaats ligt, des te meer en des te grootere kwartskristallen worden 
er aangetroffen. Alhier stroomt de Tji-Mas, welke eene tamelijk 
diepe dalkloof tot bedding heeft, in eene oostelijke rigting door 
het vlak heuvelachtige, golfvormige hoogland , waarin geene enkele 
steile, hoog rijzende bergtop wordt gevonden; een uur gaans 
beneden het genoemde dorp vormt zij een waterval , — Tjoeroek- 
Tjimas, — stroomt vervolgens voorbij het dorp Tjimas ilir en 
ontlast zich, nog $ uur verder stroomafwaarts, in de Tji-Marin- 
djoeng, ter plaatse waar de zijwanden der kloof zijn zamengesteld 
uit het puingesteente, dat wij op bladzijde 162 hebben beschreven. 

De waterval ligt slechts 9 minuten gaans van het dorp Tjimas 
ilir, dat men van Pesawahan binnen 24 kan bereiken, indien men 
den weg volgt, die regtstreeks derwaarts voert en in eene west- 
zuidwestelijke rigting voortloopt. Te rekenen van Tjimas girang 
strekt zich het porphier-gebergte, dat wij thans in oogenschouw 
zullen nemen, nog veel verder naar het zuidwesten uit. Twintig 
minuten gaans van daar ligt het dorp Bòdjong gënding, aan de 
beek van gelijken naam, in welker hed allerwege porphier ont- 
bloot is; gaat men in dezelfde rigting nog een uur verd®, dan 
komt men in eene streek , waar niet slechts vele groote porphier-ko- 
gels aan de hellingen der heuvelen liggen, maar zelfs al de heuvelen 
eene kogelvormige gedaante hebben en bereikt men eindelijk de 
(beek) Tji-Marang inang, in welker bedding geen porphier meer 
voorkomt, maar daarentegen donkerkleurige zandsteenlagen worden 
gevonden, die onder een hoek van 50° naar het noord-noordoos- 
ten hellen. Verder zuid- en zuidwestwaarts, naar den kant van 
Tjiwaroe, heeft een fijne, harde, helder grijze zandsteen de over- 
_hand, waarvan de lagen , en bij gevolg de oppervlakte der gansche 
streek , met zachte glooijing naar de zuider kust dalen. Het por- 
phier-gebergte heeft derhalve, te rekenen van Pesawahan, in eene 


555 


zuidwestelijke rigting eene breedte van 2} uur gaans en zal in 
eene dwarse rigting genomen , namelijk, van het noordwesten naar 
het zuidoosten, waarschijnlijk ongeveer half zoo breed zijn. In 
het noordoosten grenst het aan de laag verkieselde blokken bij 
Pesawahan en aan alle andere zijden aan steil opgehevene con- 
glomeraat-, zandsteen- en kleilagen, die gedeeltelijk zeer hard en 
verkieseld zijn, gelijk onder anderen het geval is in de nabijheid 
van Bòdjok (zie lager). Zoo ver het porphier-gebied reikt, wordt 
grooter verschil waargenomen tusschen de hoogten en laagten — 
tusschen berg- en dalvormen — dan in de verder zuidwaarts 
liggende streken der vlotformatie , waar een meer golfvormig vlakke 
bergvorm heerscht. — Laat ons thans het oog slaan op de cen- 
trale streken van dit porphier-gebied, hetwelk de Tji-Mas in 
eene westelijke rigting doorstroomt. 

Van het bovenste tot aan het lager aan deze beek gelegene 
dorp bestaat hare bedding bijna in hare gansche uitgestrektheid 
uit een glad gespoelden rotsbodem , dien men gedeeltelijk droogvoets 
kan begaan, uithoofde de beek slechts gedurende den tijd dat 
Bandjër’s afwaarts stroomen den ganschen bodem der dalkloof 
beslaat, doch overigens slechts eene smalle strook in het midden 
er van met hare wateren bedekt. In de onmiddellijke na- 
bijheid van het dorp Tjimas girang, doch iets verder dalafwaarts, 
ziet men nog een gelijken trachiet als bij Pesawahan wordt ge- 
vonden, in welks blaauwachtig grijs felsiet-deeg zeer vele, groote 
hornblende-kristallen zigtbaar zijn; zet men zijne wandeling over 
dezen rotsbodem voort, dan ontwaart men hier en daar enkele 
kwarts-kristallen in het gesteente: L. n°. 602. Hoe verder men 
stroomafwaarts gaat, des te grooter is het aantal kwarts-kristal- 
len, dat men aantreft, zij worden grooter van stuk en komen dig- 
ter nevens elkander voor dan vroeger; weldra wordt insgelijks 
glimmer in de rotsmassa gevonden en heeft men eindelijk den wa- 
terval bereikt, dan ontwaart men, dat het gesteente, waaruit de zich 
onafgebroken voortzettende rotsbodem bestaat, door slechts van liever- 
lede veranderende tusschenvormen in een uiterst schoouen porphier 
overgaat: L. n°. 605, in welks blaauwachtig grijs felsiet-deeg zeer 
vele, digt nevens elkander liggende kristallen van hornblende (vier- 


556 

kante zuilen, die zwart van kleur, } à + duim. lang zijn) — 
wijders van glimmer (die zwartachtig groen is en welks blaadjes 
tot zeszijdige en insgelijks } à 1 duim lange zuilen (1) aan- 
eengevoegd zijn) — en van waterhelder kwarts worden ge- 
vonden; de laatstgenoemden hebben, zoowel wat betreft hun 
aantal als hunne grootte, verre de overhand in het gesteente 
en zijn tot hexagonale dodekaëders ter grootte van 4 à ? 
duim gekristalliseerd. Heeft de rots dezen vorm, dan wordt 
er geen magneelijzer, of slechts in geringe hoeveelheid aange- 
troffen, hetgeen bij Pesawahan in zulk eene groote mate het 
geval is, terwijl hier daarentegen zwavelijzer, zoowel in kleine, 
teerlingvormige kristallen, als in groote, korrelige massa’s op 
enkele plaatsen, — in sommige streken der rots bij wijze van 
nesten, strooken — wordt gevonden. Zeer dikwerf ontwaart men 
dergelijke kleine ijzerkiesteerlingen te midden van kwartskristal- 
len, door wier zuiver, ERE wit hun pee goudgeel 
heenschittert. 


Nergens ontwaart men eene scans geteekende grens tusschen 


dezen porphier en de meer trachietachtige rotsmassa (L. n°. 594), 


die in de omstreken van Pesawahan voorkomt; hij schijnt eerder 
als eene volkomener gekristalliseerde varieteit der laatst bedoelde 
rotssoort beschouwd te moeten worden, die hier en daar bij wijze 
van afzonderlijke streken of zonen daarin voorkomt. In die streken, 


waar de trachietachtige hoofdmassa veel ijzerkies bevat, wordt het 


insgelijks in de porphier-massa en omgekeerd gevonden. Uithoofde 


van de menigte groote kristallen, die de porphier bevat, heeft hij 


eene bonte, hobbelige oppervlakte; de oorzaak hiervan moet wor- 
den gezocht in het ligter verweeren van het felsiet- -deeg dan van 


de hornblende- en kwartskristallen, welke derhalve boven de op 


pervlakte uitsteken. 

Heeft men den waterval der Tji-Mas bereikt, dan verkrijgt men 
eene uitmuntende gelegenheid om de structuur van het gesteente 
te onderzoeken, uithoofde het hier tot op eene grootere diepte dan 
RE SO 

ú Gewoonlijk zijn de 6 vlakken der glimmerzuilen gelijk van grootte, zoodat er 
slechte van tijd tot-tijd voorkomen met vlakken, waarvan twee tegen over elkander 


staande veel paaien sie. dan de anderen, ten gevolge waarvan de zuilen plat gedrukt 
toeschijnen. Aen 


557 


op andere plaatsen der beekbedding is ontbloot. Deze waterval 
vormt herhaalde sprongen over trappen, welke in dat gedeelte der 


beek op elkander volgen, en zij, — eenige bogten niet 
medegerekend, — ongeveer £ paal ver van het zuiden naar het 
noorden stroomt. — Nabij den hoogsten trap, Zjoeroek-Magbar 


geheeten, heeft de bodem der bedding, die terrasgewijs helt, binnen 
den afstand van 1000 voet een verval van ongeveer 150 voet. 
Hier heeft de porphier op vele plaatsen eene plaat- of laagvormige 
afzondering, waarvan de afzonderlijke platen tamelijk regelmatig 
van het oosten naar het westen zijn gerigt en onder een hoek van 45 
graden naar het zuiden hellen; op andere plekken is de rotssoort in 
alle mogelijke rigtingen met spleten doorkloofd, ten gevolge waar- 
van zij in groote, steeds scherphoekige stukken is afgedeeld, die 
gewoonlijk aan den eenen kant smaller toeloopen dan aan den 
anderen kant, zoodat de meesten in vorm op scheeve, rhombische 
zuilen gelijken. Zelfs de kleine, platte stukken, waarin de rots 
splijt, indien zij onder den hamer wordt verbrijzeld , loopen aan den 
eenen kant smaller toe en hebben, van de smalle zijde bezien (a), 
gewoonlijk vier, zelden vijf zijhoeken (zie J. III. Figuur 46). Deze 
kleine stukjes, — in c van de platte zijde afgebeeld, — zijn niet 
verder verdeelbaar en kunnen slechts moeijelijk met den hamer 
worden verbrijzeld. Worden nu gindsche groote, meer of minder 
rhombische stukken steeds in meer langwerpigen, smalleren vorm 
aangetroffen, dan ontstaan daardoor werkelijke, tamelijk lange 
platen, wier spitse uiteinden — van de smalle zijde gezien , loopen 
zij naaldvormig dun uit — wigvormig aan elkander sluiten, en 
op die wijze gaan beide afscheidingssoorten zonder duidelijke grens 
in elkander over of wisselen herhaaldelijk met elkander af. De 
oppervlakte der rots is oneffen, hier en daar terrasvormig, ten 
gevolge van de koppen der afgebrokene platen , elders. weder on- 
regelmatig met bulten en hoogten bedekt. — Een tweede, lager 
liggende trap wordt Tjoeroek-Ngoeloeboeng geheeten; alhier vindt 
men aan de regter- of oostelijke zijde der beekbedding, behalve 
porphier, nog een ander uitbarstingsgesteente : een harde, fijnkor- 
relige trachiet van helder grijze kleur, welke door eene scherp 
geteekende en Lijnregt loopende grens van de eerstgenoemde steen- 
24 


1 
Sr 
Go 


soort is gescheiden. De linker- of westelijke helft van het bed 
bestaat uit porphier. Eene spleet, ter breedte van 1 à 5 duim 
en gedeeltelijk met leiachtig afgescheidene massa’s van het 
trachiet-gesteente gevuld, strekt zich in de rigting van het 
noorden naar het zuiden onafzienbaar ver uit en scheidt beide 
steensoorten van elkander. Het trachiet-gesteente is minder regel- 
matig en tevens in grootere stukken afgescheiden dan de porphier, 
dien men aan zijne voornamelijk plaatvormige of uitwiggend plaat- 
vormige afzondering even gemakkelijk van den trachiet kan on- 
derscheiden als aan de groenachtig grijze kleur zijner oppervlakte, 
die door de groote, met hunne piramidale spitsen daaruit op- 
rijzende kwartskristallen wit gevlekt is. Beneden dezen trap gedaald 
zijnde, wendt de beek zich meer oostwaarts heen, derhalve naar 
de regterzijde , waar het trachiet-gesteente ontbloot wordt gevonden; 
nadat zij nog vele kleine watervallen heeft gevormd , zet zij nu haren 
loop verscheidene honderd voet ver uitsluitend over dit gesteente voort, 
waarin zij zich eene zeer smalle, doch 50 voet diepe gleuf heeft 
uitgespoeld. (Zie J. IL Figuur 47.) Hier beeft de trachiet nabij 
zijne oppervlakte eene uitmuntend concentriek-schelachtige struc- 
tuur; de elkander omsluitende schellen zijn 2, 5, ja, 5 voet dik 
en geven aan de oppervlakte des bodems een vlak golvenden vorm, 
De bovenste schellen bestaan echter niet uit eene homogene rots-. 
massa, maar uit een zwartachtig groen, ongelijkvormig puinge- 
steente : L. n°. 598, waarin slechts enkele grootere stukken : L. 
n°. 599, voorkomen. Waarschijnlijk is het een mantel van wrij- 
vingsconglomeraat (gloedbrekzie), welke de vaste trachiet-kern 
omhult. Verder stroomafwaarts, meer naar het noorden, volgt op 
deze gleuf een klein eiland, gevormd uit puinbrokken dezer 
steensoort, waar beneden het bed der beek weder veel breeder 
wordt, ja, zelfs eene grootere breedte verkrijgt dan zij hooger 
opwaarts heeft. Hier vindt men weder ontbloote porphier, doch 
niet aan de linker- of westelijke zijde van het trachiet-gesteente, 
gelijk hooger opwaarts boven de gleuf het geval was, maar aan 
den tegenover gestelden kant, derhalve aan de regter- of oostelijke 
zijde. — De beek vormt hier haren laatsten waterval, bij uitne- 
mendheid Tjoeroek-Tjimas geheeten, waar beneden, doch in de 


559 


onmiddellijke nabijheid er van, de kleine Tji-Poetat zich door den 
regter- of oostelijken oever in haar ontlast. Te dezer plaatse is de 
trachiet aan zijne oostelijke zijde door middel van eene dergelijke 
spleet van den porphier gescheiden, als wij hooger stroomopwaarts 
hebben ontmoet nabij den Tjoeroek-Ngoeloeboeng — waar de 
porphier echter ten westen van den trachiet lag — en deze spleet 
loopt hier in eene lijnregte rigting van het zuid-zuidoosten naar 
het noord-noordwesten. De trachiet : L. no. 600—601, heeft eene 
grijze kleur en is door spleten, die in verschillende rigtingen 
loopen en elkander nu onder een regten, dan onder een scheeven 
hoek snijden, afgezonderd in groote, meer of minder duidelijk 
rhombische, steeds scherphoekige stukken en op vele plaatsen 
door eene wrijvingsbrekzie (zie vroeger L. no. 598—599) omhuld, 
welk omkleedsel voornamelijk is gevormd uit trachiet. Ter zijde van 
de spleet, waardoor hij van den porphier is gescheiden , vormt hij 
eene plaat, welke zich verscheidene voeten hoog verheft , die op het 
smalste gedeelte slechts één voet breed is en niet geheel verticaal 
staat, maar eenigermate naar het west-zuidwesten helt. De plaat 
strekt zich derhalve in eene evenwijdige rigting uit met de boven 
beschrevene spleet en grenst onmiddellijk aan den porphier, waar- 
van zij slechts tot op eene zekere diepte door deze spleet of geul 
is gescheiden. Al het gesteente , dat oostwaarts van deze plaat wordt 
gevonden, is porphier, dien men zoowel in de bedding der Tji 
Mas, aan den waterval, als in de Tji-Poetat allerwege ontbloot 
vindt. Het gesteente heeft hier eene volkomen plaatvormige of 
laagsgewijze afzondering; de platen zijn afwisselend 4 à 1 voet 
dik en hebben eene geheel andere rigtwijze als de met scherpe 
lijn daaraan grenzende trachiet-plaat, namelijk, van het west- 
noordwesten naar het oost-zuidoosten; zij hellen onder een hoek 
van 45° naar het zuid-zuidwesten. (Hooger opwaarts aan den 
Tjoeroek-Magbar waren dergelijke platen van het westen naar het 
oosten gerigt en helden zij naar het zuiden.) — Het is derhalve 
blijkbaar, dat de trachiet den porphier alhier als ganggesteente 
van het zuiden naar het noorden eù ter breedte van 2 à 500 voet 
heeft doorbroken. 

Ter plaatse waar de oppervlakte def porphier-rots droog ligt 


eend 


560 


en niet voortdurend door het beekwater wordt besproeid , heeft 
zij eene groenachtig grijze (serpentijnachtige), hier en daar, op 
meer verweerde plekken, eene helder roodachtig bruine kleur : 
L. no. 605; overal echter waar zij met water is bevochtigd, heeft 
zij eene sterk glimmende, koolzwarte kleur, Dit verschijnsel wordt 
in vele andere beken, bij andere rotssoorten in deze zuidelijke ge- 
bergten waargenomen, en herinnert den beschouwer aan een 
dergelijk gekleurd graniet in den Orinoko door A. von Humboldt 
beschreven, welke kleur door hem, indien ik mij niet vergis, 
aan een dun bekleedsel van koolstof wordt toegeschreven. Hier, in 
de Tji-Mas, is dit bekleedsel zoo dun, dat het eene zwarte, doch 
zeer harde vernislaag gelijkt, ter dikte van + à +} streep. 

De schoonste vorm, waarin deze porphier voorkomt, wordt 
aangetroffen beneden Tjimas ilir, op een afstand van 9 minuten 
gaans ten west-noordwesten van dit dorp. Hij heeft aldaar een 
a ___kogelachtige, concentriek schelvormige afzondering. Ontzaggelijk 
groote kogels, die eene middellijn hebben van 7 à 15 voet, 
zijn hier waarschijnlijk door verweering ontbloot geworden, 
waarvan er eenigen half boven de oppervlakte oprijzen, ter- 
wijl anderen op de oppervlakte van den bodem van het dal of 
aan de helling worden gevonden. Zij bestaan uit schellen, die 
naar het midden des kogels allengs dikker worden en elkander 
omvatten gelijk de schellen eener ui, of gelijk de bladeren der 
knoppen van zulke bloemen, die eene aestivatio imbricata hebben ; 
zie L. ne. 615. De buitenste blaadjes (schellen) zijn slechts t à 2 
strepen dik en laten zich gemakkelijk van de oppervlakte der 
kogels losmaken en in stukken breken, die een voet lang en breed 
zijn, ja, liggen reeds, door verweering losgeraakt en afgebroken, 
als scherven in het rond, terwijl de daarop volgende lagen, meer 
naar het middenpunt des kogels, steeds inniger met elkander 
verbonden zijn, dikker worden en eindelijk zelfs de dikte van 4 
voel hebben. Uithoofde de kwarts- en andere kristallen dikker zijn 
dan de buitenste steenblaadjes, zoo ziet men ze in deze blaadjes 
half of in nog talrijkere en kleinere dwarsstukken — segmenten — 
verdeeld, welke verschillende stukken, voorkomende in de ver- 
schillende lamellen, echter volkomen aan elkander passen ; zie J. 


Ae: 


5 


561 


HIL Figuur 48. De aan elkander liggende vlakken der schellen, 
zoomede de breukvlakken der kristallen, zijn tamelijk glad en effen. 
De kristallen moeten derhalve reeds volkomen gevormd zijn geweest, 
toen, bij het toenemen van het bekoelen, de afzonderingsspleten 
ontstonden, ten gevolge waarvan de rotskogels aan hunne opper- 
vlakte in schellen werden verdeeld, die dunner zijn dan deze 
kristallen. Deze schellen omsluiten niet den ganschen kogel, 
maar wiggen uit en omvatten schubvormig slechts een gedeelte 
van den kogel. Wordt op verscheidene plaatsen nabij den waterval 
en in andere streken, waar de porphier eene plaatvormige afschei- 
ding heeft, slechts eene geringe hoeveelheid hornblende in het 
gesteente aangetroffen, ja, komt zij er somtijds volstrekt niet in 
voor, in de kogelvormig afgescheidene deelen der rotssoort wordt 
zij in des te grootere massa gevonden; zoowel de hornblende- 
kristallen, die langwerpig vierkante vlekken op de breukvlakken 
der rotssoort vormen, als de glimmer- en kwartskristallen liggen 
in alle mogelijke rigtingen in het deeg door elkander. Aan de 
zuidoostelijke grens van het porphier-gebied , nabij Bòdjong gënding, 
en in andere oorden komen zeer vele dergelijke kogels voor , waar- 
onder er worden aangetroffen, die eene middellijn hebben van 20 
voet; aldaar is de oppervlakte van het geheele land halfkogelvormig 
afgescheiden , verheft zij zich in heuvelen , die met zachte glooijing 
welven en allen gelijken vorm en gelijke grootte hebben 

Alle vormen van het gesteente, de trachietachtigen , welke, be- 
halve glazigen feldspaath, slechts hornblende bevatten, ja, gedeel- 
telijk bijna uitsluitend bestaan uit een gelijkvormig felsiet-deeg 
van grijsblaauwe kleur, — de porphierachtigen , waarin zulk eene 
menigte groote glimmer-, hornblende- en kwartskristallen wordt 
gevonden, dat zij eene brekzie gelijken, al deze vormen zijn tot 
één geheel zaÂmgesmolten en in allen komt eene zeer groote hoe- 
veelheid ijzerkies voor. Het is echter niet allerwege gelijkmatig 
verspreid, maar is in verschillende streken hier als kleine kris- 
tallen door de geheele massa verbreid, wordt elders in nesten en 
groote klompen er in aangetroffen en moet, naar hetgeen de Ja- 
vanen beweren, goud bevatten. De naam van goudbeek — Tji- 
Mas — wordt door sommigen afgeleid van het stofgoud, dat in 


562 


voormaligen tijd uit haar zand werd gewasschen, volgens anderen 
daarentegen van het iĳzerkies en de glimmerblaadjes, die beide 
even blinkende zijn als goud en door den onkundigen Javaan geheel 
ten onregte daarvoor werden gehouden. (1) 

_Verweeringsvormen. Is de porphier nog versch: L. n°. 605, dan 
is hij zeer hard en vast, de schijnbaar gelijkvormige (digte) grond- 
massa is blaauwachtig grijs of graauwachtig grijs van kleur en 
slechts dunne splinters zijn doorschijnend; hij is bladerig splin- 
terig op de breukvlakken en, fijn gestooten zijnde, levert hij een 
groenachtig wit poeder op, dat op het gevoel eenigzins vettig is. 
De glimmer is zwartachtig groen, het kwarts waterhelder en de 
hornblende glimmend zwart van kleur. Begint het gesteente te 
verweeren : L. n°. 604 en 605, dan wordt de grondmassa be- 
stippeld, er worden doffe, witte vlekken zigtbaar, die waarschijn- 
lijk ontstaan, doordien de feldspaath-kristallen, ten gevolge van 
het verweeren, in het oog beginnen te vallen; de glimmer verliest 
zijne donkere kleur en wordt groenachtiger. Neemt de verweering 
toe, dan wordt het deeg bruinachtig, de witte vlekken worden 
steeds talrijker en de glimmer verkrijgt allengs eene meer heldere, 
geelachtige kleur : L. ne. 606; later wordt hij goudgeel : L. no. 607, 
het gesteente wordt daarbij steeds brokkeliger, gemakkelijker ver- 
wrijfbaar en alleen de kwartskristallen, die nu echter ligt uit het 
deeg vallen, blijven onveranderd. Eindelijk echter, zoodra de ver- 
weering haar laatste tijdperk is ingetreden, neemt het gesteente 
eene blaauwachtig bleeke kleur aan en vervolgens gaat het over 
in eene melkwitte, kleiachtige, weeke en kleurafgevende massa : 
L. ne. 608, die men met de spade doorsteken en tusschen de vin- 
gers zaÂmdrukken kan (kaolin). In deze massa herkent men nog: 
a. zeshoekige vlekken van vuil roodachtige kleur, bestaande uit 
een week, zamendrukbaar poeder, dat vochtig en vettig op het 
gevoel is en — ter plaatse waar vroeger de glimmer-zuilen werden 
gevonden — eene ledige ruimte heeft achtergelaten; ook de horn- 
blende-kristallen doen zich ten laatste slechts aan het oog voor 


(1) Op de plaats, waar dit Kemtenaes voorkomt , was ik niet in de gelegenheid voldoende 
proeven tot dat einde te nemen, het medegebragte zwavelijzer is nog niet onderzocht, 
zoodat ik omtrent het al of niet aanwezig zijn van goud er in tot heden niets kan beslissen. 


565 


als bruine, aardachtige vlekken. b. Kwarts-kristallen , die, wel is 
waar , nog volkomen doorzigtig en scherphoekig zijn, doch gedeel- 
telijk reeds tusschen de vingers in verscheidene stukken verbrok- 
keld kunnen worden ; al deze kristallen zijn hexagonale dodekaëders, 
die zeer verschillend van grootte zijn, zoodat men er van eene 
middellijn van eene halve streep tot eene doorsnede van bijna 4 
duim aantreft; zij vallen gemakkelijk uit het deeg en laten er 
eene ledige ruimte in over, waarin zij volkomen passen. — Hier 
en daar zijn deze verweerde, in koalin omgezette rotsmassa’s 
vermengd met eene zeer groote hoeveelheid ijzerkies : L. n°. 609; 
opmerkenswaardig scheen „het mij toe, dat het zwavelijzer in 
deze weeke, bijna geheel en al in kaolin overgegane massa’s het 
langst onverweerd blijft, ja, zijne blinkende goudkleur nog ver- 
toont, nadat reeds vele kwartskristallen uit elkander zijn geval- 
len; eerst geheel op het laatst worden de nesten van zwavelijzer 
grijskleurig, dof, en alsdan vormen zij doffe, donkere vlekken op 
de breukvlakken der steenmassa. — Bij millioenen vindt men uit 
het gesteente geraakte kwartskristallen : L, n°. 611, benevens 
dwarsstukken (deelen) der glimmer-zuilen : L. n°. 612 op de hed- 
dingen der beken, voornamelijk in de Tji-Mas, beneden den wa- 
terval verstrooid in het rond, waar zij door schuring eindelijk in 
steeds fijner wordend zand : L. n°. 615—614, overgaan. 

Ware deze porphier reeds gevormd geweest, tijdens de ter- 
tiaire formatie werd afgezet op zijne oppervlakte of aan het strand 
des eilands,— verondersteld dat het als zoodanig boven den spiegel 
der zee was gerezen, — dan zouden althans eenige brokstukken 
van den porphier, bij voorbeeld, eenige der kwartskristallen, die 
zoo moeijelijk verweeren, in de neptunische lagen in zijne nabij- 
beid worden gevonden, hetgeen echter volstrekt niet het geval is. 
Nergens trof ik eenig spoor aan van het laagsgewijs gevormde 
gebergte als dekkende op den porphier, maar wel vond ik tallooze 
blokken bruingelen hoornsteen: L. no. 592, en kwarts verstrooid 
op zijne oppervlakte tusschen Tjimas ìlir en Pesawahan ; reeds vroe- 
ger heb ik uitgestrekte lagen beschreven, geheel en al bestaande 
uit dergelijke kieselachtige blokken, die aan de noordoostelijke 
grens van het porphier-gebied nabij Pesawahan en Bandarsari 


1 
ker) 
se 


worden aangetroffen en welke tot de metamorphisch-tertiaire steen- 
soorten moeten gerekend worden, op grond van de nog duidelijke 
koraalstructuur, die er in velen daarvan waargenomen wordt; aan 
de zuidoostelijke grens van den porphier, zoomede aan verschei- 
dene andere zijden eindigt het tertiaire gebied in steil hellende en 
uit haar verband gerukte lagen, doch nergens grijpt het over den 
porphier. Vatten wij nu dit alles te zamen, dan moet het als zeer 
waarschijnlijk worden beschouwd, dat deze steensoort uit eene 
spleet der wijd uiteengedrevene en verbrijzelde tertiaire formatie 
is te voorschijn gekomen. — Dat zwavelijzer niet slechts wordt 
aangetroffen in alle vormen van onzen porphier, maar zelfs in 
groote hoeveelheid voorkomt in de kwartsblokken nabij Pesawahan, 
en vooral in de holligheden der laatsten, verdient zeer onze aan- 
dacht. Weinig bevreemding mag het baren, dat een reiziger, die 
zich in een land bevindt, alwaar verwante steensoorten, als gind- 
sche trachietachtige vorm nabij Pesawahan, nog dagelijks in gloei- 
jenden toestand door de kraters worden uitgebraakt, eerder ge- 
neigd is het ontstaan van dezen met kwarts-kristallen overladenen 
porphier toe te schrijven aan een plutonischen oorsprong dan aan 
eene metamorphische vorming op natten weg. — Hieruit zou als- 
dan volgen, dat uit een en hetzelfde door vuurgloed week en taai 
geworden deeg, deels door oorspronkelijke, ongelijke zamenstelling 
van het deeg, dat hier eene grootere, elders eene geringere hoe- 
veelheid talk- en kieselaarde, benevens andere bestanddeelen kon 
bevatten, deels door het meer of minder snel bekoelen en kris- 
talliseren op verschillende plaatsen, gelijktijdig zeer verschillende 
gesteentevormen — hier fijnkorrelige trachiet, elders grof kris- 
tallinische, uitnemend schoone porphier — ontstaan konden, 
welke echter allen tot eere enkele aaneenverbondene rotsmassa zijn 
zaàmgesmolten. 

12. E. Hornblende-porphier nabij den rjoeroek-Tiji 
marindjoeng. In het noordwestelijke gedeelte van den zand- 
steenmuur G.-Linggoeng, die op bladzijde 55 en 78 is beschreven 
en waarvan in J. UI. Figuur 15 een grondvlak is gegeven, wordt 
een zeer dikke porphier-gang gevonden, waarover de Tji-Marin- 
djoeng een waterval vormt ter hoogte van 100 voet en zich vervol- 


Leh 
lep) 
or 


gens tot stof verdeelt op puinbrokken van deze zelfde steensoort; 
deze brokken vormen een puinberg aan den voet des wands. 
In een wil, menigwerf volkomen krijtwit, digt felsiet-deeg lig= 
gen lange, doch zeer dunne, naaldvormige hornblende-kristallen, 
die zwart van kleur zijn: L. ne. 628—652. Op vele plekken 
worden bijna geene kristallen van dezen aard aangetroffen; de 
rotssoort bestaat alsdan uitsluitend uit het witachtige deeg en 
heeft daarbij uiterlijk de meest mogelijke overeenkomst met ver- 
scheidene fijne, kleiachtige zandsteensoorten. Zij is zeer hard, 
vast en aan hare oppervlakte bedekt met witte en zwavelgele korst- 
mossen. Op sommige plaatsen is geene regelmaat hoegenaamd in 
de afscheiding van het gesteente waar te nemen, op anderen daar- 
entegen is het eenigermate plaat- of teerlingvormig afgezonderd. 
13. E&M. Gang van augiet-porphier in het dal der 
Tji-Marindjoeng. Op een afstand van een halven paal berg- 
opwaarts, te rekenen van de plaats, waar de vroeger genoemde 
waterval van den muur, den rand van het hoogland, nederstort, 
valt de kleine Tji-Batoe garoet door den regter- of noordwestelij- 
ken oever in de Tji-Marindjoeng; deze rivier doorstroomt het 
hoogland, algemeen genomen, in eene west-zuidwestelijke rigting, 
door een diep uitgespoeld dal, hetwelk slechts hier en daar eenige 
meerdere breedte verkrijgt. De dorpen Pasir moentjang en Batoe 
garoet liggen in deze streek aan de noordelijke zijde van het dal, 
het eerste aan de helling, het andere hooger opwaarts op het hoog- 
land. Aan de monding der zoo even genoemde kleine beek wor- 
den, behalve grijskleurige zandsteenen, de geelachtig bruine zand-, 
benevens erwtensteenen aangetroffen, die vroeger op bladzijde 212 
zijn beschreven. Alle lagen zijn zeer hard; zij zijn van west 50° 
ten noorden naar oost 50° ten zuiden gerigt en hellen onder een 
hoek van 25 à 50° naar het noord 50° ten oosten. Een kwart 
paal boven de Moeara-Tji batoe garoet, in eene streek, alwaar de 
beek van het oosten naar het westen stroomt, wordt een gang 
van melaphier gevonden, die eene dikte heeft van 70 à 100 voet 
en binnen scherp toeloopende grenzen is besloten; deze gang ver- 
heft zich 2 à 5 voet boven de bedding der beek. Zijne zijwanden 
zijn lijnregt uitgestrekt; de westelijke wand is van het noorden 


566 


naar het “zuiden, de oostelijke wand van het noord-noordwesten 
naar het zuid-zuidoosten gerigt; het schijnt derhalve, dat hij in 
eene noordelijke rigting uitwigt en bijna dwars door de beek- 
bedding loopt, terwijl hij de lagen van het tertiaire gebergte onder 
een scheeven hoek doorsnijdt. Daarop volgt hooger stroomopwaarts 
een tweede en een derde dam, welke laatstgenoemde aan zijne oost- 
zijde eene gelijke rigting heeft als de eerste en mede tusschen scherp 
toeloopende randen is besloten. Beide dammen liggen op een afstand 
van 500 voet van elkander. De zandsteenlagen , welke van deze gangen 
doorsneden zijn, hebben eene buitengewoon harde en vaste hoedanigheid. 

Driekwart paal hooger opwaarts wordt een vierde gang gevon- 
den, die volkomen uit dezelfde steensoort bestaat als de vroeger 
gemelde; hij wordt oost-noordoostwaarts van de genoemde Moeara 
aangetroffen in de bedding der Tji-Marindjoeng, en zal door 
ons nader in oogenschouw worden genomen, uithoofde de 
fraaije ontblootingen eene uitmuntende gelegenheid aanbieden om 
de ligwijze van het gesteente te onderzoeken. Het Tji-Marindjoeng- 
dal is hier minstens 500 voet diep en door evenwijdig gestreepte — 
laagsgewijs afgedeelde — wanden begrensd, die in de meeste 
streken ter wederzijde zeer steil oprijzen. Slaat men deze streek 
in de verte gade, bevindt men zich, bij voorbeeld , aan de hel- 
ling nabij Pasir moentjang, dan schijnt het als doorsneed een 
smal juk het dal in eene dwarse rigting , in welks middengedeelte — 
van het juk, namelijk — zich eene zeer smalle, scherp toeloopende 
kloof bevindt; zie J. III. Figuur 49. Komt men nader bij de be- 
doelde plaats, dan ziet men , dat de randen dezer schijnbare spleet 
niet tegenover, maar achter elkander liggen en dat zij uitsluitend 
worden gevormd door de vooruitspringende hoeken van den wand 
van het dal, hetwelk zich al kronkelend voortzet, ja, somtijds 
onder een regten hoek van rigting verandert, ten gevolge waarvan 
de rand afwisselend nu van de eene, dan van de andere zijde 
met scherpen hoek vooruitspringt, waar tegenover steeds eene 
zacht glooïjende holte in den anderen wand wordt gevonden. Zie 
J. IL. Wiguur 50. — Aan den voet van den linkerhoek , van de spits 
der rib, welke zich in de rigting van het zuid-zuidoosten naar 
het noord-noordwesten in het dal uitstrekt, wordt een kleine 


567 


waterval gevonden’, een trap der beekbedding, welke eene gelijke 
rigting heeft als de rib; 200 voet hooger opwaarts boven dezen 
waterval vindt men, in een breed en vlak gedeelte der bedding, 
het ganggesteente, dat wij nader in oogenschouw zullen nemen. 
Op gansch Java wordt, zoo ver mij bekend is, geen fraaijer gang- 
gesteente gevonden, dat binnen zulke scherp toeloopende randen 
is besloten. — Alle andere deelen des dalbodems en zijner zij- 
wanden bestaan uit conglomeraat- en zandsteenlagen, die zeer 
regelmatig van west 50° ten noorden, naar oost 50° ten zuiden 
zijn gerigt, gelijk het geval is met de lagen, die wij op het 
vroeger vermelde punt in oogenschouw hebben genomen , welke ech- 
ter alhier. onder een hoek van 20 à 50° naar noord 50° ten oosten 
hellen. Het ganggesteente doorsnijdt in eene dwarse rigting deze 
lagen in den dalbodem, waar boven het zich als een 10 voet 
dikke muur, met scherp toeloopende randen, eenige voet hoog ver- 
heft. In den dalbodem is deze muur van het noord-noordoosten 
naar het zuid-zuidwesten gerigt, vervolgens wendt hij zich allengs 
naar het zuiden, rijst langs den steilen linker- of zuidelijken dal- 
wand opwaarts, waar tegen hij even als een dwarsstut, hoewel 
niet volkomen regthoekig, maar eenigzins naar het oosten hel- 
lende steunt en van waar hij 5 à 7 voet ver uitspringt. (Zie J. 
UL Figuur 51.) Het is een blaauwachtig, donkergrijs, zelfs zwart- 
achtig gesteente, dat eerst ten gevolge van aanvangende verwee- 
ring aan zijne oppervlakte eene vaalgrijze kleur verkrijgt; met 
het bloote oog kan men in de digte of althans zeer fijnkorrelige 
grondmassa geene andere zelfstandigheden ontdekken dan augiet- 
kristallen, die allen eene gelijke kleur hebben en in den vorm 
van achtzijdige zuilen met twee eindvlakken, (1) doch zeer ver- 
schillend van- grootte voorkomen, in dier voege echter, dat de 
grootsten $ duim lang en meer dan 4 duim dik zijn; twee der 
tegen over elkanderstaande zijden zijn steeds iets smaller dan de 
anderen, ten gevolge waarvan de zuilen eenigzins plat gedrukt 
schijnen. Deze schoone augiet-porphier: L. n°. 658, is evenwijdig 


(1) Zij komen in vorm overeen met die, welke beschreven zijn in Blum’s Oryktogn., 
Ide uitgaaf, bladzijde 366 en waarvan de afbeelding wordt gevonden in Figuur 166, met 
dit onderscheid echter, dat zij hier langer zijn. 


568 


met de sahlbanden in £ à 24 voet dikke, verticaal staande platen 
afgescheiden, die echter zelden op eene groote uitgestrektheid eene 
gelijke dikte behouden; zij wiggen daarentegen meest allen in eene 
schuine rigting uit, op gelijke wijze als wij zulks hebben waar- 
genomen bij den porphier van Tjimas. Op vele plekken, vooral 
ter plaatse waar de gang tegen den steilen dalmuur opstijgt, zijn 
deze platen door dwarsspleten meer of min in teerlingvormige 
stukken afgezonderd. In de afscheidingsspleten worden hier en 
daar kalkspaath-aderen: L. n°. 641 gevonden, en kalkspaath vult 
insgelijks de blaasruimten, die op vele plekken, namelijk, waar 
het gesteente in aanraking komt met de neptunische lagen — in 
de sahlbanden — aanwezig zijn, zoodat het alsdan een augiet- 
porphiermandelsteen: L. n°. 640, vormt, Het gesteente is in de 
naauwste aanraking met de zandsteenlagen, die het heeft door- 
broken, ja, is op menige plek als het ware er mede zaÂmgesmol- 
ten en deze zandsteenen zijn alsdan zoo hard, vast en kristalli- 
nisch: L. no. 659, dat zij, bij hunne zwartgrijze kleur, mogen 
worden beschouwd als een tusschenvorm tusschen den augiet- 
porphier en den minder harden zandsteen, die zich op een groo- 
teren afstand van dezen gang bevindt en eene grijze kleur heeft. 
Een kwartieruur gaans hooger opwaarts ligt het dorp Tjitjëngkol 
in den dalbodem, welke aldaar eene aanmerkelijke breedte heeft. 
Vergelijk den hornblende-porphier in de nabijheid van Lembang, 
waarin even groote hornblende-kristallen voorkomen als de augiel- 
kristallen, welke alhier in het gesteente worden gevonden; zie 
bladzijde 55 der IIde afdeeling. ús 
24. E&M. Augiet-porphiergang in de Tji-Kawoeng. 
In het bed dezer beek wordt een augiet-porphiergang: L. n°. 645, 
gevonden tusschen den waterval, welke deze beek vormt en de 
plaats, waar zij zich met de Tji-Kandé vereenigt (zie 1. c. en J. III 
Figuur 15). Deze gang is slechts 1 à 14 voet dik, strekt zich 
uit in de rigting van noord ten oosten naar zuid ten westen door 
de zandsteenlagen, welke laatsten van het wesl-zuidwesten naar 
het oost-noordoosten zijn gerigt. 
__Im een meer zuidwaarts van hier gelegen gedeelte van dezen rots- 
muur, namelijk , aan den voet van den met diepe gleuf uitgespoelden 


569 


wand, waarover de Tji-Lëtoek als Tjoeroek-Poentjak manik zich ne- 
derstort (zie vroeger bladzijde 55 en 78 en J. III. Figuur 15), hebben 
de zandsteenlagen groote veranderingen ondergaan. De lagen zijn 
hier van het noorden naar het zuiden gerigt, en hellen onder 
een hoek van 25 à 50° naar het oosten; hare dikte is afwisselend 
5 à 10 voet, doeh bedraagt meerendeels 4 à 5 voet. De bovenste 
deelen van den wand bestaan voor het grootste gedeelte uit tame- 
lijk fijne, onveranderde zandsteenlagen van grijze kleur: L. n°, 
650, waar tusschen anderen, meer kleiachtig fijne, doch harde 
zandsteensoorten : L. n°. 651, voorkomen; meer benedenwaarts 
treft men aan zeer harden, veranderden zandsteen: L. n°. 652, 
zeer hard, zandsteenachtig conglomeraat met evenwijdig loopende 
lichtere en donkere strepen: L. n°. 655, op welks breukvlakken 
men hier en daar hoogst eigenaardige figuren van gestreepte lig- 
chamen: L. n°. 654, ontwaart, — wijders helder grijskleurigen 
zandsteen, die zeer hard en kristallinisch is geworden, doch nog 
duidelijk zich vertoont als eene conglomeraatvorming : L. ne. 
656, en eindelijk zandsteensoorten met afgescheidene, glazige 
feldspaath-kristallen, die zoo geheel en al kristallinisch van za- 
menstel zijn, dat men ze ter naauwernood kan onderscheiden van 
trachiet. Vele deelen dezer lagen vertoonen zelfs eene rhombische 
afzondering en breken onder den hamer in kleine scheef-vierhoe- 
kige stukken, die scherp van kant zijn, ten gevolge waarvan 
het — bij de zoo van lieverlede plaats grijpende overgangen van 
zandsteen in schijnbaar trachietische eruptie-gesteenten — zeer moei- 
jelijk wordt om te beslissen of hier een werkelijke trachiet-gang 
(L. no. 657) laag- of plaatvormig tusschen de van hoedanigheid 
veranderde zandsteenlagen is doorgedrongen of niet. 

15. M. Verkieselde lagen der tertiaire formatie in de 
Tji-Mapag. Enige palen zuidoostwaarts boven de plaats van 
den Linggoeng-muur, waar de vroeger vermelde waterval der 
Tji-Lètoek wordt gevonden, ligt het dorp Tjimapag en stroomt de 
beek van gelijken naam al kronkelend door het breed heuvelach- 
tige, zacht golfvormige hoogland. Den laagsgewijze bouw van het 
gebergte ziet men zeer fraai en duidelijk ontbloot in de bedding — 
der beken en men kan verscheidene palen ver gaan over de kop- 


570 


pen der afgebrokene lagen. Zij strekken zich bijna allen uit 
in de rigting van het noord-noordoosten naar het zuid-zuid- 
westen en hellen, doch onder een zeer verschillenden graad van 
glooijing, naar het oost-zuidoosten. Dan eens schijnen zij bijna 
horizontaal te liggen of vormen zij in het bed der rivier banken, 
die onder een hoek van ter naauwernood 5 graden oprijzen, dan 
weder verheffen zij zich veel steiler, zelfs op zeer geringe afstan- 
den van de vroeger bedoelde plaats, — afstanden, die b. v. naau- 
welijks 1000 voet bedragen, — zij vormen als het ware lange 
kammen, die, naar gelang de beek zich naar deze of geen 
rigting wendt, overdwars of in de lengte door hare bedding 
loopen, waarvan de oppervlakte onder een hoek van 50 gra- 
den helt. (Zie J. IL Figuur 52.) Waarschijnlijk is het gan- 
sche laagsgewijs gevormd gebergte in deze streek golfvormig 
gebogen, hetgeen de eigenaardige gestalte geeft aan de opper- 
vlakte van het hoogland. — Bij Tjimapag bedraagt de gewone 
dikte der lagen £ à 1 voet; hier tusschen worden er gevonden , 
welke 5 voet dik zijn, maar die echter bij het slaan met den 
hamer in platen van een duim dikte splijten. Zij bestaan gewoonlijk 
uit een fijnen, klei- of mergelachtigen zandsteen, die ligt van ge- 
wigt is en afwisselend wordt aangetroffen tusschen zeer fijne, 
gelijkvormige kleilagen. Deze verschillende lagen hebben eene hel- 
der grijze, helder bruinachtige, vaal gele kleur, waar tusschen 
enkele grovere conglomeraten van groenachtig helder grijze kleur 
worden aangetroffen. Al deze lagen zijn aan hare oppervlakte, zoo 
ver zij door het water worden besproeid, met eene glimmende, 
koolzwarte kleur overtogen, gelijk het geval is met de rotsen aan 
den Tjoeroek-Tjimas, als waren zij met Oost-Indische inkt ge- 
kleurd, terwijl de plekken, welke droog staan, met een bekleed- 
sel van witte of helder gele korstmossen zijn bedekt. Eenige de- 
zer zandsteenlagen bestaan uit concentriek schelvormige kogels, 
welke eene middellijn hebben van 1 à 2 voet. — Deze helder- 
kleurige, fijne zandsteen- en kleilagen zijn in de meeste gedeelten 
der beekbedding niet slechts zeer hard, even als gebakkene tegels 
en steenen, maar door trapsgewijzen overgang, die in alle moge- 
lijke tusschenvormen wordt aangetroffen, omgezet in geheel ver- 


ei 
=t 
EEN 


kieselde massa’s, in hoornsteen en kwarts, en vormen alsdan, 
indien de lagen zeer dun zijn, eene soort van kieselschiefer , welke 
onder den hamer in helder klinkende scherven breekt. Men zie 
deze trapsgewijze, zeer duidelijke overgangen van fijne, allengs 
in hardheid toenemende mergel- en zandsteenlagen in hoornsteen, 
waarin de evenwijdige strepen en verschillende kleur van het oor- 
spronkelijke gesteente is bewaard gebleven, in: L. n°. 659-666. 
Vele lagen hebben eene kristallinisch korrelige structuur verkre- 
gen, en in eenige blaauwachtige zandsteenen komen ijzerkies-kris- 
tallen voor. — Geen eruptie-gesteente wordt alhier ontbloot gevonden. 

Een uur verder oost-noordoostwaarts van Tjimapag en drie 
kwartier uurs bezuiden de grens van het Tjimas-porphiergebied , 
gelegen in de nabijheid van het dorp Bòdjong gënding, waarvan 
wij op bladzijde 558 hebben gesproken, — heeft de oppervlakte 
des lands een gelijken vorm als bij Tjimapag. Heinde en verre 
ontwaart men zacht glooijende heuvelen en heuvelrijen, ter zijde 
waarvan de laagsgewijs gevormde formatie zich in geheel tegen- 
over gestelde rigtingen uitstrekt en onder geheel verschillende 
hoeken helt, terwijl zij in de vlakke ruimte, tusschen de heuve- 
len — de landgolven — besloten, eene wke horizontale ligwijze 
heeft. Het schijnt, dat zij op talrijke plekken bultvormig is op- 
geheven , zonder te zijn gebersten; nergens ziet men een eruptie- 
gesteente ontbloot. (Vergelijk vroeger : Derde landvorm , bladzijde 
51.) Dien vorm heeft de oppervlakte des bodems zuidwaarts van 
het dorp Bòdjong, dat aan den linkeroever der Tji-Lètoek ligt. Al 
de klei- en zandsteenlagen, die hier gewoonlijk zeer dun, menig- 
werf slechts ter naauwernood één duim dik zijn, hebben eene 
buitengewone hardheid: L. n°. 647, zijn meer of min kristallinisch 
en ten deele verkieseld of leiachtig; de dikkere lagen hebben eene 
soort van rhombische afscheiding verkregen, ten gevolge van de 
scheuren, die elkander doorkruisen. 

26. £. Diallag-porphier op den G.-Karang ëlang. Van 
de Tji-Lètoekbaai loopt een weg in eene zuid- -zuidwestelijke rig- 
ting naar Tjiboelakan, gelegen aan de tegenover gestelde kust, waar- 
door de zuidelijkste landhoek van de Wijnkoopsbaai — de Oed- 
joeng-Karang &lang — wordt afgesneden en noordwestwaarts van 


572 


den weg blijft liggen. Het noordelijke gedeelte van het vlakke ge- 
bergteland, waarover dit pad loopt, wordt G.-Badak geheeten; 
hierdoor stroomt in kronkelende rigting de beek van gelijken naam 
(zie J. II. Figuur 15), terwijl het middenste en zuidelijke gedeelte 
daarentegen is bekend onder de benaming G.-Batoe noenggoel of G- 
Karang &lang. Dit vlakke gebergte bestaat voornamelijk uit grove, 
kwartsachtige zandsteen-, benevens enkele verharde kleilagen: L. 
n°. 667—670. In een zuidwestelijk gedeelte dezer streek, meer 
naar de zijde der kust, bij Tjiboelakan, dan naar den kant van 
den G.-Badak, op een afstand van slechts drie kwartier uurs 
van Tjiboelakan, verheft zich in eene kronkelende rigting een 
stompe kam tot op eene geringe hoogte boven de opper- 
vlakte des bodems; hij strekt zich uit in de rigting van het oos- 
ten naar het westen en heeft eene lengte van een halven paal. 
Deze stompe berg — het uitgaande van een gang — bestaat uit 
diallag-porphier: L. n°. 671, welke slechts hier en daar met eene 
dunne aardlaag en schraal groeijend grasbekleedsel is bedekt, 
doch overigens geheel ontbloot is. Hij verheft zich geheel en al in 
afzonderlijke, 5 voet dikke, zwarte klippen boven de oppervlakte 
des bodems. De grondmassa (het deeg) van dezen porphier is 
schijnbaar gelijkvormig, digt, serpentijnachtig, heeft eene zwart- 
achtige, in het bruin-groenachtige overgaande kleur en is korrelig, 
oneffen ruw op de breukvlakken; daarin komen voor afzonderlijk 
liggende, groote diallag-kristallen, welke 1 à 4 strepen breed, 
tafelvormig en dun bladerig zijn, en waarvan de gladde zijden op 
den donkeren grond een perlemoerachtigen, zeer helderen glans 
hebben. Deze rotssoort is zeer zwaar van gewigt; fijn gestampt 
zijnde, geeft zij een witachtig poeder, dat vettig op het gevoel 
is. Zij is veel weeker dan de felsiet-gesteenten, — de trachiet- 
soorten, — bevat echter veel magneelijzer, dat in een mikrosko- 
pisch fijn verdeelden toestand daarin voorkomt, zoodat elk gedeelte 
van het gesteente eene sterke werking op de naald uitoefent. De 
breukvlakken hebben eene menigte uitspringende hoeken en kanten. 
‚Dat deze diallag-phorphier als een eruptie-gesteente mag worden 
beschouwd, hetwelk de tertiaire formatie heeft doorbrvken, valt 
duidelijk in het oog bij het zien der nabij gelegene, westelijke 


375 


helling van het gebergte, namelijk, aan de kust, die bij Tjiboelakan 
zich uitstrekt in de rigting van het noorden naar het zuiden. 
In de opgegevene rigting worden hier, binnen de uitgestrektheid 
van een vierde gedeelte eener geographische mijl, drie gangen van 
een gabbroachtig gesteente in het zandsteengebergte aangetroffen, 
die in den vorm van kleine spitsen, kapen, uit de baren oprij- 
zen. De eerste gabbro-doorbraak ten noorden, doch het naast bij 
de genoemde plaats, (1) heet Oedjoeng-Karang kapitoe : L. n°. 672— 
678; daarop volgt in verbrijzelde lagen een tamelijk grove kwarts- 
zandsteen: no. 679, vervolgens een tweede gabbro-gang: L. no. 
680, en aan gene zijde van dezen gang wederom dezelfde zand- 
steensoort: L, no. 681, en eindelijk de derde gabbro-gang: L. n°. 
682, welke laatste tegenover het eiland (Poeloe-) Manoek wordt 
gevonden. Waarschijnlijk bestaat dit eiland, hetwelk zich als eene 
loodregte rots verheft, uit een dergelijk eruptie-gesteente. De 
steensoort van den eerstgenoemden gang, van den Oedjoeng-Ka- 
pitoe, heeft op verschillende plaatsen eene verschillende hoeda- 
nigheid; zij is schijnbaar gelijkvormig van structuur, maar nu 
eens blaauwachtig groen, hier en daar roodachtig: L. no. 672, 
elders helder groenachtig, serpentijnachtig gekleurd, waarin be- 
halve aderen en nesten van kwarts, op enkele plekken zwarte, 
doffe kristallen (verweerende diallag): L. ne. 675—675, benevens 
kalkspaath-aderen worden gevonden: L. ne. 678. Op vele plekken 
is het gesteente met eene menigte, elkander kruisende, witte 
kwartsaderen doortrokken, waar tusschen andere, groene jaspis- 
aderen zich heenkronkelen: L. no. 676. Laagsgewijs of in aderen 
tusschen de overige massa is de rotssoort veel weeker, kleiach- 
tiger van hoedanigheid, heeft zij eene glimmende oppervlakte, die 
helder, zelfs witachtig groen van kleur en op het gevoel talk- 
achtig, vellig is: L. no. 677, — Waarschijnlijk zijn al deze 
gangen slechts uitlopende takken van den diallag-porphier: L. 
no, 671, die hier meer of minder veranderd, verweerd is. 

13. M. Verharde, half verkieselde kleilagen in de 
Tji-Bébër. Op een afstand van drie kwartier ten zuid-zuid westen 


ENE Wee 
(1) Deze plaats bestond in 1846 en 1847 uit ééne enkele, ledig staande hut. 


van de plek in de Tji-Tapèn, alwaar wij de zonderlinge brekzie 
aantroffen, die op bladzijde 200 is beschreven, komt men aan de 
Tji-Bèbèr, in eene streek, welke ten zuiden van de zuidelijke 
helft van den Linggoeng-muur is gelegen. Al de lagen van dit ge- 
bergte, die eene dikte hebben van 4 à 2 voet, van het noord- 
oosten naar het zuidwesten zijn gerigt en onder een hoek van 5 
à 7 graden naar het zuidoosten hellen, bestaan uit fijne klei, die 
hier witachtig, elders grijs, groenachtig, meerendeels echter hel- 
der bruinachtig geel, of vaal geel van kleur is. Zij hebben allen 
@ene groote mate van hardheid verkregen, ja, zijn ten deele 
hoornsteenachtig en breken onder den hamer veelal in rhombische 
of teerlingvormige stukken met scherpe kanten: L. no. 699. Nog 
een half uur gaans verder zuidwestwaarts van deze streek ligt, aan 
den oever dezer beek, het dorp van gelijken naam. Hier treft men 
weder dezelfde soort van fijne klei- en zandsteenlagen aan, welke 
te dezer plaatse echter onder een hoek van ongeveer 20° hellen. 

Zij zijn in deze streek verre verbreid, en hier en daar met eene 
dunne, takkig uitgeknaagde kalk- en mergelbank bedekt. 

48. M. Metamorphosen van kalkmergel in de Tji- 
Tiram. Op een afstand van een half uur ten noorden van ge- 
noemd dorp Tjibëbër, is in het bed der kleine (beek) Tji-Tiram 
een gesteente ontbloot, waarin eigenaardige veranderingen worden 
waargenomen, — L. ne, 700 is een onveranderde, weeke kalk- 
mergel, welke fossile koralen en schelpen bevat; op enkele plek- 
ken en in enkele lagen bestaat dit gesteente bijna uitsluitend uit 
dergelijke zaamgebakkene organische overblijfselen. Gewoonlijk 
echter is het een zeer fijn zand, door middel van klei, benevens 
koolzuren kalk tot eene steenmassa zaämgevoegd, waarvan de 
oppervlakte door uitspoeling en verweering takkig gekroesd is. Zij 
heeft even als al de volgende nummers (701—707) eene heldere, 
bruinachtig gele of grijsgele kleur, doch ter plaatse waar zij door 
het water wordt bespoeld, is zij aan hare oppervlakte koolzwart 
en glimmend. Deze steensoort is zeer ligt van gewist, geeft een 
helderen klank, wanneer er met den hamer op wordt gesla- 
sen en vormt aan den oever der beek de bovenste laag, zijnde 
eene bank ter dikte van 5 à 8 voet, welke eene horizontale lig- 


375 


wijze heeft en zonder duidelijk in lagen te zijn verdeeld naar be- 
neden in de navolgende vormen overgaat, die steeds harder wor- 
den, naar gelang men dieper komt en tevens meer en meer de hoe- 
danigheid verliezen om, met zuren behandeld wordende, op te 
bruiseh, hetgeen als een bewijs moet worden beschouwd, dat zij 
allengs eene geringere gehalte aan koolzuur bezitten en dit eindelijk 
geheel en al missen. — L. n°. 701: ten deele veranderde kalk- 
mergel, een overgangsvorm. L. n°. 702: gedeeltelijk nog meer ver- 
anderde kalkmergel, waarin vele plekken kwartshard zijn en, 
met het staal geslagen wordende, vonken van zich geven, terwijl 
andere plekken, die in een regtstreeks verband met de vorigen 
staan, week, mergelachtig zijn en nog herkenbare, organische 
overblijfselen bevatten. L. n°. 705: dezelfde verharde kalkmergel 
met holligheden, die, even als de blaasruimten in lava, gladde 
wanden hebben, terwijl nog daarenboven talrijke kristallen in de 
steenmassa voorkomen. L. no. 704: veranderde en puimsteenach- 
tig met blaasruimten doortrokkene kalkmergel, met enkele haar- 
vormige kristallen in de poren. L. n°. 705: dezelfde puimsteen- 
achtig poreuse kalkmergel,. waarvan. de blaasruimten met gips- 
spaath — bladerige gips — zijn gevuld. Deze gipsspaathmassa’s 
zijn volkomen kogelvormig, hebben de grootte van eene grut, eener 
erwt of hazelnoot en vormen eene soort van neptunischen aman- 
delsteen. L. ne. 706: een overgangsvorm in den daarop volgenden 
toestand. L. no. 707: een grijs, poreus gesteente, dat uiterlijk op 
trachiet-lava gelijkt, met enkele glazige feldspaath-, ja, hornblende- 
kristallen, welke in de grondmassa te voorschijn komen, benevens 
blaasruimten, die gedeeltelijk ledig, gedeeltelijk met gipsspaath 
zijn gevuld. — Nu rijst de vraag: is deze laatstgenoemde vorm een 
eruptie-gesteente, — is het werkelijk trachiet? en moeten de 
vroeger genoemde vormen, wier blaasruimten, met hetgeen zij 
omsluiten, geheel en al met dit gedeelte overeenkomen, zoomede 
hunne langzame overgangen in L. n°. 707 ‚ slechts worden be- 
schouwd als veranderingen van den kalkmergel, te weeg gebragt 
door dit pyrolithisch gesteente — of is ook dit laatste eene veran- 
derde neptunische steensoort? — Uithoofde de ontblootingen, ten 
gevolge van de vlakke gesteldheid des bodems niet diep genoeg 


576 


reiken, ben ik niet in staat geweest dit punt op te helderen. In 

het bed der beek vindt men kwartszand en conglomeraten , waar- 

onder insgelijks grootere kwarts- en hoornsteenstukken worden 

aangetroffen. k 

D. DISTRIKTEN DJAMPANG TENGAH, WETAN, EN TJIDAMAR 
VAN HET PREANGER=REGENTSCHAP TJANDJOER: 09, 19—24, 

19. EK. Het vulkanische massagesteente, dat hier is omhuld 
met conglomeraten en hooger opwaarts is bedekt met eene kalk- 
mergelbank, en waarvan ontblootingen worden gevonden in den 
bodem der kloven van de Tji-Kaso en der Tji-Soro, zoomede ver- 
der oostwaarts in de Goea-Tjikopejah, nabij het dorp Dòlog, is 
reeds vroeger door ons op bladzijde 55, 196 en 172 beschreven. 
Deze steensoort bevat veel magneetijzer in zeer fijn verdeelden 
toestand. (Djampang têngah.) 

zo. E. Phonolithisch, schijnbaar aemstaelks erup- 
tie-gesteente nabij den G.-Dòlog. Een uur benoorden het 
dorp Dòlog wordt een plonolithachtig „blaauwgrijs eruptie-gesteente 
gevonden tusschen meer of minder veranderde zandsteenlagen, die 
onder een hoek van 70° naar het oost-noordoosten hellen ; dit 
eruptie-gesteente is gedeeltelijk in platen afgezonderd en wordt, 
wanneer het begint te verweeren, vuil wit van kleur, tufachtig. — 
Dergelijke doorbraken vindt men verder noordwaarts in den G.- 
Dòlog of Bentang, een langen bergrug, langs welks westelijk uit- 
einde de weg loopt, die van het dorp Dòlog naar Sajaranten voert. 
(Djampang téngah.) 

21. FE. Goenoeng-Karang bij Soeka nëgara. (Djampang 
wétan.) Deze berg bestaat uit eene trachiet-massa: L. n°. 729, 
die bijna steil gelijk een muur ter hoogte van 5 à 500 voet oprijst 
en welks smal juk zich in de rigting van het zuidoosten naar het 
noordwesten verscheidene palen ver uitstrekt. Deze massa — een 
gang van verbazende uitgestrektheid — verheft zich als een rots- 
eiland geheel geïsoleerd in het tertiaire-gebergte, dat hier ter 
hoogte van 2 à 5000 voet boven het niveau der zee ligt; zij is 
gewoonlijk in groote, scherphoekige , rhomboidische, hier en daar 


517 


echter in tafelvormige, naar den eenen kant spits toeloopende 
stukken afgezonderd. Hare zuidwestelijke zijde vormt een der 
hoogste, volkomen loodregte trachiet-wanden, die, met uitzon- 
dering der kraterwanden, op Java worden aangetroffen. De poeder- 
achtige, witte, gedeeltelijk gele, in het groene overgaande thal- 
lus van korstmossen, welke de oppervlakte van het gesteente be- 
dekken, geven aan den wand zulk eene heldere kleur, dat men 
hem in de verte voor een kalkwand houdt. Aan haren voet vindt 
men de grijze mergel- en kleilagen ontbloot, die vol verbrijzelde 
schelpen en koralen zijn: L. n°. 478; zie bladz. 100 H. 

2e. E.& M. De pyrolithische (berg) G.-Soebang ter 
zijde van den breukrand van het neptunische gebergte 
G.-Brengbreng. (Djampang wétan.) De omstreken van den 
G.-Soebang, de wrijvingsconglomeraten, die zijn voet omgeven 
en de heete bronnen en bandagaatrotsen, welke aldaar voorko- 
men, hebben wij reeds vroeger in de Ide afdeeling, bladzijde 
1515 en in de IIIe afdeeling, bladzijde 214 behandeld. De G--Soec- 
bang is een lange, breede bergrug, die zich in eene evenwijdige 
rigting met de G.-Brengbreng van het zuidwesten naar het 
noordoosten uitstrekt en in zijn middengedeelte tot een stompen, 
klokvormigen top oprijst. De schoonste ontblootingen van zijn 
kerngesteente vindt men in de bedding der Tji-Loemoet, welke 
beek langs de oostelijke helling des bergs afwaarts stroomt en ter 
helfte van zijne hoogte, aan den voet van den eentralen top, een 
waterval vormt. De steensoort, welke alhier onmiddellijk grenst 
aan de doorbrokene mergellagen, is groenachtig grijs van kleur 
en zoodanig afgezonderd, dat de stukken, door de reten gevormd, 
nu geheel en al onregelmatig of scheef vierkant van vorm zijn, 
dan weder platen vormen, die naar verschillende rigtingen zijn 
gebogen, ja, op vele plaatsen een geheel regelmatig vijfhoekigen, 
zuilvormigen bouw hebben; zoowel de zuilen als de banken (pla- 
ten) zijn door dwarsreten afgedeeld en alle afgescheidene stukken 
hebben scherpe hoeken en kanten. Deze steensoort is buitenge- 
woon hard en vast; zij bestaat uit eene schijnbaar gelijkvormige 
grondmassa, die, op de breukvlakken grofhoekig, splinterig , onef- 
fen, in dunne blaadjes doorschijnend is en waarin slechts glazige 


el 
ed 
Go 


veldspaath-kristallen worden waargenomen, die meerendeels eerst 
dan zigtbaar worden, nadat het gesteente begint te verweeren: 
L. n°. 758. Ten gevolge van het verbrijzeld (door wrijving) en 
verweerd geraken van de rotsmassa, zijn de gesteentevormen ont- 
staan, die wij vroeger t. a. p. aan den voet des G.-Soebang in 
oogenschouw hebben genomen. 

23. U.S M. Witte, gedeeltelijk verkieselde mergellagen 
in de Tii-Koeripan. (Tjidamar.) Ter plaatse waar het tertiaire 
gebergte van dit distrikt in eene noordelijke rigting steeds hooger 
stijgt om in het vulkanische hoogland van Pëngalengan over te 
gaan, welk hoogland is omringd door de vulkanen G.-Patoea, 
Malawar en Wajang, worden buitengewoon diepe dalen gevonden 
tusschen kolossale bergribben en jukken, welke eene der wildste, 
ongebaandste streken van gansch Java vormen. Aan de zijwanden 
van vele kloven is het trachitische eruptie-gesteente op menigvul- 
dige plekken ontbloot en verheft het zich tusschen de doorbrokene 
massa's der tertiaire formatie menigwerf in den vorm van zuilen 
of torens. Door een dezer diepe dalen stroomt de Tji-Koeripan 
over witte, deels rood gestreepte, ook geelachtige, somtijds lila- 
blaauwachtige, doch steeds helderkleurige klei- en mergellagen , 
waaruit zeer uitgestrekte gedeelten van het laagsgewijs ge- 
vormde gebergte alhier bestaan. Deze klei- en mergellagen: L. 
no. 781, 782, die week zijn en kleur afgeven, gaan door talrijke 
tusschenvormen, welke allengs harder worden, doch allen nog de 
voormalige kleur hebben: L. no. 785—785, eindelijk over in eene 
hoornsteen- of kwartsmassa: L. n°. 786—787, die, met het staal 
geslagen wordende, vonken van zich geeft. Zijn de oorspronkelijke 
kleilagen dun, gelijk in vele gedeelten der bedding het geval is, 
dan ontstaat daardoor eene soort van kiesel- of hoornsteenschie- 
fer. Menigwerf bevat de witachtig grijze hoornsteenmassa: L. ‘n°. 
187, melkwitte vlekken, die uit nog niet verharde, weeke klei 
bestaan. 

24. E&M. Trachiet-doorbraak in de nabijheid der 
Tji-Lajoe. Dergelijke trachietachtige gesteenten, welke voorko- 
men in de vroeger beschouwde landstreek , worden insgelijks ver- 
der oostwaarts gevonden in de streek, welke de Tji-Lajoe in eene 


579 


5 à 500 voet diepe, smalle kloof doorstroomt. (Distrikt Tjidamar.) 
De weg, welke van Tjëringin en Tjibogo naar Tjiawi en Tjika- 
rang voert, brengt den reiziger door deze kloof. Aan hare zij- 
wanden verheft zich de trachiet , bij voorbeeld, de aan hornblende 
zoo rijke varieteit: L. no, 790, op vele plaatsen in ontzaggelijke 
rolsmassa’s, die in verticale zuilen zijn afgezonderd; deze zijn 
kolossaal, torenvormig en rijzen menigwerf trapsgewijs de eene 
boven de andere op. Aan den westelijken rand dezer kloof is 
de trachiet op vele plaatsen in platen, ter dikte van Zà 1 duim, 
afgezonderd: L. n°. 789, op andere plekken daarentegen is hij 
bedekt met een wrijvingsconglomeraat, dat nestvormig hier en 
daar voorkomt. — De doorbrokene lagen zijn weeke, kalkachtige 
zandsteenen, wijders zandsteenen met schelvormig afgezonderde 
kogels, die echter vol fossile schelpen zijn, benevens zandige 
mergelsoorten, welke eene bleeke of groenachtig bleeke kleur heb- 
ben: L. no. 788* a en b; deze mergelsoorten zijn op vele plek- 
ken, bij voorbeeld, in de bedding der nevenbeek Tji-Awi, zeer 
hard geworden of geheel verkieseld en overgegaan in een blaauw- 
achtig grijzen en wit gestreepten hoornsteen: L. no. 788 c. De 
lagen hellen alhier onder een-hoek van 10° naar het zuid-zuid- 
oosten. 


E. prsrrixT GONDOsoELI vAN HET PREANGER=REGENTSCHAP 
TJANDJOER, BENEVENS EEN GEDEELTE DER ASSISTENT= 
RESIDENTIE KRAWANG EN VAN HET DISTRIKT 
TJIKAOK VAN BANDONG: n°. 25 


®5. E. 5 M. Goenoeng-Parang. (1) Bergtoppen van 
hornblende-porphier. Deze algemeene benaming wordt gege- 
ven aan eene talrijke groep rotsbergen, die zich verheft aan de 
noordelijke helling van het Preanger-hoogland tusschen de vul- 
kanen G-Gëdé en Boerangrang, doch veel noordelijker is gelegen 
dan deze laatsten. De weg, die van Poerwokërta, in Krawang , 
naar Plèred, het hoofddorp van het distrikt Gondosoeli voert, 


(1) Deze berg moet niet worden verward met het distrikt Goenoeng parang, waar- 
van Soeka boemi de hoofdplaats is. 


580 


loopt langs den oostelijken voet dezer bergen. Nadat de Tji-Taroem 
zich met de Tji-Sokan heeft vereenigd, stroomt zij in eene half- 
kringvormige rigting rondom den westelijken en noordelijken voet 
dezer bergen en vormt daarna eene doorbraak — eene smalle 
kloof — in het noordelijkste verheffingsjuk van het tertiaire ge- 
bergte, dat noordwaarts onder den alluviaalbodem van Krawang 
duikt. Te rekenen van het uiteinde der kloof, waar Tjikaok is ge- 
legen, is deze rivier bevaarbaar. De doorbrokene lagen zijn kalk- 
achtige zandsteen-, klei- en mergellagen: L. n°. 927—959, welke 
rijk zijn aan petrefacten; vergelijk hier boven bladzijde 114 Q, 
benevens de aldaar opgenoemde fossile overblijfselen. Deze lagen 
zijn in de streken, waar zij door gindsche rotsbergen doorbroken 
zijn, vooral ter plaatse, waar zij met het eruptie-gesteente in 
onmiddellijk verband staan, kristallinisch geworden, verhard en 
verkieseld. De kleilagen zijn op menigvuldige plekken in een 
leiachtig, althans in dunne blaadjes verdeelbaar gesteente ver- 
anderd, dat ter naauwernood kan onderscheiden worden van 
tafelbasalt: L. n°. 918—920. In deze metamorphische steensoort 
komt op vele plekken eene verbazende hoeveelheid ijzerkies voor, 
zoo wel ingesprenkeld als in aderen aan de contactpunten met 
het eruptie-gesteente: L. no. 924—925. Naar men zegt, moet 
dit zwavelijzer goud bevatten, welke bewering ik noch weder- 
leggen, noch bevestigen kan, uithoofde de medegebragte massa’s 
in dit opzigt nog niet zijn onderzocht. Aan de westelijke zijde 
der hoofdrots, bij uitnemendheid G.-Parang geheeten, wordt een 
schacht gevonden, die in Augustus, 1722, onder het opzigt van 
Mr". D. Durven, Raad van Indië, aan de grens van het veranderde 
neptunischeen van het eruptie-gesteente is gegraven; in 1746 werd 
de exploitatie echter opgegeven, uithoofde de hoeveelheid goud, 
welke in zeer fijn verdeelden toestand werd gevonden, de kosten 
der bewerking niet kon bestrijden. Het eruptie-gesteente: L. n°. 
915—917 en 922, 925 is een hornblende-porphier, die veel over- 
eenkomst heeft met trachiet, met lange, dunne zuil- of naald- 
vormige hornblende-kristallen, die zwart van kleur zijn en in een 
helder grijs of witachtig felsiet-deeg liggen. In een twaalftal kolos- 
sale rotstoppen, welke deels den vorm hebben van kegels, pilaren 


581 


of torens — G.-Lèmboe, Tjipalawi, Salasi, Parang, Bongkok , 
Anaga, Meoeng, Lëmboeng, Djoepoe, enz., enz. , geheeten , — rijst 
het ter hoogte van 500 à 1000 voet boven de oppervlakte des bo- 
dems. Terwijl de zijwanden van de meeste dezer rotsmassa’s zon- 
der ladders en steigers volkomen onbeklimbaar zijn, is haar sche- 
del niet zelden met woudgeboomte bedekt. Zij hebben deels eene 
zuil-, deels bankvormige of tafel-schelvormige afzondering, doch 
beide op eene verbazend groote schaal. Met den hamer geslagen 
wordende, breekt het gesteente, in het klein , gewoonlijk in scherp- 
kantige, scheve, vier- of vijfhoekige-stukken. — Aan den ooste- 
lijken voet van den G.-Parang ligt, in eene bruinachtige verwee- 
ringsaarde, eene ontzaggelijke menigte groote kwartskristallen: L. 
n°. 926 (rhomboëder «entrandeckt zur Säule und in der Richtung 
der Scheitelkanten», wier eindvlakken zeer ongelijk van grootte 
zijn), welke kristallen zonder twijfel moeten beschouwd worden 
als overblijfselen van een verweerden porphier. (1) 


F. PREANGER-REGENTSCHAP BANDONG: 00. 26—28. 


26. E. Trachiet- en hornblendeporphier-bergen in 
het plateau van Bandong tusschen het distrikt Kopo 
en Rongga. Het zuidelijke, smalle gedeelte van het plateau van 
Bandong, dat zuidwaarts van zijne hoofdbeek Tji-Taroem ligt, 
wordt in tweeën verdeeld door de nevenbeek Tji-Widaiï, welke 
van het zuiden naar het noorden stroomt. De oostelijke, grootste 
helft is aan de zuidzijde slechts begrensd door vulkanen en vul- 
kanische voorbergen — den G.-Tiloe, Malawar en anderen, — 
de westelijke helft daarentegen, welke voor het grootste gedeelte 
tot het distrikt Rongga behoort, is omgeven door laagsgewijs ge- 
vormde gebergten, die tot de tertiaire formatie behooren en zich 
onafgebroken voortzetten in de Djampang-distrikten. Aan de wes- 
telijke zijde der Tji-Widai reikt een veeltoppig gebergte, tusschen 
het oostelijke distrikt Kopo en het en ie distrikt Rongga, 


(1) De G.-Parang, benevens de aangrenzende deelen der tertiaire formatie en de ver 


selen, welke zij opleveren ; eene dergelijke monographie kan echter in dit werk niet 
worden geleverd. 


aA 
Go 
to 


ver noordwaarts op het plateau tot aan de T.-Taroem, ja, verheft 
zich nog ten noorden der genoemde rivier in enkele, meer af- 
zonderlijke toppen. Al de toppen van dit gebergte bestaan voor 
het grootste gedeelte uit porphier. die hier meer trachiet-, elders 
meer syenietachtig is, in welks helderkleurig, bruin- of blaauw- 
achtig grijs, zelfs witachtig, ja, melkwit felsiet-deeg glazige veld- 
spaath-kristallen , benevens lange, deels tafel-, deels naaldvormige, 
glimmend zwarte hornblende-kristallen in allerlei rigtingen verstrooid 
voorkomen; L. n°. 805, 804, 808—815; daar tusschen treft men 
hier en daar meer eigenlijk-gezegde trachietachtige rotssoorten en 
vulkanische gloedbrekzien aan: L. no. 802, 805—807. Het zui- 
delijke gedeelte van dit gebergte grenst aan het binnenste Tji- 
Widai-dal (distrikt Tjisoendari), dat gevuld is met de lava-puin- 
slroomen des G.-Patoea. — Ter plaatse waar de hoofdstroom van 
het plateau, de Tji-Taroem, in zijn westelijken loop de streek 
heeft bereikt alwaar de noordelijkst gelegene toppen van het 
ver voorwaarts geschovene porphier-gebergte oprijzen, aldaar 
houdt hij op een zacht vlietende plateaustroom te zijn, welke 
eene vlakke bedding heeft; hij stort als eerste waterval, Tjoe- 
roek-Djompong, in eene kloof, welke van dit punt de westelijke 
helft van het plateau steeds dieper ‘doorsnijdt. De porphier 
vormt te dezer plaatse een rotsdam van zeer hard gesteente, (1) 
dat zich op eene geringe diepte beneden de oppervlakte des bo- 
dems van het plateau naar het noorden uitstrekt en op deze wijze 
langs onderaardschen weg twee porphier-toppen. verbindt, die, 
door eene vlakke tusschenruimte van elkander gescheiden, zich 
geheel geïsoleerd boven het plateau verheffen. Deze harde rotsdam 
is door de werking van het afstroomende water tot heden slechts 
ter diepte van eenige voeten ingesneden, waardoor het tevens 
onmogelijk werd gemaakt, dat die streken van het plateau, welke 
hooger opwaarts, dat is, ten oosten van den rotsdam zijn gelegen, 
door het water worden uitgespoeld. Aan de westelijke zijde van 


(4) De steensoort omsluit te dezer plaatse bijna geene vreemde ligchamen en bestaat 
bijna uitsluitend uit een bleek , blaauwachtig grijs felsiet-deeg, dat op de breukvlakken 
jn bladerig of schubbig splinterig is en, bij toenemende verweering, eerst eene rood- 
achtig Srijze, vervolgens eene helder roodachtige kleur verkrijgt en eindelijk porphier- 
achtig, licht en donker gevlekt wordt: L. no, 808812, À 


585 


den dam daarentegen ondervond de werking van het water in 
den verderen loop des strooms niet dergelijke beletselen; hier werd 
eene kloof gevormd, waarin de Tji-Taroem zich over den porphier- 
dam als waterval naar beneden stort. Het uitspoelen dezer kloof 
moest, te rekenen van dezen dam, des te gemakkelijker plaats 
grijpen, de maatstaf , waarop zij werd gevormd, moest des te ko- 
lossaler worden, hoe losser, zachter de lagen zijn, welke de groote 
rivier — een der hoofdstroomen van Java — alhier tot bedding 
strekken. Het zijn zoetwatervormingen, lagen, welke het bekken 
vullen van een voormalig meer en deels op den porphier, voor 
het grootste gedeelte echter, namelijk, over de gansche uitge- 
strekt van den verderen, westelijken loop der Tji-Taroem, op 
steil hellende en veelal veranderde lagen der tertiaire formatie zijn 
afgezet geworden. (Zie lager.) 

Dit porphier-gebergte, dat de tertiaire formatie heeft doorbro- 
ken, verheft zich in talrijke toppen, die deels kegelvormig, voor 
het grootste gedeelte echter halfkogelvormig zijn — G.-Karang, 
Singa, Boeloet, Pamidangan, Awoe, Awar, Djompong, enz. ; deze 
toppen zijn door zadels, die eene geringere hoogte bereiken, verbon- 
den en hebben een zeer opwerkenswaardigen vorm, want aan eenige 
zijden of althans aan eenen kant dalen zij steeds met een loodreg- 
ten rotswand afwaarts. Deze wanden zijn afgezonderd in kolossale, 
vierkante, met dwars afgedeelde geledingen voorziene zuilen, — 
welke bijna torenhoog zijn, — vele dezer zuilen, of torenvor- 
mige rotstukken springen meer of min buitenwaarts, ja, staan 
gedeeltelijk, vooral aan hunne bovenste helft, geheel en al vrij, 
zijn van den wand gescheiden en doen zich aan het oog voor als 
rotsgevaarten, torens, gelijk wij er een — den Batoe-Soesoen — 
hebben afgebeeld in J. IL. Figuur 15 en 16. Enkele malen ont- 
waart men eene tafel- of bankvormige afzondering. — Lagen de 
toppen van dit gebergte nader bij den G.-Patoea dan werkelijk het 
geval is, dan zouden zij hier een pyrolithisch voorgebergte des 
vulkaans vormen, gelijk zich verheft aan den noordelijken voet 
van den naburigen, iets verder oostwaarts gelegenen vulkaan G. 
Malawar, dat zeer veel overeenkomst heeft met het G. -Pamidangan-, 
Singa- en Djompong-gebergte.… 


Eene gelijke overeenkomst als wij opmerken in de uiterlijke 
gedaante en de wijze van afzondering dezer rotsbergen op het 
plateau van Bandong en den G.-Parang (n°. 25), bestaat er 
tusschen beiden, wat betreft hun petrographisch karakter. — 
De geologische gesteldheid van het plateau van Bandong, waar 
steil hellende en veranderde zandsteenlagen, benevens verbazend 
dikke en uitgestrekte kalkbanken der tertiaire formatie in aanra- 
king komen met plutonische uitbarstingsgesteenten en den rots- 
grond vormen van het bekken, waarop zoetwaterlagen, ter dikte 
van 5 à 500 voet, zijn afgezet, terwijl een krans van vulkanen, 
die gedeeltelijk nog werkzaam zijn, den ketel omringen, deze geo- 
logische gesteldheid is zoo ingewikkeld, doch te gelijker tijd zoo 
gewigtig, dat ik het voornemen heb opgevat die, even als de bij- 
zonderheden des G. -Parang, meer uitvoerig te behandelen in eene 
monographie, waarbij kaarten en profielen zullen worden gevoegd; 
te dezer plaatse, zoo mede onder no. 27 en 28 en in het 12de 
hoofdstuk zal ik slechts de  wetdenkdemeiet id, plaatselijke bijzonder- 
heden optellen. 

“3, E. 5 M. Dioriet aan den Tjoeroek-Alimoen. (Dis- 
trikt Rongga.) Te rekenen van den eersten waterval, den Tjoeroek- 
Djompong, vormt de Tji-Taroem in haren westelijken loop nog 
verscheidene watervallen, terwijl de bodem der kanaalvormige en 
scherp begrensde kloof, die 5 à 700 voet diep het plateau doorsnijdt 
en eindelijk eene doorbraak ter diepte van 1663 voet door de grens- 
keten tusschen Bandong en Radja mandala vormt, somtijds trap- 
vormig daalt. Vergelijk hier boven bladzijde 84. De tweede wa- 
terval, Tjoeroek-Lanang, en de derde, Tjoeroek-Kapek geheelen, 
zijn slechts kleine trappen of stroomversnellingen , veroorzaakt door 
trachiet-dammen, de vierde is reeds vroeger op bladzijde 203 door 
mij beschreven en is eene enge plaats — Tjoekang raon — in 
het rivierbed, dat in eene kalksteenbrekzie is uitgespoeld ; de 
Tjoeroek-Alimoen daarentegen, welke in de nabijheid is gelegen 
der doorbraak in de westelijke grensketen, in eene streek waar 
de kloof eene diepte heeft van meer dan 700 voet, is een verti- 
cale trap der beekbedding van ruim 70 voet hoogte, ontstaan 
door een dam van grofkorreligen gioriet: L. ne. 814—816, van 


585 


welks rand de Tji-Taroem met donderend geweld al schuimend 
nederploft. Het is niet de hoogste, maar, wat betreft de water- 
massa, de grootste waterval op gansch Java. De steensoort , welke 
hier het tertiaire-gebergte heeft doorbroken, bestaat bijna uit ge- 
lijke deelen van witten albiet en zwartachtig groene of groenachtig 
grijze hornblende, die tot eene korrelig-kristallinische massa zaâm- 
verbonden zijn; dit gesteente springt aan de wanden in den vorm 
van ribben naar buiten en heeft eene rhomboidische , scherphoe- 
kige, hier en daar eene onduidelijke zuilvormige afzondering. 

Stroomafwaarts beneden dezen waterval, aan den linkerwand der 
kloof, in eene streek, welke reeds gedeeltelijk tot de dwarsdoor- 
braak des strooms door de grensketen behoort, vormt de dioriet 
een gang met scherp afgesnedene wanden, welke voorkomt tusschen 
steil opgerigte, veranderde, klinkend harde zandsteenlagen : L. n°. 
852 en 855 aan de eene en 854—856 aan de andere zijde; vele 
van deze zandsteenlagen zijn zoo kristallinisch geworden, dat men 
ze ligtelijk ten onregte als trachiet-platen zou kunnen beschouwen. 
Het eruptie-gesteente van,dezen gang, welke onder anderen ont- 
bloot voorkomt in de bedding der nevenbeek Tji-Potoi: L. ne. 817, 
bestaat uit tamelijk groote, glasgroene albiet- en hornblende-kris- 
tallen, die tot een geheel van korrelige structuur innig zijn zaâm- 
verbonden. Versch zijnde, heeft het gesteente op de breukvlak- 
ken eene levendige, donker groene kleur; later echter wordt het 
koolzwart, en dan laten de kristallen, die aan hunne uitsprin- 
gende hoeken aanvankelijk half doorschijnend zijn, zich alleen 
nog herkennen aan hunne blinkende vlakken. — In den diepen 
bodem der kloof ligt , beneden deze plaats, de vroeger op bladzijde 
85 beschrevene zesde waterval der Tji-Taroem, namelijk, de stroom- 
engte Sangjang ëloel. 

»s. E. & M. Basalt-doorbraken in de Tji-Ea en ver- 
anderde zandsteenlagen te Batoe-Asaän. Aan de buitenste 
(noordwestelijke) zijde der laagsgewijs gevormde bergketen, welke 
de Tji-Taroem heeft doorbroken, ter linkerzijde, op een afstand 
van eenige palen, zuidwestwaarts van de doorbraak. (Distrikt 
Tjiëa.) — De hoofdmassa van het gebergte bestaat uit zandsteen- 
lagen, benevens kalkbanken, waaronder een donker grijze kalk- 


586 


steen met vele organische overblijfselen: L, no. 844, voorkomt ; 
op vele plaatsen is dit gebergte doorbroken geworden door gang- 
‚ gesteenten van dioriet, phonolith, basalt en trachiet: L. ne. 
818—820 en 825. Onder deze doorbraken onderscheidt zich een 
blaauwachtig zwarte, digte basalt: L. ne. 821, welke is afgezon- 
derd in platen, ter dikte van 1 duim à 1 voet, waar tusschen 
dunne lagen iĳjzerkies voorkomen; onmiddellijk op dezen basalt ligt 
eene 6 voet dikke bank van helder grijze trachiet-lava: L. ne, 822, 
welke in onregelmatige kubieke stukken is afgezonderd en slechts 
door hamerslagen van het vroeger genoemde gesteente kan wor-’ 
den gescheiden; in deze trachiet-lava laat zich niet anders waar- 
nemen dan groote, glazige veldspaath-kristallen ; zij is echter met 
blaasruimten doortrokken, waarvan eenigen met kalkspaath, an- 
deren met kwarts of met ijzerkies zijn gevuld. Onder de gebro- 
kene koppen dezer basalt- en trachiet-banken, welke onder een 
hoek van 15° naar het zuiden (of zuid ten westen) hellen, vormt 
de Tji-Ea een kleinen waterval. 

Zet men zijne „wandeling stroomopwaarts verder voort in het 
bed dezer beek, naar de hoogere streken der bergketen, namelijk , 
naar de buitenwaarts gekeerde steile helling, dan komt men in de 
nabijheid van den oorsprong der rivier in eene streek, die bij de 
Javanen is bekend onder de benaming Batoe-Asaän, Maleisch: Batoe- 
Gòsok, dat wil zeggen, slijpsteen. (1) Hier vindt men, zoowel in 
de bedding der Tji-Ea, als aan de zijwanden van het dal zeer 
fraaije ontblootingen der zandsteenlagen, die afwisselend 1°à 4 voet 
dik zijn en volkomen loodregt staan; eene dergelijke verticale 
rigting der lagen hebben wij reeds vroeger waargenomen in de 
meer noordoostwaarts gelegene streek der bergketen, nabij Sang- 
Jang èloet, zie bladzijde 84, gelijk mede bij de kalksteenbanken, 
‚die aan de buitenwaarts gekeerde zijde der bergketen oprijzen; 
zie bladzijde 88 en 505. Tusschen de dikkere zandsteenlagen 
bij Batoe-Asaän worden dunne lagen gevonden , die slechts 
één duim dik zijn; allen hebben zij dezelfde rigtwijze, loopen 


4) Zij zijn mede bekend onder de benaming van Batoe-Kasor, dat is, matrassensteen, 
uithoofde vele dezer steenbanken uiterlijk op matrassen gelijken, 


587 


volkomen evenwijdig met de rigting der bergketen van het zuid- 
westen naar het noordoosten en strekken zich in dier voege op 
een grooten afstand in de beekbedding uit; de afgebrokene koppen 
verheffen zich als zuilen boven de oppervlakte der bedding — 
aan de zijwanden van het dal hebben zij een reusachtigen , schoo- 
nen, laagsgewijzen bouw, vormen zij als het ware nevens elkan- 
der staande muren, die de een boven den anderen uitsteken — 
en strekken zich op die wijze eenige palen ver in eene lijnregte 
rigting uit. Deze streek is zeer merkwaardig, uithoofde van de 
groote veranderingen, welke de zandsteenlagen hebben ondergaan, 
die allen helder, witachtig grijs zijn gekleurd: L. n°. 824 a—g. 
Eenigen zijn tamelijk week, bestaan uit fijneren zandsteen, die 
op de breukvlakken fijnkorrelig, aardachtig is, met nog duidelijk 
herkenbare organische overblijfselen: d tot f; in halfverweerden 
toestand worden zij geelachtig bruin: g; door volkomen onbe- 
merkbare overgangen: b, ec, die allengs harder worden, ontstaat 
eindelijk een geheel en al gelijkvormig, blaauwachtig gesteente, 
dat op de breukvlakken fijn bladerig, splinterig is, en eene groote 
mate van vastheid en hardheid bezit: a, en dat men niet kan 
onderscheiden van sommige endogene felsiet-gesteenten, namelijk , 
phonolithen; het is door dwarsspleten meer of min in kubieke 
stukken afgezonderd op de wijze van zuilen, die in geledingen 
zijn afgedeeld. — De overgangsvormen c en b worden door de 
Javanen bij voorkeur tot slijpsteenen gebezigd en naar vele oorden 
des eilands verzonden. 


G. PREANGER-REGENTSCHAP SOEKAPOERA: n°. 29—45. 


2. E. Doleriet-doorbraak Batoe-Tanggòlok en Goen- 
toel, aan de zuiderkust, in het westelijke gedeelte van Soeka- 
poera. (Distrikt Kéndëng wësi.) Westwaarts van de monding der 
Tji-Kantang, op een afstand van 4 paal van daar, ontlast de 
kleine Tji-Tanggòlok hare wateren in zee. Niet ver van haren 
oostelijken oever verheft zich, digt bij den laagsgewijs gevormden 
kustmuur, eene kolossale rots, welke zich aan het oog voordoet 
als een oud kasteel; zij is bekend onder de benaming van Batoe- 


588 


Tanggòlok en rijst gelijk een eiland geheel geisoleerd uit de smalle 
kustvlakte opwaarts met onbeklimbaar steile, 50 voet hooge wan- 
den; eenige kleinere rotsen, die met de vorigen eene korte rij 
vormen en Batoe-Goentoel worden geheeten , strekken zich bij wijze 
van een kam in zee uit. De blaauwachtig grijze doleriet: L. n°. 
778, waaruit deze laatstgenoemden bestaan, is in zonderling gebo- 
gene, deels loodregt staande, deels scheef gerigte platen, ter 
dikte van 1 duim à 1 voet, afgezonderd, die meerendeels van het 
oosten naar het westen zijn gerigt en op vele plekken in wrij- 
vingsconglomeraten zijn gehuld. Op andere plekken is het gesteente 
meer of min in kubieke stukken gespleten. — De lezer zie om- 
trent den laagsgewijs gevormden kustmuur in deze streek blad- 
zijde 50—52, 188 en 190. 

30. FE. Trachiet-rots Oedjoeng-Taboelan met gabbro- 
gangen. (Distrikt Tjiwaroe.) In eene meer oostwaarts gelegene 
streek der zuider kust van Soekapoera, beoosten de monding der 
Tji-Médang, aan welks oever het dorp Kèëlapa gënëp ligt, reikt 
eene spits toelopende rotskaap ö Oedjoeng-Taboelan, — voor welke 
het eiland Poeloe-Taboelan wordt gevonden, — tot op een aan- 
merkelijken afstand in zee; zoowel de rotskaap als het eiland 
trekken de blikken des reizigers onfeilbaar tot zich, want de kust 
en de gansche streek, zoo ver het oog dieper landwaarts in of langs 
het strand reikt, zijn beide geheel en al vlak. Het eiland bestaat uit 
een trachietachtig massa-gesteente, dat afzonderlijk uit de strand- 
vlakte oprijst en aan de zeewaarls gekeerde zijde met spitse rots- 
stukken en steile muren in de baren daalt. Het is bij uitnemendheid 
tafelvormig afgezonderd. De platen zijn 4 à 5 voet dik en tevens 
door dwarsspleten afgedeeld, zoodat zij van de smalle zijde be- 
schouwd wordende, uithoofde van haren verticalen stand, op zui- 
len gelijken, die in teerlingvormige geledingen zijn afgedeeld. Hier 
en daar echter zijn zij onregelmatig van vorm en gebogen. Op 
verscheidene plaatsen, namelijk, aan de oostelijke zijde der kaap, 
waar de kleine Tji-Patah boemi in zee uitloopt, is de trachiet 
doorbroken door gangen, bestaande uit een zeer fijnkorrelig of 
digt gabbroachtig groenachtig grijs gesteente: L. n°. 962, dat 
bedekt is met een puingesteente van gelijke soort, en van eene 


sns Ep En Ee ne arte ak Atl rt 


589 


bleekgroene kleur : L. n°. 961 (een wrijvings-conglomeraat). Deze 
brekzie wordt door verweering allengs weeker, aardachtiger en 
geelachtig wit : L. ne. 965, ja, eindelijk krijtwit; zij wordt 
insgelijks op andere plaatsen oost- en westwaarts van hier aan 
het strand gevonden, waar zij op verscheidene plekken in den 
vorm van klippen, kammen , boven het vlakke strand oprijst en 
door hare bleeke, kopergroene kleur de blikken des reizigers tot 
zich trekt. Dit is onder anderen het geval aan den Oedjong-Batoe 
noenggoel, die oostwaarts op den O.-Taboelan volgt, zoomede 
westwaarts van den O.-Taboelan, aan de monding der kleine beck 
Tji-Karang : L. n°. 956—957, welke gelegen is tusschen de 
breedere rivieren T.-Langla en T.-Patoedja. Men vergelijke hier- 
mede den vroeger onder no. 16 heschreven diallag-popbier. 

81. E. Trachitisch massa-gesteente van den G.-Lim- 
boeng. (Distrikt Kéndëng wêësi, Batoe wangien Négara.) Vergelijk 
L. ne. 965 en 972. Ten zuiden van de vulkanen G.-Pépandajan en 
Tjikorai, ongeveer halfweg tusschen het plateau Tjikatjang en de 
zuider kust, is het zeer onregelmatig uiteengedrevene en uit zijn 
verband gerukte laagsgewijs gevormde gebergte doorbroken ge- 
worden door kolossale massa’s basaltachtige, doch meerendeels 
trachietachtige steensoorten, wier kruin eene groep hooge, met 
woudgeboomte bedekte bergjukken vormt, Goenoeng-Limboeng 
geheeten. Aan de westelijke zijde van dezen G.-Limboeng, aan de 
helling van het dal der Tji-Kantang, verheft zich het endogene 
gesteente in verscheidene stomp kegelvormige toppen of komt het voor 
in halfkogelvormige massa’s, die in het groot eene uitstekend 
schoone schelvormige, concentriek bankachtige structuur bezitten. 
Nergens is de ontblooting van dit gesteente zoo aanmerkelijk als aan de 
zijwanden der 500 voet diepe kloof, door welke in de hoogere 
gedeelten van haren loop de Tji-Kantang stroomt, alvorens hare 
bedding tot een breed dal is geworden. Zuidoostwaarts van het 
dorp Pékantjèn vormt de beek in deze kloof een hoogen , schil- 
derachtigen waterval, — den Tjoeroek-Tjikantang, — in welks 
nabijheid het gesteente, een schoone, grofkorrelige trachiet : L. 
n°. 965, verscheidene honderd voet diep van den rand der kloof 
tot aan haren bodem ontbloot is. Het is afgezonderd in groote 


36 


… U 


590 


stukken, waaronder er voorkomen ter dikte van 10 en ter lengte 
van 25 voet; zij zijn verlicaal gerigt en schijnbaar onregelmatig 
van vorm, doch meerendeels vijfhoekig met scherpe kanten, 
welke stukken gewoonlijk naar eene zijde, naar boven of naar 
beneden, in eene scheeve rigting smaller toeloopen dan naar den 
anderen kant, waar tusschen hier en daar zeer smal en spits uit- 
loopende platen als ingeschoven schijnen te zijn. (Zie J. III. Figuur 
55.) Hoewel veel kolossaler van vorm herinnert deze wijze van af- 
zondering aan dien van den porphier van Tjimas (ne. 11) en anderen. 
3e. K. Hornblende-porphier van den bergkam G.- 
Boeroeng agoeng aan de westelijke zijde van het dal der Tji- 
Kaëngan. (Distrikt Batoe wangi.) Hij is in verticaal staande, 
kolossale zuilen afgezonderd en werd reeds vroeger op bladzijde 179 
beschreven. Een witachtig felsiet-deeg, dat, met de loup beschouwd, 
kristallinisch Gjnkorrelig is, omsluit, behalve waterheldere feld- 
spaath-kristallen en zeer kleine magneetijzerdeeltjes, vele groote, 
glimmend zwarte hornblende-kristallen, die 2 à 9 strepen lang 
(zuilvormig) zijn: L. n°. 975. Gelijk de wijze van afzondering in 
het groot torenvormig, scherphoekig is, zie J. IIL Figuur 54, is 
zulks mede in het klein het geval. De blokken, welke zich van 
den muur hebben afgescheiden — geledingen van groote zuilen — 
zijn op hunne beurt tamelijk regelmatig in kleinere, 4 of 6 hoe- 
kige, doch meerendeels 5 hoekige zuilen afgedeeld, welke eene 
dikte van 1, bij eene lengte van 4 voet hebben. — Deze por- 
phier vormt den hoogsten , middensten kam van de breede, doch 
voor het overige neptunische bergstrook, welke de uitspoelings- 
dalen Tji-Kaëngan ten oosten en Tji-Paboe-lakan ten westen van 
elkander scheidt en van lieverlede naar de zuider kust afdaalt. Hij 
komt slechts op deze plaats — aan de westelijke zijde van Tjoe- 
kang batoe, zie bladzijde 181 — ontbloot voor , doordien hij boven 
de gewone zandsteen-, conglomeraat- en mergellagen uitsteekt. 
33, E. Trachitisch bergjuk G.-Amlong. Verder noord- 
oostwaarts, mede aan de westzijde van het dal der Tji-Kaëngan, 
waarin het dorp Tjigintoeng (1) ligt (distrikt Batoe wangi) , be- 


(1) Men gelieve op bladzijde 179, regel 22 van boven, eene schrijffout te verbeteren, 
door Tjigintoeng te lezen in plaats van Singa toewoe: 


591 


slaat de hoogste, middenste kam der genoemde bergstrook uit 
een hoog juk, G.-Amlong geheeten, dat bijna den vorm heeft van 
eene doodkist en zich lijnregt van het zuidwesten naar het noord- 
oosten uitstrekt; langs zijne zijwanden dalen groote, stutvormige 
ribben afwaarts, welke reeds in de verte den endogenen aard 
van het bergjuk doen kennen. Nergens toch wordt zulk eene rc- 
gelmatige splijting der berghellingen waargenomen , waardoor ver 
naar buiten springende ribben worden gevormd, dan aan de hel- 
lingen der trachiet-vulkanen en vulkanische massa-geberglen (ver- 
gelijk vroeger ne. 8). Dit juk staat echter niet in regtstreeksch ver- 
band met vulkanen, want den naastbij gelegenen, den G.-Tjikorai, 
ontwaart men van hier op een grooten afstand in het noord- 
noordwesten. Bergmassa’s, die van zuiver neptunischen oorsprong 
zijn, liggen tusschen dezen vulkanischen kegel en den G.-Amlong, 
welke als een geisoleerd pyrolitisch bergjuk boven het tertiaire 
gebergte oprijst. De lagen van dit laatstgenoemde gebergte, dic 
aan den voet des G.-Amlong, in den dalbodem en aan de oostzijde 
van den dalwand in de beddingen van al de te dier plaatse ge- 
vonden wordende beken ontbloot zijn, bevatten op vele plekken 
nesten en dunne lagen fossile kool, benevens fossile hars, gelijk 
reeds vroeger op bladzijde 279 is aangemerkt geworden. Het ge- 
steente van den G.-Amlong is trachitisch en _phonolitischrvan aard. 
Aan den voet van het gebergte, zuidoostwaarts van Tjigintoeng , 
wordt eene fraaije ontblooting van dit gesteente gevonden in de 
bedding der Tji-Potoï, welke haren oorsprong heeft aan de hel- 
ling des G.-Amlong. Het is hier meer phonolitisch dan trachitisch 
van hoedanigheid: L. ne. 977, heeft evene blaauwachtig grijze 
kleur, en bestaat bijna uitsluitend uit eene digte felsiet-massa , 
die fijnbladerig splinterig, bijna glad op de breukvlakken is, waarin 
ter naauwernood een enkele glazige feldspaath-kristal kan ontdekt 
worden. Het bevat eene verbazende hoeveelheid iĳzerkies, — dat 
als goudstipjes blinkt, — en daarenboven in dunne lagen tusschen 
de afzonderlijke platen voorkomt; ten gevolge daarvan laten deze 
platen zich, even als op elkander liggende planken, gemakkelijk 
van elkander scheiden. Even menigvuldig als het zwavelijzer 
er in voorkomt, vindt men zwartkleurige magneelijzerkorreltjes 


592 


in de gesteenten, hoewel deze laatsten veel kleiner zijn en mee- 
rendeels slechts met de loup kunnen waargenomen worden. De 
platen, tafels, waarin deze rotssoort is afgezonderd, hebben eene 
dikte van 5 duim à 1 voet; de meesten echter zijn 1 à 2 duim 
dik en breken onder den hamer mede in scheeve vierkante stuk- 
ken, (1) die aan het eene uiteinde steeds veel smaller en spitser 
toeloopen dan aan het tegenovergestelde uiteinde; deze plaatvor- 
mige stukken zijn gewoonlijk drie maal langer dan hunne breedte 
bedraagt, passen naauwkeurig nevens elkander, zoodat men de 
steentafel weder in haar geheel kan herstellen door het nevens 
elkander passen der verschillende stukken. (Zie J. III. Figuur 46 b.) 
Zij zijn niet in regtstreeksche aanraking met elkander, maar door 
middel van lagen zwavelijzer met elkander verbonden, dat alle 
afzonderingsvlakken bedekt, nu eens ter dikte van een blaadje 
papier — en dan schijnen de gesteentevlakken als met bladgoud 
te zijn beplakt — op andere plaatsen in lagen ter dikte van 1 à 
4 strepen. Aan de oostelijke zijde van het groote dal verheffen 
zich insgelijks hier en daar vulkanische massagesteenten boven de 
neptunische basis, menigwerf omhuld met brekziën: L. ne. 978— 
980; eene dergelijke doorbraak is de G.-Loemboeng, die in den 
vorm van een kolossalen, kegelvormigen top aan de dalhelling 
oprijst en naar de zijde van het dal zeer steile wanden heeft. 
34. E. Doleritisch gesteente in de dalkloven der Tji- 
Balo en der Tji-Patoedja. De zeer harde, vaste steensoort, 
welke in de westelijke streken van het distrikt Karang den bodem 
der genoemde uitspoelingsdalen vormt, is reeds vroeger op blad- 
zijde 52 beschreven. Zie L. ne. 1001—1002 en 1006: zij heeft 
op verschillende plekken zeer veel overeenkomst met lijnen, ver- 
anderden , kristallinisch geworden zandsteen, is algemeen geno- 
men zeer fijnkorrelig, doch bestaat, met de loup beschouwd wor- 
dende, hoofdzakelijk uit labrador met augiet, benevens veel magneel- 
ijzer, hetwelk als het ware in het gesteente gesprenkeld is, ten gevolge 
waarvan het overal eene sterke werking op de naald uitoefent. 


(1) Dien vorm hebben zij, indien men ze van de smalle en lange zijde beziet, gelijk zij 
zijn afgebeeld in J. HI. Figuur 48 a. 


595 


Het is meer kristallinisch korrelig, dan porphierachtig van struc- 
tuur en heeft eene eenigzins gebogene tafelvormige, bijna bla- 
derige, doch vast zaÂmgesmoltene afzondering. De breukvlakken 
van het gesteente zijn fluweelachtig glimmend, uithoofde van de 
tallooze, kleine, helder blinkende stipjes; met de loup bezien, 
blijkt het dat al deze stipjes bestaan uit labradorfeldspaath-kris- 
tallen. — De gansche massa zandsteen- en mergellagen, welke op 
deze doleritische basis rust, is 4 à 500 voet dik. 

Op eene plaats van den bodem der Tji-Patoedja wordt in den 
doleriet (1001—1002) een groenachtig bleeke gabbro-gang aan- 
getroffen : L. n°. 1005, waardoor evenwijdige, witte kwarts- 
aderen loopen, die gedeeltelijk zoo innig met het gabbro-gesteente 
zijn zaamgesmolten, dat daardoor een witachtig groen gesteente : 
L. n°. 1004, is ontstaan, waarvan bijna elk gedeelte vonken van 
zich geeft, indien het met het staal geslagen wordt. 

35. M. Verkieselde deelen van kleilagen in de Tji- 
Kanjéreh. (Distrikt Karang.) Klimt men uit de bedding der Tji- 
Patoedja tegen de westelijke dalhelling opwaarts, dan bereikt 
men het dorp Nagrok na verscheidene terrasvormige voorsprongen 
te hebben overschreden, die waarschijnlijk ten gevolge van berg- 
stortingen, Oeroek’s, zijn ontstaan; — dit dorp ligt in de nabijheid 
van den vlakken, breeden kam van dit laagsgewijs gevormde ge- 
bergte. Verre weg het grootste gedeelte der lagen bestaat uit 
zachten zandsteen en mergel. Door dergelijke laagsgewijs gevormde 
massa’s heeft insgelijks de beek (Tji-) Kanjéreh aan de andere, 
westelijke zijde van dit gebergte haar dal uitgespoeld en zich eene 
bedding gevormd. Verscheidene honderd voet beneden den berg- 
kam bij Nagrok, stond te midden van dit dal het dorp Tjikan- 
jérek, dat, ten jare 1844, (1) door eene bergstorting overstelpt, 
ter hoogte van 50 voet onder het neêrgestorte puin werd bedolven, 
bij welk onheil het grootste gedeelte zijner 176 inwoners het 
leven verloor. De regter dalwand, welke insgelijks uit zachte zand- 
steen- en mergellagen bestond, stortte plotseling naar beneden, 
ten gevolge van aanhoudende, hevige regenbuijen , die nog ver- 
scheidene andere Oeroek’s in deze streek deden ontstaan. Een 


(1) Reeds vroeger, op bladzijde 56, hebben wij hiervan met een enkel woord gesproken 


594 


gedeelte van het gebergte, ter lengte van 1 paal en ter breedte 
van 4 paal, scheurde zich van de overige massa los en daalde in 
eene verticale rigling 150 voet nederwaarts, ten gevolge waarvan 
het daar beneden gelegene gedeelte van het gebergte, dat een 
gelijke dikte had, ter zijde werd gedrukt en het dorp onder zijne 
puinmassa bedolf. Hierdoor werd het thans aanwezige, vlakke 
terras, (rap, aan den dalwand gevormd, welke 150 voet beneden 
de algemeene oppervlakte van het gebergte is gelegen. Waar- 
schijnlijk was het lager gelegene gedeelte van het gebergte, waar- 
van wij zoo even hebben gesproken, week geworden, door de wer- 
king van het regenwater, dat door kloven en spleten er in was 
doorgedrongen. 

Deze gansche laagsgewijs gevormde massa, welke aan de zijwanden 
van het Tji-Kanjéreh-dal ontbloot wordt gevonden, rust op eene hel- 
der kleurige, weeke kleibank , waarin het water waarschijnlijk niet 
kon doordringen. Eene ontblooting van deze bank wordt gevon- 
den in de bedding der beek; zij schijnt zeer dik te zijn. De klei 
is week, kleur afgevend , kneedbaar en vertoont afwisselend stre- 
pen, — onderverdeelingen, — die hier melk- of krijtwit, elders 
isabel. en eigeel, op andere plaatsen bolus- en cinnuberrood van 
kleur zijn: L. no. 990. Zij bevat eene groote hoeveelheid ijzerkies, 
zoowel in fijn verdeelden toestand er in gesprenkeld, als mede 
in den vorm van kleine aderen en nesten: L. ne. 999. 

Op eene plaats beneden het met Puinmassa’s overstelpte dorp 
wordt deze bontkleurige klei allengs harder, en breekt onder den 
hamer meerendeels in tamelijk regelmatige, scherphoekige stuk- 
ken, die naauwkeurig aan elkander passen: L. n°. 991, verkrijgt 
als het ware eene teerlingvormige afzondering en gaat, terwijl zij 
gedurig harder wordt: L. ne. 992, allengs over in den hardsten 
hoornsteen en jaspis: L. ne. 993 en 994, welke laatste nog de 
oorspronkelijke honte kleur der klei heeft behouden, gedeeltelijk 
witachtig, eigeel, deels menie- en bloedrood van kleur is. Deze 
kwarts- en jaspisrots vormt alsdan de bedding der beek en staat 
in een onafgebroken verband met de klei, zoodat zich nergens eene 
srens tusschen de overgangen laat waarnemen. Dit rotsgesteente 
bevat deels in drusenruimten, deels in de afscheidingsspleten en 
kloven millioenen kwartskristallen, welke tweederlei vormen heb- 


ben, zij zijn, namelijk, lang, zeer dun, naaldvormig, ja, haar- 
vormig fijn; L. n°. 995, of komen voor in de gedaante van zes- 
zijdige zuilen met 6 eindvlakken, (1) die nu eens even groot, 
somtijds niet gelijk van grootte zijn, en welke eene dikte van 4, 
bij 2 duim lengte bereiken: L. n°. 994 en 995. Zij zitten regt- 
hoekig aan de zijwanden — sahlbanden — der spleten, en ge- 
woonlijk aan beide zijden, derhalve in 2 rijen, wier spitsen tegen 
over elkander staan. In deze rotsen worden mede, als ingespren- 
keld gevonden iĳzerkies van goudgele, straalkies (grijs ijzerkies) 
van witachtig gele kleur, benevens eene zwartachtige, onbestemde 
metaalerts. — Op andere plekken is de klei: L. n°. 990, onver- 
anderd gebleven , wat hare weekheid betreft, maar er worden alsdan 
honderde bruinijzerertsaderen (digte bruinijzersteen) in gevon- 
den, ter dikte van 4 à 1 duim, welke elkander in horizontale 
en verticale rigting onder regte hoeken snijden en aan de opper- 
vlakte der witte klei in den vorm van bruine, als een traliewerk 
met elkander verbondene lijsten van 5 à 1 duim hoog oprijzen ; 
op vele plekken, waar deze tijsten zich vereenigen, zijn zij tot 
druif- of halfkogelvormige massa’s zaämgesmolten, welke eene 
doorsnede van # à 1 voet hebben: L. no. 996 en 1000. In de 
onmiddellijke nabijheid dezer plaats laat zich geen spoor van 
eruptie-gesteente waarnemen; met grond van zekerheid schijnt 
aangenomen te mogen worden, dat de vroeger beschrevene veran- 
deringen — het verdwijnen der klei door kieselzuur — uitsluitend 
langs den natten weg heeft plaats gehad, en dat de bruinijzersteen 
welligt insgelijks als eene omzetting van zwavelijzer moet worden 
beschouwd. SEL 

36. E. Zuilvormige basalt in de bedding der Tji- 
Langla, in de nabijheid van Tjoeroek nëgtëg, de hoofdplaats 
van het distrikt Karang, in eene zeer eentoonige, vlakke streek, 
van het neptunische gebergte. — De basalt heeft hier op vele 
plaatsen eene rhombische, op anderen eene tafelvormige, ja, zon- 
derling gebogene, leiachtige afzondering. In de meeste streken is 
hij afgedeeld in banken, ter dikte van 5 à 8 voet, die van het 


(1) Rhomboëder entrandeckt zur Säule und in der Richtung und zum Verschwinden det 
Scheitelkanten. 7 


596 


westen naar het oosten zijn gerigt, en onder een hoek van 40° 
naar het noorden hellen; de afgebrokene koppen dezer banken 
strekken zich bij Tjoeroek nëgtëg in den vorm van kammen, 
met scherpe randen, in dwarse rigting uit door de breede bedding 
der beek. Zij zijn echter op vele plaatsen in 4, 6, ja, 3 hoekige, 
doch meerendeels in vijfhoekige zuilen, ter dikte van 3 à 1 voet 
afgezonderd, welke eene gelijke lengte hebben als de dikte der 
basalt-bank bedraagt; zij staan regthoekig op de afscheidingsvlak- 
ken, en schijnen zich onder een hoek van 40° van het zuiden naar 
het noorden uit de bedding der beek te verheffen; het uiteinde dezer 
naauw aan elkander sluitende zuilen is aan de noordelijke zijde 
dwars afgebroken. 

Hoogst merkwaardig zijn de door verweering ontstane vormen 
van dit basaltachtig gesteente, die hier in alle mogelijke overgan- 
sen waargenomen worden. Zoo lang dit gesteente, hetwelk geen 
olivien schijnt te bevatten, versch is, heeft het eene zwartblaauwe 
kleur, is glad op de breukvlakken, digt, er komen slechts zeer 
kleine, drusenachtige blaasruimten in voor, waarin zich kleine 
kristallen bevinden, die voor het bloote oog ter naauwernood zigt- 
baar zijn. De sterke werking, die het gesteente op de naald uit- 
oefent, duidt aan dat het eene groote hoeveelheid magneetijzer 
in fijn verdeelden toestand bevat: L. n°. 1015; zoodra het begint 
te verweeren, wordt de kleur lichter, zij blijft echter gelijkma- 
tig en zacht, is aanvankelijk zuiver grijs, wolkengrijs: L. n°, 
1014, vervolgens helder grijs, iets bleeker dan de vorige: L. no. 
1015, later helder grijs met een groenachtig gelen tint: L. no, 
1016 en eindelijk, bij voortdurende verweering, gaat de grijze 
kleur in het bruine over: L. ne, 1017, wanneer tevens hollighe- _ 
den in het gesteente ontstaan en vlekken van verschillende kleur 
zigtbaar worden. — Dat gedeelte van deze rotssoort , hetwelk voort- 
durend door het water wordt bespoeld, verkrijgt aan de opper- 
vlakte eene zwarte kleur met helderen metaalglans: L. no. 1018, 
niettegenstaande het van binnen witkleurig is. Wij hebben dit 
verschijnsel reeds vroeger leeren kennen, doch nergens wordt het 
in die mate waargenomen als hier in deze stil vlietende beken van 
het distrikt Karang het geval is. 


597 


22. M. De laag verbrijzelde gesteenten met stukken van 
bandagaat en onyx, die de nevenbeek Tji-Bérëm doorstroomt, 
ten noorden der hoofdbeek Tji-Langla, hebben wij reeds vroeger 
op bladzijde 252 in oogenschouw genomen. De oorsprong dezer 
kieselachtige steenbrokken is onbekend. 

38. KL. & M. Basalt-gangen, benevens mangaanerts tus- 
schen veranderde mergellagen in het dal der Tji-Bérëm. 
(Distrikt Karang.) In het hoogere gedeelte van haren loop, be- 
noorden de streken, opgeteld onder n°. 56 en 37, stroomt de ge- 
noemde beek tusschen twee evenwijdige gebergten in de rigting 
van het west-noordwesten naar het oost-zuidoosten door een dal, 
aan welks uiteinde het dorp Kankareng is gelegen. De zeer dikke 
banken van kalkmergel en fijnen zaadsteen: L. ne. 1028—1052, 
die aan de hellingen van dit dal en in het hoogere gedeelte der 
beekbedding ontbloot zijn en op kneedbare klei: 1027, rusten, — 
deze laatstgenoemde is in het lagere gedeelte van het dal, in het 
bed der beek aan de oppervlakte zigtbaar, — ook deze hebben 
wij, benevens de kolennesten, fossile koralen en schelpen , die zij 
bevatten, op twee verschillende plaatsen, op bladzijde 1:6 en 279, 
met den lezer behandeld. Op verscheidene plaatsen, zoo wel in 
den bodem als aan de hellingen van het dal, worden eruplie-ge- 
steenten waargenomen, in wier nabijheid de doorbrokene lagen 
groote veranderingen hebben ondergaan. Twee dezer plaatsen zullen 
wij nader in oogenschouw nemen. 

Aan de zuidelijke helling van het dal wordt een onregelmatig , 
afgezonderd, basaltachtig eruptie-gesteente: 1056, gevonden in 
de bedding der nevenbeek Tji-Paliir en wel aan den voet van een 
waterval, welke zij in haren loop vormt; te rekenen van deze 
plaats zijn alle lagen, welke benedenwaarts ontbloot worden ge- 
vonden in de bedding dezer beek, verhard, ja, geheel en al ver- 
kieseld. De dunne klei- en mergellagen zijn overgegaan in hoorn- 
steenplaten, wier structuur veelal dun schilferig is: 1057, welke 
vonken van zich geven, indien zij met het staal worden geslagen, 
van buiten melkwit, van binnen veelal blaauwachtig van kleur 
zijn. De bovenste helft van het gebergte, van den genoemden wa- 
terval tot aan de kruin des bergs, bestaat hoofdzakelijk uit zan- 


598 


digen kalkmergel (onzuiveren kalk), welke geene verandering heeft 
ondergaan, en aan de hellingen ontbloot wordt gevonden in den 
vorm van afgebrokene trappen (banken), die de een boven den 
anderen oprijzen. De wanden dezer trappen, voor welke talrijke 
platen en afzonderlijke teerlingvormige stukken van het gesteente 
liggen, zijn doorsneden met evenwijdige als het ware uitgeknaagde 
voren, die zich in eene horizontale rigting uitstrekken en de dunne 
laagdeeling der steensoort aanduiden. 

De, merkwaardigste ontblooting van eruptie-gesteente en veran- 
derde sedimentlagen wordt gevonden in de benedenste streek van 
het dal, in de bedding der Tji-Bérém, ter plaatse waar zij, op 
een geringen afstand van en boven het dorp Kankareng een wa- 
terval vormt. Hier verheft zich in de bedding der beek, op ver- 
schillende plekken, basalt: L. n°. 1054, welke volkomen gelijkt 
op den basalt bij Tjoeroek nèëgtëg; dit gesteente loopt in den vorm 
van een dam dwars door de bedding en is nu eens onregelmatig , 
dan weder in platen ter dikte van 4 tol 5 voet afgezonderd. Deze 
platen loopen evenwijdig met de doorbrokene klei- en mergella- 
gen van het zuidwesten naar het noordoosten, welke laatsten 
eene gelijke dikte hebben, onder den hamer in teerlingvormige 
stukken breken en zoo hard, gedeeltelijk kristallinisch zijn ge- 
worden, dat men vele lagen niet kan onderscheiden van den ha- 
salt, waaraan zij grenzen. Zij hellen onder eene hoek van 350 à 
45° naar het zuidoosten. Dergelijke scheef oprijzende en vervolgens 
aan de noordwestelijke zijde steil afgebrokene kammen van zwart- 
blaauwen basalt strekken zich boven en beneden den waterval 
door de beekbedding uit. Dat gedeelte der bedding, hetwelk tus- 
schen deze kammen is gelegen, heeft in de rigting van het noord- 
westen naar het zuidoosten eene lengte van 500 voet en bestaat 
uit eene steensoort met honderde aderen van mangaan-erts door- 
trokken; in de nabijheid der basalt-gangen heeft zij, even als de 
overige lagen aan gene zijde der gangen, aan de buitenwaarts 
gekeerde zijde der grenzen van het hier bedoelde gedeelte der bed- 
ding, eene duidelijke, met de basalt-platen evenwijdige verdeeling 
(afzondering?) in banken, welke afwisselend.eene dikte hebben 
van 4 à 5 voet: L, n°. 1040—1041. In het middenste gedeelte 


599 


der bedding daarentegen, hetwelk tusschen de basalt-gangen ligt 
ingesloten, waar de mangaan-ertsaderen: L. ne. 1044, het dikst 
zijn en het meest voorkomen, is de laagdeeling geheel en al ver- 
dwenen en de steensoort: 1059, schijnt eene gelijkvormige massa 
uit te maken. Hier gelijkt de zoo even genoemde steensoort (1059) 
op een kwartsporphier van helder bruinachtig rood of roodachtig 
grijs deeg, waarin hier en daar kleine kwarts- en veldspaath- 
kristallen voorkomen; overal waar het gesteente deze kleur heeft, — 
onverweerd is, — bezit het eene groote mate van hardheid en geeft 
het heldere vonken van zich ‚ indien het geslagen wordt met het 
staal. Duizenden van anastomoserende en elkander kruisende man- 
gaanerts- (pyrolusiel-) gangen: 1044, ter dikte van 1 à6 duim, 
doorkruisen deze steensoort (1039, 1040, 1041), ten gevolge 
waarvan de helderkleurige, roodachtige rotsoppervlakte zwart ge- 
aderd toeschijnt. Ter plaatse waar de gangen (aderen) zich ver- 
eenigen, vormen zij knobbels, ter dikte van een voet: daar tus- 
schen loopen roode jaspis-aderen door het gesteente, die op gelijke 
wijze als de vorigen anastomoseren, en ten innigste met het 
gesteente zijn zaamgesmolten: 1038. Uithoofde van de kleur en 
de blinkende oppervlakte werd dit metaal door de Javanen, die 
het niet kenden, voor ijzer gehouden. 

Hoe- verder men zich in de rigting van den basalt-dam verwij- 
dert van het middenpunt van de straks genoemde ingeslotene 
ruimte, des te duidelijker gaat het gesteente door allengs veran- 
derende tusschenvormen: 1040, over in eene groenachtig grijze, 
minder harde steensoort: 1041, die nog slechts op enkele plaat- 
sen vonken van zich geeft en doortrokken is met groene jaspis- 
aderen: 1042; in de geaderde grondmassa dezer steensoort laten 
zich slechts enkele feldspaath-kristallen waarnemen. Zij is zoo 
regelmatig in lagen (banken) afgedeeld, de aderen en strepen loo- 
pen zoo evenwijdig met de laagdeelingsvlakken, dat men eerder 
geneigd is om haar te beschouwen als een veranderd sediment- 
gesternte dan als dezelfde steensoort, die wij vroeger onder 
n° 1059 hebben vermeld, doch hier in een meer? verweerden Loe- 
sland zieh bevindt. Maar alsdan zou men ook dit gesteente slechts 
mogen beschouwen als een metamorphisch product van tertiairen 


400 


oorsprong, teewijl de basalt alleen een werkelijk eruptie-gesteente 
zou zijn. De mangaan-ertsaderen worden binnen de gansche uit- 
gestrektheid van het terrein, ingesloten tusschen de twee naastbij 
gelegene basalt-dammen, in menigte gevonden en zijn welligt 
niet anders dan de uiteinden van een enkelen, lager gelegen, 
zwaren gang. 

39. KE. Plaatvormige trachiet in de Tji-Longan. (Di- 
strikt Tradjoe.) Te midden van het dal der Tji-Longan, dat het 
tertiaire gebergte diep doorsnijdt, vindt men tusschen Salatjaoe 
en Dèdél, beneden de dorpen Kaloembit en Moeara, eene plaats 
alwaar de rivier hare bedding tot op een trachietachtig gesteente: 
L. n°. 986—987, heeft uitgespoeld; zij vormt aldaar verscheidene 
kleine watervallen over rotstrappen, die bekend zijn onder de be- 
naming van Tonjong. Het gesteente is afgezonderd in loodregt staande 
banken, welke eene dikte hebben van 5 à 5 voet en van het noord- 
westen naar het zuidoosten zijn gerigt; deze banken laten zich 
menigwerf in dunne blaadjes splijten. 

40. E. Basalt in de Tji-Tjabang, die in kleine stuk- 
ken is afgezonderd. (Distrikt Paroeng.) In het neptunische ge- 
bergte tusschen Tjoeroek nègtëg (distrikt Karang) en Tjibalong 
(distrikt Paroeng), dat met kalkbanken is bedekt, worden basalt- 
doorbraken gevonden tusschen mergel-, kalk- en zandachtige lagen, 
die op vele plaatsen in hoornsteen zijn overgegaan. — Digte basalt 
van donker zwarte kleur: L. n°. 1046, vormt op eene plek over eene 
uitgestrektheid van verscheidene honderd voet de bedding der kleine 
Tji-Tjabang; millioenen van kleine, scherphoekige, menigwerf 
tapvormige stukken, ter grootte van 2 à 5 duim, waarin het 
gesteente is afgezonderd, verheffen zich boven zijne oppervlakte. 

at. E. & M. Het eruptie-gesteente, de verkieselde steensoor- 
ten, voorkomende aan de mergelbank in het Tji-Woelan-dal, be- 
nevens de warme bron, die aldaar ontspringt, hebben wij reeds 
vroeger in cogenschouw genomen op bladzijde 1359der Il® afdeeling. 

ae. E. Trachietachtig massagebergte G.-Singkoep. De 
oostelijke helft van Soekapoera, welke ten zuiden is begrensd door 
de zee, ten westen door de Tji-Woelan en ten noorden en ten 
oosten door de Tji-Tandoei, is bijna in hare gansche uitgestrekt- 


401 


heid bedekt met een laag gebergte, dat echter eene groote afwis- 
seling van vormen aanbiedt; mijlen, ja, dagreizen kan men door 
dit gebergte afleggen, zonder iets anders te aanschouwen dan 
klei-, mergel- en zandsteenlagen en hier en daar eene enkele kalk- 
bank, die de vroeger genoemde steensoorten bedekt. Ongeveer te 
midden van het gebergte, in het oostelijke gedeelte van het distrikt 
Tjiwaroe, ter plaatse waar dit aan het distrikt Prigi grenst, ver- 
heft zich plotseling een trachietachtig rotsgebergte, dat aan alle 
zijden steil, gelijk eene vesting of een rotseiland, uit het 
tertiaire land oprijst en op die wijze minstens eene hoogte van 
2000 voet bereikt; zijne algemeene benaming is Goenoeng-Sing- 
koep. Het middengedeelte van dit gebergte is een plateau; dit is 
echter niet vlak, maar bestaat uit ribben, die van het westen 
naar het oosten zijn gerigt en wier rondachtige kruinen bijna al- 
len op’ gelijke hoogte liggen. Hoewel zij eene kronkelende rigting 
hebben, loopen zij echter evenwijdig ten opzigte van elkander. Aan 
de oostzijde eindigt dit plateau in een scherpen rand ‚die met stei- 
Jen, gedeeltelijk loodregten wand afdaalt in het veel lager gelegene 
tertiaire gebergte, dat zich van daar verder oostwaarts mijlen 

ver uitstrekt voor het oog des beschouwers. Bijna overal elders 
op zijn rand is dit plateau met bergtoppen omringd, welke als de 
bastions eener vesting of de hoektorens van een burgt, gedeeltelijk 
met loodregte zijwanden als kolossale rotspilaren oprijzen en die 
onder verschillende benamingen bekend zijn. Van den voet des 
westelijksten dezer torenvormige toppen — van den G.-Singkoep 
in beperkten zin — strekken zich de straks genoemde kronkelende 
ribben, waarin de oppervlakte van het bergplat is afgezonderd, 
benedenwaarts uit; aan de steile, bijna loodregte helling, in het oos- 
telijk gedeelte, ontwaart men, dat het plateau uit eene trachiet- 
bank bestaat, die eene dikte heeft van verscheidene honderd voel; 
het laat zich duidelijk zien, dat deze bank zich over den zandsteen 
van het tertiaire gebergte heeft uitgebreid, nadat het gesteente aan 
den G.-Singkoep en op andere plaatsen, waar thans toppen op- 
rijzen, was opgestegen. Over de gansche benedenhelft des wands 
en aan den voet zijn de koppen der afgebrokene zandsteenlagen 
ontbloot. Niet slechts op den G.-Singkoep, benevens op de pilaar- 


402 


vormige randtoppen, die het plateau omgeven, maar insgelijks 
op het plateau zelf, waar het gesteente in de beekkloven tusschen 
de ribben ontbloot voorkomt, zijn de trachiet-massa's op vele 
plaatsen omhuld met dikke lagen puingesteente — eene gloedbrekzie. 
De verschillende overgangen van het gesteente, waarin gewoonlijk 
eene groote hoeveelheid magneetijzer aanwezig is, worden gevonden 
in: L. n°. 1078—1082. 

De G-Singkoep vormt als het ware eene natuurlijke bergves- 
ting, welke aan alle zijden door steile hellingen en muren is 
begrensd. De steilheid van dezen berg, die zich in de gedaante 
eens eilands boven het lage tertiaire land verheft, de duizeling 
wekkende hoogte waarop de rotstorens zich verheffen, welke zijn 
plateau omringen, de oorspronkelijke wouden, wier schaduwen 
de grijs- en zwartgekleurde wanden dezer rotsen bedekken, vor- 
men een niet minder scherp kontrast met het eentoonige, kale, 
vlakke of slechts heuvelachtige tertiaire gebergte, waarop men 
van het plateau nederblikt, als de zoele warmte, die in de lage 
bergstreken heerscht, met het ruwe, wolk- en nevelachtige , winde- 
rige klimaat van dit rotseiland afsteekt. Even als de riffen en banken 
zich eensklaps verheffen in den peilloozen oceaan, rijst hier het 
rotseiland plotseling tot zulk eene hoogte in de lucht, dat de 
gebouwen en koffijplantaadjen, die op het bergplat worden ge- 
vonden, na den middag menigwerf in wolkennevel zijn gehuld. 

a3. KE. & M. Basalt- en trachiet-doorbraken in aan- 
raking met digten kalksteen en graphiet-vorming. Aan 
de oostelijke grens van de neptunische bergen van Soekapoera , 
ter plaatse waar zij in de alluviaal-vlakte der Tji-Tandoeï afdalen, 
wordt eene trachiet-doorbraak gevonden, die zich tot een kleinen 
bergtop G.-Boelijir verheft. Van dezen bergtop strekt zich eene 
lange trachitische bergrib uit naar het oosten, en zuidwaarts 
van deze rib ligt de steile wand eener zeer dikke kalksteenbank, 
welke alhier eindigt. Door het dal, hetwelk hierdoor wordt ge- 
vormd, stroomt de beek Tji-Gamping, en het naastbij gelegene 
dorp, noordoostwaarts van het uiteinde van dit dal, wordt Tjitja- 
par geheeten. (Distrikt Kawasen.) Het eruptie-gesteente, dat hier 
trachietachtig , elders meer doleriet- en basaltachtig van hoeda- 


405 


digheid is, wordt hier op verschillende plaatsen in onmiddellijke 
aanraking gevonden met den digten kalksteen, welke aanmerkelijke 
veranderingen heeft ondergaan. Op vele plaatsen is het in gloed- 

brekziën gehuld, waarin deels basalt-, deels trachietachtige sluk- 
ken, benevens andere steensoorten voorkomen, welke enkele 
groote hornblende-kristallen bevatten , waaronder er zelfs worden 
gevonden ter grootte van een duim; zie de verschillende vormen 
van dit gesteente in: L. n°. 1098 —1104. De kalksteenbank is 
verscheidene honderd voet dik en op hare kruin gedeeltelijk in 
scherpe toppen en naalden verdeeld, waar tusschen diepe spleten 
in het gesteente dringen. Hoe nader de kalk bij het eruptie- 
gesteente is gelegen, hoe witter van kleur hij wordt, ja, hij ver- 
krijgt eindelijk eene blinkend witte kleur, wordt allengs digter , 
harder en brozer : L. n°. 1105—1107; te gelijker tijd open- 
baart zich het merkwaardige verschijnsel, dat wij reeds meer- 
malen bij andere neptunische steensoorten, zoo als klei- en zand- 
steenlagen , hebben waargenomen, ter plaatse waar zij aan eruptie- 
_ gesteente grenzen en, naar het schijnt , aan een hoogen hittegraad 
zijn blootgesteld geweest : er ontslaat in de aanvankelijk vormlooze 
(amorphe) rots eene soort van afzondering „ welke veel overeenkomst 
heeft met eene plaatvormige, teerlingvormige of rhombische af- 
zondering van endogene (pyrolitische) steensoorten. De kalksteen 
is albier in vijf- of zeszijdige, naar den eenen kant spits toeloo- 
pende wig- of tapvormige stukken afgezonderd (zie J. UI. Figuur 
55), welke 2 à 5 duim dik zijn en volkomen overeenkomen met 
de wijze van afzondering, die wij hebben opgemerkt bij den 
basalt in de Tji-Tjabang (n°. 40); vân boven gezien, doen zij zich 
op de oppervlakte der rots voor als vijf- of zeskante velden , even 
als de verdeelingen op het schild van een schildpad. (1) Op 
andere plekken is de oppervlakte der kalkrots op eene zeer regel. 
matige wijze met kleine spleten doorgroefd, waarvan de langsten 
evenwijdig loopen met de bankvlakken, terwijl de kortere spleten 
onder een regten hoek op de eersten staan. (Zie J. III. Figuur 


(1) Het is waarschijnlijk, dat deze rotssoorten eene aanmerkelijke hoeveelheid kootzure 
talkaarde bevatten en bij gevolg eenige overeenkomst hebben mat dolomiet-gesteente 


404 


56.) Nog nader aan de endogene rotsgangen, op een afstand van 
eenige ellen er van verwijderd, worden groenachtig grijze aderen 
van een basaltachtig eruptie-gesteente in de roodachtig gewordene 
kalkmassa : 1109, waargenomen, die daarmede op de innigste 
wijze zijn zaÂmgesmolten ; de kern wordt steeds rooder van kleur : 
1110, het aantal groene aderen, welke in de kalkmassa voorkomen : 
vermeerdert allengs : 1111, en eindelijk ontwaart men , behalve 
duidelijke gangen van eruptie-gesteente, insgelijks aderen van 
een graphietachtig mineraal : 1112—1114, in de kalkmassa, die 
even als de (digte, niet kristallische) kalk bruisen, indien zij met 
zuren worden behandeld; zij zijn blaauwachtig zwart van kleur, 
dof, aardachtig, nu eens week, en kleurafgevend gelijk gewone 
graphiet, dan hard en blijkbaar een overgang daarstellende in het 
basaltische gesteente. Vele dezer graphiet-gangen zijn 1 à 6 duim 
dik, plaatvormig , met scherp toeloopende grenzen , en laten zich 
aan de sahlbanden los maken : 1112; anderen vertakken zich door 
de kalkmassa in zeer fijne aderen : 1114,en op nog andere plekken, 
aan de sahlbanden, wordt een zuivere graphiet gevonden in den 
vorm van dendritische, metaalachtig glimmende, zwart-loodkleurige 
bekleedsels : L. n°. 1115. 


H. RESIDENTIE TJERIBON, REGENTSCHAP GALOE EN 
KOENINGAN, n°. 44—46. 


aa, E. Batoe-Loit. Op een geringen afstand boven de plaats, 
alwaar de Tji-Tjolang zich in de Tji-Tandoei ontlast, verheft zich 
tegenover de hoofdplaats van het distrikt Bandjar, regentschap 
Soekapoera, een geïsoleerde berg, G.-Bobakan; op dezen berg wor- 
den verscheidene gangen van trachitisch en doleritisch gesteente 
waargenomen tusschen opgehevene sedimentlagen, waarvan de 
kern, gelijk gewoonlijk het geval is, op vele plekken met gloed- 
brekziën van gelijke steensoort is omringd. Uit eene dergelijke, 
innig zaamgesmoltene brekzie: L. n°. 1170, bestaan eenige huis- 
hooge, zwarte rotsen, die zich aan de noordwestelijke helling des 
G.-Bobakan verheffen en bekend zijn onder de benaming Batoe- 
Loit. Zij kenmerken zich door polaar magnetismus, dat zoo sterk 


405 


is, dat de naald op een afstand van twee voet van de rots reeds 
wordt aangedaan en, nader bij de rots gebragt zijnde, geheel 
omdraait, in diervoege dat de eene zijde van het rotsgevaarte de 
noord-, de andere zijde de zuidpool aantrekt. (1) (Galoe.) 

As. De trachiet- en dioriet-doorbraak in de centraalketen G.- 
Poegak, welke te midden van het splijtingsdal tusschen twee ter 
zijde liggende verheffingswanden oprijst, hebben wij reeds op 
bladzijde 75 leeren kennen. (Koeningan.) 

A6. E. Trachiet-platen tusschen fijne, onveranderde 
zandsteenlagen. Aan de monding der Tji-Këloehoet , waardoor 
deze zich boven Desa-Tjiwaroe in de Tji-Gòlok ontlast, vindt men 
ingesloten tusschen zeer fijne, kalkachtige zandsteenlagen : L. 
ne. 1124, welke afwisselen met nog dunnere kleilagen, eene fijn- 
korrelige, grijze trachiet-plaat : L. n°. 1125, ter dikte van > 
voet, waarop eerst eene 7 voet dikke, trachietachtige conglomeraat- 
laag, en vervolgens weder dunne zandsteenlagen volgen. Allen 
hellen zij gelijkmatig onder een hoek van 70° naar het zuiden. 
De hier bedoelde plaats ligt aan de noordelijke zijde van het Kén- 
dëng-gebergte in Tjeribon, zuidwaatts van het hoofddorp des 
distrikts Loeragoeng, namelijk, van die streek, alwaar de Tji- 
Sangaroeng zich noordwaarts wendt. (Koeningan.) 


|. RESIDENTIE BANJOBMAS : n°, 47 —b1. 


az. E.&M.Trachietachtiggesteente, benevens jaspis- 
vormingen in groene klei op den G.-Poelasari. De laags- 
gewijs gevormde bergketen, die zich uitstrekt van den G.-Slamat 
tot aan den G.-Diëng en in puntige schotsen is gespleten, welke 
in eene noordelijke rigting oprijzen, hebben wij reeds vroeger op 
bladzijde 71 ìn oogenschouw genomen. (Regentschap Probolinggo.) 
Aan den westelijken wand van eene dezer bergschotsen, des G.- 


(1). Dit verschijnsel werd door mij in den laten avond: bij eene terugreize waargenomen; 
het voornemen, door mij opgevat, om den berg andermaal te bezoeken, is echter door 
bijkomende omstandigheden verhinderd geworden. Ik heb mij derhalve genoodzaakt gezien 
hier bloot melding te maken van het feit, dat meer naauwkeurig verdient te worden on- 
derzocht Te 


27 


406 


Poelasari, waar nevens de Kali-Lapan in eene diepe kloof herg- 
afwaarts stroomt, worden insgelijks kleilagen aangetroffen tus- 
schen zandsteen- en conglomeraat-lagen, die onder een hoek 
vaa 45 à 50° naar het zuiden hellen, en gedeeltelijk groen 
gekleurd zijn : L. n°. 1221. Op eene plek, waar eene insnij- 
ding in den wand is gemaakt tot het aanleggen eener waler- 
leiding, is eene bank (evenwijdige gang) helder grijskleurige 
lava: n°. 1220, tusschen deze lagen ontbloot geworden, in wel- 
ker schijnbaar gelijkvormige grondmassa slechts groote, gla- 
zige feldspaath-kristallen zigtbaar zijn; zij is echter vol kleine en 
groote bliaasruimten, waarvan de grootsten buisvormig zijn en de 
wijdte hebben eener penneschacht. Ter plaatse waar de groene 
klei aan dit pyrolitisch gesteente grenst, wordt zij voortdurend 
harder, breekt bij het verbrijzelen met den hamer in teerling- 
vormige stukken : n°. 1222 en gaat op vele plekken over in een gelijk 
gekleurden (groenen) jaspis, welke mede gedeeltelijk ingesloten 
in de lava wordt gevonden. Hij vormt vooral aan de grenzen van 
klei en lava (aan de sahlbanden) aderen en nesten : no. 1225, ter 
dikte van 1 duim à 1 veet en dikker, welke zoo innig met de 
klei zijn zaâmgesmolten, dat men ze niet mag beschouwen als 
puinbrokken van vreemde herkomst, die toevalligerwijze in de 
klei zijn bedolven geraakt; in tegendeel vindt men zich genoopt 
aan te nemen, dat zij in de kleilagen zelven zijn gevormd ge- 
worden. 

as. E. Batoe-Toempëéng. Aan den zuidelijken voet der ge- 
noemde keten , in de nabijheid der dorpen Karang goeté en Pitjoeng 
(regentschap Probolinggo), wordt, oostwaarts van de vroeger ge- 
noemde plaats, de stompe rots Batoe-Toempëng gevonden, welke 
ongeveer 50 voet boven zijne tertiaire basis oprijst. Hij bestaat uit 
hornblende-porphier : L. no. 1224, in welks blaauwachtig grijs 
felsiet-deeg vele langwerpige (naaldvormige) hornblende-kristalten 
in allerlei rigtingen door elkander liggen. Of deze rots slechts een 
losse blok of het uitstekende einde van een gang is, weet ik niet, 
maar maak er slechts gewag van , uithoofde zij bij de Javanen zoo 
vermaard is, want op hare oppervlakte worden, naar hunne 
meening , vele honderden van groote en kleine sporen — indruk- 


407 


selen der pooten — waargenomen van verschillende diersoorten , 
als van paarden, runderen, geïten, rhinocerossen, vogelen en 
zelfs voetstappen van menschen. Het is waar, velen er van hebben 
eene verrassende overeenkomst met het spoor van dieren, zijn 
scherp van omtrekken en 1, 2 of meer duim diep. In deze holten 
heeft het rotsdeeg een geelachtig-heldergrijze, zelfs witachtige 
kleur , waardoor de lange, zwarte hornblende-kristallen des te 
meer in het oog vallen; tevens is het deeg aldaar minder hard 
dan aan het overige, meer verhevene gedeelte der oppervlakte. Het 
is echter niettemin waar, dat al deze zoogenaamde indrukselen , 
hoezeer ook het meerendeel buitengewoon regelmatig en duidelijk 
moge gevormd schijnen , slechts ontstaan zijn ten gevolge van het 
verweeren van het gesteente, dat op de verschillende plaatsen, — 
wegens de verschillende (ongelijkvormige) menging der bestand- 
deelen , — niet overal in gelijke mate heeft plaats gevonden , maar 
hier sneller, elders langzamer voortgaat. 

49. De pyrolithische gesteentebank in het laagsgewijze gebergte 
aan de Kali-Kéling, regentschap Tjilatjap, distrikt Adirëdjo, heb- 
hen wij reeds beschreven op bladzijde 50. 

50. ZE. Basaltachtige amandelsteen nabij Prada: op 
Noesa kambangan. Aan den noordelijken oever van het neven- 
eiland Noesa kambangan, in eene zuid-zuidwestelijke rigting tegen- 
over het westelijke havenhoofd van Tjëlatjap, zijn de tertiaire 
lagen : L. n°. 1205, 1207 en volgenden, op eene plaats vaneen- 
gescheiden door eene gesteente-massa, die eene dikte van ver- 
scheidene honderd voet en eene onregelmatige afzondering heeft; 
te rekenen van de kust, waar de badplaats Taman ligt, strekt deze 
gesteentemassa zich uit tot hoog aan de helling des bergs. Het is een 
basaltachtige amandelsteen : no. 1206, die schijnbaar gelijkvormig van 
grondmassa en groenachtig donkergrijs van kleur is, waarin slechts 
glazige veldspaath-kristallen kunnen waargenomen worden. Eenige 
der blaasruimten zijn hol, — anderen zijn gevuld met kalkspaath , 
en nog anderen met kwarts, dat veelal groenachtig van kleur is. 
Dergelijke eruptie-gesteenten : n°. 1202 en 1204, worden insgelijks 
in het binnenste des eilands aangetroffen. Bij het verweeren van 
het gesteente wordt het niet slechts allengs weeker , maar het ver- 


408 


krijgt tevens meer en meer eene groene kleur; hierbij mag niet 
onopgemerkt worden gelaten, dat juist te dezer plaatse, in de 
noordelijke streken van Noesa kambangan, vele lagen van het laags- 
gewijs gevormde gebergte (weeke zandsteenen , mergel, brekzien: 
n°.1198, 1205, 1209) zich kenmerken door eene zeer groene kleur, 
waaruit men welligt met grond het besluit zou-mogen opmaken, 
dat zij eerst later zijn afgezet geworden, nadat het puin van die 
verbrijzelde, pyrolitbische basis daartoe gedeeltelijk het materiaal 
had geleverd. 
sa. ZE. Hornblendeporphier-berg G.-Sélok aan de zui- 
der kust. (Regentschap Banjoemas, distrikt Kali rëdjo.) Vier à 
vijf palen oostwaarts van de monding der Kali-Sërajoe verheft zich 
uit het vlakke, zandige strand eene geheel geïsoleerde berg- 
massa, die aan de zeezijde met loodregte wanden afdaalt, maar 
slechts gedeeltelijk door de baren wordt bespoeld. Aan de noorde- 
lijke of landzijde heeft zij eene minder steile helling. Nevens den 
westelijken voet van dezen berg vindt men de monding der K.- 
Adirëdjo, waardoor deze rivier zich in zee ontlast; ten oosten 
er van verheft zich in hare nabijheid nog een kleinere , afzon- 
derlijke rotstop. De eerstgenoemde bergmassa, de G.-Sélok, is 
slechts eenige honderd voet hoog; zij rijst echter aan alle zijden 
zoo steil opwaarts, dat zij door hare eilandvormige ligging, hier 
door de zee, ginds door zandige alluviaalvlakten begrensd, de 
blikken des reizigers tot zich trekt. Zij bestaat uit hornblende- 
porphier : L. ne. 1226, in welks witachtig grijs felsiet-deeg tamelijk 
groote hornblende- en glazige feldspaath-kristallen in de verschil- 
lendste rigtingen verstrooid liggen; de hornblende-kristallen zijn 
langwerpig , dun. Vele gedeelten der rots splijten, bij het verbrij- 
zelen met den hamer, in tt à 2 duim dikke rhombische stukken ; 
de afzondering, welke aan de steile wanden wordt waargenomen, 
is daarentegen ribvormig, komt eenigermate met eene zuilvormige 
afzondering overeen. 
_Àls zeer waarschijnlijk mag het worden beschouwd, dat het 
felsiet-deeg van deze en van verscheidene vroeger beschrevene horn- 
blende-porphiersoorten, die met de eerstgenoemde van nabij 
overeenkomen (n°. 12, 25, 26, 52, 48 en bt) zijne witte, menig- 


409 


werf krijtwitte kleur heeft verkregen ten gevolge van trapsgewijs 
voortgaande verweering , terwijl zijne oorspronkelijke kleur blaauw- 
achtig grijs of roodachtig was. De meeste overeenkomst wordt 
opgemerkt tusschen de gesteenten van Batoe-Toempëng (n°. 48) 
en den Tjoeroek-Tjimarindjoeng (n°. 12). Er bestaat eene naauwe 
verwantschap tusschen al deze opgenoemde gesteenten en den 
eigenlijken trachiet der vulkanen; de laatstgenoemde steensoort 
heeft echter gewoonlijk eene meer kristallinisch-fijnkorrelige, dan 
digte grondmassa, waarin boven alle andere bestanddeelen de 
glazige - veldspaath-kristallen de overhand hebben. De hornblende- 
porphiersoorten daarentegen zijn meer helderkleurig, gelijkvormig 
of geheel digt van deeg, waarin hornblende-kristallen niet slechts 
de overhand hebben, maar menigmaal het eenige, afgezonderde 
bestanddeel er van uitmaken, en deze kristallen bereiken, bij voorbeeld, 
in de soort, opgeteld onder ne. 52, zulk eene grootte als slechts 
bij wijze van uitzondering in de trachiet-soorten der vulkanen 
voorkomen. 


K. RESIDENTIE BAGELEN , BENEVENS EEN GEDEELTE 
VAN BANJOEMAS : n°. 52—58. 


se. De gloedbrekzien, welke op den G.-Karang bòlong voor- 
komen, hebben wij reeds vroeger op bladzijde 184 beschreven. 
(Distrikt Karang bòlong van het regentschap Ambal.) 

De plaatsen, waarvan wij onder no.55—58 zullen gewag maken, 
behooren allen tot het laagsgewijs gevormde tertiaire gebergte, 
waarvan de talrijke ketenen onder eene groote afwisseling van 
vormen, en doorsneden door eene menigte dalen, zich in eene 
westelijke rigting uitstrekken van den zuidelijken voet des G- 
Soembing tot voorbij Banjoemas. Aan het geheel mag de benaming 
van Zuid-Sérajoegebergte worden gegeven. Wij zullen slechts de 
middenste en oostelijkste gedeelten van dit gebergte in oogen- 
schouw nemen, welke ten zuiden door de alluviaalvlakte van 
Bagëlèn, ten noorden door bet Kali-Sërajoe-dal zijn begrensd, Hier 
vindt men, behalve andere metamorphische vormingen , gansche 
bergen, die uit glimmerschiefer en jaspis bestaan, doch niettemin 


410 


slechts deelen der tertiaire formatie zijn, waardoor dit gebergte 
eene zoo groote belangrijkheid verkrijgt voor het onderzoek en de 
studie der gesteenteveranderingen op Java. Onder de nummers: 
L. 1249—1261 en 1268—1274 der verzameling worden stukken 
gevonden der onveranderde sediment- (zandsteen-, mergel-, klei- 
en conglomeraat-) lagen, waaruit verre het grootste gedeelte van 
het gebergte — het meerendeel der bergrijen of met zachte glooi- 
jing naar eene zijde hellende bergschotsen — is zaâmgesteld, 
waaronder insgelijks eene kalksteenbank : L. no. 1262—1264, 
voorkomt, welke wij op bladzijde 528 hebben beschreven. Van de 
bulten van vulkanisch puingesteente: n°. 1267, welke uit de andere 
lagen oprijzen, hebben wij op bladzijde 194 melding gemaakt. 
Wat de topographische ligging der verschillende deelen betreft, 
ten dezen opzigte verwijs ik den lezer naar mijne Kaart van Java. 
58. M. Verhardeklei-en kristallinisch dsteenlage 
in de Kali-Katjar. (Regentschap Kèéboemèn, distrikt Gëdong 
taon.) Op den weg, welke door het K.-Katjar-dal in eene noor- 
delijke rigting van Kéboemen naar Satang loopt, vindt men in het 
bed der genoemde beek, in de nabijheid van het dorp Kali këtjot, 
ontbloote klei- en zandsteenlagen, welke onder een hoek van 50° 
naar het zuidoosten hellen. Donkergrijze, zeer kristallinische zand- 
steen : L. no. 1255, welke eene verrassende overeenkomst heeft 
met zekere trachiet-soorten, wordt alhier gevonden , benevens zeer 
harde kleilagen : ne. 1254; de laatstgenoemden, welke eene dikte 
hebben van 1 à 5 duim, zijn tot banken van 15 voet vereenigd. 
Tusschen deze dunne kleilagen vindt men, evenwijdig er mede, 
even dunne lagen van een gesteente: n°. 1255, dat nog veel harder 
en meer kristallinisch is dan het vorige, hetwelk aan de grenzen 
der kleibank wordt aangetroffen : n°. 1253; dit laat zich derhalve nog 
moeijelijker onderscheiden van werkelijke trachiet-platen. Ter 
plaatse waar de kleilagen in aanraking zijn met dit gesteente (ver- 
anderden zandsteen), zijn zij insgelijks klinkend hard geworden en 
breken onder den hamer in teerlingvormige stukken met scherpe 
randen; in de overige streken zijn zij week en verwrijfbaar. — 
Op vele plekken aan den oever der beek zijn de dunne, plaatvor- 
mige lagen op eene zonderlinge wijze gebogen, hebben zij over 


411 


eene aanmerkelijke uitgestrektheid eene golvende gedaante. 
sa. E.& M. Gabbro en talkschiefer van het bergjuk 
G.-Tjagang. (Residentie Ranjoemas, regentschap Bandjar nëgara, 
distrikt Singomêërto.) De weg, welke van Bandjar nèëgara over 
Sirongé in het dal der Kali-Look kidang afwaarts daalt, loopt 
voor het grootste gedeelte over de nok van een smal, doch lang 
bergjuk, dat zich, wel is waar, nu naar deze, dan naar gene zijde 
wendt, doch algemeen genomen eene zuidelijke rigting behoudt en 
slechts van lieverlede daalt. Daar waar de weg uit het Sérajoe- 
dal, zuidwaarts van Bandjar nëgara, naar de noordelijke helling 
van het « Zuid-Sërajoe-gebergte » oprijst, treft men geene andere 
gesteenten aan dan de gewone zachte tertiaire lagen ; zuidoostwaarts 
echter van het dorp Pëgadoengan, ter plaatse waar bet vroeger 
genoemde bergjuk zich van de overige bergmassa begint af 
te scheiden en steile wanden vertoont, verkrijgen deze bleek 
gekleurde _mergellagen eene aanmerkelijke hardheid : L. 
ne. 1292; afwisselend met deze worden anderen lagen gevonden , 
die geheel en al leiachtig zijn geworden en met nog hardere, ja, 
hoornsteen- en kwartsharde lagen (schellen, aderen) zijn door- 
trokken, welke laatstgenoemden eene groenachtige of groenachtig 
bleeke , somtijds geelachtig bruine kleur hebben en, met het staal 
geslagen wordende, vonken van zich geven: n°. 1295 en 1294. Het 
gesteente, waardoor dergelijke harde aderen loopen , wordt allengs 
leiachtiger, naar gelang men zijn togt weder op den bergkam 
voortzet en vormt eindelijk eene werkelijke , groenachtig grijze 
talkschieferrots : ne. 1290 en 1291, die onder den hamer in dergelijke 
scheef vierkante stukken breekt, welke naar den eenen kant smal 
toeloopen en eene lengte hebben van 5 duim, als het geval is met 
verscheidene andere metamorphische en pyrolithische steensoorten , 
die wij vroeger hebben waargenomen en waarvan eene afbeelding 
wordt gevonden in J. III. Figuur 46. Zeer gemakkelijk laten zij 
zich in de fijnste schilfers splijten, die week, ligt verwrijfbaar 
zijn en een poeder opleveren, hetwelk vettig is op het gevoel. 
Indien men zijn togt van het hoogste punt des G.-Tjagang , welk 
bergjuk aan de westzijde even steil in het dal der Kali-Poetjoeng 
als aan de oostzijde in het dal der Kali-Sirongé afdaalt, in eene 


“ 


412 


zuidelijke rigting verder voortzet, dan ontwaart men bultige rotsen 
van een gabbroachtig gesteente: no. 1289, — het uitgaande van gan- 
gen, — die uil den schiefer oprijzen; deze worden allengs tal- 
rijker en vormen eindelijk het eenige bestanddeel, waaruit de 
rotsbodem bestaat. Deze steensoort is groenachtig van kleur en 
bestaat hier uit een rotsdeeg , dat schijnbaar geheel en al gelijk- 
vormig is en eene zeegroene kleur heeft, elders uit een zeer fijn kris- 
tallinisch mengsel van albiet- en diallag kristallen, waarin mede 
magneelijzer wordt aangetroffen; zij is in kleine 1 à 2 duim dikke, 
scheef vierkante stukken afgezonderd, waarvan de afzonderings- 
vlakken, even als het poeder der fijn gestampte rotssoort, wit- 
achtig groen en veltig op het gevoel zijn. 

55. EL. & M. Verharde klei- en kristallinische zand- 
steenlagen, benevens basalt-doorbraken in de nabijheid 
van Sirongé. (In hetzelfde distrikt.) In het laagste gedeelte van 
den bodem der kloven, welke het genoemde bergjuk ter weder- 
zijde begrenzen, vond ik geen spoor van talkschiefer en gabbro, 
welke steensoorten op den kam en aan de helling van het juk ont- 
bloot worden gevonden. Ik bezocht de beide kloven ‚daarbij mijn togt 
aanvangende van het dorp Sirongé , dat , aan het zuidelijke uiteinde, 
aan den voet van het bergjuk ligt, boven het punt waar beide 
beken zamenvloeijen. In de oostelijke kloof , boven het dorp, vindt 
men in de bedding der beek van gelijken naam, heldergrijze en 
plaatvormig dunne kleilagen : L. ne. 1277, waarin hier en daar 
ijzerkies als ingesprenkeld wordt gevonden ; bij het verbrijzelen met 
den hamer, breken deze lagen in kleine, teerlingvormige stukken. 
Daar tusschen worden even dunne platen aangetroffen, die eene 
gelijke kleur hebben als de vroeger genoemden, even dun , doch 
klinkend hard zijn : ne. 1278, en ter naauwernood van basalt-platen 
kunnen worden onderscheiden. Het liggende bestaat uit werkelijken, 
zeer fijnkorreligen , bijna digten , donkergrijzen basalt: ne. 1280 , die 
verder stroomafwaarts in de heekbedding ontbloot wordt aange- 
troffen; aldaar is de basalt op eene plaats bedekt door de grijze 
kalkbank, die eene dikte van 25 en eene lengte en breedte van 
eenige honderd voet heeft, waarvan wij op bladzijde 5328 eene 
beschrijving hebben gegeven. — 


415 


Volkomen dergelijke gesteenten worden in de westelijke kloof, 
in de bedding der Kali-Poetjoeng , ontbloot gevonden. Perpendiculair 
staande, dunne kleilagen , welke eene donkergrijze, blaauwachtige, 
blinkende kleur hebben : L. n°. 1285, wisselen af met fijne, 
grijze, insgelijks dunne, plaatvormige zandsteenlagen : n°. 1282; tus- 
schen deze onveranderde, weeke lagen worden er aangetroffen, 
die zeer hard of kristallinisch zijn geworden, doch zoodanig dat 
trapsgewijze overgangen er tusschen worden waargenomen. De 
zandsteen verkrijgt eene verrassende overeenkomst met vele tra- 
chitische en doleritische steensoorten : n°. 1282, 1285 en breekt even 
als de verharde kleilagen geheel en al in rhombische stukjes, wier af- 
zonderingsvlakken menigwerf met een zwart, poederachtig stof: 
ne. 1284, zijn bedekt, — de kleilagen worden voortdurend harder, 
velen zijn groenachtig : n°. 1286, anderen zwart, blaauw , blinkend 
en zoo hard als basalt, waarop zij volkomen gelijken : no. 1287; 
zij bevatten kleine ijzerkies-kristallen en velen zijn doortrokken 
met witte kwartsaderen : n°. 1288. Dergelijke lagen , zoo verschillend 
van hoedanigheid, wisselen herhaaldelijk met elkander af; velen 
zijn schieferachtig, witachtig, witachtig groen van kleur, de af- 
zonderingsvlakken zijn vettig op het gevoel en hebben een vet- 
achtigen glans, welke laatstgenoemden reeds meer van nabij 
overeenkomen met het gabbro-gesteente des bergkams. 

56. E.5M.Dioriet-doorbraken en veranderde blaauwe, 
talkachtige, schieferige klei. (In het vorige distrikt en lager 
in het distrikt Soeko, regentschap Koeto ardjo van Bagëlèn.) Zuid- 
waarts van Sirongé worden op nieuw witachtig groene, gabbro- 
achtige en schieferige steensoorten ontbloot gevonden in de bedding 
der hoofdbeek (Kali-) Look kidang, welke haren kronkelenden loop 
in het diepe dal naar het zuidwesten voortzet, nadat de zamenloop 
der Kali-Pitjoeng en Sirongé zich in haar heeft uitgestort. In andere 
gedeelten der bedding bestaat de rotsbodem uit een kristallinisch- 
korrelig, hier groen, elders groenachtig grijs, dioritisch gesteente: 
L. no, 1295, welks oppervlakte veelal teerlingvormig is gespleten 
en door hetwelk, even als het geval was bij de vroeger genoemde 
schieferige, grabbroachtige massa’s, in allerlei rigtingen een zeer 
groot aantal kwartsaderen loopen, ter dikte van 4à1 voet. Hier en daar 


worden ijzerkies-kristallen in deze steensoort waargenomen, waaruit, 
te rekenen van dit punt, de bedding der beek hoofdzakelijk bestaat, ter- 
wijl hooger opwaarts boven de bedding aan de regter- of noordweste- 
lijke helling van het dal, waar langs de weg loopt, meer ont- 
blootingen worden gevonden van het vroeger genoemde gabbroach- 
tige en schieferige gesteente. Deze gesteldheid behoudt het gebergte 
tot aan het dorp Look kidang. Van hier wendt de beek zich naar 
het zuiden, neemt de Kali-Look oelo op, welke uit een oostelijk 
dal afwaarts stroomt, en zet vervolgens onder laatstgemelde be- 
naming haren loop in eene zuidelijke rigting voort door eene 
enge kloof, welke zich op een geringen afstand van daar verbreedt 
tot een dalbodem, waarin de dorpen Winangoen , Karang samboeng 
en Banioro zijn gelegen. Te rekenen van het dorp Look kidang 
worden aan den regter- of westelijken dalwand, wel is waar, zeer 
uit haar verband gerukte zandsteen- en kleimassa’s aangetroffen , 
die echter onveranderd zijn gebleven, wat hare petrographische 
hoedanigheid betreft, terwijl men in de bedding op vele plekken 
nog groensteenrols vindt, — aan het uiteinde der kloof daaren- 
tegen, waar de beide hoeken in ver naar het oosten en westen 
zich uitstrekkende wanden overgaan en wel in de nabijheid van 
het dorp Winangoen, verkrijgen de aanvankelijk kleiachtige lagen 
eene geheel verschillende hoedsnigheid. Zij vormen alhier een 
zwartblaauw en zilvergrijs talkachtig gesteente : L, n°. 1296 — 
1500, dat specifiek zwaar van gewigl is, en waarin kleine teer- 
lingvormige ijzerkies-kristallen voorkomen; het bevat nesten en 
aderen van wit kwarts, waarin mede dergelijke teerlingen zwavel- 
ijzer besloten zijn. Eenige, ja, de meeste deelen dezer rotsen zijn 
zeer hard en zwartblaauw : n°. 1296 , andere deelen , die laagsgewijs 
doch onregelmatig met de vorigen afwisselen , hebben eenelichtere, 
namelijk, blaauwachtig zilvergrijze of groenachtige kleur, zijn 
week, glimmend, vettig op het gevoel en zeer kleurafgevend: no. 1297; 
hier tusschen worden lagen of nesten aangetroffen, welke bestaan 
uit eene losse, fijne, witkleurige aarde (hoofdzakelijk talkaarde) : 
ne, 1500, die vettig. is op het gevoel. Deze verschillende deelen zijn 
echter nergens door eene scherp geleekende grens van elkander 
gescheiden, maar door overgangsvormen ten innigste met elkander 


415 


vereenigd; de kwartsmassa’s, welke er in voorkomen: n°. 1298— 
1299, zijn geene van elders herkomstige puinbrokken; maar 
daarentegen onafscheidbaar verbonden met de blaauwe, talkachtige 
massa, waarin. zij trapsgewijs overgaan. De oppervlakte dezer 
rotsmassa’s is menigwerf schieferig afgezonderd, of schieferig 
gekronkeld, hier bij wijze van lijsten gestreept, elders in allerlei 
rigtingen met groeven, voren, doortrokken , doch van de even- 
wijdige laagdeeling van het gebergte wordt in deze streek geen 
spoor gevonden. 

Dergelijke rotsmassa’s vindt men verder oostwaarts van het uit- 
einde der K.-Look oelo-kloof, namelijk, aan den steilen wand, 
welke ter noordelijke grens strekt aan de dalvlakte van Banioro. 
(Aan den voet des zuidelijken wands hebben wij gene kalkbank 
reeds in oogenschouw genomen, die op bladzijde 209 beschreven 
werd.) Op een punt verheft zich deze wand veel hooger dan 
overal elders; hij vormt aldaar een steil juk, G.-Paras geheeten, 
alwaar doleritische en dioritische ganggesteenten tot aan de opper- 
vlakte zijn doorgedrongen en vergezeld gaan van de vroeger 
reeds vermelde glimmende, talkachtige, bijna schieferige massa’s: 
ne, 1296—1297. De verder van hier verwijderde deelen des wands, 
benevens het gansche gebergte, dat zich verder oost- en zuidwaarts, 
uitstrekt, zijn zaâmgesteld uit onveranderde, weeke zandsteen-, mer- 
gel- en kleilagen. Aan de zuid- en zuidoostelijke zijde der dalvlakte 
van Baníoro hellen deze lagen naar het zuiden en zuidoosten, en 
aan de noordelijke zijde, in de nabijheid des G.-Paras, hellen zij 
naar het noorden; deze dalbodem doet zich derhalve aan het oog 
voor als een splijtingsdal, hetwelk aan zijne oostelijke zijde half- 
kringvormig is gesloten. 

De noordelijke dalwand, waaraan de G.-Paras zich verheft, 
strekt zich veel verder uit naar het oosten, vervolgens als een 
laagsgewijs gevormde rand naar het oost-noordoosten tot aan een 
voorwaarts springenden hoek, welke G.-Silòreng wordt geheeten, 
en ten laatste helt hij ín eene geheel tegenovergestelde rigting 
dan de G.-Paras, namelijk, naar het zuiden en zuidoosten, terwijl 
kij naar het noorden en noord-noordwesten een steïlen breukrand 
vormt. Hieruit volgt, dat het laagsgewijs gevormde gebergte in 


416 


deze streek zeer uiteengerukt en in zeer verschillende, menigwerf 
geheel tegenovergestelde rigtingen is opgeheven geworden. 

53. KE. & M. Dioritische en andere eruptie-gesteenten 
des G.-Midangan, benevens het hoornsteen- en jaspis- 
gebergte G.-Sitëngol. (Kéboemèn, Kéboemèn, Bagëlèn.) Aan 
den noordelijken voet der zoo even genoemde bergketen, welke 
zich in eene oost-noordoostelijke rigting uitstrekt van het uiteinde 
der kloof nabij Winangoen over den G.-Paras en Silòreng , stroomt 
de Kali-Look oelo bergafwaarts. Zij kronkelt zich door een dal, 
aan welks noordzijde eene andere bergketen oprijst, welke 
de grens vormt tusschen dit dal en het vroeger genoemde Kali- 
Look kidang-dal; wij zullen haar de Look oelo-keten heeten, ter 
onderscheiding van de vroeger genoemde G.-Paras-Silòreng-keten. 
Slechts de benedenhelft dezer keten is van het oost-noordoosten 
naar het west-zuidwesten gerigt; de bovenhelft strekt zich uit van 
den hoogsten, noordelijken rand van het gansche gebergte, het- 
welk het Sërajoe-dal begrenst, is van het noorden naar het zuiden 
gerigt en wendt zich eerst later naar het west-zuidwesten, te 
rekenen van de streek waarin de dorpen Satang en Siloek aan 
den voet der keten in het K.-Look oelo-dal zijn gelegen. Oostwaarts 
van de noordelijke helft der keten stroomt de nevenbeek K.-Loning 
bergafwaarts, en ten oosten van dit K.-Loning-dal verheffen zich 
dergelijke ketenvormige, doch breedere gebergtemassa's, die, 
schuin tegenover den G.-Silòreng en zijn voet G.-Wagir kèlepoe, 
uit het K.-Look oelo-dal oprijzen; zij zijn in de lagere streken be- 
kend onder de benaming van G.-Siténgol en rijzen noordwaarts allengs 
hooger op, totdat zij in een bijna kegelvormigen top, G.-Midangan 
geheelen, eindigen. Deze top vormt het hoogste punt van het 
gansche Zuid-Sërajoe-gebergte; hij bestaat uit pyrolithische rots- 
massa’s, welke gedeeltelijk groenachtig donkergrijs van kleur en 
zeer fijn kristallinisch, bijna gelijkvormig van structuur zijn : L. 
ne, 1276, waarin men slechts kleine glimmerblaadjes kan herken- 
nen, gedeeltelijk eene korrelig kristallinische structuur hebben en 
uithoofde van de menigte hornblende- en feldspaath-kristallen, die 
er in voorkomen, zwart en wit bestippeld schijnen : n°. 1275. Deze 
dioritische en trachitische eruptie-gesteenten verheffen zich in 


417 


uitgestrekte massa’s hoog boven het laagsgewijs gevormde ge- 
bergte, dat, te rekenen van den zuidelijken voet des G.-Midangan 
tot beneden in het K.-Look oelo-dal, over eene uitgestrektheid van 
verscheidene palen, bijna geheel en al is overgegaan in hoornsteen- 
en jaspis-rotsen : n°. 1518—1522. 

Ter plaatse waar dit hoornsteengebergte zich verheft aan den 
noordelijken oever der K.-Look oelo, om verderop het smalle juk 
G-Sitëngol te vormen, grenst het aan den voet van den zuide- 
lijken dalwand, — des G.-Silòreng, — den breukrand van het 
onveranderde, laagsgewijs gevormde gebergte. Deze voet springt 
voorwaarts in den vorm eener breede heuvelmassa, welke G.- 
Wagir këlepoe wordt genoemd en daalt vervolgens in eene ooste- 
lijke rigting, nevens de monding der K.-Loning in de hoofdbeek, 
met steile helling naar den oever der laatstgenoemde beek afwaarts. 
In de hoogere streken van den breukrand treft men aan grove, 
zwartachtig grijze zandsteenlagen: n°. 1256, welke hoofdzakelijk ge- 
vormd schijnen te zijn uit verbrijzelde vulkanische rotssoorten, 


die veel ijzerdeelen en hornblende bevatten, — verder beneden- 
waarts vindt men harde, hier fijne, Shen grape zandsteenlagen: 
n°. 1258, welke op enkele plekken vull brokken omsluiten 


en afwisselen met losse, zandige mergelsoorten, die bleek geel 
van kleur zijn : ne. 1257, — en eindelijk weeke , op enkele plaatsen 
vetlig glimmende kleilagen, waarvan eenigen witachtig bleek, zil- 
vergrijs: n°. 1259, anderen bruinachtig rood van kleur zijn: n°. 1260, 
en die, afwisselend, eene dikte van 1 à 5 voet hebben. Bij het 
verbrijzelen met den hamer, breken zij in teerlingvormige of scheef 
vierkante stukken, die op gelijke wijze wederom in zeer kleine 
stukjes kunnen verdeeld worden, welke in vorm volkomen gelijken 
op de eerstgenoemden. Uit deze kleisoorten bestaat hoofd- 
zakelijk het benedengedeelte des G.-Wagir këlepoe, welke op vele 
plaatsen als een 50 voet hooge, steile wand naar den zuidelijken 
oever der K.-Look oelo afdaalt. — Al deze klei- en zandsteenlagen , 
welke aan de zuidelijke dalzijde voorkomen, zijn van het westen 
naar het oosten gerigt en hellen onder een hoek van 50 à 60° 
naar het zuiden. Opmerkelijk is het, dat de hoornsteen- en japis- 
rotsen, die wij weldra in oogenschouw zullen nemen, onder den 


418 


hamer volkomen op gelijke wijze in teerlingvormige stukken breken 
als de bovengenoemde kleilagen, terwijl zij nog daarenboven in 
kleur er mede overeenkomen. 

Vele der kleilagen van den G.-Wagir kèlepoe hebben reeds een aan- 
merkelijken graad van hardheid verkregen , of er komen althans plek- 
ken in de overigens weeke lagen voor , die reeds zeer hard zijn. Hoe ver- 
der men opklimt aan den noordelijken kant van het dal, naar de zijde 
van den G-Sitëngol, des te grooter zijn de veranderingen , welke het 
laagsgewijs gevormde gebergte heeft ondergaan ; vooreerst vindt men 
massa’s, die noch klei, noch hoornsteen mogen genoemd worden en als 
het ware op eene onvolkomene wijze zijn verkieseld: n°. 1319; weldra 
echter vindt men geen ander gesteente dan roodbruine hoornsteen- en 
jaspisrots : n°, 1518, waardoor witkleurige kwartsaderen loopen 
en die menigwerf evenwijdig gestreept is, terwijl roode en bruine 
lagen met elkander afwisselen, even als bij de kleilagen aan de 
zuidzijde van het dal wordt waargenomen. Uit dergelijk gesteente 
bestaat het gebergte, te rekenen van het zuidelijke uiteinde des 
G.-Silëngol tot in de nabijheid der (beek) K.-Poetjoengan, welke 
in eene noordelijke rigling minstens drie palen van daar verwijderd 
is. Binnen deze uitgestrektheid is het gebergte aan zijne opper- 
vlakte niet slechts allerwege bedekt met kleine, vierkante stukjes, 
een gevolg van het verweeren der rotssoort, maar de massive, 
aaneenverbondene deelen der rots zijn in de beddingen der beken 
ontbloot en verheffen zich op tallooze plekken uit de aarde. Vele 
dezer rotsen splijten onder den hamer mede in kubieke stukjes. — 
Eene dergelijke fraaije ontblooting vindt men aan het noordelijke 
uiteinde van het G-Sitëngol-juk , in de bedding en aan den oever 
der K-Loenjar; hier is de jaspisrots (bandagaat) in horizontale, 
verschillend gekleurde grijze, geelachtig bruine, roodbruine, doch 
hoofdzakelijk bruinachtig gele lagen (strepen) afgedeeld, welke deels 
voren, groeven, vormen in den wand, deels bij wijze van lijsten buiten- 
waarts springen: no. 1521; de eerstgenoemden, de groeven tusschen de 
lijsten, worden steeds gevormd door de dunnere lagen, waaronder velen 
worden gevonden, door welke kwartsaderen loopen : n°. 1522. — Ver- 
der noordwaarts, aan de noordelijke zijde van het dorp Sitjaproet, 
ongeveer te midden tusschen de zoo even genoemde beek — 


419 


de K.-Loenjar en de K.-Poetjoengan, verheft de rots zich op 
eene plaats tot een 50 voet hoogen wand, welke uit loodregt 
staande en tevens gekronkelde, dunne, 14 à 5, zelden 6 duim 
dikke agaat- en jaspislagen bestaat, die afwisselend eene grijze, 
blaauw-, rood- en vuilgeelachtige kleur hebben: n°. 1520; vele dezer 
lagen zijn door dwarsspleten afgedeeld in vierkante stukken. — 
Noordwaarts van deze rotsen wordt in de bedding der K.-Poe- 
tjoengan eene ontblooling gevonden van het fijnkorrelige , dioritische 
gesteente : n°. 1276, dan volgt eene zone, waarin glimmerschiefer 
wordt aangetroffen en eindelijk, naar gelang men hooger opwaarts 
stijgt naar den hoogsten top G.-Midangan, treft men slechts de 
reeds vroeger vermelde evnmabnnrdsen aan, waaruit de 
hoogste zet bestaat. 

ss. £. & M. Dioriet-doorbraken en glimmerschiefer- 
vormingen in de benedenhelft der Look oelo-keten. Reeds 
vroeger hebben wij gezegd, dat deze helft der keten, welke de 
noordelijke grens van het Look oelo-dal vormt, algemeen genomen, 
zich uitstrekt in de rigting van het oost-noordoosten naar het 
west-zuidwesten, Haar oostelijkste streek, het punt waar zij zich 
naar het noorden wendt, ligt tegenover den G.-Sitëngol. 

Zij onderscheidt zich reeds op het eerste gezigt van de andere 
zuidwaarts gelegene, onveranderde deelen van het laagsgewijs ge- 
vormde gebergte door hare eigendommelijke gestalte, welke 
eenigermate den vorm heeft der trachitische bergjukken. Zie 
vroeger n°. 8 (Tji-Tapèn-dal). Dit is minder het geval in het weste- 
lijke gedeelte der keten, alwaar men onveranderde mergel- en 
zandsteenmassa’s aantreft, dan in hare oostelijke streken, te 
rekenen. van eene nevenrib oostwaarts van het dorp Sèporo, 
gaande over de dorpen Siloek en Satang in eene oostelijke rig- 
ting lot aan de K.-Loning. Van het smalle op de eene plaats steil 
opwaarts rijzende, elders even steil afdalende hoofdjuk der keten, 
loopen hier dergelijke smalle nevenribben, die insgelijks eene zaags- 
gewijs getande nok hebben, in dwarse rigting benedenwaarts; 
in de naauwe dalkloven, tusschen deze nevenribben, ontspringen 
even vele nevenbeken, welke hare wateren in de K.-Look oelo 
ontlasten. In dit gedeelte der bergketen worden zeer vele gang- 


hd 


420 


vormige diorielt-doorbraken aangetroffen, waar tusschen en waar 
nevens het gebergte overal in glämmerschiefer is overgegaan. De 
bedding der beken K.-Brengkok, Ambo en anderen blinkt om 
die reden somtijds als zilver of goud, naar gelang de glimmer 
van den schiefer wit of geel van kleur is. 

De fraaiste ontblootingen worden gevonden aan de wanden der 
kloof en in de bedding der K.-Ambo, welke ten westen, doch in 
de onmiddellijke nabijheid van het dorp Satang van het gebergte 
afstroomt. Aanvankelijk treft men hier nog onveranderde, grijs- 
kleurige zandsteenlagen aan; deze worden allengs korrelig kristal- 
linisch, zij nemen eene groenachtig grijze kleur aan, er komen 
enkele glimmerblaadjes in voor, en er ontstaan tusschenvormen, 
waaromtrent men niet durft beslissen of ze lot de zandsteenen 
of den glimmerschiefer moeten gerekend worden; zie no. 1506 — 
1507, Onder het laatstvermelde nummer komt een stuk glimmer- 
schiefer voor, dat aan de eene zijde in fijnkorreligen dioriet 
(n°. 1508), aan de andere — alwaar de glimmerblaadjes allengs in 
geringer getal voorkomen, het regelmatige bladerige zamenstel 
verloren gaat, dat plaats maakt voor eene korrelige conglomeraat- 
structuur — in zandsteen overgaat, zonder dat eene scherp ge- 
teekende grens kan worden aangewezen tusschen de drie steen- 
soorten, die allen groenachtig van kleur zijn. Klimt men nog hooger 
opwaarts in de kloof, dan wordt eindelijk in de bedding , zoo mede aan 
hare wanden, geen zandsteen meer gevonden ; men treft slechts glim- 
merschiefer ontbloot aan , welke op vele plaatsen door dioriet-gangen 
is doorbroken en afwisselend er mede voorkomt. Het eruptie- 


_ gesteente is groen; aan zijne oppervlakte, waar het meer verweerd 


is geraakt, heeft het eene groenachtig grijze kleur verkregen; het 
is schijnbaar gelijkvormig of zeer fijnkorrelig , op de breukvlakken 
splinterig schubbig : n°. 1508; fijn gestooten zijnde, levert het ge- 
steente een helder groen poeder. Vele deelen van deze steensoort 
zijn bijna digt van structuur : n°. 1509, anderen daarentegen zijn 
kristallinisch fijnkorrelig van zamenstel en omvatten hornblende- 
kristallen : n°. 1510. Door deze rotssoort loopen in allerlei rigtingen 
kwartsaderen : n°. 1512, waarvan de diksten ongeveer 14 voet breed 
zijn; deze vertakken zich in steeds dunner wordende aderen van 


421 


ongeveer 1 duim dikte en nog dunner, welke op dezelfde wijze 
als in den groensteen insgelijks in de glimmerschiefer-massa 
dringen. — De dioriet wordt aan de wanden der Kali-Ambo- 
kloof, ter plaatse waar hij ontbloot is, aangetroffen in gangen 
ter dikte van 5 à 10 voet; zij loopen evenwijdig met de laag- 
deeling des schiefers, zijn van het zuidwesten naar het noord- 
oosten gerigt en hellen onder een hoek van 45 graden naar het zuid- 
oosten. Deze rigling en den graad, waar onder zij hellen, loopen echter 
niet duidelijk in het oog, blijven niet allerwege dezelfden , maar 
zijn binnen eene geringe uitgestrektheid aan afwijkingen onder- 
hevig. Een dezer gangen, welke eene dikte heeft van 5 voet, is 
slechts door eene dunne glimmerschieferlaag van een 10 voet À 
dikken gang gescheiden. Beide rotssoorten laten zich in evenwijdige 
platen splijten, welke bij den dioriet 2 à 4duim , bij den glimmer- 
schiefer 1 à 2 duim dik zijn ; de laatstgenoemden — met uitzon- 
dering der zuiver schieferige varieteit : ne. 13501, splijten onder 
den hamer in kleine, zeer regelmatig gevormde stukken. Van 
ter zijde gezien, hebben deze stukken dien scheef vierkanten, 
naar het eene uiteinde smal toeloopenden vorm, welken wij reeds 
bij vele andere plutonische en metamorphische gesteenten, ja, 
bij verharde kleilagen waargenomen en in J. III. Figuur 46 af- 
gebeeld hebben. Vergelijk vroeger n°. 11, 55, 54 en anderen. 
De lengte dezer stukken bedraagt ongeveer 4 meer dan hunne 
breedte. 

L. no. 1515 is een stuk, dat van een 10 voet dikken dioriet- 
gang is afgeslagen aan den wand, ter plaatse waar hij in onmid- 
dellijke aanraking is met den glimmerschiefer : no. 1514; dit- 
zelfde is het geval met no. 1515, hetwelk herkomstig is van een 
anderen gang van 6 à 7 voet dikte en wel van de plaats, waar 
deze regtstreeks grenst aan den glimmerschiefer. — Behalve de 
overgangen in zandsteen, wordt de glimmerschiefer alhier in de 
navolgende verschillende vormen aangetroffen : L. ne. 1501 met 
zilverwitte glimmerblaadjes, die met wit kwarts bij afwisseling 
in evenwijdige lagen voorkomen en somwijlen zeer fijnbladerig: 
n°. 1505, zijn; 1501 * met goudgelen glimmer en eene meer 
kristallinisch-korrelige gneisachtige, dan schieferige structuur; 

23 


422 


n°. 1302 groenachtig, welk gesteente reeds eenige overeenkomst 
heeft met dioriet, maar evenwel nog duidelijk schieferachtig is; 
n°. 1504 zeer vast en hard, bevat veel kwarts, is meer kristal- 
linisch-korrelig dan schieferig, splijt zeer regelmatig in de vroeger 
beschrevene, scheef vierkante stukken; n°. 1505 nog harder , bevat 
nog meer kwarts en is fijner kristallinisch dan 1504, doch laat 
zich in dergelijke kleine stukjes breken, waarvan velen geheel en 
al uit eene groenachtige kwartsmassa bestaan , welke slechts enkele 
glimmerblaadjes bevat. Dergelijke stukken, gelijk no. 1504, 
1505, worden somwijlen bij wijze van nesten in den gewonen vorm 
des glimmerschiefers : n°. 1501, gevonden en verheffen zich in 
de gedaante van knollen boven de oppervlakte der rotssoort. 
Lager aan de helling, meer in de nabijheid van den bodem van 
het dal, volgt, op deze glimmerschiefer-massa der Look oelo-keten, 
zandsteen , welke door de reeds vroeger beschrevene, trapsgewijze 
overgangsvormen met den schiefer is vereenigd, zonder dat tus- 
schen beide steensoorten ergens eene duidelijke grens kan worden 
waargenomen; de kristallinisch schieferige structuur van den 
glimmerschiefer verdwijnt allengs meer en meer, de glimmer- 
blaadjes komen zeldzamer voor, de laagsgewijze afdeeling daaren- 
tegen wordt tevens duidelijker en de losse conglomeraat-structuur 
laat zich steeds meer en meer herkennen, Hierop volgt nog lager, 
ten zuiden beneden de dorpen Siloek en Satang, gindsche bonte, 
wit en rood gekleurde klei in afwisselende lagen, dezelfde soort, 
welke wij reeds vroeger op eene hooger in het dal gelegene plaats, 
aan den voet des G.-Wagir këlepoe in oogenschouw hebben ge- 
nomen. Hier bij Satang zijn de tamelijk steil naar het zuiden hel- 
lende kleilagen — de hoek, waaronder zij hellen, bedraagt 45 
graden — in de bedding en aan den zuidelijken oever der K.- 
Look oelo ontbloot; hunne afgebrokene koppen zijn echter bedekt 
met eene 5 à 8 voel dikke rolsteenbank — eene hedendaagsche 
vorming. De rolsteenen dezer bank, welke meerendeels uit vul- 
kanische rotssoorten bestaan, worden allengs kleiner, naar gelang 
men de oppervlakte meer nadert, zij zijn met eene steeds grootere 
hoeveelheid bruine aarde vermengd, en hierop komt eindelijk eene 
aardlaag, ter dikte van 1 à 14 voet, welke de oppervlakte des 


425 


bodems uitmaakt — zie J. III. Figuur 57. Verder zuidwaarts 
volgen op deze kleizone weder conglomeraten en zandsteenen: 
no, 1256—1258, welke ontbloot worden gevonden aan den breuk- 
rand der zuidelijke keten — aan den dalwand. 

In dit gedeelte van het Zuid-Sërajoe-gebergte worden weinige 
fossile overblijfselen aangetroffen; zij worden, bij voorbeeld, ge- 
vonden aan de zuidelijke zijde van het dal der Kali-Look oelo, in 
den kalk bij Banioro: n°. 1262, 1265, doch niet in goed bewaard 
geblevene brokstukken; zij leveren echter niet te min het afdoend 
bewijs, dat ook dit gebergte een gedeelte der tertiaire vorming is. 

Indien hetgeen onder n°. 55 tot 58 is vermeld, uit eenalgemeen 
oogpunt beschouwd, te zamen wordt gevat, dan komt hier in de eerste 
plaats het feit in aanmerking, dat dioritisch-gabbroachtig uitbar- 
stingsgesteente alhier eene groote rol heeft gespeeld, dat het op 
vele plaatsen in smalle gangen, elders in meer of min uitge- 
strekte massa’s in het laagsgewijs gevormde gebergte is door- 
gedrongen, waardoor dit laatste zeer verbrijzeld en uiteengerukt 
en in de nabijheid van het eruptie-gesteente geheel en al is ver- 
anderd, deels verkieseld, in hoornsteen en jaspis, deels in schiefer 
is overgegaan. Tertiaire glimmerschiefer moge als eene 
vreemdsoortige, ongewone uitdrukking worden beschouwd; dat 
echter niet mag worden verondersteld, dat het gabbro-diorietge- 
bergte, met den talk- en glimmerschiefer, reeds vroeger heeft 
bestaan — b.v. als een eiland in de zee — rondom hetwelk, 
namelijk, aan den voet, van het gebergte, de overige tot heden 
nog onveranderde massa’s van het laagsgewijs gevormde gebergte 
zijn afgezet geworden, maar dat in tegendeel de dioriet- en gabbro- 
rots eerst later ix dit laagsgewijs gevormde gebergte is doordrongen , 
dat de glimmerschiefer eerst in dit laagsgewijze gebergte is ge- 
vormd, derhalve als een veranderd , omgezet gedeelte er van moet 
worden beschouwd, dit volgt ten duidelijkste uit het door mij in 
het werk gestelde onderzoek, waarvan de resultaten hier boven 
beknoptelijk aan den lezer zijn medegedeeld. De overgangen heb- 
ben zoo van lieverlede plaats, dat het onmogelijk is de glimmer- 
schiefer- en andere massa’s van het overige laagsgewijs ge- 
vormde gebergte te scheiden; de Look oelo-keten, de G.-Tjagang, 


nie 
to 
- 


Sitëngol, liggen allen op gelijke hoogte met de onveranderde 
deelen van het laagsgewijs gevormde gebergte, ja, vele deelen van 
dit laatstgenoemde — breukranden van opgehevene stukken van 
het gebergte — verheffen zich boven het eerstgemelde; ware dit 
nu een ouder gebergte, dat reeds vroeger voorhanden was, dan 
zou het in tegendeel er door bedekt moeten zijn, terwijl het thans 
een integrerend deel van het laagsgewijs gevormde gebergte 
uitmaakt, waarvan de rigtwijze en de graad van helling der lagen 
zich gelijkvormig in die van het eerstgenoemde voortzetten en 
eerst in de nabijheid der dioriet-doorbraken voor het oog ondui- 
delijk worden. Zelfs in de medegebragte stukken (zie de reeks der 
nummers, voorkomende in de geologische verzameling van Java: 
Lb. n°, 1501—1516) kan de overgang des zandsteens, zijne ver- 
andering in glimmerschiefer, duidelijk worden aangetoond. — Het 
veelal meer serpentijn- dan gabbroachtig gesteente: no. 1289, van 
het G-Tjagang-juk (zie vroeger ne. 54) is waarschijnlijk slechts 
ten veranderde, door verweering ontstane vorm der bepaaldelijk 
dioritische rotssoort : n°. 1295 en 1508, welke in de lager ge- 
legene streken op den bodem der kloven en beekbeddingen ontbloot 
wordt gevonden. 

De plaatsen, van waar de opgenoemde steensoorten herkomstig 
zijn, heb ik duidelijk omschreven; daarenboven zijn zij gemak- 
kelijk te vinden, indien men mijne Kaart van Java ter hand neemt. 
De geologen, die Indië willen doorreizen, kan ik niet dringend 
genoeg aanraden vooral deze streek te bezoeken, welke als hoogst 
gewigtig mag worden beschouwd voor de leer der gesteente- 
veranderingen en tevens de door mij als het ware slechts be- 
knoptelijk omschrevene feiten, nader te onderzoeken, tot welk 
einde kunstmatige ontblootingen, opgravingen, behooren te worden 
gedaan. — Intusschen verwijs ik den lezer naar de aangehaalde 
nummers mijner verzameling, welke tot grondslag strekt van het- 
geen door mij omtrent dit onderwerp is aangevoerd; zij bevinden 
zich in het rijks museum van natuurlijke historie, te Leiden, en 
zijn bij gevolg voor een ieder toegankelijk. 


425 
1. ALGEMEEN OVERZIGT DER PYROLITHISCHE GESTEENTEN VAN JAVA, 


Moge het bij eenige der 58 (1) opgetelde plaatsen, waar pyro- 
lithische gesteentemassa’s in het tertiaire gebergte voorkomen, 
twijfelachtig zijn of zij dit laatstgenoemde hebben doorbroken, 
dan of zij reeds als eilanden of hoogten op den bodem der zee 
voorkwamen, toen de sedimentaire lagen er op of er rondom 
werden afgezet, bij verre het groofste aantal echter mag het 
als uitgemaakt worden beschouwd, dat zij het reeds voorhanden 
zijnde laagsgewijs gevormde gebergte als ganggesteenten hebben 
doorbroken en nieuwe daarin ontstane spleten hebben gevuld. 

Beschouwd uit het oogpunt van de wijze waarop zij voor- 
komen, mogen zij in twee klassen worden gerangschikt: 1°. in 
gesteentegangen., welke reeds aanwezige spleten geheel en al hebben 
gevuld en verstopt, 2°. in gesteengangen , opgerezen uit spleten, 
welke op eene plaats zijn geopend gebleven , namelijk, vulkanen; 
gene hebben zich boven verscheidene plekken der spleten koepel- 
vormig opgehoogd en vormen alsdan halfkogel-, pilaar- of stomp 
kegelvormige, steeds blind eindigende rotsheuvelen, zelden hooge 
bergen. (2) (Zie J. III. Figuur 58, a.) Hiertoe behooren mede de 
niet laagsgewijs gevormde voorbergen der vulkanen; — deze 
hebben zich tot hooge kegelbergen opgehoopt, doordien uit het 
geopend geblevene gedeelte der spleet voortdurend nieuwe, deels 
gesmoltene rotssoorten opwelden, deels slechts verbrijzelde, fijn 
gewrevene steenmass’s werden uitgebraakt, die in mantelvormige 
lagen rondom de opening werden afgezet en zich ophoopten, ter- 
wijl de schacht van tijd tot tijd door uitbarstende gas- en damp- 
massa’s werd opengehouden, als het ware gereinigd. (Zie J. HI. 


(1) Van de vele honderden van dergelijke plaatsen zijn slechts de merkwaardigsten 
door mij vermeld geworden. 

oogere bergen van dezen aard, welke op Java voorkomen , de blind dend 

ilo jn in 


kraterlooze trachiet-kegels, bij v eld it toenggoel, 
den vorm van een gewelf opgehevene, holle zoen, gelijk al moet Sef an 
Chimborazo; hunne gedaante is in hun hoo eelte veel eer B hoeli tervornis 


ogste 
en naar beneden verdeelen zich de drie lijsten haden allengs in een grooter aantal, ver 
buitenwaarts siiinande smalle ribben 


lo 
ES 
er) 


Figuur 58 b.) — Het open geblevene gedeelte der spleet vormt 
met zijn uiteinde thans den krater op den top des bergs en het 
laagsgewijs gevormde gebergte is in een wijden omvang met en- 
dogene steenbanken, benevens met later gevormde , losse vulka- 
nische produkten bedekt. De Javasche vulkanen verheffen zich in- 
derdaad in rijen de een achter den anderen, vormen als het ware 
schoorsteenen op eene lange spleet, welke slechts op die weinige 
plekken open gebleven is. 

Beschouwd uit het oogpunt van hun pefrographisch zamen- 
stel, mogen zij gerangschikt worden : to. in kristallinisch kor- 
relige gesteenten, bij voorbeeld, de dioriet van den Tjoeroek- 
Alimoen (zie vroeger ne. 27); deze vormen nimmer vulkanen, maar 
komen in het tertiaire gebergte slechts voor als gang- of stokvormige 
massa’s en worden, algemeen genomen, veel zeldzamer aangetroffen 
dan de volgenden ; mêt de doleriten , die door het fijnkorrelige hunner 
structuur in een digt gesteente — in basalt — overgaan, is dit 
echter hier en daar het geval. — 20, Porphiersoorten ; met uitzonde- 
ring van den zelden voorkomenden augiet-porphier, en den diallag- 
porphier, die nog zeldzamer wordt gevonden, welke beide steen- 
soorten slechts op enkele plekken van het tertiaire gebergte worden 
aangetroffen, komen alle porphierachtige gesteenten op Java met 
elkander in dit opzigt overeen, dat digte feldspaath (felsiet) de 
hoofdmassa, het deeg, er van uitmaakt, waaruit het gesteente 
somtijds bijna uitsluitend bestaat , doch gewoonlijk echter kristallen 
van glazigen veldspaath en van hornblende bevat. Een bestand- 
deel, dat gewoonlijk mede in deze steensoorten wordt gevonden, 
is magneelijzer, hetwelk slechts zelden geheel wordt gemist; ge- 
woonlijk echter komt het in groote hoeveelheid er in voor, al is het 
in zeer fijne, ja, microscopisch kleine deelen door de gesteente- 
massa verspreid. De grovere porphieren van deze soort, waaraan 
zeer dikwerf te regt de benaming van hornblende-porphier mag 
worden gegeven, vormen slechts zelden een gedeelte der eigenlijke 
vulkanen, maar worden des te menigvuldiger gevonden in de 
voorbergen der vulkanen of komen afzonderlijk voor in het tertiaire 
gebergte; zie vooral ne. 2% (G.-Parang) en n°. 52 (G.-Boeroeng 
agoeng). — De fijnere porphieren dezer soort, de trachieten , 


sen 
ts 
al 


vormen de hoofdmassa der vulkanen, doch worden even dikwerf te- 
midden van het tertiaire gebergte gevonden , alwaar zij deels slechts 
gangen, kleine toppen, deels grootere, afzonderlijke bergmassa’s 
vormen. Onder de steensoorten door vuurgloed ontstaan, zijn het 
deze, welke het meest algemeen op Java voorkomen; zij mogen 
zeer te regt met de algemeene benaming van vulkanische 
steensoorten worden bestempeld, hoewel zij, gelijk wij vroeger 
hebben gezien, op eenige plaatsen in het tertiaire gebergte in eene 
porphier-soort, met zeer groote kwarts- en glimmerkristallen (zie 
vroeger ne. 11), overgaan, welke nimmer in vulkanen worden 
gevonden. De trachietsoorten der Javasche vulkanen bevatten slechts 
zeer zelden kwarts-kristallen en bijna nooit glimmer, — albiet- 
kristallen komen daarentegen in eenigen voor, die alsdan veel 
overeenkomst hebben met den zoogenaamden andesiet, volgens Abich. 
Onder deze Javasche trachieten behooren de hornblendeloozen, 
of althans dezulken, welke grootendeels uit een digt felsiet-deeg, 
met -glazige veldspaath-kristallen bestaan, tot de meest algemeen 
voorkomende soorten. De verschillende kleur der grondmassa, de 
grootte en groepering der kristallen, de overhand, die het eene 
of het andere der bestanddeelen boven de overigen heeft, de over- 
gang uit de porphierachtige in de korrelige of digte stuctuur, dit 
alles geeft aan deze vulkanische gesteenten zulk een rijkdom van 
vormen, dat men meer dan honderd verschillende soorten zou 
kunnen onderscheiden, ware het niet dat zij zoo allengs en _on- 
merkbaar in elkander overgingen. 

Het is aan geen twijfel onderhevig,dat de verschillende eruplie- 
gesteenten in het tertiaire gebergte, — hoewel er ten opzigte van 
het tijdperk van hun ontstaan onderscheid tusschen hen bestaat, — 
algemeen genomen ouder zijn dan de trachitische steenbanken, 
waaruit het buitenste omkleedsel, benevens de top der vul- 
kanen is gevormd; want de niet sedimentaire voorbergen der vul- 
kanen, zoo als, bij voorbeeld, de voorbergen des G.-Malawar, G.- 
Soembing, zijn dergelijke oudere doorbraken door de tertiaire 
formatie, gewoonlijk bestaande uit grover kristallinische en fraaijere 
trachitische _porphieren, die zich in talrijke, steile toppen ver- 
heffen. De schoonsten dezer porphier-doorbraken hebben wij op 


een grooten afstand der vulkanen gevonden in den G.-Parang, 
in de gebergten van Zuid-Bandong en in den G.-Boeroeng agoeng — 
zie vroeger ne. 25, 26 en 52; hieraan grenzen de jongere vulka- 
nische producten, welke over de vorigen heengrijpen, waardoor 
zacht glooijende hooglanden, tusschen de vulkanen en de vulka- 
nische voorbergen, zijn ontstaan. Wat betreft de vraag: of niet 
welligt de gansche wortel des vulkaans uit dergelijke oudere 
eruptie-gesteenten bestaat, en derhalve de eerste uitbarsting des 
vulkaans, algemeen genomen, in hetzelfde tijdperk plaats had met 
die vorming en aanvulling van spleten — het ontstaan der ge- 
steentegangen — in het tertiaire gebergte, deze vraag is men 
geneigd bevestigend te beantwoorden, indien men bedenkt, dat 
ongetwijfeld eenige millioenen jaren zijn verloopen, alvorens de 
vulkanen, te rekenen van den oogenblik, dat zij uit eene spleet 
zijn opgebarsten, zich langzamerhand tot 10 à 11,000 voet hooge 
kegels hadden opgehoopt. Gindsche syeniet-rotsen in den krater des 
G-Këloet, zie bladzijde 665 der Ile afdeeling, zijn toch waar- 
schijnlijk slechts. losgerelene puinbrokken van een ander gesteente, 
waaruit de diep reikende wortel des vulkaans bestaat, — en 
indien de menigwerf kolossale bergtoppen, bulten, pilaar- of 
torenvormige, endogene rotsmassa’s, die te midden van het tertiaire 
gebergte, verre van alle vulkanen, uit de neptlunische lagen 
oprijzen, — welke laatsten zeer uit hun verband gerukt, verhard 
of verkieseld zijn, als de G.-Parang, Singkoep, gebergten in Zuid- 
Bandong en anderen, — indien deze worden vergeleken met de 
pyrolithische voorbergtoppen der vulkanen, bij voorheeld , die des 
G-Gëdé, Malawar, Tjëérimaï, Soembing , Mëérbaboe en anderen, 
welke in gestalte volkomen met de vorigen overeenkomen en als 
steile, hier door middel van tusschenribben verbondene, ginds 
als geisoleerde toppen uit de oppervlakte van lava-stroomen op- 
rijzen, dan mag hunne gemeenschappelijke aard en wijze van 
ontstaan niet langer in twijfel worden getrokken; dit is nog te 
meer het geval, uithoofde de steensoorten van beiden zoo zeer met 
elkander overeenkomen, welke in de vulkanische voorbergen deels 
van doleritischen aard zijn, deels een grof kristallinischen , trachiti- 
schen porphier vormen , die eene groote hoeveelheid hornblende bevat. 


429 


De neptunische voorbergen der vulkanen daarentegen, als bij 
voorbeeld, die van den G.-Tangkoeban praoe, strekken zich uit 
als lange, regte randen ter zijde der vulkanen; daargelaten de 
sedimentaire gesteldheid hunner lagen en hunne fossile overblijf- 
selen, duidt hunne schotsvorm op eene reeds voldoende wijze 
aan, dat zij beschouwd moeten worden als eenzijdig opgehevene 
deelen van het tertiaire gebergte. 

De voorbergen der vulkanen op Java mogen derhalve wor- 
den verdeeld : to. (uept.) in neptunische, laagsgewijs gevormde 
voorbergen , eenzijdige verheffingsranden der tertiaire formatie: 
20. (pyrol.) in pyrolithische, menigwerf topvormig oprijzende 
voorbergen, die de eerstgenoemden hebben doorbroken, welke 
beide met jongere uitwerpselen des vulkaans zoodanig zijn over- 
stelpt, dat menigwerf slechts Aunne hoogste randen en toppen 
aan de hellingen des kegelbergs zigtbaar zijn; en 5°. (lavabr.) 
in heuvelen en wallen uit losse uitwerpselen, lava-puinbrokken , 
gevormd. Deze verschillende voorbergen worden, meer of minder 
ontwikkeld, bij de volgende vulkanen aangetroffen, welke ik hier 
in de rigling van het westen naar het oosten zal optellen. Wat 
betreft hunne beschrijving, ten dezen opzigte verwijs ik den lezer 
naar de verschillende vulkanen, waartoe zij behooren, en die door 
mij zijn behandeld in de [It afdeeling. Men vergelijke aldaar bladzijde 
165. — Verheffen zich de toppen der pyrolithische voorbergen, rijst 
de rand der neptunischen zeer hoog, strekken zij zich uit in eene 
dwars gerigte rij vóór de vulkanen, dan ligt er steeds tusschen den 
vulkaan en de voorbergen, een hoogland, gevormd door opgestuwde 
lava-stroomen ; in een tegenovergesteld geval worden dergelijke hoog- 
landen niet gevonden, de vulkanische helling zet zich met gelijkmatige 
glooijing rondom en insgelijks aan de buitenwaarts gekeerde zijde 
der pyrolithische bergtoppen voort, of wel de zeer lage neptunische 
rand ís grootendeels met vulkanische uitwerpselen overstelpt. 

Slechts die voorbergen worden alhier door mij opgeteld, welke 
in regtstreeksche aanraking staan met den vulkaan, en aan de 
helling of digt bij den voet des kegels oprijzen, niet de breuk- 
randen van de eenzijdig opgehevene deelen der neptunische for- 
matie; deze laatsten toch, gelijk, bij voorbeeld, de breukrand van 


se 
Ln | 
| 


het Djampang-gebergte ten zuiden van den G.-Gëdé, het Zuider- 
gebergte zuidwaarts van den G.-Mérapi, hoewel eigenlijk tot de- 
zelfde soort behoorende als de neptunische voorbergen der vulkanen, 
worden allerwege, in alle deelen des eilands, in grooten getale 
aangetroffen. 

1e. Pyrol. voorgebergte aan de oost- en noordoostelijke zijde 
des G.-Gëdé; zijne toppen strekken ter grens aan het hoogland 
van Tjipanas, aan zijne buitenwaarts gekeerde zijde; over dit 
hoogland loopt de postweg naar Tjandjoer. — 2°. Pyrol. voor- 
bergen aan de zuid-zuidoostzijde des G.-Gëdé : toppen G.-Krikil, 
Kéntjana en anderen; tusschen deze en den vulkaan is de weg 
aangelegd , die, over het hoogland van Tjëkbroeng, van Tjandjoer naar 
Soekaboemi voert. (De groote Megamèndoeng-keten, welke noord- 
waarts van den G.-Gëdé in de rigting van het zuidoosten naar 
het noordwesten loopt en een langen bergrug, G.-Pasar tipis ge- 
heeten, naar het westen afzet, is de grens van het hoogland van 
Tjikopo en Tjiseroea aan de buitenwaarts gekeerde zijde; waar- 
schijnlijk bestaat zij grootendeels uit neptunische gesteenten met 
pyrolithische doorbraken, doch is door mij niet nader onderzocht 
geworden.) — 5e. Nept. voorbergen aan de noordzijde der G.- 
Tangkoeban praoe-keten; tusschen deze beiden ligt het plateau van 
Sëégala érang. — 40. Nept. voorbergen met pyrolithische door- 
braken aan de zuidzijde der zoo even genoemde keten; tusschen 
deze wordt het plateau van Lembang gevonden. — be, Pyrol. 
uitgestrekte voorberg aan den noordelijken voet des G.-Malawar; 
hier tusschen ligt een onbewoond hoogland. — 6°. Pyrol. voorberg- 
top G.-Poetri, ten zuid-zuidwesten des G.-Goentoer; tusschen deze 
is geen hoogland ontstaan. — 7°. Lava-puinbr. wallen en heu- 
velen rondom den zuidoostelijken voet des G.-Goentoer. (Eenige 
andere vulkanen in de Preanger-Regentschappen , als de G.-Patoea, 
Pépandajan, zijn aan alle zijden door neptunische gebergten om- 
geven en te midden er van gelegen.) — 8°. Nept.? voorberg- 
toppen aan den zuidwestelijkgn voet des G.-Tampomas, die aan 
de buitenwaarts gekeerde 3 met zachte glooijing oprijzen en 
met een steilen wand naar de zijde des vulkaans afdalen; geen 
hoogland. — 9°. Pyrol. voorbergtoppen ten westen des G.- Tjërimaî, 


451 


beneden Argalingga; zonder hoogland. — 10°. Pyrol.? voorberg 
aan dezelfde zijde des G.-Tjërimai; tusschen dezen en den vulkaan 
ligt het hoogland Argalingga. — 11e. Nept. voorbergen aan den 
noordelijken voet des G.-Tjërimai, het kalkgebergte van Palimanan; 
verder aan den oostelijken voet (G.-Méningtëng) en aan den zuid- 
oostelijken voet des bergs, nabij de warme bron ten zuiden van 
Koeningan (zie IIe afdeeling, bladzijde 1544 en IIc afdeeling, 
bladzijde 78 en volgenden), welke laatstgenoemde voorbergen ge- 
deeltelijk met lava-stroomen zijn bedekt. — 12°, Nept. voorbergen 
aan den noordelijken voet des G.-Slamat, met een zeer laag tus- 
schenland bij Moga. — 13°, Nept, voorberg aan den zuidelijken 
en zuidwestelijken voet des G.-Slamat met terrasvormige hoog- 
landen tusschen beiden , waarop Poerwokërta, Adjibarang en andere 
plaatsen zijn gelegen. — 140. Pyrol. voorbergtoppen aan de noord- 
oostelijke helling des zadels tusschen den G.-Sëndoro en Soem- 
bing, geheel door lava-stroomen omgeven. — 15°. Pyrol. groot voor- 
gebergte aan den zuidoostelijken en oost-zuidoostelijken voet des G.- 
Soembing , tusschen welks toppen de tempel Sèto grijo is gebouwd; tus- 
schen beiden ligt een uitgestrekt hoogland. — 16°. Nept. voor- 
berg aan de zuidelijke zijde des G. Soembing, de breukrand van 
het opgehevene zuidelijke gebergte; op het hier tusschen gelegene 
hoogland wordt Kali anggrèk gevonden, benevens het paspunt van 
den weg, die van Kadoe naar Lèdok voert. — 170. Pyrol. 
voorbergtop G.-Tali soto op den vlakken, zuidoostelijken voet des 
G.-Oengaran. — 18°. Pyrol. voorbergtop G.-Moenting op den 
noord-noordwestelijken voet des G.-Oengaran, zuidoostwaarts 
van Djati kalangan. — 190. Pyrol. uitgestrekte voorberg aan 
de noordwestelijke zijde des G.-Mèrbaboe, met vier hooge, 
kegelvormige toppen, waarvan de oostelijkste geheel geïsoleerd 
en van rondom door lava-stroomen is omringd; tusschen de an- 
dere drie toppen en den vulkaan wordt het zeer ontwikkelde 
hoogland gevonden, waarover de weg van Salatiga voorbij 
Kopeng naar Magëlang voert. (De voorberg G.-Plawangan, aan 
de zuidwestelijke helling des G.-Mèrapi, schijnt uitsluitend ge- 
vormd te zijn uit opgestuwde lava-stroomen.) — 20°. Pyrol. en 
nepl.? uitgestrekte voorberg aan de zuidzijde des G.-Lawoe, met 


432 


het daar tusschen gelegene hoogland, waarop de dorpen Gondosoeli 
en Sarangan, benevens het meer (Télaga-) Pasir gevonden wor- 
den. — 21°. Pyrol. voorbergtop aan de westelijke helling des 
G.-Lawoe, zuidoostwaarts van Karang pandan, aan alle zijden door 
de helling omgeven. — 220. Nept, voorberg aan de noordweste- 
lijke en _noord-noordwestelijke zijde des G.-Lawoe, nabij Balong 
en Tarik; tusschen deze voorbergen en de vulkaan worden kleine 
plateaux gevonden. — 25°. Nept. voorberg G.-Padang kaki op 
den zuidelijken voet des G.-Wilis, de breukrand van het zuide- 
lijke gebergte; zonder hoogland. — 24°. Pyrol. en? nept. 
voorberg (G.-Loesonggo, Andjësmoro-keten) tusschen de vulkanen 
G.-Kèëloet, Kawi en Ardjoeno met een ui gestrekt centraal hoog- 
land. — 250, Pyrol. voorbergtop G.-Pandérman, welke geïsoleerd 
aan de noordoostelijke helling des G.-Kawi oprijst. — 26°. Nept. 
en lavabr. voorberg op den zuidelijken voet des G.-Sëmeroe tot aan de 
kust; geen hoogland. — 27°, Lavabr. wallen aan den zuidwestelijken 
voet des G.-Lamongan. — 28°, Lavabr, voorberg, bestaande uit stoffen 
door den vulkaan uitgeworpen, aan de zuidoost- en oostzijde des G.- 
Ringgit. — 29». Pyrol. voorbergtop G.-Woeloean aan de noord- 
westelijke helling en een andere aan de noord-noordwestelijke hel- 
ling des G.-Raon, beide door lava-stroomen omstuwd. — 50°. 
Nept. rand met pyrol. doorbraken G.-Këndëng , aan de noordelijke 
zijde van het groote, centrale hoogland tusschen den G.-Raon, 
Ranté en Idjèn. — Tot de lavabr. voorbergen mogen wijders 
gerekend worden de talrijke, doch allen geïsoleerde heuvelen , 
die tot op een aanmerkelijken afstand van den vulkaan, op den 
voet des G.-Gëdé (nabij Pasir ajam), Goentoer, Pëpandajan, 
Soembing en Ajang worden gevonden. 

Met veel waarschijnlijkheid mag worden aangenomen, dat bij 
de overige vulkanen, aan wier helling of aan wier voet niet der- 
gelijke oude, pyrolithische en geene nog oudere neptunische voor- 
bergen oprijzen, beide met vulkanische uitwerpselen zijn bedekt 
en thans een deel uitmaken van de massa des vulkaans. 


ELFDE HOOFDSTUK. 


VERSCHILLENDE METALEN, VOORKOMENDE IN DE TERTIAIRE 
FORMATIE EN IN DE JAVASCHE GEBERGTEN 
IN HET ALGEMEEN. 


De Javasche gebergten zijn zeer arm aan metalen, in zoo verre 
men hier onder verstaat gangen of lagen van metaalerts en kies, 
dik genoeg om ontgonnen te worden. Reeds vroeger echter hebben 
wij herhaaldelijk gelegenheid gehad op te merken, dat op vele 
plaatsen magneetijzer en ongetwijfeld insgelijks tilanijzer (ise- 
rine), hoewel in fijn verdeelden toestand, menigwerf in zeer 
groote hoeveelheid wordt gevonden, ja, een der meest algemeen 
voorkomende bestanddeelen is der zoogenaamde vulkanische (tra- 
chitische, doleritische) rotssoorten; ook zwavelijzer wordt op 
gelijke wijze menigvuldig in het neptunische gebergte, zoo mede 
in de daarin voorkomende eruptie-gesteenten aangetroffen, terwijl 
zulks daarentegen zelden het geval in de rotssoorten, waaru't de 
eigenlijke vulkanen bestaan. 

Over de groote hoeveelheid zwavelijzer, voorkomende in de 
eruptie- en metamorphische gesteenten des G.-Parang, van den 
porphier van Tjimas, van den phonolith in de Tji-Potoi (aan den 
G.-Amlong), zoomede in fossile kolen en kolenbevattende zand- 
steenlagen, hier omtrent vergelijke men het 10de en 85° hoofdstuk. 
‚ Zwavelzink hebben wij slechts eene enkele maal aangetrof- 
fen, namelijk, in de kwartsblokken van Pesawahan: zie vroeger 
bladzijde 226. 


454 


Bruin-ijzererts, (digten bruinijzersteen) vonden wij in elk- 
ander kruisende gangen in de kleilagen van het dal der Tji- 
Kanjéreh (zie vroeger bladzijde 598); wijders komt het voor in 
dunne lagen, aderen, nesten, tusschen mergel- en zandsteenlagen in 
Noord-Bantam langs den grooten weg, welke van de Tji-Kandé, 
maar meer algemeen nog van de Tji-Oedjoeng tot aan Sérang met 
fijn geslagen stukjes van deze erts : L. no. 5935, wordt onder- 
houden. — Nieren, knollen, van bruinijzererts (schelvormige , gele 
thonijzersteen en boonerts) worden in andere zandsteen- , mergel- 
en kleilagen op vele plaatsen gevonden, zoo als, bij voorbeeld, 
menigvuldig het geval is in de streek tusschen Tégaloa aan de 
Tji-Palaboelan en Doegoe aan de Tji-Boeni (distrikt Djampang 
wétan). 

Magneetijzererts, een aggregaat van korrels, welke hier en 
daar tot eene digte massa zijn zaâmgesmolten : L. n°. 988, wordt 
gevonden aan de zuidwestelijke zijde van het Tji-Longan-dal, op 
den weg van Salatjaoe naar Dèdël. (Distrikt Tradjoe van het 
Preanger-Regentschap Soekapoera.) Honderden van bladvormige, 
1 à 5 duim dikke ertsaderen, die netvormig met elkander ana- 
stomoseren, verheffen zich in de nabijheid van het kleine dorp 
Tjisoör boven de oppervlakte der losse, weeke zandsteenlagen ; 
zij bestaan gedeeltelijk uit kogels, waarvan de schellen £ duim 
dikte hebben en gedeeltelijk hol, gedeeltelijk gevuld zijn met massa’s 
dierzelfde zandsteensoort, waardoor de scherp begrensde erts- 
aderen loopen. Deze zandsteen heeft eene blaauwachtig-grijze kleur, 
bevat in de nabijheid der ertsaderen ijzeroxydehydraat en 
heeft aldaar eene roestbruine of roodachtig okergele kleur ver- 
kregen. — Mogen deze aderen worden beschouwd als de bovenste 
takken van een dikkeren ertsgang ? 

Magneetijzerzand , (benevens titanijzerzand , — iserine) , gewoon- 
lijk vermengd met hornblende en veldspaath , doch ook menigwerf 
zeer zuiver, wordt dikwerf in dunne lagen aan den oever van 
vele rivieren in het binnenste des eilands, maar meer nog aan 
de kust en vooral aan de zuider kust gevonden. — Dergelijk 
zand wordt insgelijks aangetroffen aan de noorder kust, in de 
nabijheid van de monding der K.-Woengoe (regentschap Kèndal, 


455 


residentie Samarang) en aan de zuider kust in de vlakke baaijen 
tusschen de kapen der Wijnkoopsbaai : L. n°. 542, — wijders 
tusschen de monding der Tji-Waroe en Tji-Kawoeng , oostwaarts 
doch in de nabijheid van den Oedjoeng-Goea oeroek in het distrikt 
Djampang koelon; uit dergelijk zand bestaat eene 2 voet dikke 
laag van een halven paal lengte, in de nabijheid van het strand in 
deze streek, ter plaatse waar landwaarts in geen andere dan nep- 
tunische bodem wordt gevonden, welke slechts eene geringe hoogte 
bereikt. In nog grooter hoeveelheid komt dergelijk zand voor, te 
rekenen van de monding der Tji-Sadéa nabij Sindang baran in 
eene oostelijke rigting tot aan de monding der Tji-Damar in de 
nabijheid van Tjitaon, derhalve aan de zuider kust in het distrikt 
Tjidamar. Het gansche vlakke strand is hier, met uitzondering 
van die plekken, alwaar een gedeelte van het naburige, lage tertiaire 
gebergte als eene kaap in zee uitsteekt, over eene uitgestrektheid 
van 5: geographische mijl, bijna allerwege bedekt met 1 à 3 voet 
dikke lagen magneelijzerzand, dat menigwerf geheel onvermengd 
is en eene glimmend zwarte kleur heeft; men vindt het op deglooijende 
strandvlakte tusschen den zoom der branding en den kleinen, zan- 
digen oeverwand, alwaar het zich in den vorm eener smalle strook 
bijna onafgebroken mijlen ver uitstrekt. Het komt derhalve steeds 
voor in het hoogste gedeelte der strandvlakte, aan de grens tot 
waar de kracht der branding reikt en wel op het andere, ligtere, 
niet ijzerhoudende zand, dat insgelijks aan de zeewaarts gekeerde 
zijde er van wordt gevonden. Hieruit volgt derhalve, dat het 
slechts door de branding daar ter plaatse kan zijn heengeworpen, 
alwaar het door zijne grootere zwaarte is blijven liggen, terwijl 
daarentegen de ligtere zandsteenkorrels, waarmede het vermengd 
was, door de terugrollende baren weder zeewaarts werd gevoerd. 
De oorsprong van dit zand moet voornamelijk worden gezocht in 
het verbrijzelen van vulkanische eruptie-gesteenten , die of boven 
de oppervlakte des zeebodems op een geringen afstand der kust 
oprijzen, of waarvan de puinbrokken uit het binnenste des eilands 
door het afvlietende water der beken medegevoerd en ten gevolge 
van stroomingen op deze plaatsen werden afgezet. — Ook op vele 
andere plekken der zuider kust wordt dergelijk zwart, ijzerhoudend 


456 


zand in geringere hoeveelheid en in dunnere lagen gevonden. In 
verscheidene oorden der kust, vooral van de Preanger-Regent- 
schappen wordt het, door koolzuren kalk zaÂmverbonden , aange- 
troffen in den vorm van schotsen, welke alsdan een glimmend zwarten 
en buitengewoon harden zandsteen : L. n°. 759, 1211, een product 
van den hedendaagschen tijd, opleveren, die menigwerf in stroo- 
ken met helderkleurige, van hoedanigheid verschillende zand- 
steenen afwisselt. 

Mangaanerts (pyrolusiet) in <het hooger gelegene gedeelte van 
het Tji-Bêrëm-dal van het distrikt Karang. Binnen cene uitgestrekt- 
heid van 500 voet komt het voor in anastomoserende aderen, 
ter dikte van 1 à 6 duim, die welligt als het uitgaande der ver- 
takkingen van een dieper liggenden, zeer dikken ertsgang moeten 
beschouwd worden; zie vroeger bladzijde 405. 

Goud, in den vorm van goudstof, wordt in het rivierzand in 
verschillende streken van Java aangetroffen, doch steeds in zulk 
een fijn verdeelden toestand en in zoo geringe hoeveelheid, dat 
slechts de armste lieden, wanneer ze volstrekt niets anders te doen 
hebben, zich met de goudwasscherij bezig houden. Zij gebruiken 
tot dat einde groote, houten bakken, die eene omgekeerde, vlak 
kegelvormige gedaante hebben; deze vullen zij tot op zekere hoogte 
met zand, vermengd met eene groote hoeveelheid water, waaraan 
zij gedurende geruimen tijd eene ronddraaijende beweging mede- 
deelen, ten gevolge waarvan eerst de ligtere en daarna de zwaar- 
dere zanddeelen met het water over den rand worden ge- 
schud; nadat er herhaaldelijk op nieuw water bijgevoegd is ge- 
worden en door eene sterkere draaijing ook de zwaardere zand- 
deelen over den rand zijn heengeworpen , blijft eindelijk het stofgoud 
over in het laagste, trechtervormige gedeelte van den bak. — In 
de hoogere deelen van het dal der Tji-Manoek (Garoet), in de 
Preanger-Regentschappen, zoo mede in de hoogere deelen van 
het Sërajoe-dal, regentschap Lédok van Bagèëlèn, werden dergelijke 
goudwasscherijen gevonden, — waarvan het zand herkomstig 
was van verbrijzelde pyrolithische gesteenten, — ja, in eenige di- 
strikten van Lèdok werd in voormaligen tijd de pacht (Padjëk) in 
goudzand betaald; van de goudmijn, die in voormaligen tijd in 


457 


den G.-Parang is ontgonnen geworden, hebben wij reeds vroeger 
gesproken. Er is mij slechts ééne enkele streek bekend , waar 
nog op den huidigen dag arme inboorlingen zich met het goud- 
wasschen bezig houden, namelijk, in de vlakte aan den ooste- 
lijken of linkeroever der Tji-Donan, tegenover het eiland Noesa 
kambangan en westwaarts van de hoofd-Desa van het regentschap 
Tjëlatjap. Men graaft aldaar gaten in den alluviaalbodem ter diepte 
van 3 à 4 voet, en vindt alsdan onder de bovenste, aardach- 
tig zandige laag eene grovere zandlaag, vermengd met kleine 
steenbrokken , welke laatste eene dikte heeft van eenige voeten: 
L. ne. 1178, en goud bevat. De meeste steenbrokken: L. n°. 1179, 
1180, hebben eene vuil donkergroene kleur, die eenigzins in het 
grijze overgaat en schijnen verbrijzelde en halfvergane deelen te 
zijn van den basaltischen amandelsteen : L. n°. 1206, waarvan 
gangen van eene aanmerkelijke dikte op verscheidene plaatsen in 
het laagsgewijs gevormde gebergte van Noesa kambangan worden 
gevonden. Zie vroeger, n°. 50. Waarschijnlijk werden de puin- 
brokken (wrijvingsbrekzien) van dit endogene gesteente door de 
werking van het water verbrijzeld en laagsgewijs over den bodem 
uitgespreid, tijdens deze vlakte nog door zeewater was bedekt, 
waarop vervolgens in lateren tijd andere massa’s, welke geen 
stofgoud bevatten, door het afstroomende water der beken zijn 
heengespoeld. Het stofgoud, dat alhier wordt gevonden , bestaat 
uit zeer kleine blaadjes, draadvormige massa’s en korrels, welke 
laatsten gedeeltelijk eene zeer regelmatige, kogelronde gedaante 
hebben. De hoeveelheid stofgoud, welke alhier voorkomt, is echter 
zeer gering. 

Jodium, benevens verwante, niet metaalachtige delfstoffen , zoo 
als bromium, chloor, fluor, heeft men tot heden in de rotsmassa’s 
des eilands niet gevonden, hoewel zij in het water van verscheidene 
minerale bronnen voorkomen; dit is voornamelijk het geval in die 
bronnen, welke niet in vulkanische, maar in lage, neptunische 
gebergten opwellen. Het water dezer bronnen , waartoe insgelijks 
de zoogenaamde moddervulkanen behooren, heeft veel overeenkonsst 
met zeewater, in zoo verre chloornatrium het hoofdbestanddeel er 


van uitmaakt, ja, in zulk eene groote hoeveelheid er in wordt 
29 


458 


aangetroffen, dat de inboorlingen er zout uit zieden. De aardolie, 
welke te gelijker tijd hiermede in bijna alle zilte en jodium bevat- 
tende bronnen op Java wordt gevonden en deels met het wa er dezer 
bronnen aan de oppervlakte des bodems te voorschijn komt, deels 
in hare nabijheid uit de aarde sijpelt, mag als een bewijs worden 
beschouwd, dat in die oorden fossile kolenlagen of fossile hars 
(bitumen) dieper in de aardschors voorkomen. (Zie over de minerale 
bronnen het 5% gedeelte der IId° afdeeling.) In welke betrekking 
deze voormalige plantenoverblijfselen staan tot het zilte, jedium 
bevattende bronwater, dat zich in hunne nabijheid (uit naar 
binnen dringed zeewater?) schijnt te vormen, is tot heden niet 
op eene voldoende wijze aangetoond. 


TWAALFDE HOOFDSTUK. 


SEDIMENTGESTEENTEN UIT ZOET WATER. 
(ZOET WATERVORMINGEN.) 


Gevulde meerbekkens. 


Deze vormen den overgang tot de hedendaagsche, nog gedurig 
plaats hebbende gesteentevormingen, waartoe zij waarschijnlijk met 
evenveel juistheid zouden kunnen gebragt worden, als tot het ter- 
tiaire gebergte. Hiertoe behooren de volgende dalbekkens. 

De dalketel van Ambarawa, regentschap Salatiga, welke thans 
nog niet geheel is gevuld, maar een uitgestrekt meer met moeras- 
sigen oever — Rawa-Béning — bevat. (Zie de vulkanen G.-Oen- 
garan en Mèrbaboe in de IId afdeeling.) Verschillende deelen des 
dalbodems bestaan uit eene veenachtige, weeke aarde, vermengd 
met de overblijfselen van voormalige wouden — stukken van half 
vermolmde stammen — en slechts bedekt met eene hardere korst, 
ter dikte van 5 à 7 voet. 

Het plateau van Rantja, regentschap Galoe, residentie Tjeribon, 
bevat een dergelijk slechts ten deele gevuld meerbekken, waarvan 
het eenige afvoerkanaal eene enge kloof, de Tji-Lioeng is; in het 
droog staande gedeelte des bekkens ligt de hoofdplaats van het 
distrikt Rantja. 

Hiertoe mogen insgelijks worden gerekend vele vlakke, met rol- 
steenlagen bedekte dalbodems in het neptunische gebergte, die voor- 


440 


namelijk worden gevonden in het regentschap Koeningan , stroom- 
gebied der Tji-Tjolang, dewijl zij hun water slechts door eene 
enkele naauwe poort — eene dwarsdoorbraak door de bergketen — 
ontlasten; alvorens deze doorbraak was gevormd, moest de dalbodem 
noodzakelijkerwijze bedekt zijn geweest met wateren een meer heb- 
ben gevormd. (Vergelijk vroeger bladzijde 40, 75 en volgenden.) 
Het benedengedeelte des dalbodems van Garoet, hetwelk nog ver- 
scheidene meren bevat, behoort insgelijks tot deze soort. (Zie Ide 
afdeeling G.-Goentoer en andere plaatsen.) 

Geen enkel gevuld meerbekken op gansch Java heeft zulk eene 
groote uitgestrektheid als het plateau van Bandong, waarvan wij 
reeds zoo menigwerf hebben gesproken; het heeft eene lengte van 
7, bij eene breedte van 5 geographische mijlen en ligt in zijne 
middenste streken ter hoogte van 2120 voet boven den spiegel 
der zee. Vulkanische, platonische en neptunische (tertiaire) ge- 
bergten vormen rondom deze vlakte een wijden, op zeer verschil- 
lende wijze gevormden bergkrans, welke slechts op eene plaats, 
ten westen van het plateau , doorbroken is door eene ontzaggelijk 
diepe kloof, Sangjang ëloet geheeten, waardoor het eenige afvoerkanaal 
van zijne vereenigde watermassa, de hoofdbeek Tji-Taroem stroomt. 
Zacht en stil vliet het water van dezen plateau-stroom van het 
oosten naar het westen door de oostelijke, grootste helft van het 
plateau, omzoomd door vlakke, met gras begroeide oevers, die 
bij een lagen waterstand als aarde- of kleiwand ter hoogte van 
eenige voeten boven den spiegel van het water rijzen. — Uit- 
hoofde geene insnijdingen worden gevonden in deze oostelijke helft 
van het plateau, is het ondoenlijk de inwendige structuur er van 
te beoordeelen. De oppervlakte van dit gedeelte, voornamelijk 
in zijne zuidelijkste, laagste streken , is bijna volkomen horizontaal 
en onbebouwd, dewijl de Tji-Taroem na aanhoudenden, hevigen 
regen menigwerf buiten hare oevers treedt, ten gevolge waarvan 
het plateau over eene uitgestrektheid van verscheidene palen in 
het rond weder in een meer wordt herschapen. Ook in de hooger 
gelegene streken, die buiten het bereik der overstroomingen zijn 
gelegen, worden vele kleine meren, zonder toe- of afvoerkanalen — 
overblijfselen van het voormalige, uitgestrekte meer, dat het gan- 


441 


sche plateau onder zijne wateren bedekte — aangetroffen, die 
Sitoe worden geheeten en wier spiegel thans veel lager is dan 
de aangrenzende vlakte. Zij zijn in het rond begroeid met 
moerasplanten en wemelen van zoetwaterschelpen van verschillende 
soort; vergelijk bladzijde 469 der Iste afdeeling. — Gansch anders 
is de hoedanigheid der stroombedding in de westelijke helft van 
het plateau. Zoodra de Tji-Taroem gindschen porphier-dam heeft 
bereikt, aan den voet van het veeltoppige G.-Singa-Boeloetgebergte, 
hetwelk uit het zuiden ver voorwaarts is geschoven (zie vroeger 
bladzijde 587), dan verandert zij plotseling haar karakter van 
plateau-stroom, op welks stillen waterspiegel kleine vaartuigen 
zacht heen gleden, en wordt herschapen in een woesten bergstroom , 
die schuimend en bruisend voortijlt. Maakte de hardheid van het 
platonische gesteente elke uitspoeling van het plateau boven den 
rotslam onmogelijk, met uitzondering van eene gleuf, ter diepte 
van ongeveer 5 à 7 voet, door de schuring van het water in den 
porphier zelve ontstaan, beneden den zoo even genoemden dam kon 
het afstroomende water des te sterker werking uitoefenen , dewijl 
hier slechts losse gesteentelagen voorkomen , die ligtelijk weggespoeld 
konden worden. De Tji-Taroem stort zich derhalve thans als een 
45 voet hooge waterval — Tjoeroek-Djompong — van den por- 
phier-wand benedenwaarts en stroomt vervolgens door het westelijke 
gedeelte der hoogvlakte (door de distrikten Tjilokòtot en Rongga) 
in eene kloof, welke, tusschen steile , meerendeels loodregte wanden 
besloten, allengs dieper den bodem doorsnijdt en eindelijk eene diepte 
van 500 à 700 voet bereikt, totdat een tweede, groote, zoo veel 
lager gelegene plutonische rotsdam nabij den Tjoeroek-Alimoen (zie 
vroeger bladzijde 588) andermaal een beletsel vormt en het dieper 
uitspoelen der bedding verhindert. Dewijl de wanden der kloof 
zeer steil zijn en de oppervlakte van het plateau volkomen hori- 
zontaal is, zoodat het ter wederzijde eene gelijke hoogte heeft, 
verkrijgt de kloof, tusschen scherp toeloopende randen inge- 
sloten, zeer veel overeenkomst met een reusachtig kanaal, dat het 
plateau doorsnijdt. Zijn vele streken in de oostelijke helft van het 
plateau van Bandong onbewoonbaar, uithoofde zij gedurende den 
regentijd telken male onder water staan, even uitgestrekte ge- 


442 


deelten der westelijke helft van het plateau kunnen niet bewoond 
worden, omdat er gebrek aan water heerscht, dat over den bodem 
der kloven vele honderd voet beneden de oppervlakte van het 
plateau stroomt. Niet slechts de Tji-Taroem, maar vele harer 
nevenbeken worden gevonden in dergelijke diepe, kanaalvormige 
kloven, terwijl de horizontale oppervlakte van het plateau droog 
slaat, zelfs niet door het kleinste beekje wordt besproeid. — De 
wanden dier kloven echter zijn de geschikte plaatsen om over de 
inwendige structuur van het horizontale gedeelte van het plateau 
te leeren oordeelen; daar ontwaart men de koppen van al de 
onder water afgezette, losse lagen, die horizontaal op elkander 
liggen en slechts half fossile zoetwaterschelpen bevatten. Zij zijn 
deels afgezet op de afgebrokene koppen der steil hellende tertiaire 
formatie — omtrent dit punt, zoomede omtrent de talrijke pela- 
gische versteeningen, welke zij bevat, vergelijke de lezer hetgeen 
vroeger op bladzijde 109—112 en op andere plaatsen is gezegd, — 
deels op de platonische ganggesteenten, welke deze formatie hier 
en daar hebben doorbroken, deels (in de nabijheid van den voet 
der vulkanen) op vulkanische gesteenten; de lagen liggen de eene 
op de andere, op den zoo verschillend gevormden bodem van het 
groote bekken en hebben hier eene dikte van 1, elders van 
5 voet. Hare gezamenlijke dikte bedraagt 5 à 500 voet, want zij 
reiken van het laagste punt van den bodem der kloof tot aan de 
oppervlakte van het plateau en zijn door de schuring van het 
water, dewijl zij zoo los van zamenstel zijn, tot op het hardere 
tertiaire of platonische liggende doorsneden geworden. Zij zijn 
grootendeels gevormd uit losse vulkanische uitwerpselen, zeer 
fijne asch, fijn zand, grover zand en gruis (waaronder brokken 
puimsteen worden gevonden), welke bestanddeelen tot klei-, tuf en 
losse, hier fijn, elders grofkorrelige zandsteenlagen zijn verhard en 
allen eene volkomen horizontale ligwijze hebben. Stukken van verschei- 
dene dezer lagen worden gevonden in : L. n°. 877 —882. In den bo- 
dem van het plateau van Rongga zijn zij mijlen veren op zulk eene 
gelijkvormige wijze verbreid, dat in ver van elkander verwijderde 
kloven en op plekken derzelfde kloof, die op een grooten afstand 
de eene van de andere zijn gelegen, bij voorbeeld, in de kloof 


445 


der Tji-Taroem, de lagen allerwege in dezelfde volgorde en van 
gelijke hoedanigheid worden aangetroffen. 

Mij nogmaals beroepende op hetgeen ik vroeger op bladzijde 
588 heb gezegd, namelijk, dat het plateau van Bandong geheel 
afzonderlijk verdient te worden behandeld, moge dit korte over- 
zigt voor het tegenwoordige oogmerk voldoende zijn. 


DERDE AFDEELING. 


DE NEPTUNISCHE GEBERGTEN. 


TWEEDE GEDEELTE. 


DE GEBERGTEFORMATIEN VAN DEN TEGENWOORDIGEN TĲD. 


nme 


De nog dagelijks plaats grijpende verbrijzeling en nieuwe vorming 
van steensoorten. 


En 


INLEIDING. 


In het voorafgaande gedeelte hebben wij gezien, dat het tertiaire 
gebergte van Java in vele opzigten afwijkt van de Europesche ter- 
tiaire formatien ; tot de bijzonderheden, die het kenmerken, mogen 
behalve zijne groote dikte geteld worden : dat de lagen zeer uiteen- 
gedreven, uit hun verband gerukt en opgerigt zijn, ja, op vele 
plaatsen volkomen verticaal staan; de zeer harde, digte kalksteen- 
banken, die op de oppervlakte er van worden gevonden en somtijds 
eene dikte bereiken van 500 voet; de talrijke uitbarstings-ge- 
steenten, waaronder dioriet, augiet en andere porphiersoorten 
voorkomen, die gedeeltelijk de lagen in den vorm van gangen, 
tusschen scherp toeloopende wanden besloten , hebben doorbroken, 
en derhalve ongetwijfeld moeten beschouwd worden als massa’s, 
die later in het sedimentaire gebergte zijn doorgedrongen, — wijders 
de uitmuntende hoedanigheid zijner kolen en de veranderingen, 
welke het gebergte hier en daar heeft ondergaan , alwaar de lagen 
niet slechts zoo hard en digt zijn geworden, dat zij in «dit opzigt 
kunnen wedijveren met den oudsten, hardsten schiefer ‚, maar zelfs 
groote massa’s van het gebergte in hoornsteen en jaspis, in talk- 
en glimmerschiefer zijn overgegaan , niettegenstaande uit het groote 
aantal dierlijke overblijfselen , zoomede uit de plantenoverblijfselen, 
welke er in voorkomen en door Göppert zijn beschreven, op eene 
onloochenbare wijze blijkt, dat dit gebergte tot de nieuwe, tertiaire 
periode behoort. In andere deelen van dit gebergte, vooral in de 
lage streken, die aan de zuider kust grenzen, welke, wat betreft 
hare uitgestrektheid, het grootste gedeelte er van uitmaken, 
vindt men bevestigd, hetgeen de ervaring, elders verkregen, 
leert, dat de sedimentaire lagen der tertiaire periode zachter, 


448 


veel losser en weeker zijn dan de laagsgewijs gevormde ge- 
bergten van vroegere geologische tijdperken, welke eigenaardige 
hoedanigheid, gelijk bekend is, hoofdzakelijk aan de drie volgende 
oorzaken toegeschreven wordt: de lagere temperatuur, de vermin- 
derde drukking der daarop rustende water- en steenmassa’s en 
de geringere gehalte aan lijmende bestanddeelen in het water. 

Dit gedeelte van het werk is bestemd om aan te toonen, dat 
aan de kusten des eilands, alwaar het tertiaire gebergte met zachte 
glooijing uit zee naar het binnenland — aan de zuider kust naar 
het noorden — oprijst, nog dagelijks nieuwe lagen op de reeds 
gevormden worden afgezet, welke in eene bijna gelijkvormige 
ligwijze op genen rusten en bij een gelijk gehalte aan schel- 
pen, — waarvan velen, wat de soort betreft, identiek de- 
zelfden zijn, — te eeniger tijd bezwaarlijk zullen kunnen onder- 
scheiden worden van gene vroeger genoemde, oudere lagen, — 
terwijl gelijktijdig in het binnenste des eilands dit oudere, voor 
lang opgehevene gebergte voortdurend meer en meer verbrijzeld 
wordt en zijn puin, als zand en modder, met het water der beken 
en stroomen mede voortgestuwd, vooral in den regentijd met 
neêrwaarts stortende Bandjër’s, in groote hoeveelheid zeewaarts 
wordt heengevoerd. 

De kennis der hedendaagsche gesteentevormingen, der ver- 
schijnselen en gebeurtenissen in de natuur, ontstaan door de wer- 
king van krachten, die zich nog voortdurend openbaren en invloed 
uitoefenen op de vorming en vervorming der aardoppervlakte, is 
van het hoogste gewigt te achten, want zij strekt ter verklaring 
van vele verschijnselen in de reeds aanwezige, oudere gebergten. 
Hebben wij in het eerste gedeelte het tertiaire gebergte beschreven 
als iets bepaalds, dat star en onveranderlijk voor ons lag, zoo 
openbaart zich nu eensklaps leven en beweging op het vroeger 
doodsche tooneel en wij bespieden de natuur gedurende hare 
werking. 

De vulkanische verschijnselen en krachten, welke nog voort- 
durend werkzaam zijn om de gedaante en hoedanigheid der aard- 
oppervlakte te veranderen, hebben wij vroeger in het It tot het 
VIE® hoofdstuk van het derde gedeelte der It afdeeling behan- 


* 


449 


deld; thans stel ik mij voor in de volgende bladen eene reeks 
verschijnselen en krachten in het licht te stellen, in zoo verre 
hunne werking zich laat bespeuren binnen de grenzen van het 
neptunische gebergte. Ten einde zulks op eene aanschouwe- 
lijke wijze te kunnen doen, zou de ontzaggelijke massa regen- 
water moeten worden begroot, die in den westmoessoen op het 
eiland Java nederstort, de Bandjër’s, — dat zijn de hoogstij- 
gende, zich plotseling vormende watermassa’s in de beken, — 
de wijze waarop zij ontstaan en verloopen, zouden moeten be- 
schreven worden; elk nummer van de « Javaansche Courant » , die 
tweemaal ’sweeks te Batavia het licht ziet, is gedurende den 
regentijd gevuld met beschrijvingen van gebeurtenissen van dien 
aard uit alle deelen des eilands; sommige overstroomingen brengen 
groote verwoestingen te weeg, slepen bruggen weg, vernielen 
wegen, bebouwde velden en dorpen, en laten aan de kust uitge- 
strekte banken van puingesteente na of vormen er nieuwe delta’s. 
Ten einde de gemiddelde jaarlijksche werking dier krachten, het 
verbrijzelen van het gebergte aan de eene zijde, het verhoogen 
van den bodem, het verbreeden der kusten aan de andere zijde 
te kunnen beoordeelen, zou de geschiedenis der overstroomingen 
en bergstortingen, waartoe ik in 1855 heb aangevangen de noodige 
bouwstoffen te verzamelen, behooren geleverd te worden , — maar 
daarenboven moest het resultaat der werking van deze Bandjër’s 
en Oeroek’s in het binnenland worden aangetoond, een aantal 
uitspoelingsdalen, zoo als zij daardoor allengs worden gevormd 
en door het voortdurend dieper uitspoelen des bodems en door 
het instorten der steeds meer en meer zich van elkander verwij- 
derende wanden eene verbazende wijdte verkrijgen, ook deze zouden 
moeten beschreven, en de beschrijing door profielteekeningen opgehel- 
derd worden; op gelijke wijze moest gehandeld worden ten opzigte 
van de oorzaken en resultaten van het afnemen der kusten op deze 
plaats, het verbreeden er van in andere deelen des eilands door 
de werking der baren. 

Om dit alles duidelijk uiteen te zetten zou niet veel minder 
ruimte worden gevorderd, dan aande beschrijving van het tertiaire 
gebergte in het eerste gedeelte dezer afdeeling is geschonken. De 


450 


groote uitgebreidheid echter aan dit werk gegeven, die het oor- 
spronkelijke plan ten dien opzigte verre heeft overschreden, en het 
verstrijken van mijn verloftijd, zijn twee redenen , die mij genoopt 
hebben hier af te breken en dit onderwerp later in een afzonderlijk 
werk te behandelen onder dezen titel: « De hedendaagsche gesteente- 
vormingen op het eiland Java.» Hier, aan het slot van dit alge- 
meene werk, zal ik slechts een kort overzigt geven van de wijze 
van beschouwing, welke ik mij voorstel in genoemd werk te 
volgen , waarbij ik mij op enkele vroeger medegedeelde voorbeelden 
beroepen en eenige nieuwen er bij zal voegen. 


EERSTE HOOFDSTUK. 


HET VERBRIJZELEN VAN GEBERGTEN DOOR BANDJER'S 
EN OEROEK’S: HET VORMEN VAN 
UITSPOELINGSDALEN. 


1. Geschiedenis der hooge watervloeden (Bandjër’s)en 
overstroomingen. Verbazend groot is de schade , welke daardoor 
jaarlijks in den regentijd in alle residentien van het eiland, hoewel 
meer in het westelijke dan in het drooge, oostelijke gedeelte van 
Java wordt aangerigt. Menschen en dieren worden daardoor menig- 
werf verzwolgen en met de stammen van ontwortelde boomen, 
met rotsblokken in de kloven bergafwaarts en vervolgens in zee 
gevoerd. Zelfs in het midden van den droogen moesson, wanneer 
een onweersbui zich in het gebergte ontlast, ontstaan menigwerf 
plotseling dergelijke Bandjër’s. (Vergelijk bladzijde 1056 der IId 
afdeeling en bladzijde 66 van de IIlde afdeeling.) De lage streken 
des eilands worden alsdan onder water gezet en overstelpt met 
de fijn verdeelde massa’s van het gebergte , welke door de schuring 
des waters van de zijwanden der kloven in het gebergte werden 
losgereten. 

2°. Geschiedenis der bergstortingen (Oeroek’s). Het 
water, dat in de enge kloven eensklaps menigwerf 15 à 20 voet 
hoog stijgt, (1) oefent door middel der rotsblokken en boomstam- 
men, die het voortsleurt, zulk eene schuring uit langs de wanden 


(1) Menigwerf heb ik dit waargenomen, rien anderen op den 2den Julij, 1846, in de 
dalkloof der Tji-Oedjoeng nabij Polèng in Bant 


452 


der kloof, dat ten gevolge van het wegspoelen van het beneden- 
gedeelte, het hoogere gedeelte der zijwanden instort en als 
puin door den woedenden stroom wordt medegevoerd. — Eene 
andere oorzaak van het ontstaan van Oeroek’s is het doorweeken 
van uitgestrekte deelen van bergen door regenwater, ten gevolge 
waarvan die massa’s hunnen zamenhang verliezen en in die stre- 
ken, waar zij een steilen wand vormen, zakken en naar beneden 
storten, — eene dergelijke bergstorting hebben wij vroeger be- 
schreven op bladzijde 56 en 597; — of het regenwater baant 
zich een weg door kloven, reten, tusschen de dekkende laag en 
eene waterdigte, liggende kleilaag, zoodat de zamenhang der beide 
lagen verbroken wordt; heeft nu de kleilaag eene meer of minder 
steile helling, dan glijdt de gansche daarop rustende gesteentemassa 
door hare zwaarte naar beneden, waardoor de nader bij den dal- 
bodem gelegene deelen van het gebergte verbrijzeld en gansche 
bergen van puin worden gevormd, waartegen het achteraanko- 
mende water wordt opgestuwd om zich later met geweld een weg 
te banen door den dam, die het tegenhield. 

50. Resultaten te weeg gebragt door de werking der 
bovenvermelde verschijnselen; verbrijzelde deelen des 
lands, gevormde uitspoelingsdalen. Waarschijnlijk valt in 
geen land ter wereld zoo veel regen als op Java; in verband 
daarmede staan de verbazend groote uitspoelingsdalen, welke 
op dit eiland worden gevonden en waarvan reeds eenigen op 
bladziide 28 zijn opgeteld. Het afstroomende water oefent zijne 
uitspoelende werking hoofdzakelijk uit in het neptunische gebergte 
in streken, welke, bij eene aanmerkelijke hoogte en steile hel- 
ling, voornamelijk bestaan uit weeke, losse zandsteen- en mer- 
gellagen; in dergelijke streken als de Djampang-distrikten, Tjida- 
mar, Soekapoera, worden derhalve de grootste uitspoelingsdalen 
gevonden, die niet op gelijken maatstaf worden aangetroffen in 
de vulkanische gebergten, welke niet zoo ligt verbrijzeld kunnen 
worden. Oorspronkelijke splijtingsdalen worden door uitspoeling 
vergroot. 

4. Het verbrijzelen van gebergten door watervallen 
(Tjoeroek’s). — Bijna ontelbaar zijn de watervallen, die op Java 


we 
Ge 
et 


worden gevonden; zij vormen overal gleuven in het gebergte, die steeds 
verder stroomopwaarts worden verplaatst, — of kloven in de plateaux, 
over wier rand zij zich naar beneden storten en waarin zij zich 
gedurig verder van de kust verwijderen, in de rigting van de bronnen 
der rivier. Eenige voorbeelden van dien aard hebben wij reeds 
vroeger op bladzijde 57 en 82, zoo mede op bladzijde 51 beschre- 
ven. Geheel plaatselijke uitspoelingen, zoogenaamde heksenketels, 
behooren mede hiertoe; dergelijke ketel-, somtijds kruikvormige 
gaten, welke 5 à 5 voet diep en wijd zijn, vindt men in den bodem 
van zeer vele beekdalen, niet slechts in den weeken mergel , maar 
insgelijks in zeer harden zandsteen, zoo als, bij voorbeeld, het 
geval is in den bodem der Tji-Karang, boven de monding der 
Tji-Gangsa. (Djampang koelon.) — Veranderingen van rotsen door 
verweering worden voornamelijk waargenomen bij vulkanische 
steensoorten, waarvan het hoofdbestanddeel felsiet is; zij ontstaan 
hoofdzakelijk ten gevolge van het uitloogen der kali uit den veld- 
spaalh. Reeds vroeger hebben wij vele voorbeelden bijgebragt van 
rotsen, waarvan de uitwendige vorm en de oorspronkelijke kris- 
tallinische structuur nog duidelijk kunnen waargenomen worden, 
of waarin nog onverweerde hornblende-kristallen liggen , die echter 
zoo week zijn geworden, dat men ze met de spade kan doorsteken; 
de lezer vergelijke bladzijde 555 van het Xde hoofdstuk bij den 
porphier van Pesawahan, en dien van Tjimas, bladzijde 3562; bij 
Batoe-Toempëng, bladzijde 407; wijders in de IId afdeeling van 
dit werk bladzijde 55 en andere plaatsen. De buitengewone 
vruchtbaarheid van Java heeft haren oorsprong in het gemakkelijk 
verweeren dezer felsiet-gesteenten (trachiet-, lava-soorten en losse 
uitwerpselen van dergelijken aard\, die in zandige klei (leem) 
overgaan. 


TWEEDE HOOFDSTUK. 


HET VORMEN VAN NIEUW LAND DOOR HET AANSPOELEN 
DER VERBRIJZELDE DEELEN VAN GEBERGTEN IN 
ANDERE STREKEN, AAN DEN VOET VAN BERGEN 
EN AAN DE KUSTEN. 


Het materiaal, dat door de zoo even opgenoemde krachten, ten 
gevolge van het verbrijzelen van den bodem, wordt geleverd, dient 
voortdurend tot het vormen van nieuw land; wij hebben onophou- 
delijk eene omzetting van stoffen, eene verandering zoowel van vorm 
als plaats, voor oogen. De gebergten in het binnenste des lands 
worden lager, de kustvlakten strekken zich steeds verder in zee uit. 

1°. Het aanspoelen van fijngewrevenebestanddeelen van 
gebergten; het verbreeden der kusten door zand en mod- 
der; het vormen van alluviaalvlakten. De alluviaalvlakten, in 
400 verre zij niel meer moerassig van aard zijn, worden op Java 
bij uitnemendheid bebouwd en zijn met rijstvelden (Sawah’s), 
aanplantingen van suikerriet en indigo bedekt. Aan de zuider 
kust worden slechts weinige dergelijke vlakten van eenige uitge- 
strektheid aangetroffen; de Tji-Lëtoek-vlakte, omringd door den 
G.-Linggoeng-muur (zie vroeger bladzijde 37 en 82) is eene der- 
gelijke, nog onbebouwde, voor korten tijd gevormde vlakte; eene 
veel grootere uitgestrektheid heeft de vlakte der Tji-Tandoei, 
welke nog moerassig is en de Rawa-Lakbok omsluit (vergelijk 
bladzijde 288 en 642 der 1e afdeeling en bladzijde 1272 der 


455 


Ide afdeeling); oostwaarts hierop volgt de vlakte van Tjëlatjap, 
die zich mede nog aan de oostzijde der K.-Sérajoe tot aan het 
Karang bòlong-gebergte uitstrekt; dit gebergte scheidt haar van 
de, wel is waar zandige, doch rijk bebouwde alluviaalvlakte van 
Bagëlèn, welke nog verscheidene groote Rawa’s bevat; — het 
delta-land der K.-Brantës, waarvan de basis zich steeds verder 
uitbreidt in de zee van Madoeraen de dalvlakte der K.-Solo, in 
hare benedenste streken, behooren insgelijks tot deze soort van 
vlakten. Zij zijn ontstaan door het aanspoelen van zand- en aard- 
deelen door de grootere rivieren, waartoe de vulkanen, bij gele- 
genheid van uitbarstingen, menigwerf nog een buitengewonen toe- 
voer van losse vulkanische uitwerpselen (zand en asch) voegen, 
terwijl aan den zoom der kust de plantengroei voortdurend werk- 
zaam is om den nieuw gevormden bodem te helpen bevestigen — 
vergelijk de beschrijving der rhizophora-wouden op bladzijde 259 
der Iste afdeeling; waarschijnlijk oefenen de kleinste diersoor- 
ten, als Foraminiferen, kieselhuizige Bacillarien (Diatomeën) ins- 
gelijks hierop invloed uit. — De G.-Moerio (berg van Djapara) is door 
eene nieuwelings gevormde alluviaal-vlakte, waarin zich eene 
groote Rawa bevindt, gescheiden van het tertiaire gedeelte 
des eilands; te rekenen van deze vlakte strekt zich de alluviaal- 
bodem in eene westelijke rigting uit tot aan Bantam, en wordt 
over deze gansche uitgestrektheid, die verscheidene dagreizen 
bedraagt, slechts op ééne enkele plaats, ten noorden van den 
G.-Praoe, afgebroken door een vooruitgeschoven gebergte; hij heeft 
in de rigting van het noorden naar het zuiden afwisselend eene 
breedte van 5, 5 à 15 palen, alvorens het tertiaire land of de 
voet der vulkanen (zuidwaarts er van) uit het daarop rustende 
alluviale land oprijst. 

Twee artesische putten, waarvan de een te Samarang, de andere 
te Batavia op een geringen afstand van de noorder kust zijn 
geboord geworden, hebben het bewijs geleverd, dat de alluviaal- 
bodem daar ter plaatse eene groote dikte heeft. De mond van den 
put ligt te Samarang slechts weinige voeten boven het gemiddelde 
niveau der zee; de diepte, waartoe hij is geboord, bedraagt 251 
voet of 75 ned. el. Te Batavia ligt de monding van den put 


456 


145 Par. voet boven den gemiddelden stand der zee, en reikt hij 
2557 voet of 85 ned. el diep. Het welwater ontspringt echter 
in beide putten reeds op eene geringere diepte. 


Diepte van den put{ Temperatuur van het Diepte, waarop de tem- 

PI beneden de oppervlakte|water op de gemeldef{peratuur van het water 

aa, des bodems. diepte. é graad Fahrenheit 
toeneemt. (1) 


Voeten. Ned. el. EFarenh. Gels. 
Samarang. 2167 70,55 90,7 52,5 25) voel. 
Batavia. 250 74,71 037 24 » 


De lagen, welke bij het boren van den put te Samarang wer- 
den aangetroffen, bestonden afwisselend uit zand, klei en mergel , 
waar tusschen somtijds eene trachitische rolsteenbank voorkwam, 
terwijl vele der mergel- en kleilagen een aanmerkelijken graad 
van hardheid bezaten. Uit vele lagen werden fragmenten van 
schepen opgehaald, waarvan de soort niet kan worden bestemd, 
maar die tot geslachten behooren, welke in grooten getale in de 
Javasche zee leven als: Strombus, Mitra, Solarium , Venus , Car- 
dium, Placuna, Cerithium, Arca, Ostrea, Pecten. Groot is het 
aantal fragmenten van dergelijke schelpen, dat in den donker 
grijzen, zandigen mergel wordt gevonden, waarin de bron op de 
vroeger gemelde diepte ontspringt; op dezen mergel volgt lager 
andermaal grijskleurig, eenigzins met klei vermengd zand , waarin 
vele trachitische rolsteenen voorkomen. 

Lagen met dergelijke verbrijzelde overblijfselen van schelpen, — 
de lezer vindt ze in L.P. n°. 496 en 497 , — die van zeer nabij 
met de zoo even genoemden overeenkomen, vond men bij het 
boren te Batavia eerst op eene diepte van 85 voet of 27 ned. el, 


me, 


(1) Hierbij is de standvastige temperatuur aan de oppervlakte des bodems gerekend 
op 81,5° F. 


sen 
De 
=l 


terwijl zij te Samarang op veel geringere diepte werden aange- 
troffen. Grijze en zwartachtige klei- en mergellagen wisselen af 
met zeldzamer voorkomende zandlagen en eenige met ijzer be- 
zwangerde kleistrooken; kleine vulkanische rolsteenen worden in 
vele dezer lagen gevonden. De bron welt op uit grijskleurig zand, 
dat vermengd is met eenige klei en vele trachiet-rolsteenen. 

Hieruit laat zich met zeer veel waarschijnlijkheid opmaken, dat 
het alluviaalterrein aan de noorder kust van Java, in de nabijheid 
van Samarang en Batavia, minstens eene dikte heeft van 251 à 
255 voet; ik zeg met waarschijnlijkheid, want indien het losse 
zamenstel der doorboorde lagen, de toestand der schelpfragmenten, 
die er in voorkomen, het vermoeden wettigen, dat deze vormingen 
tot een later tijdperk behooren, moe aan de andere zijde niet uit 
het oog. worden verloren, dat vele gedeelten van het tertiaire 
gebergte in de zuidelijke streken van Java bestaan uit lagen, 
welke geheel en al er mede overeenkomen en welke gedeeltelijk 
even zacht en week zijn als deze. Waar zal men de grens trekken 
tusschen de hedendaagsche (alluviale) en tertiaire lagen, wanneer 
de eerstgenoemden, gelijk ongetwijfeld het geval is aan de noorder 
kust van Java, volkomen of bijna gelijkvormig op de laatsten 
rusten? — Het is waar, te Batavia vond men in vele, ja, in eenige 
der laatst doorboorde (diepste) lagen, behalve fragmenten van 
schelpen, insgelijks kleine, gedeeltelijk omkorste stukjes van twij- 
gen, afkomstig van dicotyledonische boomen , die slechts half vergaan 
of bijna onveranderd waren. Dit bewijst echter in geenen deele, 
dat de vorming dezer lagen tot een nog jeugdig tijdperk moet 
worden gebragt, uithoofde even goed bewaard geblevene overblijf- 
selen van dergelijken aard door mij niet slechts in het tertiaire 
gebergte van Java (zie vroeger bladzijde 126), maar door Görrerrt 
in vele oudere bergformatien werden aangetroffen. (1) 


(1) De then VAN DER Ais apie directeur der ee heeft mij omstan- 
dige mededeelingen gedaan nopens n den artesischen put te Batavia, zoowel 
ten opzigte van de dikte, de en ig de rotsahikende lagen op Pkinabt volgen 
als omtrent hare hoedanigheid ; om ien den artesischen put te Samarang vergelijke de 
lezer hetgeen Breeken in het Ti eraf Ee. Neêrlandsch Indië daaromtrent heeft open- 
baar gemaakt; zie Aste af. bladzijde 20. 


458 


Sedert den tijd, dat de eerste lagen op Java boven den spiegel 
der zee rezen en de vulkanen hunne werkzaamheid aanvingen, is 
het niet mogelijk, dat het afzetten van nieuwe moddermassa’s op 
den bodem der zee voor een oogenblik heeft opgehouden. Nog 
dagelijks gaat zulks voort en de tijd is niet ver verwijderd, waarop 
verscheidene der kleine eilanden op de reede van Batavia gelegen, 
waar thans schepen 50 voet diep in een donker kleurigen, klei- 
achtigen modderbodem ankeren, met de kust van Java zullen 
vereenigd zijn. Naar de opgave van den heer Trou, hoofdingenieur 
van den waterstaat te Batavia, is de kust aldaar sedert de Neder- 
landers bezit hebben genomen dier streek, jaarlijks niet minder 
dan drie en twintig voet verbreed geworden; dit is, namelijk, de 
gemiddelde jaarlijksche verbreeding der kust, indien het totaal 
bedrag van al hetgeen sedert dien tijd is aangewonnen gelijkmatig 
wordt verdeeld. De aanwas had echter op eene zeer ongelijke 
wijze plaats en bedroeg, bij voorbeeld, alleen in de maand Januarij 
des jaars 1699 meer dan gedurende den ganschen loop der daarop 
volgende tien jaren; dit werd veroorzaakt door de uitbarsting van 
den G.-Salak, die ontzaggelijke massa’s zand en asch uitwierp, 
welke door de hoog gestegene rivieren naar de kust werden heen- 
gevoerd. (Vergelijk vroeger bladzijde 147.) 

2. Het bedekt geraken van dalbodemsin het binnenste 
des eilands door puin en rolsteenlagen. Heeft de vlakke 
bodem der dalkloven slechts een geringen graad van helling, gelijk, 
bij voorbeeld, het geval is met het Tji-Sadéa- en andere dalen 
van het distrikt Tjidamar, het K.-Sërajoe-dal in Banjoemas, dan 
blijft het puin, van het gebergte losgereten, op den bodem liggen, 
en vormt nieuwe lagen op de tertiaire lagen, die insgelijks eene 
horizontale ligwijze hebben of onder een geringen graad hellen. — 
Andere vlakke, breede dalbodems in het neptunische gebergte, die 
in grooten getale worden aangetroffen, zoo als, bij voorbeeld, het 
Tji-Tjolang-dal (zie vroeger bladzijde 41 en 74), het K.-Look oelo- 
dal (vergelijk bladzijde 415) beslaan uit de dwars afgebrokene 
koppen van steil hellende lagen, waarop 5 à 10 voet dikke, hori- 
zontaal liggende rolsteenbanken van vastere en hardere trachitische 
gesteenten rusten, die op hare beurt met gruis, zand en dunne 


459 


aardlagen zijn bedekt. Deze rolsteenen kunnen slechts door stroomen, 
uit hooger gelegene gedeelten van het gebergte afkomstig, hier- 
heen zijn gestuwd, hetgeen welligt plaats greep tijdens het eenige 
afvoerkanaal dezer dalen nog niet zoo diep was uitgespoeld als 
thans het geval is,en het daarin afstroomende water zich nog tot 
een meer kon vormen. Gedeeltelijk worden deze rolsteenbanken 
nog op den huidigen dag menigwerf verbrijzeld, op de eene plaats 
weggespoeld en op eene andere plek weder afgezet (zie vroeger 
bladzijde 66). Vele vulkanische rolsteenen zijn herkomstig van 
verbrijzelde tertiaire lagen en door de werking van stroomend 
water uit mergel- en zandsteenlagen losgespoeld; de lezer vergelijke 
bladzijde 192 en 194. Van eigenlijke, zoogenaamde diluviale afzet- 
tingen (als bergpuin, erratische blokken, benevens gruis, zand en 
leem, waardoor holen zijn gevuld geworden) wordt op Java geen 
spoor gevonden, evenmin als van beenderen van groote dieren 
(roof- en herkaauwende dieren, dikhuiden en anderen) of van brok- 
ken van metalen en metaalertsen, waaraan de zoogenaamde dilu- 
viaalvormingen in Europa en Amerika zoo bijzonder rijk zijn. De 
tertiaire vormingen op Java gaan onmiddellijk over in de heden- 
daagsche, zoogenaamde post-diluviale vormingen. (1) 

Ter plaatse waar de openingen van kloven aan de zuider kust 
worden gevonden, over wier steil hellende bodem beken afstroomen, 
die haren oorsprong in hooge gebergten hebben, zoo als, bij voor- 
beeld, de Tji-Damar nabij Tjitaon, distrikt Tjidamar, wordt in den 
tijd der Bandjër’s eene ontzaggelijke hoeveelheid bergpuin uit de 
kloven mede naar de kust gevoerd; aan den uitgang der kloof 
worden alsdan vlakke, menigwerf driehoekige zand- en rolsteen- 
banken gevormd, die den afloopenden stroom gewoonlijk in twee 
armen verdeelen, werkelijke, kleine delta's, waarvan de basis zich 
allengs verder in zee uitstrekt. Aan de monden van eenige dezer 
sltroomen, als, bij voorbeeld, van de Tji-Kaso en Tji-Boeni, distrikt 
Djampang koelon en tëngah, wordt eene verbazende hoeveelheid 


(1) Op het eiland’ Banka, dat ik niet heb bezocht, wordt tinerts in puinlagen 
(bergpuin) aangetroffen, waarvan de vorming wordt verondersteld te hebben plaats gehad 
in de alluviaalperiode. 


460 


drijfhout, duizenden van boomstammen, op de smalle kustvlakte 
verstrooid in het rond gevonden; met der tijd geraakt dit drijf 
hout bedolven onder nieuwe lagen bergpuin, verbrijzelde tertiaire 
zandsteen- en kleilagen; en wordt welligt eenmaal herschapen in 
dergelijke bruinkolennesten, gelijk wij zoo menigwerf in het bin- 
nenste van het gebergte hebben aangetroffen; de lezer vergelijke 
bladzijde 277 en volgenden. — In het binnenste des eiland worden 
heuvelen en banken van koolzuren kalk aangetroffen, gevormd uit 
het bezinksel van bronnen en beken, waarvan wij voorbeelden 
hebben aangehaald op bladzijde 507 dezer afdeeling en in het 
hoofdstuk der IIi afdeeling waarin over de warme bronnen is ge- 
handeld en voornamelijk bij de bronnen, opgeteld onder ne. 10, 
50, 56 en 41, benevens in het aanhangsel op de bovengenoemde 
bron n°. 10, hetwelk hier later zal worden medegedeeld. 


DERDE HOOFDSTUK. 


HET VERBRIJZELEN DER KUSTEN DOOR DE 
BAREN DER ZEE. 


Dergelijk verschijnsel wordt vooral waargenomen in de oorden 
der zuider kust, alwaar een gebergte uit weeke lagen bestaat, 
bij voorbeeld, uit kalkmergel, hetwelk verre in zee reikt en met 
een steilen wand eindigt. Wij hebben reeds vroeger op bladzijde 506 
een voorbeeld van dergelijken aard beschreven. 


VIERDE HOOFDSTUK. 


HET ONTSTAAN VAN NIEUW LAND EN HET VERBREEDEN 
DER KUSTEN, TEN GEVOLGE VAN OORZAKEN, WELKE 
SLECHTS BINNEN ENGE GRENZEN (OP ENKELE 
PLAATSEN) HARE WERKING UITOEFENEN. 


1. Door het pelagische dierlijke leven. a. Door koraalbouw ;alle- 
riffen, welke aan de zuider kust van Java worden gevonden, zijn 
strandriffen en zijn aangetoond op mijne Kaart van Java. Terwijl de 
zeewaarts gekeerde zoom door den bouw van koralen steeds ver- 
breed wordt, gaat dat gedeelte, hetwelk met het vaste land ver- 
bonden is, eindelijk over in droog land — in eene kalkbank — 
en mag als een bewijs worden beschouwd, dat de kust lang- - 
zamerhand oprijst; een dergelijk verschijnsel hebben wij op blad- 


zijde 509 beschreven. — b. Door banken gevormd door Simping- 
schelpen, waarvan wij op bladzijde 259 der 1se afdeeling hebben 
gesproken. 


2. Door het verbinden van het losse oeverzand — door de vorming. 
van jongsten zeezandsteen, door schelp- en koraalpuinbrekzien. Deze 
worden gevonden op tallooze plaatsen aan de zuider kust. 
Doordien het veel kalk bevattende zeewater, dat het zand besproeit, 
ten gevolge van de hitte der lucht zeer snel verdampt, ontstaan 
zij als het ware onder het oog des beschouwers en worden menig- 
werf tot ontzaggelijk harde lagen (vlotbeddingen), die onder den hamer 


465 


klinken, en juist uit zulk eene soort van zand bestaan als ge- 
vonden wordt op dat gedeelte der kust, alwaar zij zijn gevormd 
geworden, bij voorbeeld, op de eene plek uit zacht zand van fijn 
gewrevene vulkanische rotssoorten, waarvan het hoofdbestanddeel 
veldspaath is, terwijl zij op andere plekken uit kwartszand, mag- 
neetijzerzand en elders uit zand van verbrijzelde schelpen en 
koralen bestaan, waarin ik tevens stukjes hout heb gevonden, dat 
slechts in geringe mate was veranderd, ja, zelfs stukjes ijzer van een 
gestrand schip, waarvan deelen van het wrak verstrooid in het 
rond op het strand lagen; vergelijk vroeger bladzijde 280 (mag- 
neelijzerzand). Al deze verschillende soorten van zand zijn door 
koolzuren kalk innig zaâmverbonden: L. n°. 575, 578, 579, 587, 
507, 685, 690, 691, 757—759, 946—952, 955, 960 en 1211; 
de stukken, voorkomende onder no. 759 en 1211, bestaan hoofd- 
zakelijk uit magneetijzerzand. De daardoor gevormde vlotten 
hebben zeklen eene aanmerkelijke lengte, maar komen slechts 
hier en daar op het strand voor in den vorm van schotsen; zij 
zijn van boven — even als het geval is met de oppervlakte van 
het losse zand, dat de glooijende strandvlakte vormt, — gewoonlijk 
volkomen glad, van onder ruw, terwijl tevens de werking van 
het water holten er onder heeft doen ontstaan. Hierop maakt 
slechts de schelp- en karaalpuinbrekzie, die eene veel grootere 
uitgestrektheid heeft dan de vroeger bedoelde schotsen gewoonlijk 
hezitten en waarvan wij op bladzijde 1457—1440 der IId afdee- 
ling hebben gesproken, eene uitzondering; onder de hedendaagsche 
gesteente-formatien van Java wordt geene enkele aangetroffen, die 
op zulk eene groote schaal is gevormd als deze. 


VIJFDE HOODSTUK. 


HET OPHEFFEN VAN DEELEN DER AARDOPPERVLAKTE 
EN HET VORMEN VAN NIEUWE HEUVELEN DOOR 
_ HYDROSTATISCHE DRUKKING. 


Hiervan zijn slechts twee voorbeelden bekend geworden, welke 
beide betrekking hebben op de ketelvormige dalvlakte van Amba- 
rawa, die rondom door bergen is omringd. 

Ten jare 1858 verhief zich, in het begin der maand Mei, een 
gedeelte van den vlakken bodem van het dal; het was bedekt met 
rijstvelden en had een omvang van ongeveer 5000 voet. Dit ver- 
schijnsel had des nachts plaats en ging gepaard met zulk cen 
hevig gebruis, dat de bewoners der naburige dorpen er door uit 
den slaap werden gewekt en hunne woningen ontvlugtten, dewijl 
zij vermeenden, dat in hunne nabijheid eene vulkanische uitbarsting 
plaats greep of een nieuwe vulkaan was gevormd geworden. Drie 
weken nadat deze gebeurtenis was voorgevallen, bezocht ik deze 
plaats en zag, dat een gedeelte der vlakte, door volkomen horizon- 
tale streken omringd, met zachte glooijing en zeer gelijkmatig 
was opgeheven en wel in dier voege, dat het opgehevene gedeelte 
zich onder een hoek van weinige graden, doch allengs steiler, 
aan alle zijden naar een middenpunt verhief, hetwelk naar schat- 
ting een dertigtal voeten boven het aangrenzende horizontale ge- 
deelte der vlakte gelegen was. Dit stomp kegelvormige middenpunt 
was geopend en gebersten; de aardkorst had eene dikte van 7 à 


465 


10 voet en bestond uit dunne, turfachtige, ligte lagen, welke eene 
zwarte kleur hadden, in eene evenwijdige rigting opelkander lagen 
en ligt van een konden worden gescheiden. De breukranden der 
opgerigte lagen stonden, even als bij een krater het geval is, 
tegenover elkander, waren daarenboven vaneengereten door 
zijwaarts gerigte spleten, die in eene divergerende rigting van 
het middenpunt uitliepen, eene aanmerkelijke wijdte hadden en 
van boven breed, naar beneden of buitenwaarts allengs smaller 
werden. Tusschen de spleten en vooral in het midden tusschen de 
hoogste breukranden was een weeke, papachtige, meer klei- dan 
veenachtige, zwartkleurige modder opgeweld, waarin men eene 
groote menigte verbrijzelde boomstammen ontwaarde, die ge- 
deeltelijk weinig veranderd, gedeeltelijk turfachtig en ligt van 
gewigt waren; deze bodem was echter reeds zoo hard geworden, 
vormde zulk eene vaste, hoewel hobbelige korst, dat men er reeds 
over heen kon gaan. De oppervlakte der omhoog gerezene schotsen 
was nog met rijstplanten bedekt. — Men kon derhalve duidelijk 
zien, dat alhier eene hard gewordene, veenachtige aardkorst ge- 
vonden werd, liggende of op een oorspronkelijk weeken klei- of 
modderbodem, of op een bodem, die door naar binnen gedrongen 
water was doorweekt, welke door hydrostatische drukking — 
die zich van de hoogere deelen van het dal, van den voet der 
bergen, onder de meer verharde oppervlakte des bodems bijna tot 
op het midden van het dal voortplantte — ter breedte van 1000 
voel was opgedreven, waardoor een stompe kegel was gevormd ge- 
worden, die in het hoogst gerezene middengedeelte, ter plaatse waar 
de korst waarschijnlijk de geringste dikte had, opengebersten was. 
Op deze wijze moeten, volgens de theorie, de verheflingskraters 
zijn gevormd geworden; uithoofde hier echter zelfs eene buigzame, 
meer of minder veerkrachtige aardlaag niet kon opgedreven worden , 
zonder in een aantal schotsvormige stukken te bersten en door 
divergerende spleten, die zich uit het middenpunt naar beneden 
uitstrekken, vaneengereten te worden, welke aan het bovengedeelte, 
aan den hoogsten breukrand, wijd gapen en naar beneden smal 
toeloopen, mag met grond van waarschijnlijkheid worden aange- 
nomen, dat harde, niet buigzame rotsbanken, waaruit de vulka- 


€ 


466 


nische kegels bestaan, in eene veel hoogere mate door dergelijke 
divergerende spleten vaneengereten en van boven wijd uiteen- 
gedreven moesten zijn geworden, indien zij door eene opheffende 
kracht kegelvormig waren opwaarts gedreven. In de IId afdeeling 
van dit werk hebben wij echter gezien, dat de kringvormige 
kratermuren op Java niet in dergelijke stukken zijn gebersten, 
niet door dergelijke van boven breede spleten zijn vaneengereten 
en dat dit zelfs niet het geval is met den kratermuur des G.- 
Tènggër, die eene kolk omringt, welker diameter eene geographi- 
sche mijl bedraagt. 

In het jaar 1845 ontstond, in den nacht van den 1sten op 
den 2den Januarij, in het meer van Ambarawa — in de Rawa- 
Bèning — regt vóór de monding der Kali-Pandjang, welke in dit 
meer uitstroomt, een 20 voet hooge, eilandvormige berg op een 
geringen afstand van het dorp Rawa majim; dit verschijnsel had 
plaats, nadat een hevige en aanhoudende regen was gevallen. 
Waarschijnlijk moet het ontstaan er van aan eene gelijke oorzaak 
worden toegeschreven, welke het opheffen heeft te weeg gebragt des 
dalbodems, waarvan wij zoo even hebben gesproken ; later werd 
deze heuvel door het afstroomende beekwater weggespoeld , dewijl 
hij grootendeels «slechts uit weeke zwartkleurige aarde» be- 
stond. (Zie Javaansche Courant van den 22sten Januarij, 1845, 
n. 


7) 


TOEVOEGSELEN EN VERBETERINGEN 


OP DE TWEEDE AFDEELING VAN DIT WERK. 


Behoorende tot bladzijde 1510. (Warme bron ne. 10 op het 
landgoed Koeripan in Buitenzorg.) Op een geringen afstand van 
den noordelijken voet van het kalkgebergte G.-Sèwoe of Sarihoe, 
waarvan wij op bladzijde 296 der Ille afdeeling hebben ge- 
sproken, verheffen zich twee geheel geïsoleerde, stomp kegelvor- 
mige heuvelen, in eene met rijstvelden bedekte vlakte, 50 à 70 
voet boven hunne basis; zij zijn bekend onder de benaming van 
G.-Kapoetian en G.-Kèntjana, waarvan de eerstgenoemde de noor- 
delijkst, de laatstvermelde de zuidelijkst gelegene heuvel is. Zij 
zijn op een geringen afstand van elkander gelegen in de nabij- 
heid van het hoofddorp Waroe, distrikt Paroeng, en bestaan 
ten deele uit kleine aan de zijwanden oprijzende kegels, die el- 
kander bedekken en een terrasmatigen vorm aan het geheel geven. 
Zij zijn geheel en al gevormd uit kalksinterlagen (kalktuf, tra- 
vertino), welke deels spaathachtig, stralig, deels digt van structuur 
is en 00,8 percent strontiaanaarde, 01,4 bitteraarde en nog eene 
geringe hoeveelheid andere bestanddeelen bevat, doch voor het 
overige, namelijk, 96,5 per cent, uit koolzure kalkaarde bestaat. 
Het is een bezinksel van het water der warme bronnen, die nog 
op den huidigen dag op den schedel der heuvelen opwellen, en 
den rotskoepel, in verloop van tijd rondom zich gevormd, nog 
dagelijks vergrooten door nieuwe sinterlagen, welke zij op de 
vroeger ontstane lagen afzetten. — Daargelaten een gering ver- 
schil in enkele bestanddeelen , wat de hoeveelheid betreft, komen 


468 


de bronnen der beide heuvelen, zoowel in dit opzigt als wat betreft 
hun specifiek gewigt van 1,0202 bij 25,0° R. (Zof C.) warmte(t) 
volkomen met elkander overeen. Het water van de bron des G.- 
Këntjana bevatte in 100 grammen : koolzure kalkaarde 0,10674, 
koolzure bitteraarde 0,00842, chloorsodium 1,9701, chloorcalcium 
0,44587, chloormagnium 0,15956, totaal der vaste bestanddeelen 
2,67049; wijders koolzuur 0,11042, zwavelwaterstofgas 0,00095 
en sporen van zwavelzure kalkaarde en organische zelfstandig- 
heden. (2) 

Tot bladzijde 1510. (Warme bron no. 12, nabij Tjipanas.) De 
heer Mater heeft eene nieuwe analyse medegedeeld van het water 
der bron, welke benoorden achter het badhuis, uit een klein 
met trachiet-steenen omringd bekken ontspringt, waarin de 
thermometer op verschillende plaatsen 108, 112,120" èn, 
indien men op de laatstbedoelde plek eene kleine opening in den 
bodem maakte, 124,3° F. teekende. Het specifiek gewigt van het 
water bedroeg 1,005 bij 28,0° C. Het bevatte in 100 grammen: 
koolzure kalkaarde 0,05098, koolzure magnesia 0,05150, koolzuur 
ijzerprotoxyde 0,001554, gips 0,07249, joodpotassium 0,00051, 
chloorpotassium 0,02817, chloorsodium 0,21077 , kieselaarde 
0,009711, aluinaarde 0,00215, derhalve te zamen aan vaste he- 
standdeelen 0,407415 en buitendien koolzuur 0,01804, zwavel- 
waterstofgas 0,00021, benevens sporen van mangaanprotoxyde 
en organische bestanddeelen. (Marer in het natuurkundig tijdschrift 
UL bladzijde 175 en volgenden.) 

Tot bladzijde 1511. (Heete bron no. 13, in de kloof tusschen den 
G-Gêdé en den Mandala wangi.) Het water welt op uit 19 gaten 
uit poreuse, trachitische lava, welke bedekt is met eene dunne 
aardachtige korst. Deze korst is een bezinksel van het bronwater 
en heeft eene zwartachtige kleur, gedeeltelijk een graphietachtigen 
glans, kan met een mes er worden afgeschrapt en bevat veel 
mangaanoryde-orydule. Het specifiek gewigt van het bronwater 


meed 


(1) Op eene andere plaats wordt 1,0219 bij 27,0° Cels opgegeven. < 
(2) Zie P. J. Maier: « De Arragoniet-heuvels van Koeripan en hunne minerale wateren » 
in het Natuurkundig tijdschrift, Illde jaargang (Batavia, 1852), bladzijde 461 en volgenden. 


469 


bedraagt 1,001 bij een warmtegraad van 27,0° G. en bestaat in 
100 grammen uit: zwavelzure potasch 0,00767, zwavelzure soda 
0,01647, zwavelzure kalkaarde 0,10156, chloorsodium 0,00906, 
chloormagnium 0,01952, kieselaarde 0,01229 , aluinaarde 0,00096, 
koolzuur mangaanprotoryde 0,00155, derhalve een gezamenlijk 
bedrag van vaste bestanddeelen 0,16866, benevens eene geringe 
hoeveelheid koolzuurgas en sporen van koolzuur ijzerprotoxyde 
en organische zelfstandigheden. (Maier, 1. 1. bladzijde 184 en 
volgenden.) 

Tot bladzijde 1518. (Warme bron n°. 25, nabij Djamboe dipa.) 
De temperatuur van het water, in een voor korten tijd in den 
bodem gevormd badbekken, bedroeg 95 à 96° F. Het specitiek 
gewigt is 1,00 bij 27,0° C. Het bevat in 100 grammen: zwavel- 
zure kalkaarde 0,05055, zwavelzure magnesia 0,01142, zwavel- 
zure aluinaarde 0,01522, chloorpotassium 0,00861, chloorsodium 
0,01675 , chlooraluminium 0,0051, chloorijzer 0,01158, aluin- 
aarde 0,00167, kieselaarde 0,01564, zoodat het gezamenlijke be- 
drag der vaste bestanddeelen is 0,11254; verder eene onbestemde 
hoeveelheid koolzuurgas en sporen van chloorammonium, man- 
gaanprotoxyde en organische zelfstandigheden. (Maier 1. L. blad- 
zijde 471.) | 

Tot bladzijde 1520. (Warme bron n°. 26, nabij Lembang no. 1.) 
__Naar de analyse van Marer |. c. bladzijde 190 en volgenden heeft 
het water, bij een warmtegraad van 26,5° G., een specifiek ge- 
wigt van 1,001; het bevat in 100 grammen: koolzure soda 
0,02694, koolzure kalkaarde 0,05975, koolzure magnesia 0,05501 , 
koolzuur ijzerprotoxyde 0,00554, chloorpotassium 0,00684 , chloor- 
sodium 0,00421, kieselaarde 0,01627, aluinaarde 0,00522, uit- 
makende een gezamenlijk bedrag van vaste bestanddeelen 0,15558, 
wijders koolzuurgas 0,0786, benevens eene niet bestembare hoe 
veelheid koolzuur mangaanprotoxyde, zwavelzure potasch, jood- 
potassium , zwavelwaterstofgas en organische zelfstandigheden. 

Tot bladzijde 1551. (Behoort te worden ingelascht tusschen de 
warme bron n°. 52 en 55.) Aan den zuidoostelijken voet van den 
nog werkzamen vulkaan G.-Goentoer, ongeveer twee palen boven 


Trogon, welt eene warme bron op tusschen lava-puinbrokken. De 
31 


470 


temperatuur van het water bedraagt 108,0° F. (42,22° C.) en 
zijn specifiek gewigt 1,000 bij 27,5° C. Het bevat in 100 gram- 
men: koolzure kalkaarde 0,01848, koolzure magnesia 0,00518, 
zwavelzure potasch 0,00859, zwavelzure soda 0,04095 , zwavel- 
zure kalkaarde 0,01229, zwavelzure magnesia 0,01261 , chloor- 
magnium 0,00951, kieselaarde 0,00716, aluinaarde met eenig 
iĳjzeroxyde 0,00151, uitmakende een gezamenlijk bedrag van vaste 
bestanddeelen 0,11608, benevens eene onbestemde hoeveelheid 
koolzuurgas, sporen van koolzuur mangaanprotoxyde en organi- 
sche zelfstandigheden. (Naar schriftelijke mededeelingen van 
den heer Marrr.) 

Tot bladzijde 1550. (Zoutbron n°. 60 b., nabij Poerwo rëdjo.) 
Volgens de analyse, welke gedurende het ter perse leggen van dit 
werk ín het licht is verschenen , bevat het water, dat een specifiek 
gewigt heeft van 1,015, bij een warmtegraad van 28,0° C., in 
100 grammen: chloorpotassium 0,0065 ,-chloorsodium 1,2758, 
chloorcalcinm 0,54525 , chloormagnium 0,0225 , zwavelzure kalk- 
aarde 0,09705, kieselaarde 0,00075, aluinaarde met sporen van 
iĳzeroxyde 0,00061, totaal der vaste bestanddeelen: 1,94624: 
wijders de navolgende quantitatief niet bestembare stoffen : kool- 
zure kalkaarde, chloorammonium, jodmagnium, koolzuurgas , zwa- 
velwaterstofgas en organische zelfstandigheden. 

Tot bladzijde 1545. (Bron n°. 66 b. Soerabaja. Minerale bron nabij 
Desa-Molong.) Deze bron bevat zooveel jodium, dat daaruit dagelijks 
1,7 kilogram bereid zou kunnen worden, aangenomen, dat het 
specifiek gewigt van het water standvastig blijft. 

Tot bladzijde 1554. (Bron n°. 66 c. Soerabaja. Minerale bron 
nabij Paras.) Deze bron bevat insgelijks veel jodium. 

Tot bladzijde 1554. (Bron no. 66 d. Soerabaja.) Deze bron 
is bekend onder de benaming Gënoh watoe en de heuvel, aan 
welks helling de drie bronnen, opgeteld onder n°. 66 b., 66 c. en 
66 d. ontspringen , wordt Goenoeng-Génoh watoe geheeten. 

Tot bladzijde 1554. (Warme bron ne. 68, nabij Tiris.) De heer 
Maren heeft het resultaat der analyse andermaal berekend en daaruit 
het navolgende verkregen; 100 grammen bevatten : koolzure kalk- 
aarde 0,02059, koolzure magnesia 0,07887, koolzuur. ijzerprot- 


471 


oxyde 0,00298, chloorsodium 0,07589, chloormagnium 0,035465, 
aluinaarde 0,0015, kieselaarde 0,01117, totaal der vaste bestand- 
deelen 0,22545; wijders koolzuurgas, benevens sporen van kool- 
zuur mangaanprotoxyde, chloorpotassium en organische zelfstan- 
digheden. 

Tot bladzijde 1555. (Warme bron op het eiland Bawéan.) Naar 
de analysen, gemaakt in het scheikundige laboratorium te Batavia, 
bevat het water der bron n°. 1, welke opwelt in de nabijheid 
der baai van Sangkapoera (temperatuur 45,0° C., specifiek gewigt 
1,002 bij 27,0 C.) in 100 grammen : koolzure potasch 0,00485, 
koolzure soda 0,01544, koolzure kalkaarde 0,04108, kaolzure 
magnesia 0,01542, chtoorpotassium 0,00280 , kieselaarde 0,00279, 
aluinaarde met sporen van ijzeroxyde 0,00209; totaal der vaste 
bestanddeelen 0,08045. — De bron no. 2, welke op een geringen 
afstand der vorige ontspringt, komt bijna volkomen overeen met 
haar, wat betreft de temperatuur, het specifiek gewigt en overige 
eigenschappen ; het eenige onderscheid bestaat in een gering per- 
cenlsgewijs verschil der bestanddeelen. — (Zoowel deze opgaaf 
als verscheidene der vroeger opgegevenen en volgenden, die nog 
niet door den druk waren openbaar gemaakt, zijn mij welwillend 
medegedeeld door den heer Maren.) 

Tot bladzijde 1555. (Poeloe-Semao.) De lezer voege bij hetgeen 
aldaar voorkomt: vergelijk vroeger de gasbronnen op dit eiland 
en Poeloe-Kambing, bladzijde 1266. 

Tot bladzijde 1556. Ter aangehaalde plaats is de opmerking 
gemaakt, dat waterdamp” met zwaveligzuurgas en zwavelwater- 
stofgas te gelijker tijd uit den bodem der krater oprijzen, waar- 
door natuurlijkerwijze niet moet worden verstaan, dat deze gas- 
soorten, — die, zonder omgezet te worden, niet met elkander in 
aanraking kunnen komen, — uit ééne opening opstijgen , maar in 
tegendeel uit verschillende openingen (fumarolen) van een en den- 
zelfden kraterbodem. Een dergelijk verschijnsel laat zich bijna 
in alle kraters van Java waarnemen, ja, menigwerf liggen de fu- 
marolen , waaruit verschillende ses opwellen, in elkanders 
onmiddellijke nabijheid. 

Tot bladzijde 1559. (Tot de kratermeren, namelijk, de Télaga- 


472 


Bodas). Ik bezocht dit meer, waarvan op bladzijde 120 der ite 
afdeeling eene beknopte beschrijving werd gegeven, in Julij, 1857, 
in gezelschap van Dr. Frirze. (1) Het water had destijds — des 
voormiddags ten 11 ure, — bij eene temperatuur der lucht van 
65,0° F. of 14,6° R., een warmtegraad van 70,0° F. of 16,8 R.; 
het had een zeer wrangen, aluinachtigen smaak en werd in de 
nabijheid des oevers door opstijgende gassoorten schijnbaar in eene 
kokende beweging gebragt; deze luchtbellen verbreidden geen 
reuk (zij bestonden waarschijnlijk uit koolzuur) en het water had 
op die plaatsen geen hoogeren warmtegraad dan elders. Destiids 
liet zich geen reuk van zwavelwaterstofgas bespeuren; slechts 
aan den zuidwestelijken oever bedroeg de temperatuur op eene 
dergelijke plaats 90,00 F. of 25,7° R. De kleine, borrelende water- 
plassen, die aan den west-zuidwestelijken oever in de nabijheid 
eener daarin _uitwaterende beek worden aangetroffen, hadden 
echter een veel hoogeren warmtegraad; in eenige dezer water- 
plassen steeg de thermometer tot op 160,0° F. — Twee beken 
ontlasten zich in dit meer, de eene door den zuid-zuidwestelijken 
oever, nadat zij als waterval van een rotswand is neêrgestort, 
de andere door den west-zuidwestelijken oever: het water dezer 
beken is zuiver en drinkbaar, alvorens zij den door dampen van- 
tengerelen oever van het meer hebben bereikt. — De beek echter, 
die door den noordelijken oever het meer verlaat, was destijds 
even aluinachtig en wrang van smaak als het meerwater zelf, 
Sporen van vulkanische werkzaamheid lieten zich toen ter tijd 
slechts op twee plekken aan den oever waarnemen, namelijk, in 
het oost-zuidoostelijke gedeelte er van, alwaar nog ligte dampen 
oprezen, en aan den zuidelijken oever: te dezer plaatse steeg 
eene dampzuil, die door den prikkelenden reuk , welken zij ver- 
spreidde, zich duidelijk als zwaveligzuurgas liet herkennen, uit 
eene met gesublimeerde zwavel omkorste opening, welke onge- 
veer 10 voet boven den spiegel van het meer was gelegen. 

De analyse, door den heer A. Warrtz van het zeewater gemaakt, 


hmmm 


(1) Zie mijne « Reisen durch Java.» Magdeburg, 1845, bladzijde 210-213. 


475 


die om verschillende redenen als envolledig moet worden ge- 
acht, ga ik met stilzwijgen voorbij; ik beschouw het echter 
niet onbelangrijk alhier het navolgende te vermelden. In het jaar 
1819, derhalve 18 jaren vóór ik dit oord bezocht, was het water 
van het meer, volgens de beschrijving van Professor Reinwanot , 
200 wrang, bevatte het zoo veel zwavelzuur, dat, naar het be- 
rigt van dezen geleerde, boomstammen , die in het meer waren ge- 
vallen, binnen zeer korten tijd verkoolden, ja, Prof. vaN Der 
Boon Mesen, die het bovenstaande in zijne vroeger aangehaalde 
Dissertatio vermeldt, voegt er bij, hoewel deze opmerking minder 
juist is, dat het spoedig vergaan der rotsen , welke aan den oever van 
het meer oprijzen, aan die oorzaak moet worden toegeschreven, 
en dat zij ten gevolge daarvan «als het ware weggevreten » 
worden. 

Tijdens ik mij in dit oord bevond, was het water zóó zuur 
niet. — Vroeger had ik den krater van den G.-Tangkoeban praoe 
bezocht; zijn bodem is bedekt met een helder grijzen modder en 
deze bestaat bijna uitsluitend uit kieselzure aluinaarde, welke, 
gelijk reeds door Horsrierp is aangemerkt geworden, door de 
goudsmeden in Bandong en in andere oorden wordt gebezigd om 
goud- en zilverwerken schoon te maken en te bruineren; in de 
borrelende waterplassen van dezen krater is deze aarde vermengd 
met zeer zuur water, vormt zij eene zeer vloeibare pap. — Ik 
had het water der beek van den G.-Pépandajan onderzocht, en 
daarbij waargenomen, dat het volkomen zuiver en drinkbaar was, 
alvorens in den krater te komen, namelijk, ter plaatse waar de 
voel des bergwands zich bevindt, waarvan het afstroomt; waar 
het echter den krater verlaat, is het zoo zuur, dat de tanden bij 
het gebruik er van stroef worden. Ditzelfde verschijnsel wordt 
waargenomen bij de beek, die door den krater des G.-Wajang 
en die, welke door de Kawah-Widai stroomt, — deze laatstge- 
noemde heb ik later leeren kennen; — beide bevatten, behalve vrij 
zwavelzuur, eene groote hoeveelheid zwavelzure aluinaarde in 
opgelosten toestand. In de Kawah-Wajang wordt zulk eene buiten- 
gewone hoeveelheid gekristalliseerde zwavelzure aluinaarde — 
vederaluin — gevonden, dat men wagenvrachten er van zou 


474 


kunnen verzamelen. Het water in de Kawah-Domas des G.-Tang- 
koeban praoe is later door den heer Maier geanalyseerd geworden 
het hoodfbestanddeel er van bleek zwavelzure klei te zijn. Ein- 
delijk leerde ik nog het meer des G.-Idjèn, benevens de daaruit 
voorlstroomende beek kennen, waarvan het water zeer scherp 
en wrang van smaak is. Uit de naauwkeurige, hoewel slechts 
qualitative analyse, door A. Warrz gemaakt, volgt, dat het be- 
standdeel, hetwelk verre de overhand heeft in het water dezer 
beek, uit zwavelzure aluinaarde bestaat. — Indien bij de vor- 
ming van zwavelzuurgas, volgens Biscnor (Lehrbuch der chem. 
und phys. Geol. I. 649 en a. p.), steeds moet worden aange- 
nomen, dat er dampkringslucht aanwezig is en de plaats, waar 
het zijn oorsprong heeft, uit dien hoofde niet verondersteld kan 
worden zeer diep beneden de oppervlakte der aardkorst te zijn 
gelegen, zoo is het aan de andere zijde niettemin ontwijfelbaar 
zeker, dat, uit verre de meeste fumarolen, in bijna alle kraters 
op het eiland Java, eene gassoort opstijgt, die, ter plaatse waar 
zij uit de gaten te voorschijn komt, vooral uit dezulken , waar 
zij met geweld uitstijgt, zieh doet kennen als zwavelig zuur; 
het verweerde gesteente rondom deze gaten of openingen is be- 
dekt met korsten , kristallen of bloemen van zwavel, — geringer 
is het aantal fumarolen, waaruit zich zwavelwaterstofgas ontwik- 
kelt; dit stijgt nim:ner met zoo groote hevigheid op, gelijk het 
geval is met zwaveligzuurgas en mag eerder dan de vroeger ge- 
noemde zwaveligzure dampen als een karakteristiek teeken worden 
beschouwd van kraters, die den oogenblik nabij zijn, dat zij tij- 
delijk witgebluscht geraken. Wijders is het eene bekende zaak, 
dat daar, waar uitdampingen van zwaveligzuur worden opgeslorpt 
door water, hetwelk blootgesteld is aan den invloed der damp- 
kringslucht, dit zuur langzamerhand overgaat in zwavelzuur. — 
In de solfatara’s van den Piek van Teneriffe gaal de trachiet, door 
de werking van zwaveligzure dampen, in witte klei over — zie 
Leororp vor Boen, Kanar. Inseln, bladzijde 252 — waarschijnlijk 
gaat hij insgelijks over in aluinsteen en de zwavel zet zich af in 
fraaije kristallen onder de weeke, losgeraakte schellen. Dergelijke 
verschijnselen, het overgaan van trachiet in klei, ontwaart men 


475 


in alle Javasche kraters, gelijk mede aan den oever der Teélaga- 
Bodas. (Zie lager.) 7 

Op deze feiten steunde de vroeger door mij gemaakte gevolg- 
trekking, dat het bestanddeel s hetwelk de overhand heeft in de 
Javasche kratermeren en zure beken, zwavelzure aluin- (of klei-) 
aarde is en dat het witte nederplofsel, hetwelk aangetroffen wordt 
op den bodem van vele dezer meren, hoofdzakelijk bestaat uit 
kleiaarde of kieselzure kleiaarde. 

Uit het onderzoek, hetwelk kortelings door den heer P.J. Maier 
in het werk is gesteld (zie Natuurk. Tijdschrift, Batavia, 1855), 
blijkt, dat niet slechts de meren der verschillende kraters, zoowel 
ten opzigte van hunne hoedanigheid en bestanddeelen, als met be- 
trekking tot het bezinksel, hetwelk uit hun water wordt afgezet, 
zeer van elkander verschillen, maar dat daarenboven in een en 
hetzelfde meer, in de verschillende perioden van werkzaamheid 
des kraters, welks bodem zij bedekken, zeer aanmerkelijke ver- 
anderingen plaats grijpen. 

Het water van het meer (Tèlaga-) Bodas, hetwelk de heer 
Maier in 1851 analyseerde, is niet te vergelijken met het walter 
der Kawah-Wajang en der Kawah-ldjèn en is zoowel ten opzigte 
van zijne chemische als physische eigenschappen niet meer het- 
zelfde water, dat ik in 1857 proefde en onderzocht en nog veel 
minder datgene, hetwelk Reinwarpt in 1819 in ditzelfde meer 
verzamelde en ter onderzoeking mede naar Europa voerde. De 
krater van de Tëlaga-Bodas schijnt sedert 1819 in werkzaamheid 
te hebben afgenomen, welligt nadert hij het tijdstip, waarop bij 
uitgebluscht geraakt. — Uithoofde het onderwerp zoo gewiglig 
is, laat ik hier een uittreksel volgen uit de beschrijving, welke de 
heer Maier, deze even naauwgezelte als bekwame scheikundige, 
in 1851 van de Tèlaga-Bodas heeft ontworpen. 

Het water had (in 1851) een reuk en smaak naar zwavcl- 
waterstofgas en zijn spiegel was hier en daar met drijvende 
_zwavelmelk bedekt. De hoeveelheid water, welke bestemd was 
em scheikundig ontleed te worden, werd genomen op de plek, 
waar de sterkste gasontwikkeling (van zwavelwaterstofgas en 
koolzuur) plaats had; bij eene temperatuur van 26,5° G. had het 


476 


een specifiek gewigt van 1,000. Lakmoespapier werd ligt rood 
er door gekleurd; in 100 grammen bevatte het: zwavelzure pot- 
asch 0,00559, zwavelzure kalkaarde 0,01266, zwavelzure mag- 
nesia 0,00595, zwavelzuur ijzerprotoxyde 0,00109, zwavelzure 
aluinaarde 0,00255, chloorsodium 0,00701, aluinaarde 0,00511, 
kieselaarde 0,00555, totaal der vaste bestanddeelen 0,04127, 
wijders bevatte het eene groote hoeveelheid zwavelwaterstofgas ; 
Lamelijk veel koolzuurgas en sporen van organische zelfstandig- 
heden. — In dit water vormde derhalve zwavelzure aluinaarde 
het hoofdbestanddeel niet. 

Het water der vroeger genoemde heete, borrelende bronnen en 
plassen, in de nabijheid van den west-zuidwestelijken oever, waar- 
van de temperatuur (in 1851) niet hooger steeg dan 119,5° F., 
had een specifiek gewigt van 1,001 bij 28,0° GC. en bevatte in 
100 grammen: zwavelzure potasch 0,00658, zwavelzure soda 
0,01104, zwavelzure kalkaarde 0,02575, zwavelzure magnesia 
0,00661, zwavelzure aluinaarde 0,10242, zwavelzuur ijzeroxyde 
0,01677, kieselaarde 0,05066, vrij zwavelzuur 0,05219, chloor- 
waterstofzuur 0,00026, benevens eene geringe hoeveelheid kool- 


zuurgas en zwavelzuur iĳzerprotoxyde. — In het water dezer 
plassen komt derhalve zwavelzure aluinaarde in veel grootere 
hoeveelheid voor, dan eenig ander bestanddeel! — wijders wordt 


vrij zwavelzuur en, na dit bestanddeel, Kieselaarde betrekkelijker- 
wijs gesproken daarin in zeer groote hoeveelheid aangetroffen, 
terwijl ook over ’t algemeen het totaal der vaste bestanddeelen, er 
in aanwezig, veel grooter is, dan in het meerwater wordt aange- 
troffen; dit laatstgenoemde bevindt zich in een meer verduanden 
toestand, ten gevolge van den voortdurenden toevloed van zoet 
water , aangevoerd door de beide beken. Maar dewijl insgelijks het 
water dezer plassen zich door middel van kleine beken in het meer 
ontlast, (1) is het duidelijk, dat in verschillende tijdperken, — 
Md 

(1) Naar het gevoelen van den heer Marer hebben, bij hët binnenstroomen van dit 
mineraalwater in het meer, de volgende scheikundige ontzettingen plaats. Het zwavel— 
waterstofgas, dat in het meer aanwezig i ï , he 
mineraalwater en vormt een o dulzout met afscheiding van z welke als zwavel 


1 OX e L zwavel, als 
melk op den bodem wordt neêrgeploft; eene gelijke outleeding ondergaat het zwavelige 
zuur In water en zwavelmelk, mi : Te 


477 


wanneer het mineraalwater dezer bronnen en plassen (ten gevolge 
eener sterkere ontwikkeling van dampen) in eene grootere hoeveel- 
heid dan gewoonlijk wordt gevormd en te gelijker tijd, door aan- 
houdende droogte, de toevoer van zoetwater uit de beide beken 
vermindert, — het scheikundige zamenstel van het water, in het meer 
aanwezig, aanmerkelijke veranderingen moet ondergaan. Eene ster- 


kere ontwikkeling van dampen dan gewoonlijk kan invloed daarop 


uitoefenen, niet slechts door het sneller ontbinden en oplossen des 
rotsbodems van het meerbekken en van zijnen oever, maar welligt 
ook doordien het water, dat van buiten door spleten tot op zulk 
eene diepte in de kraterkolk doordrong, waar de hooge temperatuur 
de oplossende kracht er van zeer vergroot en alwaar de rots- 
massa’s zich vermoedelijk reeds in een zeer weeken toestand be- 
vinden — door deze dampen als mineraalwater wederom wordt 
opgestuwd. (De temperatuur van het water der plassen, welke 
aan den oever van het meer worden gevonden, en zoo rijk zijn 
aan minerale bestanddeelen, is toch in der daad veel hooger 
dan die van het meerwater.) Op die wijze kan het somtijds ge- 
beuren , dat de inwendige vulkanische werkzaamheid en de ge- 
steldheid van het weder zoodanig zijn, dat het water van het 
meer in zamenstel bijna overeenkomt met het bronwater, het- 
welk aan den oever opwelt, dat het veel zwavelzure aluin- 
aarde, benevens kieselaarde en vrij zwavelzuur bevat en dat 
wijders insgelijks Iet nederplofsel, hetwelk gevormd moet worden, 
zoodra het evenwigt tusschen het oplossings- en het op te lossen 
middel ophoudt te bestaan, bij voorkeur moet zijn kieselzure 
kleiaarde. Eene groote hoeveelheid klei en kieselaarde kan bovendien 
in zwevenden toestand (door mechanische oorzaak) in het water aan- 
wezig zijn, en later bezinken, namelijk , wanneer na hevigen regen 
slortbeken, van alle zijden over de bestanddeelen der opgeloste 
rosten heenstroomende, zich in het meer hebben gestort. — Uit 
eene vergelijking der waarnemingen, gedaan in 1819, 1857 en 
in 1851, blijkt ten duidelijkste, dat niet immer zulk eene hevige 
ontwikkeling van zwavelwaterstofgas uit den bodem van het bek- 
ken plaats heeft als het geval was, toen de heer Maren deze plaats 
bezocht, ja, dat die somtijds geheel en al schijnt te hebben opge- 


478 


houden, terwijl zich in tegendeel zwaveligzuurgas in groote hoe- 
veelheid ontwikkelt, waardoor zwavelzuur in het water wordt ge- 
vormd. Dit laatstgenoemde bestanddeel zal zich alsdan hoofdza- 
kelijk verbinden met kleiaarde, aangezien uit het belangrijke on- 
derzoek, door den heer Maier in het werk gesteld, is gebleken, 
dat het hoofdbestanddeel der vergane trachietrotsen — van de 
witachtige klei, — die aan den oever van het meer wordt ge- 
vonden, is. kieselaarde, maar voornamelijk kleiaarde. Deze klei, 
waarin het trachitische gesteente, vooral in de nabijheid der 
solfatara, ten gevolge van de werking der vulkanische dampen is 
omgezel — nadat de kali daaruit was verloren gegaan — bevat, 
volgens de analyse door den heer Maren gemaakt, in 100 gram- 
men: kleiaarde met eenig ijzeroxyde 61,43, kieselaarde 26,48, 
water 10,88, kalk, bitteraarde en verlies 1,21 ; derhalve bestand- 
deelen, welke men reeds vooraf megt verwachten, dat hier 
zouden worden aangetroffen, dewijl de op Java voorkomende 
trachiet-soorten voornamelijk uit digten en glazigen veldspaath 
zijn zamengesteld. Men vergelijke hiermede de uitmuntend fraaije 
omzellingsproducten, welke wij vroeger in den krater des G.- 
Wajang hebben aangetroffen : L. ne. 635 tot 70 en beschreven 
zijn op bladzijde 72 en volg. der 1% afdeeling. 

Het onderscheid, dat waargenomen werd in de hoedanigheid 
van het meer (Tëlaga-) Bodas in 1857 en 1851, kwam hoofdza- 
kelijk hier op neder: dat het meerwater in het laatst bedoelde 
tijdstip eene geringere hoeveelheid zwavelzure kleiaarde en vrij 
zwavelzuur bevatte, dan in 1857 het geval was, terwijl er eene 
veel grootere hoeveelheid zwavelwaterstofgas in aanwezig was en 
meer zwavelmelk uit het water neêrgeploft en er uit afgezet was 
geworden. Dit praecipitaat werd insgelijks aangetroffen op de 
steenen van de bedding der beek, welke uit het meer stroomt. 
Eene hoeveelheid van dit bezinksel werd van de steenen afge- 
schrapt en door den heer Mater onderzocht; het bevatte in 100 
grammen : zwavel 76,559 en andere bestanddeelen 23,441 ‚ welke 
laatstgenoemden hoofdzakelijk bestonden uit aluinaarde, kiesel- 
aarde, ijzeroxyde, kalk, magnesia en water. 

Ik geloof, dat mijne beschouwing nopens de hoedanigheid en 


479 


het ontstaan dezer Javasche kratermeren , medegedeeld op bladz. 
1355 en volg. der Ill afdeeling, volkomen juist is: namelijk, 
dat deze meren gevormd worden door regen- of beekwater , het- 
welk naar deze bekkens heenstroomt en zich daarin aanhoopt ,— 
en dat dit zoet water eerst in het kraterbekken zelf in mineraal- 
water wordt herschapen, door dien eene grootere of geringere 
hoeveelheid van de bestanddeelen der trachiet- en lava-rotsen, 
waaruit de bodem en de oevers der meerbekkens bestaan, door 
het water opgelost worden. 

Ten gevolge van de werking der gloeijend heete waterdampen, 
benevens der zwaveligzure dampen, bevinden zich deze rotsen, na- 
melijk, in een ontbonden, weeken toestand en leveren de vaste be- 
slanddeelen aan het water, waarbij de vulkanische haard geene 
andere bestanddeelen voegt dan zwaveligzuurgas en zwavelwater- 
stofgas, welke zich mededeelen aan het water in het bekken aan- 
wezig, en zijne oplossende kracht verhoogen. Door ontleeding of 
hoogere oxydatie dezer gassoorten vormt zich deels zwavel, welke 
zich zet aan de randen der solfatara’s, deels zwavelzuur ; dat in 
opgelosten toestand in het water wordt aangetroffen en zich met 
verschillende aarde- en alkalisoorten verbindt, — deels zwavel- 
melk, die als bezinksel uit het water wordt neêrgeploft; maar 
klei en kieselaarde hebben verre de overhand onder de verwee- 
ringsprodueten, die aan den oever en op den bodem van het 
meer voorkomen, en derhalve zal zwavelzure kleiaarde in het 
meerendeel der kraters, vooral in de nog sterk werkzamen, 
het hoofdbestanddeel van het meerwater uitmaken. — In deze 
groote scheikundige werkplaatsen der natuur hebben ongetwijfeld 
voortdurend ontleedingen en nieuwe verbindingen der stoffen plaats, 
welke dan andermaal worden omgezet, zonder dat ooit stilstand 
ontstaat en dewijl de vulkanische en meteorologische oorzaken , 
welke hierop invloed uitoefenen , zich nu eens meer, dan weder 
minder gunstig of krachtig doen gevoelen, zoo volgt hieruit: dat de 
hoedanigheid van het water der kratermeren of beken — eigen- 
lijk gezegd — geen uur lang onveranderd dezelfde kan zijn. 

De hoeveelheid reeds gevormd mineraalwater, welke van buiten, 
langs de omringende wanden, in den krater afdaalt, kan slechts 


480 


zeer gering zijn; deze wanden toch bestaan, reeds op een zeer ge- 
ringen afstand van den krater, uit harden, onveranderden (niet 
ontbonden) trachiet en overal waar men beken ziet, die zich in 
den krater ontlasten, voeren deze water aan ‚ dat, menigwerf 
zelfs in de onmiddellijke nabijheid des ketels, zuiver en drink- 
baar is. | 

Tot bladzijde 1561. In de hierbij gevoegde noot is slechts ge- 
sproken van het zamenstel des veldspaaths, dewijl felsiet , met 
verstrooid daarin voorkomende glazige veldspaath-kristallen het 
hoofdbestanddeel uitmaken der Javasche trachiet-rotsen. In verre 
de meeste trachiet-soorten , waaruit de vulkanen bestaan , bekleedt 
hornblende slechts eene ondergeschikte plaats, terwijl zij in 
velen niet wordt aangetroffen. Eene meer belangrijke rol speelt 
magneetijzer in het zamenstel der trachiet-soorten, want moge 
het gewoonlijk zeer fijn verdeeld er in voorkomen, het wordt 
echter in groote hoeveelheid in deze steensoorten gevonden. De 
bestanddeelen van hornblende zijn bekend; zij zijn, behalve kie- 
sel- en kleiaarde, kalk, magnesia en ijzer, en worden, benevens 
de vroeger genoemden, mede in het gevormde mineraal-water 
terug gevonden. 


BESLUIT. 


De krachten, welke invloed uitoefenen op de vervorming der 
vaste aardoppervlakte, het verbrijzelen der aanwezige en het vor- 
men van nieuwe geberglemassa’s ten gevolge hebben, zijn voort- 
durend werkzaam. — Ook in den jongst verloopen tijd, gedurende 
welken de verschillende afdeelingen van dit werk zijn in het 
licht verschenen, hebben weder gewigtige gebeurtenissen in 
Indië plaats gehad, die overwaardig zijn om aan de vergetel- 
heid te worden ontrukt. Ik behoef den lezer slechts te herinneren 
aan de geduchte aard- en zeebeving in de Moluksche eilanden en 


481 


aan de verscheidene vulkanische uitbarstingen op Java. — Uit 
dien hoofde heb ik het voornemen opgevat na mijn terugkeer op 
Java, waarheen ik weldra zal vertrekken, de berigten nopens de 
gewigligste dezer gebeurtenissen te verzamelen en van tijd tot lijd 
door den druk openbaar te maken; zij zullen onder den titel van: 
«Nieuwe gebeurtenissen in de natuur van Nederlandsch Indië » 
worden geplaatst in wetenschappelijke Journalen, die meer bij- 
zonder dergelijke onderwerpen behandelen. Op die wijze zal ik 
trachten het vervolg der chronologische geschiedenis te leveren 
van de verschijnselen en gebeurtenissen , die in de verschillende af- 
deelingen van dit werk zijn behandeld, voor zooverre zij tijdens 
het ter perse leggen er van bekend waren. Zij mogen in de na- 
volgende hoofdverdeelingen worden gesplitst: 1. Vulkanische uit- 
barstingen; het ophoogen van deelen der aardoppervlakte en ver- 
breeden der kusten door lava-stroomen of losse vulkanische uit- 
werpselen. — 2. Het ontstaan van nieuwe bronnen, zoowel gas-, 
aardolie- als mineraalwater- en warme bronnen; — of het opdroo- 
gen van vroeger bestaande bronnen. — 5. Aardbevingen en ver- 
woestingen er door aangerigt. — 4. Het verzakken des bodems. — 
5. Het opheffen van deelen der aardoppervlakte boven het niveau 
der omringende streken , door de werking van plutonische krachten ; 
hiertoe moet insgelijks worden gebragt de waarschijnlijk nog steeds 
voortdurende, langzame opheffing der zuider kust van Java, om- 
trent welk verschijnsel nader onderzoek in het werk behoort te 
worden gesteld. — 6. Bergstorlingen. — 7. Hooge watervloeden 
(Bandjër’s) en overstroomingen , benevens de veranderingen, welke 
daardoor (n°. 6 en 7) worden te weeg gebragt, doordien de ge- 
bergten op de eene plaats verbrijzeld, lager worden, terwijl op eene 
andere plaats, bij voorbeeld, in een dal, maar voornamelijk aan 
de kust nieuwe afzettingen ontstaan; het verbreeden der kusten , 
het jaarlijksch vergrooten der alluviaalvlakten zal een punt van 
onderzoek uitmaken. — 8. Verbrijzeling van sommige gedeelten der 
kusten door de baren der zee. — 9. Het vormen van nieuw land en het 
verbreeden van andere deelen der kust door jongst gevormden zee- 
zandsteen, koraalriffen en schelphanken. — 10. Voortgaande gesteen- 
tevorming in het binnenland door het bezinksel van bronwater. 


482 


Ten slotte worden de beminnaren der wetenschap verwezen naar 
de onderstaande, afzonderlijk uitgegevene geschriften, die echter 
betrekking hebben op dit werk, dewijl zij deels als de bewijs- 
stukken mogen worden beschouwd van hetgeen in dit werk is 
medegedeeld of van de gevolgtrekkingen, welke het bevat, deels 
regtstreeks en wezenlijk bijdragen tot de vermeerdering onzer 
kennis van het tertiaire gebergte op Java, deels hulpmiddelen zijn 
tot de juiste opvatting der topographische bijzonderheden van dit 
eiland, waarvan wij zeer dikwerf melding hebben gemaakt. — 
1. Catalogus der geologische verzameling van Java, enz. (welke 
zich bevindt in het rijks-museum van natuurlijke historie, te 
Leiden), door den schrijver van dit werk. — 2. De tertiaire flora 
van Java, bewerkt door H. R. Gorrpent, in 40, met 14 platen. — 
5. De fossile dieren uit het tertiaire gebergte van Java; beschre- 
ven en afgebeeld door J. A. Herkrors. Van laatstgemeld geschrift 
zal met het einde van dit jaar eene eerste aflevering het licht 
zien, terwijl de beide eerstgenoemden binnen dien tijd geheel 
zullen zijn uitgegeven. — 4. Topographische kaart van het eiland 
Java, door den schrijver van dit werk, op eene schaal van 1 op 
550000, in vier bladen, welke, op steen gegraveerd, binnen den 
loop van één jaar zal zijn voltooid. 


Jl Piguur 20 


NS 
AA 


en 


IEN 
he 


ERS 


5 


ae. 


JML Figuur 30 


EIL 
Tj Gig, 


SEEN EREN 


Nn 
NNS 


SS 
SS 


) / 
Je 


Ig 


SN 


SN 
EY 


NN 
RN 


en 


ij 


Hi 
reel bud ij 
di hs 


\ 


TM 


Td 
EE 
EE 
AAT jad 
re 


JM. Figuur 35 


ves neen 
a de 
en 


S Ä ml 
8 5, Te en 
RRA ER RRNSANRE. 


ZI Figuur. 44 
I.Figuur 49. 


J. 
J. 


5 ME 


à Ka 
£ av IN NN \) 
N AN 


NANNDS 
NN NOR INN 
NEA 


AN 
8 GAAN IN \ an 
N 


SEN 
Á\ el 
\ 
SSA NN iN | IN N 
SNN \ # í 
\ 
\ 


J.M. Figuur #6 


/ 
5 
mand het u 
en 
RL 
Ee er en tenet mammae 

é : te 

5 Er BE ie AA nl Ba 
Ee Ennn nand ane 


LIJST DER PLATEN EN FIGUREN, 


BENEVENS AANHALING DER PLAATSEN VAN HET WERK, 
WAAR ZIJ VERKLAARD ZIJN, EN WAAR DE FI- 
GUREN INGEBONDEN MOETEN WORDEN. 


6 
Arpeeine Ì. 
Ne. bladz. bladz. 
„Hoogte-kaart Ten II. Verklaard 95 en 98. Te binden «95. 
4 We IV nr 150 om 192 » «150 
ie VE KE » 154 en 156. » 154. 
sm VH er VIN » 157 en 158. » 157. 
>» IK emt XA. » 141 en 145. » 141. 
» Xl en XII. » 144 en 146. » 144. 
J. L Figuur 1 » 156 » 156. 
» 2 » 164 » 164. 
» 5 » 165 » 165. 
» 4 » 167 » 167. 
» 5 » 175 » 175. 
Landschaps tafereelen : 
1. Noorder kust nabij Samarang 251 | 
n Ee „ 2. Zuider kust beoosten Rongkop 275 de raden ne E voer 
ef “SC Hoenoeng-GaMRDe bn den titel, de overigen 
‚ 4. Goenoeng-Sèwoe aen afzonderlijk als atlas. 


„5. Goenoeng-Lamongan 5 
_ 6. Goenoeng-Soembing 418 


‚ Kawah-Patoea 


Goenoeng-Goentoer 
Tèlaga-Patengan 
Diëng 


„ Goenoeng-Gèdé 


Goenoeng-Mérapi 


ae 


‚ Rèkata Figuur 1 


— Bësi 


Figuur 1 


„ Salak Figuur 1 

— Gëdé Figuur 1 tot 5 
„ Prijangan Figuur 1 
„ Tangkoeban praoe Figuur 1 


ie » 
„ Widaï Figuur 1 


» 


Ärpeevine II. 


» 


Wajang Figuur 1 tot 5 

„ Goentoer Figuur 1 tot 6 

Goentoer Figuur 7 

_ Pépandajan Figuur 1 tot 5 
„Kéloenggoeng Figuur 1 


> > 


» » 


Sawal Figuur 1 


» 
De 


» 


» 4 
» 5 
» 6 


Pd 
„ Diëng Figuur 1 en 2 


/ » 


Pe 


» J 


_ Séndoro Figuur 1 


2 en 
4 


Slamat Figuur 1 tot 5 


2 


Verklaard 


Te binden n°. 5 vóór 


bladz. bladz. 
4. Te binden 4.” 
4. » hb, 
1 » 15. — 
2, » En 
45. » ee RE 
bi, » 40, if / 
bi. » 45, — 
70. » 10, 
84. » 84, 
138 he 129. 
561. » Bie 
145. » 145, de 3 
165. He 187. … 
Er » ENE u 
178, » TRS Re 
187. » 187, « #3 B 
204. | » 
216. A MOA 
242, | » 
228. B A0. 
260. ” 260, 
284: wa ted. 
516. » 
585: ERD hce 
924. ” 


den titel, de overigen af- 
zonderlijk als atlas. 


ek ae KE 


Verklaard Te binden 
» ladz. » _ bladz. 
_ Sëéndoro Figuur 4 » 528. » 
» » 5 » barf » 516, mmm * 
» » 6 » 3529, | » 
_ Soembing Figuur 1 » A » 
» » e » 549. | » eee oo 
> » 5 » 5b1. a): 
» » 4 » 553. » 
Mèrbaboe Figuur 1 en 2 »e 403% ‘ » 5 
EE 0 BED 
» PD » 404. » 
„ Mérapi Figuur 1 tot 12 » 425. ” A 
pe » » 15 » 427 | » 
» » 14 » 4356 » bommen 
sn. » » 15 » 420. » : 

4-2 „ Lawoe Figuur 1 tot 5 » 515. » 515. == 

_„ Pandan Figuur 1 » 515. mf ER 
Cr OE 
_„ Wilis Figuur 1 tot 4 » 551. » 

4 ___-Garoet Figuur 1 tot 4 » 594. » td 
„Pawënang Figuur 1 »_ 604 ==» 515 
‚Tampomas Figuur 1 601 en 617. » aan 
De » » 2 » 621. » VIE: 
„Këloet Figuur 1 en 2 655 en 666. » 
ei » GAAR 671 tot 678. » 

An » 15 en 14 » 699. ee 
De » 5 » 726. » 

ee 9 » + » 135. » 

» » 5 w K. » 

se » 15 | 677 en 705. ene 
_ Kawi Figuur tl tot 6 » 127. Ar en 
— Sémeroe Figuur 1 tot 9 eg 788. a 
8 » » 10 Eed 781. » 

„Ténggèr Figuur 1 Ge 819. » En 
ED mn 852 en 852. Rf 

ë » » 4 tot 6 » 844. » 


486 


Verklaard Te binden 
» __bladz. »__ bladz. 
— Tènggër Figuur 7 » 857. » 
en » » 8 » 852. » te 
oe » » 10 » 850 » > 
pe 5 » 11 » 884. 1129. u 
> » » g » 829. » 829. 
Raon Figuur 1 tot 5 » 904. » 
» » 4 tot 6 916 tot 918. | » 904. TT 
» » 7 » 926. » 
en Beek Figuur 1 tot 35 950 en 951. Rt ae 
ee » » 4 tot 7 975 tot 975. „975, den 
ee Sn berde Figuur 1 tot 5 » 981. » 975. — 
_— Idjên Figuur 1 tot 5 Ute » Oi 
se 5 ë » 1021 » à 
Ee 7 » _ 1014. in et 
Te , » 8 » 1044. > 975. — # 
— Ajang Figuur 1, 2,5, 4, 6 ” AOL » 
De En À 2 5 » 1075 ye Ee 
RE, A | » 1094. ”» 10940 
— Lamongan Figuur 1 » 1 pe ttae 
_ Ardjoeno Figuur 1 756 en 1154. | » Ben 
De » net 7 »ALDA, » on 
— Pënanggoengan Figuur 1 » 1169. 5 1154, 
— Kalang anjar Figuur 1 en 2 1175 en 1174. »_ 1154. 
„ Tji-Laoet ërén Figuur 1 > tt. ” TREE 


Arpeeving HI. 


bladz. bladz. 
_ J. UI Figuur 1 Verklaard 49. | 
» jr À » 46, 


Tebinden 42. 
en 4 » 48. 


5 
» 5 » 50. 


bladz. bladz. 
— dj. IL. Figuur 6 Verklaard 55. 
, » 7 tot 9 » 69. 
» » 70. 
» 11 en 12 » fis : ä 
5 15 4 55 en 80. Tebinden 42. 
» 14 » 4 
» 17 » 171 
» 18 ” 62. 
» 15 en 16 » 89 en 387. Ò » 89 
» 19, a. enb. » Ei. » , 
J. HL. Soeroemboeng Figuur 1 tot 9 104. > 104. 
_ J. HL Figuur 20 tot 25 » 505 en 504. 
» 24 » 505 
» 25 en 26 » 507. 
» pief » 510 
» 28 » 511 
» 29 » ee) 
e» 50 en 51 » 519, 
» 52 » 520 
» 55 tot 5ö » Dat, 
» 3 » ej ded 
en ast ERS » 525. 
Le 59 » 327: id 
» 40 » 528. | Te binden aan 
» 41 » 540. het einde der 
» 42 » 541. Derde Afdee- 
» 45 » 542. | ling. 
» 44 ” 599. 
» 45 EE, 554 
» 46 » 561 
nd 47 En » 562 
» 48 » 565 
» 49 en 50 » 570. 
» 51 » 571 
» 52 » 574 
EE 55 en bá4 » 594. 
» 55 en 56 » 407. 
» 57 » 4927 


» 58, a en b » 429. 


Bladz. Regel. 
RW l 
202 14 
BEL 24 
224 „9 
225 - 10 
227 16 
250 10 
254 7 
el Ee 


(1) NB. De weg van Garoet naar Tasik malajoe loo 


DRUKFOUTEN EN VERBETERINGEN. 


onderen 
boven 


onderen 


onderen 


boven 


onderen 


onderen 


onderen 


boven 


EERSTE AFDEELING. 


lees 


Tjikorai 
bekleedsel. 
hale men de woorden door : 


voeg achter OQema nog de woor- 
den: op Soematra Ladang; 
voeg achter Boeroeng klaten 
nog : of Boeroeng glatik, glëtik 
Lengkeng: Euphoria Longan 
Lam. (Nephelium Lònganum 
Hook. ) en Litjih: Euphoria 
Litschi pest. (Nephelium Lit- 
chi Cambess.) 
voeg achter Gicca disticha: 
Ook Gondoria (Goenarja of 
Tjanteké) : Bouea oppositifolia 


Kratjak door, hetgeen ook op de hoogte-kaart 1 te verbeteren is, 


in plaats van 


Gëloenggoeng (1) 

bekeedsel _ 

«(naar het ver- 
haat van Valen- 
tijn. Lc)» 

1500. 

5000. 


pt tusschen den G.-Tjikora: en 


Bladz. 


U OT ot OT Ol ot SE Ol Ol 1 
OT OT ED pO mmm OE 
ler) Ol A CK GO OD EK GE 


Go 


li 


eh 


Regel, 


Cl 


ml 


land beek aad ee 
Em to U OD TO ol 


van 


onderen 


onderen 


boven 


onderen 


boven 


boven 


boven 


onderen 


— onderen 


boven 
onderen 
boven 
onderen 
boven 
boven 
onderen 
boven 
boven 


boven 


489 


lees 


Msn. wordt hier en daar aan- 


geplant. 


voeg achter Talapap s: in ’t 


javaasch Klakak 


voeg achter Atlap: in ’t ja- 


vaasch Welit 
Kain batik 


voeg achter kamerbagedis den 


inlandschen naam: Tjitjak 
rhodostoma en puniceus 


in plaats van 


Kain patik. 


rhodostomen pu- 
nicensa 


en verschilt naar gelang de en naargelang de 


bodem, waarop zij groeijen, 


voeg vóór Najas indica: Mar- 
silea quadrifolia 1. , 

s: Tjoeraï: Buddleia asia- 
tica Lour. 


Sus vittatus 
Sus verrucosus 
aanrigtten 
pend 

Ts 


verklaren, 

ontwikkeling ; 

iĳl 

geenen 

daartusschen 

536 (nommer der bladzijde) 
voeg achter hars-Pisang : Ka- 
ret en Kèlèlet beteekenen 
eigenlijk gom elastiek, 


bodem, waarop 
zij groeien, 
verschilt, 


Kajoe babi, s 
Tjoeraî of Ki 
banen: Crypte- 
ronia paniculata 
Bl. 

Sus verrucosus 
Sus vittatus 
aanrigten 

daags 

verklaren 
ontwikkeling, 

yl 

genen 

daar tusschen 
256 


Bladz. Regel. 
307 
240 1 
540 14 
550 16 
351 6 
óbl 5 
557 16 
558 … 2 
3592 
564 6 
592. 18 
3592 16 
592 15 
595 12 
404 10 
418 15 
419 5 
421 15 
424 9 
424 12 
425 10 
428 19 
455 7 
457 6 
450 15 
455 11 


van 
onderen 


boven 


boven 


onderen 
boven 

onderen 
boven 
boven 
boven 


onderen 


onderen 
onderen 
onderen 
boven 
onderen 
boven 
onderen 
onderen 
boven 


boven 


boven 
boven 

boven 
onderen 
boven 


boven 


lecs 
Idjoe 
de eerste regel behoort de 
laatste dezer bladzijde te 
zijn. 
het menigvuldigst worden 


Capellenia 
Bl. 


Pasang 

palm , 

Dietr. 

Pédmo of Padmo 

steeds op denzelfden boom 
als den vorigen avond neder- 
zetten. 


den kouderen top 
warmere lucht 
vulkanen 

759 

veelvuldig 
Ganesa 

Kokos- 

als deze, 

Kèri 


oorden, de boschjes 


voornamelijk aan 
Djagong 
leucoptera 
worden gezellig te 
gòrot 

Kras toeloeng 


in plaats van 


Idjo 


menigvuldigst dan 
deze worden 

Kapellenia. 

Bl 


Pasan 

palm 

Dietz. 

Pidémo 

steeds op denzelf- 
den boom ne- 
derzetten , dien 
zij den vorigen 
avond hebben 
verlaten. 

den top 
droogere lucht 
vulkaan 

760 

veeluldig 

Genesa 


oorden de bosch- 
jes 
voornamelijkaan 
Djagon 
leucopthera 
gezellig worden te 
gorot 
Kras toeloeng (dit 


Bladz. 


Regel. 


van 


boven 


boven 


onderen 

onderen 
boven 
boven 
onderen 
boven 
boven 


onderen 


boven 
boven 
boven 
boven 
boven 
boven 
onderen 
onderen 


boven 


onderen 


Chlorantheae 
Rhinchoglossum 
Padma 


Djamoer 


zich met nog 

woorden 

voeg bij watersalade: ge- 
woonlijk waterkers ge- 
noemd. 

stijgt menigwerf 

voorbij 

die zich 

geslacht 

ligchaam 

geboomte 

tusschen 

in de 

tijdsverloop 

levenden 


in plaats van 
zou beteekenen 
sterk van gebeen- 
te.) 
Chloranteae 
Rinchoglossum 
Patma 


Tjamoer 


zich nog 
worden 


menigwerf stijgt 
vroobij 

zich die 
gelacht 

ligcham 
gebooomte 
tuschen 

in de de 
tijdstip 
levendigen. 


Bladz. Regel. van 
66 5 boven 
146 
en 
147 
165 11 boven 
246—25 _ boven 
— 25-26 » 
— 26 » 
— 28 » 
246 5 onderen 
515 4 boven 
_— 4 » 
62 10 boven 
588 135 onderen 
462 5 boven 
486 6 _ onderen 


492 


TWEEDE AFDEELING. 


lees 


Ten zuidoosten 


in plaats van 


Ten westen 


Alle compasrigtingen, voorkomende op deze 2 
bladzijden en betrekking hebbende op het 
meer Bodas , moeten in de tegenovergestelden, 
b. v. noord in zuid, noordwest in zuidoost 
en omgekeerd, veranderd worden. Men wordt 
verzocht deze vergissing te verontschuldigen, 
ontstaan doordien op eene door mij ont- 
ontworpene speciaal-kaart van het meer, die 
ik bij de beschrijving voor mij had liggen, 
door een abuis van den Gopiist , de noord- 
lijn juist omgekeerd was geteekend. 


Deleatur het cijfer 19. voor 
G.-Sawal 

zuidelijken voet der weste- 
lijke keten 

beklimt men deze keten 


noordelijke rigling 
vervolgens oostwaarts van 
daar Tjiliboer 


westen 
zuiden 

Lasëm 

Gombo 

van Prambanan 


Thalictrum 


westelijken voet 
des bergs 

beklimt men de 
westelijke _hel- 


ling des kegels 
oostelijke rigling 
vervolgens Tjili- 
boer 
56 
noordwesten 
zuidoosten 
Lasèm 
Gompé 
van den Pramba- 
nan 
Tralictrum 


Eg tenten er ie ad 


welke zich van den G.-Tji- 

korai over den verbin- 
dingsrug, waarover enz. 
uitstrekt naar den G.-Kra- 
tjak enz. 


Tji-Darma 

uitstrekt 

Pinanga Kuhlii 

het derde poststation 


een groot dorp (Brebes) 

Pakoeodjo 

Kèdoe- 

Voeg bij: Volgens berigten 
van latere reizigers moet 
Nila een eigenlijken kegel- 
vormigen vulkaan bezitten. 

Lees: Teor of Tewerin plaats 
van Koerekofe; het eerst- 
genoemde is een hoog- en 
het laatstgenoemde (in de 
Matabela-groep) een laag 
eiland. Vergl. Valentijn [II 
2. Beschr. v. Banda p. 58. 

Volgens Dumont p'UrviLLe 
is de G.-Gama lama 4280 
Rijnl- voet hoog. 

In 1760 had op Makjan weder 
eene uitbarsting plaats, ten 
gevolge waarvan 2000 men- 
schen het leven verloren en 
het eiland 7 jaren verlaten 
werd. 


… in plaats van 


welke zich van 
den G.-Tjikoraï 
over den G.- 
Kratjak uitstrekt 
naar den verbin- 
dingsrug 
Tji- Tama 
witsterkt 
Areca pumila 
het tweede post- 
station 


Pekoeodjo 
Këdoe — 


Bladz. Regel. van lees in plaats van 
1556 18 boven _Panglësëran Paglëséran 
1551 9 _ boven metaloiïd metaal 


1452 5 onderen tweede gedeelte derde gedeelte. 


DERDE AFDEELING. 


180 8 _poven _Tjigintoeng Singa toewoe. 


Overzigt van den Inhoud. 


Derpe ArFDeELING. 
De neptunische gebergten. Bladz. 1 tot 460. 


Eerste Gedeelte. 


Het tertiaire gebergte op Java. 


Bladz. 


Hoofdstuk 1. Inleiding (over de hulpmiddelen voor de onderzoeking 
der geologische baiporde van Java). 
Hoofdstuk 2. Uitgestrektheid en minerale Ei Kreedrariheh 
karakter) der fobtitië in het algemeen. a) Verbociding Ee Javá 
Over de kalkbergen op Timor …. … POREN dE sur 
b) Minerale zanseneting: é 
Hoofdstuk 3. Dikte. — |. Uiupoelidgs= zdnei welke En gorie tot 
op zekere diepte doorsnijden . 


5 Uitspoelings- dalen, die tot op een ‘vromdsaorti endo ge- 
2 


steente zijn doorgroefd geworden 
3. Breukranden van eenzijdige Berden Ús vg Drengbreng) 
A. Steile kustmuren (b. v. G.-Linggoeng.) 
5. Streken, alwaar de formatie omgekanteld is, waar de is Ee 
den kop api staan (b.v. in het Tji-Tjolang-dal.) … 


_ Hoofdstuk 4. Wijze van ligging, oprigting, land- en bergvorming. 
4 


(Twaalf typiache vormen, door voorbeelden aangetoond.) 

Eerste vorm. Ligwijze horizontaal en landvorm vlak, eentoonig 

Tweede vorm. Trapsgewijze, zeer geringe verheffing der lagen en 
landvorm plateauachtig, in terrassen hooger rijzend. 

Derde vorm. Ligwijze mee gebogen, golvend en amen 
vlak-heuvelachtig. 

Vierde vorm. Gebergte in ded vorm eener Foral: hältige « massa voor- 
namelijk in de rigting van het noorden opgedreven, en van het 
noorden naar het zuiden door diepe splijtings- „dalen doorgroefd 
(die door pag se later verbreed zijn geworden : 

Vijfde vorm. Het gebergte is naar eene zijde zacht a en 
de. landvorm bestaat in eene glooijende vlakte, die in een hoogst 
gelegen rand eindigt en zich van daar in eenen steilen wand (den 
breukrand van het laagsgewijze gebergte) nederstort. 

Zesde vorm. Eenvormige slechts zeer zacht rijzende vlakten zijn dens: 
sneden door zeer breede erosiedalen, die scherpe randen en een 


vlakken bodem hebben. (Ligwijze bijna hormonaal): ree 


Aanteekening over de uitspoelings e.a. dalen in het tertiaire ge- 
gebergte in het algemeen. . 

Zevende vorm. De vijfde vorm is En, eene aps aitgserrekdieid 
meermalen herhaald. (Schotsgewijze , evenwijdige verbrijzeling van 
het gebergte en nk a der afzonderlijke schotsen 

naar ééne zijde. 

Achtste vorm. Het geberiks: is in een pen gritaf dikker wibeijzöld, 
die in zeer verschillende hoeken en naar verschillende zijden hel- 
len en de landvorm bestaat uit eed he hooge en lage, steil- en 
zachthellende heuvelrijen. . . 

Negende vorm. Ten gevolge van eene ‘eenzijdige të ophief en 
splijting van het laagsgewijze gebergte zijn puntig toeloopende 
(tandvormige) schotsen gevormd, die in ééne rij, ee 
nevens elkander oprijzen . 

Tiende vorm. Het tertiaire bali is aan bet zie eener cen- 
trale keten, die uit endogeen gesteente bestaat, opgeheven en de 
beide evenwijdige opheffingen hellen naar eene tegenovergestelde, 
van de centraalketen afgekeerde rigting. (Het Kèndèng-gebergte 
in het regentschap Koeningan en an dele gee den 
naburigen vulkaan Tjërimai. 


Eene bijna kring vormige en van ars Peale vorm (G- — 


Linggoeng). 

Elfde vorm. De Ren ka van vripeheedieuhe danae an 
liggen in één en hetzelfde (horizontale) vlak. .… 

Twaalfde vorm. De afgebrokene koppen van peipdivelsie blanide 
lagen verheffen zich in groepen nevens elkander, die tot eene 
verschillende hoogte rijzen en evenwijdige, steile bergkammen vor- 
men (kalkrotsen tusschen Radja mandala en Bandong). 

Over den torenvorm van sommige bergdeelen, welke niet door e eene 
perpendiculaire oprigting der lagen veroorzaakt wordt. 

De geheel ordelooze ligwijze van het gebergte, ter plaatse waar het 
in eene hooge mate td is, zou als de 13de vorm kunnen 
beschreven worden. 

Hoofdstuk 5. Onderin: — Fossile drei en vphaita pi 

1. Systematisch overzigt der geslachten en soorten (fossile alek) 

2. Topographische verspreiding der fossile dieren in de formatie; 
groepering naar gelang der localiteiten (A tot Z), alwaar zij werden 
aangetroffen kr armel des Easte RR 
bladz. 104—107). n 

3. Fossile planten. 

A. Algemeene dptabsiagia: mba 4 eines elikan ie dieelijká 
fossile overblijfselen voorkomen, de mate hunner gaafheid «en 
hanne verbreiding in deze formatie B eit 


Bladz. 


Bladz. 


5. Over den geologischen ouderdom der formatie in het algemeen 
6. Verdere overwegingen. Gevolgtrekkingen, op feiten gegrond. 

a) Verschil ten opzigte van den tijd, waarin de nederploffingen 
in de verschillende streken van Java hebben plaats gegrepen. 
Herhaalde storing en afbreking, welke de formatie heeft ge- 
leden. Bewijzen van afwisselende opheffingen en dalingen . 

b) Alle plaats gehad hebbende omkeeringen, gedurende de vor- 
ming van het laagsgewijze gebergte, hebben zich slechts over 
eene geringe uitgestrektheid doen gevoelen en alleen op de 
naastbij gelegene streken invloed uitgeoefend 


c) Nog dagelijks plaats grijpende afzettingen (verbreeding der 
14 


kustensians)en CocilhectA ledi gite lp te Os 
7. Algemeene vragen, welke slechts kunnen opgelost worden door 
een naauwkeurig onderzoek der gebergte -formatiën, tusschen de 


keerkringen gelegen, benevens van de fossile overblijfselen, die 
l 


. 


zij bevatten. … 


Hoofdstuk 6. Bijzondere leden der formatie. de Beddingen van 


verbrijzelde gesteenten. … … » 

A, Vulkanische conglomeraten. 

T. Beddingen van groote puinbrokken uit vulkanische (trachitische, 
basaltische en daarmede verwante) steensoorten bestaande, die aan 
de oppervlakte ontbloot zijn en eene groote dikte bezitten, doch 
wier liggend gesteente bij de meesten onbekend is. 8 
1. Hoogland aan de zuidoostzijde der Wijnkoopsbaai , binnen- 

waarts van den G.-Mésigit … … … … « vre eee 
2. G.-Gëbög, gelegen tusschen Paboaran en Bandar sari. 
5 Poka en beer Maak: te ee eee 
A. Aan de T.-Dòôlog, alwaar holen worden gevonden tusschen den 
liggenden kalkmergel en het dekkende puingesteente. « - - 
5 tot 8. Op verschillende plaatsen. … - - …- … … » , 

9. Tjoekang hatoe in het dal der T.-Kaëngan, gelegen aan den 
voet der torenvormige porphier-rots G.-Boeroeng agoeng - 
10, In het T.-Woelan-dal (zijwanden der kloof). . . - - 
11 tot 13. In verder oostwaarts liggende streken. … - 
14. Het nabij de kust liggende gedeelte van het Karan 

gebergte, met holen (tusschen Bagëlèn en Banjoemas). … . 

IL, Valkanische puingesteenten, welke laagsgewijs gevormd zijn en 

tusschen de beddingen van andere steensoorten voorkomen (n°. Ì 


A 


g bòlong- 


III. Puinbrokken, welke in andere lagen vermengd voorkomen (voor- 
— Pe vulkanische rotssteenen, die in de 


beeld: ne. 1 tot 8). 
beekbeddingen van zuiver neptanische bergstreken worden aange- 


troffen, zijn hunnen oorsprong verschuldigd aan dergelijke uit- 


134. 


gespeelde peinbieakkens snit sets 
Lagen van losse niet zaâmverbondene brokstukken van vulkanische 
steensoorten, voorkomende aan de helling en den voet van vele 
nog werkzame of uitgedoofde vulkanen 


B. Brekzien, bestaande uit puinbrokken van vulk. e. a, steensoorten, 


welke door middel van koolzuren kalk zaâmverbonden, of met 
kalksteenpuin vermengd zijn, 

1. In de T‚-Dadap, aan de linker zijde van het T.-Mandiri-dal. 
2. In de T.-Tapèn, tusschen de dorpen Kaloembit en Tjibéber. 
3. Tjoekang raon in de T.-Taroem-kloof (plateau Bandong). 
4. In de T.-Tjamo (plateau Bandong.) …. … 


C. Fijne en grove puingesteenten van verschillenden aard, welke 


zich kenmerken of door het eigenaardige materiaal, waaruit zij zijn 

zamengesteld, of doordien zij zelden op Java voorkomen. 

1. Zeer dikke en uitgestrekte lagen mergel van witte kleur met 
kwartskristallen in het centrale gedeelte van Bantam. gite 

2. Zandsteen met knollen van halfopaal aan de zuiderkust van 
MAUER en ei 

3. Liste, geelachtig bruine zandsteen met verbrijzelde hornblende- 
kristallen. 4, IJzerhoudende zandsteen en 5. Erwtensteenen 

6. Kogelzandsteenen- van een coneentriek-schelvormig zamenstel. 


7. Nagelflähachtige conglomeraten (met kwaartse. a. rolsteenen). 


8. Grove puingesteenten van groene kleur (in het Tji-Boeni-dal — 
aan den voet des G.-Soebang e. o.a. pl.) 


D. Lagen van losse kwartsbrokken. — Brokstukken van kwarts, 


Jaspis, agaat en dergelijke kieselige steensoorten, welke niet 
zaàmverbonden zijn en meer of min laagsgewijs uitgebreid in 
sommige dalbodeins voorkomen. … « ava. 
1. Laag van kwartspuinbrokken in de nabijheid van Pésawaän 
(waarin veel zwavelijzer, en insgelijks zwavelzink vermengd 
A 
Lagen verkieselde steenbrokken in de nabijheid van Bandar 
sari, waaronder veelkleurige bandagaat, benevens kalksteen- 
brokken worden gevonden, die slechts gedeeltelijk verkieseld zijn 
en_nog eene duidelijke koraalstructuur vertoonen …. . .… . 
. Laag kieselige puinbrokken in de nabijheid van Tjoeroek 
nègtëg, in het distrikt Karang (voornamelijk bestaande uit 
concentrieke bandagaatstukken, onyxen 


ho 


we 


Hoofdstuk 7. Bijzondere leden der formatie. — Verkieselde 


boomstammen (deels in puinbrokken, die in verschillende ter- 
tiaire lagen, zoomede in beddingen van fossile kolen ingesloten 
voorkomen, deels in eene groote hoeveelheid , tot geheele lagen 
opgehoopt, — sentraal-Bantam). . En 


199. 
200. 


Ja 


204. 


235. 


rende 


Hoofdstuk. 8. Bijzondere leden der formatie. — Fossile kolen, 
benevens fossile har 

À. Aanduiding der plaatsen, alwaar fossile kolen worden gevonden 
(tusschen lagen van klei en kwartsachtigen, niet met zuren op- 
bruischenden zandsteen) voornamelijk in de zuidelijke gedeelten 
der residentie Bantam. 

a.) uitgestrekte lagen, vlotbeddingen van kolen. 

5 Zes vlotten in de nabijheid van Bòdjong maare 
. Een dito bij Bòdjong mangkoe. 

Drie en twintig vlotten (die loatregt of bijna prend 
ea aan de zijhellingen van het T.-Siki- p 
„ Zeven en twintig vlotten in de nabijheid den -Madoer, aan 
es züider: Meibt4:7::0 en 
5. Twaalf vlotten in de nebijheid der: T: Beware aan de ût Kaat, 
b, N Kleine nesten of dunne aderen fossile kolen, welke afzonderlijk 
in verschillende streken van Java worden aangetroffen. …. . 
B. Onderzoek naar den aard en de hoedanigheid der opgenoemde 
kolen en naar hare bruikbaarheid (medegedeelde analysen van 
eenige soorten , enz : 
Hoofdstuk 9. Bizondefe leden dr foriuatië: — bkteentiekad 
(bestaande voornamelijk uit eenen digten, gelijk vormigen kalksteen 
van witachtige kleur, waarin talrijke holen worden gevonden). 
E Optelling van al de mij bekende kalksteenbanken in de rigting 
van het westen naar het oosten , benevens eene korte beschrijving 
der plek 
No, 1 0 in de residentie Bantam ’ 
No, a er 33 in de Preanger- Ropernehappee bend Bui- 
tenzorg, en Krawan 

No, 18 en 19 : Beschikken Je itgeneekse klkmergelbank aan 
de zuider kust van Djampang koelon . ' 

De aanhoudende verbrijzeling en omzetting dezer hak ed 

Het koraalrif voor deze bank Bane en zijne voortdurende 
vergrooting Ee en . 

No, 34 tot 38 in Haasjoraa en Tide ibo à 

No. 39 tot 41 in Bagëlèn (in eenige deelen dee Kek ne, il, 
worden groote, gave kwartskristallen ingemengd gevonden). 

No. 42 tot 45 in de residentie Samarang en Jogjakërta 

No. 46 tot 50 in verder oostwaarts liggende streken van Java. 

IL, Algemeene eigenschappen. Gevolgtrekkingen. — Beschouwingen 
over den oorsprong en de wijze van vorming dezer kalksteen- 
banken; de heuvelen, die allen eene gelijke halfbolvormige ge- 
daante Hebben (duizendbergen) en aan de oppervlakte van velen 
dezer banken voorkomen; diluviaalslijk, of sporen van beenderen 


Bladz. 


Bladz. 


of beenderenbrekziën worden in geene enkele der talrijke holen 

aangetroffen; zij moeten als het bovenste, jongst vanrees lid 

der tertiaire formatie worden beschouwd 330. 
Hoofdstuk 10. Eruptiegesteenten en se a ianikarten in 

het tertiaire gebergte. 


1. Optelling en korte beschrijving der gewigtigste verschijnselen van 2 
dezen aard, in de rigting van het westen naar het oosten gaande. 
(E: Eruptie- en M: Metamorphische steensoorten.) … 335. 
1. E # M. Karang- en Trachietdoorbraak door verbande 5 
Lat 336. 


‚Ed 1. Tiende dat in ige as, welig ak en ae - 
et (Trachiet-doorbraken en uitgestrekte kwartsvormingen.) 338. 
3. E. Grofkorrelige dioriet-berg G.-Malang nabij en „343, 


4. E. Basaltachtige dioriet nabij Hoïwala … a 342: E 
5. E $ M. Doleriet en chalcedoon in de T.- san ng ‚343. 
6. E en 7. EB. enen afgezonderde Gchietrdraost: aan Es 

Wijnkoopsbaai . … … 345. 
8E 4 M. Tji-Tapèn-dal en ete aiken Mmahiets 


doorbraken in den vorm en groote ribben en hier en daar 


verkieselingen in de tertiaire formatie.) 347. 
9. E en 10. Ee Trachitische ir sBsitachtige roptigentsenten. 
in de streken bezuiden de Wijnkoopsbaai. … 33E. 


11. E # M. De verkieselde gesteenten van ioiistan en Dans 
darsari en de porphier van Tjimas : felsietporphier met zeer 
groote kwarts-, glimmer- en hornblende-kristallen. — Allengs 8 
plaats grijpende overgang van dezen fraaijen porphier in k 
trachiet ; wijze van afzondering hier plaatvormig, elders kogel- 
schelvormig op eene groote schaal; groote hoeveelheid van 
magneetijzer en zwavelijzer in het gesteente; verweeringsvormen. 352. 

12. E. Hornblendeporphier nabij dâ Tjoeroek-Tjimarindjoeng. 364. 

13. E $ M. Scherp begrensde gang van augietporphier (met zeer 
groote augiet-kristallen) in het T.-Marindjoeng-dal; loopt in 


eene dwarse rigting door zeer verharde zandsteenlagen. … . 365. 
14. E. Augietporphier-gang in de T.-Kawoeng 368. 
15. M. Verkieselde lagen der tertiaire fiiinistis in de T. apar. 369. 
16. E. Diallagporphier op den G.-Karang &lang …-. 371. 


17. M. Verharde halfverkieselde kleilagen in de T. „Bébér GES 13. 

18. M. Metamorphosen van kalkmergel in de T.-Tiram. … - 314... 

19. E. Vulkanisch massagesteente in de T.-Kaso en T.-Soro. 376. 

20. E. Phonolithisch eruptiegesteente aan den ete 910. 

21, E. Goenoeng-Karang bij Soeka nögara. 376, 

22, E & M. Pyrolitische berg G.-Soebang ter zijde van lan 
bredtvat van het nept. gebergte G.-Brengbreng . . 


23. Eg M. Witte, gedeeltelijk verkieselde mergellagen in de 
Fr Koolpik Ae deere dean 
24. E $ M. Trachiet-doorbraak in de nabijheid der T.-Lajoe. 
25. E $ M. G.-Parang; bergtoppen van horsblendeporphier. 
26. E g- M. Trachiet- en hornblendeporphier-bergen in het plateau 
vän Bandóng se Eee Joen, oel Hiedrahenkt ab Aa zeuke 
27. E & M. Dioriet aan den Tjoeroek-Alimoen … … « 
98. E & M. Basalt-doorbraken in de Tji-Ea en veranderde 
zandsteenlagen bij Batoe-Asaän … …… … … … … 
99. E. Doleriet-doorbraak Batoe-Tanggòlok en Goentoel aan de 
gider kast ezels Bf nbeeche nn ogg Ee NE ae 
30. E. Trachiet-rots Oedjoeng-Taboelan met gabbro-gangen. 
31. E. Trachitische massa-gesteenten van den G.-Limboeng. 
32. E. Hornblendeporphier van den bergkam G.-Boeroeng-agoeng- 
33. E. Trachiet-bergjuk G.-Amlong … … - … « - 
34. E. Dolerietachtig gesteente in dalkloven der T.-Balo en 
TaPnbedj ne APET Dr 
35. M. Verkieselde gedeelten van kleilagen in de T.-Kanjéreh. 
36. E. Zuilvormige basalt in de bedding der T.-Langla …. - 
37. M. Laag van puinbrokken met stukken bandagaat en onyx. 
38. E 4 M. Basalt-gangen ‚ benevens mangaanerts tusschen ver- 
anderde mergellagen in het T.-Börëm-dal …- ne 
“39. E. Plaatvormige trachiet in de T:-Longan. sos Me 
40. E. In kleine stakken afgezonderde basalt in de Tji-Tjabang- 
Al. E g M. Verkieselde kalkmergel in de T.-Woelan . À 
42. E. Trachitisch massagebergte G.-Singkoep. « - - 
43. E 4 M. Basaltische en trachitische doorbarstingen in aan- 
raking met digten kalksteen , benevens graphietvormingen. 
A4. E. Batoe-Loït NE ne 
45. E. Trachiet- en dioriet-doorbarstingen op-den G.-Poegak - 
46. E. Trachietplaten tusschen fijne, onveranderde zandsteenlagen. 
47. E 4 M. Trachietachtig gesteente en jaspisvorming in groen- 
gekleurde kleilagen aan den G;Poelaetfi «eve ee 
48. E. Batoe-Toemplitig 52. Cte oa vertde omstr Meede 3 
49. E. Pyrolithische steenbank in het laagsgewijze gebergte aan 
de K.-Kéling - EE 
50. E. Basaltachtige a 
51. E. Hornblendeporphier-berg 
5). E. Gloedbrekziën van den G. „Karang bòlong . 
53. M. Verharde klei- en kristallinische zands 
Tiekatjee tgeen ee fee 
5. E 4 M. Gabbro en talkschiefer van het bergjuk G.-Tjagang- 
55. E 4 M. Verharde klei- en kristallinische zandsteenlagen , 


benevens basaltdoorbarstingen nabij Sirongè . 


G.-Sëlok aan de zuider kust … 


mandelsteen bij Taman op Noesa-Kambangan. 


teenlagen in de 


VII 


56. E 4 M. Dioriet-doorbraken en veranderde blaauwe, talk- 
a schieferige klei . : 
E + es Ditte eh & ._erupliegesteenten gan den G. - 


gan, j MeSitängol. 
58. E d M. Dioriet-doorbarsti gang den) en li 
vorming in de benedenhelft der En oela:keten. 
reen (tertiaire glimmerschiefer). _… 
HK. eh de pyrolithische steensoorten van Java in het algemeen, 
rgebergten der vulkanen ì 
H sofdinek Kr Verscheidene soorten van Khetinke maks. in de tertiaire 
“formatie en in de gebergten van Java in het algemeen voorkomen. 
Hoofdstuk XII. Sedimentgesteenten, en uit zoet water Een 
waterformatiën). Gevulde meerbekkens 


. 


Tweede Gedeelte. 


De gebergteformatiën van den tegenwoordigen tijd. De nog; dagelijks 
plaats grijpende verbrijzeling en hervorming van gesteenten . 
Hoofdstuk L. Verbrijzeling van gebergten door Bandjër's en Oeroek’s, 

vorming van uitspoelings-dalen. 

Hoofdstuk IL. Nieuw land, dat aan ai a de adm aan Pde 
zeekust wordt gevormd, ten gevolge der aanspoeling van verbrijzelde 
deelen van het Perte. Ärtesische bronnen in de allaviale 
vlakte van Batavia en Samarang … 2 

Gevuld geraken van dalbodems in de Bnn 6 

Wùofdstek 3. Verbrijzeling der kusten door de zee … 

Hoofdstuk A. Vorming van nieuw land en verbreeding pd Kiatean 
door krachten, wier invloed zich slechts beperkt (op enkele 
plaatsen) doet gevoelen . 

Hoofdstuk 5. Verheffing van deelen der zardoppersliiin en vorming 
van nieuwe heuvelen hie hydrostatische drakking. 


Toevoegsels en Verbeteringen. 

behoorende tot de tweede afdeeling van dit werk. 
Tot bladz. 1310. (Warme bron ne, 10 en 12) . Ee 
Tot bladz. 1311, 1318 en 1320. (Warme bron no. 13, 25 en 26) 
Tot bladz. 1331, 1350, 1345, 1354, 1354 en 1355. (Warme 
bron tusschen 32 en 33, no. 60 b. ‚66b., 66c., 66, 75 en 
op het eiland Bawéan.). . 

Tot bladz. 1355 en 1356. 
Tot bladz. 1359. (De lin terkeintië 4 voormmelijk he Tegea 


“zijne arne en wijze van ontstaan.) 
ord . 


Slotwo 


Lijst der Pte en Arden eea abel deë plaatsen van 
het werk, waar zij verklaard Lam. 5 


Bladz. 


483.