AMBOINSCHE DAE IS, BZSCHRY VIN: G VAN DE MEEST BEKENDE Boomen, Heefters, Kruiden, Land-en Water-Planten, ` DIE MEN IN AMBOINA, ENDE OMLEGGENDE EYLANDEN VIND; Na haare gedaante, verfcheide benamingen, aanqueking, en gebruik: MII SG ADERS EAN | EENIGE INSECTEN EN GEDIERTENS, Voor *t meefte deel met de Figuuren daar toe behoorende g | ; \ «Allen met veel moeite en vleit in veele jaaren vergadert, ` en befchreven in twaalf boeken, uno M * » | DOOR GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS. Med. Do&. van Hanau, Oud Koopman en Raadsperfoon in Amboina; mitsgaders onder de naam van Plinius Indicus, Lid van de Muitre Academia Naturae Curioforum y in t Duitíche en Roomfche Ryk opgerigt. | 1 Nagezien en uitgegeven door JOANNES BURMANNUS, Med. Do& en Botanices Profe[Jor in de Hortus Medicus te 4mflerdam,-Medelid; ^ —— van bet KEYZERLYKE QUEEKSCHOOL der onderzoekers van de Natuurkunde ; Te AMSTERDAM, By FRANÇOIS CHANGUION, JANCATUFFE, HERMANUS UvTWERF4 In’s HAGE, By PIETER Gosse, Jan Nravime, ADRIAAN MOETJENS, ANTONY van Dore. Te UTRECHT, By Steven NEAULME. M. DCC. XLL ) HER BAR TU M AMBOINENSE, Plurimas conple&ens Arbores, Frutices, Herbas, Plantas terreftres & aquaticas , QUAE IN AMBOIN A, ET ADJACENTIBUS REPERIUNTUR INSULIS, Adcuratiffime defcriptas juxta earum formas, cum diverfis denominationibus, : cultura, ufu, ac virtutibus. ~ Quod €S infuper exbibet | , VARIA INSECTORUM ANIMALIUMQUE GENERA, Plurima cum naturalibus eorum figuris depicta. Omnia magno labore ac (tudio multos per annos conlegitt ,. & duodecim libris Belgice confcripfit GEORG. EVERHARD. RUMPHIUS, Med. Dott. Hanavenfis , Mercator Senior , €? in Amboina Conful , nomine PLINII IND ICI celeber , & Inluftris Societatis Academiae Naturae Curioforum Germaniae Membrum. Nunc primum in lucem edidit, & in Latinum p vertit JOANNES BURMANNUS, MED. DOCT. ET IN HORTO MEDICO AMSTELAEDAMENS PROFESSOR BOTA- NICUS, ACADEMIAE CAESAREAE NATURAE CURIOSORUM SOCIUS; Qui varia adjecit Synonyma, fuafque Obfervationes. A Xe. TEQUNM A x x: f Apud FRANCISCUM CHANGUION, JOANNEM CATUFFE;> ; AMSTELEDAMI, HERMANNUM UYTWERF. - f Apud PETRUM GossE, JOANNEM NEAULME, ADRIANUM CAS EEE d MOETJENS, ANTONIUM VAN DOLE. ULTRAJECTI, - Apud STEPHANUM NEAULME. M. DC C. ARE PST a aa YO a . HER BAR I I AMBOINENSIS LIBER SECUNDUS, Continens arbores aromaticas, quae aut fructum aromaticum , corticem- ve, aut odoratum aliquod prae- bent lignum. | i Pag. i _HET AMBOINSCHE K R U Y D-B O E K. HET TWEEDE BOEK. Bebelzende de Speceryagtige Boomen : dat zyn die gene, die eenige Spece- ryagtige Vrugten, SchorfJen „ofte welrickent bout dragen. CAPUT PRIMUM. CARYOPHYLLUM, TSJENCKE. autem ore funt glabre, & integre, neutiquam incifz , quz rigiditate fua m arcus. Folia vero hec fuperiore ftrz-parte-funt tadeo glabra, ac fplendentia , acfi gummi forent obduéta , quum autem olia fint vetuíta, multo rigidiora funt, & ficciora, ita ut conteri poffint, tumque maculis obfcuris, vel fangui- «neis funt notata , faporis acris & aromatici ; quum vero primum progerminant , funt rubentia & leviter fufca. ~ Ininitie pluvioforum menfium , menfe nempe Ma- jo;folia hec tenera magna propullulant copia, at- ‘que mox hifce fübfequuntur prima fructuum germina 4eu rudimenta „que viridia funt acumina , ad ramulo- rum extremum dependentia, quique fubito mutantur in viridià, óblongaque capitula lato apice conftantia , ex quo prima Caryophyllorum forma dignofcitur : Quarto dein fübfequente menfe completam aryophyl- lorum dan aperius nempe late extenfam, & in qua de , Lini capitula referen- m, Javi conftituentem. "m, tormai e ~ eos Amer e 5€ i í - Tom, II. con- AUBE FDS T UK. NAGELBOOM, TSJENCKE. B Nagelboom is eene van de [cboon[le , cierlyk/te D als mede koftelykfte onder dio e Mende ids mens by gelykt van gedaante zeer wel na den Lauwrierboom , te weten met zyn toegefpitfte kruin s en heeft de boogte van een gemeene Ker/jeboom , zom- mige ook van een Beukeboom, den ftam fcbiet regt ops en blyft enkeld tot de hoogte van 4 a 5 voeten, daer na verdeeld by bem in 2 a 3 regt opgaende -mindere Dommen, en daar zyn "er ook, die maar een enkelden "rontagtigen ftam bebben, dog die de Inlanders niet zeer “zoeken , of liever anders bebben;als zynde moeyelyk om te beklimmens De onder[leis niet regt ront , maer wat bockigs als of by uit verfcheide flammen t'zamen gegroeit was. De fchorffe is effen , niet dik, em deit. vaft of digt — aan 't bout , gelyk die aen dem Beukenhoom , ter zyden fchiet by oversal veele dunne takken uit , em daer aan veele lange dunne ryskens , gelyk den Ber- keboom „ en deze ryskens omgeven of omvangen den boom van onderen op allenskens na boven [mał of [pits “toelopende, xoo dat de gebeele kruin een gefchikte pira- mide , of keeg:l formeert , en'welke gedaante bem ook van werre onder andere boomen kenbaar maakt. ' ^C Hy beeft cenbart bout , zoodat ook een ers dunne tak erk genoez is om een man te dragen; de bladeren ftaan al- tydtwee tegen malkanderen „en maken met betmaaftvol- gende paar een kruis, van gedaante de Lauwrier blade. "ren naby komende, maar fmalder , dunder , en langer, “ftaande op lange fieeltjes , agter Jpitfer of fmalder dan vooren, aan de bovenfte zyde boog groen , aan de on- derfte na ^t -geele.trekkende met veele digte paralleele en fyne adertjes doorreegen , dewelke alle by de kan- -ten in een foompje t’zamen.loopen; de kanten zyn effen y “em geenszints gekerft , maar door baar'ftyvigbeid ma- *kenze veele bogtjes , aan de bovenfte zyde zoo glat em “glimmende, als offe met gom beftreeken waren, a | (je oud "wordem, zynze veel flyvergen drooger , zoo. dat men ze bryzelen kan, em zyn als dan met eenige donkere of bloedroode droppen be[prengt , van fmaak fcherp en fpeces ryagtig afe eerft-uitkoomen, zynze rootagtig , of ligtbruin, ` nt begin van de reegen-moe[Jon , te weten, in de maend. May, komen de jonge bladeren met menigte woort, en rar doen zig op de eerfte fehepfelen van de wrugt, t welk zyn eenige groene fpitzen, aan bet ul- pr > van de ryskens uitkomende , en dewelke dan voorts veranderen in donker groene»en lankwerpige. knopjes » - met een breet booftje, daar aan men alreets bet fatfoen der Nagelen kennen kan; in de vierde maand daar na bebbenze de gedaante van volkomen Nagelen, te weten bovem met een breet hooftje,in vier boeken deelt „heblendsboven - cen groen en balf ront knopje ; de vlasdo el ge- bykende , en 200 de gedaante van een fpykerije - De Nagel verlieft allengskens baar light e, en begint bleekgeel, en ten laetfi werden, te aveten die van bet roode geflagt zyn; want -die'men wyfkens noemt , em ważógrooter wallen dan «de mannekens , werden maar boven aan de 4 boeken wat root , en als dan opent bem bet bovenfte knopje y of wykt ter zyden , als wanneer bum vertoonen veele kleine witte draatjes , -digt in malkander gedrongen, met bruine nopjes daar boven op, dewelke zyn bet bloeizel van dezen boom, voortkomende op „en na de vol- A waffens 2 HERBARII AMBOINENSIS naturam aliarum arborum , quam primum enim hat "inderubédo aliqua Caryophylli appareat ; feu flos fefe aperiat, cum fructus hi maturi & completi funt in humanos ufus , fed neutiquam naturz ; homines enim non nifi femi maturum requirunt fructum aroma- tico ufui aptum , na. autém perfecto indiget fru- u propagationi infervientc. GE, e RE fint rubri, ac flores demiferint , in fuprema parte planum ac quadratum apparet capitulum cum circulo quodam, atque in hoc parvum ac molle acumen, tumque omni ope ac feftinatione fructus funt colligendi , fi enim per duas tresve feptimanas diutius in arbore remanferint, tum fructus hic Caryophyl- Jeus amplum acquirit ventrem, ac quatuor ifti in Ca- itulo anguli fefe contrahunt , viridemque iterum induit colorem, &'in majorem excrefcit, ac antea , molem, pollicis articulum craflus, ac demum obfcu- re fufcus eft, intusque continet nucleum durum, feu officulum inftar Lauri fructus, quod arcuata linea in bina dividitur fegmenta ,coloris obfcure lutei feu flavi inftar Ambre, quod verum hujus arboris femen eft, hincque C ophylli matres dicuntur . tales fructus, qui obdućti funt carne obfcure fufca feu nigricante , cultrum craffi, atque aromaticam fuam vim omnem fere amiferunt, & fapore proximé conveniunt cum filveftribus Jambofis „cum qua arbore, uti & cum alia Caju-mera dita , hec noftra Caryophyllorum arbor magnam itidem habet convenientiam , caro autem ifta cruda quoque edulis eft. : 3 Fa Caryophylli hi frućtus brevibus infident petiolis , quorum tres fimul aliis fuftinentur brevioribus petio- lis, hique femper oppofiti funt, & cum fubfequenti ri crucem perfectam efformant , fingulus autem ma- jor petiolus, uti dictum eft, in tres alios minores di- vifus eft, inque iis fingulis tres Caryophylli , ita ut. totus corymbus ad minimum novem fit ornatus fru- &ibus, communiter autem quindecim & novendecim, A in majori racemo e unum vel viginti quinque inveniuntur Caryophylli , quum preter ordinarium numerum ternarium , alii folitarii ad latus excrefcant fructus: Caryophylli fummis infidentes ramulis , nec decerpendi, qui licet rari , arbori inherent usque ad - maturitatem , me rd Nis ac delapfi fub arbore, terram attingentes, radiculas t, novasqur paren: cunt arbufculas, in quibus Śl Ca ODER eu ifta mater duos fupra terram elevatadigitos apparet. —. "Arboris lignum eft durum & grave, non ele- gantis coloris, cinereum enim habet cum luteo mix- tum colore, inelegans, neca Supper demen Ra- dices profundiffime ac rectiffime deorfum in terram infiguntur, unde T erosión arbufcularum transplan- tatione cavendum eft, ne confringatur media ac major illa radix, quum nulla alias fuperfit fpes progermina- tionis, nilialtior ac major fit arbor, Es transplanta- tur, quum non ita noceat, licet major illa ledatur radix. Parum difcriminis eft inter Caryophyllos hic in Am-- boina crefcentes, quum omnes fere eandem habeant formam ,- plurimique rubefcant , fi fuerint maturi , qui autem accurate ad illos attendunt , tres obfervare pos- fant fpecies, primo vulgaris parum rubet maturus, al- ter paulo minor eít, ac fanguinei magis coloris, hinc- que Amboinenfibus dicitur Bugulawan Kiri, ex rubro €olote;avis Loeri, Ar 2n plurimum invenitur in Hitoe ora prope Alfa celo , ati quoque in rarioribus, isa — Fe d fpeciei ‘arbufcule latius extenfe funt ; ac copiofiores nt Caryophyllos, quam vulgaris : Tertia fpecies , que femina dicitur, albos gerit fructus; & param rubentes > funt autem majores reliquis, quales funt, qui in La- rique inveniuntur plaga, omnes vero hæ tres fpecies, feu varietates eque autem aptiffima eft ad oleum exurendum. Quidam Etiam inveniuntur Caryophylli quinque fexve apici- bus'ornati, hi autem pro diverfa fpecie non funt ha- bendi, quum inter reliquos crefcant Caryophyllos , lam obftare debet alicui, quod Avicenna libr.2. cap. 311. Camyophyllum dividat in marem & feminam, vulgares vócans Caryophyllos feminas, craflosque matres, feu Anthophyllos vulgo di&os, ipfi fruétus ma- res, quum Moo oie forme , ac magnitudinis ho- rum fructuum fine dubio deceptus fuerit > credens fructus duarum diverfarum effe arborum , nec quis- quam mirari debet , doétum hunc Arabicum fcrip- torem hallucinatum fuiffe; nec melius verfatum in cogni- Loeri, Amboinenfibus Kiri dicti , hicque . nz & aromatice funt , ultima : Liber II. cap. I. waffene, dog nog onrype vrugten , regt tegens de natuur van andere boomen , want zoo dra men maar flegts bier en daar eenige rodigbeid aan de Nagel „of bet bloeizel geo- pent ziet, zoo zyn deze vrugten ryp en volwaffen, tot "s men/(cben gebruik, maar niet voor de natuur , want de men zoekt anders niet als een balf volmaakte vrugt , zoo aile tot de Specery bekwaam is „maar de natuur zoekt een volwa/Jen vrugt, die tot de voortplanting dient : Als nu de Nagelen rood geworden zyn, en bet bloeizel afge- worpen bebben „zoo vertoonen ze boven op een plat vierkan- tig boofdeken , met een kringetje of cirkeltje , mitsgaders in. bet zelve een klein week fpitsken , en als dan moet men- ze met alle fpoed inoogfien 5 want alffe maar 2 a 3 wee- ken langer fiaan, zoo begint bet Nageltje een dikke buik te krygen, de vier boeken des boofts trekken baar t'zaamen , bet werd wederom groen, vee grooter als te vooren, een lit van een duim lang , ten laatften donker-bruin , en krygt van binnen een barde korrel gelyk Baakelaren , en die bem met een bogtige linie in tween verdeelt , van ver- we rookagtig-geel , ofte vaal als Amber, bet welk bet op- regte Zaat van dezen Boom is, en werden daarom Moer- nagels genaamt , zy zyn als dan omkleed met een donker- bruin, of fwartagtig vleis , im de dikte van een mes; "t welk zyn Speceryagtigheid meeft verlooren beeft en komt in fmaak de cxilde-eaboefer naaft , (met welken Boom als mede met nog een andere, Caju-mera genaamt , onzen gemelden Nagelboom groote gemeenfchap beeft ) welk «leis men ook raauw eeten kan. De Nagelen flaan op korte [leeltjes , welker drie t'zamen op een ander ficeltje gevoegt zyn, ende deze Doan altyd tegens malkander , met bet naaftvolgende paar een volko- men Kruis makende, yder booftfteeltje verdeeld zynde „als gezegt, in drie andere, en daer op drie Nageltjes, zoo dat de geheele kroon moet bebben ten minften negen en elf Befien ofte Nagelen, maar gemeenelyk vyftien en negen- tien, en in een groot moe(fon eenentwintig en vyfentwin- tig Nageltjes „om datter dan nog boven bet ordinaris drie- taleenigeenkelde Befien ter zyden uitwaffen: De Nageltjes, die aan de bovenfie takjes Baan, en niet geplukt kunnen werden (die maar weinig zjn) aan den Boom bangen, en werden tot Steeg Sin A + wel- ke ryp geworden zynde afvallen, en onder den 00m, zoodra ze de aarde raken „wortelkens fchieten , en nieuwe cl vl eltie voortbrengen , daar aan men bet gefpleetene Moer nog. wel twee simpre boven de GER verbeven in, et bout is wel hart en fwaar „dog van geen mooye ko- leur , graawwagtig met geel gemengt , ongefien en oncier- lyk tot Schrynwerken „de wortelen zyn zeer diep ende r nederwaarts gaande in de aarde , en daarom moet men m 't verplanten van de Fonge Boompjes dezelve zeer wag- daarom by de Amboneejen Bugulawan Kiri, na-de ronde verwe van den vogel seria op Ambons Kiri genaamt, gemeene: Het derde eflagt noemt, blyft wit , MAR maar zoorten even goed, en Speceryagtig wagii, de om olie daar uit te branden; ky: t ook eenige Nagelen -van vyf of zes fpitzen of boeken , . og die moet men voor gelen, ook en moet men zich dear Sep diet 00- ten, dat Avicenna, lib. 2: cap. 311. bet Caryophyllum s NERENS vrug- ten ; nadien by , door de ongelykbeid van edaante, en groote’ te dezer Befien, buiten twyfel bss is pre st te geloven , dat bet vrugten van twee diverfche Boomen wa- ren, en bet welk niemand. moet wonder geven, te weten, dat dien geleerden Arabier in de kennife dezer vrugten geabujeert is geweefi ; want, d deze Speceryen a J BE ER TAS JP ES op UR DA AM reve wm" 9 cd oi SERRA NOR td O aa dt io dl cd iem id wy "WY DD E O NN C - bio derivavit ab antiquo Ara - «cant Cravos h. e. clavos fe H. Bock. 1. Hoofif. cognitione horum fructuum ; licet enim aromata hec ante octo circiter fecula in noftrum deducta fuerint mundum, noftris tamen temporibus multa falfe nar- rationes, atque errores de Caryophyllis difperguntur , ac creduntur , immo ab iis, qui Societatis ne- gotiis aliquamdiu hifce in regionibus functi fuerunt , quique pro certo narrare nec dicere poflent , quinam veri ac genuini m arboris fint fructus, quan- do, & ubinam ejus flores progerminent ` Due infuper alie Caryophylli arboris funt fpecies , quarum una po- tiffimum habenda efttamquam abortus, feu nature lu- fus, non autem diverfa fpecies, que poftea fub nomine Car yopbylli regii deferibetur : Altera autem Silveftre eft wat ge e a vero plurimum differens, utraque in fubfequentibus delineabimus capitibus. Nomen. Hodierni Greci & Latini fructum hunc Ca- ryopbyllum vocaverunt; a Carolo Clufio libr. 1. Exotic. cap. 16. Carvophyllus dicitur, quod melius arbori con- venit, uti Majus de arbore dicitur, Malum autem de fruétu, rite autem diftinguendus eft a Caryophyllo a Plinio defcripto libr. 12. cap. 7. qui longe alius eft fructus, & ex Scaligeri fententia exercit. 146. Cubebe hodie dicta putatur: e contra Caryophylli Plinii tem- oribus Occidentali mundi parti nondum innotuerunt: Medicus Grecus Paulus /Egineta primus horum facit mentionem , qui Caryopbyllon vocat , & feptimo fuo libro ita de hoc fcribit: Caryopbillon (tanquam diceretur Nucis folium ) neutiquam fübftantiam habet , qua er nomen denotatur , fed flores funt lignofi & nigri, ar- boris cujusdam ex India delati , digiti circiter ( trans- verfalis nempe ) longitudinem habentes , jucunde fpi- rantes, acres, parum amari, calidi, & ficci usque in tertium fere gradum, qui multum habent ufum eque in cibo ac medicamentis : Caryopbyllon nomen fine du- ico nomine Karumpfel , vel uti Garcias putat libr. 1. arem. cap. 21. Calafur & Caraful , quibus nominibus in hunc ufque diem apud Perfas, Arabes, & Turcas nominantur, atque inno- teleunt; A tr A Caryopbyllo relique depravate Europea deno- minationes fuum habent ortum , uti apud Italos Gi- rofeli apud Belgas Do ni &c. Portugalli illos vo- u ungues, uti Belgico idio- mate Nagelen nunc quoque dicimus , atque hoc non inproprie ex eorum forma, e. parvum referant clavum, fi fupremum capitulum fuerit prolapfum: fic quoque Chinenfes illos vocant Thenghio h. e. cla- vos odoriferos. Hodiernum nomen Malaicenfe eft “T/jancke '& Tyjencke , quod Portugalli fcribunt Cham- ka & Chamque, quod nomen tamen Javanicum eft, ac forte ab iftoSinenfi Tbezgbio derivatum. Antique au- tem Malaicenfes denominationes funt Bugulawan & Bongulawan: In Amboina ha&enus vocantur Bubula- «van & Bugulawan: In Tetnata Bobolawa & Boalawa: In Tidora Gomode. Maturi zetel Ili, matres dićti, Latinis ( incertum quanam ex ca 2) Antbopbylli, & Belgice' dicuntur, plurimum vero Moerná- gelen : Malaicenfes Pole Aën Tfj ue Malaicenfes & Amboinenfes denominationes, uti quoque iftud Carafful , & Bonga Lawan mihi indicant, véterés credidiffe , fruétum hunc effe florem arborum: In omnibus enim iftis Indicis vocabulis floris fignifica- ‘tio invenienda eft, nec mirum eft , veteres tam pa- rum hofce cognoviffe, quum Javani ac Sinenfes hos tantum fru&us incolis feptentfionales mundi par- tes inhabitantibus vendebant , nec ullum admit- tebant in ignotis infulis Archipelagi hujus Orientalis , alis perfuadentes fru&us effe in fua tantum patria crefcentes, uti & primis Portugallicis & Belgicis navi- gatoribus hoc quoque perfuaferunt : Capitula fupre- mam Caryophyllorum partem occupantia a mercatori- bus Cabeletten MEA vocantur , ac feftucz , qui- bus SE infident, Fufti, Fjufti, & Fujlons, Portugallis Bafton, qua aromate proxime Caryop x lis accedunt ; Prima Caryophyllorum germina , fcu Alabaftri Malaicenfibus Gagang dicuntur , quo nomi- ne feftucas iftas quoque denotant. | Locus. Nobilis hic fruétus primis temporibus fedem LA ag infulis ebe , ac E ue in que jure o orum genetrix ha tur, & locus eft fub ho donitore 6 alil extre- mis Orientalis Oceani plagis fitus , cujus nomen vix wieinis misma om ut fama nobilis Ss “Tom. I AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 3 by de agt bonderd Faaren geleden, in onze weereld gebragt &yns 200 ziet men nog beeden by onze tyden; datter veel misver/tanden en onwaarbeden van de Garioffel-Nagelen verhaald en geloofd. werden, ja zelfs by die geene, die’s Edeles Compagnies Faêtoryen al langeindeze Landen avaar- genomen bebben , doch die evenwel niet zekerlyk zouden konnen verhalen , welke de regie en eigentlyke vrugt des Nagelbooms zy „wanneer „en waar bet bloeizel voortkomt : Daar zyn nogtans twee andere geflagten van den Nagel- boom , waar van bet eene meeft te houden xy voor een mis- gewas en uit/porigheid „dan een ordinarifche zoorte ; dewel- *ke'bier na onder den naam van KONINGs-NAGELEN be- Jcbreven zal worden: Het ander is de Wu.be NAGEL , vande opregte zeer veel verfcbillende , en wélke wy mede in=de volgende Kapittelen befcbryven zullen, Namen: De bedendaag(cbe Grieken en Latynen bebben deze Vrugt Caryophyllum genoemt , Carol. Clufius, lib. 1. Exotic. cap. 16. noemtze Caryophyllus, *t welk be- ter op den Boom paft , gelyk men zegt Malüs van den Boom, en Malum van de vrugt „doch men moetze wel onderfchei- den van bet Caryophyllum door Plinius lib. 12: cap, 7. befchreeven „'t welk een gants andere vrugt is, enna Sca- ligers meininge, Exereit; 146. de bedendaagze Cubebe: Daarentegen de Nagelen zyn in Plinius tyden de Wefter- wereld noch onbekend geweeft:. Den Griekfen Arts, Pau- lus Ægineta , maakt bet eerfte gewag daar van, dieze Ca: ryophillon noemt, en in zyn 7. Boek aldus daar va fchryfts BD (als of men zeide Noote-blad) better de fubftantie, die bet met zyn naam vertoont „maar bet zyn Jtokagtige en fwarte bloemen, van een boom uit India ge bragt „in de e o bykans van een vinger, Cover dwars 8 nomen) welriekent , fcherp, een weinig bitter, beet en droog , fcbier tot in den derden graad , dewelke eelderlë gebruik bebben „zoo in de koft als medicamenten : Het woort Caryophillon beeft by buiten twyfel gefatfoeneert uit.de oude Arabifche namen Karumpfel of , gelyk Garcias wil, lib. 1. Arom. cap. 21. Calafur en Caraful , met welke na- men zy noch by de Perfen , Arabiers, en Turken bekend zyn. ! Van Caryophyllum zyn de andere verdorve Europifche namen gekomen; als by de Italianen Giroffeli , by de Ne- derlanders Garioftelen &c. „de Portugeefen noemen[e Cra- vos, dat is fpykers ofte nagelen , gelyk wy ze in 't duits me» de noemen, en dat niet onbillyk van baare gedaante , . V. welke «vel. na een klein fpykertje gelykt , 43 bet bovenfte bolleken daar afgevallen is: Insgelyks noemen[e de Chinee- fen Thenghio , dat is welriekende Nagels: De bedendaag fe Maleitfche naam is Tsjancke, en Tsjencke, ’t welk dé Portugeefen fchryven Chamka en Chamque , zynde eg- ter een Favaanfche naam, en mi(fcbien van "t Pg ven Sineeje Thenghio afkomftig: Want de oude. À Sebe namen. zyn Bugulawan, en Bongulawan: In Am- boina beeten zy noch Buhulawan, en Bugulawan : In Ter- naten Boholawa,en Boalawa: In Tidore Gomode: De Moernagels werden by de Latynen , (onzeeker uit wat oor- zaak) Anthophylli, in 't duits Antoffelen, maar meeft Moernagelen genaamt , de Maleyers betenfe Polong , en Ibu Tsjenke : welke Maleit/cbe en Amboinfche namen „als mede bet bovenftaande Carafful, en Bonga Lawan , my doen giffen, dat de ouden gelooft bebben „deze vrugt te zyn bloemen van boomen: Want meeft in alle de boven[laande Indiaanfcbe namen kan men de beteekeninge van een. bloe- me vinden „en bet is geen wonder , dat de ouden zoo kleine kenniffe daar van gebad hebben , vermits de Javanen en Sineefen deze vrugten alleen aan de Inwoonders der wefter- lyke deelen des werelts verbandelden „en lieten niemand koo: men in de onbekende Eilanden van dezen Oofterfchen Arz chipelagus, baar wysmakende , dat bet vrugten waren baar land groeyende , gelykfe noch aan die van de eerfté Portugeefe en Nederlandjche Scheepvaarden gedaan beb- ben: De knoppen , die boven op de Nagels zitten ‚wor van de Kooplieden Cabeletten , en,Gapaletten Vë jaamt , en de Steelen , daar de Nagelkens opftaan , Fufti , Fjufti , en Fuftons ,by.de Portugeefen Balton , dewelke im Spece- ryagtigbeid de Nagelen naaft komen: De eerfle'uit/prui- tzelen en knopjens der Nagelen worden by de Malleyers Gagang genaamt , met welken naamzy ook de voorfcbre- ven fieelijes beduiden. „APE os Mos grag a4 a stoj eenige {ta s in de Moluxe. en , principalyk op Se , f welk met regt vaar de moeder Ka de CS e- len gebouden wert, een plaats onder de brandende bitte des evenaars , en aan de-uiterfte deelen des Oofterfchen Cony gelegen , wiens naam ter naaywer noód ook aai R 2 N D oorige tyden baar in Europa utrosque Caftilie & Portugalliz re- moe tower, ut claffibus fuis incognitas hafce in- las, tamquam alteram Colcbidem , inveftigarent , Out: ue illos in ulteriorem adduxerunt nobis cognitionem, iti autem lafciviarac fuperbia gubernatorum fuorum in incolarum odium prolapfi, ex poffeffione harum in- fularum detrufi fuerunt. Paulo ante: Portugallorum adventum incole parva Cerame , Hoeamobel ditte , Anthophyllos ex Mackian clam fubduxerunt’, inque fua regione terre commiferunt , ubi late progermina- runt, & copiofe propagantur. Hunc autem honorem fibi tribuunt Combellenjes, "om infinem in montibus fuis irca pagos Ma/hli & Noubatoe binas tresve oftenderunt ett m Ciryspilorum arbores, usque ad Belga- rum imperium ibi obfervatas, quas matresreliquarum mboi n Caryophyllorum arborum habent, ex quibü: fingulis bona fuge rorum Babüar , feu an, ond ta Hollandica. pondera fructuum , immo fepe plura decerpunt; brevi poft Hitoenfes fimili illos acquifive- runt modo, fuaque in regione É reader, Br timora, feu parva Amboina, & infulz Uliaffenfes nullos pro- i | yllos usque ad Belgarum adventum , t quo ch ' cura 1 Al tac lantatæ fuerunt hæ ar- s, exceptis Nuffavivenfibus, qui jam Portugallo- , „mim tempore quosdam ‘Caryophyllos ab Hitoénfibus acceperant per magnam familiaritatem , quam cum illis in Ternata exercebant: In infula Honimoa glorian- tur Tiouwenfes & A trt primos fefe fuiffe Caryo- phyllorum plantatores; fed hoc fine dubio haud diu ante Belgarum adventum erit peractum , quum ex Por: gallorum fcriptis appareat , nullas Uliaffenfes infulas ullos produxiffe Caryophyllos: Hodie autem, quum pri- jum variis cladibus ac bellis, dein vero certis pa- 'cum incolis ftatutis conditionibus in infulis Mo- vaftate funt Caryophyllorum arbores , & exftir- tæ, nunc folummodo in Amboinz provincia inve- untur, non autem in omnibus ejus plagis, fed plu- timum in Amboina proprie dicta, ac tribus minoribus vicinis peninfulis Oma nempe, Honimoa , & Nuffalautas [n aliis enim adjacentibus locis ob continuam incolarum bellionem omnes evulfe fuerunt. Non magnas a- ant infulas, uti Gelolo , Ceramam, Bouronem, & Celebem , or r in Boero crefcebant, non ultra femi milliare a ait m re remote Grant, que enim profundius in frigidio- jus montibus crefcunt arbores, frućtusnon lete pro» ucunt, fimiliter non nimis littori vicinz locentur , ne marinus illas perdat , vel exurat. “A Javanis & Macafferenfibus arbufcule quzdam fi- foul cum terra, ut & Anthophylli , transve&tz fuerunt, que leete fatis excreverunt , & juftam acquifiverunt alti- tudinem, fed fructus producere ibi recufarunt : Unde SC quod fummus rerum arbiter fapienter fingu- p regioni fuas collocaverit divitias , Caryophyllosque in Moluccenfium regno conftituerit, extra quod nul- la humana induftria propagari, vel perfeéte coli poffunt; comprehendimus autem fub Moluccenfi imperio in- fulas quoque Buerg & Xulas , que antea fub T ernatenfi ditione fuerunt, atque partim adhuc ipfi fubjette nt. Claudius Salmafius in Homonymis poft Solinum cap. os. annotavit, Avicennam primum fuifle , qui indicavit Ca- ryophylfos apud Sine os , h.e. Sinenfes crefce- te, quod ita intelligendum eft: Sinenfes mercatores andis temporibus Moluccas frequentarunt , inde- Ipae in fuam reduxerunt patriam , qui tum in Moluccis in mullo erant pretio , hos ite- rum aliis peregrinis vendiderunt, vel ad illos trans- miferunt, illisque perfuaferunt , fructus effe in patria fua provenientes" centes. Simulque addo, Si- nenfes forte tum — hifce fructibus nomen Ten- impofuiffe , unde-Malaicenfes & Moluccenfes que ea deflexerunt, vera enim nomina indigena | Lawan, Boengoe Lawan, & Bugu Lawan h. €. ftu&us, feu flos clavum referens. Idem Salma/fius hy var p^ Caryophytias a- tomaticos cet tbopbyllos vocandos effe, cum decerpan- quur SC , & Caryophyllos matres, feu An- s Caryophyllos dicendos effe , dum revera mech referant mimorem , & intus unicum gerant nucleum, inftar Oliva officuli , fed tempore nomina unt et aie G permutata : Idem quoque au- kor putat, opbyilum: Plinit-idem cum noftris > o HERBARII AMBOINENSIS : Lawan, Boen Liber IL. cap. T. de naburige volkeren bekend was „zoo dat bet gerugte van die Edele vrugt in Europa de beide Koningen. van Cafti- lien ez PoRTUGAAL met badre vlooten, elk om 'tzeerfł , „deze verborgen Eilanden, als een tweede Colchis , dede op- zoeken „ en dewelke ons dezelve in naarder kennis gebragt bebben „en zy lieden daarentegen Zyn door baldadigheid, en boog moed van baar garnifoenbouders in den baat der In- ‘landers gekomen , en ook uit bet bezit dier Landen geftoo- ten: Kort voor de aankomft der weeg aes bebben de Inlanders van klein Ceram, genaamt Hoeamohel , de Moernagels van Mackian beimelyk ontvoert, en die op baar land geplant , alwaarfe zeer weeldrig vermenigvul- digden : eer fchryven haar die van Combelło toe, tot welk bewys zy lieden in baar gebergte „by de Negoryt- jes Maffili, en Nouhatoe, getoont bebben, tot diep “in “de tyden van de Nederland/che regeering , twee adrie groo- te en zeer oude Boomen, diefe voor de moeder van alle de - Amboni/cbe Nagelboomen wilden gehouden hebben , en waar van zy in een groot moufJon van yder Boom een Bahaar of 550. Holland/cbe ponden , en zomtyds meer , bebben afge- plukt , kort bier na bebbenfe de Hitoeefen mede op dierge-. lyken manier bekomen, en in badr Land geplant: Leyti- -mor (ofte klein Ambon) en de Uliafferfcbe Eilanden beb- ben geen Nagelen gebad tot de komfte der Hollanders toe, door welkers laft d daar eerft geplant zyn , bebalven die van Nuflavive , dewelke al in de Portugee[Jen tyd eenige Nagelen van de Hitoeefen bekomen bebben door de groo- te gemeenfchap , die zemet dezelve in Ternaten hielden ; op bet Eiland- Honimoa roemen baar die van Tiouw en Pa- peroe , datze de eerfte Nagelplanters geweeft zyn, maar dit zal buiten twyfel niet lange voor der Nederlanders aankomft geweeft zyn „vermits uit der Portugeefe fchriften genoegzaam blyxt, dat gene van de UliafJerfche Eilanden 1n baar tyd Nagelen gebad hebben: Hedensdaags ‚na dat- «ze door verfcheiden ongevallen en oorloogen , doch ech door contrakten met de Inwoonders aangegaan, in de Mo- ~ dukkos uitgeroeid zyn, werdenfe nu alleenig gevonden in de Provincie Amboina, en dat noch nietin alle gedeeltens daar van, maar meeft op bet Eigentlyke Amboina, en de drie kleine daar aangelegene Eilandekens, Oma, Honi- moa, en Nuffalaut: Want op andere naburige plaatzen uynze, wegens de gedurige rebellie der Inwoonders , alle SÉ uitgeroeit. Zy waffen niet gaarne op groote Kilan- den , als Gelolo, Ceram, Bouro, en Celebes; die op . Boero wafen , ftonden niet boveneen balvemyl van firanta T aa =. 't koude gebergte flaan, Gun M i dragen : Insgelyks moetenfe ook niet te digt op firant ftaan p dup de cee jupt niet Acts of pei oio e - Door de Favanen en Maka[Jaren. zyn: ook. wel eenige “Boompjes, en Moernagels na baar land met de aarde ver- voert , die bok groot geworden zyn , maar Zy-bebbenaldaar ene vrügten willen dragen: Blykende dierbalven, dat God den Heer, zeer wyfelyk aan yder Land zyn rykdom ge- ` vende, de Nagelen binnen den omkring van bet Moluxe gebied beflooten beeft , waar uit zy door geen menfchelyke naar ftigbeid te brengen zyn, «vy verftaan onder bet Mo- luxe ee mede de Eilanden Boero „en Xulas , dewelke voor dezen onder de Kroonvan Ternaaten geftaan hebben, en ten deele noch fiaam. - “Claudius Salmafius in zyne Homonymis agter Solinus gefteld, Cap. 95. bteft aangemerkt , dat dal den m geweeft xy, die gezegt beeft, dat de Nagelen by da volkeren Sine, dat is 5 Sineefen gegen, "t welk men al~ dus verfiaan moet. De Sinée[Je Koopluiden bebben in ou de tyden: de Molukkos. gefrequenteert , en van daar de Ni naar baar gevoerd , dewelke doen in de Molukkos noch in geen agting waren , dezelve bebbenfe dan wederom of aan de werkogt, of dezelve toegevoerd, en eta armen nagenieten wi baar Land groe- gende. Ik doe daar by, dat mifJchien de Sineefen doenmaals aan deze s Ka naam van Tenghio gegeven hebben, waar vande s, en Molukkanen baar Tsjenke ge- maakt bebben , want de regte Inlandfche naamen zyn Boa Lawan, en Bugu Lawan , dat ds oem die naar een fpyker gelykt. l ten > of dat men met in vyl/e Dezelve Salmafius meent , Specer y- Nagelen beboorde Anthophylla te noemen, geplukt werden , alfe noch in’t n flaan , en de Moer- nagelen Caryophylla , dewyl/e-in der daad naar een Noot- ken gelyken, en van binnen een korrel, als een. bebben , doch metter tyd zyn deze benamingen verwiffelt , waarmede ik my conformere Noch fuftincert bysdat CARYO- PHYLLUM PLINN een en bet zelfdę zy met onze Nagelen "ii E on OA ——— D E tall. al tal Er DE AS 7 lU io taaa te ir BSE ic or ct si A Be See a EE va ae M Luki WA loai os S cll aal iid di chan se e PON AS A o OO pl aa ia os Bed Ba NP a . tur: Si enim "pertum. quoque fuit , Caryophyllum late crefcere in- Il Bech, H Hoofif. ^: AMBOINSCHE KRUYDBOEK, ; Caryophyllis , Plinium.vero Cabelettas pro vero ha- buiffe fru&u, que re vera Piperis granum referunt , ipfofque cog. ag pro feftucis habuifie, uti & Piinius alio in loco Corallia rubra , quz filo trajiciun- tur amenti- gratia ,. pro Corallii arboris fructibus ha- buit, pretereaque ophyllo fuo jucundum tribuit odorem; Caryophylli itaque longe ante Paulum. Æ- gnietam occidentalibus populis jam innotuiffent „quod difficultatem includit, dum apud nullum antiquiorem alium Auétorem horum fiat mentio. EXPLICATIO Tabule Prime, Exhibentis ramum Caryophylli floribus ac fru&ibus onuftum ; - Malaicenfibus Tijenke dieti. A. Gagang , feu prima Caryophyllorum rudimenta. B. Caryophylli completi, C. Caryophylli florentes. | D. Caryopbylli matrices „feu Anthophylk. E. Internum Caryophyllorum matricum officulum. F. Eruca, que quibusdam annis ipfam Caryophyllotum arbo- rem perforat. G. «vermis , qui ramos, ac foliorum raches per longitu- - dinem a b Git. TN OBSERVATIO. | CARYOPHYLLUM a variis denominatum eft , fed a nullis defcriptum auctoribus, ves à noftro Rumphio. Denominatur autem a Pluknet. in Almag. pag. 88. CARYOPHYLLUS ARO- maricus Indie Orientalis , fruétu clavato reno. & in 'Pbytogr. Tab. 155. Fig. 1. exhibetur. à Cafp. Baub. in Pinace p. 410. CARYOPHYLLUS AROMATICUS fruétu oblongo, & a Breyn. Prodr. 2. pag. 49. alterius Editionis. Tournef. Ze, p. 661. à Dalechampio in Hiftor. Lugd. pag: 1759. CARYOPHYLLI AROMA- tici, & a Fob, Baub. part. 1. pag. 423. CARYOPHYLLI ÍN- piere a Clufio in Exot. p. 16, & Acoft. p. 267. à Pifone in Man- tifa aram. p. 177. TsCHtNxa. Vide porro Hortum Cliffort. p. 207. & Samuel: Dale Pharmac. p. 323. qui varia infuper ex- hibet Synonyma, ac virtutes Medicas. Ut & Weinmann. Phy- Żantkoz. p. 62. Tab. 324. litt. a. & Rumpbii Obferwat, 21. p. so. dec. 2. ann. x. Nature, Curiof. de Caryophyllis , ut & Valent. Mufeum Mufaor. Libr. 2. Seti. V. Cap. VII. p. 449. Tab. 2. ac Fr. Valentyn , Amboine defcript, p. 144, No, XXXI. & BLACKWELL, Herbal, Tab, 338. "> doch dat Plinius de. Cabeletten voor de regte vrugt beeft aangezien, de welke inder daat een Peper-korrel gely- kenen de: Nagelen: voor de fleelen, gelyk by op een. an- der plaats de roode Coraalen, die men aan de fnoeren rygt> voor. de vrugten van. den Coraal-boom aangezien beeft s en. daar en boven zyn Caryopbyllum een goeden reuk toe- Jebryft. Dies zouden de Nagelen. al lang voor Paulus ZEgieta aan de Wefter averelt:hekent zyn geweeft "t welk ayn zwarigheyt beeft dear! men by geen ouder -Autbeu- ren gewag daar van vints: "AA NW YSIN GE Van de Eerfle Plaat, ` ` i Verbeeldende een tak van den Nage/boom met zyn bloem en vrugten, by de Maleyers Tsjezke genaam A. Gagang, of de eerfte Sebepfelen der Nagelem. . ' B. De volwaffe Nagelen, EŃ ige C. Bloeiende Nagelen, D. De Moernagelen. E. De Biznenfte korrel van de Moerzagelen. F, ga Ruiz, die op fommige baten den Nagelboor doors yt. TAS G. Een langwerpige Worm, die de takken, en ryskens in de ` lengte a b doorknaagt. . O: ib M AANMERKINGĘ- De NAGEL BooM is van verftheide Schryvers benaamt; dog van niemant zoo wel befchreven , als van onzen Rama phius; van Pluknet in zyn Almag. pag. 88, wert ze genaamt CARYOPHYLLUS AROMATICUS Indie Orientalis , fructu clavas to Monopyreno „en in zyn Phytogr. Tab. 155. Fig. 1. verbeeldt, van Cafp. Baub. in zyn Pimax p. 410, wert ze CARIOPHYLLUS AROMATICOS fructu oblongo genaamt; en van Breyne, in zyn Prodr. Secundi paz. 49. van de tweede Druk; en Carros PHYLLI AROMATICI van Dalechamp in zyn Hiftor. Lugd. paz. 1799. van F. Bauh. Hiftor. eerfte deel. pag. 423. Car von PHYLLI InDICI, Van Ka Eun p. 16.'en Acoft. van Clufs 2. 267. van Pifo in zyn tiffa aromat, p. 177. 'TSHINKA. Zie verders de Hortus Chzffort. p.207. en Samuel Dale in zyn Pharmacol, p. 323,die nog verfcheide benamingen, en der zelver kragten opgeeft. Als mede Weinmann in de veelvuldige bena~ ming „en Befchryving der planten pag. 76, Tab, 324. lett, a, en . Rumpbii Obfervat, 21. p. 50. dec. 2. am. 1. de Caryophyllis s als mede Valentin. Mufeum Mufxor. Libr. 2, Set. V. Cap. VIL. ps 440. Tab.2. en Fr.Valentyn Befchryving van Ambon, p. 144 No.31. en Br acxwar Herbal, Tab, 338, | CAPUT SECUNDUM. Cultura, Mefis, & Virtutes Caryo- RS Um, uti dictum eft, Caryopbyll in Amboinam D aliis ex locis fuerunt tranflati, hinc majori cu- ra hic funt colendi , & tractandi, quam in natu- rali ipforum patria Mackian &c. ubi clima fponte illos producit , atque fine ullo hi labore progermi- nant: E contra hic in Amboina ab incolis diligenter excolendi funt, atque ubi defiderantur, etiam plan- tandi : Arbufcule autem juniores umbram aliarum arborum , fed non opacam amant ,adultiores autem fi fuerint , relique Silveftres arbores funt exítirpandz, ut fertiliores fint, atque ab una alterave parte fru- ifera tantum relinquenda arbor eft , ita ut filva ex ophyllis arboribus confita fit jucundi adfpećtus, ambulationibusque apta , quum nulle filveftres , vel majores plante ibi relifiquantur, que cauffa qui- “bufdam incognita quum fuerit {criptoribus,hi putarunt, & indicaverunt, Caryophyllos tam calidz effe nature, “ut nulla fub hac arbore crefcere poffent herbe , quod utem potiffimum continuo hominum labore impedi- Caryophyllorum arbores non depuren- tur, filveftres herbe adeo aréte & copiofe ipfis accre- fcunt, ut pereant, vel filveftrem induant naturam. Immo ophylla non ita arcte locanda funt, ut fe- fe invicem tangant, tales enim arbores inftar Laricum altifime crefcunt , nec multos dant frudus; Com- ter T "d IL HOOFDSTUK. Aanqueking , Oeg ff , en krachten van de Nagelen. | ps > als gezegt is , de Nagelen in Amboina van el, AJ ders overgebragt zyn, zoo moet menze aldaar met : — wat meerder moeyte bavenen, dan in baar natuur. lyk Vaderlandt Mackian &c. daar ze dien Landaart van zelve liet opwaffen , zonder eenige moeyte daar aan té doen: daar en tegen bier in Amboina moeten ze door de Inlanders zorguuldiglyk waa , en daar men zë . bebben wil, . ant worden: de jonge boompjes wil- len wel onder de [cbaduave van eenig dun Ee en maar groot geworden zynde , moet men al bet wilde ge- boomte daar Wen uytroeyen, op dat ze te vrugtbaar- der werden, latende Jlegts bier en daar een vrugtboom Doan, zoo dat een regt Nagelbos zeer playzierig is om aan te zien „en el yk te doorwandelen , vermi geen groote ruygte daar onder laat opkomen, 4 zaak eenige Schryvers onbekent zynde , zoo be meent en voorgegeven , dat de Nagelen van. natuur waaren , datter. gants geen groenteonder dien boom wa/jcben konde, doch "t welk veel. mees door jaarlykzen arbeid der menjcben gefchiet : want indien men de Nagel- boomen niet zuivert en havent, dan groeid de wilde ruig- ben zy ge- zoo heeten te zoo digt daar tegen op, datze verftikken en veravilde- ren: Së Ss AN es igt Haan, dat- ze malkanderen raaken, want dezulke fchieten zoo boog op als Spórren, en draagen niet wel: men beeft ook er- vaaren dat den Nagelbaom zeer wel ftaan wil tuffchen an- dac EA dere 6 HERBARII AMBOINENSIS alias frugiferas arbores, uti inter Canarium, Ga- Poe, Calappum &c. que fiexftirpantur, Caryophyl- lorum arbor lenfim marcefcit, & languet, pauciores- que producit fructus ; Attendendum autem eft, ne ta- les frugiferz arbores umbra fua opprimant Caryo- phyllum , fed femper ita diftent, ne fefe invicem tan- . gant: Obfervatum itidem eft, Caryophyllum plantatum, vel terre commiflum in altioribus incultis Silvis, ar- borem hanefatis excrefcere in altum, magnaque produ- cere folia , paucos autem gerere fructus , immo totam degenerare in alteram fpeciem , qua Silveftres Caryo- phylli dicuntur , nec aromaticam habent vim , quod tamen raro fit, & hinc parum eft notur. Si Caryophylli incipiant rubefcere vel florere, in- falubre habetur diu in talibus ambulare Silvis, quum Cephalalgiam cauffant ; hoc tamen magis ferventi- bus menfibus Octobri & Novembri adfcribendum eft. Arbores, quz ex Anthophyllis progerminant , al- tiffimé „ac vegete crefcunt, plurimzque fimplici erd- éto trunco, quum autem he difficillime fint adfceń- fui, ac plura producant folia, quam fructus, hinc in- cola illas contemnunt , unde plurimum tranfplantantur arbores , licet enim harum arbufcularum tranfplan- tatio fit laboriofa , atque incerta , donec hominis alti- tudinem acquifiverint , ramis tamen latiüs fefe exten: dunt, facilioremque prebent adfcenfum , melioresque dant fructus , & copiofiores: Non funt plantande in folo fabulofo , vel duro argillofo, vel ubi carex cre- fcit; fed in nigro lete crefcunt folo, fub quo per Palme latitudinem obfcure flava invenitur terra, hinc inde majoribus mixta lapillis, & uti dictum fuit, lo- cus ifte arbufculis obumbratus fit , quales funt agreftes arbores,fub quibus herba Ruttu Ruttu (certa Muici ter- reítris fpecies) copiofe crefcit. Quas porro incolz cau- telas fpecificas circa. plantationém harum 'arbufcula- rum oblervent , ut rite has teneras colant Caryophyl- leas arbores ; non utile erit omnia illa enarrare, - “In infulis Moluccis juniores arbufculz feptimo vel oćtavo anno fructus producere folebant,in Amboina vero decimo vel duodecimo atatis anno, tumque u- tile foret , primos illos fructus fponte prolabi , quum miiltum faveret arboris hujus incremento. Antea om- hi triennio in Amboina, nunc aütem plurimum omni quadriennio copiofa eft horum fru&uum feges. Immo in Hitoëe ora copiofa illa feges in fextum vel feptimum fepe extenditur annum, cujus cauffa eft, uod incole arbores hafce inclementer, ac ruditer tra- ent, quum colligant fructus „tot tantosque fepe å- vellentes ramos, ut longum requiratur tempus, an- tequam acceptum refarcire valeant damnum. Mino- res intervenientes fruges MoefJon Salattam h. e. Ze- phyrez tempeftates vocantur , quum continui Zephyri multas adferant pluvias frigidas , quz efficiunt, ut lo- co pans fructuum germinum, nil nifi folia pro- pullulent: Major autem ifta feges, feu uberior ifta tem- peftas non in omnibus locis zequalis eft., feu fimul eo- dem incidit tempore, ita ut una terre plaga optimam producat frugem , altera autem ipfi vicina fere nihil. CaryophyHorum collectio fequenti peragitur modo. Si Caryophylliin corymbis rubri appareant,floresque hinć inde fefe prodant , proximaque corymbo folia plurima decidant , tum omni ope collectio frućtuum horum eft inftituenda. Primum fub arboribus terra depu- ratur , que fcopis verritur, dein quidam arborem con- fcendunt, proximosque ramulos manibus attrahunt , fruétuumque corymbos manibus diffringunt , remotio- resque ramos baculis hamatis adducunt, iterumque corymbos decerpunt , quos corbibus imponunt, vel plerumque in terram projiciunt: Aliiin terra locati ra- mos fepe totos difcerpunt, qua attractione fepe tot difrimpuntur rami, ut arbor dein per aliquot annos quiefeere debeat, antequam vires fuas recuperet. Ma- s ruditer autem illi agunt qui laqueis ex Rottanghe, Goemut filis confectis fuperiores ramos vi attra- ZE feu longioribus baculis ramos decutiunt » quo. fit, am maxime ledantur, qui autem ar- bores fuas in maje i habent pretio , hunc non inftituent colligendi moim „ac non nifi fammos tantüm lzvi- ter decerpeńt corymbos "M Virides hi avulfi Caryophylli quibusdam in locis, prefertim in Larique , primum aque fervide immer- guntur, dein amplis obteguntur foliis, tigillifque in- ponun- Liber II. cap. H. dere Vrugthoomen „als Canaris , Gajang , Calappus &c. en zoo men deze daar uitkapt, dat den Nagelboom mer- kelyk zal beginnen te treuren „en minder te dragen : Doch dient gelet dat zoodanige Vrugtbomen de Nagelen met baare fchaduwe niet moeten onderdrukken , maar altyt zoo ruim Haag, datfe malkanderen niet en raaken: Insgelyks is bevonden , dat zoo den "xia geplant , of gezaait wert in booge wilde boffchen, den Boom als dam wel boog op- Jebiet , en groote bladeren krygt „maar weinig: vruchten draagt: Jaa gebeel em al veraert in een ander geflachte, "t welk men wilde Nagelboomen noemt , die gantfch niet Jpeceryagtig zyn, doch "t welk echter zelden gebeurt „en daarom weinig bekent is, Als de Nagelen beginnen root te werden, en te bloeyen, agt men bet voor ongezont, lang in die bofcben te wandelen, om date boof tpyn veroorzaaken , doch "t welk egter veel meer de beete maanden October en November toe te Jchryven is. De Boomen, die van Moernagels opkoomen , fchieten zeer weeldrig en boog op , meeft met een rechte [Lam , maar ver- mits deze zeer moeilyk zyn om te beklimmen , ook meer bladeren dan vrugten dragen „zoo baaten de Inlanders de- zelve , avesbalven bet meefte deel verplant wert , want al is bet verplanten dezer boompjes veel moeite en zorgen on- deravorpen , tot datfe de boogie van een Man krygen, 200 verbreiden zig echter deze boomen met de takken veel wy- der uit , zyn gemakkelyker te beklimmen y en draagen ook beter vruchten: Zy moeten in geen e noch harde kleygront geplant werden, noch daar bet lange [peo Staat , maar komen beft voort op favarte gront, daar een band diep onder bruine en donkere geele aarde begint , bier en daar vermengt met griote fleenen, en, als gezegt; de Plaats moet met eenige laage boompjes befchaduwt wezen, elyk daar zyn de Landboomen , onder welke bet kruyd atea Ruttu ( zynde een zoort van aart-mos ) overvloe- dig waft. at naaukeurigbeit de Inlanders verders in ’t aanplanten van de Nagelboompjes moeten agtervol- gen, om deeze teere Boomen op te brengen , zal niet noodig zyn fliptelyk op te baalen. "SI M Be "een plagten de jonge boompjes op t zeven[le of e jaar vruchten te dragen, maar in Amboina tis al ke ae: ares obs tailan waft het noch al raatfaam , dat men de eerfte vrugten , vanzelfs liet afvallen , naa dien bet tot de wasdom van dit boomp- je veel zoude helpen. Voor dezen plagt alle tdrie jaren in Amboina een groot Gewas te zyn, maar bet is nu meeft op het vierde jaar gekomen, : 2 = Jaa op de Kuft van Hitoe verfchillen de groote Mocí- fonnen zomtyts wel zes en zeven ris van malkander, waar van de oorzaak is, dat de In ongenadelyk bandelen , by bet orae i zoo veel takkem Jcheurende „en breekende ; datfe een angen tyt ruft verey- Seben , om de geledene fchaade wederom te verzetten: De tu[Jcbenkomende kleine Sayfoenen beet men Moeffon Salat- tan, dat is Zuid-fayfoen „om dat de geduurige zuide win- den veele koude reegens bybrengen , dewelke veroorzaaken, dat in plaats van de eerfte Schepzelen of Gagans, niets dan blaaderen voortkomen : Het groote Moeffon valt nep , alle plaatzen te gelyk, zoodat: eene fireeke des Lands een groot pe bebben ÍA aajt daar aan gelegen. niet: Het in-oeg ften der AS gefchiet aldus: Als de Nagelen maar aan de kroontjes beginnen root te werden, en Det bloeizel bem bier en daar vertoont, en de naafte en aan bet kroontje meeft afgevallen zyn, dan moet men de infameling met alle magt [poeden : ooreerft zui- verb men de gront onder de boomen , en weegt die met be- Jemen, daar naa klimmen eenige ob den boom, de naafte takjes baalenfe met de bant naa baar , en breeken de kroon- tjes met baar banden af, de verdere takken moetenfe met amboezen, daar baaken aangebonden zyn, naa baar toe trekken, en de trosjes a me A » diefe dan in baar korf- jes Besten, of meeftendeel om laag laaten wallen: Ande- ren, die beneden ftaan , bakken insgelyx de takken gebeel af en door dit rukken werden zoo veel takjes gebrooken, dat den boom eenige joaren daar na ruften moet , eer by zyn kragten wederom krygt: Noch rouwer gaan. zy te werk, die met ftroppen , van Rottang en Goemut-touwen gemaakt , de bovenfte takken met gewelt naa baar trekken , of met lan- e flokjes de takjes afflaan, waar door de boomen zeer ge- Selon en , en gekrenkt werden, maar die zyne boomen in Waarde bout , zal deze manier niet gebruyken y en by bet in-oeg ften niet meer als qn de trosjes af breeken. De afgeplukte groene Nagelen werden op eenige plaat- zen , inzonderbeid op Larique , erft in bet wat gedoopt, daar na met breede bladeren toegedekt $ op [parre in den rook Sr anders deze boomen zeer: EE NE oe mem ————— DE RE vor qan ar II Boek. IL Hooff? onuntur , ut fumo inpregnentur , atque fub his fameus ocatur ignis, per aliquot dies ita in fumigio relinquun- tur, quod Soffo dicitur , unde ruffum acquirunt colorem : Plurimi autem incole ita fumo illos fuffocant , nec an- tea in aqua illos immergunt , hique fuffuminati Caryo- phylli ardenti tum foli exponuntur, & exficcantur , vel pluviofo tempore fupra ignem in fumo , in fole autem multo melius eft, tumque nigrum mox induunt co- lorem, Laryxenfes autem Caryophylli non penitus atri funt, fed ruffi manent: Experimentum autem, an bene fint ficcati , in eo confiftit, quod unguibus abradi pof- fit quedam portio, atque intus lete purpureum prebeat colorem, qualis eft Cerafi diffecti. Tales autem Ca- ryophylli, qui fine hac fuffocatione feu fuffumigio in fole vel fumo tantum exficcantur (quod fit cum iis , qui fponte decidunt, vel fi tam parva fit portio , ut fuffo- cationis labor T non refpondeat , ) rugofi funt , le- ves, &fordidi , hique ab emptoribus ac queftoribus re- cufantur , vel feliguntur , quos ut fallant , Incolz fole- bant illos tingere fumo Dammar , hoc autem detegi poteft, fi manus commaculent: Vera horum fructuum meffis eft ab Oćtobri ufque in Decembrim , fubfe- quentibus vero menfibus lanci inponuntur, fi a feftu- cis aliisqué fordibus fuerint depurati, capitula Kabe- letten dicta remanent, fed hec fenfim fponte decidunt, unde femper in ingentibus Caryophyllorum acervis magna grume quantitas ex delapfis hifce capitibus flo- ribusque emarcidis apparet , & invenitur. Sin mercatoribus tradantur Caryophylli, nulli An- thophylli , vel albi ifti Caryophylli admixti fint , quum in utrisque nulla reperfatur aromatica vis: Silveítres vero Caryophylli facillime dignofcendi funt, quum multo fint majores , pallidiores y magisque infipidi uam vulgares feu veri, nec Incolz facile illos lado Geer, ari fatis, quod hoc ob crimen plecteren- tur Ex Ternatenfium relatione Caryophyllum ul- tra centum annos vivere poteft, quum circa Anian in regione Hoeamobel Caryophyllum fuerit obferva- tum, quod in primis bellis cum Kimelaba Madyra fue- rit amputatum, & ex incolarum computatione tum. centum & triginta implebat annos; erat hzc arbor. tam vafta & craffa, ut duo vix viri illam brachiis ample- &i poffent; Unica hzc arbor vice gerebat duo Baha- perd a e. 1100 pondera Caryophyllorum , & ante quin- quaginta annos, quum Hitöeenfes Belgas in hanc. advocarent terram, ex eadem arbore unum Bahar h. e. 550 pondera Caryophyllorum decerpferünt, quos Belgis tanquam fpeciem donarunt. Hodie autem nom ita fenefcunt, cujus cauffa gee effe memorata ifta rudis fructuum collectio, feu quod Amboinz montes funt frigidiores, quam Molucce. Circa enim annum. 1666 in Hitoaé varie perierunt Caryophyllorum arbo-. res prz fene&ute , que juxta incolarum relationem. plantate fuere fub imperio Frederici Houtmanni primi, Amboinz gubernatoris, h. e. ante fexaginta circiter. annos; In aliis Leytimorz plagis duin etiam jam intereunt, quize-fub. rnatore e. ante quinquaginta à | + Maxi- mum autem damnum patiuntur ex ingenti & infolito, tempore ficco, quod quibusdam annis hancce vexat Provinciam ; Caryophyllum enim natura fua eft fer- vidum , humidumque expetit aérem ‚unde modicas plu- vias, folumque humidum defiderat,alioquin perit arbor. Maxima autem harum arborum peítis eft vermis uidam forma vulgarium alborum Coflorum , feu Eheim ‚ durum & ex nigro fufcum gerens caput: Teredo hzc in ipfo gignitur & crefcit ligno , un- de arbor brevi perit, quod dignofcitur, fi ejus- trun- cus hinc inde lachrymas emittat, atque ex hocce vi- tio anno 1667 & fubfequentibus multa: miliiaarborum in Leytimora & Hitoénfi plaga perierunt. Caryophylli, preterquam quod ab hominibus, a qua- druplici infuper avium genere propagantur , per virides nempe & albas palumbas, per avem annuam di 5 & Cafuarim , uti in Banda per easdem palumbas Nuces Mofchate propagantur. ` Ufus. De Caryophyllorum ufu hoc in loco pauca dicemus , partim quum eorum ufus fatis per Europeos libros fit divu s partim quum in: India parum ufurpentur:.- Videtur enim nature Creator hofce roduxiffe non tam in ufus ferorum horum: inco- arum, quam in Europeorum commodum , ac refertim Boreali populo. Wes enim Caryophylli ervidam habeant effentiam , luperantem fervore , non autem ermano Speultio h. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 7 gelegt» en daar onder een fmookent vuur geftookt: Men aatfe eenige etmaalen aldus fmooren , "t welk men Soffa noemt, waar vanze een ro[Je koleur krygen: De meefte, Inlanders fmoorenze alzoo in den rook, zonder dezelve tá vooren in water te fieeken, en deze gefmoorde Nagelen werden als dan in de beete Son gedroogt , of by regenag- big weer boven 't vuur in den rook; maar in de Son is bet veel beter, en krygen als dan eerft baar fwarte koleur , doch de Laryxfe Nagelen worden niet regt favart , maar blyven bruin: De proeve van wel gedroogt te zymis , dat menfe met de Nagel kan afknippen, en binnen een paars purper als van een opengefneden Ker[Je vertoonen: Die gene, die zonder dit fmooren flegts im de Sonne of rook gedroogt werden Çt welk gefchied met die van zelfs af- vallen, of alle zoo we nig hebben, datfe de moeite van ‘t fmooren niet waard zyn) werden rimpelig „ligt „en on- gezien, en van de Ontfangers uitgelchooten , om welke te bedriegen, plegen de Inlanders die met den rook van Dammar te verwen , doch dat gemerkt kan werden, als xy de banden befmetten: Den rechten Oeg ft is van Oëober tot December, im de volgende maanden brengt menfe ter [cbaal , ale van de fteclen, en andere vuilig- heden wel gezuivert zyn, maar de Kabeletten kunnen z niet wel afkrygen , doch die vallen metter tyd van zelfs af , wesbalven men onder alle Nagelboopen altyd een goe- de partye gruis van deze afgevallene Kabeletten , en droog bloeizel vint, _ In °t leveren aan de Koopluiden moeten "er gene begin» nende Moernagels , of voorfchreve witte Nagelen. onder lopen; want indie beide geen fpeceryagtigheit en is. De wilde Nagip kan men zeer ligt kennen, want die veel. rooter , bleeker , en onfmaakelyker zyn als de regte, de nwoonders wullenfe niet ligt daar onder mengen, vermits ze wel weten „datje daar over geftraft worden: Volgens bet zeggen der Ternatanen zoo kan de Nagelboom over de 100 jaar out worden, bebbende omtrent Anien , op’t Land Hoeamohel, een Dago eftaan, die in de jong fte Oorloogen met Kimelaha Madyra omgekapt is, na ree- kening der Inlanders, doenmaals 130 jaren out: zynde: by was zoo groot en dik , dat bem pas twee mannen omar- men konden: by droeg in, cem vol Sayzoen twee Babareny (dat is 1100 É ae els) en vyftig jaren te vooren, wanneer de Hitocefen de Nederlanders in dit Land wil- den roepen, bebbenfe van denzelven Boom een. Babar dat is 550 ponden Nagelen geplukt , om die aan dezelve tot een te vereeren: Hedensdaags werdenfe 200 out met meer, waar af de oorzaak is, zoo men gift, dewoor- noemde rouwe handelinge , of dat Amboina kouder bergen heeft dan de Moluccos: Want omtrent bet jaar 1666, zy op Hitoe uitgegaan eenige Nagelboomen wie van ouder- dom, dewelke na 't zeggen der Inlanders geplant zyn on- der de Regeering van Fredrik Houtman, eerfte Gouver- neur van Ambonas dat is omtrent voor 60 jaren: Op andere plaatzen van Leytimor beginnen mede al eenige uit te gaan „dewelke onder den Gouverneur Herman Speult, dat is voor 50 jaren , geplant zyn; bet meefte perykel ly dende van de groote ongewoone droogte , die zommige ja- ren deze Provincie quelt: Want de Nagel is van natuu» ren beet , en vochtgierig , en wil derbalven een matigen reegen en vochtige gront hebben, of anderzints gaat by uit; Dan de grootfte peft van alle is een zeeker geworm» . te „in deg te van de gemeene witte boutwormen , of: te Rupfe, met een bart en favart bruin booft: dewe binnen in * bout groeidt , en den boom in korten tyt doet Jrerven, waar van de teykenen zyn, als den flam bier en daar begint te traanen, en zyn van deze quaale Ao, 1667 en de volgende jaren veele 1000 boomen op Leyti- mor, en de kujt van Hitoe uitgegaan, b e De Nagelen werden behalven door de Maja door vier ME Vogels voortgeplant , te weten door de roene en wilde witte Duiven, door den ogel, en Cafuaris, gelyk in Banda door Ple Duiven de Nooten-mu/jcbaten voortgeplant werden, + GEBRUIK : Van’t gebruik der Nagelen'£ullen wy op des ze plaats weini „przen, ten del om dat de, ER „ab enoegzaam in uropiaanfcbe . e iss Ten deele dewylze in Indien weinig gebruikt werden: Want bet fcbynt , dat den Schepper der natuur egent, | aso efchapen heeft, niet zoo zeer voor deze wilde Śmiej „als voor de ani bec en noorder werelt 3 want alzoo de Nagelen een heete boedanigbeit — e HERBARII AMBOINENSIS autem ficcitate ipfum Piper, hinc patet , fervidum hunc fructum in hifce calidis regionibus non ita utilem effe, quam in frigidiori & Boreali climate. Indi hofce adhi- bent tantum , & in parva modo quantitate ad quasdam unguenta, que componunt ad corpora fua fricanda , fi calefacere illa velint: In cibo iis non utuntur, vel taro, & parva quantitate, Tabaco autem mifcent pro fuffimigio. Javani & Malaicenfes , qui antea Amboi- tiam folebant frequentare ad mercaturam exercendam, hos emebant Caryophyllos cum Anthophyllis & feftu- cis, binaque poftrema in fuos fervabant ufus medica- tos, que gradu caloris differunt a veris Caryophyl- lis, nihilominus tamen vim fatis habent aromaticam, Caryophyllos vero ipfos peregrinis vendebant merca- toribus: Bredere quis poffet,illos feligere Anthophyllos ad propagationem , fed quum compertum fatis habue- runt hos non plantari vel propagari poffe , fi modo per octo decemve dies in edibus fuerint depofiti, quum caro exterior ftatim exficcetur, hinc a vero alienum hoc videtur. : | Ex s antea Magiftratus juffu tenue ac fanguineum deftillabatur Oleum , quod in India magni zíümabatur, & non parum differebat ab illo, quod in Patria feu Hollandia genuina Pharmacopzorum ar- te preparatur: Dee autem in hifce terris deftillatio jer aéneos fiat alembicos, nec. rectificetur hocce o- EL. hinc faporem habet aduftum, atque fimilem o- dorem, ceterum adeo fubtile & penetrans eft, ut fo- . lum externe adhiberi nequeat , quum cutim exurat, atque inflammet. Si vero cum aliis oleis , uti Calappi, Rofarum , Olivarumve fit mixtum: optimo cum fuc- ceffu adhibetur in Indica paralyfi, Beriberi dicta, tumque hocce SEO partes paralytice , & quafi emor- tue. Beriberi autem five +Paralyfis-hec y vulgaris eft morbus nautarum ac militum ; qui caftra fe- quentes multum patiuntur frigoris, aliaque incom- modà: Subfequens vero tempus edocuit, iftum mor- bum fine Caryophyllorum oleo curari quoque poffe , ` fi modo balneum ënn. e RE li, feu | erunt in , vel. arboris folia cum Lagondi foliis fi ipfi Caryophylli ir yne ocque inungantur artus. Iftius quoque eptemvel novem guttule cum d velalio quo- vis:potu pinantur contra dolorem Co bus ortu qui vero calidi ac biliofi funt temperamenti, ab illo. abftineant, quum nimis fanguinem inflammet. ` Oleum hocce in omnibus liquoribus fundum pe- tit, cum .quibus mifcetur. Apo etiam Arece po- tui addunt Caryophyllos, vel cum illo exurunt hos, fed noxium dat potum ; ingentem enim capitis excitat dolorem feu Cephaleam, exurit cerebrum, & tene- bricofum efficit Mes o illi quoque fentiunt, qui iotidie Caryophyllos Tabaco mifcent, & adhibent pro migio. Congeftorum Caryophyllorum odor di eft nocivus , ut, fi per unam tantum noctem in camera quis dormiat, in vel fub qua magna horum copia eft occlufa;; talis ad vomitum ufque naufeabundus, & anxius quam maxime fit, atque ingentem capitis dolo- rem fentiat: Unde patet fumma Creatoris fapientia ita effe fubordinatum , ut bina excellentia illa aromata, Caryophylli nempe; & nuces Myrifticz, quod & de ceteris quoque credendum eft, pauciffime in India ufurpentur , E tanto ML vods Weg ufum atque u- tem in Europa; quo imus rerum Arbiter homines conftringere voluit ad mutuam f: iari 5 & neceffitudinem inter fefe exercendam. * o .. Ex recentibus Caryophyllis, fi -rubefcant, faccha- rum & conditum fit, fi conterantur, vel Anthophylli modo findantur , officulumque eximatur. “Portugalli ex hifce ue aquam alem folebant deftillare, "e extra uium jam eft, quum noftra natio illarum > m non fit cupida, nec amans. ~ de SH RYJ RZE ze RO A arado . , „ Anthophylli a longo jam tempore apud Chinenfes Baleyen bs ; Javanos +8 Malaicenfes ja: ufu fuere me- dico, in Jaya prefertim magno in pretio fuere ab an- sai be er — ar Pn Nec bene di- 7 OMEN potuit, querh in finem Javani , & Malaicenfes iis uteban +, Qui tanti illos emebant , quidam autem Gr s ZE dam nobis ere in 1 Puy w d Rer v : ; í - Primo iis-utebantur-ad diabolicas &fuperítitiofas ar- tes: machicas, ad preparandum Crat Sala,& Liat Sala, quo werden: Welke Beriberi een gemene plaage in quodam iftorum Oleorum inco-. icum ex flati- Liber II. cap. YT. treffende zelfs de Peper in bitte, maar niet in droogte, zoo blykt, dat deze beete vrugt in deexe beete Landen zo dienftig niet wezen kan, als in de koude-moorder werelt : De Indiaanen gebruikenfe alleenig , en dat noch in kleine uantiteyt, onder fommige zalven, die zy maaken om 't icbaam daar mede te ftryken, als zy bet verwarmen wil- ` len: In de koft gebruikenfe-die gants niet, of zeer wei- mig, bebalven dree in "t. rooken onder baar Tabak men- gen, de Favanen en Maleyers, die voor dezen in Am- boina plagten te: komen. bandelen , kachten de Nagelen met de Moernagels en fteelen , en bielden de twee. laatfte voor baar zelven tot Medicyne , als verfchillende wel een graat in bitte van de regte Nagelen, doch niet te min noch ge- noeg faam Jpeceryachtig zynde ; maar de Nagelen verkog- tene aan de vreemde Koopluiden: men zoude- meenen, datze de Moernagels zogten om GG verplanten , maar ger. mits ze wel geweeten bebben , dat men die niet verplan- ten kan, aile maar 8 a 10 dagen in buis leggen; dewyl dan het buitenfle vleys verdroogt, zoo is dat niet waar- chynlyk. "R / Uit de Nagelen wierd voor dezen, zomtyds door laft van de Overigbeid ¿een dunne.en bloet-roode olye gebrant, daar men in India veel werks van maakt , boewel dezelve niet Weinig ver/cbilt oan de gene, die in "t Vaderlandt door de oprechte Apotheekers konft. gemaakt wert: Want vermits bet bier te Lande’, in 't diftilleren , door koopere . Jlangen getrokken , en niet geredtificeert vert , xo beeftze een brandige reuk en finaak y anderfints zoo. fubtyl en door - dringend zynde , dat menfe alleen van nsi niet ge- bruiken kan „aangezien ze zeer op de buit brant: en moet met andere ol ye „abs-Calappus, Roozen , of Olyven-olye ver- mengt, en zoo im de Indifcbe beroertbeid, Beriberi ge- maamt , met fmeeren op de verdoofde partyen gebruikt onder de Ma- troozen en Soldaten is, die in °t Leger fwervende , koude - en ongemak moeten uitftaan: Doch de volgende tyd. beeft eleert , dat men de gemelde ziekte ook zonder Nagel-olye » wenk » als men flegts een bat-water maakt, daar 1 * "Nagelen-of baare bladeren met die van Lagondi ge- kookt zyn, of alsmen de Nagelen zelfs in een van de voor- noemde-olyen kookt "em de leden daarmede ftrykt: Men. neemt ook van de woorfchrevevolye 7 en 9 droppelen y met ` bier of andere drank in, tegens buikpyn, die uit winde- ;gbeid ontftaat , maar beete en galachtige menfchen mogen het niet gebruiken „als ontfteekende bet bloedt te gewe ig. < Deze olye xinkt^in alle vochti beden ,: daar menfe on- dermengt, te gront ` Sommige doen ook Nagelen in den Arak, of brandenfe wel met den Arak;'maar zulx is een Jebadelyke drank, want by veroorzaakt.groote booftpyn , verbrant de ber(fenen , en maakt een donker gezicht ,.'6 welk ook die gene gevoelen, die de Nagelen dagelyx on- der bet Tabak drinken gebruiken: De reuk van: de verga- derde Nagelen is zoo fcbadelyk , dat , als'men cennacht in de Kamer flaapt , daar een party in of onder leyt , men daat van tot braakens toe qualyk en benaut «vert, mits- gaders groote booftpyn krygt: Waar uit blykt , dat bet door de groote wysheid des Scheppers verordineertzy, dat | die beide treffelyke . yen, Nagelen, en Nooten-mufjcha- ten, gelyk van de anderen ook te geloven is , zeer wei- nig in India gebruikt werden; maar hebben zoo veel te ^ | grooter nuttigbeden. in Europa , waar door Godden Heere de menfchen tot onderlinge gemeinfchap beeft willen drin- MIE SiS. ien od $ too. mues oy Er = as ^ Uit de groene Nagelen:, alffe. beeinnen- te «rooden wert ook een Suiker en Conferf e ; dezelve in fiuk- ken wryvende , of alsze Mi els beginnen te werden, Jegts open fplytende , en den kern daar uitnemende, - De Portugeezen p'agten ook een Cordiaal - water daar van te branden , "t we mu buiten gebruik às gekomen , vermits onze Natie tot-diergelyke: dingen niet curieusis > ` De Moernagels'zyn al: van outs by de Chineefen, Ba liersy Javanen, en Maleyers in groot gebruik -geweeft in de Medicine: maar inzonderbeid zynze «ant jaar 1675 aan; op Fava in groote agting gekomen, en zeer duur verkogt: Men beeft ni Pek ervaren kunnen , waar toe ze de Javanen sven. Maleyers gebruikten , die zoo veel gelt daar voor gaven ‚doch zommige bebben ons door veel ommewegen eenige opening daar van y 56 welk i e volgas ef aas. gee ens ge A =e Ten eerften gebruikenze dezelwe tot-baar duivelfche en fuper ftitieufe konften, om te maaken Crat Sala, en iat t U Boek. U Hoofift. quo ejus geftator ita prefervabatur,ut nulla hoftilia arma talem tangere velullo modo nocere poflent,item ne talis nec confpići nec dignofci poffet, qui illud geftabat, hincque proficuum iis , qui furta , vel illicitos exerce- bant concubinatus , quumque ab ifto anno tantuni bel- lum in Java fuit geftum , creditum fuit hinc adeo ab illis expeti , uti & quoqué a Baleyenfibus. . Secundo , Anthophyllos contritos cum Cuju rapat , & Madja Cán h. e. gallis Quercus propinandos dant ju- nioribus fponfis, vel quoque mulierculis , qua ex puer- perii lecto furgunt, ut partes naturales magis arétent, quo fit, ut gratiores fint maritis. egos Sege, . Tertio, cum ficcato Poele cortice mixta & comelta appetitum excitant. " Quarto , Flatus diffipant, Colicamque curant. . Quinto, Externe (mp cum radice Kellor artuum oedéma tollunt. à; ; Sexto, Arcanum eft , quod Sinenfes plurimum fibi fer- vant, clamque exercent ad libidinem excitandam; quem in finem illos adhibent , quibus putant partes naturales roborari: cui exercitio hzc natio pre omnibus favet & cupida eft. Ad hzc omnia Ánthophylli àb illis ufurpan- tur , fumuntque illos ‚qui arbori inherent, & modo fufci apparent.cum viridi mixti colore , qui autem prz ma- turitate decidunt, illos virtutibus deftitutos cenfent, hinc raro in Java funt Magnates , quin femper quos- dam Anthophyllos in domibus fuis fervent, credentes, omiiia medicamenta exaltari , quibus parva modo An- thophyllorum borum. dofis fuerit mixta. . 5 Fe ftucé. a mulierculis adhibentur in unguento: Bo- „ri Bori , quod infantibus convenit atque debilius requi- ritur iis, quam adultioribus, cui itaque ferventes non admifcent Caryophyllos. Ante ducentos annos non tanti eftimabantur Caryophylli, qui nec tanta quan- titate ex India evéhebaritur, & parva tantum copia, quanta réquirebatur in arte Medica, unde & confpur- cati cum Toe & feftucis mercatoribus .tradebantur parvo pretio, uti & factum fuit primis Hollandorum navigatoribus , pes dutem quum depurati require- rentur , folia, feftucasque felegerunt, duplicique diven- diti fuere pretio. In itinerariis quibusdam libris inve- nitur, in Zeylona quoque crefcere Caryophyllos , quod poftea compertum fuit, Silyeftrem effe fpeciem omni aromatica vi deftitutam ; fic quoque alii dixe- runt , in infula Madagafcara crefcére eet? ;lon- ge autem alium effe fru&um teftatur Garcias ab Orto ibr. 1. cap. 15 & 21. ubi ita loquitur: In infula St. Laurentii certus occurrit fructus magnitudine Nucis Avellane, vel paulo major cum ejus putamine, hic- que Caryophyllos fpirat , ejus. autem: ufus- haćtenus ignotus eft. Et quamvis Avicenna loc: cit. de Caryo- phyllorum gummi feribat, ac Clufius in fuis annota- tionibus in Garciam quoque narret, inter Caryophyl- forum acervos, qui antea Antwerpiam fuere tranflati, pluries obfcure füfcam inveniri refinam, que carbo- nibus ignitis eme a À Caryophyllo- rum odorem, uti quoque ir Jib. qucap. 6. fefe habuiffe fruftum flavi gummi; ficci & eti d facile liquefcentis, quod,fi accenderetur, Caryophyllos fpirabat,fed "ek expers erat ; non tamen dubitandum eft, quin illis Caryophyllis aliud quoddam gummi feu refina fuerit mixta „ex qua Ińcole faces, feu cereos fuos formant , qualiseft Dammar Batu , nigrum Dammar &c: quod inter Caryophyllorum exficcątionem delapfum, orte ex induftria relictum.eft, & ipfis diu mixtum y ` odorem coloremque Caryophyllorum attraxit , mm. colis enim-non notum eft Caryophyllorum gummi. Itti etiam fcriptores, aliique homines multa narrant de liquidi attraétione non tantum arborum ; fed ipfo- rum. quoque. ficcatorum Caryophyllorum. de Arbo- ribus fupra fuit didum, illas amare pluvias radiis fo- laribus fociatas ; terramque fub illis non nudam effe, vel herbis orbatam , quod € quicum, hincquc prohiberé herbarum proventum , fed olummodo quod hominum labore depurata fervetur. HE ys / _ De ficcatis vero Caryophyllis dicunt , illos re: pofitorio occlufo contentos, totum aqua plenum vas intra unam noctem omne: liquidum attrahere ; illudque quosdam mercatores inftituere , ut -hinc Tom: Il: Ca- ophyllum omne attrahat li-. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. g Liat Sala, dat is den drager zoodanig- te bewaren, dat bem geen vyandelyk geweer raaken of treffen kan ; als mede dat men den gene niet ier degen bezien of kennen kan, die- ze daagt en daarom nodig den genen , die op dievery en ` ongeoorlofde boel/chappen uitgaan , en dewylę van dat jaar aan zoo grooten Oorlog op fava gevoert wierde, meen- de men datze daarom zoo zeer gezocht zyn, als mede van de Baliers. ten e 2. De Moernagels, gevreeven met Caju- Rapat, en Madja Can of Galnooten , gevenze ook de jonge Sien te drinken, als mede de Vrouwen , die van "t kraamen opftaan , om de natuur te fluiten, waar doorze te aange- namer b de Mannen werden. ` . 3 Met de gedroogde [cber[Je van Poele gemengt, en gegeten, verwekt eetens-luft. | 4. Breekt de geflooten winden , en verdryft *t colyk. .,5. Van buiten opgefmeert met de wortel van Kellor verdryft de zugt uit de leden, ` 6. ls een geheim, 't welk de Sineezen meeft onder haar bouden , gebruikende dezelve om baare vleeflyke luften te Jlerken , waar toe die Natie boven andere genegenis. Tot deze alle nemenze de aankomende Moernagels, die, noch aan den Boom banden; en effen beginnen bruin te werden, met groen gemengt , maar die door rypheid afvallen , ach- tenze krachteloos , daarom vint men niet ligt 1emant van de Grooten op Fava, of zy trachten eenige Marten in buis te bebben , om datze meenen , dat alle Medicamenten gefterkt werden, daar men een weinig van de Moernagel onder- mengt, De fłeelen werden by de Vroutjes gebruikt tot Bori- bori zalve voor de kinders , die wat flapper moet zyn , dan voor oude Lieden, en dierbalven'daar de heete Nagelen niet toe te pas komen. Doch woor 200 jaaren plagt men 200 veel werks van de Nagelen niet te maaken, noch de- zelve in zulken menigte uit te voeren , maar alleenlyk in kleine quantiteyt , en maar zoo veel als men im de Medi- cyne van. nooden bad dierbalven ze ook zeer vuyl, met bladeren, fleelen en-al, aan de Koopluiden gelevert wierden, en dat voor een geringen Prys, gelyk noch aan die van de eerfte Scheepvaarden der Handed gefchiede, maar naderbant „als men daar op zindelyker begon te wer- den, beeft men de fteelem en bladeren daar uit gemonfterts, en doen. is de prys noch eens zoo veel verhoogt geworden. Men wint in eenige Reisboeken, dat op Zeylon mede Na- gelen. zouden ls, Ais , t welk. maderbant bevonden is. niet anders dan een flach «wilde fpecerylooze Nagelen te zyn. CE: bebben andere voorgegeven , dat 'er op bet Eilandt Madagafcar mede Nagelen vallen maar. dat bet zelve een an andere vrucht zy, getuigt Garcias ab Orto ,- Lib. d. cap. 15 en 21, zeggende aldus; Daar is op bet Eilandt St. Laurens zéekere wrucbt „im de pfootte van een bazenoot , met baare fchaale , of wat grooter , de: quelke naa. Nine riekt , miaar zyn gebruik is tot noch oe onbekent: En alboewel Avicenna, loc. Cit. van een Nagelgom fcbryft , en Clufius, in zyn aanteekenin p voorfchreve Garcias, ook verbaalt , dat onder de Nagel- boopén , die men woordeżen tot Antwerpen aambracht? y meermaals een fwart bruin hart gevonden wierd , *t Welk op koolen gelegt , een flerken Nagelreuk badde , gelyk ook auhinus t, Lib. 4. cap. 6. gebadt te bebben een fiuk geel. Gummi ; droog en bryzelig , ligt fmeltende en brandende, naa Nagelen rickende , doch zonder fmaak: Soo en (er mocbtans niet aan te twyffelen, of daar zal on- der die Nagelen eenig ander bor geaveeft żym , waar van de Inlanders baar. toortzen maaken , belyk de Dam- mat bam, fwarten Dammar Pc: ^t welk in ^t droogen mifJcbien onder de gemelde Nagelón gevallen zynde ; voor- bedacbtelyk daar onder gelaaten is en overzulks door lang leggen dereuken verwe van de Nagelen aangenomen beeft, want. ook de Inlanders en weten gantfch niet van een Na- gelgom : ook weten de voorige Schryvers, en zommige gemee” ne Mannen veel te verbaalen van de vochtgierigheidt niet alleen der boomen , maar ook der gedr Nagelen. Van de Boomen is bier boven gezegt, wel reegen met Sonnefcbyn gemengt willen bebben , en ook dat den ont daar onder niet gezuivert „ en bloot ży, om dat de agelboom alle vochtigbeidt aan zich trekt ,- en daar door den aangroey van bet onkruidt beledt , maar alleen om dat by door Menfchen arbeidt geboúden wert. - Pam de gedroogde Nagelen geven zy voor , dat ze in een, beflooten Pakbuis leggende een geheel vat vol water binnen een nacht aan baar trekken zouden , en dat zulks zommige pen Be y doen, om daar door de Nagelen te ver/waa- - rens o .HERBARII AMBOINENSIS ` Liber IL. cap. H Caryophylli graviores effent, fi vendantur, fi hoc autem dicant de mercatoribus Indicis vel indigenis » ui illos vendunt , magnam ipfis adferunt injuriam : Supra enim diétum fuit, Caryophylłos, cum traduntur, tam ab incolis, mercatoribus , quam ab his, nautis ita ficcos effe oportere , ut abradi unguibus poffint. Utri- que autem fatis conftat, poenam fore capitalem iis, ui tales inftituerent fraudes : Haud tamen diffiteri volo , Caryophyllos eque in promptuariis , ac prefer- tim in navibus omne liquidum , quod ipfis vicinum eft, attrahere, hincque in navibus femper intume- cere, ita ut nunquam tam ficci tradi poffint, quam fuerunt accepti. An autem hzc ars Aromatariis Europeis non melius fit nota (qui illos non tanta,quanta in repo- fitoriis condita eft, copia vendunt) illi bene confcii funt. Hee funt, que de totius arboris , ejusque fructuum qualitatibus detegere vel reperire potuerim , unde hanc niam defcriptionem cum fequenti Verficulo: Caftilie reges ditat Peruana potofis Aurea, Soffale fertur arena Tago. Omnibus bis venis preferrem Caryopbyllum , | Quem liber Domini munere Belga tenet. _ Supra Memoratum Caryophyllum in magna Mada: afcare infula crefcens ab O. De fequenti de- cribitur modo: ye maa a alta eft arbor inftar Lauri , sque ipfi fimilibus, fed mi- noribus. Fructus, Voarven/ara dićtus , eft inftar Ju- ` L glandis, faporeft tam corticis, quam interioris fubftan- tie Caryophyllo fimilis , eundem quoque faporem habent ejus folia: Flores formam habent Caryophyl- li, uti quoque ipforum eftfapor , odor , & virtus. Arbor nullos dat fructus: nifi tertio quovis anno; quum in- cole hofce fructus, ac folia, qua cum Zingibere, & Al- lis pifcibus incoquunt, defiderant, non ipfam con- fcendunt arborem , fed ipfam ad radicem: circumci- dunt: In altis crefcit montibus, cujus mas & femina invenitur. e 0 Wal 1 ren , dog, indienze dit zeggen van de Koopluiden im In- diën, of van de Inlanders, dieze leveren , zoo doenze denzelven groot ongelyk aan: Want bier boven ts ge- zegt, dat de Nagelen by de leverantie , 200 awel van de Inlanders, aan de Koopluiden , als van die zelve aan de Schippers , zoo droog moeten zyn , dat menze kan afknip- pen: Ook weten die beide wel , dat bet cen flrafbaar werk zoude wezen voor die zulks wilden beftaan: Lk wil ech- ter niet ontkennen, dat de Nagelen , zoo in de Pakbui- zen , als inzonderbeidt in de Scheepen alle vochtigheid , die daar omtrent is , aan zich trekken „en daarom in de Schee- pen altyt ontlaaten , 200 datze nooit zoo droog konnen ge- levert werden, alsze ontfangen zyn: maar of deze konft de Kruideniers in Europa niet beter bekent zy (diexe niet met gebeele Pakhuizen vegbandelen ) dat mogen zy weten. Dit is bet gene wy van de gebeele gelegentbeidt dezes voorgeftelden Booms , en zyn vrucht tetrejfende > tot noch toe. bebben konnen leeren , en. ondervinden , zullende dier- balven deze Befchryving eindigen „en fluiten met dit vol- gende Rympje of Versje: Caftilie reges ditat Peruana potofis Aurea, Soffale fertur arena Tago: Omnibus his venis preferrem Caryophyllum , Quem liber Domini munere Belga tenet. . Datis: | De Caftiliaanfcbe Kroon, roemt Perus ryke bergen, ` De Portugaalfche pocht op bet Soffaalfche Zant: D' dmbonjcben Nagelboom kan alle mynen tergen , Die God den Schepper geeft aan "t vrye Nederlandt, le fchors als bet binnenfte, den Kruitnagel gelyk beft dF żel selve fmaak zyn ook de bladeren: bet b vezel eft de gedaante van een Girojfet-nagel y desgelyks de Flak "Bom EIE Bü r. [maak , reuk en kracht: De Boom krygt dan. om "t. derde jaar ‚wanneer de Inwoonders deze vruch- ten en blaaden, die zy met Gember,en Look by P'ifcb koken , willen bebben , klimmen zy niet by den Boom op, maar bakken bem by de wortel af: by waft op boge ber- gen, daar is een Mannetje en Raps, ` : CAPUT TERTIUM Caryopbyllum Regium. Tsjenke Papua, e Sen Uondam in Ternata mira & rara Caryophylli Q varieras inveniebatür, que tamen non diverfa erat fpecies , quandoquidem hec unicatantum in mundo erat arbor , que fimiles producebat Caryo- phyllos, quum juxta Philofophiam nullum individuum conftituat fpeciem: Atque afti ophylli regii di- cebantur, quum credebatur nulo Cum T'ernaten= fium rege peculiarem provenire; & etiam cumjeo inter- ire arborem: Quod. tamen compertum eft, non cer- tam obfervare periodum; arbor enim, que regi Ham- zac fuo confecrata fuit yi a> » fructus adhuc anno: 1655 produxit, que Mandarfách per feptem jam re- year os: Reges hanc femper arborém religiofe ervarunt, hyllosque: potiffimum in: fuos adhi-- uerunt ufus, amicisque fuis tamquam aliquid parti- ulare miferunt ;. In infula folummodo Mac vd rica Nec duo diverfi in binis occurs rebant arboribus , dividi poteft in. Hamzds & Mandar- abas arborem. Utraque autem quoad truncum , foliaque: vulgari Caryophyllorum: arbori fimilis erat ; fique: nullos. ger ofcenda i bant fructus., ab ifta non di Hamzas arbor. Car py erebat multo minores: yulgaribus, fupra non.latos , fed acuminatos, quique ad. lacera unum duofve gerebant apices:elevatos , fere in- ftar extremitatum foliorum. Juniperi , coloris autem: magis nigricantis, quam — ca: : Arbor hzc iftoan- ho interit , tumque alteradteram propullulabat, "E us “NL HOOFDSTUK. Konings Nagel-Boom. Tsjenke Papua, En beeft voor dezen. in: Ternaten Sechter geen geflacht em mad > vermits datter niet meer dan een ee: ige Boom in de werelt WAS , die d “Nagelem droeg , en-dat naa den regel der Nat en. > Nullum: individuum conftituit fpe- ciem , geen ondeelbaar ding kan een geflacht op zich zel- ven. maken: en. wiarden-de voorfcbreve: len Konings- nagelen genaamt, naadien men geloofde, dat meden ger "A doch Bn wanneer Mandarfah al zeven jaren geregeert hadde: ga a 3 oningen bebben dezen Boom altydt zeer zorgvuldig. be- | mecht voor baar zelven geb nt ter tweederley Vruchten op twee verfcbeide Domn ar den gezien , zoo kan by verdeelt werden in Hamzâs en Mandarfahas Boom: beide waarenze aam [lam en blade- ren de ams Nagelboomen gelyk , en, alsze gene vruch- temen droegen, van dezeloe niet te onder (beiden : Ham- Zás-boom droeg Nagelen , die veel kleinder waaren dan de geméene, boven niet breet, maar toegefpitft , bebben- de aan de zyden een d. twee [pitxen naar bowen gekeert, by- aUo , vegen ern FRAT? RET ue egere msg A OMB s em D Boek. MI Hooft/. bus nempe horis diftans a priori prope pagum Gnof- fagiam eadem in infula, ita ut nemo putet, hant ex prioris radice vel fru&u progerminavifie ; hzc enim arbor nullos gerit Anthophyllos vel femen, quo propa- gari Goller, | Ternatenfes hoc Caryophyllorum genus vocant ; ES s du e no 1678 tales produxit ENDS; qui ex acumi- num numero & forma omnino fimiles erant illis Ham- zás arboris , nunquam autem in Anthophyllos excre- - yere, atque anno 1682 eadem in regione Hatives ve- teris binz tales inveniebantur arbores fimiles produ- centes Caryophyllos: Uti ano annis an- tea circa pagum Toleboe in Amboine plaga vulturnea fitum talis obfervata fuit arbór, fimiles Tsjencke Papua fruétus gerens, ita ut jam in Amboina tres fint ar- bores, quarum fruétus plerumque funt acriores vul- ribus Caryophyllis. Incolz illos quoque decerpunt, ie: cum vulgaribus vetidunt, ita ut aliquando in Europa aliis mixtos reperiant quosdam. ducens Catyophyllos : [DU = u fyophyl e) tiid conftat, produxit fructus, multo autem graciliores erant illo- rum corymbi, quam memorati anni , quum in Amboi- uz nunquam fuit obfervata, ioo Babaran ńempe , fingulum vero Babaar 550 ponderibus Hollandicis æ- quivalet. Caryophylli ifti fegii follicite affervantur tanquam mirum & rarum nature artificium ; quum incertum fit, unicam talem arborem aliquot per an- nos fuperftitem fore. — E PACA TIO. Tabule Secunde, Exhibe ramum Czryopbyli Regió Ambiinenfi, Tyjeike Radja A + B. pa zi ti Ternatenlis junioris? C Primi | "adult fant Caryophylli Regii ex Mackian. D. Sunt Ce M Papi Ternatenfes adulti , tempore Regis E Vert Corpbyli Regi, reg Mandarafbab. | er € RZY $e F; Recentiores C rede ed inenfes „anni 1693 & 1694. - Tom. II: Saree OB- AMBOINSCHE KRUYDBOEK. ar bykans als de Genever-bladeren , en van koleur favarter als de gemene: In 't voornoemde jaar is dezen Boom uit- gegaan , en kwam doen weder een ander voor den dag » te weten wel. drie uuren gaans van den woorfchreve eer- Den by bet Dorp Gnoffagia , op 't zelve Eylandt , zulks niemünt en moet. meynen s dat. by uit. de wortel of vrucht des voorgaanden gefprooten of voortgekomen is , want de- zen Boom draagt. geen. Moernagels of Zaat , waar mede men bem zoude konnen voortplanten, De vruchten van deze laatfte,dewelkeavy Mandarfahas- boom noemen , zyn veel zeltzaamer van fatzoen dan de voor- poe » alsmede grooter , en met de voorgaande Hamzás- agelen weinig gebykeni(je bebbende ; als fcbynende meeft van enkelde fpitzen gemaakt „dewelke gemeenlyk in vier ryen Baan, en boven fpits toelopen , van koleur licbt-ros , kon- nendé, als zy out zy, uit malkander genomen werden; beide waffchen ży op baare fleelen , en in krui(jen aan baar kroontjes , gelyk de gemene y en zyn ook alzoo fcherp eń Jpeceryachtig van fmaak: dan dezen laatften Boom is door gece A da in de volgende jaaren omgekapt „als men alle de Nagelboomen op ^t Eilandt Mackian , volgens con- tra& ; moefte uitroeyens vermits. de Uitroeyers bem van andere niet konden onderfcheiden, en by op die tyt gene vruchten droeg „zynde een byzonder verlies van dit avonderlyk ftuk der natuure voor de Liefbebbers ‚vermits diergelyken in de werelt niet meer te vinden i$: Het zy dan ‚dat zeekere boom Ao, 1688 albier op Hative gevon- den; den, voornoemden Mackidańfćhch boom vervangen wilde: want deze draagt by wylen vruchten, die naa E ty a Nagelen fcbynen te aarden , inzonderbeit naar die van amzâ ; zynde kleine naageltjes , boven toegefpit en hebben een of twee Jpitsjes ter adia. “sup di - De Ternatanen noemen dit geflacht van Naagelen Tsjencke Radja, dat is Konings-Nagelen , om fie ve reden: De Amboinezen noemen alle Konings- agelen Tsjencke Papua, na de gekrulde bayren van die Volke- ren , want 2 gewoon zyn plc okryte dingen den toe- naàm van Papua te geven: Den voornoemde boom van Hative beeft in "t jaar 1678 noch al zoodanige vruchten gira» die aan veelbeidt van fpitzen en fatzoen , ge- eel en al gelyk waren die van devoornoemde Hamzâs boom, maar zy den, en Ao. 1682 wierden op 't zelfde Landt van oudt Hative noch twee zulke boomen gevonden , diergelyke Na- elen dragende: GH a me do jadren tê vooren omtrent et Dorp Tolehbe aan Ambons N. Ooftboek gelegen , mede een boom is gevonden, FH. tahi sjencke Papua dragende. Zoo datter nu in Amboina drie boomen gevon- den werden , en bare vruchten zyn gemeinlyk fcberper dan de gemene Nagelen: De Inlanders plukkenze , en leveren: że onder malkander met de gemene ; 200 dat menze ook in Europa bier en daar onder dezelve winden zal. Na dat de natuur zedert *tjaar 1651 geen boom vort- gebracht beeft met de originele Konings- Nagelen , zoo is eindelyk Ao. 1692 een eenige boom op de kuf van Hitoe, en bet diftriét van Kayetetto voor den dag gekómen , dra- ende die rare Konings- Nagelen uit enkeldé Jpitzen be- aande ; die in vier ryen ftaan 5 en ieder rye uit 5 a 6 toen, dewelke met de oprechte oude Ternataanfcbe Ko- nings- INagelén over een komen, Waar van in de Figuur een Takje vertoont wert. Dezelfde boom heeft Ao. 1694 wel wederom dezelfde vruchten gegeven , doch de kroon- tjes waren veel magerder dan die van "t voornoemde jaar, wanneer Amboina de grootfte Nagel-Mouffon gebat beeft, waar van men nooit geboort beeft , te weten omtrent 3700 Baharan , ieder Bahaar van 550 pont hollants , de voor- noemde rare cs Napa worden dan zorgvuldig be- baart als een feltzaam Konft-ftuk van de natuur , dewyl men niet verzekert is ; dat dien eenigen boom veele jaren Baan, of in ’t leeven blyven zal. ; ; bben tot nocb toe nooit Moernagels «villen wer- AANWYSINGE 2 Van de Tweede Plaar y — Nagelen Tsjaski RADJA genaamt A. en B. De jonge ' € Konings-Nagelen. C. De eerite of Konings-Nagélen vit Mackian. a Hamza vergadert. e. E es e. + Opregte Konings-Nagelen van Koning Mandarafcbab, . . F. mer we teg m "tjaar 1693 en1694; "a | AA 12 OBSERVATIO. Prima hujus fpecies, feu potius vajietas, vocatur CARYO- PRYLLUS REGIUS aromaticus eg in „Almageft. pag. 88. & in Phytogr. Tab. 155. Fig. s e . & CaRYOPHYLLUS fruêtu oblongo , abortive minus (quamo[à ex Infula Ambon. Breyn. Prodr. 2. p. 50. alterius editions, ut & CARYOPHYLLUS RE- Grus Ansoinicos Rumspbii ibidem. ubi optime in notis fub- jungitur a Joanne Pbilippo Breynio filio : „, Hi GARYOPRYLLI, » qui Brent dicuntur, fpecie , me judice, ab antecedente non » differunt, neque fructus revera dicendi funt, fed rudimen- . y ta potius florum fructuumque abortiva , meris fquamis mon- >> ftrofe luxuriantia, & a fcopo aberzantia , que nunquam hinc >, perfeéti flores, nec fructus evadunt. Ceterum odorem fa- » poremque CAR YoPHYLLORUM AROMATICORUM Officin. re- » ferunt , virtutesque poffident , quas an gradu excellentiori fu- „» perent, ut nonnulli purarunt . fola experientia decidendum eft. He his porro vide Weinmann. Pbytautboz. p. 63. Tab. 325. lett. 4. ut & Rumpbiż obfervat. 21. p.53. Acad. natur. curios. dec. 2. zen. 1, ubi & horum figure , atque ejus Epift. s. p. 403. & Epift. 8. p. 421. in Vaient. Mufico Mufeor. Tab. 1. & libr. 1. Sect. V, cap VH. & Amman Manud. ad mat. med. cap. 8. Set. IX. p. 96. & Fr. Valentyn Amboine defcript.p. 195 & 196. Tab. 32. ut & Linfchoteni itinerarium. cap. 65. Reliquae porro figura non nifi monftrofe aberrantis feu potius luxuriantis nature Va» rietates habendae funt, quas quüm Rumphius adpingi curavit , hic illas fimul fubjungimus. CARYOPHYLLUS ARBOR a Mun- tingid-in cultura plantarum libra, cap. 3. defcribitur „fed man- ca admodum figura exprimitur, - a " CAPUT QUARTUM Caryopbyllum Silveftre, T sjencke Oetan, YIlveftre Caryophyllum plerumque altius excrefcit, comaque ampliore , quam domefticum, ac plu- rimum uno erigitur trunco ;. Foliorum raches funt etiam longiores, firma, & virides; ejus folia multo majora, & quoque oppofita funt, fed non ita exacte, obliquam plerumque efformantia crucem: In arbori- bus junioribus pedunculi funt. breviores , vel ramos lata SC plaga obvelant , quam in vetuftioribus , in quibus duplicis itidem obfervantur forma : In initio enim polonia menfium , fuperius multo funt la- big: Caryophyll foli is referenti nata, veraque Caryophyllorum folia magis referentia, novem, decem, & tredecim longa Ger, quatuor autem lata ,in junioribus vero arboribus minora funt, ceterum glabra quoque, fed non eis neque tam dura „ac vulgaris Caryophylli. Foliorum ora quo- que fünt finuofie & arcuate, ac tenuibus parallelis trans- verfalibus venis pertexta funt folia, fed non ita arctis ac vulgaris, & ad oras recto finu funt conjuncta inftar illorum Cajoe Mera, & S'ambofe, Sylveftre. enim Ca- ryophyllum eft tamquam medium genus, quod affine elt inter J'ambofam , & Silveftrem arborem Cajoe Mera dictam, cum paie x: magnam habens affinitatem. Me- dius folii nervus fulcatus quoque eft jinftar folii Cajoe Mera, fed non ita profunde. : Contrita hec folia filveftrem fpirant Caryophyllo- rum odorem, cum quadam aciditate mixtum, unde facile etiam dignofci poffunt. _ Fructus in corymbis quoque gerunt uti doniefticum, fed numero multo rariores, hinc inde enim unus al- terve locatur in ramulorum fummo , atque in illis modo duo, trés , quatuorve fimul fructus, ejufdem fere forme, fed duplo majores domefticis , capitu- lum autem illorum non ita latum eft, floresque fimi- les gerunt ac vulgares, diu funt virides, tandemque barum rubefcunt, fufco ac cinereo intermixto colo- re, fi flores uxerunt, Anthophylli excrefcunt , magnitudine baccarum fructuum magne Varinge , vel longiores, fere inftar minoris digiti , qui cincti & obdućti funt obfcure rubente feu purpurea carne cul- trum éraffa; molli & fuceofa inftar aliarum Silyeftrium gambofarum `, ingrati faporis..cum aciditate :quadam juncti: Intus continetur officulum oblongum , uti in vero HERBARII AMBOINENSIS rotundiora, ficcis vero menfibus funt acumi- . Liber M. cap. IT. AANMERKING E © De eerfte zoort wert CARYOPHYLLUS RrGrus aromaticus van Pluknet genoemt in zyn Almageft. pag. 88. en in zyn Pbytogr. Tab. 1 $5. Fig. 5. verbeeldt. en CaRYOPHYLLUS fruête oblongo abortive minus fquamofo ex Infula Ambon. van Breynius in zyn tweede Prodromus pag. 50. van de tweede uitgaaf, als mede CARYOPHYLLUS Brems AMBOINICUS van Ramphius:, alwaar zeer wel onder in denooten van Joannes Philippus Brey- wius de zoon bygevoegt wert: 5, Deze KONINGs-NAGELEN „» verfchillen, zo veel ik zien kan „niet van de voorgaande in 15 ZOOrte , en zyn voor geen regte vrüchten te houden, maar » liever te houden voor afwykende beginzelen der bloemen. » €n vruchten alleen uit fchubben , monftreuzelyk afwykende >> Van het oogmerk der natuur, beftaande ; waarom dezelve >» Ook nooit tot regte bloemen ofte vruchten uitgroeien. Ver- » ders hebbenze de reuk en fmaak van de regte fpecery Na- » Zelen in de Apotheken gebruikelyk , welkers krachten zy ook +» bezitten , doch of zy dezelve overtreffen, zo als fommige .. »» gemeent hebben, is alleen door de ondervinding te befliffen. Over deeze zie verder Weinmann in de veelvuldige benamin- ge en Befchryving der Planten pag. 78. Tab. 325. lett. a. en de 21 Obfervatie van jus pag. 53 in de Acad. nat. curios. dec. Zeen, Y. alwaar ook der zelver figuur , en zvn vyfde brief pag 403. als ook de achtfte pag. 421. in Valent, Mufeum Mu- (Geer. Tab, en Libr.2. cap. VM. Sed, V. en Amman. Manud ad mat, med, cap. 8. Set. 1X.p.96. en Fr. Valentin Befcbryving “van Amboina. p 194 en 196. Tab. 32. en Linfobotens Rysbefcbry= ving. Cap. 95. De overige zoorten verders zyn nicts anders als monitreufe veranderingen door de afwykende, ofte liever overdadige natuur te houden. dewelke om dat Rympbius hier heeft laten bytekenen, wy hier ook byyoegen. De NAGEL- BOOM wert mede van Munting in de ogar oefening der _ ten in het tweede boek capitt. 3. befchreven , doch zober in dé Plaat verbeelt, TS TUR. E wilde Nagelboom waft gemeinelyk wat boger, en 1) met een breder kruin dan de tamme, meeft met ee- nen ftam Pa vn e, de ryskens zyn ook er s taay, en groen, de bladeren veel grooter „en ftaan mede te- ge ra doch zoo precys niet „en meeft in een fcheef "wis: Aan de jonge boomen zyn baare fleelen wat kor- ter „of zy bekleeden den fleel zoo veel meer „of verder dan aan de oude boomen, daar aanze dan ook noch van twee- derley omen zyn: want in * begin van de regen-Moej- fon vallenze van vooren breeder en ronder, maar in de drooge MoefJon zynze woor [pits , en de oprechte. Nagel- blaaderen «vat ES „negens tien en dertien vingers lank, en vier breet , aan de jonge boomen zynze wat klein- der „anderzints mede glat , boewel niet glimmende, noch zoo ftyf als de tamme: De randen zyn ook «vat. bochtig, en met fyne paralleele daversaderen . » doch zoo digt niet als de oprechte, en aan de kanten, met een door- JV, HOOF P aande bi e Pzaamen gefloot ens gelyk die van de Cajoe spe Bad imboe: want de de agelboom is ie Jbaare zoort „dewelke Zeg maakt tulichen de Jambofa , en den wilden boom E rend ege die beide veel gemeis beeft: De middelfte zenu- we van bet blat heeft ont op voore , -pelyk die van. joe Mera „doch zoo diep niet, "` grun, RW Ve Gevreven xynde bebbenze een wilde Nagel-reuk, met eenige zuurte gemengt, daar-aan menze kennen kan, ` Haare vruchten dragenze mede aan kroontjes. ge tamme , doch veel nde in getal, Pande hi pe maar eene aam ’t-uiterfte der ryskens , en aan de kroont- jes flaander maar , 3 + 4 4 bezyden malkander: Zyn. de bykans van bet zelfde fatzoem doch wel tweemaal zoo groot als de tamme, maar *t booftje is zoo breet niet, ` hebbende insgelyks zulken bloeizel-en. Kabeletten als dezel- ve, zy blyven lang groen, en werden eyndelyk een avei- nig root, met vaal en; W onder een ,enals- ze gebloeidt bebben „zoo wordenze ook tot nagels van grootte als de Befién der vruchten van de groote Varinga, of noch wel zoo lank , en bykans als een kleine winger , omgeven of omvangen met een donker-rovt of "purperacb- tig vleys ongeveer een mes dik, week en fappig , als aan de wilde Jamboefen , onlieflyk van fmaak ep met eenige zuyrię j JAJA Will, W? "M WAM aaa, NN Win A nnb b or PL TN PUDE ttem VOE TOYS aram gm mene PE enm IL Boek. IV. Hoofif. | AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 13 vero Anthophyllo, fed multo majus & linea incurva notatum, in bina divifum fegmenta. Anthophylli hi ficcati non fufcum vel obfcure ru- bentem induunt colorem, uti veri , fed fordide gil- vum habent colorem, & rugofi funt; nec odorem ha- bent, vel vim aromaticam ; fed illorum fapor eft in- ratus, filveftris, & aufterus, Arboris hujus lignum eft durum, folidum , grave, & magis cinereum, quam domeltice, cum fufco quo- dam colore mixtum, non quidem elegans, fed varios tamen in ufus mechanicos utile, terram: autém tango re non debet, alio quin facile corrumpitur : Fructus flo- rent, & maturefcunt eodem fere cum domeftice tem- pore, vel paulo ferius, Decembri nempe vel Janua- tio: Arbor hzc fponte in filveftribus crefcit monti- bus, atque propagatur ibi Anthophyllis fuis delapfis: Nomen. Latine zał» gz Silveftre , Malaice Tsienke utàn. Amboinice Babu Lawan Abbal, & Bubula Wabbal. Hitoénfibus autem Obulawan Aycou , quia hzc arbor, uti dictum fuit, tantam habet affinitatem cum Cajoe Mera, feu Aycou, de quo libro 4 plura di» centur. = E : : Locus. In omnibus infulis Moluccis occurrit, & ta- libus quoque in locis, ubi nunquam veri obfervati fue- re Caryophylli: Quidam Hitoénfis mihi narrabat fefe ibi verum plantaville Caryophyllum , quod tempore in Silveftre degeneravit ; idem quoque expertus fui alia in arbore, quam certus Cram in generali Caryophyl- lorum verorum plantatione ibi etiam fuiffe locatam. Ufus. Quum nulla fit vis aromatica in hoc fructu, neque colligitur , neque ufurpatür , fed avibus cibo re- linquitur; raro etiam fit , fallaces incolas juniores de- cipere mercatores , hos filveftres Caryophyllos cum _ venditione ac traditione veris mifcentes, ut pondus ag: | gravent , quod ipfis alias facile foret inftituéndum , uum eodem fere tempore maturefcant , fique hoc dere eretur, mulétarentur ili, qui autem attendere ad id accurate velit, facile dignofcere filveftres A teft, quum multo fint majores veris Caryophyliis, diores, & e] coloris "E faga Y devias es quoque effe , qui ex veris fponte decidunt , & fine con zi exficcantur : Silveftres autem funt majores, & infipidi penitus. Raya i dratz vix formari poffunt , quum arboris truncus ra- ro fit rotundus, fed plurimum angulofus & difformis; - Inter Silveftria quoque Caryophylla altera minor WIE aus DP ae E sE U in fi fe : . nume rbufcula, plurimum tantum s for- mam excrefcens , que tamen nimis ce natura differt, quamque in fubft inter Sil: veftres quoque arbores nomine Caryopbyllaftré Silvef tris „feu alterius libro quinto difcribemus. Sin Silveftris Caryophylli lignum ad poftes adhibe- re vélimus, primum fumo exponendum, eft , quum diutius tum durat: Ufurpatut quoque ad fecurium ma: nubria, & Oryze túdiculas, politum vero ejus lignum foli non eft exponendum , quum inde facile findatur; denique recens lignum RES ad talia adhibetur opera, quibus fifura nocet , fed femper ficcum: EEPLICATIO | Tabula Tertia, Que exhibet ramum Carjopbyli filveftris Tsysnère Obr an; incolis didi. Ra b Nataralem fruétus magnitudinem & formam denotat, ` OBSERVATIO. - Arbor hee Silveltris a Plukmetió in Abnag.p. 88. videttir inari CaRtopEtLLvs languefcente vi aromaticus, Ae: E io C fructu majore , & in Phytogr. Tab. 274 ex hibetur, ut & a Valent. in Ambone defcript. pag. 169 nomine | Silvefiris , nec non in Valent. Mufeo EET = CAPUT. zuurte gemengt: Daar binnen legt een langwerpige korrel, even als in de oprechte , doch ors grooter „en met een krom- me linie , in taveen deelbaar. Deeze Nagelen gédroogt &ynde; werden niet bruin of donker-root , gelyk de oprechte , maar krygen ten lelyke vaale koleur , en-werden rimpelig ; daar is ook ganfch geen Jectryac erigit ins maar een wilde onlieflyke , en ad- gtringerende fmagk: i o oni et bout van dezen boom ts bart, dicht; fwaar, em graauwer dan bet tamme, met eenige bruinte gemengt ; wel van geen zonderlinge moyigbeidt, doch evenwel tot wverfcheide timmerwerk noch gebruikelyk , maar °t moet de aarde niet raaken, anders bederft bet zeer licht: De vruchten bloeyen, en werden ryp omtrent dezelve tyt als de regte Nagelen ; of wat later, te weten in December en January: ook groeyt den boom van zelfs in 't wilde ge- wë, en plant zich zelven voort door zyne Moernagels. Naamen: Latyn Caryophyllum Silveftre , Malleyts Tsjencke útan : „Ambońs u Lawan Abbal, en Bu- liula Wabbal : Hitoeës Ohulawan Aycou; om dat de: zen boom, als gezegt 4$ , 200 veel gemeyn(cbap beeft met bet Cajoe Mera of Aycou, waar van lib. 4. noch wat zal gezegt worden, UE . Plaats: men vint bem in alle Moluxe Eilanden „en dat ook ter plaatze, daar nooit regte Nagelen geweeft am. Zeeker Hitoeës verzeekerde my, dat by daar een oprecht Nagelboompje geplant hadde, 't welk metter tyt in eem wilde veraart was. En bet selte beb ik noch eens bè- wonden aan een anderen boom „welke men wifte eenige tyt te vooren, in-een generale aanplanting „aldaar gezet te zyn . Gebruik: Deal daar geen fpeceryachtigbeid in. deze vrucht is ,200 wertze niet verzamelt , en ook niet gebruikt, maar de Vogelen tot een fpyze gelaaten „en zelden gebeurt bet ook , dat zommige flimme Inlanders de nieuwe Kooplui- den bedriegen , deze wilde Nagelen, int leveren, onder de oprechte mengende , om 't gewicht te vermeerderen, ^t welk bun te lichter om te doen is , dewylze omtrent op een tyt ryp worden, maar als bet uitkomt, wordenze daar over geftraft: en die "er wel opletten wil „kanze licht ken- nen, om datze veel grooter zyh als andere Nagelen, als as bleek eń ongezien van koleur , gh wy ook gezegt bebben , die gene te zjn, die van de T van zelfs afvallen , en zonder Lé Jlegts in de Sonne. gedroogt werden: Doch de wilde Nagelen zn noch vry wat groo: ter, en gants onfmakelyk, : Het bout wan dezen boom is s als geet is, moch ge: bruikelyk tot den buisbouw 3 %00 tot fbylen; als balken , doch tot ftylen zoo bekwaam niet, om dat bet in de aarde ligt vergaat , anderzints wert bet ook zoo bart als yzer; zoo dat men daar qualyk een fpyker kan inflaan , inzons derbeidt in de huizen der A i „ die meeft wol rook zyn, en fcboon dit bout zoo hart en durabel wert „men kan echter geen vierkante balken daar van maaken, om dat den ftam zelden ront , maar boekig, en wanftallig is. Onder de wilde ; n wert ook gereekent ten ander, klein boompje » meeft een ftruik blyvende, doch al te veel van den Nagel-aart ver/chillende , en °t welk wy in ’t olg ook onder de wilde boomen, met den nad van Caryophyllafter terreftris, of alters lib. 5. befchryven zullen - Als men ^t wi Na elbout tot fbylen van paggers gebruiken wil, gelyk de gefchiet 5 zoo moet men "t eerft rooken , want dan duurenze tanger: Men gebruikt bet ook tot fteelen van bylen ew rysflampers ; maar bet gefchaafde bloote bout moet men niet in de Sonne leggen „ om dat bet daar van Np soda In fomma bet verfche bout. wert tot gêne werken gebruikt, daar °t niet febeuren. mag j maar altydt bet gedroogde. | E AANWYSINGE Van de derde Plaat. E Verbeeldende E Tak van de Wilde Kruide-Nagelòom , by de Inlanders T'sjENKB OETAN genaamt.. ~ a Vertoont de Vrucht in de na grootte en gedaante. Eo AANMERKING E. Deze Boom fchynt van Plukned in zyn Almaz. p. 88. ge naamt te werden Ca n v oPHrLLUS languefcente ui aromaticus ; Malabaricus „folio ©» frullu majore, en in zyn Phytogr. Tab. 274 afgebeelt; en van Valentyn in Ambons befibryving. pas. 196. onder de naam van wilde Nagelboom befchreven , mede — in Mufeum Mufeorwm. epift, 23. P KN é 3 é 14 HERBARII AMBOINENSIS CAPUT QUINTU M. Nux Myriftica. Pala. y Ti fummo Creatori, ut homines continuo in la- bore & exercitio occupatos teneret , placuit, rutilantes gemmas, fulvum metallum ; aliaque cimelia in ipfis terre vifceribus celare, fimili quoque modo bina pretiofa aromata , Caryophyllos nempe, atque Nucem Mofchatam in paucis parvifque planta- vit infulis, illafque in extremo veluti Orientalis Oceani angulo fimul abfcondit: Quo modo Caryophylli antea ininfulis tantum Mo- luccis & hodie in Amboine folummodo imperio 1n- veniantur , fupra memoratum fuit: Nunc itaque tranfi- bimus ad alterius aromatic# arboris deferiptionem, Nucis nempe Myriftice arbotis; que ita fefe habet. _ Vere Nucis Myriftice, femine quoque diéte, arbor formam gerit ac magnitudinem vulgaris Pyri , quédam etiam funt altiores. Ejus vertex rotundior eft quam . Caryophylli, nihilominus tamen bene ordinatam for- mat Pyramidem, fed magis exteníam quam prioris: Plerumque recto exfurgit trunco , aliquando ‘etiam duplici & triplici: Rami plurimum ad latera exten- duntur, nec ita in altum eriguntur ac Caryophylli: Ex hifce autem quidam rariores ita eriguntur, ac fi erecti forent fuítes, quique in fummo parvas ali- quando etiam formant comas inftar junioris arboris. Arboris cortex eft glaber, obfcure cinereus cum vi- ridi mixtus, interne rubens & fuccofus. Arbor ra- ros gerit craffosque ramos , hi autem luxuriantes funt , in tenues longosque divifi ramulos, qui: intricati de- pendent, & fructus gravitate deorfum inclinant. — a Folia funt inftar Pyri, fed paulo acutiora, longio- ra, integra; & acuminata, fuperius obfcure virentia, inferius parum cinerea, qui character eft omnium nu- cum generum; quod inferior nempe folii pars fit ma- gis incana , quam ejus fuperior, caterum funt glabra inftar Caryophylli foliorum , fed multo tenuiora, & magis zqualia, fuperius parum fplendentia , inferius neutiquam , lateralesque gerunt paucas coftas: In bi- nos plurimum locantur ordiries in ramis ; fed alternata: „In ore manducata diftin&e aromaticum praebent fa- porem: Sin arbor incidatur, vel ejus ramus abrum- atur, fuccus exftillat keviter rubens, &. glutinofus , ere inftar tenuioris fanguinis, qui mox ruber peni- tus concrefcit & exficcatur, arborem emaciat , & pan- nos tali modo commaculat ; ut nunquam expungi pof- fint macule. Juniora autem folia non rubent , uti Ca- ryophylli folia, fed incana funt & late viridia. - Prima fructus rudimenta parva funt albicantia vel flava capitula, quz fefe in albos explicant flofculos, ach calices forent, oris anguftis, fuperius in tria fefe dividentes fegmenta acuminata , optime referentes Lilii Convallit flores, qui in centro continent parvum, oblongum, ruffuni piftillum,quod in fruétum excrefcit. Flofculi nullum fpirant odorem, ex petiolis incur- vis plurimum. deorfum inclinatis dependent bini tref- ve fimul aliquando, hique iterum ex alio oriuntur pe- tiolo , qui ex foliorum alis ortum fuum ducit, in ramulis unicus autem plurimum tantum excrefcit fru- tus , aliique flofculi decidunt: Raro etiam bini trefve fimul juncti appareńt fructus, quós omnes arbor pro- ducere non poffet." Contentum pum excrefcens flores aperit, poftquam antea in fpadiceum mutatum fit colorem: Nono autem poft flores menfe fructus maturefcit , nihilominus tamen ter in anno decerpi- tur, uti poftea indicabitur. Quod fit, quia fücceffive floreat arbor, fructusque maturefcant. Qui. ex longis dependent pedunculis , filoque pon- dere omnes rámulos deorfum inflectunt ; . magnitudi- nem formamque habent mali Perfici , fed inferius a- cuminatus eft fru&us inftar Det. & ab ipfo pedun- culo per totum ejus ambitum fulco bifidus eft, uti inalum Perficum ab uno latere infignitur , molli api- ce fuperius ornatus. . Pel- Liber IL. cap. V. V, HOOEISTUK: ANoote- Mu/fcbaten. en Elyk bet den Alderboog ften Schepper, om de mêr- chen geduurig in arbeidt en moeite bezig te boúden, behaagt heeft , "t glinflerende gefteente , ’t roode metaal , en andere kleinodien in de diepe ingewdnden des aardtryks te verbergen, op gelyke manier beeft by ook de ‘twee koftelyke fpeceryen, namentlyk Nagelen „en Noote- enu[Jcbaten in of op weinige en kleine Eilanden geplant , en dezelve in den alderuitterften boek des Oofterfchen O- ceaans te zaamen als verborgen. Hoe de Nagelen voor dezen alleen ih de Moluxe Ei- , landen , en bedensdaags alleen in °t Ambonfche gebiet ge- vonden werden , is bier boven gezegt. Nu zullen wy voort- vaaren , en treden tot de nę van de tweede fpe- cery-boom, te weten van de Noote-mufIchaten ; dewelke dusdaanig is; — ` EM se Den Boom van de oprechte Noote-Mullchaten , dewelke men ook W'yfkens noemt , beeft de gedaante en grootte van een Peere-boom „en zommige zyn ook wel booger: Zyn top is ronder dan die van den Nagel-boom „en des niet te min formeert by een wel gefchikte Pyramidale kruin, doch wat meerder uitgefpreyt dan de Nagel-boom: Hy fchiet meeftendeel op met een rechten flam , en zomtyds ook wel met twee en drie; de takken fpreyden baar meeft ter zy- den uit „en gaan zoo recht niet op als die van den Nagel- boom: doch uit dezelwe takken zietmen zoo nu en dan wel kerven aan de kanten, voor erst > że pts ¿DA be. d 20, 4 ven y € Ónder wat grysachtig , "t welk is een merktek . van alle Nódte- geflachten , te weten dat de onderfte zyde gryzer of vaalder moet AŻ dan de bovenfte ; ando kander over: In de mont gekaauwt zynde gevenze klaar- gen aan kromme fteeltjes meeft-nederwaarts gebogen ; távee ook zelden 2 à 3 vruchten by malkander , want den boom zoude anders alle dezelve net dragen doer Einen. Jte knopje grooter werdende, doet de bloeme ber dat bet al vooren Ka anje-bruin geworden is: ei pos gende maant na 't bloeyen wert de Sree ese te min. wert zy driemaal in-een jaar afgeplukt bier na zal gezegt werden: "t welk mE da om GPU wraca na malkaar bloeyen sen rypen. - — [- vx ; De vrucht bangt aan lange fleelen, en trekt met baare fwaarte alle de ryskens nederwaarts : zy groeit tot de groot- te en gedaante van een Perfick, doch achter. wat toege- Jpitft gelyk een Peere , van den fteel af in de lengte rond- om met een kloove im tween gedeylt , gelyk de Perficken aan bun eene zyde bebben , met een week fpitsje voor op. De /———s ——— ar IE Bock. V. Hooftft. Pellicula ejus exterior eft glabra, primum late vi: rens, quum maturefcit fructus , in gilvum tendit in- ftar Perfici maturi, tumque intermedius fulcus fefe aperit, nucleumque exhibet , eleganti Kermefino co- lore intermedio apparente , ita ut, fi fructus per duos trefve dies ex arbore dependeat , uucleus decidat, fi- que in terra procumbat, vermes facile contrahit, at- que corrumpitur prz nimia nucis pinguedine, quod luviofo plerumque fit tempore; immo exterior in ar: Bore fuperftes pellicula, breves craffofque itidem ge- erat vermes, qui macim comedunt; Exterius pu- tamen eandem habet craffitiem ac malum Perficum, fed durioris eft fubftantiz , interne albicans, fuccoque tenui ferofo repletum , fapore autem auftero & ad- ftringente, unde non edulé eft. In lioc putamine nu- cleus feu vera continetur nux, in qua primum appa- ret Kermefina macis, retiformiter nigrum. ambieńs nu- cis corticem , ita tamen, ut hinc inde dictus cortex ap- pareat, nux autem ad pedunculum latior eft „ubi diu- tiffime quoque alba eft , fuperius vero parvum in a- cumen definit, ubi macis divifiones funt craffiffimz, & magis intricate , macis autem tam firmiter nigro adhzret cortici, ut fulcum effórmet: Cortex hic ni- ger eque craffus éft, ać nucum avellanarüm ,. neuti- quam tamen ita durus; facile enim confringi, & in partes conteri poteft. In hoc tandem verus contine- tur fructus, feu nucleus Nux Myriftica dictus , qui neu: tiquam putamini ifti adheret, fed undique liber eft, in ficcatis fruftibus nux parum corrugatur, ita ut fo: nitum edat , fi fructus conquatiatur: Nux ipfa fatis nota eft , una parte plaña, quz inferior éjus pars eft, undique parum rugofa, duplicis formie, una enim eit oblonga, altera rotunda , utraque aque bona, rotunda vero PRE ue durior eft; Si acu perfo- retur nux „ vel findatur, oleum exhibet , quod fi nori appareat , indicium eft, nucem effe exficcatam & ni- mis vetuftam. Vera aromatica nux única tantum eft, fed, uti ditum , bifórmis „una nempe arbor oblongas; altera roturidas gerit nuces, qua ifferentia in arbo- ris foliis etiam apparet , unius enim folia funt longio- ra, alterius vero breviora & rotundiora, utraque ta- men zque funt aromatica , easdemque habent virtu: tes, nuces autem rotunde femina dicuntur hujus ar- boris; Altera enim fpecies eft, que mas dicitur , qua breviorem gerit truncum & folia, comamque geritro: tundiorem , ceterum prźcedenti fimilis , fed diftin- guenda ab altera filveftri arboré , cujus fructus pro- prie mares dicuńtur; . Prima itaque arbor nias, & Pala Boy dieta , plúrimos flores gerit „fed raros, & majores fructus , RE ge- inoë e © + lerumque anterius cruce ubtequen A-D = u 11 FE ab : T = generata effe a vera Nuce Mofchata : Preter binas gu núcleos fibi invicem junétos, i intermedia craffiore locata mu y unde & int nuces modo femi-rotundie funt; ` Ee Nullam peculiárém habent proprietatem ,. vulgari- b Ms nU tur nucibus, & il eirofitatedt ape at Cer e entum autem eft & fuperftitiofum; quod fi in cibis ufurpentur , féminas gem Cni 4 Xuras. . pt é ^ vi A 1 , E . Altera varietas eft Pala Pentsjoeri hi e. furum nux; He vel nullum gerunt offeum putamen „ vel tantum ejus partem , macisque nude adjacet nuci; que nec rotunda nec oblonga eft inftar vulgaris, fed obliqua & ir is tuberculofie forma, eftque abortus dam- nofus: Si enim aliis mifceatur nucibus, vel maci , om- nes, quibus adjacet, carie exeduntur , & ar. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 15 De buitenfte fcbel is effen, eerft licht-groen, en alsze ryp zjn, na bet vaale trekkende, gelyk een rype Perficks als dan opent baar de middelfte kloove, en vertoont de korrel, met een fraaye Karmożyn roode Roleur daar tuj- Jcben aitkykende, zo dat, als de vrucht noch twee d drie daagen aan den boom blyft bangen , de korrel vanzelf daar uit valt, en 200 by op de aarde leggen blyft , krygtze zeer lichtelyk wormen, en bederft wegens de groote vettigheid, die in de noot is, doch bet welk greg by regenacbtig weer gefchiet, ja de buitenfte fchelle, noch aan den boom bangende, krygt ook korte dikke wormen , die de Foelie op- eeten: De buitenfte fchelle of bolfter beeft dezelffte dikte gelyk een Perfick; doch is wat harder van ub[Lantie , en van binnen witachtig , vol van dun Weyac tig zap, van Jmaak wrang, Vzamentrekkende, en daarom niet eetbaar. In deze fchetle leyt de korrel of rechte Noote, waar aan men eerflelyk ziet de Karmozyn-roode Foelie, de favarte Jcbaałe netsgewys , en gelyk als met riemkes omvangende, zoo nochtans, dat men bier en daar de-voornoemde fchaal daar tulchen zien kan, zynde boven by den fleel wat breder , alwaarze ook op "t lang [le wit blyft „en na vooren looptze een weinig fpits toe, daar de riemkens dikft en door mal- kander gevlochten zyn, de Foely leyt zoo vaft en dicht op de fwarte [cbaal , datze een voore daar in maakt. De Jwarte {chaal zelfs is wel zoo dik als die vande Haze-noo- ten, doch geenzints zoo bart, want zy kan licht gebroo- ken „en in [bukken geduwt werden : Hur binnen leidt nw erf de rechte vrucht of korrel, die men Noote-mujlchaaten noemt, die geenzints aan de voorfcbreve haal vaft kleeft; maar is rondom daar wan los „de gedroogde am een weinig in rue „200 dat zy daar binnen rammelen , als men de é , deze laatfte of ronde worden voor t Wyfken van de regte Decerfte mannekens-boomdan, Pala boy genaamt , pags wooren geteykent zjn, gelyk als de naafbvolgende Pali“ Baraibar? Men vintze weinig., en dan noch altyt alleen bar, hebbende tavee korrels tegens malkander. EE geer in yn byzondere Jébaal, en ook met zyn byzondere) Ge 4 . Ten tweeden Pala Pentsjoeri, Deze bebben of geen houte [cbaal , van s. en de foely leidt op de bloote . niet recht ront , noch ovaal gelyk de en bobbelig , ook is bet een Holy aa onder andere Nooten , ofte i | o doetze allé die gene, daar zy by leidt, vermolmen en vers e > d guan; 1° HERBARII AMBOINENSIS quum ipfa prius corrumpatur, ac dein alias quoque commaculat, unde hzc diligenter eligenda eft, ne aliis mifceatur: Quidam autem illam in medicamen- tum affervant, dicentes, valere ad calculum veficé comminuendum, cujus tamen nullum audivi éxperl- mentum. A Tertia eft Pala Radja feu nuces maciferz , hequé fru&us aliis fimiles gerunt , fed loco interioris nuclei arvam gerunt nucem., craffiffima abvolutam maci. mmo nucicula hec fepe non major eft grano Pipe- tis, maffa vero ex mace concreta dura eft, gravis & durabilis, folebantque ita integram fine nucis ex- emptione alii mifcere maci , quum vero macis illa mul- to fit pulchrior & durabilior quam vulgaris, linc qui- dam amatores curiofi illius portionem fervant, non ita ćuriofitatis gratia, quam ad ufum medicum: Aliquan- do in peculiari crefcunt arbore , aliquando etiani aliis mixte nucibus in una eademque arbore. Quarta varietas eft Pala Hollanda, feu Pala Puti, que a vulgari quoque non differt, excepto quod in- canam gerit Macim, quz tamen lutea eft, ficca fi fue- rit, nihilominus tamen quoqué aromatica eft; Quum vero alii maci ingratum conciliat colorem, hinc feli- gitur,& feparatim venditur. Quedam etiam occur- runt arbores, quarum macis ex flavo & rubro váric- gata eft, hincque Pala Kackerlack vocantur: ` . Quinta & ultima vatietas eft Pala Domine , qua nu- ces gerunt maci ab und tantum parte obvolutas, ac proinde tamquam Paftoris femi - pileolo tećtas. He dütem a dépuratoribus nucum non multum expetuntur, quum macis integra tolli nequéat , niultum diffringa- tur, ac parvam macis exhibeant quantitatem. — — Nomina wiléaria & communia. Fructus hic antiquio- ribus fcriptoribus ignotus quoque fuit, faltem quate- tus detegere potuerim, immo videtur longe poft Ca- tyophyllos Occidentali innotuiffe GB Ejus enim mentio fit a recentiffimis tantum Grecis fcriptoribus, praefertim vero occurrit apud Arabem Avicennam , qui vixit circiter anno Chrifti 1160; cum vero autem con- venire videtur, longe antea jam innotüiffe, fed a ne- mine defcriptam fuiffe. | Arabice ipfi dicitur Gíauz- bant, quod alii fcribunt J'auzial-bant „item Gjeu-zot- ibi h. e. nuces aromatice. "Vocagur quoque Gjauz- wa, veluti alii corrupta fcribunt lingua, Gjauz-bawe Bague , quod originis tamen Perfice eft, grate iránteni denotans nucem. Latine hodie dicitur Nux iftica odorata , aromatica, vulgo autem Mofchata, < ofcho, Mate 3 Mofthocaryon, & ace a h. e. Zibeto, non quia ejus habet odorem, fed ex mo- te vulgi, quod antiquioribus temporibus multis grate f irantibus fructibus cognomen Mufci tribuit „uti Uva de Pyra Mofchata vocantür: Eafidem quoque ob cauf- am neoterici Greci, andem hanc nucem Myrifticam dixere Unguentariam ‚hon qüia ex hac unguenta com- ponantur „fed quod odorem gérant unguentorum odo- riferorum. In Decana feu India veteri vocántur Fa- patri, Portugallis Noz po, Belgis Nooté Mufcha- ten, vel tańtum Nooten. In Barída, & apud omnes Ma- laicenfes populos Pela, in Ternata Gofora. In Sirienfi lingua Lanbau: Reticula rubra, qe putamini ligneo G adjacet , novo. Latirio vocabulo Macis dicitur, quod berie diftinguendum eft a Macere Graecorum , que lon- c alia éft arbor, in India veteri fatis nota nomine acre & Mócrure, Portugallis Arbore de las cameras , h. e. rubra melifona arbor, & Arbore Santo ditta: No- men autem Macis ortum videtur duxiffe a Javanico vocabulo Maia, quo & Portugallis etiam fic dicitur. Hodie reticula hec Malaice vocatur É à Pala, Si- nenfibus autem Lanbau-Hoe: Belgice Foeli, & Mufcaten Bloemen. Arabibus vero Besbaze, & corruptis vocabulis - Befbaze , Bisbeli , Besbaca &c. In Decana Faifol, quod denotat fora Javanenfes , quum fallaces Javani homi- nibus perfuaderent , fruêtus effe in fua patria crefcen- tes; Malaicenfes vero per Bonga Pala parvos intelli- (em ME feu veros Nucis Mofchatz flores , quos iccatos in ufus medicos confervánt, fatisque copiofe joflunt ex fpecie Pala- Boy di&a, que dome- „Myriftice arboris mas habetur? e contra 1 plis Satory feu Boncus Pala h. e. va- gina, vel faccüs Nucis, idque meliori certe jare, quenam enim fimilitudo eft macis cum flore? . | Locus. ebouden wert , daar en tegen de ody noemenze Safony , of Y at met beter reden, want wat ge ' ten, dat bet vruc Liber IL. cap. V. gaan, door dat zy eerfł vergaat , en daarna andere aan- Jteckt , wesbalven men dezelve zorguuldiglyk moct uitzoe- ken, op datze niet onder de andere en komen. Zommige bewarenzć evenwel tot Medicyne, zeggende dat ze krach- tig zyn om den Been in "s menfchen tyf te verbryzelen , doch waar van ik geen Experientie geboort bebbe. Ten derden Pala Radja, of Foely-nootjens : en deze zyn van vruchten de andere gelyk , maar in plaats van de bin- nenfte korrel bebbenze een klein Nootjen, omvangen met een zeer dikke Foely: Fazomtyds vini ment Nootjen daar in niet grooter als een peper -korrel , zynde dezen klomp Joely echter bart; favaar , en durabel, en men pleegtze zo gebeel , (zonder °t Nooteken daar uit te nemen) onder añ- dere foely te leveren ;maar dewyl deze foely veel fcbooner en durabeler is als de gemeene, zo komen zommige Lief- bebbers wel een weinig daar ven te bewaren , niet zo veel tot een rariteyt , als wel tot medicyne: Zy waffen zom- Pos aan een byzondere boom, «m zomtyds ook met andere Nooten vermengt aan eenen boom. — _ Ten vierden Pala Hollanda, of Pala Puti, deeze ver/chilt ook niet van de gemene , bebalven datze cen wit- achtige foely beeft, doch die echter geel opdroogt , en niet te min fpeceryachtig is: Maar om datze de andere foely ongezien maakt , zoo wertze uitge/chooten „en byzonder ge- wogen: men vint ook eenige boomen , dvelkers foely met bleek geel en root ge/prenkelt is en wert daarom Pala Kackerlack genaamt. PASES _ Ten oyfden „en ten laatften Pala Domine, żynde Noo- ten, dewelke maar half met foely bedekt.zym en dierbal- ven als cen Kalotje , of Dominees-muts op bebben : maar deze zyn van de Perkeniers niet veel geacht, om dat de foely daar van niet zonder bryzelen kan afgenomen wer- den , .en om datter ook weinig foely aan is. ` Naamen in "t gemeen: Deze vrucht is de oude Scbry- ` vers ook onbeként geweefl , immers zoo veel men tot noch toe befpeuren kan; ja 't (chent. datzé noch al lange na de Nagelen de Wefter werelt is bekent geworden: want men vint maar eer[L mentie daar van gemaakt by de Zonge Griek/cbe Scbryvers, doch inzonderbeidt by den Arabier cenna, die geleeft beeft omtrent bet jaar Chrifti 1 160, ren in kenni[fe geweeft is, maar van niemant befchreven. aj IR andere ft andere in een bedorven taal fchryven Gjauz-bawe, en cam, dat is Unguentariam, of falfnooten genaamt „ niet om dat men daar zalven af aaki. maar om datze denrenk hebben van welriekende za ` Im Deca oud Indien avordenze de aamt Japatri, by de Portugezen Noz d'E- pecias Nederduits Noote-muffcbaten, of flegts Noten, n Banda, en by al de Maleyers, Pela’, in Ternaten Gozora: en in °t Sinees Lauhau. Het roode netjen , dat Wa boute fchaalen ligt " wert in 't nieuw Latyn ge tacis, "f geen men we der Grieken, ^t welk een gants andere boom is, in oud Indien genoegzaam bekent , onder den naam’ van Macre Ze en Macrure, by de Portuge: dat is roode melifoen-boom , en Arbore, Santto genaamt , Fa L e woort M beet. Hedens la, In "t Sinees MUSCHAATEN BLOEMEN , Java, om dat dé litige ant de me — —— apre pon a eT de H Boek. V Hoofif. Locus. Arbor Nucem Myrifticam gerens latius fefe extendit ac Caryophyllum, pertotum enim fere Mo- lucce ihperium occurrit: Verus tamen cjus locus fixus eft Banda, ex fex minoribus conftans infulis, Ney- ra nempe, Lontoira, Goenenga-Apia, Pulo-Aya , Pæ- łorona , & Roffingenia , quarum autem tres tantum uti Neyra , Lontotra , (alias elatior terra quoque dicta) & Pouto-Aya dictas proferunt arbores. T Amboina uædam etiam inveniuntur, uti & in adjacentibus. in- ulis Uliaffenfibus, fed ibi non coluntur, & pauci ea- rum fruétus ab incolis & civibus ad artem tantum Me- dicam, aliquando etiam ad cibum adhibentur, vide- turque antiquioribus temporibus mutuam harmoniam inter incolas Bande &. iftius Provincia jam fuiffe ex- cultam, Bandenfes nempe nullos Caryophyllos, Am- boinenfes vero nullas nuces Myrifticas culturos fore ; nec fine ratione dicunt, omnipotentem Deum cuique infule peculiaria fua tribuiffe dona, quibus contentos effe homines oportet. , In Kelang-Cerama, & infulis ad Eurum fitis, Nila, Dammea, Seroua, Kouwera, & Kuffuwoeya antea. e- tiam crefcebant arbores, fed he partim belli jure, par- tim voluntariis pactis cum incolis ftabilitis ibi funt ex- flirpate. > In parve Cerame filvis ante aliquot annos afbores quzdam fuere invénte, que pulcherrimos & magnos producebant fructus, fed diverfus horum fapor erat inter hofce atque inter Bandenfes , quum Ceramenfium nuces zque ać macis multo filveftrioris effent faporis , ita ut credendum fit, arbores hafce fenfim in filveftres enitus degeneraturas effe , quod etiam clare ex ip- LN foliis apparet, qua multo majorá funt dornefti- cz foliis, quoque remotior eft hzc arbor ab inperio Bandenfi , eo magis filveftris eft , « eoque deteriores funt ejus nuces; he enim multo funt minores , neque erfecte, unde filveftris magis fpecies , quam vera N ucifera arbor habenda eft. pta : . Neyrafcbenfes nuces optima futt & maxime, pul- cherrime vero harum arborum Silva occurrufit in Puló-aya, infula haud multo longiore duobus millibus paffüum, fed plana, ac plerumque altiffimis nucife- ris arboribus. confita, hinc inde autem alte frugi- fera arbores inveniuntur, que jucundum prebent con- fpectum ac gratiffimam ambulationem , quod tam ele- gantem dat perfpećtum , ut tota fere infula unus con- - tmuatus appdreat hortus, & ad maris oram hinc inde quidam confpiciuntur monticuli filveftribus obfiti her- bis, quz ibi autem fervandz funt, ut gracilis ventus marinus a filvis arceatur : Hzc autem infula aqua ut plurimum deftituitur dulci feu pluviali, nihilo minus ta- men plurimi hanc inhabitant cives & dómini, qui ejus gaye inopiam ex cifternis WAR patinis, ita ut Pulo-aya tertiam fuppetere po que 18 mundo confamiuntur 1 In Lontoira optima harum arborum funt are, quum vero hzc infula montibus altifiimis diffici- lem prebeat adfcenfum, periculofum quoque eft, ar- “bores hafce confcendere , nücumque colleétio diffici- lis admodum eft , quum arbores fzpe in declivis mon- tium locis crefcant, plańitiesque rare in hifce inve: ` niantur: Arbores autem, quz in fummis locate funt montibus, raros quoque ob intenfüm ibi frigusgerunt In Rumpbii aü&uario bec adduntur. . Cum quibusdam dó&torum virorum putaret quis, quod Nux Mofchata vel faltem Macis waagt lau- ti fuiffet cognita , dum hic in P/eudolo aff. 3. di- ftincté pam vocat, vel potius vaticinatus ef- fet, poft aliquot mille annorum fpatium aroma quod- dam eodéni nomine fore notum. Si vefo is locus ac- curate examinetur, comperiemus, verba effe often- tatoris , ac mendacis coqui, qui, ut artem oftentaret, lurima ficta adhibet nomina, uti Cicilendrum , Polin- rum, Macidem , & a ad pifceś, ad carnem vero Cicimandrum , Hapalopfidem , ES Cataratriam , que nomina nullus unguam intelligere Joa únde & co- ui conductor in hec erumpit verba: At te Jupiter , Diique omnes perdant cum cóndimentis tuis , cumque tuis iftis omnibus mendatiis: 4 Tom. Hi | | ; EXPLI- t Nucum quantitatem, AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 17 Plaats. Den Nooteboom vint men verder werfpreydt, dan den Nagelboom , namentlyk bykans door bet gebeele Molukzè gebiet , zyn rechte zitplaats evenwel is de Pro- vincie Banda, beftaande uit zes kleine Eilanden nament- lyk Neyra, Lontoir, Goenong-api, Pulo-ay, Poe- loron , en Roflingein , doch van dewelke maar alleen drie als Neyra, Lontoir, (anders bet hooge Lant genaamt) en Poulo-ay, de gemelde boomen draagen. Men beeft "cr mede wel eenige in Ambon , en de bygelegene UliafJerfche Eilanden, doch zy werden aldaar niet gecultiveert , maar de weinige vruchten by de Inwoonders en Burgers alleen - lyk tot de Medicyne , en ook zomtyts in de koft gebruikt , en 't [cbynt , dat in de oude tyden al een onderlinge over- ES ge tuffchen de Inwodnders van Banda en de gemelde Provincie far zy; te weten dat die van Ban- da baar met geen Nagelen, en die van Amboina ben met geen Nooten zouden bemoeyen , niet zonder groote reden , zeggende, dat God yder Eilandt zyn byzondere gaven ge- geven beeft, waar mede zy te vreeden moeften zyn. ; Op Kelang:ceram , en de —— Eilanden , Nila, Damme, Serou , Kouwer , en Kufluwoey bebbender voor dezen mede geftaan , maar dezelve zyn aldaar ten deele door ’t recht van den Oorlog , ten deele ook door ry: pan. P Contraéten (met de Inwoonders aangegaan) uit- geroeidt. — ; | - In de boffchen van klein Cetarh heeft men voor eenige jaaren boomen gevonden , die wel zeer groote fchoone vruch- ten droegen, maar meñ konde een merkelyk onderfcheidt tu[Jcbén dezêlve, en de Bandafthe proeven, als zynde de Ceramfthe , zoo twel de Nooten, als Foely, veel wilder var fmaak y zoo dat bet te geloven zy , dat dezelve boomen metter tyd gants verwilderen zouden , en?t welk men klaar- lyk uit deze bunne bladeren befpeuren kan , zynde veel Ke als de tamme, en boe verder dezen boom van ’t andafcbe gebiet waft, boe wilder by is, en boe flegter de Nooten vàllen , want dezelve blyven klein, en komen. tot geen perfeltie ,zynde meer voor een wilt geflachte , dan voor een oprechte Nooteboom te bouden, De Neyrafche Nooten zyn wel de befte en grootfte , maar de “{eboonfte WIA vintmen op Pulo-ay, een Eilandt niet veel meer dan 2000 fchreeden lank , doch vlak en doorgaans met booge Noote-boomen beplant , daat bier en wi noch verfcheide andere vrucbtboomen onder- lopen ; zeer geneuglyk om aan te zien , en plaizie- rig , om te doorwandelen , en "t welk zulken fchoonen ge- zicht geeft, dat bet gebeele Bilandt wel een doorgaande tbuyn fchynt-te Wezen , zynde flegts aan de Zeekant met kleine heuveltjes „en wilde ruigte omcingelt , doch dewelke men zoo onderbouden moet , om de febraale Zee-wint van bet Nooten-bos af te weeren. En dit jeg gd beeft wel groot gebrek aan zoet water „doch des niet te min woonen ldaar veele Burgers en Perk-bezitters , die baar nootdruft daar van uit cifiernen konnen bebben , zoo dat Pulo-ay. abel ¿en derde part kan uitleveren van bet gene altans in de werelt ordinaris wert decirme. ' | _ Op Lontoir zyn wel de meefte perken , maar dewyle dit een zeer boog en bergachtig Eilandt is „zoo zyn de boo- men aldaar wat gevaarlyk te beklimmen, en de Nooten możyelyk in te zamelen , vermits de boomen in 't bangen tan de fleile bergen ftaań , en weinig vlaktens op dezelve zyn: Ook zoo draagen de boomen, die op 't boog fte geberg- te ftaan , wegens de groote koude die aldaar is, zeer wei- nig vruchten; Dit wert in de vermeerdering van Rumphius “er by- gedaan; . Men zoude inet &ommig, rige Géleer "meinen, , dat men de p enin cbaaten ae immer, WY. vel L GES | r b; | van Plautus moeft geb en > in zon PR adolo ad 4. wel duidelyk Macidem mem: , afte by moefte gépropbeteert bebben , dat eenige duizendt aaren daar nad een fpecerey met dezelfde naammog zoude C de weereld k Maar als men ri echt beziet, zoo zal men bevinden , dat bet woorden zyn van cen Op- Snyder en leugenachtigeh bok , dewelke, om zyn konft te toonen , een VE van vercierde naamen gebruikt, als Cicilendrum , Polindrum , Macidem, en Sancaptidem tot de villchen , en Cicimandrum ; Hapalopfidem , en Catardétriam tot bet vleefch; welke naamen nooit iemant beeft kunnen verflaan, wesbalven ook den buurder van den kok ee in deeze woorden uitvoer : Dat u al de drommels haalen met uw fpecéryen én met uw léúgens. C UIT- 18 EXPLICATIO à; Tabule Quarte Wim s ier Exhibéntis ramum Nucís Myrfica five A hate artati a Pall; incolis dictz. A. Fructus perfectus ef. — ! B: Nux Myriftica jufta clim danti di maurits — dehifcit , ejusque Macis rubra confpicitut. C. Ejus Nux exempta, & Mad obüucs; - d amine EUA 0000000 « E Nux jola, & exempta. 0% > F. Nux ferm éi e Pala Pentsjoeri: G. Pala Barambar., feu Nux Gertinas H. Pala Rada. feu Nux Regia. . -OBSERVATIO. Arbor hee Nucifera primum denominata fait E Bin Pinar. ubi. vocatur Nø Mofchata fructu rotundo ; quo nomi- px Pi in Almaz.: p. 165. & P . Tab.109 Fig; 1« exhie E at fen Brom, AA edit. pag. 88. Nux aro- So emina vocatur a Ge jo Nux Go Mattbioli; de qua for. rż lib. prs q pag. Ca 452 & 3. a Fig, Ray £ RE spa Pior. Hifi chap. ate . qui & c ite X. Pe beat d Dr exhibet & e. do & Wormius in se P 164 & p.210 & Caf: exot. lib. 1 IER & Hiftor. gener. Lugdun. apps p, 5. & Bion Herba Tab. żę & Am- man, manud. ad mat; med: cap s ea. a Ie d = m: Med ato. pag. 331, ut xii 96 & 97. & prot Gemeng peão iot. (NS. ui & Linfibotem Linfeboten, itinerari NOA ^ 4% " ‘ e DOW £94 HERBARII AMBOINENSIS Bend. part. 1. p. 265, & Pifom. ` oire ges. Liber ll. cap. VI, UYTLEGGINGE Van de vierde Plaat, Verbeeldeiide een Tak van een Noote-mufchaat Boom , Pala by de Inlanders genżamt. A. De volkomene vrucht. „B. De Noote-mufchaat in haare regte grootte, gelyk ze ryp _ zynde openbarft, en de roode Foely vertoont, s Noos aa y en met de Foe — D. De Noot in haar /chaal, E nen Noot alien ; Zeg of Pala Pentsjoeri. GE ambar, of tweeling. H. Pal Rada, » Of Komings=Noot. AANMERKING E. Deze. Noordragende boom is 't eerft van C. Baw. in zyn Pis max genaamt Nux Mofchata fruétu rotundo. met welke naam zy ook van Plak. in Almag. p. 265 en Phys. Tab. 209 Fig. r. voorgeftelt is, als mede in de tweede druk van Breyn. Prodr, 2. pag. 88. en wert genaamt Nux aromatica femina van 7. Bayh. in zyn eerfte deel p. 265 en Nux Myriffica van Mattbiol, en Pifo in Mantiff, aromat. p. 173. waar over verders zie Va- „in zyn hiftor, fimpl. reformat. libr. V. cap. V1, pag. 199. en. de volgende. en aldaar de 25 brief. pag, 452 en de volgen- de Tab. 3. Van dé sde tot de. 10 figuir. en Ray in de „tom. 3. app. p. 58. Pomet. Hiftoire de Drogues chap P. 201. die mede in het X Cop. È. Ka de Kroyp- Ree verbeelt, en befchreven heeft: als mede Wormius in zyn Mus frum. b. 164 én p: 210. éh Geng? in exot. eerffe boek, capitt. 15 en 16; én in de E general. Lwgd. app. p. $ als mede Blackwell. Herbal, Ta. 353. en Amman. Manud ad mat, med. cap. 8. fel. 23. p. xia. en Samuel Dale Pharmac. in ato, Pag. 331. als mede Pays Herman, in zyn mat, Medic. b, 1, + Se Pag. 96 en 97, verders wertze van Valeuzyz in de Be= Jebryuing van Amboina, p. 201 befchreven , en No. XXXIII. jammerlyk verbeeldt; | medo in Linfchotens Mes. Cap, 6 BE Lune. m p : Du Lo ecd -— cui per — a unii. “CAPUT SEXTUM Milo Cloro Nm + Hi AS : f 3 a aer Y " Rbor Nücem Myrifficafi ferens sert dim A in: onufta eft, five primum progerminän- Y rfectis „ść maturis, hoc autem noti Sec pr a iut Ex kroi ima sh ati decer 5 + TŻ en tempora uibus m lo frućtus : e Mot Sc) E? b vioforütit EN Ge A er nempe a y o türique arbores PN RES ; eft teńuior, quam minoribis icine, No- vem e ‚ qua tr "Ce ee, m hoe fo sm n _Mouffon:Ôe Drs a certis p ER, Ambe € Bet au ui in mari circa rupes flu ances’ ex Anar, let con- dimentum conficitur: Hue autem anni fruges optimas rebet Nuces , craffiflimamque macim, quum arbo- tum tem o Go NR R y nec tanta cadat plúvid: e contra menfibus fto imbres ad mixti fünt es e pas ius fit, ut pl ZS jiciantur alas ; us: celeti attractione avel- periculo fit ARO lli arboris in An. Nucifera enim hzc arbor lity Caryogls . Mulatte genaamt, road ‚ quam Se Wash Soch all e Bomen Ha adr Jaar drie Say- e vrugten afplukt : de proot- M midden. in de re M 4 3 cud e) emt. hw een flaar- van zeekere jes „by de Ab efen Wau en kp ce die men "us den in Zee omtrent de Ippen Vink dryoen, en waar van mem goede Aatjaar pes é en deze Moeffon geeft wel de befte . À dikfte Foely , om dat als dan de boomen 200 vol vruchten niet en bangen, en obk zoo veel y en niet en valt: daa én tegen in ius en dubu, k ler zeer flerke rie sped en harde v cu waar door bet gebeurt > dat wi A ie Ze e obtén y ding g ley Vu wanneer di buitenfte "Pel de icht-roffe Roleur van een : pe. Perfick vertoont , en men . dezelve bier eh daar aan de boom ziet berffen ) dan klim= men de Inwoonders op de boomin, en baalen de Mea met Mage baakjes en korte rukjes van de takken à bet welk met minder perykel gefchiet dan d gelbomen i in Amboina. Want de ds eeft d en xr. ms, te weten o 3 "t welk f Fin dé maant. RO c | voten , en de. Nooteboom. beeft du yu SS ae LG TI a ae A cai di eene H Bock. VI. Hoofift. arbor crafliores, & magis planos gerit ramos, quibus melius infiftere poffunt, copiofifque gaudet longiori- bus ramulis, qui facile adduci poffunt, avulfas & ca- dentes nuces fub arbore inter herbas, quum terra ibi nonita depuretur , ac fub Caryophyllorum arbore , pro- jiciunt, immo fzpe circulus ex herbis conficitur fub una arboris parte, qua arbor ad declives & preruptos inclinat moñtes , ne nuces nimis remote cadant. Col- lette he nuces mox a fervis cultro aperiuntur , .ex- igriusque DANIE tollitur, quod acervatum in filvis computrefcit ;novitianus autem, qui maturas nuces ab immaturis haud bene diftinguere novit, fi illas aperire velit, facile fefe ledere poteft , cultrumque per im- maturam nucem, quam maturam putat, fue infigere manui. Depuratas nuces domum reportant , & cultello mox macim abradunt, que tam integra fervatur , quantum fieri poteft ; hujus autem operis fervi adco funt pe- riti, ut quam Citiffime peractum fit. Sanguinea hec macis aliquot per dies fole exficcatur, certis quibus- dam quadratis exítructis locis inftar magnorum lato- rumque altarium , in quibus Kermefinus feu fangui- neus color in obfcure rubentem tranfit, ac demum in faccis vel vafis croceum vel aurantium induit colo- rem, qualis ad nos transfertur; nuces vero; quz ni- gro cortice feu pellicula obdu&z funt, folebant antea per feptimanam in tigillatis tabulatis , ex fiffis Bambo- fis confectis, que Parre Parren vocantur , ad folem exficcare, quod tamen poftea haud bonum fuit. com- pertum, quum per folis ardorem diu exficcate findan: tur, feu rimas contrahant , atque nocte fiffuras pruina enetret , unde facillime corrumpuntur. Hinc alii me- fus id preftant, qui nempe nuces , quam primum ma- cis fit fublata , non ultra tres ad folem exficcant dies, illasque fub vefperam quotidie in edes deducunt fuas, vel mox tabulatis feu Parre Parren inponunt , quz lo- cata funt in aédibus vel fub tegumentis opertis , atque fub his fumeum exftruunt ignem ; ut fumus ipfas enetret nuces. Si nunc per quatuor feptimanas ita umo fuerint expofite , ex Parre Parren tolluntur , craf- fisque pulfantur fuftibus, vel fupra illas faxum quod- dam gravius fupervolvitur , donec, offea putamina confringantur: nuces autem cariofie vel corrupta hac uoque pulfatione vel evolutione diffringuntur , unde facile a bonis diftingui poffunt nucibus , & tunc quoque cadavera ifta , rompen dicta , fefe aperiunt, que antea dignofci non poterant. pork _ Depurate he nuces manibus feliguntur , atque in tres cumulantur acervos, quod Garbuleeren vo» catur In primo vero acervo maxime & optima habentur, que in. sferuntur : alter a- > cet ingrati fint adfpećtt » & rugofa, nihilomim men funt dura, pinguia, & durabilia. Hifce au — fertim fi humido vel obfcuro deponantur loco , uti quo- udam projecte fuerint a FAR ile dmi $ 5 Szpe etiam fit, ut | in occlufo vel aréto tus riculum in navibus non tanti fit momenti , quum , fi | Fom. 1L ^ ; " ` favi AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 19 en vlakker takken , daar men beter op ftaan kan , en is ook overvloedig met lange ryskens behangen, die men gemak- kelyk kan na zig baalen , de geplukte en afgewaffene Noo- ten laatenze flegts onder den boom nedervailen op de laage rüigte, dewelke men ook zoo precys niet feboon maakt , als onder de Nagelboomen , ja men moet zomtyts wel een ‘kring van ruigte maaken op de eene zyde van de boomen , die aan °t bangen van ’t gebergte ftaan op dat de Nooten niet te verre komen af te vallen. De geplukte Nooten werden firaks van de Slaaven met een mes geopent , en de buitenfte bolfter daar afgenomen , die ze dan in "t bos op boopen laaten liggen verrotten ; doch een Nieuweling , die de rype Nooten van de onrype niet ter deegen kan onder- Jcbeiden , kan zig in "t openen derzelver wel dapper bezee- ren, en t mes door de onrype noot, die by voor ryp aan- iets in zyn eygen bant flaani SES i De fchoongemaakte Nooten brengenze naar buis , en kluiven met een mesje ftraks de Foely daar af , die ze zoa beel moeten laaten als bet mogelyk is; tot dit werk zyn de Slaaven zoo afgerigt , dat bet zeer bebendig voortgaat s deze bloet-roode Foely wert als dan eenige daagen in de Sonne po 3 Op zeekere vierkante gemetzelde plaatzen, gelyk groote breede Altaren, daar ze dan haar karmozyn Koleur verlieft en eer donker=root wert, ten laatften im de Sockels boog-geel , of oranje-veravig , gelyk ze tot ons wert overgebragt ;maar de Nooten noch met baar favarte Schaal omvangen zynde plagt men voor dezen ook een week. lang op latte Jolderingen, van gefpleten bamboezen gemaakt (die men Parre Parren mee in de Son te droogens doch "t welk naderbandt niet goet gevonden is, vermits dexelve door de bitte der Sonne des daags gedroogt zynde , beginnen te fcheuren, en, op de parre parren liggende, des nachts door de fcheurtjes-den dauw daar in dringt „en dezelwe zeer licht doet bederven. En daarom doen andere beter die baar Nooten, zoo dra de Foely daar afgenomen is, niet boven drie daagen in de Son laaten droogen y. en dexelve telkens "s nachts in de buizen bergen, of ftraks op parre parren fmyten , die in de digt toegemaakte of gepag- gerde buizen onder bet dak ftaan, en daar fmokent vuur onderftooken , op dat de rook ter degen door de Nooten beem dringe. Alsze nu vier weeken aldus in den rook gelegen bebben , neemt men ze van de parre parren af , en flaatze of dorftze met dikke ftokken y of men rolt een fwaare Deen aar over , tot dat alle de boute fchaalen in ftukken raa- ken : en welke Nooten als dan vermolmt „en vergaan zjn, raaken door dit flaan of rollen mede in ftukken , en zyn gevolglyk te ligter van de goede te onder/cheiden , insgelyks openbaaren baar dan ook de rompen „die men te vooren niet konde kennen, Lëtz De fchoongemaakte Nooten werden dan inet de banden uitgezogt sen in drie boopen geforteert , °t welk men Gar- buleeren noemt. Inde eer[Le hoop zjn de grootfte en [cboon- Jte Nooten , die mennaa Europa voert: e middelfte zoor- te van den tweeden boop blyft meeft bier in Indiën: in de derde boop zyn de voornoemde rompem , die , boeavel onge- ien en rimpelig , niet te min bart, vet, en durabel zyn. werden meeft gebruikt ; om olye daar uit te flaan , maar weinig of niet ie, de Pa De gezuiverde Noo- ten moet men firaks ter fchaale brengen, en dien Koop- man , diexe ontfangt , moet ze niet boven de agt dagen on- gekalkt in de Pakbuizen laaten leggen : want ze bederven „anderzinis zeer ligt „en bezonderlyk als ze in een vochtige en bedompte plaats of op de bloote gront leggen; Het kal: ken gefchiet aldus :men maakt uit fyn gehe kalk een dik kalk-awater , (gelyk men gebruikt om te witten ) in een groote bak of kuipe „en dompelt de Nooten met kleine mans dekens , twee a drie maal daar in, dezelve fcbuddendes dat bet kalkwater aan alle kanten raake ¿en jtortze voorts in de Pakbuizen op een boop. De aanklevende kalk be- waart de Nooten voor verrott geeft ookganfchgeen wert gebran van der leggen, in baar vuur opvalt , baa arom men ook in de Scbepen,«vaar mede men że ver- voert „ de luiken niet al te digt moet toeleggen sop dat ze. lucht mogen -hebben , hoewel ze van 't voor/chreve ongeval in de Scheepen zoo grooten noot niet bebben , vermits in °t flcheepen de meefte kalk daar afvalt , *t welk een moe | fit ir: geeft , de oogen zeer fcbadelyk zynde, en pr 2 HERBARII AMBOINENSIS navi inmittantur, plurima decidat calx , que tedio- {um cauffat pulverem , oculis quam maxime noxium, quique in arétioribus navium locis hafce tractant , at- que recipiunt , periculum fübeunt fuffocationis. Siccata Macis fimiliter haud diu deponenda eft , fed ponderata , magnis ftramirieis , Rottangaque fupertex- tis inponitur faccis , Sockels dictis , qui. quinque pedes funt longi, fesquipedem vero lati , quorum pars in- terior conficitur ex quibusdam longis latisque foliis Cocoja vocatis, que in Banda montibus copiofe cre- fcit, fed non nifi hominum auxilio, qui, fi folia hujus plantz avulferint , reliquum ftipitem pedibus ad terram proterunt , ut terram tangens de novo alias progermi- net plantas: de qua libr. 6. ulterius agetur. Antequam autem Macis iftis inpingatur faccis, a- qua marina prius adfpergenda eft, finguloque facco binz heminz fufficiunt, unde macis comminutio in- peditur , ejusque pinguedo confervatur: Macis pedibus tam firmiter inpingitur, quantum fieri poteft , denique faccus confuitur cum pm tabella, cui pondus talis facci infcribitur, fingulus vero talis faccus ponderat viginti octo Bandenfes Catjes, h. e. centum & fexa- inta umum pondo Hollandica, quilibet autem Cattu andenfis 52 pondo Hollandicorum eft : talibusque fac- cis Macis in Europam transfertur. Nuciferz filve hodie ab antiquis non poffidentur incolis , quum hi ob plurima homicidia in natione Hol- landorum perpetrata, praefertimque menfe Majo anni 1609 in Archithalaffo Petro Wilbelmo Verboeveno , pro- fligati funt , totaque ifta regio anno 1621 per fummum ducem Janum Peterfen Coénum armis devicta , inque foederati Belgii Provinciam redacta fuit, quum ejus arez quoque fuerunt divifze civibus Belgicis atque Mi- fticis, qui magnum fervorum numerum quadraginta plerumque vel quinquaginta alere debent , & ad a- reas maximas quidem octoginta vel centum. Qui autem nullas harum. areas poffidebant, fervos fuos in filvas emittere poterant, qui delapfas colligebant nu- ces, atque tales nuces per maturitatem prolapfe optimz & maxime funt, optimamque habent circum- m Macim. Per fortiores ventos vehementesque imbres plurime etiam dejiciuntur nuces , fed he ca- davera lunt, quarum tamen macis bona eft , atque di- vendi poteft , ob tum temporis collectio illa in filvis erat conceffa. Hoc autem hodie vetitum eft, uum arearum domini conquefti fuerint, collećtoręs illos, feu potius raptores modum exceffiíTe , — ex arboribus avulfiffe , ita ut jam quisque cum fui fervis fuam colat , atque tractet aream. - Putátum fuit antea, nucesnon facile ropa fe propagari,illudquetancum fieri per fpeciem quandam ceerulearum palumbarum , a Bandenfibus Falor , Malai- cenfibus Burong Pala, & noftratibus Noote-ceters, feu hucum devoratores, vocatarum, que nuces hafce ex putamine exteriore foftro eximunt, totasque devorant, quarum macim tantum digerunt , totamque nucem cum putamine offeo per ftercus rejiciunt , que interram in- ter herbas prolapfe , novas progerminant arbufculas, e contra vero, fi homines maturas nuces inter herbas terre committerent , vel in fuis hortis d i folo mandarent, nullas KE care cau Kerg nux, fi pr aliquod tempus in terra procumbat , facile cariofa fiat, atque corrumpatur. Dein autem anno 1662 femi-matutas adhibuerunt nuces, Matta Pati ditas, in quibus macis nondum rubebat , hasque inter plan- tas terra commiferunt, quod bene fücceffit ; optimas enim producebant arbusculas,quz pro lubitu o: mf tari poterant. Árbufculz he anno quinto, fexto , fepti- move fructus producebant, ee autem fub herbis vel tumbra funt, m folem non bene ferant, Wan, fi terra circa illas nimium depuretur, facil- lime pereant , immo'adulte arbores amant inter a- lias locari arbores , prefertimque filveftres ad maris oram defiderant arbores, ut & etiam in fumma mon- tium ` i circa illos locentur , ut ab abre marino, ventisque gtacilioribus , qui maxime ipfis nocent , ar- ceantur: Hancque ob caufam nullas in Banda lici- tam eft exftirpare arbores filveftres , nifi nimis oppri- mant nuciferas arb ; illasque obtegant. Quo in cafu quasdam fuccidere licet, ut liberior arbori nu- Ciferz firaér. Immo nucifere arbores ipf non ita aréte locentur, ut fefe dp » quum paucos tum producant früctus , atque: Picez alias excrefcant, uti Liber M. cap. VI. in de benaaude ruimen daar mede omgaan loopen gevaar om te verftikken. De gedroogde Foely moet insgelyks niet lange liggen, maar gewogen zynde , in groote flroye en met Rottang omvlogten zakken sos werden , (Sockels genaamt ) de- welke vyf voeten , en LU breet zyn, en bet binnen[le emaakt werden van zeekere lange en brede blaaderen , [e genaamt , die op Bandaas bergen overdloedig waf- fechen, boewel niet zonder toedoen van men/chen ‚dewelke de kruin van deze plante , alsze de blaaderen afgekapt bebben , met de voeten nedertrappen , op dat ze de aarde mogen raaken, en dies te lichter nieuwe planten voort- brengen , waar van lib. 6. nader ge/proken zal worden. Eer men de Foely in voorfchreve zakken vult , zoo moet menze een weinig met zout water befprengen, nemende twee kannen tot yder Sockol ,"t welk de Foely bet verbry- zelen belet, en onderbout derzelver vettigbeidt. De Foel wert er digt ingetrapt, en zoo bart als men kan „op mal- kanderen gepakt, daar naa den Sockol boven toegenaayt , met een klein bordje boven op , daar "t gewigt van de Soc- kol opgeteykent ftaat , wegende yder Sockol netto 28 Ban- daafche Catjes, zynde 161 ponden hollands, yder Catje Banda, voor 53 pont hollands gereekent, en met welke Sockels zy tot in Europa vervoert wert. De Noote-boffchen werden bedensdaags niet meer door de oude Inwoonders bezeten , dewyle dezelve wegens baa- re menigvuldige moorderye aan de Nederlant/che Natie, voornamentlyk in May Ao. 1609. aan den Admiraal Pie- : ter Willemfz. Verhoeven bedreeven , daar uitgejaapt zyn, en bet gebeele Landt Ao. 1621. door den Generaal Jan Pieterfen Coen met de wapenen ingenomen , en tot een Provincie van de Vereenigde Nederlanden gemaakt is „als - svanneer de Perken ook verdeelt zyn onder de Nederlant- Jobe en Mifliffcbe burgery , die een groot getal Slaaven daar op moeten bouden , gemeynelyk 40 en 50 fluks : maar tot de groote Perken behooren wel 80 en 100. fluks. De gene, die geen van deze Perken bezat , vermochten voor dezen baare Slaaven naa "t bos te zenden , om de afgeval- lene Nooten op te raapen, dewyle zoodanige Nooten, die door rypbeidt afvallen , de. cboonfte en » tfle zyn , en ook de befte Foely bebben. Door de Pardi inden en fter- ke regen werdender ook veele afgeflagen , maar die wora den rompen , waar van de Foely echter leverbaar is , en om welkers wille meeft dit raapen wierd toegeftaan. Maar bedensdaags is bet verboden , dewyl de Parientes geklaagt bebben , dat de raapers wat te verre om zich men te taften , en moet nu een yder zyn Perk met zyn eigen Sla- ven waarneemen. - Men beeft woor dezen gelooft , dat de Nooten niet wel. door ben banden konden. voortgeplant werden , en dat zulks alleene gefchiedde door een zoort van blaau- we wilde duiven, by de Bandanezen Falor, by de Maleyers Burong Pala, em by onze Natie Noot-eeters genaamt , dewelke deze Nooten uit de buitenfte bolfters pikken , en zoo gebeel inflokken , waar van ze alleenig de Foely verteeren „en de geheele. Nooten met de boute fchaa door afgang weer van geven, die dan in de ruigte llende „nieuwe es voortbrengen s en dat daar em tegens , als de menfcben de rype Nooten naamen , en die in de ruigte zaayden , of im baare thuinen, jazelfs in een -vette gront zetteden » daar niets van opkwam , waar van de oorzaake was „dat de Noot, alsze gebeel , en een tydt lang % de aarde leyt , zeer ligt wormfleekig wert , en bederft. och daar naa beeft men omtrent bet Faar 1662. balf rype Nooten beginnen te neemen , Matta Puti genaamt , dat is aan den welken de Foely noch niet ter degen root i5, en dezelve in de Werer en dat gelukte wel: ‚want daar quaamen goede believen verplanten konde. Deze boompjes dragen in 't vyfde , zesde en zevende jadr vruchten , maar zy moeten eg a de ruigte, of onder de fchaduwe der eee te aan y want zy willen niet veel Son bebben, zoo dat als men de plaats rondom zuivert, en al te kaal maakt , zy zeer ligt uitgaan, zelt de oude boomen willen. gaarne tuffcben andere boomen inftaan „en inzonderbeidt willenze eenige wilde boomen na de zeekant bebben „en ook boven op - de ‘bergen rondom baar „op datze van de zeelugt „en fchra- le winden , die bun zeer febadelyk zjn, dér Gon oe urpis kaf de pin e boomen omkappen „bet enz dezelve te digt fiaan en den Naoteboom te zeer bede » in welk pac meń eenige mag omkappen , op dat de Nooteboom matelyk lugt be. boompjes van op die men naa ` v A N rm aa II Boek. VI Hooftft. uti hoc in areis Lontoirenfibus confpicitur, hzc au- tem arborum exftirpatio relinquitur judicio Infpećtoris filvarum , fine cujus confenfu nullam exftirpare licet arborem. CAPUT SEPTIMUM. Fires, & Ufus Nucis Myriflica. Ic valet idem , quod de Caryophyllis fuit dictum, plus nempe haíce nuces adferre ufus , atque uti. litatis Europeis populis , prefertimque borea- libus, atque Belgis, quam India incolis, unde de ea- rum viribus atque facultatibus non multum dicemus, at generalia de illis notantes, plurimis notas comme- morabimus earum utilitates. uiia autem auétores narravere , nuces mares pluribus pollere viribus, quam feminas , atque a Javanis magis expeti ; hoc autem eft erroneum. Si vero per mares intelligant majores il- las, oblongasque nuces aromaticas, pro vero accipi poffet, quoniam vero fupra notavimus , omnes nuces aromaticas feminas dici , hinc de filveftribus illud neceffario intellexiffe debuerunt, fed hac in re tamen decepti funt. Licet enim Javani , atque Malaicenfes a Bandenfibus duos ex nucibus maribus manipulos petie- rint , neutiquam illud fecerunt, quod eflent melio- res, pluresque SE viribus, fed quod ex iis medicamenta conficiebant , ad que vulgares erant inu- tiles. Vera autem Nux-Myriftica fi affumatur , omnem fedat dolorem; iue lancinationem ex frigida cauffa ortam, ut & flatulentiam ftomachi, inteftinorum, atque matricis , ventriculumque corroborat frigidum, ac meliores cauffat digeftiones, vomitum fedat, ut & fingultum ; cum Baccis Lauri Ge atque com- mixta, vinoque potata urinam pellit , Dyfuriam cu- rat, bonumque ` rebet oris halitum. Convenit quo- que colicis inteftinorum doloribus , obftruétumque aperit hepar, & lienem „dićto fi ufurpetur modo. ` Ad ignem tofta quoque nux cum quodam mixta li- quore adhibetur A DE © Dyfenteriam. rabici vero medici hoc in cafu aliquid Opii admif- cent, atque a certo cognovimus amico , qui hoc tan- n fummum arcanum a Perficis dicebat didiciffe Æ- uam it thiopibus contra Dyfenteriam , fi nempe Nux Mirta Lam a tofta cum Rago BU magni djang a cui j tudine fru&tus dicti,cum ha A MAUI tur , vel fi ru rum deficiat vinum , hoc cum molli ovi vitello fieri poteft. uum vero noftra natio non fit adfueta 1 ufui, aliam didicimus curam, fi nempe nux excavetur ; fruftumque Benzoes intrudatur , hecque, fi fub ci- neribus torreatur, atque cum pauxillo juris’ carnium affumatur, convenit matrici , doloribus abdominis , renum, & vefice. Quidam etiam dicunt ; hanc va- lere ad Nephritidem pellendam , fi antea mace- retur in oleo Amygdalarum. Ab ufü vero talium nucum fibi caveant tales, qui conftipatam habent al- vum , vel Hemorrhdidibus laborant , craffumque de aduftum habent fanguinem ; fi tum aliqua Zingiberis portio addatur, corrigitur , & penetrahtem magis habet virtutem. Quotidianus vero nucum ufus per pin- guedinem ventricilum obducit muco , capi uva: ores cauffat graves , unde facile oritur argus. K. ratur quoque inpregnatam femiñam efu decem, dupdecimve nucum certo tempore infaniviffe , atque ; ut hoc confirmemus , duas tresve hiftorias noftro tem- pore faltas adducemus. | Anno 1659 quidam Germani pańis infufiohem edć- : bant ex vulgari cerevifia & vino preparatam, cui ex gorum relatu nihil aliud mifcuerant ; nifi faccharum , feptemque vel otto rafas Nuces Mytifticas. Hi om- nes altero die tantam PeeKa radiu oppreffionem Eege anguftias , ach fuffocarentur , ipforum ora admodum ficca erant, labia intumefcebant, & quafi glutine obducta adherebant ; cum difficultate refpira- ané AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 21 bekoome : Fa zelfs de Nooteboomen moeten zoo dicht niet ftaan , datze malkander raaken , want zy draagen anders weinige vruchten „en fchieten zoo Dal op als Sparren , ge- lyk men in de Lontoirfche Perken ziet , welk omkappen en omvellen geftelt wort aan bet oordeel van den Boswag- ter, zonder wiens toefiaan men niet een boom mag om- kappen. Ca VI HOOFDSTUK. Kragten, en Gebruik der Noote- Muljchaten: Lbier gelt mede 't geen van de Nagelen gefprooken A is, te weten; datze merkelyker en meerder nuttig- beit [ie aan de Inwoonders van Europa en ande- re koude Landen, inzonderbeit aan-de Duitjcbe Natie , dan aan die van Indiën, dierbalven wy van baare krag- ten en eigenfchappen niet breet fchryven zullen , en in't pomera daar maar wat van zeggende , alleenlyk de meeft ekende nuttigheden aanbaalen Lommige Autheuren beb- ben voorgegeven , dat de Mannetjes- Nooten krachtiger zou- den zyn, en-van de Favanen meer gezogt wierden , dan de W'yfkens; doch dat ts een misverftant. Maar alsze door de Mannekens verftaan die groote lange fpecery-Nooten , zoo zoude dit zeggen noch konnen paler, maar dewyt wy bier boven gezegt hebben , dat alle fpecery- Nooten voor ens LS s r werden , 200 moetenze dit moodzakelyk van de wilde Nooten verftaan hebben , doch daar in zy echter bedroogen zyn. Want of wel de Favanen , en Ma- leyers voor dezen van de Bandaneezen een paar banden vol Mannekens Nooten verzogten „zoo bebbenze dat geen- zints gedaan, om datze beter en krachtiger zouden zyn, maar om datze bun Medicyne daar uit wiften te maaken, daar toe de gemene onbekwaam waaren. De rechte fpece- ry. Noot genuttigt , verzagt alle pyn en fleekinge veroor- zaakt uit koude, en winderigheidt in de maage , darmen, en baarmoeder , verfterkt de krop van een verkoude maa- ge » en helpt dezelve aldus tot een beter kooking „fluit bet raaken, en den bik, geftooten , en met Backelaaren gemengt en in wyn gedronken zynde , zoo dryftze de uryne , genee de koude pis, en maakt een goede ae[fem: Zy is mede goet voor kolyk en pyne der darmen, opént de verftopte leever en milt, op de voorgaande manier gebruikt wordende. — . De Not wert ook by "t vier gebraaden , gerooft , en met eenige drank ingenomen om de buik-loop em "t roode melizoen te floppen. De Arabifche meefters ais H in dit geval een weinig ampbioen daar by ; en «vy hebben van een zeeker Vrient verftaan , die dit voor een groot fecreet van de Perfiaanfche Mooren zeide geleert te hebben tegens den bloetgang , te weten een gebrade Noot , met een weini ampbioen omtrent de grootte van een Kadjang „met een dron rooden wyn ingenomen , en als men geen rooden wym beeft pe ri men `t zelve met een week ey doen. Doch dewył onze . gewent is „zoo bebben wy een betere Cure geleert, te we- ten, als men de Nooten wat üitbolt, een broxken Ben- join daar in fteekt , in de beete afcbe braat, en zoo met eenig zop inneemt „ is deze Noot inzonderbeidt mede goet voor de moeder , buikpyi, nieren, en blaze. — Zom- mige zeggen, datze ook dient om ’t graveel af te dryven s, weekende dezelve alvoorens in amandel-olye. aar daar atie aan 't gebruik van GE nen niet zo zullen wy twee ni ned y bier toe bybrengen. Ao. 1655 aten zommige Dust/che Gët ci van Jlegt bier en wyn g t, daarze naa baar zeggen niet anders badden ingedaan dam zuiker , en 7 a $ gerafpte „Nooten. Deze kregen des anderen. daags zulken benaauwt- beyt op de borft en in de keel, als of zy verftikken wil- den, de mont wiert bun zeer droog , de lippen gefwollens en gan malkander klevende , met moeyte baaldenze den ae[fem ê in 't booft voeldenze zulken fwaarte , en draayin- 3 z”; 2 HERBARII AMBOINENSIS . Liber IL cap. VII. bant fümma , capitisque fentiebant tantam gravita- tem atque vertiginem, ut memoria deftituti videren- tursipforum abdomen erat induratum & conftipatum,ita ut magno labore , plurimifque Julapiis hauftis tandem eurarentur , inftitutis preterea vene fectionibus atque purgationibus. Alio tempore bini milites una fub ar- bore nucifera per noétem dormiebant in Manipa, qui altero die ita vertiginofi erant, ut ebrii, vel femi-in- fani viderentur. ‘Talia exempla in Banda quoque fuerunt obfervata ; ibi enim anno 1650 duo erant mili- tes, qui quinque fexve nuces e mahibus edebant; un- de fimiliter fatui & delirantes quoque fuere faéti. Dein anno 1657 alius homo in lecto inveniebatur mor- tuüs, ànte cujus lectum corbis invehiebatur nucibus repletus, unde concludebatur, tantam ediffe Nucum copiam, per quas in fatalem hunc atque fupremum inciderat fomnum. É Quam noxam atque incommodum tales patiantúr, qui domus inhabitant, vel cum navibus vehuntur, in quibus nuces calce obduéte funt depofite , fupra in- nuimus, unde patet, Nuces in'India plus damni ad- ferre quam utilitatis , & fapientem Creatorem illas fabricaviffe Boreali mundi parti, ubi ipfarum pin- guedo per frigus concentrata , adeo mutatur atque corrigitur, ut non tantum fint durabiliores , fed etiam faniores, meliufque fpirantes, uti hoc quoque de Ca- ryophyllis fuit dictum. Virides nuces faccható quoque condiuntur, & non tantum per totam Indiam, fed in Europam etiam trans- feruntur; quod fequenti fit modo; fi nuces fere fint mature, ita tamen , ut nondum fuerint fiffe , leniter de arbore decerpuntur , ne cadentes ledantur. He aqua ebulliuntur, ftilisque perforantur, inque recen- ti per octo decemve dies macerantur aqua, que quo- tidie effunditur , & renovatur, donec earum acerbitas fit fublata, dein Julapium conficitur ex dimidia, feu anatica aque & facchari quantitate, in quo coquun- tur vel diutius, vel brevius, prout expetuntur ; fique dure requirantur, quzdam calcis quantitas additur, hzc autem aqua faccharata omni die effundenda eft, calefacienda , denuoque nucibus fuperaffundenda , quod fit pr otto continuos dies , demumque nuces ite- rum ebulliunt in fyrapo craffiore ex faccharo con- fecto, inque lapideis bene obturatis confervatur ol- lis, talique modo incorrupte in Europam transferri poflunt. Hac autem coétione Nucis putamen obfcure rabentem acquirit colorem , femi-pellucidum eft, & adeo tenerum, ut non opus fif, ut exterior pellicula tollatur , fed in quinque fexve partes confciffe he eduntur nuces. Cum aliis plerumque tragematibus fub | dinem menfe, praefertim autem cum potu Thee in- onuntur menfis, atque inter potandum convivis ob- eruntur. Si nuces nimis vetufte faccharo cońdiant tur, pellicula exterior, antequam fedantur , decorti- canda eft, eo quod nimis fit dura: Interior cum maci hucleus non editur , quidam vero macim circumro- dunt, nucemque abjiciunt. Si conditum hocce quoti- die ufurpetur, caput, cerebrumque vaporibus afficiun- tur craflis, diftumque generat Lethargum , vel homi- nes inde fiunt obliviofi , & fomnis maxime obnoxii, ventriculum quoque & appetitum profternit. Quum autem ad hanc operationem multum Me ues fac- chari, quod in Banda, Moluccisque infulis non eft copiofum, hinc totas nuces folebant in vafis vel ollis muria condire , talesque Bataviam mittere , ubi faccharum copiofius eft. ECS Chinenfes in Batavia aliam inftituunt methodum fac- charo condiendi nuces, quz non ita operofa nec pre- tiofa eft, muria conditas fumunt nuces, ‘quas in re- centi macerant aqua, donec falfedo difpareat , feniel- ue tantum ebulliunt cum fyrupo , qui fepe non con- citur ex albo, fed tantum ex nigro coquitur faccha- fo. Hz quotidiano quidem inferviunt ufui, fed non iu confervari poffunt. Muria conditz nuces ufque uropam quoque transferri poffünt. Ex nucis pu- tamine, diéto modo preparato& contrito, Marmillada conficitur; que in quadratas effunditur ciftas, ufur- paturque "ad tragemata ac pro medicamento. iridia ac recentia nucuín putamina in Banda primum cum aqua ebulliuntur, ac dein cum vino & faccharo fricantur, quz gratum dant cibum faporis acidi, in- ftar frixarum Jambofarum , vel Cydoniorum. Idem quoque putamen parum contufum , quod ab aliis mi- nutum conteritur , muriaque infufum condimento, Át- . koleur , wert balf gen, datze haare memorye fcbeenen quyt te zyn, de buik was bart en verftopt , zoo dat men naa veele moeyte , en met Fuleppen baar lieden eerft wederom te regt konde bel- pen: aderlaaten en purgatien daar beneffens gebruikende, Op een andere tyt fliepen twee Soldaaten onder eenen Nooteboom op Manipa de gebeele nacht door, die ’s ande- ren daags zoo fwaarboofdig waren , datze dronken en balf mal fcheenen. et “af exempelen beeft men ook in Ban- da gebat ; want Ao: 1650 waren aldaar twee Soldaten die s of 6 Nooten uit de bant aten, waar van zy ińsge- lyks gek en balf zinneloos wierden. Daar naa Ad; 1657 vont men een ander Perfoon op Zug koy doot leggen, en voor dezelwe front een mandeken vol Nooten , waar wit men vaft flelde, by zoo veel gegeten badde, dat by daar door in een doodelyke flaap getalen Was. : _ Wat voor fcbaade en ongemak die gene lyden; die in buizen woonen , of op fcheepen waaren , daar gekalkte Noo- ten in zyn , bebben wy bier boven vermelt, en Waar uit blykt „dat dà Nooten in Indiën meer fchaade dan nut doen, en dat den wyzen Schepper dezelve gemaakt beeft voor de Noorder werelt , alwaar baar vettigheidt , door de tza- mentrekkende koude , zoodanig verandert , en verbeetert wert, datze niet alleen duurzamer , maar ook gezonder, en welriekender werden , gelyk zulx mede van de Naage- len gezegt is. e. De groene Nooten werden ook gekonfyt, en niet alleen door ganfch Indiën , maar ook in Europa vervoert, 't welk aldus gefchiet: als de Nooten ten maaflen by ryp - Zyn, zoo nochtans datze niet ber[len , neemt men ze. zoet- jes van de boomen af , op datze door 't wallen niet ge- kneuft en werden; deze kookt men eens op in waater , en Jłeektze dan met priemen , weektze 8 a 10 daagen in vers waater , daagelyks bet zelve vernieuwende , tot datze baa- re wrangigbeidt verliezen ‚daar naa maakt men een Fulep van ma waater , balf zuiker , en kooktze daar in lang of ‘kort, naa dat menze bebben wil, em zoo menze bart be- geert „dan doet men een weinig kalk daar in, dit zuiker- water moet men alle dagen afgieten , warm maken, en daar wederom opgieten , noch KE: ENS > en eindelyk noch eenmaal opkóoken , en een dikke fyroop van zuiker gemaakt , en in fleene potten wel neie bewa- ren , alzoo kan menze onbedorven in Europa brengen. Door dit kooken SEN de Noote-fchelle een donker-roode oór/chynent , en zoo teer „dat men bet eg c velleken daar niet en beboeft af te nemen , maar men nye in Ai a WRZ EN en eetze alzoo: men fchaftze emeynelyk op dere banketten , op de naa-tafelen’, en Gë by "t drinkemvan tbee A Als men int x Eos al te oude Nooten neemt, zoo is bet buitenfte ve x te bart, en men moet bet voor "t éeten daar af- Jcbellen. De binnenfte korrel met de foely eet men niet, doch zommige knauwen de Foely , en fmyten de reft weg ; als men dit konfyt daagelyks gebruikt , zo0 worden daar door bet hooft , en bereid met dikke dampen vervult, en bet genereert de voornoemde flaap-ziekte „waar door de Luidendroomen en vergeetac jorden: bet vervuilt mede de mage, en bederft ¢ ‘eetensluft. “Om dat nu dit werk FA: 4 veel zuiker koft , waar van men in Banda > en de Mo- . luxe Eilanden niet wel voorzien is , zoo pleegt men de gebeele Nooten in daatjes of potten in te peekelen „en zoo naa Batavia te verkenden , alwaar. de zuiker overvloe- diger te bekoomen is, SZ m$: 815 ch De Chinezen op Batavia gebruiken een korter en onkoft- baarder manier , te weten, xy nemen de gepekelde Noo- ten, en Weeken dezelve in vers water, tot datze de zou- tigheit verlieten , en kookenze als dan Jlegts maar eenmaal op met Jyroóp : dieze dikwils niet oam witten, maar van warten boom-zuiker maaken: en deze zyn wel goet tot bet ddagelyks gebruik , maar konnen niet lange bewaart werden, De gepeekelde Nooten kan men ook tot in Eu- ropa voeren; men maakt uit de fchelle op voorige manier geprepareert en klein gevreeven ook een Marmillada „die men in vierkante doosjes giet, en zoo wel tot banket „als SC gebruikte. De ibis Schellen werden in Ban- da eerfi met water opgekookt , daar naa met ayn em zui- ker stoot, "t welk als dan een aangenaame koft is „ryns van fmaak, gelyk geftoofde Jamboezen of Queperen. De zelffte groene fchel een weinig gekneuft , (zommige vry- venze klein) en in peekel pant, dient mede tot een Atjar voor flecbte Luiden, (om als toe/pys te nuttigen zen appetyt te ~ em HW pe m Yes p e gne enn emeng Yep vm nme manen ES RINS Ee IO H Boek. VH Hof: AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 3 jar dito, infervit plebejo populo , quod tanquam ob- {onium vel ad appetitum excitandam ufurpatur, qua- łe etiam ad potum Thee adhibetur: Nucum putami- nibus,. que in filvis computrefcunt s increfcit certa Fungorum fpecies , Latine Boletus Mojchocarianus , Malaice Culat Pala dicta, que in Banda pro delica- to habetur cibo, de quibus fuo-loco libro 10: cap. 79 ulterius agetur. LJ ore: hac eisdemque inftrumentis , quibus Arack conficitur, limpidum exuritur oleum, cujus pars prima, que in oleum ob pelluciditatem vix .ab: aqua feu. phlegmate ficulter feparandum PES, MAGA Re- cipienti inponcre, quo fit, ut inftar vini. i appa- reat, ac Proinde oleum in feparatione ab aqua faci ius diftinguendum fit. ftillaretur., pré- ix. fum quur alias alem5ic ranc JM Dr ) É ue grave reddens : unde. oleum expreffum. multo alubrius.& gratius ad ufum habetur internum. Ex- preffum nucis oleum , quod balfamum quoque voca- tur, Arabibusque Geuzi-femen dicitur, virtutem puta- tur habere curandi omnes morbos renum & articulorum ex caufla frigida ortos, item conducere pectoris de- purationi seque pulmonis , vocemque claram redde- re , & cum aliquo cibo. vel pom affumptum conceptui feu generationi prodeffe , femenque mafculinum au- ere, homin caque pingnriores reddere 4 atque ftomacho abdomini illinitum omnes frigidos curare morbos & tormina, maculasque faciei pellere ‚ Dyfuti, e inpedire. Ad eosdem queque morbos oleum. Macis See nim. adhoc d rage gp aflumi- tur, illi autem, qui hocce ufurpant oleum, capitis dolori nori -debent effé obnoxii , quum incipe cent. fet drangen. Expreflarum nucum fæx plerumque ad Nofocomium mittitur , qua- fricantur artus illorum, qui. Beri-beri, feu Paralyíi Indica laborant; Pala Ce n furum huces dićte interne con- tra Nephritidem aflumpte fummopere laudantur , fe- rofusque liquor feu lac ex viridi profluens fruétu , cum aqua mixtum ; feu ejus putamen cum aqua contritum aphthas curat, fi os faucesque hac colluantur & gar- garilentur aquas - - - CAPUT d faporem habet pogen ae : ic d maaken ,) te gebruiken, gelykze zoodanig mede by bet thee- water opgedift wierden: Op de Nooten-/chellen , die in ^t bos blyven liggen verrotten, waft een zeeker zoort van Kam- pernoelye „ in "t. Latyn, Boletus Mofchocarianus , op Maleyis Culat Pala genaanit , dexvelke in Banda voor een groote lekkernye gebouden word , en waar van op 3 yn plaats libs 10. Cap. 79. breder zal gefproken worden. Dewyle nu , als gezegt is „de flegte rompen „tot Koop- manfchap onbekwaam zyn , zoo werdenze meeft tot bet oly- Jaan gebruikt: namentlyk , men rooft eer[l de Nooten in een. pan, daar naa ftanpt menze , maaktze noch eens beet, „em doetze in zakken van Runut (dat is eem bayrig ge- weef , "Luel& men boven aan de Calappus-boomen tulichen de takken. vint) gemaakt „en legize tu[Jcben twee favalpen of dikke planken , die men dan met wiggen en moskuilen dicht t jaamen dryft, door welke perffing uit de Noo- ten een dikke oly uloeyt „ even als ge/molten booter , die men dan. in vierkante vormen laat lopen, im de welkezz Jiraks ftolt „ midsgaders zoo dik wort als ongel, em van koleur als Mey-booter , ook zomtyds wat witter: Deze koeken zyn omtrent een band lank, vyf vingers breet , een duim dik, en worden tot gebruik van de Medicyne, zoo wel door gants Indiën „als na Europa vervoert. Eertyts maakte men veel werks daar van ‚maar hedensdaags żym- ze wegens bunne menigte in zulken agting niet meer , boe- — wel geen privaat Perzoon dezelwe maaken durft , en men, al wat gemaakt wort, aan de E. Comp. leveren moet. Bykans op dezelve manier word uit de geftampte en warmgemaakte Foely ook-een. olye geperft „ dewelke bloet- root is, ook altyt week blyft, en als menze op de bant droppelt een geelachtig bloedt. gelykt : zynde van finaak vet en bitterachtig „als de Foely , zonder merkelyke bitte : maar men verlieft met bet maaken van deéze olye veel Foely; avant men Teckent ten minflen drie Bandajche Catjes „dat is zeventien en een vierendeel bollandze ponden tot een kan olye, . Uit. de Foely wert op dezelfde manier „en met de- zelfde Inftrumenten , daar mede men den Arak-maakt , ook een klaaren olye gebrant , welkers eer {te deel „ dat in "t diftilleerem naa 't water voorkomt, klaar en door feby- nent is als waater , bet volgende wat geelder „als fwarte of oude rynfcbe wyn; en ten laaften, als men bet wat bart ryft, rosachtig. En om dat deze olye, wegens zyne REG qualyk van bet water ofte legma te ender/cbeiden iden is , en gevolgelyk ook moeyelyk of te fchep- pen valt „ zoo pleegt men zomtyds een Weinig gevreeven Tul in La. Recipient te eia waar door “tals dan elyk rooden wyn Wort „en de olye gevolglykin’t affe = van *t waater lichter te endo eid en ^ Geer olyen zyn van eenderley kracht, zeer fubtyl em doordrin- gent , zoo dat indien. mende vlesjes „daarze ingedaan wort, niet ter degen toebint , een groot gedeelte daar van ver- dwynen zal, maar men moet in "t. diftilleren wel 10 Ban» dafebe Catjes Foely tot een kan olye bebben. Als deze olye door vertinde langen gediftilleert wierde , zoo zouze kofle- lyk Geen zyn om Awe te gebruiken, daarze anders door kopere flangen getrokken zynde vry wat bran- dig „en bet booft o is: wesbalven de uitgeperfte olye gebouden wort voor veel gebruiken: De uitgeperfte Nooten-olye, die men ook bal- Jem noemt , en de Arabiers Geuzi-femen bieten, wert de kragt toege[cbfeven , datze goet is voor alle koude ge eeken der nieren en gewrigten , zuiverende de borfts en longe , als mede een beldre ftemme maakende , et met eenige koft of drank vermengt, de ontfankenis be- vordert , bet Mannelyke zaat vermeerdert „en de menfchen vet maakt ; ook op de mage, en buik gefmeert zynde, alle koude gebreeken en krimpingen geneeft , de vlekken des aangezichts verdryft „ en ook bet pynelyk piffen belet : er en lieflyker , omte wordende tot dezelfde gebreeken de uitgeperfte Foely-olye ook gebruikt , ep de gediftelletrde pa Ns doch moeten die » die deze olye willen gebruiken , van kooftpyn bevryd zyn, om dat ży die anders vermeerdert. Den droeffem van de uitgeperfte nooten wert doorgaans naa bet bolas pid gezonden, om daar mede te vryven de leden van die gene, die met de Beri-beri beladen zyn. . De Pala Pentsjuri , of Diefjens-Nooten binnens lyfs tegens bet graveel ingenomen, vert mede zeer geprezen, en de weyachtige melk uit de groene vrucht vloeyende , met water gt, ae baare fcbelle met water gevreven, geneeft de , als men & moni in MH. daar mede Jpoelt en gorgelt; CAPUT. OCT A VU M. Nux Myriftica mas: Pala Lacki-Lacki. Ilveftrium fpecierum , quarum fex potiffimum funt note, in hoc capite primam defcribemus , que vulgo Nux Myriftica mas vocatur. Arbor hec externa facie non multam habet fimilitudinem cum vera Nucifera arbore : Truncum gerit altum , Go: mamque anguftam cum paucis ramis , nec gratum pre- bet adfpectum. Folia dam fpithamam, alia fesquipedem longa, forma cum Canarii foliis convenientia , fuperius tamen latiora & rotundiora, cum brevi apice multisque parallelis coftis pertexta , fuperne atfo-viridia , inferne gilva, nec fplendentia , coftis viridibus protuberantibus ; bi- na fibi oppofita , atque manducata notabilem filvef- ftrem prebent faporem , Nucibus Myrifticis emulum. Fructus non ex ramulorum fummo dependent, uti in vera Nuce Mofchata, fed inferius ad ramos, ex foliorum alis, duo tresve fimul ex brevibus craf- fisque pedunculis , forma rotunda, ac tanta, quanta eft vera Nux Myriftica, quedam autem parum funt oblonge, alie vero rotunda , vel parum compreffz. Gluma exterior eft ruffa, & lanuginofa ; ad latera craffior quam fuperiore atque inferiore parte, du- rior quoque ac firmior quam in veris Nucibus. Nu- cleus feu officulum duplicem ei ei habet for- mam, utrumque autem május eft quam vere feu domeftice nucis. Unum eft globiforme, oblongum, ad latera compreflum , alterum rotundum eft , fed utrumque eft rugofüm. In putamine offeo quo- que continetur craffiore , quam illud vulgarium nucum eft, quod nigricans vel obfcuré grifeum eft , quodque externe obvolvitur maci aurea ; per quam putamen con- fpicitur, ubi parvis punétulis notatum eft , atque inftar radule rugófum Macis hujus ficcata omnino flave- . fcit, faporemque habet ingratum fine ullo aromate: Nucleus interior eandem habet fubftantiam ac vera tiucis , fed magis albet , nec ita pinguis eft, tenuibus- que & nigricantibus venulis pertextus , parum aro- maticus , faporemque habet ingratum „ facileque fit cariofum ; atque aliis mixtus nucibus , illas quoque inficit & corrumpit „unde etiam vetitum eft, filveftrem illis mifcere nucem. $i tamen cum putamine in fumo fuerit ficcata , uti vulgares nuces, durabilior eft, du- rior, & gravior quam nux vera aromatica, licet cal- ce non fit obducta. Folia in arboribus raro funt in- tegra, quum plurimum a vermibus funt exefa , fique fructus immaturus incidatur ; lac quoddam exftillat , quod inftar calcis exficeatur. Hec arbor inter do- mefticas rion toleratur, putatur enim illam has gra- ciliores reddere , unde folitarium occupat & eligit quo- que locum , ad filvarum extremitates , & in montibus, ubi non vexatur, ac fue committitur nature , cujus fructus magis tamquam aliquid rarum peregrinis dena- tur, quam ut aliquam prebeat utilitatem; E Nomina. Latine Nux Myriftica mas y & montana, a Carol. Cluf. libr. 1.exot. pro duobus diverfis fructibus habita; quum tamen unus idemque fit frućtus. In Banda vocátut Pala Fuker h. e. Nux montana: Malaice Pa- la Lacki-Lacki h. e. Nux Mas. In Amboina Pala Utan dicitur, ut & Palala cum vocabulo ex Pala & Ala com- ofito, acfi diceretur nux avis annuz dicte , quum æ aves, Amboinice Ala dicte, has avide devorent nuces. | Locus. Antea creditam fuit, arborem hanc tantum: “modo inveniri in Provincia Banda , in locis remotis & montibus, in quibus vere nuces crefcere recufa: bant, fed ubique hanc inveni in infulis Amboinenfi- bus, quamvis haud copiofe, nec multum etiam ab in- colis expetitur vel zftrmatür. > | Ufuse Apud incolas, uti dictum fuit , non eft iri ufu; excepto quod ejus lignum aliquando ad poftes sedium ufurpetur y fruétusque donent peregrinis ; quum. non tantum Javani fed etiam Europei illos expetant. Javani & Malaicehfes has ufurpant in arte medica ád Cephalalgias , aliosque morbos , plurimum vero ad virile robur confortandum, cui medicamento JE- thiopes omnem adhibent diligentiam. Europzi fu- per- uoque multo funt majora , quz- . HERBARII AMBOINENSIS Liker II. cap. VIII. VIL HOOFDSTUK. Mannetjes- M voten: Pala Lacki-Lacki gN Nder de wilde Nooten, waar van zes zoorten meeft O bekent zyn , zullen wy in dit Kapittel bet eerfte geflagt aanroeren „dat men in 't gemeyn MANNEKENS-NOO- TEN noemt. Deze boom beeft uiterlyk weinig gelykeni[Je met de regte Noote-boom : Hy beeft een boogen ftam , en een fmal- le kruin , met weinig takken, en is niet mooy van aan- zien. De blaaderen zyn ook veel grooter, zommige een Jpan , zommige anderbalve voet lang ‚van gedaante als de Canary-blaaderen , doch voor breder en ronder toelopende , met een korte [pits , en veele paralleele ribben doorregen, van boven fwart-groen , aan de onderfte zyde recht vaal, en zonder glans, daar de groene ribben uitfleeken, twee en twee tegen malkander overftaande , en Pue zynde bebbenze een merkelyke wilde fmaak naa Nooten. De vruchten bangen niet aan 't uiterfte der ryskens , gelyk de regte Nooten , maar wat achter aan de takjes , en uit den oorfpronk der blaaderen, twee en drie by malkander aan korte en dikke fteeltjes, van gedaante ront , en zoo groot als een rechte Noot , doch zommige zyn wat lank- werpig, en andere recht ront , of een weinig gedrukt. Van buiten is de bolfler ros en wolachtig in "t aantaften, aan de zyden dikker dan onder en boven , ook tayer en bar» der ‚als de regte Nooten: de korrel is van tweederley ge- daante , en beide zynze grooter, dan de regte of tamme Noote-mufchaten: de eene is kloots-gewyze wat langwer- pig, doch aan bet einde wat plat ; de andere ront, doch beide zynze rimpelig. Hy leidt mede in een boute fchaal wat dikker dan die van de gemeene Nooten , zynde fwart- achtig of donker-graauw , en van buiten insgelyks om- vangen met een gout-geele Foely, daar men de jon tuf- Jcben door ziet; zynde aldaar met kleyne pukkeltjes bezet; en zoo fuig als een raspe, De Foely gedroogt zynde, wert gans bleek , en is ook ngen van > zonder eenige CR or De binnenfle korrel beeft de- zelfde ubftantie , als de rechte Nooten , doch is wat twit- ter, en niet zoo vet, 2ynde met fyne en fwartachtige adertjes dóortogen , weinig chro en fchier onaan- genaam van fmaak , wort licht wormfteekig , en onder an- dere Nooten komende, zoo bederft by dezelve mede , waar- om bet ook verboden is bem daar onder te en. Even- wel als by met q. chaal in de rook gedroogt wert , ge- lyk de gem voten ; zoo wert by duurzamer , hander: en fwaarder dan de gemeene fpecery- Noot , al is by ook niet gekalkt. De blaaderen aan den boom vint men zeer weinig heel , als zijnde meeft van de wormen doorvreten, en als men in de onrype vrucht fmyt, zoo komt "er een melk uit, die als kalk opdroogt. Deze boom wert onder de tamme niet geleden , want men gelooft , dat by dezelve er maakt , dies verkieft by een eenzame plaats aan de kanten van de bo[Jcben , en op bergen, alwaar men bem bngemoeidt laat ftaan , meer om de vruchten voor een ra, riteit aan de Wreemdelingen te fcbenken , als om eenige —À wille. ` ` Naameń: In *t Latyn Nux Myriftica mas, en Mon: tana , word by Carolus Clufius Exotic. lib. 1. voor twee vruchten aangezien; daar bet nochtans maar eene is. In Banda Pala füker , dat is Berg-nooten ; in^t Malleyts Pala ` Lacki Lacki „dat is Mannekens-noot. In Amboina wert by Pala Utan en Palala genaamt , met een woort uit Pala en Ala ’t famen gevoe ts dls of men zeggen wilde Faar- wogels-Nooten , kia die vogels, in °t Ambons Ala ge- naamt , deze vruchten geerne eeten. © Plaatzen; Men heeft voor dezen gemeent, dat dezen boom maar alleen te vinden was in de Provincie Banda, op afgelegene plaatzen en bergen, daar de rechte Nooten pis le sl ja eae ao a ev ewel niet veel , de Corse A pee ved geacht; cwi 4 ebruik. Ly beeft; als gezegt is, by de Inlanders. gege bebalven datze bet boat Co de nemen toż Ry van buizen , en de vfucbten vereerenze aan de Vreemdelingen, want niet alleen de Favanen , maar ook de Europidanen-zoekenze: í De Favanen en Maleyers gebruikenze tot Medicyne in dooftpyn en eenige andere tie itens, doch merendeels om de mannelyke krachten te verfterken, naa welk bebulp-mid- del de Mooren alle naarjtigbeidt aanwenden. De Eu- ropia- n in RAY IAEA Hit UA 5 / W NN U M P EM ij) Ga Graner Tom. Z, Gi ai do dt ASA duree wegen — quere omne hea tnr e onmes C RP mr O ngen egen PS ai cn Il Boek. VIII. Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 3; perftitiofe magis illis utuntur, quum ex illis oper amatorias preparant, quibus putant magna fefe pofie moliri, de quibus vero ridiculis quisquiliis non ope- re pretium eft plura commentari.. Quidam circa col- lum illas gérunt , ut a furunculis liberentur: Quidam etiam Indi compertum habent nuces hafce mares vale- ' re contra Dyfenteriam , fi cum femi-maturis & toftis Mufz fructibus edantur, prafertim fi Opii granulum addatur. Bandenfes mulierculz illas quoque adhibent in deliquiis & convulfionibus infantum , quem in finem illas jam confervant. fe m PPR ES LD fimulo fump 8 icta i i Dore , excep LO y quod folii ienfi multo fint majora „in frustu itidem paryum difcrimen eft, inque Malabarico nulla obfervatur yis aromatica vel ullus ufus, quod diverfo flo&cimddadesbenlmpuo. — S S Me uu E | Ad Fa Ne Mese op QUUM" _ In Rumpbii Auttuario bac adduntur. que fupra terram innumeras emittit radicesinftar Man- gi Mangi arboris, fed non ultra digitum. lerne ex ruffo-cinereas, | Haru ET O | C. Nucem Maci obdu@ath. arcere ihe TuS 3 b b Eoliaturam inferiore parte fcabram & fufcâm. ^ ° +- on & 5 A » ign SKG ke ay o GA apaga ey RD * * > ics -— i Ries AS tee LP E D e - > in des A + CHR EŃ tx S e * eue : 1 "M e > b Bad is $ Tom. TE: ei CAPUT . “ EI ` moet gebr „Jm Ho Inferior trunci pars in Nuce Myriftica mare undi- - - d sam LONE» ropianem gebruikenze noch waangeloviger , als willende daar van minne-dranken maaken , waarmede ży griote dingen menen uit te recbten , docb van «velke belaggelyke beuzelingen bet de pyne wiet waart is meer te fcbryven. Andere dragenze aan den bals, om van de bloedtvinnen bevrydt te zyn: Zommige Indianen bebben ervaaren , dat de Mannekens-nooten mede goet zyn voor de bloedt-loop ` als men deżelve met balf-rype en gebraaden Pifang. cet, en inzonderbeidt als men een greyntje ampbioen daar by doet, De Bandaafche Vrouwtjes gebruikenze ook in on- magt „en fluipen der kinderen tot welken einde zy nude- zelve ook beginnen te bewaaren; ` = - Ao. 1683 is een kluchtige eigenfchap der Mannetjes- nooten ondervonden aan zeekeren Predicant , wiens E iis- , ne bem Lin al dere ie (dieze abu- - „fiwelyk voor fpecerey-nooten aanzag) ingaf , om de perfin “en buikloop te fboppen: Doch dezen Eerw, Heer vervie weinig uuren daar na in een fwaare draaying des boofts, en verwerring van zinnen, zoo dat by wonderlyk begon te ageren} en met luider flemme Jpoorelooze propooften te uiten, en men konde bem met geen gewelt aan "t ruften en fwygen krygen, tot dat by eenige kopjes thee-water genuttigt hebbende , en een ader geopent zynde , daar naa in cen geweldig faweeten , en een diepen flaap gevallen is, naa bet opwaaken daar van geen letzel: meer beboudende , en met een was de buikloop geftut: Hadde: by zoo veel ` rechte e e ingenoomen , by zoude buiten twyfel „fwaarder toevallen onderworpen Ces gelyk wy bo- ven verbaalt hebben, em dient dit alleenelyk tot een waar- Jchouwing.s dat men teffens niet veel van zulke fpeceryen 2 of imneemen. ^v „ Malab. part. 4. Fig. 5: wert befchreven een Malabaars Panam Palka; in "t. hi Wilde annekens-nooten guna sten naaften by met de onze overeenkomende y bebalven dat de bladeren aan de Amboinfe veel grooter zyn s ook is in de vrucht een kleen verfchil, en aan de Malabaarfcheis gant/cb geen fpeteryachtigbeit of gebruik, bet welk men aan bet onderfcheidi der Landen Loefcbryven. moet, ` i EET . . Inhet.du&uarium van Rumpbius wert dit volgende bygedaan. De onderfte fłam wan de Mannetjes Noote - Boom , AR m boven de aarde ontelbaare wortelen uit , ge- de Mangi-Mangi-Boom, doch niet boven éen vinger iks van buiten graauw-rosi Hier van kruipen de on- e: à aarde ; de andere ftaan als hoogen gefpan- nen: weinige zyn opwaarts gekromt , doch buigen baar metter tyt nederwaarts: De volgende zoorten bebben dier- gelyke awottelem nien 82 i oni o SE pes Si, SE: fü Wd sób in Ach USLE GG IN GE - s T = bos ii € a e -vn D ^ Dea t sno Le an de pf. de Plaat y ZĘ | Verbóeldende een Tak van de Mannetjes Noote-nnftaat PALA “Lett. A, wf aan de geheele Vrucht in zyn matuurlyke grootte. B. DE Vrucht dorgeferdon, op dat dezelfe bekleden en | “Foch vertoont werden. 0. C. Een Noot et Foy beklee. , =". D. Een Jankwerpige Noot alleen „en ontbloot van alles, — ` aa o s bovtnffe gedeelte van het blad, groen en ~~ glad zynde. - = b b Het onderfte gedeëe ruig en vaal. AANMERKINGE Deze boom wert Nux eege iftica fpurla of Panem-Palka van de H. Malabar. 4 deel. Tab. 5. genaamt van Plaks. in zyn ag. po 265. en Nux en intrinfecus fimilis Nuci Moichate van 7. Bauh.. eerfte deel pag. 399. en Avel- lanz bise genus oblongum van Clu/. śmGarc.pag. 189. Par- kins. Theatr. pe H Ray in biftor. plant. p. 1424. Zie hier dka Rd „hiftor. . epift. XXV. p. 460. en Va (chryving wan Ambon, p. 201. SC, 26 HERBARIIAMBOINENSIS CAPUT NONUM. . Palala Secunda, Palala Burong: Rater filveftrem, feu nucem Myrifticam marem; P precedenti defcriptam capite , in infulis Amboi- nenfibus quinque infuper fubfequentes inveniun- tur filveftres fpecies, quarum maximam tantum , quz Palala fecunda nobis dicitur, hoc in capite defcribe- mus. Hec autem arbor fimplici & erećto furgit trunco, non ita tamen craíTo , ac pracedens vera Nu- cifera arbor. Ejus cortex eft glabér, ex viridi & ni- gro variegatus colore, fuccoque rubro turgidus , uti in reliquis fpeciebus, qui lintea inficiens inexpungendas ipfis adfert maculas. ` RO Ejus rami formam habent tenuium & longorum fur- culorum , qui in nullos alios dividuntur minores, ex hifce erumpunt magna folia, duos in ordines alterna-. tim pofita , numero circiter triginta duo vel quadragin- ta: Folia hec funt longiffima , & ex longitudinis "proportione anguftiffima, fesquipedem feu binas fpi- thamas longa, quatuorque tantum digitos lata, pluri- mis arétisque parach coftis tranfverfaliter pertexta ; geram pars fuperior obfcure viret & glabra eft; in- erior non gilva, uti in antecedente, fed ex rufft & vi- ridi mixta, fine ullo fplendore, venzque ibi obduéte fant ruffa lanugine, quales etiam funt upreme ramu- lorum partes: Fructus in inferiore horum ramulorum parte excrefcunt, tres quatuorve fimul junćti ex lon- o pedunculo dependentes, forma vere Nucis Mo- rie ‚fed paulo acutiores funt, ac minores ;exterius glabri fine ulla lanugine , flavefcentes , rubro mixti colore , i Jambofarum. Sub exteriore gluma lo- catur fanguinea macis, qua totum obvolvit nucleúm, fed infipida eft, fab qua invenitur pellicula albicans, mollis, & cultrum circiter craffa , fubque hac aliud occurrit lignofum putamen, teftam ovi craflum , colo- ris gilvi, & fragile. In hoc verus continetur nucleus ex rotundo planus, parum Compreflus , m ine arva nucis, fed paulo magis rotundior & glabrior, - fubltan tia veram emulans nucem, vel inftar vetufte Pi- - nange. Si putamine fuo adhucobducatur; formam ha- bet magni nuclei Tsjampadaba feu Socet „* | fuperius parum acuminatam. | Nihil in tota arbore e aromatic virtutis, nec ejus folia fruétusve, fed om- nia faporem habent fatuum & fil unde nihil horum colligitur. o o TWW — äer. q ccc o Ss ethos Arboris lignum longitudinalibus conftat fibris , eft. que magis folidum quam precedens, exteriusque ruf- um; fi fueritdecorticatum. + ~ EJ Nomen: Latine Palala fecunda , Malaicë Palala Bu- rong , & communi vocabulo Pala Utan: Amboinice Pa- lala Ala Mandy vel folummodo Ala Manay, h. c. cibus avis dla, que avide hofce devorat fruétus, uti de proxime antecedente Palala quoque fuit diétum. ‘Lacus: Arbores ha in filvis Amboinenfibus frequen= tes — Ne me iis , ył in o planis d ibus creicunt ; plerumque rectiffime adfurgentes, tereti MES T usc. MENSIS 2 Ufus. Arboris fructus hic in nullo füntufu, . tummódo dE. É pa ap I itier tes, qui ad tra as S palos adhibe r, viri e funt graviffimi , fed facile exficcantur A nec durabile eft lignum, excepto fi in talibus ufurpetar locis » qui fumo funt expofiti. ~- t P Hzc fpecies multum quoque crefcit in Boero cir- ea Kageli , "e nominatur Cottreman , in Ternata vero „łu-au. Ejus folia quoque viginti uno in ordine funt- locata , fubque iis exerefeunt fructus duodecim . fexdecimve PR fe eet : M duo Pe junâi-; ex brevi cra oque dentes petiolo, a Ambolnenf non multum dive »füperius en funt me acuminati inftar ovi vel cordis , magnitudine ucum Juglandum, exterius per longitudinem fulca- ti funt, juxta quam dehifcunt. Gluma nucis exterior crafitiem habet uti in vulgari Nuce Myriftica , que fuccofa eft acidique faporis , inftar femi-mature Mange. : Nux ipfa, ex gilvo conftans tenuique lignofo puta- mine , eft oblongo-rotunda „ad extremum parum acu- mina- “binnen leidt de rechte korali Liber H. cap. IX, IX. HOOFTSTUK. Tweede wilde Noote-Muftaat-boom. Ebalven de wilde , of Mannekens-nooten„in’t voor- gaande Kapittel befcbreven , vint men nochin de Am- __bonfche Eilanden de volgende vyf wilde zoorten, ` waar qan wy alleen de grootfie, zynde Palala fecunda, in dit Kapittel befchryven zullen. Deze boom febiet op met een enkelde rechte [Lam , maar zoo dik niet als de op- rechte Noote-boom: De fchorffe is effen , uit den Jwarten en groenen gemengt , en vol licht-root zap, gelyk alle an- dere Nooten geflachten , die "t linnen zeer bederven. - De takken bebben de gedaante van dunne lange ryskens, die zich in geen andere verdeelen , daar dan flaan of ban- gen groote bladeren , in twee rygen overbanis tegens mal: “Kander ten getaale van ongeveer 32 en 40 paaren, De bla- deren zyn eer lank , en naa proportie van de eds fat namentl yk anderbalven qoe , of twee fhannen loni, eh maar vier vingers breet „met dichte paralleele ribben over- dwers doortogen , de bovenfte zyde is donker-groen en glat , de onderfte niet vaal, gelyk in de voorgaande Noo- ten, maar uit den rofen en groenen gemengt , zonder eenigen glans, em de aderen zyn aldaar bekleet met. een role wolachtigheidt, Zy aan op korte dikke fteelen „mede wolachtig , gelyk ook is bet voorfte deel van de ryskens: De vruchten waffen aan "t achterfte dezer ryzen, of tax- kens, drie en ‘vier by malkander , aan een langen fteel hangende; — edaante van de oprechte Nooten ,. doch wat Jpitzer en kleinder: Van buiten zynze plat zonder eenige wolachtigbeidt y. wit den licht - geelen- met root ge mengt, gelyk de Famboezen :* Onder de buitenfte bolller leidt een bloet-roode foely, die de gan/che korrel bedekt, maar zonder fimaak „en onder dexelve een witte buit „week dere dunne en houtachtige fchaal „in d febaal, za kde waal nf ) SA » | van een eyer- . aar, drukt , van en effender | maak, dies men niets daar van vergadert. Het hout is odia en vilier dan bet voor o t van buiten ros bet gefebilt is. AIT. 3b eee Naamen : In’t Latyn Paläla fecunda d Ae 3 mbons Pa- is koft van aan , gemeenelyk zeer recht opf in Valeyen fi eq x nde, WEE Een- CUBE 0 O LBM eu Gek De Vruchten van dezen boom zynin geen ge bruik, maar alleen de rechte fLammen , in de dikte van een dye , Werden tot licht timmerwerk , als balkjes en fparren ` > de icit of gebruikt , groen zynde is bet J'waar, maar - 70081 sept OP „en is niet durabel ; ten waare dat bet in „A gebruikte’, die paier. El De, T n deze li, en wert r u-au: De bla agter dezelve w Amon tl zjn van vooren wat [pits , s | e > ak of beri “et de Zrodla van Ockernooten , van buiten bebbenze een naat aie in de lengte gaande, langs dewelke zy opberften. De buitenfte bolfter is van de dikte als de gemeene, zynde zappig en ryns van fmaak , als balf rype Mangas. De Noot zelfs, beftaande uit een vaale houtachtige en dunne fchaal „is la erpig-ront , en aan de einden wat toen Tab. VI. HH 7 Z COZZA KAPA Lees pr ELLAR ITA IS S ÍS Ü S q EN dn rn e al EE aon TP voor EUREN H Boek. X Hoff. minata, totaque maci rubra obducta; fubque hac te- nuis aka oer pellicula; füb qua vera recondi; tur Nux ‚forma magna Nucis,Mofchatz , fed infipida eft. Boeronenfes nucis glumam coquunt cum pifci- bus; grati enim acidique faporis eft. Palumba, Pfittaci Criftati, &aves annuz, Ala ditte, totos comedunt fructus, fed glumam plerumque comminuunt, totum devorantes nucleum: EXPLICATIO Tabule Sexta , Exhibentis ràmum Nach Mofchaże filve[fris , foliis lanceolatis; integris ,PALALA BURON Ried ci cujus fructus A (S. ratus naturalem exhibet ejus e Sm o inem , ac per matu- ritatem dehifcens internam przebet confpiciendam nucem , Craffa Maci fanguinei coloris obdu@am. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 27 torge/pitft gebeel met een goode fóely omvangen , en daar onder met een dun orange-peel buideken , waar onder de regie Noot leidt, in gedaante alt een groote Noote-mu- Jcaat , doch onfmaakelyk. De Boeroneezen kooken de hol» Jier van de vrucht by bun vijch; want xy is aangenaam en TNS, Ez i ¿ dl ü De wilde-duiven, Caccatuawen ; en „Jaar-vogels eeten . de gebeele vruchten ; doch byten meeft de bolfter in ftuk- ken, en flokken de gebeele korrel in; UITLEGGINGE Van de zesde Plaat, Vertoonende een Tak van een «wilde Noote-Mufcaat , met heele, fpiesgewyze bladeren, PAL ALA BURONG. van de Inlan- ders genaamt ‚welkers afgezonderde vrucht A in zyn natuur- _ lyke grootte, en door rypheidt opgeborften zynde , vertoont van binnen zyn Noot met een dikke blocdklcurige Foely overtrokken; : CAPUT DECIMUM. Palale relique minores , Palala Kitsjil, Eliquz quatuor filveftres fpecies omnes multo mi- nores gerunt fru&us, ac parum a fefe invicem differunt, ita ut (imul illas uno in capite comprehenfuri; Palala tertia omnium minima . folia, inque ordines alternatim. pofita, fed rario i conftat foliis: Flofculi funt p en y albentia capitula, inftar granorum Tritici vel Hordei , fuperius parum fefe aperientes: Fructus glandium magnitudinem ha- bent, fed anguftiores funt, & ab utraque magis acumi- nati parte, exterius virides inftar WE ¿ vel ut vere Nuces Mofchatz ; nux ipfa eft parva & oblonga, vix articulum digiti longa, ex duro nigroque conftans putamine , & utiin veris nucibus obducta eft maci. ruberrima. Nucleus interior eft inftar officuli Olive ^ ab utrisque autem partibus magis obtufus eft, fubftan- ' tiaque veris nucibus emula, vel paulo magis alba, nucleus autem hic & macis nullam habent vim aroma- Nomen, Palala tertia , & Palala tingens. Malaice Pala- la Dauer Kitsjil, h. e. parvi-folia: fic quoque Amboi- ' nice Palala-laun Máun dicitur. a Locus. Plurimum in Amboina crefcit, in Hitoënfi ione, in altis filvis. ` e NC E fus. Fi arboris trunci palis inferviunt ; tenui- oribusghe poftibis adium Amboinenfium : Rubra ejus macis inter digitos contrita mucofa eft, illosque ru- bro igneo quafi inficit colore, fi autem calx cum folio parve Waringe addatur , rubrum dat-colorem vel pig- mentum, quo incole dentes fuos tingunt , ut rúbe- fcant, quod ipfis eft ornamento, eoque magis ufurpa- tur, quum inter fricandum odorem prebeat paulo a- romaticum , fi cum acido nempe fit mixta macis: fi- mili modo ungues fuos tingunt herba Alcanna -diéta i mos eft per totam Indiam frequens, qui antiqui fimus eft & univerfalis.. Macafferenfes vero, ali que Indie populi nigros preferunt fplendentes dentes E quales cum quibusdam tingunt herbis. Tee acm Palala quarta paulo minora & anguftiora habet folia quam Palala fecunda, ab utraque etiam ramorum par- te in ordines locata, fed minori numero , funt quo- . e magis glabra, nec ab inferiore parte gilva vel ci- nerek m gaz habent viriditatem. | Flofculi ex foliorum alis progerminant, qui funt crocea capi- tula plurima fimul junéta uno in racemo, formamque babent fk nucis Mofchate, fed multo: minores hi flor rti, inque fuo centro parvum geren entes viride pi- Millum >: quod in fructum excrefcit „ qui formam ha- bet frućtus Canari femi-perfeéti ; vel paulo magis anguftam, coloris glauci, cum fulco "erp lon- gitudinem difperfo. Nucleus macisque eft inftar præ- cedentis fine ullo fapore vel odore , nullumque has bet ufum, fed a filveftribus comeditur avibus. ; Tom. IL No- Schaal, en gely $, magisque acuminati , fuperius parum. X HOOFTSTUK. | De overige kleyne Wilde Noote-mif e caat-Boomen. E overige vier wilde xoorten draagen alle veel klein. D der vruchten; en verfchillen weinig van malkan- der; zoo dat wy dezelve daarom t faumen in een Kapittel- zullen begrypen ; .Palala tertia beeft de kleinfte bladeren van. allen ; ook in ryen overbants tegens mal- kanderen overftaande „doch met weini Paaren : De bloenip- jes zyn kleine vuile witte knopjes , als Gerfte korens „van vooren haar een weinig openende, de vruchten zyn van de grootte als Eyckelen , doch wat Jmalder , en aan beide de einden Jpitzers van buiten appel - groen; of als de regte Vooten s bet binnenfle is klein en lankwerpig , fcbuars een lit van een pingir lank, beftaande uit een barde fwarte in de regte INooten omvangen met eer zeer roode foely. De binnenfte korrel is als een Olyve-fleen, - doch aan beide de einden wat flomper , en van Jubfłantie de regte Nooten gelyk , of wat witter; en zyn beide de korrel en foely zonder eenige Jbecereyagtigbeicit, - Naam. Palala tertia, en Palala tingens: op Malleyts- Palala Dauer Kitsjil, dat is kleyn-bladig : em zoo ook in *t Ambons Palala laun Maun. 00% 0 Plaats. Hy was meeft op Ambon sop °t Hitoeefe Land, tn de booge boffchben. .. Gebruik. De regte Bommen dienen tot fparren en dun ne ftylen in de Ambonfche buizen ; de roode foely , tuffcben. de vingers gevreven , wert flymerig , en verwt dezeloe vuur-root „maar wat kalk met een blad van kleine Warin- qu dy gedaan, zoo wert bet een root „waar mede de nne tanden verwen „om dezelve Foot te maa- ken, "t welk by baar voor een cieraat wert gebouden , en ook te meer gebruikt, om dat bet im "t ofyven een kleine Aromatique reuk van zig get, „wanneer bet met wat zuurte gemengt Wort : op dezelfde manier gelyk zy baare riaagelś verwen met bet kruidt Alcanna , zynde een ge- woonte door gebeel Indiën, die Zeer oud en algemeyn is, Doch de Macaffaren , en zommige andere Indianen bou- den meer van fwarte glinfter tanden, en dieze ook met eenige kruiden zoodanig verwen, Palala quarta heeft wat kleinder en Jmalder bladeren. dan die van Palala fecunda, ook te wederzyden in ryen Staande , doch. minder in "t getal, zy zyn a er en aan de onderfte zyde met vaal of grys „maar var órdina- re groenbeidt. De bloempjes komen voort uit den fcboot der bladeren, zynde .gout-geele knopjes , ele by maltan- der aan een trosje ftaande, en Sa neert als bet bloei- zel dan de rechte Nooten , dich de en [bitzer , van vooren ten weinig geopent’, en in dé midden een groen knopje vertonende , waar uit de ortitht voortkomt » bebben- de de gedaante van een pong. — CANARI, of wat fmalder , van. koleur boog UW- groen , met cen kloofje rondom in de lengte gaande. De korrel er foely és » zonder fmaak en reuk:, beh- bende ook geen gebruik, maar wert voor de wilde E ogels gelaaten. De Naam 28 HERBARII AMBOINENSIS Nomen. Latine Palala quarta, & Canari-formis, Ma- ice Palali-Canari. ; bere: quinta feu Globularia folia gerit haud multum majora, quam vere Nucis Mofchatz arboris, “fed ulo-anguítiora magisque“ glabra, quatuor nempe quinqueve pollices longa, duosque lata digitos, cum | paucis obliquis coftis., folitaria, & fine ordine ex ramulis dependentia: Fruétus poft ramulos propullu- lant ex craffioribus ramis, craffis lignofisque infiden- tes pedunculis, quibus primo flores fuffulti fuerunt ex fimilibus conftantes luteis capitulis, uti in antece- dente fpecie. Fructus breves referunt uvarum racemos ex pluri- mis quafi uvis adunatis conftantes , magnitudinem- que habent femi-maturarum uvarum , fed funt magis oblongi, exterius rugofi , & arenofi quafi > coloris ruf- fi. Exterior horum gluma eft tenuis , fed fatis dura, fecundum tenuem fulcum in binas dehifcens partes, atque fub hac fanguinea rubens locatur macis, nucem maxima ex parte ambiens, faporis aciduli. Nucicula hzc obvolvitur tenui & gilvo putamine , quod ab uno latere vix notabile habet ac breve acumen inftar fpi- nule, uti Paio ei » hocque putamen repletum eft infipida medulla ,nucem Myrifticam quodammodo referente, ac fenfim indurefcente. Arbor eft humi- lis, fed fatis craffa, inque minoribus crefcit filvis ad initium montium; i Nomen. Latine Palala quinta feu Globillaria. | Apud. Amboinenfes non peculiare obtinuit nomen , fed cum recedenti communi vocabulo Palala Kitsjil vocatur. Palála fexta haud multum differt a precedenti, fed hzc mediocrem gerit truncum cortice glabro & nigri-, cante obduétum , qui leviter rubentem exftillat fuc- ve eum, fi incidatur: Ejus rami funt longi , incurvi; & riodofi , gr z cum antecedenti conveniunt ;- qua- tuor autem vel quinque in ramulorum fummo funt op- ofita.: Quadam horum foliorum undecim pollices t longa; alia vero tantum feptem vel oto , latitu- dinem vero habent duorum, vel duorum cum dimi- dio pollicum , cum multis tranfverfalibus coftis, ab inferiore parte funt glauca. Flores funt ut priorum m Za % age folitarii dependent , breves re- pacz Olivas pom autem funt paulo craffiores, . - coloris externe ruff, fi a 1 l fperfi, interne locatur oblonga nucicula , vix magni- tudinem babens nuclei nucis avellanz,' tota obducta: craffa rubente & mucofa maci infipida , queque magis ac rugofi „aci arena forent con- pulpam refert fz a macim. In hac reconditur nu- cleus swe ‚oblongus ‚paulo minor officulo.Olivz , infipidus quoqne, 7 "ech, (omo ys a gi Nomen, Latine Palala fexta, nec apud Amboinen- . fes. pecar habet nomen. ocus. Arbor in minoribus crefcit filvis in monti-- bus. Fru&us avibus-inferviunt', lignumque-aptum eft tantum ad zdificatorias res non diu durantes. mie beng PO OE A TEM) Ze Gees Tabule Septime , | | Quz exhibet ramum Nicis Mofshate filvefiris foliis oblongo- acutis, fructibus minimis racemofis: quae Palala minima Sc " Palala tingens à RuMpPHIO vocatur, A: Frudtus et saturali magnitudinis, & per maturitatem fiffus,' — B. Ejus Nucem exhibet. _EXPLICATIO peo? Tabula OBave, “cp on oblongis, fructibus pede e Palala € & Canariformis a RvuPHIO vocatur. A EXPLI- — Amboneżen ook geen: Liber Il. cap. X. Naam. Jn ’t Latyn Palala quarta , en Canári-for- mis, op Malleyts Palali-Canari. De bladeren van Palała quinta, of Globularia, zyn niet veel grooter dan die van de regte Noote-Mu/chaat- boom, doch wat fmalder en gladder , namentlyk 4 en 5 duimen lank, en twee vingers breet , met weinige [chuin- ze ribben , enkelt en zonder ordre aan baare korte ryskens bangende: De vruchten koomen voort achter de fcbeutjens aan de dikkere ryskens , en op dikke en houtachtige fteelen, waar aan eerft bet bloeyzel voortkomt , beftaande uit dier- gelyke geele knopjes gelyk aan de vorige. De vruchten gelyken wel naa korte druiven-troffen , be- Jłaande uit veele befien by malkander, en bebbende ook de grootte van half rype druiven „doch zyn wat lankwerpiger, van buiten ruig en zandig , van koleur. ros: De buitenfte bolfter is niet dik, doch redelyk bart, berftende langs een donkere naat in tween, en daar onder leidt een bloot roode foely, bet Nootjen meet omvangende , en wat zuurachtig van fmaak. Het Nootjen is bekleet met een dunne en vaa- le fchaal , bebbende aan de eene zyde een kort en pas ken- nelyk dorentje gelyk Palala fecunda, en deze (baal is ge- beel gevult met een onfmaakelyk merg , dat zoo wat ma de Noóte-müfchaat gelykt „en metter tyt bart wert. Het blyft een laage „ doch redelyk dikke boom, en groeit in de ligte boffen op.’t voorfte van 't gebergte. I ` Nam: In’t Latyn Palala quinta, of Globularia: By d Ambonezen beeftze geen bezondere naam , maar een ge- meene met de vorige Palala Kitsjil. - Palala Sexta verfchilt niet veel van de voorgaande, maar deze groeit tot een middelbaare ftam , met een fwar- te ene fcborfJe, die mede een licbt-rood zap uitgeeft, alien daar in jnyt: De takken zyn lank „krom en knob. lacbtig, en de b. gelyken mede naa de voorgaan- de, ftaande vier a vyf aan 't uiterfle der ryskens tegens E der over: Zommige elf duimen lank, en andere 7 en 8. midsgaders twee en derde-balve duim breet , met veele davers-ribben „en aan de onderfte zydeblaauw-groen. De bloemen zyn meeft „als de vorige, em de vruchten ban- gen maar enkelt , gelykende de korte 1 , doch van voo- Son ikker , boog-geel „of ros van buiten „en wat ruig „als ofze met zamt beftrooidt waaren. -Daar binnen leidt een lankwerpig Nootjen , qualyk zoo groot, als de korrel van een baze-noot , gebeel bekleet of omvangen met een dikke roode flymerige foely „doch zonder {maak „er gelyken- de beter een vlees dan een Foely-; daar binnen in bide te klein GE korreltje , wat kleinder dan een Olyven-” Steen, en mede zonder fmaak. 8 woe CUN Naam. In ’t Latyn Palala fexta : Hebbende by de Jeciale MRAM POR Deci De boom waft in lichte bo[Jcben op debergen: De vruch- ten zyn voor de Vogelen, en bet hout is maar bekwaam tot kort duurent timmerwerk. ` x Sid ax Po ^ A E E xs Ke eo La € mm = 2 z CE y Noote-mu/caatboom, eine vruchten gt V d $ ` MINIMA: ( 3 $ iu zeer kleine, en afvervende Palala) van RumpHius “genaamt wert. EE gefpleeten. -nr B, Vertoont zyn Noot. Dewelke een Tak verbeeldt van cen wilde Nootecmafcaat-boomss smet roma lange bladeren en geftreepte vruchten, in -trosjes hangende, die Palala dentaria en Canariformis , (dat is getande Palala, of die na de Canari gelykt „) van Rum- PHIUS genaamt wert, + cd 3 ZE £ E * UIT- dab. VE. Zom. IZ. Ly DON SSS ES V7 Ya PM MA ^ 7, NIM AS SEEN 26. s teta tti t rca Tom. H, Lom. Z. II Boek. XI. Hoofif. EXPLICA DIO Tabule None, . Exhibentis ramum Nkcis Mo, hate fil » foliis oblongo- SEN „integris eo & SE faae diene CES lala quinta , feu aive s a Rivin vocatur.. a Fru@um. b Nucem denotat. OBSERVATIO. ` Hzc fpecies dene convenire c milla ‚que Nux Mofebata filveftris , Sarinamentfis , foliis maj + nucleo Olivari, oblon- i £o parent Brern. in Prodr. 2. page 86. alter. edit. voca- UN. B. Omnes hee filveffres. Nucis. MoscHAT£ arbores defcriptee inveniuntur in Rumphii if XXV. qua continetur in Valent. India rien paz. 454» © feq. ut & ui D Wło gi AM De TF KRUYDBOEK. ud Valent.’ 29 SUYTLEGG INGE cran de negende Plaat, - Vertoonende een Tak van een wilde Noote-mu "— j met lankwerpige , fpitze , geheele bladeren , en cen trosdra- gende vrucht na Olyven gelykende e welke Pa/ala quinta ; of (dat is vyfde ofte kogelsgewyze Palala) van 'RuMPHios genaamt wert. a Verbeeldt de Vrucht: b De Noot. SĄ A w AANMERKINGE Deze zoort fchynt over een te komen met die gene > welke van BRzrNius in de tweede Prodr. Ê tweede druk Nux Mofébata Surinamenfis , oiis maribus nucleo Olivari, oblongo, » genaamt wert. N. B. Alle deze wilde NoTE-Musça A T-boomen , wód befchreven en opgetelt in de 25. brief van Rumphius ` die ges vonden wert in Valent. India rera paz. 454. en de vol- in Amboine cam aque ac Silv eltres des gende; als mede in Valentyns be chryving van Amboina, die Ke de es a pas. 201 ad : WA ; ook dé tamme Noote- muf? = nevens de wilde de van Pag, EME | 201 tot p. 204 befchreven heeft, e REM e e, d WEOC ac ] A , mm e p CAPUT UNDECIMUM, Agallchum. : Calambac. e Nº E Agallochi dare defcri arbor, qua pretiofum hoc.profert y He ha- étenus Europzis , quantum novi , ignota fit :. quum Sa in locis feo. r pres a mari lo ongiflime 1 remo- ullam Ke converfationem , vel fi cum iis commerhuty er ‚non profunde illorum terris accedere audet. Non potui tamen omittere illa, adnotare, quz de hoc ligno ex gelet vel auditu aliorum vel ipfe experientia edoctus. fuerim : Hancque occa- fionem arripui ex familiaritate „quam exercui cum qui- busdam Sinenfibus , qui illas peragrarunt terras, &,. ut puto, illud bene noverunt y. prefertim quum. obfervaverim ,-apud noftros Europzos „obfcuram Ar modum & incertam co negen feni ariaque. ligna vendi pro vero . Pie umen a mu tempori pan per. | ae prio Toy it, it, & etiam adhuc habetur. el Acidum, (quantum ex Si- tui) duas tantum ha-, a De quibus utrisque quentia narravere. Bee Sinenfes mihi-fubfe- or, que verum producit Ca- lambac feu 4 p ok crefcit? wc Tsjampaa, Cocinam feu Quinam, & Cochin. Cochina, que regiones a Sinenfibus ob: wę AC Tiempo Coinam, & ee -etiam vocantur:In i i fa Sjampaba autem optimum occur- rit, & quum rovin b inperio Regis Coina- oli itur, ita ut ille cum hoc exerceat. Sinenfes ifti dicebant mihi arborem effe ex - Myce i mihi dicti , infra libr. 5. deferipti a ga dentis foliis vel paulo majoribus, i jen- Tsjeny, non autem. arbor, nec ne, ipfe at ter ito , an | potiu pm t de arbo e $ ŻE | aro praebet , quum arbor verum exhibens mote in terris, & apud Barbaras admodum efcat. Tum enim quoque effet arbor vafta, & flveftris plurimis conftans intricatis ramis , per fefe aliasque arbores convolutis, diutiffime vivens, 2 a - latiffimam fefe extendens plagam. ` lummodo ps nr x genere iisdem- Der Pretiofum hocce lignum y non fer modne hee. arbor, nec etiam mdr cus rin omnibus fuis habet Partibus, BO hotque pues in fum- ma ftrum propofitum neutiquam hoc in 1 loco ie C quum | s feu se 3 hinc de Kop ptimum Calambac - On Enim, an t quoque | x HOOFDSTUK > kam toe by de eet (voor zo veel 4 bewuft is.) on- bekent is; als waffende op plaatzen of landen zeer verre van de Zeekant afgelegen , en dan ook nog by zommige Bar», befebryving ochum , dem boom s die dat Lë, bout voortbre baarfche Natién, waar mede ons volk geen, of wee omgang tft 5 of al tot dien handel. niet verre rt in derft komen. Ik bebbe de niet voor by konnen s zoo veel aan te teykenen, als ik van 't zelve door hooren „zeggen , en ondervinding geleert bebbe: zynde my daar toe aanleyding. gegeven door een familiaren ommegang , die ik gebo ebbe e Sinezen dewelke die Landen doorreyft , en, na gif- ing s. ' kenniffe van dat bout badden , als mede om dat ik efpeurt bebbe , dat by mr Europianen og € donkere en onzeekere kenni fe daar van NSA weelde bouten verkogt werden voor "t opregte: A gallochun elk nogtans al. van veele Sat m door d Get He Sot «ode ebr ik e Y in weeft a i n ) pre pes ry ^ OC! r 1 zo ea het js my A en 2 mj wert Calambac,- in zy CE. $ Sinezen bet naavol- E. é die bet a Coi inam of Quinam ftaat ambae aan bem. glo wor | » y waar van geme d + den boom van bet opr. ambac te verre lantwaarts in, en b zeer wilde 1 a- tiën gevonden werd. Want dam zoude bet mede moeten wezen “een groote en woefte boom met veele v tak- ken, door zig CT, en andere boomen been gel ngert , zeer lang levende, v^ sit uit/preydende: - Dit kofłelyke bout en t by niet altyd „ nog ook yder boom , die bet voortbrengt wa in alle zyne deelen , maar alleenlyk 5 zyn ouderdom , en dat maar aan — 3 30 HERBARII AMBOINENSIS ma fenectute, inque quibusdam modo ramis feu trunci partibus, Quum vero arbor fit tam vafta & filveftris, in altis & remotis crefcens filvis , magnus requiritur labor, ad figna detegenda, ex quibus dignofci poflit, an matura fit, hocque ligno inpregnata arbor. Plurimi autem Sinenfes dicunt, nemini hoc fignum patere poffe; fed iftius loci aut regionis dominum circa hanc ambulan- tem arborem, aliquando percipere jucundiffimum odo- rem, quem nafofuo, tam diu & uno ex quinque fenfibus profequi & inveftigare debet , donec percipiat talem odorem prope hunc vel illum truncum aut ramum ef- fe gratifimum , unde dijudicat Calambac in hoc con- tineri. | Alii autem dicunt, per noćtem obfervari lucentem & igneum quafi fplendorem , ubi maturum reconditur Calambac. Hee. fimiliaque figna dominus iftius loci Regi indicat, qui ipfi tum concedit, illam circumcide- re arborem, fine ejus enim confenfu privato homini capitali poena vetitum eft, talem exftirpare arborem ; tumque poffeffor prius quzdam inftituit facrificia huic arbori, ut Djing feu genius, qui ex eorum Opinione hanc confervat arbofem, paeetur, fimulque Orat, ut hoc lignum copiofe ipfi tribuat : hoc autem facrificium inchoatur cum vaccis, porcis, vel hircis, dein pati- nam fumit Oryza cocta plenam , hancque adeo poli- tam in fuperiore efficit parte, ut ne unum granulum eximi Sollet » quin ftatim animadvertatur, huicque falitum jungit pifeiculum , quem cum Oryza fub ar- bort ponit, feque ad dormiendum ibi per noctem de- ponit ea imaginatione, ut, fi arbor fatis fit adulta, & perfectam Kilam gerat,:id in fomno. fefe percep- turum effe , fammoque mane Oryzam attente perfpicit, fique comperiat , tria: quatuorve tantum nula effe. fable; | iat, atborem efTe adultam & fatis vetu- ftam , fi autem major copia fit ablata, vel fovea in Oryza” pareat magna , tum credit arborem nimis e in deis fatis adultam ; dicitque illam ni: mis adhuc appetere. i : Adulta vero ftatim circumciditur, inque frufta di- viditur , immo ad radices ufque effoditur , binaque inferiora trunci fi coloris obfcure fufci, adeo mollem ac pinguem , ut me digiti igły poffit. Hecque bina foli anda t Regi, qui dicitur frufta talia poffide- re magnitudine mediocris tabule; Reliqua Kila, que ex ramis & radicibus exciditur, bona quoque & mollis eft , fed vilioris fortis & pretii, dividiturque | inter magnates & dominos talis regionis: Quam prime diem fuerit cefa; Kila eft eim MN anh eft, ut iterum fepeliatur , uedam fub terra abfcondunt fragmenta, que tam ch En atque ibi deponunt , donec cuftos, qui inter cedendum circa arborem locatus eft, abie- rit. Apud regem tum notatur, in quonam anno E menfe arbor talis fuerit cireumcifa , ut aliquot per an- Sr. ulterior differatur, nec mundus. nimis co- iofe hocce con quirat lignum „ne ejus pretium & exi- imátio imminuatur ; preti enim cum hocce ligno exercent mercaturam , quod noftro tempore multo rarius ac pretiofius fuit, quam antiquioribus tempo- ribus. it. Si autem tale lignum modo*nomine Calambac vel - Kile dignum fit, quod unguibus intrudi poteft, tum pauci revera funt Hc qu vulgares fruftulee , | dr ei ind "t mentum vix fubire poffint, quamvis ño um & penetrantiffimum dant odorem , fi nempe carbonibus inponantur ; nullum enim ep — fua fponte tam fortis eft odoris, nifi tam diu manibus conteratur & fricetur, donec inca- lefcat. quorum Coinama ni cognofcere hanc arborem, fed varii generis effe ar- borés, quz aliquando iftum de fe RR odorem, unde omnia Calambac frufta ignotarum funt arborum, que fuperfiuentes fluvii in cceno vel palude relinquunt, que forte fortuna inveniuntur , quorum lignum exte- rius fi comptittierit , interiora ac pinguia frufta re: manent, qua ita irregularia , & inordinata relinquun- tur, uti fuere inventa, ac tantummodo ab adheren- te depurantur terra. Hoc autem videturcontradicto- rium relationi ifti, quod Rex nempe menfis tam ingentia poffit acquirere frufta, fi modo illa cu- piat. Ve- ta optimam habent Kilam, ` quidam vero cæfores illud viderunt ;quum üc venduntur, & Alii e contra , “prefertimque tales Sinenfes, | eft Patria » narrant, nullum veram ` = Liber H. cap. XI: ken of deelen van de ftam: en dewyl bet nu zulk een agoe. ften boom is, waffendein booge en wilde Büjfen, zo beeft men veele móeyten , om de teekenen te kennen , waar aan men afnemen kan , of by ryp „en met dat bout /wanger zy: dog de meefte Sinezen zeggen , dat dit teyken niemant wee- ten en kan: maar dat den eygenaar van bet Lant, daar omtrent wandelende , zomtyds gewaar wert eenen zeer lieffelyken reuk, die by dan met zyn Neus, en een van £yn vijf Zinnen zo lange vervolgen moet , tot dat by bemerkt, by wat [lam of tak dien reuk op bet fterkfte is : en daar uyt oordeelt by dan ‚datter Calambac in fteeken moet : Dog andere zeggen ook , dat by by nagt zoude konnen zien een vuyrigen glans of ligt, daar °t rype Calambac verborgen is. Deze en diergelyke teykenen maakt den ey- genaar als dan den Koning bekent , en die geeft bem dan voorts verlof „ om dien boom te mogen kappen , want zon- der zyn conzent is bet een particulier Perzoon op lyfs- Jtraf verbóden zodánigen boom om te vellen’, en daar op moet den eygenaar dan voor eerft eenige Offerbanden voor dien boom doen , om de Djing, of geeft, die na baar ge- loof den Dom bewaart, te verzoenen s én te bidden, dat by bun dit bout rykelyk wil mededeylen , en'bet welk dan efchiet met Koeyen, Verkens , of Bokken > daar na neemt y ook een kom vol gekookte ryf » en dezelve Sen , dat men niet een korreltje daar van kan nemen zonder zulks te merken, en daar by voegt:by n visje, "t welk by; benevens de raft onder at de er engaat’sn $ daar by leggen flaapen; met die inbeelding, dat als de boom nu regte oude en volwaffen Kilam beeft, by zulks ` im den droom zien of gewaar worden zal : gaande daar op des morgens den ryft naau bekykeh , en wanneer by daar van bevint alleenlyk maar 3. a 4. korrel s genomen te zjn, zo zegt by , dat den boom y duwen kan: En deze twee flukken moet men alleenig be- van te bebben zo groot als cen middelbare taafel: Het an- dere Kilam , dat men wyt de takken en wortelen kapt „is mede wel goet en zagt , dog wat flegter , en dat wert on- der de Grooten en eygenaarsvan’t Lant verdeelt : zynde zo dra bet gekapt wert goede Kilam , tn het beboeft séet weder begraven te werden, dog zommige van de s verbergen: wel eenige ftukken onder de Aarde » diezi daar laaten leggen, tot dat de Wagt, die in ^t kappen ront om den boom ftaat, vertrokken is: en werd by den Koning dan opgefcbreven , in wat Faar en Maant dezen boom is omgekapt, ten eynde men eenige jaaren ruften y ende werelt niet te veel van dit bout bekomen sop dat bet zelve zyn groote agting niet quam te verliezen + Want xy dryven daar mede een duure Koopman/chap , zynde in onze D veel zeldzamer en kofiebyker , dan be m . 15 ge > * En zo maar alleen dat bout den naam van Calambac of. Kilam mag dragen, daar met de Ow eer ke, cun in der daat weynige menfchen , die zulks ge- | > nadien de gemeene ftukjeś, die men voor uyiftaan , boewelze nogtans een zeer edelen en kragtigen reuk bebben, te weten als men bet op koolen legt; want ` anders geen Calambac van zig zelfs zoo flerk riekt > ten zy dat men bet zoo lang in de banden vryft , tot dat bet warm werd. Andere daar en tegen, en daar ondereeni- - nige Sinezen, die in Coinam gebooren zyn, verbaalen , ` dat niemant den regten boóm kent , maar dat bet -veelder. ley boomen door maer zyn , dewelke zomtyds de voornoemde lugt van zig geven , en dierbalven dai de Ca. lambac fłukken zyn van onbekende boomen „dewelke de overvloeyende Revieren in den flyk of moeras zitten laa- ten, die men dan zo by geval vint, en waar aan al bet buitenfte bout verrot is, en de binnenfte vetfie ftukken o- verfchieten , dewelke men dan zo bolbollig , of oneffen laat, als menze vind, Jlegts van de aankleevende „aarde zuyverende. Dog dit fchynt te Stryden met bet bo- venftaande verbaal van die groote ftukken dewelke di Koning van Cainam krygen kan, als by wil, 5 Het É. II Boek. XI Hoofift. Verum ac vulgare Calambac feu Agallochum duplicis eft coloris, primum enim obfcure fufcum eft cum ci- nereo mixtum , longisque nigricantibus ftriatum venis, vel fi circa nodos fuerit colle&um , talibus váriega- tum eft venulis: fique hoc recens fit , atque ex arboribus veris & vetuftis collectum, quasdam habet plagas tam pingues & molles, ut introtrudi poflint, fi autem per inuitos fuerit affervatum annos, indureícit, & grave eft. : X. Alterum autem ex fufco magis cinereum eft, craf- fioribus conftans venis , per longitudinem ftriatum ve- nis nigricantibus feu brevibus lineis, variisque foveis inpreffum , vel foraminibus excavatum , in quibus que- dam fepe etiam invenitur terre pars fuperítes: levius quoque eft precedenti, ac forte illud eft, quod ex vero trunco ramisve colligitur , inque paludibus com- putruit. . Quod enim circa nodos fuit ; multo ni- grius eft, brevioribus conftat fibris, & reliqua parte durius eft: Omne autem, quod in flavum feu pallidum vergit colorem, maculasque gerit nigras , ach refinam K- cieka nigram , pro Gari fpecie habendum eft; Omnium Agallocht fpecierum odor homogeneus eft , carbonibusque impofitum lignum facile dignofcitur atque diftinguitur ab omnibus reliquis lignis ; pecu- liarem enim jucundum habet odorem, eftque refocillans . & quafi cor corroborans , quod melius fentiri quam de- feribi poteft, odorque vergit ad corticum Citri odorem ficcatorum , fapor etiam q odo ipfis fimilis eft; optimumque, fi manducetur lignum , lentum eft, in- ftar.cerz dure tenax, cum parva, fed grata & acri d- maritie mixtus y. grato odore os replens: omnia vero ifta ligna, que excellentem habent ama- - ritiem pro o nec Garo habenda funt, fed pro fpuriis quibusdam harum binarum fpecierum. Nomina: Latine ufgallocbum Primariuin & Xylaloes in Pharmacopzis Lignum Ze erg aid uo bout & Paradys-bout x Arabibus dicitur Agalugin & Aud, e =; LEX p E te; poo ee E "E Dé Sek devices ac pretiofa - “que s feu fegn funt „ vendun- nihil aliu pulum com- did an tavit qui Me i m & B jarchia florente, multe odie, quum tum tem grari poterant , ać Baby ni o i unde Bilpam etiam fine dubio ingentes effe gionibus € KO notum fuit) proven voluit, Urabliieum populum a Deo itaf fe beatum, U Fquod zo Moes e dubio fatis ufitatum & tatem & conyerfationem in Indicis re- ` eer ver en weeldrig AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 3% Het regte en bet gemene Calambac nu is tavederiey van koleur , zynde betecrfte donker-bruin , met graauw gemengt, en lange fwarte aderen geftreept , of, zo bet omtrent de knoefien geflaan heeft, met diergelyke ader- tjes gemarmert: En als dit vers is, midsgaders van regte oude boomen komt, dan beeft bet zommige hoeken, die zo vel en week zyn, dat men daar in douwen kan, maar als men *t lange jaaren bewaart beeft, zo wort bet bart en fwaar: j "Het ander flag is uyt den bruinen «vat graauwer , grofdraadig, in de lengte geftreept ; met fwarte aderen of korte linien, en met werfcheyde kuyltjes , of gaten uytgebolt, daar men ook zomtyds nog eenige Aarde in vind fteeken: Zynde mede ligter dan bet voorgaande, en milJchien bet gene uyt den regten ftam of de takken komt, en in de moeraffen beeft leggen rotten; want bet gene dat omtrent de knoeften geftaan beeft, is vry fwarter , kort- draadiger , en harder als bet andere: al bet gene nu van dit bout meeft na *% gole, of bleeke trekt, en fwarte plekken beeft, als of bet eenig fwart bers wyt/weette , moet men onder de żoort Garo reekenen: De reuk van ale le zoorten van Calambac is meeft eenderley en op koolen gelegt xynde, zeer kennelyk en ligt te onderfcheyden van. alle andere bouten , want bet is van een byzondere liefe- lykbeyt , zeer verquikkende , en bertfterkende , "t welk men beter gevoelen dan be/chryven kan; en moet de reuk wat trekken na die van gedrage Citroen-fcbellen : de fmaak moet ook bykans daar na bellen; en^t befte valt in^t knaau- wen wat taay, gelyk als bart wafch „met een kleyne „dog Again OR bitterbeyd gemengt „enden mond met zyn aangenaame reuk vervullende ` dog men moet alle zo- danige bouten, die cen uytnemende bitterbeyd bebben , niet voor Calambac, nog woor Garo bouden, maar wel voor bafterden van een van die beide: EE 2, . Naamen: Jn’t Latyn Agallochum Primarium, en X¥- laloe, in de Apotheeken Lignum Aloes, en zo in "t Ne- derduyts Alöes-hout en Paradys-hout, Arab: Agalus in,en Aud, em daar wan beyde Guzeratters Ud: Mal. eyers Calambac, Sineezen Kilam, en Hokilam , waar van mi/Jchien de voornoemde Maleyt/che naam komt, als of men zeyde knoeften of 't bert van Kilam , want Bac noemen de Sineezen niet alleen ooge , maar ook de knoes» ten y en de vetfte deelen van een boom, daar de aderen door malkander lopen , en de geda ken: en dit is bet zelfde bout ^t welk 1 we loth genaamt ph don ac gelyk co rp te koop brengt , by bun Liedot 34 Atl averden ; | Overzetters verft ronimus in de v 2 | Tentoria: Pfalm 4 6, n: en Proverb. 7: Aloe. De bedendaag be zettent over in Num: 94, Santalos, en op a "e zen Aloe, en de Usg: ers weten ons anders niet daar van te zeggen, als dat et een welriekend bout xy, en tot ko elyke reuktwerken i gorai + Het is zeekers dat der Hebreen Ahalim of a oth anders niet geweeft zy ¿dan 't gene de Griekenen Latynen Agallochum of Xylaloe noemen, ’twelk alvan oude ooken wan klederen is gebruykt ge- nadien die in. ; b at doenmaals d Revieren daar omtrent waffende „en hun met baare takken eydende , en tot een grooten ouderdom komende, en waar van dat «pelrie bout Ct welk by de Affyrifche Koningen buiten twyffel genoeg- zgam » HERBARII AMBOINENSIS Liber IL cop. XI. totqué dotatum beneficiis, ut tam firmiter fundatus effet „ ac viventes Abalim arbores , illorumque de- cus & fplendorem fimili quoque modo per totum mun- dum inftar grate fpirantis & jucundi odoris diffufum iri, | “Sic quoque judicandum eft, Caffiam & Cinnamomum, licet remotiffime in Indiis crefcant , prie & Ifrie- liticis regibus tum temporis melius fui fubfequenti duorum millivm annorum intervallo, do- nec aromata hzc iterum per navigationem Portugal- . lorum & Belgarum detecta fuerint. Unde autem lignum Agallochum, Belgis Paradys-bout feu. Paradifiacum lignum fuerit dićtum , facilius & melius indagari poteft, quum nempe ab antiquis jam temporibus ex illis tantum regionibus circa Gangem fitis fuerit petitum, quod flumen ortum fuum ducere putatur ex ipfo terreftri Paradifo.. Lignum Aloés vo- catum fuit non ita quidem ob, amaritiem, que, uti dictum fuit, in vero acriter fentitur, fed potius a confonantia vocabulorum Abalim € Agaluchin , in quibus Greci aliquam obfervarunt fimilitudinem cum ipforum Aloë, atque hinc illud Xylaloé vocarunt, h. e. Aloés lignum , fimulque diftinctione quadam , ut pro ligno, '& non pro herbacea Aloë habeatur. . ` Loci. Verum Aloés lignum , quantum hodie notum eft, crefcit, uti dictum eft in Tsjampaa , Portugallis Champaa ,& Sinenfibus Tsjamfiaâ dicta, que Provincia tributalis eft fub' magno Coinam vel Quinam rege , que regio quoque Cocbin-Cbina , & Sinenfibus Kaut/chi dicitur, quod denotat aliquem , qui pollicem pedis habet incurvum , uti hujus regionis incolz & indige- ‘nz ab antiquo jam tempore hacce nota fuerunt noti. Crefcit quoque in Cambodja & Siama , qua regiones iftis terris funt vicine & adjacentes, ac fine du- ;aliis terris ipfi proximis, per quas ingens ures ex magno lacü Kiam: tes planas tetras filv 5 uti 3 bio in pluribus aliis t fluvius Ganges, aliique p excurrentes, circumjace que quotannis inundant, ccenoque replent i Ni- lus gypriam, qua inundatione fine dubio plures ta: les arbores eradicantur, coenoque obteguntur , unde fta. Aloes lign! inveniuntur , - | exterior ligni pars computruetit, reliétis i maximeque pinguibus partibus, que tredin poftea fru Np wet dt "36 PM Mh d Wow ` Kë Tart e ADA y PRO veh E Lage i x — en e ITT os o Rex Tyjampae Regi € tam: wy Di qup żę AC: ya enn E at? Ven AM KC AE LÉI E va Re ae folvere, fedomt S ; è A a4. SS liquam ipfi vendere Kilam | PRO DE gp va habet, Pang mittit i Plebi poena capita ar "S i vetitum. bine nol nod alii autem putant , regem T'sjam neutiquam maxima _ Coinamenfi femel tant ab ipfo petiturum eff fta in Tsjan "gnarus, fi | femper rf ta, fi iic edi ` ma & - Di, Ad cunda pretiofa futtimigia yero tam.c n urimum confervatur a R bus. & Indie Magnatibus, q ui illud cum aliis- us. » L4 iciscorticibus d ent y atque ex illis parvos formar peti globuli.,. ipfis Dupa dictos ef s fuas inpregnant , Regesque é notas, quam ` zaam bekend was, voortquam: Hy wilde dan zeggen, dat bet volk Ifraéls van Godt zodanig gezegent was, en zo vaft gegrond , als de levende Ahalim-boomen , en baa: ren luyfter , als een koftelyken reuk door de gebeele werelt zoude gaan. En zo moet men ook ordeelen, dat de Caffia en Cinna- momum s (al «vaffenze mede verre in Indiën) de Afly- - rifche en líraelitifche Koningen als doen veel beter be- kend zyn geweeft , dan in de volgende twee duyzend jaa- ren, tot dat die Speceryen door de Scheepvaarden der Por- tugeezen en Nederlanders wederom zyn ontdekt geworden: Dog wadrom nu dit bout by de Duytzen Paradys-Hour word genaamt, dat is ligter. te raaden , namentlyk , om dat bei van ouds alleen gebragt wierd uyt de Landen en Havenen , die omtrent de Ganges lagen, welke Revier men geloofde zyn oorfbronk te bebben uyt bet Aard/cbe Pa- radys: Áloes-hout.is bet | zde „niet zo zeer van We- . gen zyne bitterbeyd y dewelke (als gezegt ) int opregte ken be g bej met. baar Aloe gezien, en daarom waft, als gezegi ; in't Tsjampaa, mpaa’, en by de Sineezen Tsja | den. grooten amen ook Plaatzen: Het opregte Aloes-hout, voor zo veel bet Koning van m of Cochin-China, em. ie grote binn T akke Lan Se f ilus Ægyp Coinam niet alleen de befte ft 4 £ + q Ch ^ : Le "ne t 20 b Ses en dat den Tsjam em egter geenzints de groot/te Battes 2end , als wel weż tende, zo by den Coindmmer eens. daar aam gewend dat by altyd zulke ftukken van bem zoude: bebber Zo dat buyten twyfel de Dee em igrootf ftu + sjampaa. SÉ mna e nã 15 Hon) sen in aar : | Peylen. bet Cu ni “Doc d s en tegens de fwaarte "ed werd bet niet of SIMCEXEN 4 en ne bolletjes te ma van gedaa tool kogel > by haar Ruge o | bunne- klederen berooken: * reukwerk voor*bare: f gemeyn perykel zoude lopems-% ren befpeurde of gewaar Wier mine mia ie TER e ESTREMERA “tum ingreditur Galbanum , | Pr 1769- nec non ejus II Boek. XI Hoofif. ` aliquid abraditur, quum ob pinguedinem fuam con- volvitur in formulas murium ftercori fimiles :: Malai- cenfes autem preferunt , fi lignum in minora Còn- fcindatur fruftula , deinque contundatur groffo mo- do, dicunt enim rafuram illam nimis tenue reddere fuffimigium , & carbonibus inpofitum nimis cito evo- lare, nec tam jucundum fpargere odorem,quam fi craffo modo füerit contufum. Si Sinenfes illud folum fuffiurt, arum craffe contufi addunt Unguis odorati , ipfis Hyo- de dicti : fi autem illius dutos conquirere poflint no- dos, illos radunt in multos ângulos & foveolas , doncc pellicula terrea fuerit abrafa, : Rafura hac utuntur pro füffimigio , nodosque depu- ratós ( qui fpeciem aliquando quorundam animalcu- lotum prebent) ex flabellis faciunt dependere, quos continuo manibus fricant , atque fubolfaciunt, Optime Kila feu Agallochi fruftulum , quod ungue nempe digiti altius inprimipoteft, portant in cingulis Circa corpus, ut alvum fervent conftipatam, anique crepitum inpe- diant, fi ante Magnatum oculos compareant, vel diu coram illis fedeant, quod illi nationi gravi ,folemnia- que lubenter exercenti magno eft in ufu ; adhibetur porro in omni medicamento , quod componitur ad cor corroborandum , ejusque RENU inhibendam, ut & contra animi deliquia , & oppreflionem pectoris , fau- ciumque anguftias, que cauflantur ex ardore ventri- culi, unde & contra Cardialgiam quoque valet. Qui- dam etiam Sinenfes interne illud ufurpánt contra Dye fenteriam, quam vero ob cauffam , me latet. Nui. lam enim vim habet adftringentem, fed potius ex- ficcantem , faltem quantum in ore percipere potui, ni- hil enim aliud obfervare potui nifi parvam amaritiem; inftar Corticum Citri, fique deglutiatur, parvum in gula relinquit ardorem. (e i Aliquis jam mihi objicere poffet, fi Aloës Lignum tempore Moyfis fuerit notum , due neceffarium creditum ad cuncta PSD & perfecta fuffimigia , qui fiat, üt non fimul ad fanctum odoramentum in Exodi capite trigefimo deftriptum, quod tamen acriter odora- nr erit ufurpatum ? refpon- eo , fanétum hocce odoramentum non ita inferviif- Lei nafum reficiendum, quam ad fanétas & occultas res ádumbrandas, uti nos! doétus Judeus Aben-Ezra docet. Praterea potuit fieri ,^ omnifcium Deum li- poum hoc in Templo fuo noñ tolerare nec admittere vo- Tuiffe, quum talibus idololatricis ceremoniis tanqua 5 diaboli manibus emendicetur. Sinenfes hoc quoque pinant. cauffa ortos gnum contritum & cum debiliori Arack mixtum um pro- [hant contra abdominis tormina & dolores ex frigida Verum Agallochum feu Kilam hoc experimento de- -tegitur ,_ quod fupra politum lapidem fortiter contri- tum , rafüram convolvat inftar parvorum vermi- .culorum, vel murium pilularum ftercorariarum. SIT o hu y We a teog SAPPE Opr P . e ia” waż AA wer Ss e j Mad. Asię OB Kë ge "E Plurimi ductores CatamBAC & LicNuM Ators, feu AL GALLOCHUM diftinxerunt, atque pro diverfis: habuere lignis , ut patet ex Ray. hift. pl. p. 1808. & Sam. Dale Pharmac. in ato. pag. 380. ubi omnino vide defcriptiones, ût & Parkins. Theatr. pag. 1564: 82 rs general. Lugdun. libr. 18. cap. 17. ej pum Pomet bifloire general. des ves livre 111. Chap, I. ubi a yta de deter vide 8 Linfchoteni Itinerarium cap. 76. de Ligno „IV lent. biftor, fimpl. reform. pag. 179. cap. VI. & P. 591 & paver» ubi elegans occurrit, difiertatio, de, Apalio- mec EN . 1. Pie. 8, b, H Ka “ut & Pauli Hermanni Mater. med. b. 107. a? ont Hif sat. Fonft. Hift. nat. Bb. 1X. p. 460 Ć* fog. ac Wórmii muficum cap. 16. p. 166. & Sam, Sa eed SEH pb, mien, exot, e KÉ 4. OPE Me Ege nane “e e o? É da „ter idee UB ana e, ERI V KÉ za e re Ae A e ft Pe I ra ZEUG a — STW & E «py a ‘ ; Lod LA w rt * >, fetes oL Paty GSA A x i fare Y CIAT: t wi O À 7 AED hee a Luis: E d ` ^ dece Ses gą Y d ve tagów SI " : ví + t er ad is reusrirex AE è déi D de om ALE, 224453 , PO: y aà v T € Mw (ELH E-9 è nen i. EP H e Y A ESCH + ¿AA CAPUT AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 33 affchrapt , als wanneer bet zig Uzaamen rold , als muyze- keuteltjes „en dat wegens zyne vettigbeid; Dog de Malé ers bouden "er meer van, als men "É eerfé in eyne fit jes kapt, en daar maa grof ftampt, want zy zeggen, dat bet Jchrappen al bet reukwerk te fyn maakt; en op koolen komende te baaftig vervliegt, ook niet balf zo lief- lyk ruikt, als grof geftampt zynde. Als bet de Singe- zen alleen rooken , zo doente een weynig gróf geftamp- te Unguis Odoratus daar onder, by bun luiden Hyole genaamt ‚maar alsze daar van barde knoeftjes Kunnen be- oomen s; die fchrapenze met veele boeken*en kuiltjes , tot dat er de aardachtige buit ter deegen afkomt. Het affchraapzel gebruikenze. tot haar reukwerk, en de gezuiverde knoeftjes (die zomtyds de gédaante van ee- nige gedierten bebben ) bangenze aan baar waayert, om Béduurig dezelve met baar band te vryven; en daar aan te rieken. Van 't alderbefle Kilam , daa? men met de na- el van de vingêr indoirujen kan, draagenze een flukje ch de gordel p lyf , om 't zelve er te bouden oe geni alle natuurlyke afgang , en lofinge van winden; als zy voor groote Heeren moeten verfchynen , en lang fli zitten, "t welk by deze flatige Natié in een bezönder ge- bruyk is: Voorts werd bet in alle Medicyrien gebruykt , die men maakt tot verfterkinge des berten , als in flaau- ten eh klopping des zelven , tegen benaauwtheyd der bor ft en keele , die veroorzaakt derd door brand in de krop vaz de mage zittende: Zommige Sineezen gebruiken bel ook inwendig tegen de roode-loop , dog om wat reden , dat en kan ik niet giffen. Want bet beeft gants geent’zamentrek- kende kragt , maat wel een opdroogende , immers voor zo veel men in de mond kan gewaar worden , want aldaar niet an- ders werd gepnoeft dan een kleyne bitterbeyd, met een Jcherp- beydals die van Citroen-fchellen , en bet welke , als men bet infwelgt , een kleyne brand.in de keele nalaat. Nu mogt my iemant voorwerpen, als bet Aloes - hout ten tyde van Mofes was bekend geweeft , en zo noodza- id mid alle volmaakte reukawerkên , waarom bet dan niet mede toegelaaten xy in "t beylig reukwerk in Exodi Capittel 30. befchreven , alwaar nogtans bet ftérkruy- kent Galbanum plaats gevonden heeft? Ik antwoord? , dat bet zelve beylig reukwerk niet zo zeer diende > omde Neuze te, Ki Zen AN » als om een Gre verborgen zaake af te beelden , gelyk ons den geleerden Rabbyn Aben-Ezra leert: Daar en bowen kan * ook wel zyn, dat Godt dit bout in zyn Tempel niet beeft willen gebragt hebben, om dat bet met zulke Afgodife Ceremonien, als uit de banden der Duivelen , Kc wierde: De Si- meezen gebrwyken dit bout gevreeven ,. en met „Arak gedronken , tegen de -krimping en buykpyns. uit koude ontfiaande. ` PTE PREY ot et opregte Kilam moet deze proef houden, dat bet, over een effene fleen wat bart gevreven zynde , zyn af- Jebraapzel E zaamen moet rollen, als kleyne Wormpjes of muyfe-firontjes. | AANMERKINGE. « De meefte Schryvers hebben het Carameac & LiGNvn Atots,of AGALLOCHvM Onderfcheiden , en voor twee by+ zondere houten gehouden, gelyk blykt uit Ray bife. pl. pag. 188.en uit Samuel Dale Pharmac. in 4to. p. 380 , alwaar voors al derzelver befchry ving na te zienis , als mede Parkins, Theatr. 1569. en de Hiftor: Lugd, general. p. 1769. de Figuur van het Aloesehout komt voor in Pomet biflore general. de drogues É boek 1 Hooftftuk : zie ook Linfchotens cap. 76. over Calambac of Aloes-bout. en Valentyns be ing van Ambon, Pag. ‚cap. VI, . en de volgende, alwaar een zeci 179. €: en pag $91 e volg „b jus in Mifcell. Acad. Nat. curiof. dec, 3. amm. 3.obferv. 22. ping wets 45 at nee . 3. en Herman. mat. m . P. 107. en For . Hift. H o 9. Ps m Wormii Mufæum cap, 16. p.166, als mede Sam. Dale 34 CAPUT DUODECIMUM. Agallochum fecundarium. Garo. Gallochum hoc fecundarium feu vulgare proximo gradu convenit cum raro & pretiofo Calambaco , illud autem in Patriam noftram plurimum transfer- tur. Sinenfiym autem relationes in eo potiffimum qua- drant, quod hoc lignum cum antecedenti ex una ea- demque proveniat arbore, cujus interiora , maxime pinguia & vetuftiffima frufta verum przbent Calam- bacum, lignum autem , quod in ramis vel circa nodos occurrit, Agallochum /purium feu Garo eft , vulgatif- fimum ac viliffimum in exteriore tunci parte Inveni- tur. Quum vero inter ligna , que pro Garo vendun- tur, maximam obfervaverim differentiam quoad odo- rem & colorem , hinc ulteriore indagine a Sinenfibus edoétus fum , optimum Garo inveniri in una eademque cum Cajambaco arbore , fed alias infuper effe arbores, a priori haud multum differentes , que peculiare quo- que Garo ferunt: Pro vero etiam habetur Garo, quod ex Malacca venit, & in infulis Fobor & Belitton cre- fcit, quod autem a Coinamenfi differt. Verum itaque Garo in binas dividemus fpecies, in Coinamenfem nempe & Malaicenfem. | Primum itaque feu Coinamenfe, Thim & Thimbio dićtum , lignum eft arboris cujusdam , ex genere My- cropbylli, Garo vero folia funt paulo longiora , inque his arboribus fepe obfervantur longiffima flagella , quz inftar filorum ex ramis dependent, uti in Mycro- pbylli fpeciebus id quoque invenitur , crefcuntque e- tiam in diétis regionibus Tijampaa & Coinam feu Qui- nam: has autem quisque dominus pro lubitu exftirpare poteft, fi modo bene gnarus fit, arbores effe fatis ve- tuftas , cujus figna etiam certa habent , fed non opus eft, ut has facrificiis expient , uti antecedentem arborem. Atque hzc fpecies potiffimum ex nodofis conftat fru- ftis, que, ut bona fint , in aqua fundum petere de- benk Bn ‘Catti feu ciftula a rege determinata eft ad tres argenti Teyles. "` Lignum hoc multo eft durius, magis nodofum, nec … ' ita fufcum „ac Calambacum „fed magis in flavum tendit colorem, ac brevibus , nigris, vel fufcis variegatum eft venulis, aliquando etiam omnino cinereum cum atris venulis Calambacum proxime emulans, fed femper dü- rius ac gravius. In magnis fruftis hinc inde ad latera . parvam etiam „olei Ee quantitatem , gallochi „quod in Eu- odore a. © & qualitatem habet „fed ex aromatico in acidum ver- A der ejus fumus oculos vellicat:, undetaliafruíta non multum ad fuffimigia adhibentur Sin radatur hoc lambacum , nec éjus rafia ita conyolvitur. “ lignum', multo magis tenue ac politum eft, quam Ca- wie HA o t Women. Latine Agallochum fecundarium Coinamenfe , Malice Garo “anak pag Quim ejus fumus Cominjan h, é. Benzoin fpirat. Sinenfibus dicitur Thim & Timbio. Belgis Agel-bout , a Portugallico Pao de Aquila, quod fi- ne dubio derivatur ab Arabico Agallugin, feu Latino Agallocho , quod quidam non intelligentes ridiculo mado vocarunt Lignum Aquile , & Belgice Arents- ut. ©, Loci. Optimum lignum crefcit , uti Calambacum in Tyjampabaa , fed in Coinam venale fertur in forum, ubi quoque crefcit , fed vilius eft quam Tsjampahenfe, | Es 20 HERBARIIAMBOINENSIS. Liber II. cap. XII Ire OH Ce E KC Agel- Hout. E naafte graat met bet voorfchreve zeltzaame en duure Calambac bebout bet Agallochum fecun- darium, of bet gemeene Agelhout, "t welk me in onze Landen vervoert wort. De verbaalen van de Si- neezen koomen meeft daar in over een, dat dit met bet voorgaande van eenen. boom komt, in dewelke de binnen- fte, vetfte, en outfie ftukken "t opregt Calambac zyn , maar "t gene in de takken of omtrent de knoeften zit, is Garo of Agelhout, en bet alderflegtfte zit buiten aan den flam: maar dewyl ik onder de bouten, die men voor Garo verkoopt een merkelyk onderfcheit in de reuk en co- leur bebbe gevonden , zo bebbe ik by nader ondervraging van de Sineezen geleert , dat wel de befte Garo valt aan een en dezelfde boom met bet Calambac, maar datter ook nog andere boomen zyn, van de voorige niet veel verfchil- lende, die mede een byzonder Garo dragen: ook zo wert bet mede voor een opregt Garo gehouden, °t gene van Mallacca komt „en in de Eilanden van Johor en op Be- litton waft: Dog 't welk van °t Coinamfche wat ver- Jebilt : Wy zullen dierbalven "t opregte Garo afdeelen in ‘twee zoorten, te weeten in bet Coinamfche, en in ’t “Maleidfche. ` | ~ Het Eerfle of eigentlyke Coinamfche , Thim en Thimhio genaamt, valt mede aan een boom uit bet ge- Jlagte der klein-bladige Varingen , dog de Garos-bladeren zyn wat langer, en men vint ook aan dezen boom zulke lange draden, als garen van de takken afhangen , even . gelyk aan de Varingen , eva[Jende mede in boven genoem- de Landfchappen Tsjampaa en Coinam of Quinam, dog die mag een yder Eigenaar na zyn believen, kappen , als by maar weet , dat de boomen out genoeg zyn, waar van zy mede haar kenteekens hebben, en zy hoeven dezel- bj di peer doen „ gelyk aan de voorige , beftaan- de deze zoort meeft im knoeften of brokken, en zozeregt odt yn, moetenze in "i water zinken, waar van bet Katti by den Koning op drie Teils zilver gefiz lt is. een weinig oly van zig „waar uit blykt, dat bet were L men n. ee k ' meer zy _ Naam: n?i Latyn Agallochum $ enfe, en op Malleits Garo Cominjan, om dat Let in "i venitur Cnel ¿dat is Benjoinriekt : Sinees Thim, en Thimhio: Im "t Nederduits Agel-hout, van ’t Por- tugeeze Pao de Aquila, ’t welk Mëscht afkom igis van bet Arabifche ugin, of Latyns Agallochum , bet welk — niet verftaande, belaggelyk im "t Latyn cosa bebben Lignum Aquile , in ’t Duits Arents- Plaatzen: Het befle waft gelyk als bet Calambac in Tsjampáá , maar wert in Coinam te markt gebragt , al- waar, took waft, maar fegter, dan't Tsjampafche , ` | beb- PE MORI peer IRI PU REEDE meg d Il Boek. XII. Daat AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 3 ac plerumque acidum eee odorem: Ex iisdem re- gionibus vilius adhuc fertur lignum , fed quod aque innatat, Sinenfibus dictum Jttbion h. e. Agallochum fimplex, cujus Catti feu cifta conftat uno taylo. Hoc lignum potiffimum albicat , hinc inde fufcis ftriatum venis, & tam leve eft, ut pró cariofo haberetur li- o, ubi autem pingues decurrunt vene , gratiffime , Prac: tam carbonibus inpofitum , quam ore contentum, unde omnino concludo , has exteriores & viliffimas iftius arboris effe partes ¿que Calambacum verum præ- bet, hincque etiám a Malaicenfibus vocari Calainbac Poeti, & Garo Timbol h. e. album & fluctuans Aloes- lignum ; e contra iftud Thim puto provenire ex peeuliari & alia arbore; uti ftatim commemoratum fuit. vx " ES x adt ` m 3 S 1 d Ufus. Ambe he fpecies a Sinenfibus non ita ad fuffimigias” quam ad medicamenta ufurpantur , ad cos- dem nempe morbós, ad quos diximus conducere Ca- . lambacum , ac prefertim ex Thim pulvis fubtilis pre- tur, quem tres'hujus ligni fpecies ingredi dicunt, obfervaturque etiam duleedo aliqua, acfi Liqueritia ip- commixXta. … pes os j ky 1 à A Ge ram hune vocant Tbimbion Saan , acfi Latine diceretur Trium Agallochorum Pulvis ¿ quem multum adhibent ir omnibus talibus morbis ; in quibus cor eft confortandum: In febribus cum aqua pura aflu- mitur, gratique faporis eft: Garo timbol fluêtuans folum. etiam in medicina ufurpatur , contra cordis nempe pałpitationem ; magnamque anxietatem eftus ventri- culi, cum aqua contritum & potatum ;-quidam etiam corpus externe fricant contra ardorem, „ot In regione Tsjampaa prope Metropolim Puri arbor dicitur crefcere non procul a maris litore, qua veram praebet. Thim , hancque vaftiflimam. effe abrem » que antiquioribus temporibus feingl fuit detruncáta , fed ejus truncus ad quatuor ulnarum. inem erat relictus , multosque de novo progerminaverat ramos. Hujusque truncus ad inferiorem partem tres ulnas craflus erat. - Hujusque folia omnino funt fimilia minori Micro- hyllo, fed haud multo longiora articulo digiti , nul- los autem dat fructus uti Microphylli fpecies , - at- e ex ramis.quoque dependent talia craífa fufca fila = flagella, a et Micuibhylio: Ejus folia diffracta vel abrupta, cortexve fauciatus lac quoque effütidunt, ut Microphyllum. - W FSA „BB aes w ri quoque debet terti Achinim & Tsjampaam vulgaris elt Ar tur frufta , que in filvis ad putrefaétionem relinquun- tuf, dehique intermim ódoratum reperitur Cor. Li- pus hoc potiffimumsex duris-conftat nodis , iftique ipti med 5 eodeínque haberctur-ligno; fed Ss ren nolasqu U als ómtrent Malacca, in de > m &c., en inzonderbeit op bet Eiland Belitton , alle bebbende gemeinelyk een fuuren of gooren reuk z. wit dezelf- de Landjchappen brengt men nog een flegter zoorte, die meeft op 't water dryft, by de Sineezen genoemt Itthion, dat is enkel Agel:hout, waar van ’t Catti gen teil gelt: Dit bout is meeft wit ; bier en daar doorlopen met bruine aderen , en zo ligt , dat men t voor vermolfemt bout zou- de aanzien, dog daar de vette aderen zyn , ruikt bet zeer lief lyk zo op koolen gelegt zynde , als inde mont , dier- halven ik gan[cbelyk meene ,. dat dit de buitenfte en Jcbraalfte deelen zyn van den boom, die bet opregte Ca- lambac geeft, en dat bet daarom ook de Maleiers Ca- lambac Poeti, ez Garo Timbol noemen , dat is wit en dryvent Aloes-hout; daar en tegen, bet woorfchreven Thim oordeele ik te koomen uit eenbyzondere boom , gelyk zo even géxegt is: Gebruik: Deze beide xoorten werden by de Sineezen niet zo meer tot reukwerk, als tot Medićyne gebruikt , ste weten tot dezelfte gebreeken, als bet opregte Calam- bac, imzonaerbeit wert van bet Thim een fyn wit poe: . der geprepareert , daarze zeggen drie zoorten van dit bout onder te koomen , en men gevoelt ook een zoetigheit , als van.zoetbout daar onder; > - Dit poeder noemen-zy Thimhion Saan, als of men in ‘tu Latyn. zeide Trium Agallochorim* Pulvis , *t welk zy veel gebruiken in alle ziekten „daar men’t bert verfter- Ken moet. In koortzen wert het met klaar water ingeno- ot Hes bet is ik van fmaak. Het Garo-timbol uitans wert ook alleene tot Medic ebruikt , te weten, tegen "t. bert-kloppen , kt berauihei: van brant inde maage , met water pevreven en gedronken, one Jiryken ^t ook;van buiten op't ly tegens den brant, = „In 't Landtfchap Tsjampãa by de booft-fładt Puri wert gezegt een boom te flaan, niet verre van ftrant, die bet opregte Thim draagt, en dat bet zoude zyn een zeer groote boom, die by oude tyden ek" wd afgekapt s dog den ftam nóg wel vier vademen boog bebowden „en vele nieuwe takken uitgefchooten bad: wynde den flam onder wel drie vademen in de ronte. bd "De Bladeren. zyn gants gelyk dan die van de kleine Va- ringen, l nite veel lager daneen lit van een vinger, maar by draagt geen vrugten, gelyk de Waringen , en van de takken hangen ook af zulke Prote bruine draadeń als van de gemelde |. De bladeren afgebrooken , E Jcborze gequctft zynde geven insgelyksmelk , als alle Varingene - 9 op tu on = Dezen boom verfpreit wel van zig een aangenaamiën Calambax-reuk , maar egter derft niemant beftaan een fiuk daar van af te kappen , ofte cen takjen daar van af te bréeken , vermits by flraks fs? ve yet, en de gen: xe bem bloeb, die zulks heftaat: ^t welk de Inlanders ge: „doven voort te komen van een byzondere geeft, die dezen boom «bewaart, en by blyft dierbalven alzo onbefcbadigt Haam tot een fpećtakel. „Onder de voorftbreven zborten tàn Coinams-Agel-hout moet, men mede reekenen bet derde geflagt, zynde bet ge- - Agel-hout: en dezen boom is door gantfch Caut- fchi en T paa gemein. "t Zyn boogeboomen , bebbende kleyne ronde blaatjes , nog kleinder als een ftuiver dig veele tegen malkander aan op kleine ryskens ftaan : deze boomen werden omgebouwen, en de takken voorts aan ftukken gekapt y die men als dan in ’t bos laat leggen verrotten; en dan zo wint men 't binnenfte welriekende bert. Dit bout beftaat meeft uit barde knoeften, en it bet boven: ftaande Thim zo get "dat men "t voor een en ^t zelf- de aanziet; maar dit laatfle beeft zo peen favarte bersag- tige plekken, als bet Thim, zynde anders van reuk bykans bet zelve gelyk, of doorgaans wat drooger: en dit bout biet Fo dd Sock, waar mede zy al bet ` gemeene Agel-hout benoemen, gelyk bet ook by de onze met bet voorgaande voor eenderlei bat AME wert; «De Pickol, dat is 100. Catjes of 125. Holland/che pon- den in Tsjampaa, gelt 25. Teil, en dit Sock dryft meeft alle boven op 't water, = | - De tweede zoort is bet Ma Ek Agel-hout, en 26 noémen wy al bet gene in de pid/che Eilanden valt, en van Johor; Bin- tu[Jcben Sumatra en Borneo gelegen: Dit bout verfcbilt van bet Coinamfche niet veel ; en men vint "er. flukken onder , die men voor opregt Calambac zoude áanzien ; te weten bruin met graauwe en grove aderen: redelyk ligt,in’t ezen wykende , als of bet bart wafcbtśsen de 2 Teuk 36 HERBARII AMBOINENSIS dure, odor itidem Calambaco fimilis eft , fed uno ju- cunditatis gradu differt, multoque minor & vilior eft. Harum arborum optime & plurime crefcunt in infu- la Belitton , que fita eft feptem oćtove milliaria ad orientalem partem «Banckas plage borealis, uti quo- que in aliis infulis circa Jabor fitis. "` Arbor eft alta, a maris litore diftans, folia gerens in- ftar Micropbylli , minora vero quam Tsjampacca, vel uti mihi ez demonftrata , forma & magnitudine in- ftar Caju-Lacca , que fimilia funt Lingoo-foliis, fed lacte carent tam folia quam truncus. - Ejus fruétus eft rotundus inftar Xlit/7, & nullius u- fus: Arbores hæ fuos habent dominos, uti alie arbo- res frugifere , ac quisque fuas circumcidit Occidenta- libus menfibus , quum mature fint, illasque ita dejectas relinquit , usque in Orientales menfes, tumque pin- guiflime eliguntur partes, inque tres feponuntur acer- vos. Ex. ! Maxima, pinguiffima , & maxime fufca frufta Garo- Capalla vocantur, que in aqua fundum petere debent, unde & Garo Tingelam dicuntur, hecque fegmenta formam fepe habent pifcium , avium; glirum, &c. Secunda fpecies. minora exhibet frufta , pinguia qui- dem & fufca, omniumque formarum , fed fundum non petunt, bona tamen funt note. Species hec dicitur Garo-ramas , vel Garo- Tenga- Tenga , h. e. media fpe- cies. "Tertia autem ec viliffima eft Garo-Eckor di&a, -cujus lignum albo mixtum eft colore, &-aqua innatat : ita ut ha tres fpecies una ex arbore prove- niant. . Pro prima in. Belitton folvendus. eft pro una Catti ad minimum unus imperialis, in Java tres qua- tuorve pro duabus aliis-inter fefe: mixtis „in Belitton pro uno. picoólo folvuntur a fexdecim ad viginti in- eriales, in Java vero a viginti quinque ad. triginta: uropzi vero differentiam. prinio tam caro fol- vunt has pretio „quam Garo-Capalia , uti quoque in Be- litton ba fc ies inter fefe mixte É pe qe funt e- mende. Mea autem experientia edoctus fum, Agal- Jochum Malaccenfe multo melius effe Bellitonen/i , ar- bor autem ibi formam quoque habet Mierophyllo- ` que dependentibus, at rum, fed laćte caret, tibus multis contortis truncis , miro intricatis modo, fibique invicem inplicatis conftat ;.hujufque quaedam etiam in litore inveniuntur circa orai id > & monti- culum Bubit-Sina., he autem nullum t Agallochum: E contra optimum hoc lignum reperitur in media regione filveftrium populorum Bunoang';cu- jus quzdam frufta Coinamenfi quam maxime adeequant. Circa Malaccam autem quedam viliffima occurrit fpe- cies Garo-Mafang dicta, h. e. filveftrium felium feu melium Lignum Agallochum , Sinenfibus Batsjaa , mod forma ME es ne feu Calam ACOs quod & noftre nationi fepe vendunt pro bono Calam- baco , ipfique mifcent ; virtute & viribus tamen multum differt; videtur enim quidem pingue, durum, Ścan- gulofum, fed revera tamen eft leve & affulis plenum, carbonibusque impofitum acrem dat odorem, oculos- qe Sm E d: tamen es filveftres gnari admoditm funt ad detegendum Lignum Agallochum in vetuftis & dejeétis bor - e digitorum Mud gre poflunt, 6. kre, an ferientes, fonoque difti Agallochum lateat, nec ne. — ` a dt 4 Nomina. Hac Be Zeen a de be roprie vocatur Garo- Ramas , exceptis tribus gracilio- Bod ipźciebus , quas. Garo-Eckor dicunt: ES a ro optima & maxime pinguia fruftanominantquoque Tbimbio, reliqua vero omnia Sock & Sio. STi „Ufus. ‘Vota hee fpecies plurimum ad odoramentum upe mifcetur , cujus ligna hee funt bafes; viliores k M per totam potiffimum Indiam transmit- tüntur; & adhibentur ad conbuftionem demortuorum féu Garo fpeciebus nomen tribuent Thimbio, fed pro vero. Thimbio habent lignum folidum , atrum vel “fu- fcum, & durum , quibusdam in CN feu plagis Se nino nigrum, quodque igni expofitum multum exfu- dat ole, fed non facile Adi Odorem quodammodo habet. Garo-Cominjan, fed non ita jucundum, ac vul- gare , rariffime invenitur in Cambadja & Tsjampaa ; Sinenfes illud argento mutant, non ita quidem ob gratum odorem , qui non excellit medicatas; Pro medicamento enim preparant cum a- qua ` zoorte, De derde zoorte is de alder m praebent lignum im: Sinenfes peritiffimi non omnibus Agallochi . ` » fed ob vires ejus ` Liber IL. cap. XII. reuk ‘komt ook °t Calambac naaft , dog e vy avel een graat iu lieftykbeit. Van deze boomen waffen de befte en meefte op 't Eiland Belitton, gelegen 7. a 8. mylen beoo- fren Banckas nóort-boek als mede op andere Eilanden voor en omtrent Jahor.' iuit Het is een booge boom, van Strandt afftaande , beb- bende bladeren als de Varinga , (Microphyllos) , en klein- der dan de “T'sjampacca, of zo my getoont wierde , van gedaante en grootte als die van Caju-lacca, dewelke zyn als Lingoo-bladeren y dog zy zyn zonder melk , Zo wel in de bladeren , als in den ftam. De vrugt is ront als de Klitfi, en zonder gebruik: De boomen koomen de Inlanders toe, als andere vrugt-boo- - men, en een yder kapt de zyne in de «vefte moeffon , als by ryp genoeg is, en laat bem zo En tot in de oofte moe ns als dan zoekt men de vet[le ffukken uit, en for-" teertze in drie boopen. De grootfte , vetfte, en bruinfte ftukken noemt then Garo-Capalla, die in't water moeten zinken , en waar - om menze ook Garo- Tingelam noemt : hebbende deze ftuk- “Ren zomtyds de gedaante van Caimans, Vogels , Rotten Ec., de tweede zoorte zyn Reinder fiukkeń , ook bruin en vet , mede van alderbande fatzoen , maar zinken niet, dog zym evenwel ook goet. Deze zorte wert genaamt Garo-Ramas, of Garo- Tenga- Tenga, dat is middel e, genaamt Ga- fo-eckor, met wit bout g sen op 't water dryven- de: Zo dat deze voornoemde drie van een boom komen. Voor de eerfle zoorte moet men op Belitton betalen voor een Catti , ten minften een Ryksdaalder , op Fava 3. en 4. , voor detwee andere , door malkander gemengt geeft men op Belitton voor een Picool 16. a. 20. Ryksdaal- ders, op Fava 25. a 30. , dog de Europianen , betonder- Jcheit niet wetende , moeteni bet zo dier als Garo-Capal- Ja betalen; gelyk men ook op Belitton deze zoorten.onder natkander gemeenelyk koopen moet. Na myn onderzoek | age vn Slap veel beter is dan dat van Belitton , zynde den boom aldaar mede van ge- nte, als de Varingen , ZE afbane gende wortelen , maar met vee gedraaide tammen „won- derlyk verwerd en door malkander gevlogten , . e “daar van wel eenige aan bet firant , omtrent den: boek van Tanjong-tua, ez bet bergsken Bukit-Sina, dog die dragen geen Agel-hout : Daar en tegen walt “bet Gefte Landwaart in, by de bofch-volkeren Bunoang , waar van zommige ftukken bet Coinamfche wel zouden durven ter. gen: dog valt omtrent Malacca mede een zeer flegte zoor- tes Garo- ig genaamt, dat is wilde katten Agel- hout, en by de Sineezen Batsjaa , zynde van gedaante bet goede Calambac wel gelyk, en daarom aan onze natie voor goet: Calambac daar ondergeftooken en verkogt: dog in deugt veel van bet zelve verfchillende , want bet Jchynt wel vet, bart, en boekig , maar is egter inder daat ligt, en fplinterig , midsgaders , op koolen gelegt a > Jeberp ruikende of bytende: de voornoemde avilde Bofch- menfchen zyn zeer ervaren om in de oude en omgevallene boomen bet Agel-hout te ontdekken , met de kneukels van den vinger daar op kloppende , als wanneerze aan de klank kunnen boren en weten „of "er Agel-hout in zy sof niet, OG en bart bout, aan zommige plekken. of plaatz fwart , ent welk aan S Dou ZZ i uitgeeft, dog niet ligt brant: Het ruikt eenigzin Garo-cominjan > des niet zo lieflyk als bet gemeene, bet valt zeer weinig in Cambodja en Tsjampaa; de Sinee- zen wegen "t tégen zilver op, niet zo zeer om zynen goe- den reuk , die geenzints uitmunt, maar om zyne Gë nale leene voor bet eigentlyke Thim een ma(fyf , fart s bruin, ————— g o, ymmo gps IE AET rubra gums queen come crm Se a ei . proximum eft, vocant Sufebion, le H Boek. XII Hoof2/7- qua, vel Aracka contritum contra tantam ventriculi anxietatem , acfi quis fuffocaretur. Malaccenfes fuum. adhibent. Agallochum ad Omnes morbos frigidos , flatus , tormina , artuum dolores vel aliarum partium , illudque cum Arack, feu fpiritu. vini conterunt, & propinant, atque cum-pauxillo Nucis Myriftice- mixtum externe illud illiniunt. wę Quidam Sinenfes optimum Garo., quod Calambaco iffimumque: Garo feu fuprascommemoratum fttbiom*„: Pa/oc... Soc illis audit durum, quum femper durius-fit Kiam: Ultima hzc fpecies adhibetur ad parva inde formandas can delulas , quas Idolis fuis adponunts, & Hio Soa vo- cant. Illud in tenuem radunt pulverem, huicque mi- fcent pulverem Santali albi, aliaque odoramenta. vi- lioris pretii, cum mucagine ex cortice arboris,Salam- pe ftillante, ex quibus maflam formant , «ex qua parvas tenuesque' componunt candelas ftramineum culmum craflas; quarum fuperiora accendunt , lari- busque adponunt „quibus per dies noétesque fumum - Sie quoque legitur in libro Legationis Sinenfis a Foan- ne Niebovio conicripto , Lignum Aventshout in quibus- dam Zephyreis Sine locis,ac praefertim in Quantung cre- fcere, quum vero ag. 33 dicat , purpurei efTe coloris ab Hifpanis Lacca vocatum, ac per-totam Sinam u- furpari ad Sericum tingendum , hinc dubito , an verum Aquile lignum ipfi Puert notum', & an non potius in- tellexerit-Caju Lacca proprie diétum , quod libro fep- timo defcribemus. +; 4 ver AET m3 Cura atque auxilio reverendi. Domini Theodori Zas, divini verbi Miniftri in Batavia , anno 1690 ex Malac- pi qusedam ligni frufta cum foliis & radicibus; rum relatu, qui hoc miferunt , verum effet A- dal Vi sia "rum delineari curavi figuram, quod fequenti fefe offerebat modo: Ramuli in tenues, rectos , & fubtiliffimos minores ra- mulos erant divifi, ex quibus folia folitaria ac vaga erminabant, plurima autem deciderant : Folia autem proxime conveniebant cum illis Varinge Mi- cropbylle , valgaris.nempe forme cum oblongo apice, brevibusque petiolis, plurima tres, quedam quatuor longa poli ices, unum cum. dimidio, & quedam duos I M" OUS Cetim 0 omm Ad-latera multe. decurrunt .cofte transverfales, que fuperius incurvantur , & prope oras finus et, in quem omnes terminantur. Siccata folia parum modo tractata fecundum has coftulas finduntur, ac lacerantur inftar ipio Mes. ita ut vix inte- grum occurreret folium , hifce junctum erat fruftum i re&i, duos digitos craffi , ligt fungofo & er Hua TU! Los he PRES rofam , ort. bro ,:& cinereo, cortic rant, fed tenaces „ita ut transverfaliter vix confringi . (Tent, in tenuia SR parvaque fila duci poterant an inreetiam cum di&taVaringa conveniunt, cud rea erant nigrisque maculis vari . Radices arboris tinftar Varinge , ne- anam in parte & loco ae E: c bant pau- lo latiora & craffiora effent ¿$ quantum recordari Ulti- deren, zo datter qualyk een geheel, loq e fi ficcum fue. . Heer Nicolaas ` baar niet latem omkappen , boewel AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 37 nale kragten: want zy gebruiken.'t, tot Medicynes met Water of Arack gevreten , tegensizodanigen benautbeit in de kropsder maage , als of ymant ver [Likken wilde. . : Die van Malacca gebruiken haar Agel-hout tegens al- ` lerbande koude gebreeken , Winden, en pyne in de leden, of waar "t mag wezens. "t zelve met Arack of Brandewyn wryvende , of-innemende „ook, met een weinig Note- muscaten gevreeven, van buiten óp/merende. ti Zommige Sineezen noemen bet bejte Garo, dat naaft de Calambac komt Sufchion , em bet ligte Garo hoven. ge naamt Itthion, Pafoc. Soc isbybun lieden gezegt bard, - om dat het altyd barder is dan Kilam. - e datie zoorte werd gebruikt og de kleine kaarsjes daar van te maken , dieze voor haar Afgoden zetten , en Hio-foa noe- men. Zy féhrapen bet tot een fyn poeyer , daar onder doende poeyer van witte zandel „en eenige andere reukwer- ken van kleine prys met Angie? uit de fcborffe des booms Salampoeć druipende , waar vam zy een mafa maken, daar uitze kleine en dunne fwarte kaarsjes for- meeren in de,dikte van een firoo-balm „ die ży aan ^t bo» venfte eind aanfteken , en voor haare Huisgoden zetten s daarze dag en magt rooken. ` i i Zo vint men ook in bet boek van de Pere gigi chg door Joan Niehov befcbrevem, dat bet zo genoemde A- vents-bout im zommige zuider Provincien.van Sina, in- zonderbeit van Quantung waffe , dog.dewyl by pag. 33. zegt, dat bet purpes-verwig moet zyn , van de Spanjaar- den Lacca'genaamt , en door gant/cb Sina tot de zyde te verwen gebruikt werde , zo twyffele ik „of by bet opreg- te Arents-hout gekent, en niet veel meer daar door ver- fiaan bebbe bet eigentlyke Caju Lacca, ’t welk wy im - zevende boek befcbryven zullen. ; Door voorfebryven en hulpe van den Eerwaardigen Heer Theodorus Zas, Dienaar des Goddelyken woorts tot Batavia beb ik À. 1690. van Malacca bekomen eeni- E Jtukjes met bout, bladeren, en wortelen, naar baar i eden Jchryven van "t Malacze Agel-bout. Waar na ik de nevenftaande figuur beb laten maken, eń warenaldus : . De takjes waaren in regte, dunne, en zeer fyne ryskens werdeelt , daar aan de bladeren enkelt , en wat ydel geftaan badden 4 dog waren allegaar afgevallen; De bladeren wamen naaft over een met die van M ons NS Os , te weten van een gemeene fatzoen met een langag- . tige fpits en korte voetjes, de meefte 3. zommige 4. duimen lank, van Ij. en 2. duimen breet , glat en dun. Ter zyden lopen veele dwers-ribbetjes , die zig ma wo- ren; krommen „en digt langs de kant loopt een zoompje, dai in zy eindigen, De gedroogde bladeren Jugis een weinig gebandelt fcheuren langs deze Seg rd el yk Piffang-bla- ladt te vinden was s bier by was gevoegt een Dat van. een vegten tak, twee winger. dik van een ligt en voos bout „gelyk als bier bet drooge Aarent-bout van binnen. wit en poreus is , bekleet . met een grauwe, effene „en-dunne fchorf]e „daar by waren . de fchorfJen van een regten ftam 5 niet dik, maar zeer taa), en qualyk over dwers. te breeken „latende zig in taaye Sie: Malen, male a n d EA ringa overeenkomen ,' graauwagtig me en Jpikkels. De wortelen waren dun en lanky verdeelt in veele dùn- ne vazelingen: Van *t bout wierd gefcbreven, dat bet zeer ligt en bros was , geenzints om te verplanten, daar was met bygevoegt, of de CS des flams melkagtig was, gelyk aan de Varingasnog of by vrugten droeg , en waar men de regte rog van t A wint: De fmaakin oorts de fcbor(fe des ftams was laf , maar in de worteltjes bit- ter : gaar nog op de koolen , nog in de mont met eenigen [peceryagtigen reuk of gh, carmen > UM e á Daar ma À. i door woorfcbrift vam den Edelen ( hen onzen- tegenwoordigen Heer Gouverneur , beb ik nogmaals de ze Agel-bout bekomen, te P ka met bladeren, dewelke met de woorgaande meeft overeen- quamen , bebalven datze wat breeder en dikker waren , en na myn ontbout beft overeenquamen met de geene, welke ik eenige jaaren te voren van Bantam bekomen beb- be ,-zynde genomen van twee groote Śl Sg 5 dewelke doenmaals ftonden voor 's Konings Paleis , en. «waar van my de Sineezen verzekerden , datter Calambac Malac- van. takskens ` „im fchuilde , uitwyzende den goeden reuk , denwelken men zomtyds daar omtrent befpeurde , ry apen: td ineezen ge daar voor rm hadden, d By ^ 38 Ultimis iftis ramis. ex Malacca delatis fructus qui- dam erant juncti , fed ramulis non adherentes, hique magnitudinem habebant.parvi Pruni , inferius rotun- di, fuperius acuminati , pyriformes, omnesque in bi- na fegmenta feparata prolapfa divifi erant. * Exterius putamen habebant lignofum , craffum , faporis valde a- maricantis, leve, & fungofum , in quoque fegmento interne apparebant binz oblonga cavitates , feu cellu- ke; in quibus officula locabantur minora Baccis Lau- ti,atque in quibusdam bina, in aliis quatuor invenic- bantur , exterhe mollia , lanuginofa , parum ab utraque parte acuminata , fub lanugine hac nigra erant , fed in- terior illorum pars potiffimum erat exficcata ; unde edoctus fui , ab omnibus Varinge fructibus maxime differre. a RSS, ; Yo A RAZ Wu na - = $ E — Tw I Rumphii Aaétuario bec fubjunguntur DAPPERUS in Madagafcare de/criptione pag. 29. ar- borem defcribit Fetech e duit oi pro Aloës li- gno , vel faltem ejus fpecie nobis obtrudit 5. ejus vero defcriptio eft valde obfcura, ac proinde incerta , prae: fertim quum verum 4/08; lignum ex Orientali tantum India adducatur. PY d, ENZ uos P Zeng y 1. e s SC LS AR. ER ous “ae MPETOATI AES U Tabule Decime ; u^ Exhibentis ramum AGALLOCH! fecundarii Malaccenfis : quod Garo Malacca incolis vocatur. A BEjefee dt. o | w a | ‚B, Fruétum integrum. ©. ` R ES MOTOS + & D. Fruétum in binas & quatuor celulas difin&dum, — E. & F, Dimidiam fructus 0 _ ocelufam & integram: ` G. E H. H. Involura feminalia. 1. Seminaipfa. To pm E Ri CAPUT DECIMUM TERTIUM. Agallochum Veteribus notim füiff ; & 3 T z = "Gallocbüm ab antiquis jam temporibüs fuiffe no: m o atum fupra innuimus , + żer ue A: balim infantis Bibliis memoratum, nihil aliud | tuiffe effe quam hodiernum Agallochum , ch tiffimum concluditur ex Pfalmorum quadragefimo timo , ubi diftinéte dici: quinto, & ! 1 tiofarum veftium ac 'cu: ad fuffitum : ratur , revera in Salomon vis & illud faciłe e p ac pretiofiffima quevis ex sei ee & adduceban- Com- partem apertam , dimidiam veto | D^ bet Agallochum al wan oude tyden is HERBARII AMBOINENSIS Liber IL cap. XII. By de laatft genoemde takken van Malacca waren ee: nige vrugten gevoegt , dog niet aan de takjes vaft, de- zelue waren in de grootte van een kleene pruim , van voren ront, emagter wat toe, UPR! » Peereformis , en allegaar im twee deelen van matkander gevallen; Vambuiten bad: denze een dikke boutagtige fchaal , zeer. bittervan'fmaaks ligt en voos , binnen zag men in yder deel t«vee langaver- pige bolligbeden , en daar in de Zaat-korrels; kleender dan Bakelaár; in z0mmige twee, in zommige wier, van buiten «wat als «vol , agter en „Doren met een . Jpitze, onder de wolagtigbeit warenze fwart, dog van binnen meeft uitgedroogt. „Waar uit ik bemerkte , datze van alle Faringas-vrućbten veel verfchillen. i In het Au uarium van Rumphius wertdit'er bygevoegt, „Dapper inde Befchryving var Madagafear pag. 29. befcbr yft den Pd d wil ons A da voor Aloés-hout, of immers een medezoort daar van verko- pen , doch de befcbryving is duifter ep by gevolg onzeker + dewyl men bet regte Aloës-hout alleen uit de Oof- mdi. Jcbe Landen brengt. +. ESI. t ¡a tão E TET kz a? LEE ENEE v D xt S. 5 « “Pan de tiende Plaat, Verbeeldende een Tak van het tweede of Malacce Agel-bost, Garo Malacca by de Inwoonders genaamt. A, Vertoont des zelfs blade. j5- B. De gebeele vrucbt. 4 ` EE S E22: Caen D. de Vrucht in twee en vier kamertjes verdeclt.. . + E. en F, de halve vrucht geopent, de andere, helft gefloaten y ` x _ En. in zyn geheel, G. en H. H, het bekleedzel der Zaadekorrels, `. . . E read % a d ro e z * D. EE T Us (o AE Aer le me o 5 E A SERCE: BOSE ser Ae CX lomons bof ien en*Wie- 7: zelfden bof ` vende Scbry- . ' e i | Romeinen , vind men va die tyd a Les gewag van dit bout gemaakt , tot Dio zyn Agallochum zegt te zyn Maculofum , of veel meer Punttatum, dat is geplekt of gefpikkelt , bes geen o E N "S R Ń Mi mM w ES LI —— — O LITER — - (—(————X—ÀMÁá Bà —————ÓÀÀ——Á 0 e Zen en EC A ac II Boek. XUL Hoof?! AMBOINSCHE KRUYDBOEK 39 Commentariis iftud verbum in aliud voluit mutare , mco autem judicio fubfiftere poteft ;. puto enim Dio/cori- dem verum neutiquam Agallochum, Calambacum di- &um , fed folummodo vulgare Garo, feu Agallochum fpurium vidiffe , quod revera brevia potius habet punétula, quam venas vel lineas, quz in una ligni par- te frequentiores & magis compatta funt , quam 1n alia , ubi maculas quasdam reprefentant & exhibent. Ipfum porro Agallocho pelliculam & non corticem adícribe- re, quoque verum eft; vetuftos enim & tuberculofos nodos Agallochi, ex coeno & fluminibus productos, terreftri quafi pelle obductos effe, apud omnes conftat, quzque fzpe relinquitur, ut, fi vendantur frufta , gra- vius exhibeant pondus , hzc autem fepe ita abraditur, & depuratur; ut inftar recentis ligni appareat , uti illi faciunt, qui illud fibi fervare ftudent: Hocque depu- ratum Agallochum fine dubio Nicolaus En icus intel- lexit, quum in compofitionibus fuis Agallochum cru- dum preferibat. Diofcoridem porro Agallochum fuum ex Arabia producere, ita intelligendum eft , quod ex India in Metropoles Arabiz,ad mare rubrum fitas,trans- latum fuerit. Quid denique Diofcorides per Agallochi radices intelligat, divinare nequea, quum hodie fru- fta arboris-& radicis diftingui non faeile poffint , nec intelligo ejus-fententiam , quum dicat Agallochum lo- co Thuris ufurpari, nifi voluerit; Agallochum eodem adhiberi modo , quo Thus, ad fuffimigium nempe. Cz- teroquin comperio , Sinenfés in hunc usque diem ligna ifta eosdem ad morbos in ufüm vocare , ad quos Dio- fcorides fcribit, Agallochum fuum fuo tempore fuifle ufitatum. j : TX nominant. Difficile o eft dićtu , quasnam Serapio libr. fimpl- cap. 197. nitidi © illochi fpecies intel- Jexerit, ac defcribere voluerit, quis cum Garzia ab Horto libr. primo Arom: cap. 16. ARA is f » & per Alcumeri . locum filoeire feu Aquitabrava crefcere: ` Per Mo err y mandelenfem. “Verur 23 U tur 3 OTTE) 1 nomina in Mondelinum , Se n & Alcumericum, in ultimis fuis adnotationibus , opinioni confidentem Geo- rapbi Nubienfis , qui fcribit Part. 9. climat. prim. & ieitinfulam Tenumam quinque dierum fpatio diftare ab infula ‘Cumar fea Camar; ab hac autem infula lignum dictum eft Eleumeri -— ibi one. Ge ER op- timum, excepto; quod Lignum t melius. in hac quoque infula Sandalam war. Prope hanc-in- fulam Cumar ad litoris partem'fita eft infula: trium dierum fpatio ; inque ‘hac "infula invenitur Li- 4 m lie finc regiones, fi non de gnum Seneficum. s tribus iftis intelligatur , incertum eft definire. ab SCH ` VELT goa. “Quod porto Serapio ditto laco fcribat, optimum Agal- lochum debere éffe durum , grave, aqueve - tens; & flammz diu refiftens , indicium eft, ipfi verum “Calambacum non fuiffe notum, fed folu vulga- re Garo feu Apallochum 3” Calambacum enim eft qui- dem durum ,-ae quodammodo fundum petit , fed adeo molle eft, ut pinguiffimum , uti fuit dictum , dig ungui, e mandugantous | s dentibus cedat, flammamque facillime concipiat per oleofam Re ky ty a materiam; Garo autem femper durius eft, folidius, vel triplo diutius & fortius refiftit quam flammis duplo en de volgende Schryvers niet getuigen, en waarom ook Mat- thiolus in zyne Commentarien *t'zeloe woort in een ander wil verandert bebben; Dan mynes oordeels mag bet zelve blyven: want ik boude bet daar voor , dat Diofcor: geenzinis bet regte Calambac , maar alleen "t gemeine Garo of Agel-hout gezien heeft, "t welke inderdaat veel meer korte fpitsjes, dan aderen ofte linien beeft j de- welke op de eene plaats van "t bout veel digter by malkan- der ftaande , dan op andere , daar door eenige vlekken feby- nen te vertoonen. Dat by verders zyn Agallochum een buit, en geene ch toefcbryft , is ook waar,’ wart de oudbollige of bo zag knoeften van 't Agel-hout „ zools- ze uit de flyk en Revieren komen , met een aardagtige ruigte als een buit bedekt zyn: en die men ook zomityds daar aan laat, om in "t verkopen te fwaarder te wegen ; en ook zomtyds wel d'op, en 20 fcboon maakt, als of - bet een vers bout was, gelyk die gene doen, die "t voor baar zelve bewaren willen: en dit fchoon gemaakt: Agel- hout moet buiten twyffel Nicolaus Mirepficus gameent of verftaan hebben, als by tot zyne Compofitiones bet Agallochum Crudum wil genomen hebben. Dat wyders Diofcor. zyn Agallochum uit Arabien voortbrengt, moet men zo verftaan > dat bet uit-Indién in.de może A den van ‘Arabien , aan *t roode meir gelegen ; gebragt xy? En wat voorder Diofcorides door de wortel van Agal- lochum verfiaan of zeggen. wil dat en kan ik niet wel raden , alzo men hedensdaags de ftukken van den boom en de wortelen niet onderfcheiden kan , ook verfta ik zyn zeggen niet, dat men Agallochum in plaats van Wierook gebruikt , "t en Waar zyne meining geweeft was, dat A- gallochum op de zelfde manier als iero 3, teweten tot reukwerk: gebruikt wierd. Anderzints bevinde ik, dat de Sinezen nog te dezer tyd die houten tot dezelfde gebre- ken meeft gebruiken, daar Diofcor. van .fcbryft y dat zyn Agallochum nut en dienftig toe was; j - Nuvindmen by Plinius „in 't 19 boek , cap: 20: éen zes ker bout ,’t welk by Tarum noemt ; dat ik volkomentlyk boude woor bet bedens. e Garo, enis mifJcbien eertyds e apr geweeft Jarum , "t welk by zegt door de Nas atæos tro loditas aangebragt te zyn, en waar door by buiten twyfel verftaat de Singaleefen , want by zegt, dat. bet waft, daar de Caffia Cinnamomum walt, zodat daar door moet verftaan worden de flegte żoortę wan. Ga: ro of Agel-hout , 't welk Serapio Alcamericum , en de Portugeezen bedensdaags Aguila Brava noemen: wyders is bet donker te raden , wat Serápio ; Lib. Simplie. Cap. 197. voor vier geflagten van Agallochum wil befchry- ` ‚ven, dezelwe noemende: 1. Indum, bet fwaarfte en bes- te, waffende in ’t Eiland' Fiuma of. Fimua: 2. Mon- dunum, 20 genaamt van Mondel, een ftád in Indiën. 5. Seificum: A. Alcumericum: zynde bet flégte; boe- wel by zegt; dat Seifi niet meer als drie dagrerzens van pom eem Rn was x ofte men moeft met Garzias ab Horto Lib. 1. Arom: Cap. 16. door Seifi — Ceilon , ert door Alcumeri de Caap Comorin , alwaar ‘by zept Agallochum Silveftre , of Aquila Brava te waffen: en door Mondel verfta ik de kufł van Coroman- del. . Het ir waar y dat Clufius, in laatfte Anno- tatien 3 de drie maamen beeft laten veranderen in Mondelinum, Seneficum , en Alcumericum , ffeuner- de G 't gene den Geographus Nubienfis ftbryft , Part: 9. Cliemat: prim:, by zegt, van ’t Eiland Cu- mar, of Camar, van dit Eiland is bet bout Elcumeri toegenaamt y 'twelk aldaar vermaart is, en 'tis'zeer goet, bebalven dat ‘bet bout EfTenefi beter is. Maar op dit Ei- land: valt ook Sandalum. By dit Eiland Cumar aan de zyde des Brout: leit bet Eiland Senef , op de diftantie van drie dagreizen , en in ’t zelve Eiland vind men "t bout Senefi. Maar wat dat alweer woor Landf zyn, indien men 't niet van de drie voor | , 3 eerta gene tas Serepio op rel pte ary — Forts bet gene rapio op ge chryft, als dat bet befte Agallochum bart moet zjn, faar, en -in't water zinken , ende ook de vlammen bart tegenftaam , bewyft al wederom , dat bun lieden bet regte niet zy bekent geweeft , maar. ik bet gemeene Garo, ofte Ágelhout , want bet Calambac is wel fwaar, en po Pein in "t upa edad NE nt vetfte , als gezegt , met een nagel douwen kan, en in t km wykt bet de tanden, ontfangt ook zeer ligt de vlamme „wegens zyne vettigbeit , maar Garo is alt bar- der, digter , en wederftaat de vlamme wel twee a drie- maak border óf langer dan bet Calambac, eo A ~ go HERBARII AMBOINENSIS Liber H. cap. XIV uum itaque Calambacum carifümum fit & rarif- fimum, hinc folebant Sińznfes, quz natio eft aurum fitiens, plures exercere artes, ut verum fingant Calam- bacúm „ ad quod imitandum fubfequens adulteratio toleranda eft. Optima Garo Ramas frufta ita norunt preparare , yt verum referat Calambacum : Radunt nempe frufta illius per totam fuperficiem , atque hzc fumo exponunt ex pa!xillo rafure veri Calambaci, quod in olla efficiunt, ne quid fumi pereat, illamque in hunc finem obturant, hocque bis terve inítituunt, perque totum menfem in illa occlufa fervant fruíta, unde Agallochi partes mollefcunt parum, odoremque jucundum fpirant inftar Calambaci Tsjampaënfis; quod alias paulo magis cinereum eft, & levius quam prepara- tum iftud Garo. Fiétus vero hic odor intra duorum triumve menfium fpatium iterum difparet & abit , in- tra quod tempus fubdolus Sinenfis ifte navigium fuum folvit, aliasque petit terras: Hacque fictitia arte non tantum primores harum regionum fallunt , fed etiam prudentiores Japanenfes. SES s A CAPUT DECIMUM QUARTUM. Agallochum [purium,Garo T sjampacca. marie veri Agallochi fpecies fint defcripte , re- ftat; ut enumeremus alia infuper ligna , que aque in India ac Europa pro illo vendantur. Quum autem tota Orientis feu Indie natio odoramenta con- tinuo cupiat, nec verum Agallochum fufficienti copia conquiri poffit , alia in ejus locum fuccedere & fufici debent, prout quevis Regio ligna hee producat, uz cum Agallocho aliquam fortiantur fimilitudinem. Lok ch autem mihi non eft. nec mens omnia illa enumerare ligna, fed tria tantum illorum allegare, ea. conditione , ut primum lignum Apollechuge fil. veftre Garzia libr. 1. cap. 16. & Portugallis Aquilabra- va ditum, fciens preteream , aliisque illud ulteriusde- feribendum relinquam , quum mihi hactenus fitsigno- tum. Secundam fpeciem, quam Agallochum fpurium vor co, hoc in ARIE pro virium ratione „defCribam , ter- tiam vero in fubfequente c cedentibus. & etiam hoc differat j SS Qu in precedentibus duobus capitibus bina pri- ocho, ; .~Agallochi fpurii, feu. Garo Tijampacca ingentia fine | inveniuntur frufta , qe aliquando irregularis etiam funt formz inftar Agallochi veri, quedam femi-exefa dici u-cosvenum cum flo: elt unde:& nomen fuum fortitum fuit hocce lignum, ac digntm {ponte computrefeit; Alias fiepe:etiam vétu- ‘ime bores in rufa eonfeinduntur, que per fe funt ingentia & fatis-folida „valde pinguia, Lë Dre ita preftan- tia te, TU nimium a pre. - Aangezien dan bet Calambac zeer dier , en ook wei- nig te vinden is, zo plegen de Sineezen, als zynde een eltgierige Natie , veelderlei kon[ljes in "t werk te ftel- ens om opreste Calambac na te boot/en „onder welke bet navolgende wel bet verdraaglykfte is : De befte ftukken van Garo Ramas weten zy zodanig te prepareren , dat bet opregt Calambac gor : namentlyk zy fcbrapen de ` Y > Stukken over `t gebeele en beroken die met een weinig fchraapzel van drai Calambac , te weten in een pot, op dat niets van den rook verlooren en ga, de. zelve digt toeftoppende , en dit doenze een reis of twee, en laten "t alzo een gebeele maand in dê zelve geflooten pot Joan, waar door de ftukken Agel-bout een weinig week en welriekende worden als Calambac uit Tsjampaa: 't welk anderzints wat graauwer en ligter is, dan’t gemel- de Garo. Maar deze gemaakte reuk verdwynt wederom binnen 2 a 3 maanden, in welke tyd den Sinees gift, dat by zig met zyn Vaartuig weder van daar kan pakken :' en met deze konft bedriegenze niet alleenig de Grooten van deze Landen , maar ook zelfe de gaauwe Fapanders. ali XIV. HOOFTSTUK. Baffert Agel-hout. : y de Sorge Kapittelen de twee booftzoorten vam 't regte Agallochum befcbreveh bebbende , zo reftee- ren nu nog eenige bouten, die men, zo bier in Indiën, als in Europa daar voor verkoopt: want, alzo den ge- beelen Orient of de Ooft-Indiaanfcbe natie tot reukwerk gedurig genegen is , en men opregt Agallochum in geen genoegzaame quantiteit bekomen kan, moeten "er andere bouten opkoomen , om deszelfs plaats te vervullen „na dat een yder Landfchap by der bant beeft dat geen ,’t welk met bet Agallochum eenige gelykenifje heeft : myne meining of voornemen. niet zynde alle dezelve zoorten op te haalen s volgende Kapittel , als te veel verfchillende van deze Agel- - houten', na hos a JOER stu 0 Garo Tsjampacca, daar entlyke aderen , van buiten beflerft bet donker-bruin en cem ykt de tan- ook wat overeenkomt met die wan de bloeme T'sjampacca “daar bet: shout: mede de naam van beeft , en miehen ook «en zoorte van i$... Want -het is gen łez boom, en. de draagt ook veele "ur die van de Ts beeft Gen dikke fcbor [Je , men kapt bem niet om, maar laat “i : ge plaatzen, tot dat bet buit verrotte , en de veifte ftukken " everfcbieten. aa, 5 Evenwel zommige. Inlanders uit gierig isbéit, happen de boomen om y eerze ter degen Typ San, ean as ftukken als vooren, en. daar van komen ook, wel groote en maffive ftukken „zeer vet en week.in ^t knaauwen , maar aan reuk op verre na zo goet niet, als het oude, 350 i dat -in flukken , en begraaftze een balf jaar y of wat langer ES DE PE vp MEE ovp gom ——9 II Boek. XIV Hoofift. ita quam vetufta , quz in brevibus inveniuntur nodis, & qua ad adfpectum muito magis flava & fterilia apparent. Nomen. Latine Agallocbum fpurium h. e. Baftaart „Agel-bout. . Malaice Garo-Tsjampacca, quum odorem ejus floris muletur, in Bangay Angaro. ` | "Locus. Lignum hoccé in Borneo invenitur ; in regio- nibus Sambas & Succadanas item in Palimbana , quz ti- ta eft in ora Orientali Sumatra, quadam etiam hujus arbores inveniuntur in infula Bangay, fita in Orientali ora Celebes, non autem in tota infula , fed in mini- ma ejus parte, Gape dicta ; circa Pagos Bancalang & Labo; Arbores autem ipfe incolis potiffimum funt ignote, quum putrefacta tantum ligna in filvis inve- niant. Kelangerenfes dicunt, in fua quoque occurrere infula, ipfisque dici Bakewe, ac pro filveftri Tsjam- acce fpecie haberi: Invente quoque fuerunt hz ar- res in afe & in Ternata, atque ubique folia Tsjämpacce foliis fimilia gerentes. ` - Ufus. Lignum eft viliffimi pretii, in Java enim Pic- kol venditur pro nummo , Reaal van Achten ditto, ne- que ibi alium in ufum adhibetur, nifi ad fuffitum edium: quidam etiam mifcent vulgari Dupe, non ut odorem reddant magis gratum , fed ut molem augerent, non au- tem multum pro hac compofitione valet , quum alios adulteret odores. In tranfitu jam etiam quzdam dicere debemus de alte- ra rara fpecie , que Calambac puti , feu Agallocbum album vocatur, per quod non intelligimus fupra memoratum leve lignum Zztbion feu Agallocbum fimplex , fed alteram rarifimam fpeciem , cujus in Coinama unica tantum hodie invenitur arbor, ejusque lignum adeo carum eft, ut conquiri nequeat , licet centum Tayles pro una Catti feu cifta quis folvere vellet: Iftam enim ar- borem rosne Rex non vult permittere , quum nul- le plures inveniantur, diciturque, fi horum folia duo triave in aquam decidant, illamque quis potet , talem correptum iri ardenti febre , qua non remittit , nifi Rex huic arbori facrificium inftituat ; multi autem fubfe- quens Lignum Mofcbatum Calambac Puti quoque vo- cant, fed hec peculiaris eft arbor. - Tertia Agallocbi fpurii fpecies frequens eft in = infulis Orientalibus , provenitque ex arbore, Ex- cecans dicta ,~ que fuo loco libro 3. cap. 37.. defcri- betur , atque ad Calambaci fpeciem refertur , immo : - pro genuino Calambaco habetur illud, quod inveni- tur in vetuftis Ligularie Laêtee truncis, de quo fuo' quoque loco Jibr. 6. cap. 46 ulterius agetur. N. B. Agallochi veri & fpurii icones exhibentur in Epbemer. . Germ. dec. 2. ANM Y. ad P- 55. > CAPUT DECIMUM QUINTUM. . Lignum Mofcbatum , Caju Cafturi. X Tsjampaa, Coinama , & Pegua lignum quoddam E albicans adfertur Sandalo omnino fimile, fed non ita durum , quodque venas aliquot habet longi- tudinales fere inftar ligni Abietis, illiusque tres inve- niuntur fpecies. Primum ac maxime orum lignum Sandalo candi- do fimile eft, fed eft mollius, interioresque partes magis flavefcunt, odorem Sandali habens , fed magis "Mofcatum , ac contritum , carbonibusve inpofitum jucundiffimum fpargit odorem ad Mofcum acceden- tem. Odor autem partium externarum fenfim perit, ita ut obvolutum vel occlufuni fit fervandum , hocque optimum atque cariffimum eft, nec iftius reperiuntur frufta majora palma manus. ~ Secunda fpecies ar notabiles gerit venas lon- gitudinales, magisque intenfi eft coloris, fere hepati- cry eque in fufcum tendunt colorem , bonum itidem fpirat odorem , fed precedenti debiliorem ; hu- jus fruftá inveniuntur inftar cruris longa & craffa ; vi- denturque effe cor feu interna arboris fubftantia. | - Tertia fpecies ruffa fere eft, aliquando autem levi- ter rubet inftar Lingo- Batu ; ftrias tenues habens fe- te inftar ligni Fagi , externe tam fufcum gerens colo- rem; ut pro Sandalo rubro vendatur, eft autem foli- ado den durius quam præcedens , hocque viliffitnum eft, * Tom. IL quum AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 4 dat men in korte knoeflen vind ; en in "t aanzien geelder, en dorder is; Naam. Latyn Agallochum fpurium ; dat is Baftart -Agel-hout , op Maleyts Garo Tsjampacca , om dat bet den reuk van die bloem wat na by komt , op Bangay Angaro. Plaats. Dit bout valt op Borneo , in de Land/chappen van Sambas, en Succadana, als mede op Palimban, gelegen op de Ooft-kufl van Sumatra, men beeft ook weinig bow men daar van op 't Eiland Bangay , gelegen aan de Ooft- kuft van Celebes, dog niet op 't GA iland , maar op ^t Kleinfle deel, Gape genaamt, omtrent de Negory Ban- calang en Labo; de boomen by de Inwoonders meeft on- bekent zynde , om datze de verrotte ftukken maar alleen in "t Bos vinden. De Kelangerszeggen, datze mede op baar Eiland waffen , by baar lieden Bakewe gnome, en voor een goorte van wilde Tsjampacca gebouden werden: men ee ook gevondes op Xulabefi; en in Ternate, doch over al met bladeren als die van de Tsjampacca, . Gebruik: Het is een bout van zeer kleine waardye > Want men kan op Java bet Pickol kopen voor een Reaal van Achten, en bet werd aldaar niet anders gebruikt als tot bet berooken van bare buizen: zommige doen’t ook wel onder de gemeene Dupa, niet om den goeden reuk, maar om de klomp te vermeerderen , want bet deugt daar niet veel toes om dat bet de andere reuken vervallt. Nu moeten wy ook in palant aanroeren een andere raare zoorte, genaamt Calambac Puti, har Album, waar onder wy niet verftaan het boven genoem- de ligte bout ltthion of Agallochum fimplex, maar een andere zeer zeldzaame zoorte , waar van men in Coinam bedensdaags alleenlyk maar een boom beeft, en bet bout daar van is zo duur, dat men "t niet bekomen kam, dl wilde men ook bondert Tayl voor een Catty geven: want den voornoemde boom wil den Koning niet Been kappen , om dat "er niet meer te vinden zyn; en men zegt, zo van deze bladeren twee of drie in "t water wallen, en. ymant van *t zelve drinkt, dat die een heete koorts zal krygen 3 dewelke niet en vergaat, voor dat den Koning voor dezen boom een Offerbande gaat doen, dog weele noemen bet na- volgende Lignum Moscatum ook Calambac Puti ; maar bet is zeker, dat dit een byzondere boom is.. De derde zoorte van 't bajłart Agel-bout valt overvloedig in deze Oofterze Eilanden „en komt van den boom Arbor Ex- cecans, dewelke op zyn plaats in 't derde Boek, Kap. 37. befcbreven zal worden, en ze werd ook onder de zoor- te van Calambac gereekent , ja voor goet Calambac gebou- den, 't gene men vind in de oude flammen van AE. laria Lactea, van't welke mede op zyn plaats , in 't zes- de Boek Kap. 46. wat nader gefproken.zal avorden, — N B. de Figuuren van het waare en baftert Agelbout werden . gevonden in de Hoogduyt/che Ephemer. dec, 2. aum. 1.by p. 55. XV HOOFDSTUK. Muskeljaat-Hout. "e f ? En brengt ook uit Tsjampaâ , Coinam ; en Pegu een M wit bout, bet Sandel gants gelyk zynde, doch zo hart niet, en "t welk mede eeriige aderen in de leng: te beeft bykans als Dennen-bout , en waar van men ook driederley zoorten vind. Het eerfte en fynfte is bet witte Sandel-bout gants ge- łyk, dog veel weeker ; de binnenfte deelen zyn wat geel. der, de reuk met die van 't Sandel-bout ook meeft over een komende ‚dog wat naar de Mufcus trekkende en gevre: ven du koolen gelegt zynde „zo ruikt bet zeer lieflyk naar den Mufcus: Maar den reuk in de buitenfte deelen ver: gaat metter tyd, dies men bet wel bewonden, en opge: A ots bewaaren moet , en dit is bet befte enduurfie, en les heeft daar van geen grooter ftukken als maar een bant - Het tweede beeft fcbynbaarder aderen in dé lengte, is ook booger van coleur, of leververwig, de a- deren trekken wat na 't roffe, `t enden ve de, doch veel flapper dan bet woorige: van beeft men Jtukken zo lang en dik als een been, én gelyken wel bet bert van een boom te zyn: . Het derde a Ling na d rofen, J is Ae on ligt-root, gelyk Lingo - Batu , met fyne fireepjes, by na als bet Beuken-bout van bwiten zo bruin bejter- vende, dat men t voor root Sandel-bout verkoopt , zyr- Se mms dan bet voorgaande, en dit y o 4 GR 42 HERBARII AMBOINENSIS Jlegtfie , zynen reuk zeer ligt verliezende , en bier van quum facillime. fuum. amittat odorem , hujusque fat craffa inveniuntur ges ac frufta. Si de prima ligni fpecie aliqua abicindatur pars, ejus ramenta in- ftar vitri diffiliunt minuta , quoque minora funt, eo te- nuior ac melior habetur ejus fubftantia. ee Nomen. Latine Lignum Mofcbatum juxta Malaicen- fe Caju Cafturi ; Cafturi enim vocant Malaicenfes POP, quidam illud nominant , fed male, Calambac uti „quod nomen binis aliis competit lignis , prioribus in capitibus defcriptis. d Ujus. Plurimum adhibetur ad unguenta odorifera, quz fupra lapidem minuta conteruntur , & quibufcum corpus illinitur jucundi odoris gratia, ficuti & ad Du- pam ufurpatur. A Sinenfibus quoque ad medicamen- ta praeparatur , cumque debiliori Araca- propinatur , ut pus modice t. | “o uamvis vero raro inveniatur, non tamen cari eft retii, quum odorem fuum cito amittat: Ut vero nc recuperaret , quidam illud obvolvunt foliis Mufze, illudque fepeliunt circa latrinam ; pee tamen com- pertum fuit non bene fuccedere , fed melius effe, fi talibus in locis fufpendatur per aliquod tempus , uti id cum Mofco etiam fit & inftituitur. Prima fpecies aliquando eft ita mollis & ficca, ut pro cariofo ha- beatur ligno , quod tamen non ideo minoris eft no- tz: Talia enim frufta Sinenfi charte involuta mültos per annos fuum fervant odorem , illumque aliis adja- centibus communicant rebus. CAPUT DECIMUM SEXTUM. Sandalum , Tsjendana. Uamvis aromatica hec arbor extra Amboinenfe & Moluccenfe territorium crefcat , nec talibus arboribus plahtisve opus meum ampliare eft a- nimus, neceffe tamen habui Sandali defcriptionem hic fimul inferere , fed non ampliorem, quam po- tui experiri ,. Le potiffimum hanc ob rationem; primo, quum nondum cognoverim Sandalum arborem ab ullo Europeorum plenarie hactenus effe defcrip- tam: fecundo; quum quadam infuper in Amboina crefcant arbores , quz gloriari poffent , ex Sandali arbo- ris familia, ipfique affinés effe , ac tertio, quum le- étoribus & amatoribus aliquid monendum habeam ; uod hactenus erronee de Sandalo fuit creditum. Et licet pro perfeéta defcriptione non fit habendum , fal- tem pro accurata infervire poterit adnotatione , reli- quumque «quo lectoris animo ac pofteriorum dili- tie committam , ut defectum fupplere, erroresque, forte fuborti fuerint, corrigere velint. api q H ‚ Ut itaque im. hec majoris fit fidei , lector fciat , hanc non quidem exaratam effe ad ipfum arborum adfpe&um in Timora crefcentium , fed tamen ad quos- dam ipfarum ramos, frufta ligni, &-radices , cum bre- vi Sandali LC eg Colubrini defcriptione , mihi anno 1680 transmifla per curam Antonii Hurtii, ordinarii Indie Senatoris, & emeriti Amboinz gubernatoris, mum, utrisque viris tribuendus eft honos ulterioris arborum notitie , que in hifce eluce- fcet SER Juxta illos autem ramos adjecta figurá eft depicta, ac primo tollendus mihi eft vulgaris er- ror, quod nempe Sandalum album, citrinum , & ru- brum ex iisdem credatur provenire arboribus: Satis enim inquifivi, quid de hac re effet verum ; atque in- tellexi album & citrinum ex affinibus quidem produ- ci arboribus, fed non ex una arbore, quamvis utrz- qu in una eademque crefcant infula: Rubrum vero ndalum ex longe alia penitus pustenicuborc sabal- tera nimium diverfa, atque in longe aliis crefcens in- fulis, itaut colligere nequeam , qum ob rem prece- dentes fcript adeo diffimiles hafce arbores fub u- no com nderint nomine: unde & rubrum in pe- culiari defcribam capite. ; nec non E Jacobum Wyckerflootum , Timore fupre- Qui us ^ Sandalum album & citrinum haud multum differt , aliquando in una Xa a aliquando autem in di- vería reperitur arbore: Omne enim Citrinum albo oa vol- Liber IL. cap. XV. vind men al redelyke dikke blokken : als men van bet èen- fle geflagt wat afkapt , dan fpringen de ftukken daar zoo kort af als glas , en boe korter bet affpringt , boe beter en fynder de iof is. - Naamen: Latyn Lignum Mofchatum , ga" Maleyts -Caju Cafturi, want Cafluri bieten de Maleyers Mus- keljaat , zommige noemen 't (dog qualyk) Calambac Puti, 't welk de twee andere bouten toekomty die in de voorgaande Kapittelen befchreven zyn. i Gebruik: Het werd meeft gebruikt onder de welrie- kende zalven, dewelke op een [leen fyn gevreten worden, en waar mede men "t lyf beftrykt om de goede reuks wille, als mede onder de Dupa: Het word ook by de Sinezen ge» bruikt onder bun Medicyne, en met flappe Arack inge- dronken, om ’t lyf matelyk te verwermen, En boewel bet weinig p werd , zo is bet mog- tans niet duur, nadien bet zyn reuk zo baaft verlieft : Dog om dezelwe weder te krygen, zo begraven het zom- mige, in plong bladeren gewonden , omtrent een fecreet, dog °t welk egter bevonden is niet te deugen, maar beter te zyn, dat men *t flegts in diergelyke plaatzen een tyd lang ophangt , gelyk men zulks met de Mufcus mede doet: De eerfte zoorte is zomtyds zo zagt en droog , dat menze voor vermolzemt bout aanziet, doch bet avelkze daarom niet te flimmer maakt: Want ige fłukjes in Sinees pampier gewonden , behouden lange jaren baren reuk , en delen dezelwe ook mede aan andere omleggende dingen. XVI HOOF TST UK - Sandel- Hout. — HSS deze fpeceryachtige boom buiten bet Amboins; en Molukze diftrikt waft „en ik met diergelyke plan» ten niet geerne myne gefchriften zoude vergrooten's 20 heb ik egter nodig geacht, de befchryving van de San- del-boom alhier mede in te en, doch: niet meer daar van, dan ik hebbe kunnen ervaren; en dat meeft om deze redenen: eerftelyk om dat my niet bewuft is, datde San- del-boom tet nog toe by eenige Europianen ten vollen befchres ven is:.ten tweeden, om datter nog eenige boomen in Amboina waffen , die baar zouden konnen beroementezyn _ van de Sandel-booms maag {cbap: en ten derden; omdat ik de Leezersen Liefbebbers te waarfchouwen sen iets nas ders te berigten beb, aangaande bet gene men tot nog toe quaalyk van "t Sandel - bout heeft gelooft. En fchoon dit voor geen volkomen be/chryving konde verftrekken , 200 pos ka bet ten minften voor een aanteekening houden, en onderwylen zal ik bet aan de befcbeidenbeid van den Lee- zer, en de nik Sra van den nakomeling aanhevoo- len laten , bet gebrek te vervullen , en de fouten (die daar in mogten zyn) te verbeeteren. | Om nu deze befchryving meer geloof te doen hebben, zo zal den Leezer believen te weten, datze wel niet gemaakt is, na den oogenfchyn of bet gezigt der boomen op Timor waffende, dog evenwel na eenige takken , flukken van bout , en wortelen , beneffens een korte befchryving , zo van de Sandel- als Slangen-bout boom, my A. 1680. toe- gezonden, en-bezorgt door den Heer Antonius Hurt, ordinaris Raat van Índia, en oud Gouverneur van Am- boina, en den E, Jacob van Wyckerfloot, Opperbooft op Timor: welke beide Heeren dan ook toekomt de eere van de nader kenniffe dezer boomen , die in deze myne fcbrif- ten gegeven zal werden: En na welke takken ook de hier bygevoegde figuur is opgemaakt , en voor eer{t moet ik dan wegnemen bet algemeene misverftant , namentiyk „dat men ~ Let wit, geel, en root Sandel-bout gelooft of meent woort- te komen van eenderlei flag van hs d ant, genoeg- zaam ondervraagt bebbende , wat daar van mogte wezen, zo moet ik zeggen „dat bet witte en geele Sandel bout wel voortkomt van ee i boomen , doch niet altyd van eenen boom , hoewel t’xamen op een en *t zelwe Eiland waffen: Maar bet roode Sandel-bout is een gants -andere-booms van de voorgaande te veel- Hlende , en ook in gants ver/cbeide Landen wa/Jende , 20 dat ik niet bezeffen kan, waarom de voorgaande Schryvers deze malkander zo onge- nge- dyke boomen: dep apoios begrepen bebben: en zal daarom van bet-roode een byzonder Kapittel maken. — - Het witte emgeele Sandel-bout verfchilt niet veel van malkander , zomtyds waffende aan een en-dezelfde, em zomtyds weder aan een andere boom, Want alle bet gr „tus, tenuis, ac durus, & in II Bock. XVI Hooft/. volvitur nunc majore nunc minore quantitate ; ita ut citrinum nihil aliud fit nifi cor & interna arbors fub- ftantia, econtra occurrunt quoque arbores, que ni- hil aliud nifi album ferunt lignum , nullumque vel pa- rum admodum citrint in meditullio. "een, Exterius ha arbores nullam habent differentiam , un» de & incole illas dignofcere ne -— | licet eradicen- tur vel amputentur ; fed compertum eft locum natalem maxime differre. Sandalum autem e lonquinquo non diftingui poteft ab aliis filyeftribus arboribus , excepto, quod ejus cortex fit cinereus cum pauxillo ruffi mix- junioribus arboribus li- no firmiffime nexus, in vetuftis vero lamellatim dif- lit, unde plurima trunci pars nuda apparet , altitudi- nem habet Juglandis , ramique fefe diftinguúnt in mul- tos tenues & minores ramulos, in quibus folia crucia- tim funt oppofita. Que vlgns funt forme, fere inftar illorum Va- ringe feu Micropbylli , fed non ita funt craffa, qua- tuor transverfales digitos longa & tres lata, oris æ- qualibus , multisque parallelis venulis , uti in Varinga, ab utraque parte protuberantia ; in junioribus arbo- ribus intenfe viridia funt, in vetuftis vero pallida vel flavefcentia. Ramuli copiofe hifce gaudent foliis , co- mamque formant denfam: De floribus mihi non con- ftat, vel quicquam eft memoratum , natique Timoren- fes de illis mihi nil certi dicere norunt, quum in tam altis & filveftribus arboribus haud multum appareant ; juxta vero Garzie relationem ex cceruleo effent ni- gricantes. Se: Fructus funt inflar curtarum Olivarum , -quales funt, que circa Algieream & in Barbaria crefcunt, vel inftar baccarum Lauri, diverfi coloris juxta il-. lorum maturitatem , primo enim virefcunt , ac dein ex ceruleo nigri funt. Siccati hi fruêtus ore mandu- cati, illud obicure rhbro feu purpureo tingunt colo- re, rari autem ad maturitatem perveniunt, nec faci- le conquiri poflunt , quum facile decidant, atque ab avibus certis, quz fturnorum eft fpecies, avide comedantur ; quosque hinc inde cum fimo per fil- vas ferunt , unde de novo arbufcule progerminant s uti arbores Nucis Myriftice in Banda per nucum de- voratores propagantur. . . Sandale hz arbores ita crefcentes , fiin ligno recen- ti & ficco nullum prebent odorem , tum relinquen- dz funt, donec penitus fint vetufte , cujus indicium eft, uti dictum fuit, quim folia incipiant flavefcere, ac cum plurimis decidant rachibus, ac trunci cortex difcedat, quo lignum albicans apparet , tumque etiam he arbores rarum prebent odorem , quemque nul- lus facile percipere poteft, nifi indigenz , qui a juven- tute illi adfueti funt, hasque tractavere arbores, hincque peregrinis mercatoribus perfuaferunt, omne . Sandalum non bone fore note, fi a peregrinis cede- . retur, in qua fententia illis effe conceditur, quum eregrinis difficile foret. filveftres illos ac vaftos per-. Pear montes : i get aos ingentia Ze V i de, quum cum peregrinis mercatoribus pactum inie- runt, ut ipfis navem hoc ligno plenam tradant ( quod fingularibus & irregularibus fit ceremoniis & officiis ) egem fui populi in filvas mittunt ad arbores ceden- as: Hujus natu maximus per horam in filva placide fefe fiftit , óculos in altum attollens , dein. incipit ar- borem cedere, fique bonum obfervet odorem, tum reliqui ómnés arboris cefionem promovent, fin vero ille in arbore non gratum percipiat odorem , tum per illum diem cefionem differt, illud veroplerumque in- Jtituitur luna non lucefcente. - ess ^m PR - Incole antea folebant radices cum truńci parte duos tresve fupra terram pedes longa relinquere , an vero talis truricus de novo progerminet, noftrates cognofcere ńon potuerunt, gam diverfo illud retu- lerunt modo , quod forte Portugallis notum erit , e hi fint magis vicini illi loco, in quo Sandalum fcit. - binas fiepe ulnas funt craff in diame- fepius pe: oue me con-. vix ulnz craffities fuperfit, que fa- exhibet frufta. Hodie autem noftro- “Cum radicibus exftirpant arborem, o =: quum AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 4 witte, met geen kat ookniet on- + re u fi ligt-graauw is met wat ros gemengt ‚dun; en bart , má gaders aan de jonge boomen. cal om 2 l vendei og men dan bet meefte van den Bom bloot ziet:; Hy beeft deboog- te van een Ocker-noote-boom , de takken verdel nin veele dunne en korte ryskens , daar aan de bladeren in "t kruis tegens malkanderen overflaan./ e - Dezelve zyn van gemeene gedaante en febier als die van Varinga of Microphyllos ; doch zo dik niet, vier dwers- vingers lank, en drie breet, met effene kanten, en veele” fyne parallele adertjes „ gelyk dezelve Varinga , te weder- zyden uitfteekende: Aan degonge boomen zynze boog-groen, en aan de oude bleek, of wót na den geelen trekkende ? De ryskens zyn vol met deze bladeren , en maken een dig- te kruin: Van ’t bloeizel is my niets voorgekomen , nog overgefchreveng en de naturelle Timoreezen weten daar van ook niets te zeggen , om dat bet aan die hooge en wil- de boomen niet wel te kennenis: Dog zo Garzias fchryfts zouden dezelve uit den blaauwen favartachtig zyn. De. vruchten zyn; als RortesOlyven; te weten de gene die omtrent Algiers ,.en.in. Barbarien waffen , of als Baakelaren , verfcheiden van koleur , na baar rypbeit : want eerft zynze groen, en ten laatften blaauw-fwart: De gedroogde , in den mont geknaut wordende, verwen denzelven met een bruin-purpere of paarze coleur , doch weinige daar van komen tot perfectie, en men kanze niet wel bekomen , om datze te ligt afvallen, en van bet ge- vogelte y. (zynde een zoorte van Spreuwen) zo gr ge- CH worden: En dree dan daar na door den afgang ier en daar in °t Bofch m, waar van jonge boomp- jes voortkomen, gelyk de Nootemufcaat -boomen in Banda door de Noot-eeters voortgeteelt werden. | Dewy! de voornoemde Sandelboomen nu zoo groeyen, beb- bende aan baar bout, nog vers en droog zynde geen de minfte reuk, zo moet men ze dierbalven laten ftaan , tot datze volkomen oud werden, waar van bet teeken is, ge- lyk gezegt , als de bladeren beginnen peel te werden, em! met de meefte ryskens afvallen, midsgaders de fcborffe van den ftam afwykt, waar door : dexelve witachtig en *kennelyk werd, doch als dan, hebben deze-boomen nog al weinig reuk, dewelke ook miemant anders ligt. gewaar worden kan, dan de Inboorlingen, die van jongs af daar mede omgegaan hebben, en bierom bebbenze de vreemde Koopluiden ook wys gemaakt , dat al bet Sandel-bout niet deugen zoude , dat van ymant anders dari de eigenaars „en ` inboorlingen gekapt wierde; in welk gevoelen men baar laat blyven , oin dat bet de vreemde doch befavaarlyk zou- de vallen, in dat woefte gebergte-te gaan, en die favare moten af te flepen , wesbalven zy lieden met de vreemde Koopluiden bet verding gemaakt hebbende , om een febeeps- lading bout aan dezelve te leveren (bet welk ookmet zeld- zaame, en fluurze complimenten -toegaat) zo zenden zy een troep van baar Volk in 't Bofch, oni de boomen te vellen: En wanneer dan den oudften onder den troep een ` uur int Bofch ftil geftaan heeft, met zyn oogen opwaarts ziende, zo begint by aan een boom te kappen: En zo by “er een goede.reuk by vind, dan gdan alle de andere met kappen mede voort , maar zo de oudfte aan de eer fte- boom geen goede reuk en vind , dan fcheidenzy er voor dien dag uit, en gemeenlyk gefchiet dit kappen met een donkere De Inlanders pleegen ook van ouds de wortel te laten Baan met cen ftuk des ftams ; twee en drie voeten boven de garde, doch of die weder uitgroeit j zulks bebben de onze niet konnen te weten komen; om dat ver{cheident- lyk daar van gefproken werd: Doch ?t welk mi(fcbien de ortugeezen niet onbekent is, als wonende nader aan de Plaats; daar bet meefte Sandel-bout valt. -:-. De boomen werden wel twee vaademen dik in de ronteg en daar van werd in bet fchoonmaken wel zo veel afgekapt, dat "er maar fcblłars een vadem overblyft, "t welk dan ook al grote fłukken zym: bedensdaags kappenze, op bet. S van de onze , dm 00m | A gebeele wortel witg 2 om H 44 HERBARII AMBOINENSIS Liber II. cap. XVI. p ` t, omnes Sandali ar- ‘bores in te nihil omnino citrini habere, qualia erant mihi miffa frufta , crus fere crafla & omni- “no albida, fine ullo ue odore , parvamque tan- tüm habebant dulcedinem in tenui , ficco , & duro cor- tice: Unoque teftantur ore Timorenfes citrinum cor in adulta tantum gigni & provectiore etate in talibus nempe arboribus , quarum natura illud producit. De- puratum jam Sandalum in litus deduétum in conge- riem acervatur longam & quadratam , que plerumque in longitudinem & amplitudinem formatur navis, qua transvehendum eft, quamque opplere promiferant: In tres porto fpecies dividitur , que a mercatoribus vocantur: prima craffa, fecunda tenuis, tertia mixta, prima continet optima maxima frufta , altera autem tenuiffima , & ramorum funt frufta , quz viliffima; Pri- mz fpeciei Timorenfes folebant quatuor Pickols (fin- gulus autem Pickol eft centum & viginti quinque pondo) una in farcina inpingere & tradere , fecunda vero fpeciei fex , tertie autem otto Pickols , pro qua- draginta vm ame fingula farcina; Hasque tantum vendebant Portugallis Macou-navigatoribus , quum hi ipfis mutuum dabant aurum , aliaque neceffaria, aliis gutem mercatoribus pro tali pretio quatuor tantum - ligni Pickols vendunt, nec illud fortitum , fed fibi invi- nen whee Śmiać hit flavum & - Nomen. Latine um, hujusque flavum op- timum Sandalum im feu lipiniin » pallidum feu externum Sandalum album. Garzias libr. Y. Aromat. cap. r7. citrinum vocat cor , & album, lignum; In Pharmacopeis & apud hodiernos Latinos Santalum vo- catur, præcedens autem melius eft. Arabica enim vox eft Sandal , ac forte originem habet a Malaicenfi & Macafferenfi Tsjendana , quod Portugalli fcribunt Chandana , ambeque flava &albz fpecies fub hoc com- rehenduntur nomine; Antiquis Grecis fcriptoribus oc lignum ignotum fuit, ideoque non probabile , ve- teribus , multo minus Ifraëlitis fuiffe cognitum , li- cet neoterici tranflatores hoc nobis perfuadere velint, = fupra nemoratum Abalim numer. 24. verfu 6. antalum interpretentur. Hocque minus vero fimile vi- detur, quum bor, nec ad flumina vel ripas crefcens, fed in monti- bus apricibus foli expofitis. c - Prima ejus mentio fit apud Avicennam & Mefuam, apud quos optima fpecies cognominatur Makaffari , quod interpretes maxifhe vexavit, Garzias enim hoc corrigere vult in Ma/afrani , quod flavum denotat. Alii putant, NE majori jure nomen effe loci, quod ve- tum eft; Macaflara enim ab antiquis jam temporibus metropolis fuit , ac promptuarium Orientalium aroma- tum, ac praefertim Sandali, quod ex Timora transfe- . rebant, in qua infula natio ifta noftris etiam tempori- bus mercaturam exercuit. Ita ut Maca[farí nihil aliud denotet, quam Sandalum e Macaflara delattim. Mer- _ tatoribus enim perfuadebant in fua id crefcere Patria, uti fupra diximus , Javanos de nucibus & Caryophyllis = id prev: Timorenfes illud vocant Hytgnotikjiknie boinenfes 4ya/ru, Sinenfes Bytboa: In Canara Mero Decana, & Guzeratta Sercanda vocatur, ut Garzias teftatur. ` igh | Locus. Utrumque Sandalum , album nernpe & citri- ntum „in infula tantum crefcit magna Timora, & adja- centibus quibusdam infulis , uti i P vox plaga a Souw , (noftratibus Sandali filva )& Nomba, item in a Endene parte, fed ibi non eftima- : tur; - bout 1$, dalum non fit vafta vel extenfa ar- om dat men bevonden Beeft , dat aan de «vortél veel geel ` yk ook om de quaflen: Het vers gekapte houw heeft geen of weinig reuk, want die t bet ecrft als bet droog werd: Aam 't bert. ofte "t geele bout moet men altyd bet buiten[ld*of witte laten , op dat “bet żynen é se en Agr bebouden, anders wanneer men t witte rondom daar afkapt , vervliegt dezelve zeer "tz en werd bet geele Sandel zomtyds zo boog van co- sleur, dat bet al na bet r-geele trekt y vertoonende “oR eenige roffe aderen im de lengte j^ "t welk zommige dan “ook abuziefly& root Sandelhout nemen , en werd dit geele “Sandel ook voor bet alderbefle gebouden. ~~ | De tweede plaats bekleet bet witte, omtrent bet bert "een Weinig geel bebbende: En ’t alderfleg fte ts bet gene, ^E welk doorgaans wit is; en omtrent bet bert gants geen geel en beeft. Ook moet men weten , dat alle Sandel-boo- men in boor jonkbeid niets geels aan haar bebben, gelyk zodanige waren de aan my gezondene fiukken , by na een dye dik zyńde , doorgaans wit , ook zonder eenige reuk en alleenlyk hebbende een kleine ee in de dunne , dro- ge, en barde fchorfJe: Verklarende de Timoreezen eenpa- rig „dat bet geele bert cerft in den ouderdom komt, te we- ten aan zodanige boomen ; ers dart is bet zelve te kry- gen. Het fchoon gemaakte Sandel-bout nu op rot gè- ‘bragt zynde , werd aldaar opgeftapelt tot een lange wier- kante ‘boop’; zynde gemeenelyk zo lang en breet, als bet Schip over zyn gebeele fteven is „welkers lading zy belooft hebben te zullen leveren: Woorts werd bet gexorteert in drie deelen , " welk de Koopluiden noemen 1. grof, 2, Corent , 3: Careps De eerfte zyn de befte en grootfle Stukken , maar Carep de dunfte, en vandetakken, dier- balven bet flegtfte ` Van de eerfte zoorte pleegen de Timo- reezen vier pickols (een pickol is 125. ponden ) in een “baar te leveren, van detweedezes 5 en van de derde acht, voor 40. Ryksdaalders de baar: En dat maar alleeni aan de Portugeze MeT om datze van dezel- we met fcbuim-gout en andere noodwendigheeden gerieft “werden , maar aan andere Handelaars willenze voor die _prys niet meer geven, als vier Pickols bout, en dat niet ` Roc dior malina eene, softs Sondatary Pala etm PEE diee EA _buitenfte bout Sandalum Album. Garzias, Lib. 1. Aro- mat. Cap. 17. noemt bet geele Cor, dat is bert, en bet bito ari > for is bout; In ES Apotheken em t D de bedensdaagfche Latini genaamt Santalum , doch het vorige is Ze bet Arabifch oba i$ Sandal, en miffchien afkomftig van *t Maleydfche, en Maccaffaarfcbe Tsjendana, bet welk de Portugeezen Jebryven Chandana , en werden beide de geele en witte zoorten onder dien náam begrepen: By de oude Griekze Schryvers is dit bout onbekend „en daarom geenzints waar- Jcbynelyk, dat bet aan de oude, en veel min aan de Ifraeliten, zy bekend gewtefi : Gelyk nogtans de nieuwe overzetters ons willen wys maken , bet boven genoemde Ahalim, y umer. 24: vers 6. overzettende Santalos: zynde zulks e minder gelooflyk, om dat den Sandal geen groote en uitgefpreiden boom is, ook niet aan de water. ftroomen wf, maar in "É gebergte, op opene en ligte plaat- Zen, PAE mo. wc. ~ 23322 N ` De eerfte mentie daar van werd dan gemaakt by Ávi- cenna, en Mefüe , alwaar de befte zoorte bygenaanit werd Makaflari , bet welk de Overzetiers Ger? e- quelt-beeft, want Garcias, Lib. 1. Cap. 17. vll Bet gecorrigeert bebben in Mafafrani, bet welk zoude geel bie- ten: Andere giffen, en zulks met beter reeden, dat bet de naam van een plaats ży, *twelk waaris: Want M ca[Jar is al van oude tyden af een ftapel geweeft van Oofterfche Jery » en inzonderbeid van den Sandel, die wy van Timor overbragten, en op welk Eiland die Nati? nog al diep in onze tyden genegoticert beef dat Maccaffari niet anders te zeggen is , als Sandel-bou dat van Macaffar komt: JJ; naakt. 5 EM TRA — Ufus & vires. Sandalum trinum majorem caloris g E X M I. Bock. XVI. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 4; In omnibus quoque ejusdem plage portibus non aque bonum eft, illud enim ¿mora plugiqium albicat , quod a Garzia lignum vocatur. Optimum ab antiquis jam temporibus deduétum eft ex Batumeana , Tireifi, & Amanubana , in eadem Zephyrea plaga fitis. In boreali parte optimum crefcit ad portus Mene, quod plurimum citrinum eft, qui locus hodie a Por- tugallis occapatur, Macafierenfes autem & Rex Sam- boppe fibi ab antiquis jam temporibus jurisdictionem arrogant Timore plage borealis, certumque eft , hos brevi poft illius loci deftruétionem , que per Belga- rum arma anno 1667 molita eft, tributarios emile inperatores per multos ejusdem ore locos, immo .quos Portugalli jam inhabitabant. Hacque omnia €- narrare in hoc Herbario non opus fuiffet , nifi hoc ip- fart confirmaret explicationem iftius nominis Maca/- art. i d PR RAA po Pi _. Loci a Garzia.l. c. Sandalo tributi funt fequentes, fed plurimum corrupta nomina, Mena, Matonea , Camanafa , Serviago, queque vocanda funt Mena, Ba- tumeana , Amaral, & Serviana. Metropolis Java Ver- bali dicta, quenam fit, nefcio. In Naffuafenfibus iti- neribus legitur in binis infulis Ziba d' Fernandes in Tsji- lefenfi mari fitis, ad triginta tres gradus in latitudine Zephyrea, Sandalum album quoque crefcere , fed odo- ris debilioris, puto autem hoc aljud effe lignum; no- ftri enim eck — facile talia confundunt. In Ma, je ora in gie Cx rom ae quoque album reperitur, inque Zej ilipatname par- te rubrum crefcit: DR pts Sandalo albo habe- Ti lignum Sambarane dictum , quod Sandalo fimilli- mum, fed durius eft: | Get ue album ac citrinum "qualitatem , partibus s plerumque tamen ci» putatur poflidere , uti temperatam. admodum fubtilibus ac mollibus € penetrantem magis habet odorem. -Lignum hoc per totam Indiam majore in ufü eft-quam in noftris frigi- - dioribus terris, unde quoque minima ejus pars in Eu- ropam transfertur; quum enim t ratam habeat qualitatem , modice reffigerat , fpiritusque perditos maxime reftituit , hinc melius hifce in regionibus conducit, unde & per totam Indiam multum in ufum vocatur rapfatum , vel cum aqua in tenuem contritum pultem , qua Indi corpus illiniunt, tam pro refrigerio, quam jucundo odore, quodque non tantum calidis inftituunt diebus , fed etiam in febribus , quum refrige- "rantes addunt flores, interne autem non, vel ráro u- Du liga! odor in crudo magis obfervatur , quam fi carbonibus fuerit inpofitum , unde & nulli fuffumi- gio additur; licet Benjanenfes, aliique Indie gentiles magis ex luxuria, quam ob gratum odorem hoc ligno ütantur ad.cremandos mortuos , nec infervit operi fcri- .miario ob pallidum atque inelegantem colorem, li- Get parvi quedam ciftz inde formentur , hisque ci- "trinum adhibeatur, que brevi fuum tamen amittunt odorem: Quidam etiam mercatores adeo fagaces funt, ut ex coloré dignofcere poffint , ubinam Sandalum cre- verit. Sandalum album cóntritum , ac per multos dies cum aqua iani curavit que in feminis ac vi- ris Gonorrbeam virulentam. Sandali rafura in linteis cofifuta pulvillis, veftibusque appofita , ipfis gratum conciliat odorém, quiillis diu inheret: Macafferen- vero ac AR ob quam cauffam, 1 amant pu i ¡dali odorem in fuis "e | orte Fava, doch dat zelve hout v zyn reuk op Baly, in't Land- deg gen erbranden, en niet, om uit te oeren: En die dat af kappen voi ie? Oferban- reukwerk , of zy zeggen, dat anders bet, bout niet „de doen by den boom , meteen wit Hoen, en en ide rieken en zoude. Op Timor zelfs en walt bet ook niet op alle plaatzen, nog over al even goet: want op defelfs Weft-boek , die de Hollanders bezitten , amtrent de Baay Coepan, valt bet. niet , maar meeft op de Zuid-zyde van dat Eiland , niet digt op firant , maar verre in "t geber- te, zo nogtans, dat men zommige boomen op de naa[le bergen befcheidelyk in Zee bekennen kan, en dat aan de witte fcbor[Je van de oude ftammen. Het is ook-niet even goet in alle Havenen van de zelf/te zyde , want dat var Amaraffi is meeft witge't welk Garzias hout noemt : Het befte beeft men al van oude tyden gehaalt van Ba- - tumean, Tireis, en Amanuban, aan dezelffle Zuit- zyde gelegen. + *. i Aan de Noort-xyde valt bet befte in de Havenen van Mena, °t welk meeft geel is, zymde die plaats bedens- daags door de Portugeezen bezeten , doch de Mata(jaren, of den. Koning van Samboppo eigenen zig toe alan ou- de tyden de Jurisdiétie over Timors Noort-kufł , en bet is zeker , datze nog korts mà baare deflru&ie , dewelke door de Nederlandfche wapenen Ao. 1667. gefchiet is, door baare uitgezondene Bevelhebbers tribuit gecift bebben, op veele plaatzen van de zelfde kuft, ja zelfs daar de Portugeezen wonen: En ik badde dit alles in dit Kruyd- boek niet by te doen , indien bet niet en diende tot be- weftiging van de uitlegging des voornoemden naams Ma- cafari. De Sandel - plaatzen van Garzias loco citato , zyn deze, doch meeft bedorven naamen , Mena, Matonea, Camanafa, Serviago , en moeten heeten Mena, Batume- an, Amaraffi , en Servian: De Koopftad Verbali op Fava kan ik niet raaden, wat bet voor een zy. Men leeft in de Naffaufche voyagie , dat inde tavee Eilanden, Ilha d F agree » gelegen in de Tsjileefe Zee, op 33. graaden Zuider breedte „ook wit Sandel-hout zoude vallen, doch flegter van reuk „en ik geloove , dat bet een ander bout gal zyn , want onze Europianen v en licht zo» danige dingen. Op de kuft van Mallabaar in ’t gebergte van Balagate valt mede wit Sandel-bout , en op de Zuit- -&yde van afulipatnam , ook 't roode : Docb'ik gelove, datze voor dit wit nemen bet bout Sambarane , bet bet Sandel-bout zeer gelykt , doch barder is. A eh en Kragten : Het EEN zo wit als eel, is van een regt etemperde oedanigbeid' ig ,en Fm van deelen, doch in "t gemeen SS EL een graat metr. bitte “e caldo > gelyk bet ook fterker van reuk is: Dit bout ts doorgaants in Indiën in veel meer gebruik , dan in onze koude Landen, daarom ook bet minfte deel in Europa vervoert werd: Want dewyl bet een getemperde eigenfcbap beeft , matelyk verkoelt , en de vermoeide geeften merkelyk verquikt, zo komt bet in deze Landen veel beter te pas, in voegen bet door gebeel In- diën gebruikt werd gemalen, of met water tot een f' pap gevreeven zynde , waar mede de Indianen bet lyf be- flryken , zo om te verkoelen, als om de goede reuk, en het welk zy niet alleen doen in heete daagen , maar ookin koortzen „ als dan eenige verkoelende bloemen daar doende , inwendig werd bet niet, of zelden gebruikt: - De lieflykbeid van den. reuk ts by bet raauwt bout meer, dan op glimmende koolen gelegtzynde, en waarom men bet ook onder geen reukwerk gebruikt: Hoewel de Benjanen , en andere Indiaan/che Brant , meer aiit o- verdaat , dah om des goeden reuks wille , dit bout tot bet, verbranden van baare dooden gebruiken: Het dient ook niet tot eenig Scbreinwerk , wegens zyne bleeke en onge- ziene coleur , hoewel zommige. kleiné Kantoirtjesjdaar van gemaakt werden, en waar toe men dan bet geele neemt, doch die egter baaren reuk in korten tyd komen te verliezen: en zyn zommige É ooplwiden zo fneedig, datze aan de coleur konnen zien, waar bet Sandel-bout getaj- fenis.. Het witte Sandel-bout gevreeven , en veele dagen naar malkander met. water ingenomen beeft gereezer , zo in Vrouwen als >. de Gonorrhea Virulen: ta. Het zaagzel van Sandel-bout in linne kuffentjes ge- ds RM engelept , peaftüexeloe een zoe rent, a " 3 ES 46 HERBARII AMBOINENSIS | Liber H cap. XVI. forte quum cadavera illo confpergunt , undes& mor- tuorum illum wocant odorem. Antea, uti Garzias ejusque commentator Clufius teftantur, Sandalum, trinum tam raro occurrebat , ut inter quinquaginta frufta vix unum inveniretur verum citrinum Unde ambo hi viri dubitabant;am hoc quidem in Portugal- liam & Europam tranfportaretur, dum omne quod in Pharmacopais venale proftaret album ,.& o 8 re expers effet , citrinumque ipfum in India pluris conftaret, quam in Europa vendi poffet. Poftquam vero Belge hoccenegotium traétare coeperunt,in majo- rem perventum eft notitiam ; majorique conquirendum quantitate, fique in Europam delatum de odore fuo amiferit y hujus cauffa tribuenda eft incurie mercato- rum vel nautarum , qui hoc navi inpofuerunt, quum non debeat obfcuris locis vel aliis graveolentibus re- bus apponi vel inpingi. Ki Avicenna libr. de viribus cordis dicit, Sandalum cor maxime €orroborare & exhilarare , unde optime illis mifcetur rebus, que contra cordis palpitationem pro- pinantur. Cum aqua Rofarum contritum , hincque fo- mentum compofitum ac ventriculo inpofitum , tollit ` ejus eftum atque ardorem, ac prefertim in febribus ardentibus: Tenuis trunci cortex ac radicum ad me- dicinam etiam fervatur , quamvis non nifi brevibus conftans fragmentis acquiri poffit : Ore manducatus dulcem prebet faporem , Sandalum fpirantem ; & con- . tritus, eumque liquore quodam propinatus menftrua rovocat. Contritum lignum capiti totique faciei il- initum Cephalalgiam tollit, ex ardore ortam , faci- emque prefervat a Solis uftione. = ie “Ja Celebe ad finus Cajel alia Sandali fpecies oc- | C €urrit, que Tsjendana Ackar, h. e. Sandalum radicis vocatur, quum lignum arboris illius non ufurpetur, fed tantum ejus radices , que odoratz funt , Sandalum- que fpirant, lignum autem colore & odore cum vul- ari. dandalo convenit, fed odor ejus eft fortior: Cre- icit quoque in finu Tominenfi circa pagum Parigi, uem qm adhibetur rapfatum , quo cadavera in andapilis confpergunt , quem in finem vulgare album quoque ufurpatur. Macaflerenfes enim omne. Sanda- jum ita mortuis dedicant, ut nullis aliis lignis, que in quotidianum adhibent ufum , apponant ;. ita quo- que abhorrent , & averfantur Sandali odorem , ut il- lum percipere nolint nifi apud demortuos, vel ad fe- pulturas, uti noftra natio Benzoin illos in ufus advo- cat. Iftius Sandali fpeciei quzdam mihi ex Macafia- ra transmiffa fuere fegmenta , quz pro vero habui Sandalo, quum eundem fpirabant odorem , colorem- que habebant Sandali pallidi , aque cederentur, ra- menta eorum inftar vitri diffiliebant minuta, ita ut nullum obfervare poffem difcrimen inter hoc atque radicem veri Sandali. — ` AR gee -—Notandum quoque eft & attendendum , plurima O= dorata ligna a fcriptoribus denotari Sandali denomi- natione, uti inter alios O. Dapperus in Africa de- {criptione dicit, in regno An/iko, que media eft A- fricæ regio, binas inveniri magna copia Sandali. fpe- cies, rubrum nempe , ibi Tawille , & album Zikongo vo- catum , hocque tanquam optimum in pulverem con- tufum & cum oleo Palme mixtum ab incolis adhibe- tur ad corpora fua inungenda ad fanitatem confervan- dam. : : Ad precedentium explicationem fubjungam qua- dam, que Archithalaffa Cornelius Speelman in Celebes defcriptione notavit fequenti modo: ans ac grave hic pr&terea occurrit Sandalum in regione nempe Keyely: Parvum eftodoris expers, grave autem fortius irao Timorenfe, nondüm inde tranfportatum eft, fed inveniri certum eft, Inco- le cedere recufarunt prz timore, ipfis in Regis favorem fore noxium atque adverfum, unde quum rex quidquam Sandali peteret, ipfi donabant leve atque inodorum Sandálum , ut intrige tos illos fineret: Factum tamen aliquando fuit; Ut privato quid véndiderint bone a note, Is fe- ` den, of begraaffeniffen y die daar lange by blyftsdochde Macaffaren , en Maleyerss (ik en weet niet, om wat reden ) willen de puere San- del en reuk aan baar klederen. niet bebben, mifichienom datze de doode lichaamen daar mede beftrooyen , en-noe- men "t dierbalven een doode reuk. Voor dezen (gelyk Garzias, en zyn Commentator Clufius zelfs getuigen) wierd bet geele Sandel-bout zo weinig gevonden, dat men onder vyftig mooten pas een opregte geele bekömen konde: wesbalvem die beide Heeren tavyffelden „ of bet zelve wel in Portugaal en ge 2 de acia wierd dewyl meeft alle 't gene men in de Apotheeken verkogtes wit en van weinig reuk Was, en bet geele zelfs in Indiën meer koftte, dan bet in. Europa konde verkogt werden. Doch zedert de Nederlanders die Negotie mede by der band hebben genomen „ is bet zelwe in beter kennis geraakt, en ook in meerder quantiteit te bekomen , en indien bet dan, in Europa gebragt zynde, wat van zyn reuk mog- te verlooren bebben , zo moet men de oorzaak daar van toe- Jcbryven aan de kleine zorge die de Koopluiden „of Schippers dikwils dragen , omtrent de Inlading van bet zelve , want bet wil in geen bedompte ruimten, nog by andere Gert riekende waaren A pakt zyn. Avicenna; Lib. de Viribus Cordis, getuigt, dat bet Sandel-bout bet herte merkelyk verfterkt en verblyd, dierbalven bequamelyk gemengt werd onder die dingen s die men ingeeft degens de kloppinge van ’t bert: Van't gevrevene, met Rooze-water , een overflag gemaakt , en op de maa gelegt zynde , beneemt de verbitbeid , em brant deffelfs ; inzonderbeid in de beete koortzen: De dunne fcborffe van de [Lam en wortelen werd ook bewaart tot Medicyne , hoewel menze niet dan met korte ftukjes kan affnyden: In demont gekaaut , valtze zoet van [maaks en na Sandel riekende: Gevrevens en met eenig nat in- ` genomen, bevordertze de Vrouwen baare tyd: Het ge- vrevene bout op bet booft en over bet geheele aangezigte gefimeert » beneemt de booftpyn , die van bitte voortkomt, en bewaart bet aangezigte voor de Zonne-brant. - Op Celebes in de bogten van Cajeeli beeft men nog een andere zoorte van Sandel-bout , °t welk men Tsjendana Ackar , dat is Sandalum Radicis , noemt, om dat bet bout van dien boom niet gebruikt werd, maar wel de wor- telen „ die welrie zyn, en na den Sandel trekkende, pr! _… zynde bet bout van coleur en teuk den gemeenen- Sandel: zeer gelyk, doch wat fterker van reuk: Het waft ook in de bogt van Tomini by de Negory Parigi, en werd meeft gebruikt; gerafpl zynde , om daar mede de doode lichaamen an de kilten te "E » waar toe ook bet gemeene wit Sandel-bout gebruikt word: Want de MacafJaren eigenen al bet Sandel de dooden zodanig toe, datze bet zelve by geen andere bouten , dieze dagelyks gebruiken „zullen leg- gen: Zy zyn ook afkeeri, chrikachtig voor den San- del-reuk , datze denzelve willen lyden , dan by doo- onze Natie met de Benjoin doet. Van de voornoemde %00rt van Sandel zyn my ee- nige flukken van Macaffar toegezonden, en die ik voor regt Sandel bebbe aangezien: want zy waren van den zelfften reuk en verwe , als bleek Sandel:, in "t kap- . | pen {prong bet zo kort af als glas, zo dat ik geen ondêr- ycbett e? vinden tu[Jcben lit cite el 5 den regten. Sandel-boom. > Ook moet men weten, en daar op verdacht wezen , dat veele welriekende houten by de Schryvers bekend [laan , met de naam von Sandel-bout , gelyk onder andere ook ` O. Dapper, in zyn befchryving van Africa zept, dat men int Koninkryk Anfiko ( Rf Midd nif ap van . Africa) een meenigte van tweederlei Sandel-bout fin | te wetens root, daar te Lande, Tawille, en wit Zi- kongo genaamt , met welk laatfie (als *t befte ) tot flof - gefloten, en met olie de Palma gemengt, de Inawoonders Zap lichaamen fmeeren tot beboudenijje van bun gezond- ela + ki zz Tot verklaringe van bet naaft voorgaande , zal ik bier byvoegen bet geen de E. Heer Admiraal Cornelis Speel- man in zynê T j Jtelt beeft, ‘luidende als volgt: = E Daar en boven valt bier en fwaar Sandel-bout in dat Land/cbap, te weten Keyely. - Het kleene is reuke- loos , het fwaare weder ruim zo krachtig als bet Timoree-- Je, "t ifer niet van daan getrokken tot nog toe , maar ’t ifer, dat fłaat vaft.. De Inwoonders hebben ^t gedecli neert te bakken, wit vreeze, dat bet haar in favi gedecli- den Koning tot befavaarniffe zoude ftrekken. - Daarom als mu en dan de Koningen wat vorderden, gavenze licht em reukeloos goet, zulx zy verders daar vam, ongemoeyt bles, Sen. befcbryving van Celebes ter nederges ` W Sandalum album Lag: 47 - Zom. 17. II Baek, XVII. Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 47 note, indicio „cupidos effe ejus exercendi mercatu- ram , quod ulterius confirmatur experientia Chinenfis Medicine Doétoris Entje Sabban , foceri Intje Sou- langb, qui ambo habitant in regno Regis Ternaten- fram , quibus ob curas inftitutas in domo Regis Ma- cafferenfis licitum fuit ante aliquot annos iter ad il- lum inftituere , quum Sandali. farcinas quasdam inde deduxerunt, inque Macaffera vendiderunt , ibi quoque non deficiet copia vel melior ejus fpecies , quam tum temporis accipiebat, fi fciant hi homines, illud cum lucro vendi pofle , nec illis fore gravamini : natio au- tem hzc eft maligna, caedis avida , ac plurimi funt gentiles. OBSERVATIO. Sandalum album & citrinum ex una eademque arbore colli- gi & produci teftatur quoque Samuel Dale in Pharmac. p.355. ubi dicit, Corticalis arboris pars Santalum album dicitur , me- dullaris vero Citrinum. &c. & Valent, in hiftor. fimpl. reformata p. 186. fcribit: Album Citrinumque Sandalum ab uno arboris caudice proficifcuntur, qua in India Orientali Sarcanda voca- tur, & in Timora infula totas replet filvas , diciturque Fraxino fimilis , & fructus proferre inflar Ceraforum rubros primum , dein per maturitatem nigros , infipidos tamen in»*lesque, quzque exteriore fua parte fub cortice album in medio citri- num lignum habet Sc, vide porro Pomet. biffor. de Drogues. Livre lI. chap. 3. pag. 107 & 108. ac Valent. Indie litter. epift. 2. p. 386. ut & Ray hift. plant. p. 1804. Park. Theatr. p. 1604. Chabr. 36. Fonft. - p. 454. & F. Bau. tom, 1. p. 486. C. B. Pim. p. 392. & Hiftor. gener. Lugd. lib. XVIII. cap. XI. p. 1268. &c. a Breyn. in Prodr. 2..pag. 99. nove edit, vocatur SANTALUM verum ligno citrino & albo, foliis Lau- rinis , cujus Figuram vide Tab. V. Fig. 1. & pag. 19 defcript. & in Ray tom. 3. append. pag. 68, & Herm, Mat, med. pag, 85. eap. DÉI part. 1. SC. vs a ven. "t Is egter wel gebeurt, datzenú en dan aan particu- liere wel wat verkogt bebben dat goet was, dienende tot blyk, datze niet ongènegen zyn daar in te handelen; t gunt nader beveftigt werd door de bevinding van den Si- neezen Dotor Entje Sabban, Schoon-vaaer van Inge Soulang , beide woonagtig in "t quartier van den Koning van Ternaten , denwelken over gedaane genezing in den bui- ze des Konings van Macaffer , eenige jaren geleden ver- gunt is geweeft , een reys derwdarts te doen , «van. neer by eenige haaren daar van daün medebragt , en bier op Macaffar tegens Go. Maas de Baar verkogt , "t zal'er ook aan meenigte of beter zoorte niet mankeeren, als by doen kreeg , xo de lieden maar weten, dat bet tot voor- deel en geen: befwaarnis kan dienen , maar dit Volk is quaddaardig , moordádig , en meéft Heidenen: AANMERKINGE Dat het wit en geel Sandel-hout uit een en dezelfde boom vergadert wert, getuigt ook Samuel Dale in zyn Pharmac. p. 353. alwaar hy zegt, het gedeelte van de-baft wert het witte, dog het mergagtige het geele genaamt. en Valentym in zyn Hiftoria fimpl. reformat. p. 186. fchry& het witte en geele Sandel-hour komt uit een en dezelfde Dronk van een boom, die in Ooft-Indien Sarcanda genaaint wert, en op het Eilandt Timora geheele boffchen beflaat , en gezegt wert aan den Effche-boom gelyk te zyn, en vruchten te draagen als Karf- fen , eerít wit, daarna door rypheit fwart, dog onfinakelyk ; en van geen gebruik, welke boom in zyn uitwendig gedeelte onder de fchorfe het wittes dog in 't middeg het geele San delzhout geeft &c. verders zie Pomèt hiftorre dMDrogues livre HI. chap. 3. pag.107 en 108. en Valent. India litterat. tweede brief pag. 386. als mede Ray biffór. plant. p. 1804. Parkins. Theatr. p. 1604. Cbabr. 36. Som. dendr. p. 455. en F. Bach, tom, 1. pa, 486. en C. B. Pim. p. 392. en Hiftor. gener. Lugd, XVIII. boek, cap. XI. pag. 1768, &c, van Breynius in de — de Prodr. pag. 99. van de nieuwe druk wert ze genaamt Santas lum verum ligno citrino ©* albo, foliis Lawrinis, waar van de Figuur ziet Tab. V. Fig. 1. en pag. 19. de befchryving , als mede in Ray, tom. 7. append. pag. 68, en Herman. Mater. med. pag. 85. cap. 3. part. 1. &c. CAPUT DECIMUMSEPTIMUM. Sandalum rubrum. Tsjendana Djingi. Ominis fimilitudo cum antecedente requirit, ut N jam etiam agamus de Sandalo rubro, ac potif- fimum, quum ab antiquis temporibus & etiam- num plurima. Europe pars in eo verfetur errore , quod album, citrinum , & rubrum Sandalum ex fimi- libus proveniant arboribus, & in una eademque cre- „cant regione: Cuj rium fuit comper- jus tamen con tum a ducentis circiter abhinc annis, quum Europzi navigationibus Indias p arunt, mihi tamen extra poteftatem eft aliquid certi de Sandalo rubro defcribere, quum hec arbor longe extra territorium difquifitionis mee crefcat, pretereaque tot mihi obvenere rubra ligna, que pro Sandalo rubro habentur, ejusque a- deo differentes relata funt narrationes, ut in hac re- mota ora vix aliquid certi concludere poffim. Sub- jungam itaque hic poftea verofimiles maxime de eo relationes , illarum verificationem relinquens illis qui mecum has communicarunt ; ulterioremque dif: quifitionem talibus , qui meliorem hujus nacti fue- re occafionem. In anteceffum itaque rejicio illorum opinionem , qui fuftinent cuncta talia rubra ligna, prefertim in Orientali India crefcentia,ad unum Sandali rubri genus effe redigenda , uti tales omnes quoque fuccos rubros infpiffatos pro fanguine Draconis habent ; De quibus opinionibus femper putavi chaos oriri ; an- famque prebere m: errorum, uti de ancilla uadam legitur, quz Domino fuo in cibo éxhibuerat icutam pro vero Cherepholio. "Neceffe itaque duco cuique fpeciei fuum tribui nomen, hocque defcribi , É ne rt a pe 7 annotari faci- e poteft , qua in parte una cum altera conveniat, qui- que affinitatis charaéteres fint obfervandi. Ut de eeten gaf. Ik achte dier. XVIL HOOFDSTUK. Roodt Sandel-bout. E gelykbeid des naams met bet eat ee » ude wel verei[Jcben , dat wy nu vok fpr van bet roo- de Sandel, te meer , dewył men van ouds, en by "t meeftedeel van Europa nog in dat misverftant is, dat geel, wit, en root, eenderlei flag van boomen zyn; en op een en "t zelve Land groeyen: Doch waar van men egter bet s Dc ervaren beeft; te weten , Uzedert 200. jaren berwaarts , dat de Europianen met baare Scheepvaarten- Indiën bevaren bebben, doch voor my valt “bet elyk , iets zeekers van bet roode Sandel te be- febryven, dewyl dien boom groeit verre buiten bet dis- trit van myn onderzoek, en daar en boven zyn my zo veelderbande roode houten voorgekomen , die men aanziet voor ronde Sandel, en daar van zodanige ver/chillende verbaalen gedaan, dat ik aan dezen afgelegen Oort my zeer qualyk daar door kan feddeni Ik zal dierbalven al- bier vervolgens, of na malkander opftellen, eenige van de waarfchynlykfte der gemelde verbalen , de verantwoor- dinge daar van latende aan de gene, dieze my ger hebben, en bet nader onderzoek aan de zodanige , die bes ter gelegentheid daar toe bebben. En voor af verwerp ik dan de meeninge der , dewelke fuftineeren , dat men alle diergelyke roode bouten , inzonderbeid in Ooft-Indién oeyende , onder een ge van root-Sandel beboorde te engen, geljk zy luiden ook alle roode en ingedroogde zappen voor Draaken-bloed houden; van wi ellingen ik altyd in dat gevoelen ben geweeft, datze verwerrin- en maaken , en oorzaak geven van groote abuizen j ge- k men leeft van een Dienft-meid , dewelke baren mee- er in de koft dolle kervel, IE van regte kervel 5 alven nodig, dat men een yder zoorte met baare dere naam ett, en egter, "om de fpecies of geflagten niet onnodig te vermeniguuldi- gen, kan men daar by wel aanwyzen, waar in bet eene met bet ander overeenkomt , en wat «oor kenteekenen van maag febap daar aan zjn. Om 48 HERBARII AMBOINENSIS Liber IL. cap. XVII. Ut omnia itaque rubra ligna , que mihi pro San- dalo fuere obtrufa , ordine recenfeam, primum ex- cludo rubrum Lingoo-lignum hifce in orientalibus re- ionibus vulgatiffimum „ quodque puto nullam cum Sandalo rubro habere convenientiam , excepto tantum colore; uti & ubivisnotum lignum Sapan dictum , re- liqua, que pro Sandalo rubro habentur , in tres di- vido fpecies, uti primo Sandalum rubrum ufuale, feu vulgare Sandalum rubrum, quod. pro Pharmacopzis in Europam transfertur, atque vetuftiffimo tempore notum eft; fecundum eft Malaicenfe , quod a vulgaribus incolis pro Sandalo habetur ;. Tertium eft Portugal- licum, quod cariflimum & rariffimum eft. De primo vulgari feu Ufuali Sandalo rubro nil cer- tius proferre pollum, quam quod mecum communi- cavit peritiflimus Botanicus D. Herbertus de Fager , qui teftis fuit ocularis illorum, que mihi retulit, qui ip- fe illas peragravit regiones , in quibus illud crefcit; uiqué adfirmat, omne vulgare Sandalum rubrum no- dre natióni notum , ac continuo in Europam delatum ex una eademque provenire arbore , ex qua lignum Caliatoür dictum habetur ; quod lignum eft duriffi- mum, folidum, & obfcure rubens, quod hodie ma- ‚gna copia im borealibus partibus ore Cormandelenfis -conquiri poteft, ex quo varia fupelleétilis genera, uti fcamna, fedes &c. eleganter fabricantur ; quamvis ‘non omnes hujus ligni arbores verum praebeant San- 'dalum, fed vetuft& tantum illarum, hocque demon: ftrat potiffimum in litteris anno 1689 ad me datis; quarum gët fubfequitur. „Vulgare Sandalum rubrum, quod in re Medica adhi- „betur, atque ubique in Pharmacopzis Perfie , Ara- bie , Turcie , & Europe proftat; de hoc dico unum œ idemque effe cum ligno Caliatour dito ; nec ab hoc = differre, quodque pro Sandalo diftrahitur, quum fit ^^ vetuftum „uti plurima Indie arbores odoratum pro- ^: ducentes lignum , ultimis füis annis penetrantiffimi - funtodoris & eficaciffime virtutis, quod & in San- dalo citrino itidem obfervatur. Illud: autem verum effe Ufuale rubrum Sandalum, nomen declarat, uti Brabmanes aliique ore Cormandelenfis gentiles, qui arborum iftius regionis funt gnari , uno teftantur ore atque confentiunt; qui lignum hoc Caliatour lingua Santskrietenfi Rakta- Tsjandanam, h. e. Sandalum fan- uineum vel rubrum, & in lingua Decana , que or- inaria Indie lingua eft, fed decanico flexu Reket- Tsjandan eadem fignificatione vocant : Hos autem fi- - dem mereri oportet in denominatione ¬itiafim- ` _ plicium, quz ipfa illorum terra fübminiftrat, que- " qus tot populis inferviunt. Nomen porro Tsjendan, . 8b Arabibus in Tsjandal converfum , ab ipfis proprie _ fuam habet derivationem, fimulque cum ipfo ligno per Indie frequentationem , & inde primum in Per- fiam , Basram , Arabiam transfertur s ficque primum in iftis regionibus , ac dein quoque in Europa ad u- fum medicum aliaque fuit adhibitum. Hujus autem . nullum notitie veftigium reliquerunt veteres. Cauf- - fa vero, ob quam inter Sandalum hoc lignum nume- - rant, eft, quum hoc ipfum , praefertim fi ft vetuftum, - ficcumque contritum, donec incalefcat, Sandali o- -dorem de fe fpargat, qui fortior eft, fi eo tempore -Jamella ejus tenuis abfcindatur, i foque momento illud fubodoretur lignum. Si vero pe arbor recens cxdatur, eo tempore, fenfibilem admodum fpirat Sandali odorem , quoque arbor fit vetuftior , eo odor ` eft penétrantior ; gui tamen non diu perdurat : Quum- ue hujus ligni odor eft adeo debis ; & cito evane- cens, hinc apud gentiles illud. non eft in tanta æ- „. ftimatione ac Sandalum citrinum , hincque pro vili ` acquirendum pretio, uti & hoc ob. illam rationem < nunquam , vel faltem raríffime , ad corporis inunctio- Dem, quam tantum ob gratum: inftituunt odorem, s Ob guem & aliud, potiffimum adhibetur, ufurpant, ineque huic rubro ligno ob debilem prafertim o- ...dof deum nomen tribuunt Koe I rjandanam : que 1 Doctorum Brachmanenfium lingua vile San- alum denotar. Hzcque cauffa Mattbiolum in illam induxit fententiam , Sandalum rubrum odoris penitus „Elle expers, fique hic in ligno perciperetur, per Lë Lui > ipfi accefriffe ab albo vel citrino San- alo, cui appofitum forte fuit. — . Paulo : de geleerde Brachmanife taal Om nu alle de roode bouten, die my woor Sandelin de band geftooken zyn, ordentelyk te verbandelen , zo fluit ik voor eerft daar buiten bet roode Lingoo-hout, in deze Oofterfche Quartieren zeer gemeen, en bet welk ik oordeel geen gemeen/cbap met eenig root-Sandel te bebben, bebalven alleen de coleur; als mede bet bekende SAPAN- bout; de andere, die men «oor root-Sandelbout , wer- deel ik in drie zoorten, als: Eerftelyk Sandalum Ru- brum Ufuale, of bet gemeenesroode Sandel-bout , ’t welk men voor de Apotbeken na Europa vervoert, en wel bet oudfte in: kennis is: Ten tweede bet Maleydze, "t welk conder de gemeene. Inlanders daar voor gehouden werd: En ten derden bet Portugee[fe , bet welk bet dierfte en zeldzaamfte is. | Van bet eerfte gemeene of Ufuale roode-Sandel weet ik niet zeekerders voort te brengen , dan bet gene my mede- edeelt is door den ervaren Botanicus; de Heer Her- Bert de Jager, zynde een oog-getuigen geweeft van het eene by daar van voorgeeft , als hebbende perzoonelyk de Landen doorreift , daar bet groeit : en boud dezen Heer Jłaande , dat al bet gemeene roode-Sandel by onze Natie bekend, en van tyd tot tyd na Europa gebragt, vaneen en dezelve boom komt, waar van men bet zo genoemde Kaliatours-bout beeft; een zeer bart, maffyf, en don- ker-root-bout zynde , "t welk men bedensdaags met groote meenigte in de noorder deelen van de kuft Coromandel “bekomen kan; en waar van ook veelderlei [choon buisraat van fioelen, en banken word gemaakt; Hoewel niet alle de boomen van dat bout bet opregte Sandel uitleveren , maar alleen de oude boomen „en zulks bewyft by in een brief, Ao. 1689. aan my gefchreven, waar in de woorden aldus luiden: „Het gemeene roode-Sandel-bout , dat in de Medicyne ge- bruikt werd, en overal in de Apotheeken wan Perfie, Arabien , Turkyen,en Europa gevonden werd , daar van zeg ik nogmaals, dat bet zelve met bet Kaliatours- - bout een is, en daar van niet en verfchilt , Werden- desdi dan eerft voor Sandel - bout gezogt, wanneer bet oud is, gelyk de meefte boomen van Indiën die een welriekend bout bebben, op baare laatfte jaren alder- krachtig ft van reuk en effet zyn, zodanig als van bet eele-Sandel-bout ook kenbaar is: En dat bet zelve nu et regte Ufuale roode-Sandel-bout is, «vyft de naam . aan, gelyk de Brahmanes, en andere Heidenen van de Pult Cormandel (die in de gewaffen van dat Land ervaren zyn) bier in overeenkomen , die dit Kaliatours-. - bout in bet Santskriers, Rakta=Tsjandanam,dat is bloet- : Gondel, of root-Sandel, en in bet Decanys, dat is in de ordinari[Je Indifche taal van Decan , by de draaying - wan die booft fpraak , Reket-Tsjandan, in dezelve be- teekenis , noemen: Moetende zy immers geloof verdie- nen in de benaminge , en kenhi(je van de drooge , die haar Land zelve opgeeft , en waar:van zig zo me- nigvuldige dienens te meer de naam van Tsjendan, door de Arabiers im Tfandal verandert , van baar eigentlyk afoloeit , en te zamen met dat bout, door de ommegang van India , van daar eerft in Perfia, Baf- ra, en Arabien overgebragt ; en aldus in die Landen doen, en daar na ook d in bet gebruik van de Medicyne , als anders „geraakt is: waar van de ouden ons geen bet minfte teeken van kennis nagelaten bebben. . De oorzaak nu, waarom zy bet zelve onder bet San- del-bout reekenen , is om dat bet zelve voornamentlyk , ` wanneer bet oud iss droog gevreeven zynde, tot 20 lange bet werm werd , dan een Sandel-reuk van zig uit- ` n ge t, die nog fterker is, wanneer men op die tyd een yn dun fpaantjen daar affnyd , en da op dat ogen- blik aan dat bout riekt. - Dog wanneerze die boom om- kappen , zo geeftze op die tydeen zeer doordringende San- delreuk van zig , boe meerder van jaren , hoe krachtigers dieze egter niet lang beboud: En om dat de retk van dit bout zo fwak en flaauw is , zo en is bet zelve by de Heidenen ook nergens na in zo groote agting, als det geele-Sandel-bout , en aldus mede voor een geringe Prys te bekomen , gelyk zy bet zelwe ook om die reeden nooit, of pp A tot de beftrykinge van bet lichaam, allen. om de lieflyke reuk wille , "eg als meeft altoos bet ander , gebruiken, en daarom mede aan dat roode-bout ; om baare zofwakke kracht van reuk, de naam van Koe Tsjandanam green ein da in l " Sandel betekent ; bebbende deze oorzaak ook Matthiolum in die meening ge- bragt, dat bet roode-Sandel-bout imzig zelfs geen reuk zoude bebben , en by aldien men bet zelfde daar.aan al bevond. dat die by mededeeling aan het zelfde zoude toegekomen Wezen , van bet Witte of geele-Sandel-bout , daar bet by gelegen rude cabo EA E é Een ———————— DEE EE htm II Bock: XVII Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 49 Paulo autem ulterius addit D. de Fager , lignum hoc apud omnes Tsjolias feu Ore Cormandelenfis Zthio- pes , ibique natos, ubi Caliatour-lignum ipfum crefcit, ut & apud omnes eorum defcendentes, ipfisque affines, atque hic apud Malaicenfes, aliosque generali nomi- ne Chadja optime effe notum. lta.ut mihi, (pergit ille porro, ) omnes affentiant illi, quos ego & alii hac de re interrogavimus , uno- que ore teftentur, Caliatourenfe lignum ipfiffimum ex Sandali rubri arbore provenire , nec ullum aliud præ- ter hoc demonftrare poffunt; Quibus itaque tan- quam fagacibus & fubtilibus mercatoribus , omnium implicium generum peritis, teftibusque rei in ip- forum Patria adeo vulgaris fides deneganda non eft, prefertim quum ipfis inde nullum redundet commo- dum vel lucrúm. Simili quoque modo Garzias ab Horto libr. primo aromat. cap. 17. diftinctis indicat terminis, Sandali rubri arborem in Cormandelz ora crefcere, & ficuti nullum aliud lignum rubrum nifi Caliatourenfe, quod Sandali odorem etiam fpirat, ibi invenitur, quodque fub nomine Sandali rubri ibi apud Herbariftas occurrit, qua in & ego are rei medice iftius regionis expertis quoque cer- tior fum factus: fic itidem evidens eft , cor arboris Caliatourenfis unum idemque effe cum San- dali rubri ligno. Ulterius porro fcribit Dom. de Jager fequentem in modum: Caliatourenfe lignum , quod folidum , durum, & fatis grave eft, plurimum ad tinctomam adhibetur artem, ex hoc quoque fcamna, fedes , aliaque fabricantur, ac parva ejus pars in medicina ufurpatur, queque in hunc ultimum defideratur finem , neutiquam ma- gos exhibet quantitatem refpećtu amplitudinis & atitudinis regionum, ex quibus per totum orbem hunc in ufum diftrahitur, in quem plerumque il- lud eligunt, quod vetuftius eft, & intenfum atque obfcure rubentem habet colorem, unde & fortius Sandalum fpirat, quam vulgare Caliatourenfe lignum, qui odor fri&tione, ut fupra indicatum eft,tantum per- cipitur: Armeniique hoc utuntur in Syraaza & Spa- bana ad deftillationem fpiritus vini, cui elegantiffi- mum dat intenfe rubentem colorem & tincturam ; quamvis fapor ejus mihi non multum placet. Hec eft Sylloge illorum, que Dom. de Fager me- cum cothmunicavit de Sandalo rubro, quibus luben- ter affentio, in quantum refpiciant ad Ufuale feu vul- e Sandalum rubrum, ac prefertim illud , quod in uropam transfertur: Semper autem in ea fui fen- Een weinig verder getuist by Heer de Jager , dat bet by aile de T sjolias s Y Kift ooren , allein bet Land van Cormandel , daar bet Katiatours-bout zelfs groeit „ge- booren , of daar van afkomftig , en ookderwaarts getucejt zynde, als mede albier onder de Maleyers en andere, met de generale naam van Chadja beft is bekent. Zoo dat ik baar (zegt zyn E.) mede op myn zyde beb, die alle, zo veel ik, en ook andere , baar dear na ge- vraagt hebben, eendragtelyk bet Kaliatour-bout voor dat van den Sandel-boom erkennen , en gene andere bui- ten dat kunnen aantoonen; aan dewelke men immers, als doorfleepe Negotianten en Koopluiden , in alle zoor- ten van waaren wel ervaaren , en als getuigen van een drooge, die in baar Land zo gemeen is, en waar by zy geen bet minfte intreft of belang bebben , ten vollen ge- loof moet verdienen. Insgelyks Garzias ab Horto, Lib. I. Aromat. Cap. 17. fcbryft in zeer klaare termen , dat de roode Sandel-boom op de kufl van Cormandel waft, en gelyk geen ander root-bout , als bet Kaliatour- Jche, dat een Sandel-reuk beeft , aldaar te vinden is, en bet aldaar onder de naam wan root-Sandel , by de Herbariften bekend is, zodanig als ik, by de er- varene van dat Land in kens van de Medicy- nalen, ten vollenverzeckert beb; zo is mede zonne klaar, dat bet bert van den Kaliatour-boom even bet zelfde met bet roode-Sandel-bout zy. ks En nog verder Die by Heer de Jager aldus : Het Kaliatours-bout , dat vry vaft, ma[fyf , en tame- lyk fwaar is, werd meeft tot bet verwen gebezigt , ook tot banken, zetels, en floelen verarbeid , midsgaders een klein gedeelte daar van in de Medicyne gebruikt , makende al bet geen, dat tot dit laatfle , de ge- beele werelt door gediftrabeert werd , in proportie van die zo groote , uitgefirektheit dier Landen , gants geene groote meenigte uit, kiezende daar toe van dit bout gemeenlyk bet geen dat ouder , booger, en donker- - der-root van coleur, en dienvolgens ook flerker van Sandel-reuk, als bet ordinaris Kaliatours-bout is, die men by bet vryven, in maniere als boven, eerft regt ewaar werd: bedienende de Armeniers tot Sjiraaz en ahan zig daar van meeft in baar difteleeren van + Brandewyn, waar aan bet zelve een zeer [cboone boog- - woode coleur komt te gevens hoewel de aak my met zeer aanflaat. io^ | Dit is in't kort by malkander getrokken, het gene de E. Heer de Jager Sy don bet rood Sandel med dirt heeft, waar mede gaarne cot re, zo veel bet gemeene en Ufuale aangaat > en inzonderbeid bet gene men na Europa voert : doch bei altyd van gevoelen gewee en als de olan daar af te brengen , dat de ati tentia, a qua non facile decederem, Arabes, a qui- bus in nobis a redundavit iftius rubri li- {van dewelke wy in Europa de eerfte kenniffe van dat roo- i notitia, illud d x regic ad Africz de-bout gekregen bebben, bet zelve qi N k gebaalt Orientated oras fitis, feu infulis ante ipfas pofitis, uti bebben uit de Landen geleegen aan ER en van ex Lanzybara, Madagafcara &c., quas regiones mer- Africa, de: Eilanden dad voor geleegen, als Lan- catores Árabes ab antiquis jam temporibus frequenta- verunt quamvis potuiffet fieri, illud ipfis tempo- ribus ex India quoque fuiffe tranflatum, in hanc ve- we poka Madagafcar , Ec. welke Landen de Arabifcbe W orze al van oude tyden bezogt- bebben , hoe- bet zyn kan, dat bet zelfs im die oude tyden mede niet al- ni fententiam , quum non tantum in diverfis varia na- tionis itinerartis legerim , ifta loca gaudere totis San- dali rubri filvis, fed multo magis, quum ab omnibus harum Orientalium regionum incolis , cum quibus ver- fatus fui, Sandalum rubrum audivi denorninari Tsjen- dana Djingi,quod ZEthiopum Sandalum denotat. No- tum enim eft Zingi & Zangi, vel uti noftri Malaicen- fes illud pronunciant , Djingi origine fua tam apud He- breos quam Arabes denotare /Ethiopem crinibus cir- cinnatis ornatum, ac prefertim talem , qui Afric o- ram Orientalem inhabitat, que regio in hunc usque diem Sanguebaer vocatur, in qua Ptolomeus quoque Promontorium Line nit. Concedo quidem D. de Jager in quadam Indoftanorum li sy os My- robalonos Hararab dici , fed neminem audivi San- dalum rubrum cognominaffe nigrum. Nec confequens eft Malaicenfes, Javanos, aliosve Indicos mercato- res navigiis fuis Africanas petiiffe infulas, ut inde li- paa fimulque nomen reportarent: hoc autem nomen ive commercio, five alio quodam cafu accipere po- en. SS hallucinari nequeo, attamen credere om, 11, nomen EC nigrum, ex quo is dicit volo "uit India gebragt is, bier toe werd tkbewoogen deen „om dat ik in verfcbeide Reis-boeken van verjc beide Na- tien gelezen beb, dat de voornoemde plaatzen gebeele bos- Jeben van root-Sandel bebben, maar nog veel meer, om dat ik by-alle de Inlanders dezer Oofterfche pan waar mede ik omgegaan bebbe, bet roode-Sandel eb booren noemen Tsjendana Dying "t welk immers Moors Ethiops Sandel wil zeggen: Want bet is bekend, dat Zingi, enZangi, OE SZEJ als Arabies een krul-baatrigen Moor of Ethiopier beduit , inzonderbeid die de Ooft-kuft van ffrica bewoonen, wel- ke Land freet tot beden toe Sanguebaar genaamt «verd , en alwaar Ptolomeus ook bet ntorium Zingis Belt: dk fia den E. de Jager wel toe, dat in eene van de lanfebe taal bet zelve woord ook fwart beduit, waar van zyn E. zegt de fwarte Myrobalanen Zengi Hararah genaamt te zyn , maar ikbeb nog niemant geboord, die bet roode-Sandel den toenaam van favart geeft; bet volgt ook juift niet dat onze Maleyers, Favanen, ofan- dere Indiaanfche Koopluiden met baare vaartuigen in de "Africaanfcbe Eil moeten geweeft zyn, om dat bout en EE > 9f door Commercie of deor eenig — va so HERBARII AMBOINENSIS Liber IL. cap: XVIL volo, qua D. de Jager in iftis indicat litteris de Java- norum magna navigatione ab antiquis jam temporibus in ipfas Zoe regiones. Sic quoque D. de Jager demonftrat, quam diu homo vivit , addifcendum fibi aliquid effe, in iftis enim litteris ipfe fatetur, fefe in ultimo fuo itinere cum honorifica legatione anno 1684 in Perfiam inftituto , propria edoctum fuifTe experien- tia, quod mez refpondet dićtioni, cujus lectori ipfa fua fubminiftrabo fubfequentia verba. Uti autem India cum fuis infulis maxima ex parte eas- dem producit plantas, quas Africa ora Orientalis uti Madagafcar &c., fic & mihi (uti mez littere ipfi date hoc demonftrabunt) a vero non alienum videtur, Sandali rubri arborem in Africa & circa eam crefcere & reperiri, uti illud ab aliquo tempo- re ex illis etiam deduétum fuit oris , quum cogno- verim ultima vice, cum in Gamrona effem , hifce tem- poribus Sandalum rubrum plurimum ex Africa oris tranfportari , ac ita porro in Arabiam, Perfiam , ac forte in ipfam quoque Zurattam ob facilem iftius .navigationis aditum , quam certis anni temporibus ultro citroque brevi abfolvunt , quodque infüper pro parvo vendunt pretio: Forte &evenire poffet, fic- uti folum aérque multum contribuat ad virtutem vel vitium cujusdam plante , fic quoque hoc lignum ibi effe efficacius ac melius , quod tamen mihi non- dum apparuit , quum inter unum alterumve nondum magnam obfervare potuerim differentiam. lenfi hoc nomine e mutatum fuiffe go fruftula , que mihi per intervalla fuere demonftra- ta, & ex intuitu a Caliatourenfi ligno differunt, que externe nigricantis quoque funt. coloris feu obfcure rubentis , interne vero fanguinei, per longitudinem tenuibus conftantia fibris,. pondere vero ligno Calia- tourenfi cedentia: De hifce autem nihil certi notare poffum , quum ipfa inter fefe differant fruítula, ac indigenz de eorum ortu euer río loquantur modo; uno pee ore dicentes , non effe. ex pe enen Nullum notabilem habent odorem , excepto quod car- bonibus ¿quis inpofita. dent odoris Allii tofti, acrique : oculos vellicent, e contra lignum. Ca- Quidam in EE oa ig jucundum fpirare odorem: uidam indigene hec ex. Siama peti affirmant , alii ex Cambodja, & alii iterum ex Ternajferi ad Malacce rtem borealem fita, & inperio regis Siame fub- jeâta: D. autem de Jager dicit in ultimum locum il- la deferri ex Cormandelenfi ora, ac porro per totam Siamam deduci, atque que ac lignum Caliatourenfe Hope ad fuppellectilem aliaque fupra memorata. ec autem relinquo iis , qui terras peragrant , nec ali- quid certi vel demonflrati ulterius de is cómmemorant. „Lignum preterea occurrit obfcure rubens , quod Sinenfes Tsjidji , Tfidju, & Tsjudi vocant ,. nusquam nifi in Quanturiga, Siama , & Cambodja crefeens, -quod multi pro fpecie Sandali rubri habent; ex quo Sinen- fes fuos Sompits, h. e. fuftes, quibus in menfa ad ci- bum capiendum utuntur , & caliculos , ex quibus. po- tant, conficiunt. Huic ligno virtutem adícribere vo- lunt veneno, quon talibus caliculis infunditur, vi- res fuas adimendi , ulteriore autem indagine comper- tum eft difcrimen inter Tsjidji €. Sandalum rubrum, uod ex eorum relatu magnos exhibet ftipites, quum re parvus > & incurvús truncus, ex quo nil ni- fi Arack-caliculi , vel tales fuftes eforii confici poffunt: In illo autem Sandalo rubro, quod ex Trjampa & Gamboa 3, e , & intenfum, ac magis ruben- tem habet colórem quam illud, quod ex Cormandela defertur d aliquando molle invenitur cor coloris ob- fcure fufci , multos habens peétines, ac fplendens in- ftar Sanguinis Draconis , quod ti manducetur vel rada- tur, val gekreegen bebben, °t welk ik niet raaden kan, en eg- ter wel gelooven wil, bet gene voorfchreven de Jager in de zelfde brief daar nederjtelt, van de groote vaart der Javanen, in oude tyden zelfs na de Africaanfche Lan- den. Zo bewyft de Heer de Jager mede, dat een menfch zo lang by leeft, leeren moet, want in de voornoemde brief bekend by zelver , dat by op zyn jongfte togt in een aanzienlyke Commiffie , Ao. 1684. naar Perfien gedaan, door eigene ervaring bevonden beeft, bet gene met myn zeggen overeenkomt , en waar-van ik den Lezer de navol- gende zyn eigene woorden mededeele. Doch gelyk India met zyne Eilanden zeer na, of ten min- Jłen in "t gros, dezelve planten voortbrengt, als de Ooft-kuft van Africa, Madagafcar , &c. alzo dat my (zo als myne brieven aan zyn E. zullen uitwyzen ) bet niet waarfchynelyk is, dat de roode-Sandel-boom mede wel in Africa en daar omtrent mogte gevonden werden, gelyk dezelve t'zedert daar ook uitgevonden is, hebbende ik nu op myn jong fte aanweezen in Gam- ron mede vernomen, datze in deze tyden bet roode- Sandel-bout mu meeft van de Africaanfche kuft baa- len, en voorts zo in Arabie, Perfie, en miffchien ook . zelfs in Soeratte vervoeren, mits de gereetbeid van die vaart , dieze op zyn mouffon in zeer korte tyd . ginis en weder afleggen, bebalven datze bet zelve ook voor een civile prys affłaan ; zoudende bet mede kunnen wezen, dat gelyk de gront en de lugt tot de eich of ondeugt van een plant zeer veel toebrengt, al- dus dit bout aldaar kragtiger , en beter voortquam , als wel in India, en in zyn Eilanden, ‘t geen my egter nog met gebleeken is; kunnende ik voor als nog tu[Jcben bet een en "t ander niet veel onderfcheid maken. Hier voeg ik mg by uit denzelfden brief , dat de plaats Kaliatours bedensdaags op de kuft Cormandel met die naam miet meer bekend , maar metter tyd verandert is in Krus- jua-Patanam , of Kisjua-Patan , blyvende de gedagte van de eerfte naam nu maar alleen onder de Europianen - Onder "t Maleytfe roode - Sandel, zynde volgens myne pu afdelin de tweede wort, verfta tk diever- Je kleine ftukjes, dewelke my van tyd tot tyd getoond zyn, en na oogenfchyn van bet Kaliatours-bout verfchil- len ,-zynde van buiten mede favartachtig of donker-root , van binnen bloet-root „ in de lengte fyndraadeg , doch in Jwaarte bet Kaliatours-bout wykende ; dan bier van kan ik niet zeekers fchryven , dewyl de ftukjes onder malkander zelfs verfcbillen, de Inlanders van bun oorfpronk verfchei- dentlyk fpreken , en nogtans eenparig ftaande houden, dat bet geen Kaliatours-bout zy. Zy hebben geen merke- lyken reuk, bebalven datze op glimmende koolen gelegt zynde, een weinig na gebraade Ajuin-fcbellen ruiken , met een fcherpen rook in de oogen bytende , daar entegen bewind’ ik bet Kaliatours-bout altyd lieflyker van reukte ` zyn: zommige Inlanders willen dit uit Siam baalen , an- dere uit Cambodja; en wederom andere uit Ternafieri, benoorden Malacca gelegen, en mede onder den Koning van Siam flaande, doch onzen Heer de Jager zegt, dat bet op de laaft genoemde plaats gebragt werd van de kuft Cormandel , en voorts door geheel Siam vervoert , als me- de, zo wel als bet gemeene Kaliatours-bout, gebruikt tot buisraat ; ende bier boven genoemde dingen, doch iklaa- te dit over aan die gene, die de Landen doorreizen > 20n- der verder iets ftelligs of zekers daar van te fchryven. Daar is nog een donker-root-bout , ^t welk de Sineezen Tsjidji, Tfidju , en Tsjudi noemen , nergens dan in Quantung, Siam, en Cambodja waflende , "t welk vee- le voor een zoorte van root-Sandel aanzien , en waar van de Sineezen baare Sompits, dat is Eet-flokjes, en Drink- kopjes maken. Dit willenze mede de krachten toefcbry- ven van bet venyn, dat men in zodanige kopjes doet, krachteloos te maken , maar by nader onderzoek-bevind men een verfchil tulehen Tsjidji en bet roode-Sandel , ^t welk na baar zeggen in groote blokken valt + daar bet Tsjidji een Kleine kromme [tam blyft daar men niets dan Araks-kopjes , en eetftokjes van maken kan. In dat roode Sandel-bout , *t welk u Tsjampa, en Cambodja komt , en booger-root van coleur is dan bet Cormandelfche , vind men zomtyds een week bert, van coleur donker-bruin , met veel kammetjes , en blinkende als Sanguis Draconis, in "t kaauwen en fchraapen week als wafch, op de ton- e fcberp bytende, en op koolen elegt , riekende als et uetfie Lingoo, of nog «vel zo lieflyk , en gants ver- , | Jet, ——— E SN ~ P E f Ę I Boek. XVII Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK: sr tur, inftar cera molle eft, linguam acriter. vellicans, dc carbonibus inpofitum odorem fpirans pinguiffimi ligni Lingoo, fed multojucundiorem , totumque deli- quefcit; Adeo molle eft hoc lignum , dt plurimis in partibus ungue digiti introtrudi poffit, in quibusdam vero durius eft, in quo convenit cum vero Kilamo feu Agallocho primario: Magni habetur pretii & «ftimatio- nis, inque vetuftis truncis rariffime occurrit; in Cor- mandelenfi autem nunquam; fique manibus fricetur feu ficcum feu aqua mixtum, manus rubro inficit co- Jore. za GE Quod Portugallicum feu rubrum Timorenfe Sandalum attinet , ee: juxta divifionem meam tertia eft fpe- cies, hujus nunquam certam acquirere potuirelatio- nem, atque ex diverfis fruftulis s que ex Batavia a variis accepi amicis , non fum certus , unum fubeffe, quod ex limora venit. Indigene Timorenfes hic habitantes uno negant ore , rubrum aliquod lignum San- dalo rubro zmulum in fua inveniri patria, excepto rubro ligno Lingoo dicto, nihilominus tamen a fide dignis hominibus accepi, Portugallos rarum ac pre- tiofum poflidere lignum , quod pro Sandalo rubro ha- bent, ac notabiliter differt a vero ligno Caliatouren- fi, quod ipfis non eft ignotum , hocque ex eorum re- latu in magna infula Timora crefceret , alii autem pu- tant, apud Portugallos in Timora habitantes conquiri poffe, licet in ipfa Timora non proveniret , fed illud ex Siama , Macoua , vel aliis Portugallie locis deferri: Tandem mihi Radja Amaffili-Saban, nunc cognomi- natus Salomon Speelman , & Rex Ademantutu fublequen- tem dedit relationem , rubrum fefe vidiffe lignum, quod pro Sandalo rubro habebat , in Samorro crefcens, que Timore regio eft, fitaque in altiffimo & horri- bili monte in media terra, cujus litus Lacolo in Ze- phyream vergebat partem, atque ex hocce ligno in- colas fuas fabricare tibias angali guocemmode pi rantes odorem , nec nifi parvis is hoc lignum de- ferri poteft ob vias inpeditas; Rubrum hoc ita voca- tum T'imorenfe Sandalum preter colorem a Corman- delenfi fuis quoque differt qualitatibus. Revera enim magis refrigerat, nec ita oculos vellicat , vel faucium ardorem excitat, fed tam parva tantum ejus acquiri poet copia , ut vix experimentum cum eo inftitui poflit. Nomen. Latine Sandalum rubrum , Malaice ed: na Djingi» h. e. uti dictum fuit, Sandalum A£tbiopi- cum, vel magis proprie. Trogloditicum dictum, quum Arabes omnes incolas Orientalis Africa partis tam in continenti quam in infulis Zug feu Zingi vocant , ex quorum regionibus , uti fupra diétum fuit, lignum hoc ortum, fuit deductum : Item Tsjendana mera vocatur. . Ujus. . Sandalum rubrum nunquam ad fufimigium Ri s Foo carbonibus. inponitur. ad ex- halationem, fed tantum ad ufum medicum. Eft refri- erantis & exficcantis nature fine ulla adftrićtione. ndi plurimum ufurpant contra febres contritum, & cum aqua propinatum , atque etiam exterius corpus illiniunt, ut febrilem reftinguant ardorem , & cor confortent: Fe- brim. enim ipfam tollere nequit, nifi effet Ephemera. Sandali rubri rafura cum Oryze aqua adfumpta Dyfenteriam curat: Vulgaris porro opinio eít, quod Sandalum rubrum omni venenorum generi haufto refiftat ,. ita ut hoc. detegatur , alicui vafi ex hoc ligno confecto indatur, unde multi Indiz pri- mores Pinange ciítas & calices potorios ex hoc ligno fabricatos fumant., ut tali modo venenum, fi forte fubeffet, Ces hoc autem nondum experientia comprobatum eft „ fed quidem, quod multum -valeat contra affumptum toxicum, ad ejus vim inhibendam. Magnatibus quoque Malaicenfium € Ternatenfium tanquam fecreta ars & remedium contra hauftum venenum habetur Sandalum rubrum, album Calbabaar feu Corallium album Indicum cum Calappa Laut fu- pra porphyritim trita, fi per aliquot continuos propi- nantur dies, fi autem Calappa Laut non fit ad manus, bina alia aque bona funt & fummi ufus, - Quod anno 1677 in Ternata tentatum & boni fucceffus comper- tum fuit in mercatore Belga & ejus uxore, quibus toxicum ex araneis confectum ancilla mifcuerat. Tom. IL San- Jmeltende: Het is zo week, dat men op de meefte plaat- zen met de nagel van een vinger daar in duwen kan, doch op zommige weder niet ; waar in bet overeenkomt met bet opregte Kilam, of Agallochum Primarium; Het werd dier en koftelyk gehouden , en men vind bet in oude Jtammen zeer weinig, maar in bet Cormandelfche nooit; en als men bet in de band vryft, bet zy droog of met wa- ter, xo verft bet de banden root: . Het Portugeeze of root Timorfche Sandel- bout aan- gaande ; zynde volgens myne ‘afdeling de derde zocrt, daar van beb ik insgelyks nooit zeker berigt kunnen kry- gen, en zelfs van de verfcheidene ftukjes , die ik van Ba- tavia, en andere vrienden bekoomen Deb , ben ik niet ver- zeekert , dat er een onder is, bet welk van Timor komt; De regte Timoreezen hier zynde , ontkennen een[lem- mig » datter eenig root-bout , na °t vertoonde root-Sandel gelykende, op baar Land gevonden werd, bebalven bet roode Lingoo-bout; Doch des niet tegenftaande , zo wer- de ik van geloofwaardige perzoonen berigt, dat de Por- tugeezen onder baar bebben een raar en dierbaar bout, . ^t welkze voor root-Sandel bouden , en merkelyk zou. é verfchillen van bet Kaliatours-bout, dat by baar luiden niet onbekend is, en dit zoude; ma baar voorgeven, op bet groe Eiland Timor wallen , doch andere meenen, dat Det welbyde Portugeezen , op Timor woonachtig , te bekoomen is, hoewel ży bet op Timor zelfs niet en Äre. gen, maar van Siam, Macou, of andere Portügee[Je plaatzen bequamen: Eindelyk beeft my Radja Amafiili- Saban; mu bernaamt Salomon Speelman, Koning van Ademantutu , bet naarvolgende berigt daar van gegeven; namentbyk dat by een rootbout gezien beeft, "t geen by voor root-Sandel bielt , vallende op Samorro, een Land- Jcbap van Timor gelegen op een y/Jelyk boog , en ake- lig gehergie s middens Lands, welkers firant , Lacolo, aan de Zuid-zyde was uitkomende, en dat uit bet zelve bout de Inlanders baare fluiten maakten , mede wat na Sandel ruikende; en men kan bet niet dan met kleine uk- ken afbreeken „ wegens de moeilykbeit der wegen; Ditzo genaamde “Vimoreeffe root-Sandel verfebilt ; (bebalven de coleur ) van het Cormandel/cbe ook in eigen/chappen; want inderdaat bet werkoelt merkelyker , byt zo zeer niet in de la żę en brand niet " de keel: maar wy konnen zo weinig van krygen, dat men geen regte proef daar van neemen kan. dp. Cini é etten - Naam. Latyn Sandalum Rubrum., op. Maleyts Tsjen- dana Djingi, dat is, als gezegt, Sandalum Zthiopi- cum, of nog eigentlyker Tro Oditicum , oni dat de Ara biers alle de luwoonders van 't Oofterfche deel van Africa; zo op ’t vafte Land, als de Eilanden Zangi of Zingi noe- men, uit welkers „als boven gezegt, men dit bout oor- Jpronkelyk gebragt beeft: ook biet bet Tsjendana Mera. Gebruik: Het roode-Sandel-boui werd nooit tot reuk- werk gebruikt , nog ook om bet raauw op koolen te rooken; maar alleen tot Medicyn: Het is koel en opdioogende van aart ; zonder eenige adfiriétie. De Indianen gebruiken bet meeft tegen alderbande koortzen, gevreeven , met wa- ter ingenomen, en van buiten bet lyf mede gefmeert , om fiegts de koortfige brand wat te blaen en bet bert tè verfterken; want de koortze zelfs kan bet niet beneemen, of bet moefte een Ephemera zyn; bet fchraapzel van "t genk Sandel met ryswater genuttigi , geneeft de roode- oop: Nog is bet een gemeen gevoelen, dat bet roode Sandel alderbande ingenoomen venyn tegenftaat , ja zo- danig, dat bet zelve zig openbaart y als bet in eènig vat van dit bout gemaakt gedaan werd; zulks weele Grooten van Indien baar Pinang-doozen , en drink-koppen van dit bout laaten maken , om bet daar ingedaane venyn te ver- klikken; doch dit is nog met geen ondervinding beveftigt ondervonden , maar wel dat bet , ingenomenzynde, veel vermag om bet woêden van eenig ingegeven venyn tebre- ken: ook werd bet É ved grooten cindy Maleyers en Ter- natanen voor een gebeime konft, en remedië tegens inge- ‚kregen ft gebouden: namentlyk dat men root-Sandę'- bout , wit ahaar, of Ooft=Índis «wit Coraal, met Calappa Laut, alles op een fteen gevreven , eenige da- en naar malkandéren inneemt : dog wanneer men juift Cal Laut niet en beeft; zo zyn de andere twee evenwel goet en dienftig : "t Welk Ao. 1677. -in Ternaten geprobeert en bevonden is aan een Nederlands Koopman, en zyn Vrouw y. dewelke door baar Meid met Spinnekóp- pen vergeven Waren. ü quum rubrum Sandalum quodammodo gratum fpargat odorem. Expe- Het roode-Sandel-hout gebruiken de Javanen ook tegens bet bloed piffen , werdende by baar op een fteen gewreven met water, een nagt in den douw gezet , en dan met roo- zen-water ingedronken: item tegen bet bloed fpouwen , van geen longe-ziekte voortkomende, maar van raauw bloed uit een geborften ader of eenig. ander accident; de Arabiers bouden bet roode-Sandel voor kout en droog , immers kouder en droger dan alle Sandel-zoorten , enzeg- gen ook dat bet zelve, met roozen-water gevreven, en aan de flaap wan 't hooft gefmeert zynde , opdroogt de Catarren, die op de oogen en tanden vallen , als mede dat bet gemengd zynde met Zap van Solanum, Sedum, en Portulaca, en dan opgeftreeken, verzagt de pyne van de Figt, Podagra, en andere ontfteeking. Op de kuft Cormandel t men daar van fchoone Titakborden, Scbyven , en ander draayers werk, ^t welk alles van baut. -ten glad is, en favart-bruin komt te beflerven : anders is bet by bum lieden in geen byzonder waardye , nog veel in Medicynaal gebruik, dan datze in de koortzen bet lichaam daar mede beftryken , em wit-de e pica maken ze baare beelden; Afgoden ,. als.mede de fleilen , ep balken in derzelver Tempelen: Jmmers xo de Poriugeexen voor- geven, moet bet ook noodzakelyk van de eerfte zoorte, of bet Kaliatours-bout verftaan werden j dewyl na bet getuigenis van den gemelde E. de Jager geen ander rood - bout op de bat Cormandel bekend is. De -Ara biers willen ook zeggen, dat bet roode-Sandel van genen reuk , nog zoeten fmaak zoude zyn: Doch ^t «velk men van een uitnemenden reuk en fmaak verfbaan moet : want ik gelove niet dat men eenig root-bout vinden zal , ’t welk gevreven zynde niet eenigen.reuk of fmaak van zig geeft, en in de mond gekaawwt , bet fpeekzel min of meer komt te ver- wen, Want zelfs het Brafilien-hout, na Dr. Pifonis Jcbryven , tegens de koortzen en verbitbeid der oogen in Bra- fil gebruikt wordende, is van een zoeten Jmaak ; en ik heb dikwils gewenft bet zelve bout by der band te bebbens em bet in plaats van bet gemeene roode-Sandel te komnen gebruiken; want om ondér alle die bouten , ‘die ons voor Sandel werden opgedift, zodanig eene te vinden (^t welk shad es Arabiers kout „ en opdrogende van aart 4 daar fchynt weinig apparentie toe; ukken , die nos iis toe daar voor «vant onder alle de toegezonden zym (bier en daar in Oift-Indiën groeyende) heb ik niet een konnen vinden, dat die voorgenoemde krachten heeft , immers ik beb bet tegendeel bevonden: Want Ao. 1680. als ik groote pyn van een ontfteeking, en opfwelling der oogen bad, beb ik bet befle daar van fyn georeven , bb de oogengeftreeken ; encon weinig daar in laten komen , midsgaders de reft ingedronken , waar op ik bevond bet opgefmeerde, in plaats van te verkoelen; in de oogen te byten, bet ingedronkene in de keele wat te jeuken, en feberp te zyn, boewel bet daar na een weinig verkoelde , bet welk andere nevens my ook getüipden, die bet doenmaals mede gebruikten; Dech echige waaren "er ook, die flaande bielden , anders niet dan verkoeling onder bet indrinken gevoelt té bebben; De Portugeeżen , alsze bet tot verkoelen , en verdroogen binnens lyfs willen gebruiken, zo nemenze deze drie dingen tzaamen , root- Sandel, Pedra Cananeor , en Coquinho, of kleine Ca- lappa-laut , bet welkze te zamen wryven , en 20 met wa- ter indrinken 5 Doch als men de Coquinho, dewelke zelden gevonden wert , niet hebben kan, zo zjn de twee - eerfi genoemde niet te min goet: als zy bet om te faveetens en tegens ingekregen venyn gebruiken willen, xo ps td en enze t zaamen , root-Sandel-hout, Caliga Kac- kaa, is Pedra Bezoar, of gemeene Bezoar > dieze voor een Ape-fteen houden, en Culiga Landa, by bun luiden Pedra de Porco genaamt , en nemen dat zo teza- : men in. - De Koningen van Macaffer hebben fcbootels, en pi- nang-doozen gebat , dewelke na baar eigen zeggen gemaakt Waren van een root-Sandel-bout , "tavelk daar van Timor was -— » in mooten van 4. a 4. voeten lang , en 3 dito dik” An buiten fwart beftorven , van binnen fyn en langdraadig , boog en bloet-roót , een ig van coleur, en, als men bet fchrapte bet roode Lingoo niet ongelyks doch van "t. Kaliatours-bout ver fcbillende , dewyl bet zel- e mę soc ener vi binnen is, als mede bar- der, en niet wel in ngte fplytende , ook op koolen zynde gelegt, ftraks een feberpen rook van zig gevende daar "t roode-Sandel eenigzints welriekt, gs 2 "R PE nnen morro age! Re PET st a e ni A maniak sen. hen e A aid NUM NIST NE we a eee) ee RT ae x TA SN OY WX a À H Bock XVII Hoofif. ` AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 3 Experimenta quaedam fubjungam , que inftitui in omnibus, quae habebam, ffuftis, cum illinita calce ad detégendum natüralem eorum colorem &fpeciém, ut & tinéturas , quas fpiritui vini infufa hac frufta ex- hibebant, Ac, Vulgare ac notum Lignum Caliatou- renfe eft obfcuri fanguinei coloris , quamvis & hoc in fedibus & fcamnis ex illo fabricatis etiam late rubens obfervaverim ; grave potro eft, folidum , fed non longitudinales gerens fibras , ac difficulter „per _ longitudinem. findendum. Illinita calx per aliquod tempus alba manet, fed dein eft late purpurafcentis, vel carnei coloris. Inter frufta pro Sandalo rübro mihi transmiflà quzdam. lete vel inftar Minii rube- bant interne , externé autem ex nigro fufca erant, omniaque longitudinales habebant fibras: Illinita calx in pluribus apparebat leviter purpurafcens uti fupra , excepto quod in binis fruftis, quorum unum late ru- bebat, alterum aútem fanguinei erat coloris interne, calx confpiceretur flava: Inter hzc etiam erat fruftu- lum, quod perfricatum diftin&te Sinapios odorem re- ferret, alterum languidum Sandali fpirabat odorem, plurima autem nullum dabant. S In Rumpbii Auttuario bac addita funt. Daprervus utraque Sandali ligna in Africa fefe in- veniffe putat; narrat enim in Anfiko pag. 180. ,, In- », gens Sandali copia hic occurrit , rubrum nempe » quod Fawille , & album, quod Sikongo incolis dici- »» tur; quo pofteriore tanquam optimo in“ pul-. » verem contufo, & cum oleo Palma mixto incolz 5, fuum inungunt corpus ad fanitatis confervationem. Amicus quidam ex Batavia anno 1697. mihi mifit fru- ftum rotundum rubri ligni Caliatour dicti, cum altero oblongo frufto ; cum relatione, primum illud pro Sandalo rubro ibi vendi, quod odorem Sandali etiam quodammodo fpirabat, altera autem minor & oblon: a pars odore erat deftituta.- Utrumque in Java cre- cit, in parte ejus auftrali , fed raro occurrit , & nori ni- fi apud Primores. Segmentum vero illud rotundum a penal Baleyenfium dono datum fuerat Pangor ang antamenfi , in cujus venditione emptum erat pro uindecim inperialibus , ponderabat vero libras decem, Terres relationem iftius amici ejus fegmentuni in Pa- triam feu Hollandiam fecum eft, utexploret, an illud, quod ex Indiis Occidentalibus transfertur; & nomine Sandali rubri magna copia Ratisbona fecas tur, inque Pharmacopzis venditur , ejusdem. effet note, feu cum illo conveniret. ` ` orm, p. 186. & Ine ef, m p. 387. Er Sam. Dale ek Pe ui vario Par Sie = ut & Rey hift, pag. 1805. : ark. . Po 1605, f A LÉI 2. mot Chabr. 37. nec non Fonft, dendr. p. 456, ut & tom. 3. append. p. 84. & Herman. Mat. med, p. 89. qui dict effe ar- boris filiquofz , floribus papilionaceis, - Tria hzc Sandal; ligna defcripta quoque occurrunt in Va- lent. Ambonie defcript. pag. 206. & 207. qui & przcedentia ae veri & fpurii ligna. breviter quoque defcripta exhi- ^ CAPUT Tk zal bier mog byvoegen. eenige preuven van alle de Batter, die ik gebat beb ; uadgaandé baar naturlyke co- leur en vertoonig met opgefmeerde kalk , als mede de tinQuren, die zy in de randewyn van baar geven Esc. ‚Het gemeene en bekende Kaliatoursbout is donker - bloet- root boewel ik aan ftoelen en banken bet zelve ook liebe. root bevonden beb, voorts favaar , ma(fyf , dech niet regt- dradig en moeyelyk in de lengte fplytende. De ópgefineer- de kalk blyft wel een tyt lank wit, maar wert daar na licbt-paars y of Appel-bloeizel. Onder de Jtukjes my voor “root-Sandel toegezonden , waren zommige licht, of Meny- "root van binnen, maar van buiten Jwart-bruin , en alle regtdraadig: De opgefmeerde kalk vertoonde zig meeft dan alle licbt-paars , als boven, bebalven dat aan anze Jtukken, waar van bet een licht-root , en bet ander bloet- "root van binnen was, zig de kalk geel vertoonde: Daar was ook een flukjen onder, bet Welk Bevreven zynde, kaarlyk na moftaart rook, bet ander bad een flappen San- del-reuk , eń de meefte gants geen: In de vermeerdering van Rumpbiut is dit'er bygevoegt DAPPER wil mede de beyde Sandel-houten in Africa vinden, want by befcbryft in zyn Anfiko pag. 180 ss Men beeft "er meeniste van Sańdel-hout, te weeten ss Food, daar te Landt Fawille, eń wit, Sikongo ge- 3» lichaam fmeeren tot beboudenis van gezontbeit. Zeeker Vriendt beeft my van Batavia in January 1697 een rond la op Fava na de zuyd-kant, maar is «veinig em maar by Ste gezant S, die bet van een Pangorang van Bantam tot een vereering be- komen badt, en op wiens verkoping bet verkogt is tot 15 Jebryven van dezen Vriendt zoudé by diergélyke fchyve mede na *t Vaderlandt neemen , om te sin, of 2 geen uit de Weft-Indién komt, en onder de naam van roodt- Sandel-hout in overvloet tot Straasburg gemalen , en in de Apotheken verkogt wert , daar mede overeen komt: AANMERKINGE. Over het Roode Sandelhout ziet verders Valent. biftor. séi reform, p. 186, en de tweede brief van het gelettert Indie p. 387. als mede Samuel Dale Pharmac. b, 376. die verfcheide Schryvers aanhaalt. en Ray hift, p. 1805. en Parkins Theatr, p. 1605. als ook F. Bauh. eerfte deel pag. 489. en Chair, 2.37. en Fonft. d „456. en de append. van Ray derd Beel pag. o ns Mater. y at het .mpd. p 89. die zegt dat het Sei boom is met Peulagtige vrachten , en Kapele vor cles oemen. De drie zoorten van Sandel houten werden mede befchre- ven gevonden by Valent. in de befcbryving van Ambon pag. 206. en 207. die de voorgaande Calambac en Agel bontén ook kortelyk befchryft. H7 Gs o s4 HERBARII AMBOINENSIS Liber IL cap. XVIII. CAPUT DECIMUM OCTAVUM. Pfeudo-Sandalum Amboinenfe: Safuru. H é = t Æc non alta fed craffa eft arbor in fummis Am- boina montibus, fed rariffime obveniens, que rectum gerit truncum , formamque majoris Jam- bofe pre fe fert, folia autem ejus funt ampla, fimi- lia Bancudu , vel inftar Mange fatide , pedem feu quindecim pollices longa, ultra octo digitos & am- plius lata, glabra, intenfe viridia, flavisque parallelis ac transverfalibus coftis pertexta , juniora vero fo- lia ad oras parum funt dentata breviflimis ac raris den- tibus, quorum veftigia in vetuítis etiam apparent. Folia hee fine ordine rotundis, firmis, ac fpithamam longis infident petiolis ad ramorum fummum, ex ro- tundo quafi caliculo ortum fuum ducentibus, qui ra- mo ipfi adnećtitur, cumque ipfo decidit folio, binas gerens auriculas acutas, contrita vero folia odorem prebent & faporem gratum & acidulum. | Flores in amplis proveniuntumbellis in circulo exten- fis inftar ampla patinz , qui ex craffis & longis forman- tur pedunculis in centro conjunctis , inftar radiorum ro- te: Quisque autem radius pedem circiter eft longus , vel paulo magis, eftque in fummo tripartitus in minores petiolos, quorum quisque ad fummum extenfus eft inftar orbis, atque huic infident multa albicantia gra- nula, primo paulo majora granis Milii, dein autem excrefcunt in baccas inftar Piforum , vel parvorum Ceraforum nigrorum , hactenus albicantes & coronu- la ornatas, fi capitula hec feparentur, formam pre- bent quodammodo florum Limonum , uti quoque fen- fim tales excrefcunt , fed multo Da ech funt, nec ita albi ac fores Limonum ; quinam fubfequantur fruétus, me latet, hec enim capitula tarde fefe ape- riunt, nec in fructus excrefcunt , fed fruftra deci- dunt ` Non fimul quoque excrefcunt in orbieulis iftis, ` fed unus poft alium aperitur flos. Hecque umbella optime ornatam refert coronam , qualis nuptiarum feftivitate fufpenditur quem in ufum etiam adhibetur, in nuptiis nempe quorundam Amboinenfium Principum. In ramis quoque apparent veftigia orbicularum, ex quibus foliorum petioli excrevere , illi. autem medullam intus habent fungofam inftar Sambuci , fed magis aquofam: Trunci cortex eft glaber, cinereus, cum fufcis maculis & verrucis, intus autem eft fun- gofus , mollis , & flavis pertextus lineis , faporis aciduli ingratique odoris: In vetuftis arboribus cortex exfu- dat flavum & tenax gummi, quod in nigricantem & obícure fufcam exficcatur refinam , fed non magna copia: Recens arborum lignum eft album & molle, ficcum vero in ruffum vergit, fere inftar flavi Lin- gonis ligni , aliquandoetiam eft ex ruffo cinereum , = rimis venulis intricatis conftans, uńde difficile feca- tur, quum per longitudinem non bene poffit findi, refina dutem, uti dictum eft, non nifi in vetuftiffimis reperitur arboribus, nec nifi in quibusdam trunci lo- cis, qu fponte fifluram fecerunt vel incifi funt: Re- cens lignam nullum eX odorem, fed ficcum pre- fertim, quod ex vetuftis & fponte Selena collectum eft arboribus , odoremque habet Lingoi-ligni fed , mul- to fortiorem , odorque vergit in Rosmarinum , vel Oleum Spice. Refina recenti utuntur Amboinenfes pro fuffimigio , lignum autem carbonibus inpofitum ingratum fpirat odorem : . Flores autem plerumque menfibus Septembri & fubfequentibus apparent. Nomen. Latinc Pfeudo-Sandalum Amboinenfe; Am- boinenfibus in Leytimora dicitur Le „ in Hitoë vocatur Tonokuko, h. e. lignum fuffitus , noftraque natio ipfi nomen tribuerunt Rosmarini ligni , feu San- dali Amboinenfis. Locus. Rare tantum occurrunt arbores in Amboi- nenfium montibus, ad Hitoé oram, unde incole Sa- je arbufculas quondam deduxerunt quasdam , illasque plantaverunt in Leytimora, in valle umbrofa prope rivulum Onoway , qui unum exhibet oftium, ex quo fluvius Elephas diétus excurrit prope Caftellum Viéto- riam. Amboinenfes hanc habent arborem pro Sanddlo fuo, quo nomine me adliciebant in illum locum, ut ibi eam confpicerem, ubi ergo anno 1665 , binas vi- di XVHL MOOR TEST WER. Baffert Amboins Sandel-bout. It is geen booges maar dikke boom, die men int D booge Amboinfche gebergte, en dat nog zeer zelden vint, hebbende een regte ftam, en de gedaante van een groote Famboes-boom, de bladeren zyn groot , en ge- lyken die van Bancudu, of die van Manga Foetida , een voet, of 15. duimen lank , over de 8. vingers en meer breet , glad, boog-groen, en met geele parallele. ribben o- ver dwers doortogen , de jonge bladeren zyn aan de kanten een weinig getant , met zeer korteen ydele fpitzen , waar van men ook eenige teekenen in de oude ziet: Zy ftaan zonder order, opronde , me, en eên fpanlange fleelen, rondom, de voorfte- takken , yder in een-ront Jchoteltje, bet welk tegens den tak aanzit , en met bet: blad afvalt , hebbende twee fpitze ooren, en zynde gevreven's xo rieken en fmakenze ook lieflyk, em wat fuurachtig. Het bloeizel komt woort ini breede dollen ¿in de ronte uitge- breit , als een breede fcbootel , beftaande uit lange dikke se len , die alle ide midden t'zamen koomen., gelyk de fpaaken aan een rat: Yder van deze flralen is omtrent een voet lang , of wel meer , van wooren verdeelt in-drie andere eelen , welke aan haar einden breet zyn, als een tafel- bortje , en daar op ftaan veele witte korrels , eerft wat grooter dan de Geerft, maar daar na wordent bezyen, als een Erwte, of kleine Krieke; nog al wit blyvende, van vooren met een: kroontje: als men deze knopen van malkander trekt, zo vertoonenze eenigzints bet bloeizel van Lemoenen , gelykze ook metter tyd zodanig werden , doch zy zyn veel zappiger, en min wit, dan't Lemoen- bloeizel ; wat voor vruchten daar op volgen, dat is my i tot nog toe onbekent , vant, deze knoppen gaan langzaam open, en vallen dan nog al zonder vruchtenaf : Zy wor- den ook. niet te gelyk groot aan de bortjes , maar de een na den ander. ` Km deze dolle gelykt el een gefchikte kroon, die men in de Bruiloften ophangt, waar toeze ook ebruikt werd, te weten op Bruiloften van zommige otnfcherPrin/jens inte Am "€ meno S geo dan de takken «ziet men de teekenen-van de Schotelt- jes; daar de bladeren ingeftaan bebben, en: van binnen bebbenze een voos merg., gelyk Vier, doch waterach- tiger , de fcbor[fe der WE is effen, graauw met brui- ne plekken, en vratten, van binnen voos » "Week, em met geele linien doortrokken , van reuk fuuracbtig , en voor ons onlieffelyk: Aan de oude boomen fweet de Jchor- ze een geele en taaye gom-uit , dewelke in een fwartach- tig, en donker-ros bers opdroogt, doch zeer fchaars: bet verfche bout aan de boomen, is wit en week, waar bet drooge trekt wat na den roffen, bykans als" geel Lingo- bout; em zomtyds uit den graauwen ros, met veele ade- ren, die zeer verwart door malkanderen lopen, en waar- om bet moeyelyk te klooven is , als niet wel in de lengte willende fplyten, bet bers, als gezegt, ziet men niet dan aan de zeer oude boomen , en dat maar op eenige plaatzen aan den flam, die van zelfs geborften zyn, of daar in men gekapt beeft , bet verfcbe bout beeft geen reuk , maar wel bet de. zodiak; ir dat van oude en wan zelfs evallene bot «komt „-riekende -als Lingoo - hout; doch veel fterker , en dem reuk trekt ook wat naar Rofema- rym, of Spyk-olie. Het hers gebruiken de Amboinezen tot reukwerk , te weten 't verfthe, doch bet bout op koolen gelegt, riekt onlieflyk: bet bloeizel ziet men doorgaans in September , en de navolgende maanden. Naam. Imt Latyn Pfeudo-fandalum Amboinicum sin "t Ambons op Leitimor, Safuru, op Hitoe biet bet Tonoku- ko, datis Lignum Suffitus, en onze Natie bebben bet den naam gegeven van Rofemaryn - hout , of Amboins Sandel-hout. Plaats. Men vint maar eenige weinige boomen. in ’t Amboins Soe, en dat op de kuft Cis wa » vandaar bebben de Radjas van Saja eertyds eenige boompjes gebaalt, en dezelve geplant op Leitimor , in een donkere Valei , by bet Reviertje Onoway , zynde een van de boofden , die de Revier den Olipbant maken, die by bet Cafteel Viktoria loopt. De Amboineezen bouden bem voor baaren Sandel-boom, met welke naam zy my daar na-toe troonden, om die te bezien, daar ik dan Ao, 1665. twee boomen vont, beide een ZO" =" “inveniuntur, hau II Boek. XVIII. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 55 diarbores, utrasque viri craflitiem zquantes, nullam prebentes refinam , quum nimis effent juniores, occur- runt quoque poft Wayum circa Dammaras arbores , ille autem in vicinis regionibus majori numero fine dubio crefcent, in Cerama nempe & in Xuliaffenfibus in- fulis. Quum faepius majora horum arborum frufta, immo fere dimidias arbores hinc inde in litore in- venerim, quas incole bene noverant in illa non creviffe regione: obfervare itidem in iis potui, per aliquod illas tempus in mari fluctuaffe, atque fuiffe circumvolutas. In Hitoës terra in diftriétu pagi Senalo diu meo tempore talis projeéta jacuit arbor , ex qua mu- liercule ramenta cedebant pro fuffimigio, atque in eodem diftriétu & illo Keytetto poftea aliquot tales in- venimus arbores, que adhuc vigebant, in aliis vero pagis ignote erant. Ufus: uum arbor hac tam raro occurrat, pauca de ejus ufu commentari pollum , tantumque de Hi- toénfibus vidi,ejus ramenta illos ex montibus deducere, quibus ad veftium fuffitum utebantur, que in mini- mas cedebant partes cum radice Tacari, h. e. Gladi- oli odorati, Benjoim, ac pauxillo facchari albi, que fimul carbonibus inponebant; Hoc autem lignum prius bis terve aque falite inmergunt, foleque arden- ti exficcant, quo ejus odor penetrantior eft,'ita ut Amboinenfes hoc ligno utantur loco .4gallocbi , a cujus odore multum tamen differt : Nihilominus magni faciunt eque hoc lignum ac ejus refinam, fuisque naribus gratam putant, qua in re ex meo judicio deridendi funt , odorem faltem contritorum foliorum ac recenter cefi corticis adeo gravem inveni, ut Cephalalgiam mihi excitaret. Si elegantia hujus lig- ni frufta occurrant non nodofa, in aiferculos fecari poffunt, ex quibus ciftellas fabricavi, que elegantis erant adfpećtus, quum lignum tenuiffimis conftet fi- bris ac venis; fed non bene poliri poteft: Inter levi- gandum hoc lignum tamfortem excitabat Camphorz odorem, ut vix illum in cubili tolerare poffem, atque affercule ultra annum poftea liquorem quendam ex- fudabant, qui maculas olei referebat: Cum hujus lig- ni craffiore rafura conchylia quzdam colligavi in alia tali ci(tula, qua fimili quoque modo tenacem quan- dam Gummi fubftantiam Conchyliis adfigebat, ipfis- que picis inftar tenaciter adherebat , quamvis lig- num hoc antea penitus ficcum fuiffe quis credidiffet: Ore manducatum fortem aromaticumque dat fapo- “rem ad Rosmarinum feu Lavandulam accedentem: Hecque forte arbor eft, que in Macaffara Bitau vo- catur ; fed rariffime ibi occurrit, & non nifi in altis montibus + que re&iffimum gerit truncum ac foliain- far Bancudu , fed paulo majora; Ejusque lignum feu truncus tantum adhibetur ad malos navigii Regis, quum non facile rimasagat, unde nulli alii licitum eft hocuti. Hujus liege, uti di&um fuit, ligni frufta in litore diu maris DANA nec fole fæ- pius exficcata; quaque depurata & cubili inpofita o- dorem Spice feu Lavandule diutius fervant, hunc- que per cubile fpargunt, EAS. a - Hec arbor videtur affinis effe tribus quatuorve fruticum fpeciebus, poftea Lib.6.fub nomine Ścutellarie defcriptis, quz omnes fimile quoque prebent Gummi, ac alia plante , que Opoponacem fundunt, cui hujus arboris Gummi fimile eft. -Roweyl inBoero crefcens fpecies eft precedentis arbo- ris, ejusdemque eft magnitudinis & craffitiei : Illius folia fine ordine ad ramorum fummum locantur, duodecim & quatuordecim pollices longa, quinque digitoslata,ab ` utraque labra, acuminata, illaque Bancudu , feu anguftifolium Polot referentia , intenfe viridia , glabra, & fplendentia, cum paucisTateralibus coftis, que ad oras arcuatim-definunt, fuperiusque in acumen acu- tum & firmum inftar acus definunt apicem. Ad oras videntur integra, fed, fiattenteattendatur, remotz, nec profunda apparent ferrature, cum breviobtufo- que apice, qu manifeftus eft character affinitatis cum precedenti Safuru: & Scutellariis: Foliorum petioli culmum circiter craffi funt, rotundi, & firmi , quatuor quinqueve pollices longi , amplafque ad ramos auriculas gerentes,quum precedentis arboris petioli patellam for- mabant, facileque decidunt, relinquentes veftigium va indí- ` dewelke zynde een man dik, xy en gaaven geen bers uit, om datze ni te jonk waren, men vintze ook agter Way, omtrent de Dammer-boomen , maar dezeloe moeten mede op de nabue- rige Eilanden in meerder getal vallen, als op Ceram , en in de Xulaaffe Eilanden: Want ik dikwils groote fluk- ken, en fchier halve boomen bier en daar op [trant ge- vonden bebbe , die de Inlanders wel wiften aldaar niet te waffen, en men kon “er we! aanzien, dat zy in Zee lan gerolt hadden: op 't Lant van Hitoe in 't diftri& van $ dorp Senalo heeft p mynen tyd lange een zodanigen boom gelegen , daar de Vroutjes fpaanders afkapten , om reuk werk van te maken, en in 't zelfde diflre& , alsmede in dat van Keytetto, bebben wy namaals nog eenige dier- gelyke boomen. gevonden, die nog groeiden; maar óp an- dere Negorynen warenze niet bekent. Gebruik: Dewyl deze boom zo weinig gevonden wert s kan ik nog weinig van zyn gebruik fchryven , bebbende alleenlyk van de. Hitoeezen gris dat zy daar van dé Jpaanders uit bet gebergte afbragten , om die tot berooking van haare klederen te gebruiken , dezelve klein kappende, met de wortel van 'lacari, (dat is Gladiolus odora- tus, ) Benjoim, en een weinig witte fuiker "t zelve dan gezamentlyk op koolen finytende: Doch dit bout doopenze te vooren twee of drie reizen in zout water, en droogen bet weder in de heete Zon, waar door zyn reuk flerker wert, zo dat de Amboineezen dit bout gebruikenin plaats van Agallochum: Van wiens reuk bet nogtans veel ver- Jchilt: Niet te min makenze veel werks zo van 't bout als van *t bert, en boüden 't voor baare neuzen zeer lieflyk, daar in zy myns oordeels te belaggen Zyn; immers den reuk van de gevrevene bladeren, en vers gekapte fcbor[Je beb ik zo flerk bevonden , datze booft-pyn verwekken: Als men mooye ftukken van dit bout vint „die niet knoes- vig Zyn, zo kan men plankjes daar van zaagen, waar van ik kleine kifljes gemaakt bebbe , die baar fraai ver- toonden „ om dat bet bout Sn geadert, en gewatert is, maar bet wil zig niet glat laten werken, in 't fchaaven gaf bet zo flerken Campbar-reuk van zig , dat men bet in de kamer qualyk barden konde , ook faveetten de plankjes, ruim een jaar daar na eenige vogtigheit uit, *t welk men voor olye-vlekken aanzag : Met bet grove fchraapzel van dit bout beb ik ook eenige Zee-hoorntjes ingepakt bebad in een ander kiflje , "t welk insgelyks eén taaye gomachtig: beit aan de boorens zette , en daar zo vaft aankleefde ER pik, hoewel men nogtans dit bout voor gebeel droog zou- de hebben aangezien: In de mont gekaauwt wordende beeft bet een fterken fpeceryachtigen fmaak , zeer na de Rosma- ryn ofte Lavandel trekkende. En dit is mifJcbien den boom, die op Macaffar Bitau wert genaamt; doch zeer weinig aldaar te vinden is, en dan nog maar alleen in "t booge gebergte, hebbende een zeer rijk Jłam , en bladeren als ancudu, doch wat grooter, werdende bet bout maar alleen lyk gebruikt om majten in sKonings Galei van te maken, om dat bet niet ligt fcheurt , en daarom mag bet niemant anders gebruiken. Men wint zomtyds , als gezegt, van dit bout ftukken op ftrant , die niet lange in "t Zeewater gerolt bebben , y cd de Zon dikwils gedroogt zyn , en : C onge » en in een kamer gelegt , baare Lavandel-reuk langer bebouden , en die daar me: de vervullen. WE Het fcbynt of dezen boom eenige maag fébap wil bebben met de 3. of 4. zoorten van beefiers, bier na, onder dé naam van Scutellaria, Lib. 6. befchreven , en die alle avillen zulks mede doen als de planten, daar de Opopa- nax van komt, waar na de Gummi van dezen boom ook gek. oweyl op Boero waffende, is een méde zoorte van den voorgenoemden boom, als mede Van de zelf fte groottes en dikte: De bladeren fíaan zonder ofdre aan 't uiterfte der dikke ryskens op malkanker , 12. en 14. duimenlank, . vingers breet, MIT em vooren effen , pits, en die van ancudu, of fmalbladige Polot wel gelykende 5 boog- groen , te weder zyden glat en blinkende, met weinige zyde ribben , die aan 't einde zeer bogtig lopen, van voo- ren met een korte flyve fpitze , als een naalde. Aan de kanten fcbyhenze effen: doch naautw daar oplettende , zo ziet men yde en ondiepe kerven „ met een korte ftompe Jpitze, "t welk cen klaar kenteeken van overeenkomft is met bet voorgaande Safüru, em de Scutellaris: Haare Jteelen zyn omtrent een ftroo-balm dik, ront en Daf, 4. a y. duimen lank, en met een breet voetje aan de takken Jtaande , daar de voorige een fcboteltje maken, en vallen ligt af: Nalatende baar voetftappen of een teken op de ee 6 HERBARII AMBOINENSIS Liber W cap. XVIII. indiciuin illo in loco, in quo fuerunt locati: Illorum odorac fapor haud itaingratus eft ac Safuru , fed maxi- me cum Scutellariis conveniens: Flores fructusque mihí hactenus penitus ignoti funt , nec a Boeronen- fibus dignofcere potui, hos unquam illos vidiffe ; ramuli, ex quibus folia excrefcunt , digitum craffi funt, leves, ac intus repleti medulla fungofa: Recens ejus lignum nunquam vidi, fedficcum, quod flavefcit, fibris con- ftans tenuibus, cum craffis ac pinguibus luteis venis, ue non ita intricate funt ac in Safuru. Recens in viridi & vegeta arbore lignum eft inodorum , interiora vero frufta vetuftarum ac deciduarum arborum dul- cem ac pinguem , fed fatuum habent odorem, fi cru- da nec carbonibus fuerunt inpofita , qui gratior & me- lior eft in ciftulis occlufis , d tamen brevi difparet. Ex aperto cortice, vel qui iponte fiffuram fecit , ex- ftillat favefcens, tenue,ac mucilaginofum Oleum grati odoris, & maxime ad Ambrum accedens, quod exfic- catur in obfcure ruffum Gummi , inque paucis & parvis fruftulis feu granulis ex cortice detrahi poteft. Gummi hoc ad vifum Opoponacem haud male refert , fed fapo- rem non habet amarum , at pinguem & languidum in- ftar tofti fere cujusdam cibi: Ita ut non ita gratum fit ac recens Oleum , fi non fuerit pice durius. Nomen. Arbor hzc Latine dici poteft P/eudo-San- dalum Boeronenfe, in Boerona autem vocatur Roweyl, in Manipa quandam habent arborem, quam Lowelle & Rawelle vocant, quod idem denotat nomen, ex relatu autem Incolarum alia debet effe arbor, quum folia gerat rugofa & pilofa inftar Canarii Trigoni, ip- fis Habamalofey , h. €. cibus porcinus alias dicta. Locts. Arbor hsc nusquam alibi fuit hactenus in- venta, nifi in Boerone parte Zephyrea circa Maferette, longe a litore in montibus altis, unde & lignum ae Oleum ab Alphorenfibus feu filveftribus montium in- colis plurimum deducitur, qui nullum alium inde ha- bent ufum, nifi quod capillos fuos & corpus recenti hoc inungant oleo, quod fponte ex illa effluit árbore. Ujus. Nihil aliud hujus notum eft, nifi quum mu- liercule Boeronenfes pinguiffima aliquando ac primam liquidam picem feu Oleum ab Alphorentibus Ge accipiunt 5 illud fuis mifcent oleis, quibus gra- tum conciliare cupiunt odorem, ac revera hac preti- ofa foret Terebinthina, fi barbari illi montium inco-- le illam jufto colligere feirent modo,ac rite confervare, antequam indurefcat. d $a 3 Si enim hæc terebinthina feu pix liquida in arbori- bus exficcetur in duram refinam, tum nullus amplius fupereft gratus odor, ac carbonibus inpofita odorem dat tofti fevi. Ex Boctona anno 1666. fruftula que- dam iftius Refine mihi adferebantur, quam fallaces incole tum temporis Ambergunong , h. e. Ambram Montanam vocabant, fe ferentes rariffime inve- niri ac pretiofi odoris effe ; deftillantem in altiffimis montibus ex certis arboribus. Fruftuła hzc erant fatis magna inftar Raparum , Gummi Elemni colore & fubftantia adeo fimilia , ut pro eo haberentur , quedam enim maculas habebant carnei coloris & opacas, que- dam vero pallide ruffas ac flavefcentes, fed m dabant odotem, excepto quod carbonibus inpofita toftum fpirarent fevum, ita tit pro nulla alia re illa habere poflem, quam pro Refina iftius Roweyl, que fine dubio in Boetonenfibus montibus abundanter exfudat , guumgue regio ifta bituminofum ge- rat folum, fatis ad partem Zephyream nigrum etiam exfudat bitumen , quod purum in mare prolabens ih nigerrimas ac fplendentes indurefcit moles, quas pe- regrinis pro nigra vendunt & obtrudunt Ambra, fi au- ten bitumen hoc fit molle, & in litore decidat , cum Arena fefe mifcet, lapillis, ac conchis, ficque fenfim indurefcit in duros, obfcurecinereos, fufcos, acni- gricantes lapides, qui igni expofiti liquefcunt, gra- vemque de fe emittunt odorem; Ex Manipa mihi ad- duéta fuit certa terra, que cariofum continebat lig- num, ac bacellos, que gratiffimun Ambrz fpirabat odorem , atque occlufa, vel ab aére confervata diu hunc retinebat odorem: Incole autem mihi perfuade- re volebant , naturalem hujus terre effe odorem, que nullo alio inveniebatur in loco, nifi tantum in angu- fta terre plaga circa Tuboe , quod fitum eftin Manipe parte boreali , ulteriore autem indagine — oc daarze geftaan bebben: Haar reuk en fmaak is 20 Bert en onlieftyk niet gelyk als aan de Safuru , maar merkelyk na Scutellaria trekkende: De bloemen en vruchten zyn my tot nog toe onbekent , en ik beb van de Boeronezen ook niet ervaren konnen , dat zyze ooit gezien bebben; de takken of ryskens , daar de bladeren aan Doan, żyn een vinger dik, ligt , en van binnen met een voos merg gevult. Het ver/cbe bout beb ik nooit gezien, maar wel bet drooge , 't welk geelachtig is, fyndradig , met vette geele aderen; die zo verwert niet loben, als aan de Safuru. Het ver- Jehe bout aan de groeyende boom is zonder reuk, maar de binnenfte lukken van de oude en omgevallene boomen y bebben een zoeten , vetten, boewel flappen reuk , doch niet op de koolen, maar raauw, en nog beter in kiftjes opgefloten , die egter in "t kort verdwynt: Uit de gekap- te /cbor[Je of uit de van zelfs geborftene febeuren, vloeit een geelachtige , dunne , doch kleverige Olie, lieflyk van reuk, en merkelyk na de Ambra trekkende, dewelke in een donkere rofje Gom befterft, en met weinige en kleine brokjes of kruimpjes aan de /cbor/Je bangt: Deze Gom gelykt van aanzien het Opopanax niet qualyk, zynde egter niet bitter van fmaak, maar vet en laf, als eenige gebradene koft, gelyk bet ook op kolen zodanig riekt: dies dezelve op verre na zo lieflyk niet en is, als de ver- Jehe Olie, wanneerze niet barder als teer geworden is. Naam. Dezen boom mag men in 't Latyn noemen Pfeudo-Sandalum Boeronenfe, op Boero zelfs wortze Roweyl regt op Manipa bebbenze ook een boom, die- ze Lowelle en Rawelle noemen, °t welk de zelffle naam wil zyn, dan na bet verbaal der Inlanders, zo moet bet evenwel een anderen boom wezen: Want by zoude ruige en baairige bladeren hebben, gelyk die van Canarium Trigonum: By bum lieden anders Hahumalofey , dat is Verkens koft genaamt. _ Plaats. Totapog toe is dezen boom nieuwers gevonden , dan op Boeroes Zuid-zyde , omtrent de Negory Maferette, verre van ftrant in "t booge Zeie en en daarom wert bet bout en de Olie meeft door de Alphoteezen of wilde berg- woonders r OCH , die geen ander werk daar af maken, als datze baar baairen en lyf beftryken met den zelven Kaes e e Vroutjes op zomtyds de vetite fiukken, en eerften weeken Traan of Olie van de voornoemde Alphoe- reezen gefchonken krygen , dezelve dam m onder baar Olie, dieze welriekent willen maken, en daat zoude dit een koftelyken Traan zyn, indien bem die woefte berg-bewoonders bebooflyk wiften te vergaderen , en wel te Sen , eerze bart wierde. 23 ant als dezen Traan aan de boomen tot een bar Refina opdroogt of befterft, xo is daar lieflykbeit meer aan, en riekt, op kolen ge gt zynde , als gebraden vet. Van gemelde Boeton wierden my Ao. 1666. eenige ftukjes Refina toegebragt, die de bedrieglyke In- landers doenmaals Ambergunong, dat is berg-Amber, noemden y voorgevende dat bet zelden wierde gevonden, en van een koftelyken reuk was, druipende in "t hooge pe- bergte uit zeekere zoort van boomen: Hei woven gelt. ke groote ftukjes of Knollen, bet Gummi Elemni aan co- leur en fuftantie zo gelyk, dat menxe ook daar voor zoude bebben aangezien, te weten zommige: bebbende plekken boornverwig en donker , ook zommige licbt-ros, en geel- achtig : Maar xy hadden geenen reuk , bebaloen datze op kolen gelegt zynde als gebraden vet rooken , dierbalven ikze voor niet anders konde houden , dan voor een Refina van de voornoemde Roweyl , dewelke buiten twyjfel op bet Boetonfche gebergte rykelyker zynen barft uitgeeft + vermits dat Land een Bitumineufe gront beeft, dewelke aan de Zuid-zyde ook een Dart Bitumen witfweet, "t welk zuiver in Zee komende, tot pik-favarte blinkende Klompen verbart , diexe de vreemdelingen voor favarten Amber verkopen , maar als dat weeke aan ant komt, zovermengt bet zig met zant, fteentjes , en jcbulp- jes , en werd zo metter tyd tot harde, donker-graauwe , en fwartachtige fleenen, dewelke aan ^t vuur gebouden zynde fmelten , en een flerken reuk van zig geven: nog is my van Mani; oe zeekere aarde , daar ver- molfemt bout en Jtokjes door liepen , dewelke zeer liefe: lyk na Amber rook, en wel ten gebouden , of voor de lucht bewaart zynde , dezelve reuk lang bebielt :- En wil- den de Inlanders my «wys maken, dat bet haar natuurly- ken reuk was, en lat die aarde nergens anders en wierde, dan maar alleeu op ee: rol zka Landts omtrent de Negorye Tuhoe, g:':zer op Manipas Noort- zyde , n reuk, nog Zom. il. II Boek. XIX Hooft/f. hoc falfum & huic terre bonum iftum odorem con- ciliati per-liquorem aliquem odoratum feu refinam, qua ex arboribus effluebat; de qua re ulterius vide in fubfequente libro tertio caput quartum ad Canarium odoriferum , & Cap. Sextum ad Nanarium minimum. EXILEICATIO oos Tabule Düedecima e (A e FOTE 70 b ges io o hibtPssupo-SaNDALUM Amboinenfe , SA” boves jncolis dictum. ay | fe » A. Ejus ramum. ` gee? B, Florum umbellam denotat, > TEA SA LIO po A > a eg > i 'OBSERVATIO. Arbor be obiter. etiam deferibitur & commemoratur a Valent. im Amboine Defcript. p. 208. No, XXXV. W CAPUT DECIMUM NONUM. sque in litore , ac in P On Forma habent rum digitorum bens, computruerit atquć interiot remanferit fubftantja , cor dicta , quod in magnis fruftis lo di fru > HIS, : gis albicantes vel f hà uio- ri conftantes (i Ebor Tordi , utrorum- 1 vergens, es dein ope ignis feparant , quas. Ceram-Lauwez renfes in ordinata fecant vel cedunt fegmenta, uti hi etiam, quum fecuribus magis inftruêti fint, recentes radices facile eruere poffunt, qua tamen non ita bo- num prebent odorem , ac ille jı ue fponte putrefcunt: Sxpius animo perpendi, an non effet fpecies Styracis arboris, quum veto Ceram - Lauwerenfes mihi affir- mabant , nullum exfudare Gummi vel refinam, neque in trunci ligno peculiarem obfervari odorem , hincab illa receffi fententia. : SSC A - Nomen. Latine Lignum Papuanum: Malaice Caju Rafamala , & Caju Papua juxta locum ‚vin quo crefcit. Ceram-Lauwerenfes ipfi hoc lignum vocant Caju Eq 3 „of bitte. gz quarum AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 57 zyde „ maar by nader onderzoek hevont ik dit onwaarach- tig, en dat dien goeden reuk de.aardêswierdemedegedeelt, door eenige welriekende vogt of traan, die van baare boo- men quam af te druipen, ziet bier van breder in 't ©ol- gende derde boek; Cap. 4. in Canarium odoriferum, en Cap. 6. in Nanarium minimum. ULTLEGGTNOGB ar, Van de twaalfde Plaat j og h Dewelke vertoont den Amboinfche Baftert-Sandel.boom À Sas - $URv by de Inlanders genaamt, > A. Wyft aan een tak daar van. - B. Den Bloem-tros. AANMERKING E“ * Deze boom wert ter loop mede -aangeroert én befchreven van Valent. in de befebryving van Ambon p. 208. No. XXXV, ya wear XIX. HOOFTSTUK. | | Papuane- Hout: ‘a Lhoewel dezen boom hier in Amboina onbekent is, ze FA. moet ik egter , om dat zyn bout uit de naafte plaat- - en bier ter markt wert gebragt , dezelve bejcbryven, immers voor zo veel ik van zyn gedaante heb konnen ver- nemen, zynde na bet verbaal van de Ceram-Lauwers een groote hooge boom, zo wel op firant, als in -tgeberg- . te, en de valeyen waffende, de bladeren gelyken na die van "t Yferbout , doch zyn wat GER SAA nader daante is bum f cupo zelfs. onbeket Inwoonders van, Onin- Cubiay , daar Sg zeer wilde menfeben zyn, die de vtcemdelingen niet “wel in baare bo[Jcben Pn laten kómen , van deze boomen werd ‚niets genomen uikt „dan dé dikke wortelen > die men me Mr moeite uit de à de apt, en dan zoin *t bofch laat eggen tot dat bet buitenfte bout, (omtrent twee vingers dik zynde) ddar afrotte , 21 bet binnenfte berte overblyft , t welk men met groote. Jtukken te küop quê ige aderen o A o 1 Al VF f jA i ü ( x 1 Dewyl Vae hij = o zo bart van hout.,.en de Inwoonders yk van bylen verzien Am: zo latenze die meeft aah, tot datze van. kA ver- rotten,en omvallen , daarze dap de wortelen. naamaals af - brandeh, en die de m-Lauwers dog il yke mooten zagen of happen s gelyk 2 lieden ‘ook zelfs (als zynde beter van bylen verzien ) de verfche wortelen ligt konnen. uitkappen , doch die evenwel zo van reuk niet en zjn, als die van zelfs rotten, ik bebbe dikwils gedagt, of bet niet wel een zoorte van Styrax-boom mogte zyn , maar aangezien my de Ceram-Lauwers verzeckerden , dat daar geen Gom nog hers uitquam, en dat ook in het bout van de ftamgeen zonderlyke reuk was, zo beb ik van die gedagte moeten afftaan. 446) . . *' Naam. Jor Latyn Lignum Papuanum: Zn 't-Maleyts Ciju Rafamala, en Caju Papua , na de plaats daar bet valt: De or ac? zelfs noemen ’t Caju Samarra, gen TR - naam epe- Pim daf de ri va T en brengt, avant die ftukken zyn gemeenelyk een. been of twat og HERBARII AMBOINENSIS. Liber I cap.XIX. marra nomine communi cum Cafuarina , a qua tamen multum differt, quum verum nomen fit Caju- Sama- da, que eft abbreviatio Caju Ra/amala. - Locus. Lignum hoc deducitur ex illa Nove Guinee parte, que Onin-Cubiay & Cobiay vocatur, atque a Ceram-Lauwerenfibus, qui Maffoy corticem ibi ven- dunt; navigatione frequentatur: In aliisquoque cre- fcit locis ad Nove Guinee partem Occidentalem Ser- gile ditam, quaque fita eft ad orientem infule Wey- geve. Atque in plurimis aliis Papuanis infulis , ac refertim in illarum maximis Meffoala & Ruma-Soala, ed in media regione in montibus, ubi arbor hzc di- citur folia gerere Anone fimilia: Arborem hanc fpon- te precipitari incolz finunt atque -conputrefcere, ac dein ejus cor & radices fumunt, he autem ultime non funt optima: Lignum ab incolis Meffoalenfibus Calambacum vocatur , quo nomine Macafferenfes quo- ue illud indigitant, quamvis multum a vero differat alambaco. LES. T aci Album Caju Rafamala , quod ebur refert , diftinguen- dum eft a cinereo, quamvis utrumque odore con- yeniat, album enim ex Tsjampaa adfertur , tenui- oremque habet fubftantiam, cinereum vero ex infu- lis Papüanis, quod craffioribus conftat fibris, fapo- remque habet falftim, & in majoribus adfertur fru- ftis. «s - Ufus. rogi rapfatum albam prebet rafu- ram, quz fupra po ME infuper cum aqua odo- rata, vel.ex floribus deftillata in pultem conteritur, qua muliercule fuum inungunt corpus, non tantum odoris gratia, quam ad refrigerium , uti cum Sandalo uoque fit, quod cum Oryzz farina hinc etiam mi- cetur, lignum autem hoc-magis refrigerat quam San- dalum „ ac carbonibus inpofitum gratum fundit odo- - ‘rem ad ftyracem accedentem, raro tamen folum ad fuffitum adhibetur, fed femper aliis cum lignis mix- tum, nori admodum cft carum , a Ceramenfibus enim . quindecim vel viginti pondo pro uno emuntur inpe- riali.. Quod ex Papuahis adfertur infulis , ad vifum vi- Doris. videtur coloris quam ‘Cubienfe , longioribus conftans. fibris, & magis opacum gerit colorem , ex melleo & cinereo mixtam, quo autem magis albet, ac folidius.eft hoc lignum, eo melius habetur. Si accendatur , tarde ignem. concipit , fed fortiorem BD INO... IN IE -In Java hoc lignum quoque venditur, quod ibi de- fertur ex Zeylana , & ora Malabarica „uti mihi relatum fuit, quod multo fubtilius eft, & fübftantiam habet magis albicantem © folidiorem, fi radatur , pallidus habet melleumque colorem, « MES X no- dosnigricat. Odore penitus convenit cum Caju Papua vel ejus odor jucundior quodammodo eft: ka ut in- quirendum hadenus fit; an Caju Rafamala, Caju Pa- pua, & Sembrane ore Malabarenfis, cum ifto albo ex Tsjampaa. delato non una eademque fint ligna , uti puto; ulteriore enim indagine co [> iftud album SS cinereum & ruffum in Papuanis crefcere in- fulis , ac prefertim in Meffoala, unde venale deduci- tur ad regiones in finu Hatuenfi fitas in Cerame ora boreali; album autem reperitur ininferioribus ar- boris partibus juxta radices fupra terram, cinereum vero & ruffum, quod viliuseft, ex ipfis colligitur ra- dicibus füb terra. aee e OBSERVATIO. ` Videtur hac arbor eadem effe, quz in Thef: Zeyl. pag 28. vocatur Arbor K £KURIAGH AH A odorata, ex qua fluit Gummi Elemi Herm, Muf: Zey pag. 52. de qua reliqua vide in Thef Zeyl. l, c. da. nu € CAPUT. naam gemeen met de Cafuarina , van dewelké bet nogtans veel ver{cbilt, zynde den regten naam Caju Samada , bet welke een verkorting is van Caju Rafämala boven ge- noemt. Plaats. Dit bout wert gebragt uit dat deel van Nova Guinea, bet welk men Onin-Cubiay, en Cobiay noemt: En dat door de Ceram-Lauwers, (die de Mafloy haft aldaar verbandelen) bevaren wert ` Het valt ook op andere plaatzen van Nova Guineas Weft-zyde, Sergile genaamt, en gelegen regt in "t Ooften van "t Eilant Weygeu. Item op meer andere Papoefe Eilanden, en inzonderheid op "t grootfte derzelver Mefloal en Ruma-Soal , doch ver lantwaarts in zen op de-bergen, daar dezen boom ge zegt wert bladeren te hebben, als die van de Anona: De Inwoonders laten bem van zelfs omvallen , enverrot- ten, en daar na nemenze bet bert en de wortelen daar van, doch deze laatfle zyn de befte niet, het biet by de Inlanders dan vvorftbreven Mefloal Calambac, gelyk bet ook de Macaffaren zodanig noemen, boewel bet veel van't regte Calambac wez/cbilt.. =. =, Het witte Caju Rafamala y. "t welk wel na lvoor ge- lykt, moet men onder[cbeiden van bet graauwe, boewe!- ze beide malkander in reuk gelyk zyn, want bet witte komt wit Tsjampad, en is veel fynder van futftantie s maar "t grąauwe komt uit de Papoefe Rilanden, zynde Kai. — > ên brak van fmaak , ook in veel grooter VAREN LL E Le T „Gebruik. Dit bout; gefebraapt. zyhde getft een wit Ryksdaalder: Het gene is in "t aanzien veel flegter {che „ ook lankdradig en graauwên, en boning f nog wel wat heier: - te wortelen onder de aarde. : AANMERKINGE D&E boom fchynt dezelve te zyn,, die in de The Zeyl. p. 28. genaamt wert Arbor K « corrio HAH d. e | ta, TEE Elemi UE a in zyn Muf. Zeyl, over verdensie de Thy/ Zo) op de aangehad $ XX. 3 ` debatur odorem habere Canarii , H Boek. XX. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 5 CAPUT VIGESIMUM. ` Caju Galedupa. Aju Galedupa arbor eft exotica, fed affines fuas _, habet in Amboina, unde & hic fimul comme- moranda eft: Satis alta eft arbor , cujus trun- cus vix ulnis amplecti poteft, plures gerens breves ac nodofos ramulos, ex quibus plurimz foliorum ra- ches propullulant , qua emittunt quinque fexve foliorum pariaoppofita, brevibus infidentia pedun- culis, uti m femina Sideroxyli, fed plura numero, cui etiam fimilia funt, fed funt paulo anguftiora & acu- tiora: ædam enim quatuor pollices. longa funt, duos vel binos cum dimidio lata, fere inftar foliorum Gajang-Laut, quædam etiam funt breviora cum ob- tufo apice, glabra, & firma, cum paucis ac tenuibus coftis: Fructus fere funt rotunda & plane filique, mag- nitudine nummi inperialis, vel inftar illorum Lingoo, ex binis obfcure fufcis feu nigricantibus pelliculis for- mate, quarum apex femper ad unam inclinat partem, “in medio autem maxime protuberant , ubi una altera- ve locate funt plane & oblonge fabe, majores fe- minibus Lupini, funtque adeo dure, nigre, & gla- bre, ut nigri videantur lapilli, quz ad unam partem hilum gerunt carnofum ac rugofum , inftar burfe, qua filique junguntur. Recens arboris lignum eft durum , folidum , & diffi- cile fifu , ejus cortex eft equalis & glaber. Ve- tuftum ac ficcum lignum externe nigricat , interne cinereum eft, haud ingrati odoris , fed debilis, & ad Benzoin accedentis: Fructus recenter aperti talem quoque fpirant odorem: Ex vulnerato trunci cortice nigricans & vifcofa effluit lachryma inftar picis liquide , quz diu liquida eft, forma facchari nigri, ac tandem exficcatur in gummi nigrum ac durum, quod Macaffe- renfes Gale dpa: vocant, &in parvis ier vendunt. Hocque adeo vifcofum eft, ut vix a manibus diffolvi leat, fplendens porro eft, nec peculiaris grati odo- ris, fed talis eft odor , acfi ex Benzoin ES Canari effet mix- tums. aliis autem fuffitibus additum , illorum exaltat odorem & magis durabilem reddit, atque hocce Gum- mi multum a Macafferenfibus expetitur, quum bafis fit illorum Dupz, atque omnia reliqua ligna & refi- nas in unam cogat maflam, illorumque odorem facit durabilem: Duram Gale-dupam, que mihi fepe vi- anarii , putavi refinam con- tinere Nanarii minimi M infra libro tertio defcripti)ac credo, fepius hanc refinam pro Galedupa vendi, pre- fertim illam, que ex Keyenfibus deducitur infulis, & Macafferenfium mercatoribus venditur. — — TAS bM WEIL À Sio gt $ a A Incoli enim R mihi affirmabant arborem ef minima gerebat Canaria, uti funtilla Amboinenfis narii minimi, que ipfis oftendebam, inter utrumq tamen m reperitur differentia : Galedupa enim dura eft, fita Benzoino accedit, refina autem Nanarii minimi eft fquallida, nec alium habet odorem, quam refine Canarii. chão Nomen. Nullo alio mihi innotuitnomine nifi Macaf- farenfi Caju Galedupa , juxta dictam refinam, que ex hac fluit arbore, & Galedupa vocatur. ; Locus. In Celebes parte Occidentali invenitur cir- ca Marum, fed multo magis occurfit © oue Bor- nez , atque in infulis Saleyera & Calaua , ubique haud longe remota a litore. = Aer 3 s us. Dicta refina , ex cortice fluens hujus arboris , inufüm vocatur, ut inde fiat celebris fuffitus Dupa vocatus , qui fine hac recenti & vifcofa refina in maffam formari nequit, quum plurima ejus ingre: dientia fint ficca ligna, mata, & ramenta uamvis aliud infuper ag oleum į Tinjo itum, & infra libro tertio in Capite de irit minimo defcriptum , ad hanc-quoque adhibetur com- ofitionem , unde & Gale-dupa bafis eft omnium füf- tuum , uti Aloë pilularum, cujus defcriptio itidem fubfequetur. a L4 Tales quoque arbores in Amboinenfi inperio cres- Tom. I, cunt na lib. 3. ne? en ik gelo nigra, inftar picis, E carbonibus inpo- XX HOOFDSTUK * Galedupa - Boom, CH Galedupa is eem uitlantfebe boom , doch heeft ook zyn maagfchap in Amboina , en moet daarom bier mede gedagt werden: Het is een redMyk bod- ge boom, wiens ftam naauwdyks te omvademen is, met veele korte en knoeftige takjes , en daar aan veele korte dunne ryskens, aan dewelke flaan s. en 6. paaren blade- ren, tegens malkanderen ge/chikt , op korte fleeltjes, ge- lyk aan bet wyfjen van't Yfer-bout, doch meerder in getal , en zy gelyken ook dezelve wel, doch zyn wat Jmalder en fpitzer: Want zommige zyn 4. duimen lank, 2. of 2%. breet, bykans als Gajang-Laut, zommige zyn ook korter , met een ronde pits » glat, en ftyf, met wei- nige en fubtile ribbekens: De. vruchten zyn bykans ronde en platte bouwen van de grootte als een ryksdaalder , of gelyk die van de Lingoo, uit twee bruin-fwarte buiden gemaakt , doch de fpitze ftaat altyd nader aan de eene zy- de: In de midden merkelyk verbeeven , daar binnen leggen een. of twee platte lankwerpige boonen, grooter dan Lu- inen, en zo bart, fwart, en plat , dat menze voor pow Jłeentjes zoude aanzien, ke daar en boven aan `t eene einde een pelzig of ruig aanwas bebben, als een beurze , waar mede zy aan de fcbaal bangen. Het verfche bout is.digt, bart, em moeyelyk te klo- ven, de [chor/Je effen en glat: bet oude en droge bout be- fierft van buiten zwart, en van binnen graauw, niet onlieflyk van reuk, doch zwak, en wat na Benzoin trekkende: de vruchten, wers geopent, geven ook zoda- nigen reuk uit: uit de gequetfte Schon fe des ftams vloeit een zwarte kleverige Traan, als Teer, die langen tyt week blyft, in gedaante als bruine Suiker , en eindelyk befterft tot een zwarte en barde Gom , "t welk de Macaf- Jaren Galedupa noemen, en in kleine bamboesjes ver- kopen: zynde zo kleverig , dat men 't qualyk van de ban- den krygen kan , daar by blinkende „eń wan geen zonder- linge aangenamen reuk , maar zodanig , als of bet uit Ben- zoin en Canari was te zamen gemengt s doch by andere reukwerken gedaan, maakt bet derzelwer geur krachtiger en duurzamer, en wert deze Gom veel van de Macallu- ren gezogt , om dat bet de bafis of grondflag is van hart Dupa, want bet doet alle de andere bouten en Refinen vaft aan malkanderen kleven, en onderbout baren geur; et barde Gale dupa, 't welk my zomtyts dovrquammét een reuk als die van de Canary, beb tk dien volg gebouden voor den Traan van Na arium mininum (bier | 00k , dat men dikwils den zelven Traan ook voor Galedupa verkoopt : inzon- derbeit de gent die uit de Eilanden van Key komt, en aan de Macaffaarfe Handelaars verkogt wert. Want de Inlanders verzekerden my , dat bet een boom was , die gebele M Prut droeg „gelyk als waren die van bet Amboinfcbe Nanarium minimum, % avelk ik : ti Ea r tuffen beiden nocb een 13 cheit: want de Galedupa is bart, en zwart als Pik, en op kolen gelegt na Benzoin trekken- de, maar bet bers van de Nanarium minimum is vuil en riekt niet anders dan als Refmeufe Canaris* 7 Naam. Hy is my met geen ander naam bekent , dan met de Macalfaarfê » Caju Galedupa, na bet voor- noemde hers, "t welk daar uit vloeit , en Galedupa genaamt wert. Plaats. Men vint bem op Celebes Weft-zyde, om ¿rent Marus, maar veel meer dadr tegen 3 op Bor- neo, midsgaders inde Eilanden Saleyer en Eissens niet verre van ftrant. ` ` dea, o Gebruik. De voornoemde Traan uit de Schorffe oloeyen- de,is 't gene men van dezen boom, als boven gezegt » ge- bruikt, om dat vermaarde reukwerk , DOPA genaamt, daar van te maaken, bet welk zonder dezen ver {chen „en kleverigen traan tot geen ma/Ja kan gebragt werden, als zynde de meefte ingredienten drooge bouten, gommen, en {chilveren , boewel noch een ander mede klevende Oly , Tinjo genaamt (en mede bier naa Lib. 3. in 't Cap. van Nanarium minimum befebreeven) daar toe gebruikt wert : en daarom is de Galedupa de bafis van alle reukwerken , gelyk de Aloë onder de pillen: «biens befchryving insgelyks bier na volgen zal. iergelyke boomen bebben wy mede bier in ^t e 2 Che 60 HERBARII AMBOINENSIS Jebe Gouvernement, groeyende op Cerams Wejt-zyde , in cunt in Ceramz parte Occidentali, in diftriétu Cay- bobbo , non procul a litore, uti rami & fructus ex Ma- caffra mihi tranfmiffi unas eafdemque efe arbores clare demonftrant , hoc tantum difcrimine „Caybobben- fium folia effe rotundiora & firmiora, cum illis vul- aris Syderoxyli magis convenientia ; fructus feu fi- que Amboinenfes funt majores & latiores, diftinéto , fed breviori apice ad unum inclinante latus. Singula Ceramenfis vel Caybobbeníis filiqua unum plerumque erit officulum , raro bina, inftar lapidis dura, & ex nigro fplendentia , fed planiora & tenuiora quam Macaffarenfes, ad latas dictum hilum gerens, inftar burfe, qua filique nećtitur. Plurimum in co confiftit difcrimen, quod Caybobbenfis arbor nullam effundat nigram refinam , uti Macaffarenfis , licet incidatur , €x- ceptis quibufdam fiffüris, quas fponte agit, in quibus arva videturcontineri copia: Lignum eft durum, & craffis conftat fibris, hinc inde pingues ac nigras ge- rens maculas , bonum fed flaccidum dans odorem, fique recens elaboretur , ejufque fruftum cubili inpo- natur, illud totum odore fuo replet. Nomen. Latine Galedupa Ceramenfis.. In ipfa autem Cerama circa Caybobbo vocatur Caju Goa & Ay Goa, forte ob convenientiam cumMacaflarenfi arbore, cujus Metropolis Goa dicta eft: alii autem hanc arborem dicunt Aycoa h. e. arbor odorata. ; Ufus. Arboris lignum huc ufque non eft in ufu in ilis regionibus, extra quas crefcit arbor, inque affe- res fectum quidem eft, fed nequit poliri, quum ni- inis fit villofum, nec elegantem habeat colorem, odor quoque ADU E ligno » a n tum in pinguibus ejus partibus prope radicem , ubi ni- grefcit FARTA Paneer etiam erui curavi, fed in ea appar percepi odorem : Muliercule Cay- bobbenfes ' 6. Camarienfes a a "conterunt li- gnum loco Sandali , mifcentque Boborri unguento, quo corpora fua inungunt. = „ A, | Dum in hoc libro fepius loquatur de Macaffa- zy À “Dupa dicto, per totam aquofe Indie artem celebri , quo veftes fuas perfumant, atque dicta refina fit ejus bafis, hinc generalem ejus fubjun- BRA Opoe: defcriptionem , in binas illum divi: p pers fpecies. - sa cr m a > : Primo."Dupa Radja feu Regia Dupa, quam plebi non licet Gomponere vel ud Secundi Dupa Baland - ja bh e. vulgaris feu venalis Dupa. = — — Dupa Radja. Sequenti preparatur modo, optimi i feu Cal Aloês li ambaci , optimi Garo feu Agallochi ligni (cujus tres funt fpecies) omnia minutim confciffa fi fint in Gang Cadjang, fumitur catillus, ex quo Thea nempe potatur, anatica quantitate , Caju vero Rafamala ( quod in Macaffara erronee Calamba- cum album vocatur) & Caju Lacea dimidii catilli, trium fpecierum Cominjan feu Benzoin de fingula u- num fü fanc catillum, ut & Unguis Odorati feu U- nam binas fpecies, -Ambelauw nempe feu vulgaris, & Amibelauw Key , que KOR & tenuis eft Onyx, itidem catillum , Rafamale feu Styracis liquida tres catillos , de Pangkilang binos , Timbai olei dimidium, ligna mi- nutim cefa, & ER pinta contufa primo ficca inter fefe mifcentur, hecque omnia fim 1-menfüran- tur quanti fint ponderis > dimidia ponderis pars in quatuor dividitur equales partes: atque tres hujus partes Galedupe inferviunt, reliqua unà Tinjo, quod duplex eft. Craffiffuima enim pars ex. hac d ftiflans arboré pingue ac mucofum eft gummi , ‘quod fenfim indurefcit , altera autem pars feu tenue ac flavum oleum, quod inftar olei Calappi ex eadem fluit ar. bore, Pamafla vocatur , &ollulis infufum.flavefcit & tenhe eft, dein rubens eff ac mucofum , fortem fpi- tans odorerh. Dura itaque Galedupa & ficca Tinjo, manibus tam diu fupra carbones ignitos elaborantur, donec mollefcant inftar picis , fingula autem ancilla culiarem elaborat glebam , manus humedans cum di&a Pamaffa, que eficit , ne manibus adhzreat, hecque materia tandem liquefcit inftar Terebinthi- ne, que mafla cum Raffamala ample fortique inpo- - nitur patine calefa&z, dictaque ligna & refinz in ea manibus continuo ac fortiter commifcentur & ela- borantur , .donec omnia bene permixta fint & in qut ` TET am Liber M. cap. XX. bet diftri van Caybobbo , mede niet ver van Draut. immers de takken en vruchten my van Macaffar toege- bragt, wyzen klaarlyk uit , dat bet eenderlei bóomen zyn: alleenlyk met dit onderfcheit , dat de bladeren van de Caybobfe ronder en flyver waren, met die van bet ge- meene Yxer-bout nader overeenkomende., de vruchten of bouwen van de Amboinfche zyn grooter en breder , met een merkelyke , doch korter fpits, na de eene zyde bellen- de: ieder bou van de Ceramje of Caybobfe heeft gemene- lyk een korrel, en zelden twee , mede Deen bart , en zwart blinkende, doch platter en dunder, dam de Ma- cafJaarfe „en mede bet voornoemde Pelfig beursje bebbende, waar mede zy aan de fchaal c dek bet meefte onder- fcheit beftaat bier in, dat de Caybobfe boom geen zwar- te Traan wil uitgeven gelyk de Macaffaarfe, al wert by ook gekapt , bebalven uit eenige fcbeurens die van zelfs komen of open berften, daar men wel een weinig in ban- en ziet; bet bout is wit, en grofdradig „bier en daar ebbende vette en zwartagtige plekken, ook een goeden, doch flappen reuk, en als men bet vers werkt, en een fluk daar van in een kamer legt, vervult bet dezelve ook daar mede. Naam. Jn ’t Latyn Galedupa Ceramenfis , op Ceram . zelfs omtrent Caybobbo, bież by Caju Goa, en Ay Goa, miflcbien eg de overeenkomft met de MacafJaar/che, alwaar de Hooftftad Goa is genaamt: doch andere noe men bem Aycoa,dat is welriekende boom. Gebruik. Het bout daar van beeft tot noch toe , buiten | die plaatzen, daar by waft, geen gebruik, en men beeft bet wel tot planken gefaagt , maar bet liet zig niet glat werken, om dat bet te bairig is, en daar toe van te E 3 "Dewyl nu in dit Boek dikwi ils gedagt agt wert. van bet MacafJaarfche re S tang ad wa- e ter-Indiën zeer vermaart, om de klederen daar mede te perfumeren, en de voornoemde Traan de er pir ~ 1. Dupa Radja, of Koninklyke Dupa. de welke de gemeene, man niet maken noch gebruiken mag, 2. Du- pa Balandja, dat is gemeene of koop-Dupa. A PM Radja wert aldus gemaakt , men neemt van % befte Aloês -bout of Calambac, van bet befte: Garo , of Agel-bout, (waar van men drie zoorten heeft) alle klein Z 2gelyk Cadjangs , van ieder een Teekopje vol , Caju Rafamala, Ct welk men ? Macaffar abufivelyk wit Calambac noemt ) en Caju Lacca, ieder een balf kopje, Caju Tay, en Putsjoc, (Coftus Indicus ) van ieder wat minder dan cen balf kopje, drie zoorten van Cominjan, of Benzoin, van. teder een i je, Unguis Odoratus, 4 É nam, dapee zoorten , tê weten, Ambe- lauw , bet gemeene, én Ambelauw Key , zynde een e em dunne Onyx, ieder een kopje, Rafamala, of S - liquida , drie kopjes , Pangkilang, twee kop- jess "Timbaus A ME dr ‘Olie daar van > ten half kopje; de bouten als gezegt, klein gekapt, em de Refi- „na klein geftoten zynde, mengt men eerf elyk. droog zeer wel en ter deegen onder malkander , en weegt dat al te zamen, boe zwaar dat bet zy: bet halve gewigt daar van deelt men wederom in wieren: drié deelen daar van zyn voor de Galedupa , en eem deel voor Tinjo , bet welk tweederlei is: want bet dikfte, dat uit dezen boom loopt , is een vette en fmerige Gom, dewelke metter tyt bark wert, maar de dunne en geele Olie, die als Calap- pus-Olie uit den zelfden boom loopt , Met Pamafla, en wert in potjes gevult „zynde eer geel , en dun „daar naar ES root > ook Sege? en Bert riek ide: bet harde Ga- ledupa , en de drooge Finjos, werden dan met de ban- den zo lang over glimmende kolen gearbeit, tot dat bet zo week wort, als Pik, ieder Dienftmeit een byzonder klompjen boudende of bewerkende, en de banden bevogti- rende met bet voorfchreve Pamafla, bet welk maakt dat et niet aan de banden kleeft: en deze materie wert ein- delyk zo dun als Teer, 'twelk men dan met de Raffa- mala in een grote flerke fchotel doet , als mede warm ge- PESOS $ Tad. XIL. GRA 7 NN NN NN HH H T Wu f M / Y j HHH 5 y TD 4 » 77 ` S GM < HH | S M ii p / : SS AN SN zzz: f m SS KON) wy, “a, nami) é DAD i : AY n AY ŻĘ 7 à Zm pl OW Z W M BLE ig Af MM ti Magy jh pit bile Z > Za 27: PL iy A H Bock. XX Hofif.. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 6: fam preparata fint pultem, que parum Soli exponi- tur, ut modice exficcetur & indurefcat: dein globuli parvi ex hac formantur maffa ; foliifque Licuale in- volvuntur ; Galedupa memorata venditur in paryis Bambofis palmam longis , digitum craflis , Tinjo autem in Bambofis dimidio brevioribus, fed paulo craffio- ribus. Notandum porro eft; Dupam regiam a vulgari diftingui poffe odore, quum magna Calambaci quanti- tas hanc ingrediatur, quod vulgari non additur: Pri- mores Macafferenfes hanc fibi dupam adeo adfcifcunt, ut, fi ejus odorem in viro privato obfervent , fufpe- étum illum habeant , ac rem cum uxoribus fuis habuiffe credant, atque ob hunc tantum odorem vite ejus infidias ftruunt: Eadem quoque dupa melior reddi poteft, fi Calambaci quantitas augeatur, aliorumque lignorum proportio inminuatur, vel quzdam etiam penitus e Weg opus eft, ut Tinjo admifceatur : Prima- ria enim Dupe Radje ingredientia funt fex fubfequen- tia frufta, que funt Calambacum, Garo , Cajulacca , Unan, Pangkiling, & Rafamala, ` > RS partes , honne. Je Fret pasa JE NI udi omis Pe o in 1 his mifcentur quatuor Unama, catillus Rafamala ple- malis, intus inftar KOK, 1 vent, prim fpergende funt, qui tumque deferipi opus lintea. non fint candida, quum ind (ca \Quóddam etiam fuffimigium defcribitur a Diofcoride meretur vel quandam fidem. . EREPTCADRO ad quan excitandum odorem , hinc attentionem no I | "Qu exhibet arborem wolf oppolis Betteng, digi ce zew que GALEDUPA a Rampbio vocatur. Ka Tee; "Cep E v a TEE : ` 4. ae pero I iy RARE Py y D A pareat. ` à; i Lia, Ae B. Officula exempta & a hilo feparata. ` ` OBSERVATIO. Arbor haec defcripta. -occurit in Valent ambos E M . defcript. p. 209 mo. CAPUT maakt, en giet de voorfchreve bouten en Refinen daar in "t zelve met de banden, zonder ophouden , fterk door malkander Werkende, tot dat alles wel vermengt , en eert dikke pap zy , en men zet bet als dan een weinig in de zon, om matiglyk te drogen en bart te werden: daar na werden kleine bollekens , als knikkers , uit deze'ma(ja ge- Formeert , en die in bladeren van Licuala gewonden. De voornoemde. Galedupa verkoopt men in bamboesjes.van „een bant lang, en een vinger dik, maar de Tinjo in bamboesjes balf zo lang , doch Wat dikker: nu Haat noch te weten, dat de Konmklyke Dupa van de gemeene on- derkent kan werden aan den reuk, om datter veel Ca- lambac in is ,'t welk in de gemeene niet en komt, de Ma- cafJaarfche Groten eigenen bun deze Dupa zodanig toe, dat, zo ze dien reuk aan een gemeen mans perzoon gewaar wer- den, zy den zelven verdagt zouden, bouden, dat by by baar vrouwen was Ce: sen bem alleen. om dezes reuks wille naar bet leven flaan: dezeloe Dupa kan men ook verbeteren , als men de quantiteit vam Calambac vermeer- dert , en van de andere bouten vermindert; of eenige der zelver geheel daar niet onder en zyn: «vant voor de prin- cipaalfte ingredienten van de Dupa'Radja , werden deze 6. flukken gebouden: Calambac, Garo , Cajulacca, Unan, Pangkiling, en Rafamala. d De gemeene Dupa wert wederom verdeelt in koop- Dupa en [legte , xynde in beide de Calambac daar «uit joe Segt vol zy, allegaar grof gekapt, en in een vyzel er van de beide Tinjo, en bet e van Vimbaus, tot dat: bet al te zamen een ma/Ja wert, en dit fmelt men dan in. pa werden anh Sei? Dammar Selan , en andere wel- en y en men bandelt daar mede om bolletjes’ "ie nemen, vermits ^t. Bac. IN ONU ERU Daar «vert ook een. zeker reukaverk befebreven by Diof- corides , Lib. r. Cap. 24. eń aldaar Cyphi genaamt, ^t welk by zegt de ZEgyptifche Priefters gebruikt te beb- ben tot reukwerk- voor bare Afgoden: maar dewyl dat Capittel by de ra Sufpett: 15, en ook de mengeling. zelfs niet veel deugt, om een goede reuk te geven, 20 kan bet zelve in geen confideratie komen, — _” pete UITLEG GING aż onvoor DAB de dertiende Plaat „ako everftaande bladeren, en met twee peulen te voort: komende, waar in O: leggen, en welke boom GaLEDvPA van Rumphius genaamt wert, ` 2 "A. Wyft aan de vrugt of Peul, op dat de plaatfing def boontjes gezien wert. E d B. De uitgenomen boontjes en van hun onderfte, voetje AANMERKINGE Deze boom komt ook voor befchreven by Valent, im de befibryuing van Amboina pag. 109 mo. XXXVI. O > eg RK XXL ~ Verbeeldende een boom met eenvoudige tegens elkander e HERBARII AMBOINENSIS Liber Il. cap. XXI. CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. Cortex Oninius, Maffoy. XX dadem Onin - Cubiay aromaticus etiam adfer- tur cortex, cum quo multum per totam aquofz Indiz partem exercent negotii, de quo tantum defcribam, quantum a Cerame-Louwen/ibus dignofce- re potui, qui ramulum mihi quoque foliis ac fructi- bus onuítum donarunt, qualis delineatus confpici- tur, cujus folium ac fructus naturali depićtus eft ma- gnitudine. ris, fed funt paulo minora & tenuiora, magifque conyeniúnt cum aj Amboinenfis foliis , funt plerumque ad unum inflectitur latus cum paucis obli- uis coítis inferius protuberantibus , fuperius autem cz flavefcunt i anfii, ficcate vero mihi trans- mille fufci feu pulli erant coloris: Obdute bæ ant ili ac lignofo putamine, quod facile confringi po- gum, ex vatijs (e conftans fruftis adunatis inftar carnis fructuum Lanfii, fed que multo Ca pet ris, iginti culatus, vel variegatus, acfi calce ficca confperfus foret: In fuperiori,trunco ,. & ramis craffioribus cor- tex hic cultrum vel binos tantum craffus eft, «qua- lis, cum fordide albentibus vel flavefcentibis macu- "lis afperfhs, fine venis internis albicantibus, eftque paulo acrior € calidior precedenti , craffioris au- tem corticis odor gratior eft , nihilominus tamen uterque aromaticum valde habet odorem ac fapo- rem, ad Cubebas accedentem , calidum ficcumque in tertio gradu, atque ore manducatus linguam vel- licat, non tamen.ita ac Piper, fed os grato re- plet calore ; fique corpori inungatur , tantum exci- tat in cute calorem , ut vix tolerari poffit, totum- que odore fuo repleat locum: Experimentum opti- mi corticis eft, fi úngue-digiti fortiter ac tanfyerfa- liter frufta radantur, & hac rafhra linea nigra ap- pareat, atque aliqua confpiciatur humiditas, fruta ta enim, in quibus hoc fignum non apparet, vetuíta, exfuccas-& viribus deftituta habentur , licet. cortex hie multos per annos pinguedinem confervet, feu vifcofitatem, etfi ficcis ac ventofis fervetur locis, in duodecimum enim annum talem habui, cujus lurima frufta eque bona erant; fructus autem tam Qi dirake hon DORE E en, - Nomen, Latine Cortex Oninius , 1 JOCUM > cora. . E St zur. Cortex hic, quantum novi, nufquam cre- fcit nifi in Occidentali Nove Guinee parte(que vul Onin & tien Woni Mu ER non ubi- es Eno jor enim feumaxime Occidentalis pars , que rta nin dicitur, & viginti octo milliaria Pt rama diftat, & ad aquilonem fita eft, nullum dat Ma/- Jay» fed. ad orientalem magis partem in continente re- 4 ; gione XXL HOOFDSTUK. Mafjoy- Boom. It bet zelfsfte Onin- Cubiay wert ook een Jpece- U ZR Jcborfe gebragt , waarmede men door gants ater-Indien grote Koopmanfchap dryft , waar van ik zo veel zal bejcbryven „als ik vande Ceram Lóu- wers bebbe ervaren konnen y die my ook een takjen met de bladeren en vruchten medegedeelt bebben , en dewelke bier nevens afgetekent flaan , zynde bet blat , en vrucht in baar natuurlyke grotte geftelt. Het is een regte boge boom, en gemenelyk zo dik, dat bem een man pas omvatten kan: de fcborffe is effen , ligt- graauw , doch aan de benedenfte ftam ruig, Peer, en met een graauwe mofagtigbeit beplekt , ook aldaar een kleine vinger dik, mitsgaders ftyf, doch miet te min, ligt opdrogende , de bladeren gelyken wel na die van de e-boom, doch zyn wat kleynder en dunder , komen- de noch meer over een metdie van den Laurafter Amboi- aande + prog, | Tan & (ori linie an een zwarte linie maakt, en zig eenige vogtiebeit vertoont , want de ftukken, “die dat ode of Wrens avant ik bebze tot im "t 12. Faar Zodanig gebouden i E vruchten konnen zo la athe» 704 ROM tange niet goet blyven, . .— — : Naam, Op’ Tam Porter OWE > miar de plaats, ` daar bet van daan komt , zynde voorts door gantfch Indiën ide ag Aycora. APA" ae es aatzen. Dezen baft > zo veel tot nog toe bel walt nergens, dan op °t Weftelyke go Nova nea, (Cf welk in "t gemeen Onin, en by de Ternatanen Woni ripe doch niet over als it bet voor- fie of Weftelyke deel, *t welk men Sladen Onin noemt, onitrerit-28. mylen van legen, heeft geen Maffoy , maar wat voftelyker pad: vafte lt Ceram, ma bet Noort-ooften ge- - II Boek. XXI Haat AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 6; gione infularum Caras, ubi pagus Fata fitus eft, inde Mafloy cortex quondam etiam coepit deduci, hodie autem illud negligitur, quum natio ibi habitet fcele- fta & cedis avida: Ad Orientalem magis partem ter- ra Onin bina eminentia habet promontoria, fita ad quatuor cum dimidio gradus latitudinis auftralis, at- que inter hzc jacent pagi Catiumin & Segala dicli, unde Ceramenfes diu Ma/foy corticem petivere; fed poftea illudibi negotium omiferunt, five quod incole ipfos odio profequerentur , five quod cortex hic defi- ceret. Craw ës: , Tribus autem milliaribus verfus orientem Auftralis plage fita eft infula Ady dicta, noftratibus Muftela- rum infula vocata, & ad Borealem ejus partem pluri- me parva iníule uno fere tractu locate, poft quas ad feptentrionem ingens apparet lacus „que, nefcimus, an a pofteriore claudatur & contrahatur parte, „an ve- . ro Occidentalem Onin a wera Nova Guinea dividat.: Duodecim. faltem. miliaribus ad ofientalem Muftela- rum infule partem , in continenti Nove Guinee ora, fiti font ZEthiopum pagi Aamma - Totto ,. Cajumera , 8 Lackayba, ubi cum cortice Ma/foy negotium exer- cetur ,. hique fimul cum ultimis duobus. pagis. in dicta Auftrali ora:a Ceramenfibus vocantur Ogin-Cu- biay & Cobiay: In hofee traétus navigatio ab antiquis jam temporibüs fuit inftituta & frequentata à Ceram- Lautenfibus y dui jam planam Keffing terram inhabitant; hineque fimul: Kefingerentes vocantur , atque inter fele hitam bonam vite normam ae difciplinam. inftitu- unt , ut: binietantum illius terre tractus, Kelilubu & Ruma- Tamméri di&ti , in Onin navigent ; atqueit ducant fepius: memoratum, Corde "icem Ma/Joy: y: qu dein aliis peregrinis vendunt ED vel ipfi in Javam deducunt: Ceramenfes-hi, uti--diétum., in- credibili labore ac periculo-cum pufillis fi hunc corticem ex rm exáginta: tuaginta “a fua-regione -diftantibt debent: dita nim regio-C heier tres ac Barbáros magna ftature., deformes, ac vultuofos, nares gerentes maxime extenfos , quos bacillis in- trüfis-ita dilatant; ut per-easfere ufque in os perfpi- cere poflimus. Antiquis temporibus nullamrexercue, verfationem cum peregrinis populis;. nec hac- tenus aliquos infuamad ent regionem ,. fi tan e 115 "au- rumque a fexaginta centum Nar tur "i paulo magis: 8 1gulus vero ol centumsvi- ginti quinque pondo- continet , Done in. litus. re- verfi fuerint, ex hoc cortice quosdam ftruunt acervos altitudine. Tambuxenfis.gladii, atque certum cum mercatoribus conftituuntpretium : Ceram-Lauweren- fes vero homines ov Bai ftupidis yd homini- sparum dant, quodque plerumque confiftit in vi- ee "E gege » fordidis veftimentis, faccharo rubro, & oryza: Hunc vero in Amboinam dedućtum corticem vendunt pro 15. 16. Ś 17. in- perialibus fingulum nempe: Pickol, quem dein pro otto vel decem inperialibus GN potuimus: In Java autem flórentibus temporibus prowgo. vel 40. vendebatur inperialibus.. wazna Med mh ds * Arbor-hec, uti«didtum eft, non ubique in tota ciefcit Onin regione ~ Qui enim anteriorem Onin ter- ram, pagum nempe Ruma - Batu , inhabitant, des claraverunt anno 1678. binas tantum in hoc inveniri tractu arbores, nec prope litus-occurrunt, exceptis Re P > & incole- trium precipuorum tractuum teftabantur, proximum pagum ita. effe cir- Eros ` cumcifum , ut per tria quinqueve dierum fpatia ipfos permeare opus fit montes, antequam corticem hunc conquirete: polis cad jm sh inca OTB REF $3232 - Anno 1678. Noftrates fub inperio Joanie sva- riis locis infulam. Ady , feu. Amen, invaferant , fed nullos ibi invenerunt.populos , at penetrantem ibi obfervarunt odorem Corüphylleum + qui ges ei Fh A y ond, 1 ge om datze by de Inlanders mede in den Dat gene. T We- , SS IM + ai MOL- en deal oor ftbi tot in baar mont kan zien: Van ouds bebben zy geen Natién gebad, em zouden. ook, tot zo filet bet gebrek mt van ene a f in, e op ‘baar rant toe. en in derbeit de Ceram-Lauwers „en Keffingets , om deze ball teren andere gaen ihn van baar 2 rullen Dich dral. ve en ook alle andere vreemdelingen „ mogen. diet Sch 1 de el „dock dezen bajt van do fe a , mà deze, wilde menjc tracteren eer nd t bun lc " | gar n CON t in 't vergelegene ge- Bm. n een „maant, tyds $0 veelivan iz Do een of twee. taar- LOO. _Pickols Sen dotar fax | ert żyns xo makenze van die baft eenige boopen hoogten van een Tambux fwaart , en ‚voorts daar op den fmaleń prys met Koop din? Maa? de: Ceram- . "wis Lauwers y. zynde flimme gaften , geven deze: domme lui- den daar voor zeer weinig, en bet welke-dan ook me beftaat im flegte Tambuxe,fwaarden , flegte. kleetjes, Jwarte fuiker, en ryft: Doch dien,baft in Amboina gé- bragt bebbende , zo avillenze 15. 16. en 17. Ryksdaalders voor bet Pickol hebben, "t «elk men evenwel daar na voor 8. en 10. Ryksdaalders beeft konnen krygen: Eh op Fava in Suede ty den, plagt dezelve wel 3o. 040. „Dezen boom ; als gezegt , waft niet alamme doot” heel Onia: Wód We dr JAGA den s men. vintze ige wemige, en de Inwoonders van de drie voornoemde Negoryen. zeiden daar print Scree al) A yas uitgekapt was, datze wel 3. en $: dagreizens in "t gebergte moeften paân e dele Mdd E aut lie SP Ao. 1638. Hebben de onze onder den Commandeur Jò- hannes Keyts , op ver/cbeide plaatzen - bet, Biland Adi, of Wefels Eiland aangedaan , doch aldaar geen wolk gevonden, maar wel een fterken Nagelreuk gewaar ge- qgar - 64 HERBARII AMBOINENSIS: Liber Il. czp. XXE Maffoy arboribus provenit; Barbari hi homines viden- tes, corticem liunc per totum ita expeti mundum, a- deo invidiofi funt, ut peregrihos non tantum prohi- bearit fuam intrare regionem, fed etiam ullas inde de- ducerć drbufculas , licetpér Cerám-Lauwerenfes, qui apud filveftres illos populos magna funt in eftimatio- ne, fepius illud tentaverim. Un. Córtex hid pór totarh Iridiarh non experitur, orneo , ayenfes dicuntur quosdam fecum ducereicanes, cuum filvas intrant, ad explorandas Maffoy arbores, haf- TA M tyt aT di as SS BAST Say $ ; wenn me modded oS Le? ET aed : o erant fallaces Ceram Lau magnum adhibebant fpeculum;, Coebiayenfibus per- fuadentes, hoc in fpeculo fefe vifuros fore idolum fuum Rewata feu Lewata (hoc autem nomine omnes ques ad unam locabant partem, alium interea con- & Backer itaque hanc intetrogabant formam, an qui- dem zquum effet , fibi tantum pretium folvendum effe pro Maffoy , quantum Coebiayenfes petebant. Ad quod fitus Rewata capite negante refpondebat, illi autem iterum atque iterum interrogabant , donec pretium ita effec minutum, ac inter illos effet confti- tutum, & de eo convenerant, cui Rawata annuebat , nec Coebiayenfes contradicere audebant, quum ipfo- rim Deus hoc adprobaverat, Bee, a ttam did, donec hanc fraudem alii Ceram-Lauwereñfibus invidi detegebant , & Coebiayenfibus aperiebant, qui irati unum ex A iftis apprehendebant , quem de medio tollebant, & in partes dilacerabant. Creditur Sinenfes & Japanenfes Medicos corticem hunc magis magisque in ufum Medicum expetitüros ufürpaturos effe, quum optimum & aptiffimum fit -Medicamentim rationibus iftis, que friétioni & in- -un&ioni ita adfuet fune, & fub climate fuo preter calo- refque'ex flatibus frigidis & oppreffis ortos fedan- 'opam cortex hic noh tranffertur , fique for- s, non magni ibi eftimatur , fine dubio, quum virtutes ejus ibi non fint note, vel alia prefé- rantur aromata. . — . Vidi Ceram-Lauwerenfes pulvinaria fia inplere hü- jus arboris foliis, dicentes hoc valere capiti calefa- | cien» worden, denwelken, mifjcbiem , van de Maffoy-boomen woortgekomen is, deze Wilden dan, ziende dat deze baf alzo door de Werelt getrokken wert, zyn zo jaloers daar over, datze niet alleen de vreemdelingen verbieden diep landwaart in te gdań ; maar ook geen forige boompjes wil- len laten vervoeren, hoewel ik bet door de Ceram Lau- wers , dewelke nochtans by die wilden groot credit beb- ber , verfcheide malen beb laten ondernemen. Gebruik. Dezen baft is niet door gebeel Indiën gewilt of getrokken , maar alleen by de Maleyers op Sumatra, Borne, Java „en Baly, voor welke landen jaariyks een la- ding van twee vaartuigen (Sampans genaamt) genoeg is, doch men begint bem nu ook na Sina, en Japan te zen- den, en aldaar met goede winft te verkopen. Hy wert meeft gebruikt, om bet lyf mede te fmeren, zo wel van Mannen; als van Vrouwen, en voornamentlyk in re- genacbtige koude dagen: Want by verwarmt matelyk , en file de buik-pyn , die uit de koude voortkomt; flerke ook alle leden, die door koude zyn verlamt, als xynde droog, beet, en doordringende van natuur, ja zodanig , dat bet ook op de buit van de Europianen: eert , de- sche root-maakt.- De Favaanze en Balifcbe Prouluiden zyn zeer bedreven, om ¿en verwermende pap uit deze Jcborffe te maken, en Waar mede zy ook het lyf geduurig beftryken , niet alleen, om (als gezegt) te verwermen y maar ook om zyn goede reuks wille , doch als dan doenze nog daar by de naarvo ne , Culilawan, een weinig nagelen, en geel-Sandel-hout ; avelke zalve men noemt bet beete Bobory. Men zegt dat de Inwoonders van Coebiay eenige bonden medeleidens alsze in ^t. Bojch gaan, om Majfoy-boomen op te zoeken , en datze de gene voor goet en volkomen ryp boudèn ; aan welkers [Lam door die honden wort géknaagt, de Ceram- Lauwers brengen ook zomtyds eenige ftukken van "t; bout , em de takken me- de , en verkopen bet voor een CH prys; want dit bout heeft al mede zyn gebruik in de Medicyne, riekende fterk na Malfoy, maar is-wêl een-graat flapper im bitte, en wert daarom veel gebruikt tot de Bobory zaloe , die men naakt voor kleine Kinders, dewelke de bitte ou de haft niet verdragen-konnen , zommige Maleyers doen de Maf- Joy ook im bum koft, inplaats wam'andere fpeceryen en genze ook onder de Medic mire A io dn USA ETT mbr jaar 1654. Waaren daar twee doortrapte Cerám-Lautfche Orangkayen, Sinoos en Backer, die de Coebiayers veele jaren aardig gen bebben , in "t maken van de prys over de^ Maffoy y gebruikende daar toe een groote fpiegel , de Coebiayers wysmakende , dat- red Kie he alle dexe omleg Eilanden , die Heidenen zyns God ) zouden zien, en bun lieden teat ter zyden dezelve flellendé zo baddenxe ondertuffchen een van baar maats ij paść » die wat agter baar ‚maar regt voor den fpie- ge Jłotńt , em wiens beeltenis in den Spiegel dan den God ewata zoude zyn: Sinoos en Backer begonden dan dit beelt te vragen, of bet wel billyk was, dat zy lieden zo veel voor de Malfoy gaven, als de Coebiayers eiften: En wanneer den geconterfeiten Rewata daar op dem kop Jcbudde , zo vraagde men bem nog eenmaal , nog twee- vermindering van prys y ~~ Omtrent bet tot dat e 20 | quam , als zy lieden daar ob be- ftemt badden „als wanneer Rewata e op Kee en dat Jlegte vo je konde-daar niet tegen bebben; als zynde van baaren God geapprobeert , en dit bedrevenze zolang; tot dat bet bedrog , door eenige andere ; die op de'Ceram- Lauwers ie » ontdekt wierde ; “waar na de vergramde Coebiayers een van de bedriegers „gevangen Arygende, denzelven ook om 't leven gebragt; en in ftuk- . ken gefcheurt bebben: en vertrouwt dat dé Simeeze , en Fapanfche Doĝo: ren dezen baft boe langs, boe meer tot Ey ad zullen zoeken, begeren eń gebruiken: Want by inderdaat een zeer noodig en bequaam middel is, voor die Natie, die aan t vryven en fmeeren zo gewent zyn, en in baare Climaten neffens de bitte, ook većle ko e dagen moeten uitftaan, om de natuurlyke warmte des lyfs te bewaa- ren, en alle pyne, die van beflootene verbolene en koude winden voortkoomt , te berdryven: na Europa wert de- zelve niet vervoert, en zo nu en dan derwaarts gebragt zynde, aldaar ook niet geacht , buiten tawyffel door. on» kunde van zyne krachten; of dat men dezelve door andere Jpeceryen verzetten kan. ` Ik eb ook gezien , dat de Cerain. Lamers baare Doan, kuffens maken van de bladeren dezes booms „ woorgevende, er 9€ ETE IMA A RAND A O a e os NE Tent n II Boek. XXII Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 65 ciendo in itineribus marinis, in quibus multum pati- untur frigoris, ac que pu totam fere fuftinent vitam , quique, uti dictum eft, mille periculis hunc petunt corticem ex barbaris illis regionibus, quemque porro pufillis vehunt navigiis Sampans dictis per quadraginta milliaria trans, mare ad Jave metropoles. Inquirendum porro eft, an arbor hec non magnam habeat affinitatem cum arbore illa, qua aromaticum gerit corticem, & in freto Magellanico crefcit. Que a Carol. Clus. Lib. 4. Cap. 1. defcribitur nomine cor- ticis Winterani, arbor autem ipfi dicitur Arbor Ma- gellanica aromatica. i OBSERVATIO ' Cortex hic Oninius feu Maffoy depi&us exhibetur in Ephem. Germ. dec. 2. ann, 3. Tab. ad pag. 53. & defcribitur p. 55. ut & in Valent, Ind. Litt. Epift. lll. p. 397. & Epift. IX. p. 422. & in Valent, Amboin, defcript. p. 208, dat zulks diende, om bet boóft te gerwermen op de koude Lee-reizen , waar mede zy meeft bun leven doorbrengen, balende „als gezegt „deze baft met duizentderbande gevas- ren uit de gemelde barbarifcbe Landen, en brengen de- zelve dan wyders met haare onnozele vaartuigen , Sam- pans genaamt , by de 400. mylen over Zee, nade Koop- Jłeeden van Fava. Voorts flaat nog te onderzoeken, of dezen boom niet wel n bebben een groote gemeenfchap met die boom , die een Jpeceryagtige fchorfJe beeft, en in de Magellani- Jtbe firaat waft: By Carol. Clus. Lib. 4. Cap. 1. be- Jchreven, onder den naam van Winteranus Cortex » doch den boom zelfs wert van bem genaamt Arbor Magella- nica aromatica. i AANMERKINGE. ., De Maffoy-boom wert mede van Valent. befchréven in de befchryving van Amboina p. 208. en by Valent. Ind. Litter, zT II, p. 397. en Epiff. IX, p. 422. en is afgetekent in de Epbemer. Germ. dec. 2. ann, 3. in de plaat op pag. 53. en pag. 55. wertze befchreven. i CAPUT VIGESIMUM SECUNDUM, Cortex Caryophylloides. Culitlawan. | veltri colligitur arbore , que truncum gerit al- má rectum, quem homo vix ulnis complecti Is coma non eft admodum ample extenfa, ituram gerit denfam , forma Laurum referens; Ejus rami funt pauci, ac plerumque in altum erigun- tur; Foliorum raches feu ramuli virides, & firmi, bini femper oppofiti, atque cum pari proximo cru-: cem formant, fingulaque cenjugatio forcipem refert tridentatum: Folia cruciformiter itidem locantur , bi- nafemper oppofita, tria quatuorve paria inunarachi, que formam habet cufpidis ferrez ; Folia hzc Cin- namomi folia referunt, vel proxime magis accedunt adilla Cafe lignez , cum quibus utrisque arboribus hec CS hic quoque aromaticus eft, atque ex fil- > Culit-Lawan magnam habet affinitatem. Unumquod- que folium in vetuftis arboribus palmam longum eft, tres quatuorve digitos latum, in junioribus vix fpi- thamam longum , quatuor quinqueve. digitos. latum proxime ad fuam originem , unde fenfim anguftantur. & in acumen definunt ; funt porro firma, ficca, & fi franguntur , crepitantia , fuperius intenfe viridia & glabra, inferius glauca vel cinerea, trés habent ner- vos per folii longitudinem decurrentes, inftar Plan-. taginis latifoliz , ad digiti latitudinem circiter ad or- tum concurrentes, & infuperiore protuberantes par- te , fpatia autem intermedia tenuibus pertexta funt venulis; Illorum fapor eft mucilaginofus & pa- rum aromaticus ad Caryophyllos accedens. Fru&us raro obfervantur,quum altiffimz fint arbores, atque plerumque inmaturi nec perfecti decidant ; arbo- res verofoli bene expofitz , nec multum decorticatz, fru&us fuos optime exhibent, hofque producunt (ine notabili florendi modo ; mox enim viridia & acuta rebent capitula, ex quibus oblonga propullulant acce, Glandibus fimillimz,fed multo minores, glabra, glaucique coloris: Sub exteriore craffo & viridi pu- tamine oblongum reconditur officulum, Lauri fru- nillimum, ex | rubens, in binas divifi- un fimill CX e partes. ! ; ce ITO profundior eft quam in Glandibus, in fex apices divifus,& frućtui aréte junćtus:Hic vero magnitu- dinem fén kowo Olive adeptus , in quibusdam ad pu unam dehifcit partem & ćxcrefcentiam emittit tenuis, mollis, fungolz, & flava fubftantie, fubtilifimam Ochram, velfebum quoddam flavum referentis , mag» nitudine depuratz Nucis Juglandis: Atque h&c ex- crefcentia five abortus tandem ita totum obtegit viri- dem corticem, ut in ejus centro pars quzdam tan- tum confpiciatur: Ex purpura-rubens officulum to- tum eft tum confumptum , viridifque cortex vel pu- Tom, II, tamen - der de buitenfte ? Moenss In. i aliculus autem, in quo continentur bac-, XXI. HO ORP ST UK = Culit - lawan ; Boom. D^ is mede een [peceryacbtige baft , en komt van een wilde boom, met een booge en regte flam , die ge- , meenebyk een man pas omvatten kan, deszelfs kruin is niet zeer breet, maar. digt van loof , van aanzien als een Lauwrier, de takken zyn weinig, en fłaan meefl over einde , de ryskens zyn groen en flyf , tavee en twee tegens malkander ftaande, en maken met bet naafle paar een kruis , vertoonende’ ieder t'zamenvoe ing een drietandi- ge work : De bladeren ftaan ook in "t kruis tapee en twee tegens malkander , drie en vier paar aan een rysken , beb- bende de gedaante van 't Yzer , of de [pitze van een piek, en gelyken wat na de Caneel-bladeren , of om 't nog nader te zeggen, die van Caffia Lignea, met welke twee boomen de Culit-Lawan ook groote gemeenfchap beeft: leder blad ts aan de oude boomen een band lank, 3, en 4, Vingers breet , en aan de jonge een Dog Jonk, en vier en vyf vin- gers breet , naaft aan baaren oorfpronk, en wan. daar al- enskens toejpitzende of [pits toelopende: Voorts ftyf » droog y. en-in.'t breeken kraakende y van boven boog-groen, em glat, en van onderen na den gryzen, of Spaanfch- groen trekkende ; zy bebben drie zenuwen in de lengte opende, gelyk de bladeren van Weegbree, omtrent een vinger boven den. oorfpronk t'zamen [Lootende , en aan de bovenfte zyde ook uitpuilende „ zynde de tu[Jcben-plaatzen met fyne doorweeven, de finaak is flymerig, en cen weinig Jpeceryachtig , wat na de nagelen trekk nde, D De vruchten ziet men zelden , om dat bet zeer hooge boo. men zyn en de vruchten meeft ontydig en onvolmaakt af- wallen , de boomen die wel ter-Zonne jłaan, en niet veel gefchilt werden , vertoonen baare vruchten wel. bet befte, en brengen dezelve voort , zonder merkelyk bloeyzel , ver- toonende ftraks of ten eerften groene fpitze knopjes, daar lankwerpige bezien uit voortkoomen , de Ekelen zeer gelyk, doch veel Ge lat, a "ipa vas coleur + On- „de buitenfve dikke groene fcbel legt cen lankwerpige korrel, de Bak laren golyk, LA „en die men in tween deelen kan , bet. kelkje , daarze in Baan, is dieper, als dat van de Eeken, in zes fpitzen sereni aes digt te- gens de vrucht aanzittende of aanlegnende :: De vrucht nu tot de grootte van een balfwa(jen Olyve gekomen zynde , zo beginnen zommige, of de eene zoort-van dezelve aan de eene zyde wat open te berften en eenuitwaffing te krygen, van een fyne » zagte, drooge, en geele Jubftantie , den cker , of een a fynften o ig geel /meer gelykende y totdegroot- te van gen E cbilde Wal-noote: En dit uitwas bedekt de groene fcbelle ten laatften zodanig, dat men daar van maar een ftuk in de bolligbeit overig ziet; De purper-ro- de korrel is als dan ook gebeel verteert, en de groene I your 66 tamen in fubftantiam degenerat cartilagineam , fapo- re & odore Srel bia) be? referentem , atque aroma- ticum hunc odorem diu retinet , fi occludatur velbe- ne confervetur. Hunc vero abortum non omnes pa- tiuntur baccz , plurima autem decidunt, harumque maxime mature terram attingentes arbufculas proger- minant, relique autem paucz petiolisadharentes de- hifcunt, & iftam emittunt excrefcentiam , que fru- Gtibus iftis irregularem dat formam inftar glebe SEE terree , que, fi tangatur , adeo mollis eft, ut pro febo haberetur: Talem vero fubftantiam Cinnamomum quoque producit, que, fi manibus tangatur, has co- lore fuo inficit flavo ; Subftantia hzc interne durior eft, nucleique formam habet, qui tamen non pro- germinat. Fruétus Menfe Aprili confpiciuntur , & Augufto de- cidunt: Trunci cóftex externe glaber eft, cinereus velalbicans, intérne pallidiorem gerit colorem quam cortex Maffoy, ex ruffo in flavum tendens, inftar latéris femi-co&i, in vetuftis truncis digitum craffus, in füperiore ejus vero parte tantum dimidium digitum craffus vel paulo tenuior eft: Exteriore fepe parte ver: rucis obfidetur; ex una quoque arbore di lex colli- gitur cortex, inferior enim craffior multo ficcior eft & fragilior, multo tamen lentior quam Mafloy. Sapore & odore adeo eft acri, & ita a OE. Jum: accedente, ut pro iftius arboris cortice habere- tur; Culitlawan vero aliquid peculiáre habet, quum ejus odor fit adeo gravis, ut capiti obftet , illudque ravet: Cortex fuperior multo tenuior & durior eft, aporifque & odoris jucundjoris, quique, fi manduce- tur , mucofitatem cum levi exhibet adftrićtione , uti in recenti Caffia Lignea; in ficcato autem cortice mi- nor apparet adítriétio , fed parva tantum amarities , pri- mo majorem exhibet calorem & acrimoniam quam Maffoy , hujus autem fervordiutius durat , quum Culit- lawan ex aériis magis conftet partibus: Ore mandu- cátüs hic cortex acriter linguam vellicat, ac prefer- tim inferior craffus cortex, "^ calamum vero, vel femi-digitim modo: craffus eft, multo jucundiorem habet faporem; repletque os grato c »phylli fapo- rei“ Recens cortex per aliquot dies ad folem exfic- cahidus eft, antequam deponatur, tumque odorem habet vinofum & jucundum', alias mucorem facile contrahit: Non eft fervandus in occlufis ciftis y fed in ventofis & apertis locis ¿uti in cenaculis fub domus faftigio , ubi per duodecim confervavi annos. Culitlawan ex Papuanis & Moluccis delatus infulis paulo magis eft fufcus & acrior quam Amboinenfis fed non ita jucundum habet faporem , atque pro Mat foy haberetur, qui plerumque durior & vior eft: Totus cortex ex arbore avellitur & decorticatur, nec quidquam abjicitur , uti fit cum Cinnamomi cortice , cu- jus exterior tantum depuratur pars. Contuli folia Cinnamomi , Culitlawan , & Caffiz lignez , atque com- peris cuncta tribus nervis longitudinalibus conftare , pertexta effe, atque porro effé glabra, firma, & aro- matici odoris & faporis. Cinnamomi folia erant latio- ra, breviora, & rotundiora; Caffie Lignez oblonga erant & acuminata: Culitlawan vero erant longiflima & firmiffima, ac gquatoris partem borealem ; queda m, occurrunt arbores in Celebes parte Auftrali in monti- bus Boegenfibus & prope Balante: Culitlawán in hifce arbor infulis crefcit ad /Equatoris partem au- m. Hoc autem quoque patitur exceptionem , er A enim regione maxime Ural infularunà | marum Caffia occurrit lignea, & Culitlawan in uña eademque infula, fique attendátur accurate , PM goes in Amboinenfi differentia, alba nem- pes & rúbra. Albus cortex laterem refert crudum, Geen humidior; tenacior , ac craffior, atque in longis fruftis ex arbore decorticatur, quique mercatoribus magis placet. ` Ruber mágis ruffus eft inftar lateris nempe femi-coéti, tenuior eft, & frangibilior, quiin longás decorticari nequit partes, uterque vero aque bonus peculiarem magis habebant faporem. — HERBARII AMBOINENSIS Liber Il. cap. XXII. fchille verandert zig in een kraakbeenige fubftantie, van fmaak en reuk de Nagelen wel gelykenae „ beboudende zy- nen fpeceryachtigen reuk nog langentyd , als bet opgefloten of wel bewaart wort: Doch dit uitwas en krygen niet alle bezien, maar de meefte vallen af , waar van deryp- fte, alsze op de aarde raaken , jonge boompjes voortbren- gen, en de weinige, die dan aan de fleelen blyven , ber- fien op, en bekomen bet voornoemde uitwas, "t welk die vruchten een onge/chikte gedaante geeft , te weten , gelyk een klontjen aarde, zynde im "t aantaften zo zagt, dat men 't voor fmeer zoude houden : Hoedanige fubftantie cen Kaneelboom mede voortbrengt , enin 't bandelen verft bet de vingers ook geel, van binnen is bet wat barder , en heeft de gedaante van een korrel , doch die echter nie: voortteelt. De vruchten komen- voort in April, en in Auguftus wallenze af, de fchorffe des Bom: is van buiten effen, ligt-graauw , of witachtig, van binnen veel ligter van coleur, dan de Maffoy, wat uit den roffen na 't geele trekkende , als cenbalf gebakken fteen „ aande onder- ‘em. men cen vinger dit: en na boven toe een balde vinger „of nog dunder , en'aam de buitenfte zyde meeft doorgaans met vratten bezet, men beeft van: eenen boom ook twe- derlei baft of fcbor[fe, want de benedenfie en dikfte is veel drooger , en brojjer, doch evenwel nog tayer dan de Maffoy: Van [maak en reuk zeer fcberp, en xo na den Nagel reuk trekkende ; dat menze voor de baft wan dien boom zoude bouden, doch beeft den Culitlawan nog wat byzonders , zynde zo Bert „datze bet hooft befavaart: De bovenfte [cbor[fe is veel dunder en harder, ook lieflyker van fmaak en reuk, en in 't kauwen wert men eenige Jlymerigbeit , met een kleine zamentrekking gewaar, gelykin de ver/che Caffialignea , dog inde drooge fcbor[Te vint men. ` minder zamentrekking , en daar tegen een kleine bitterbeit, is: In de mont gekaaut zynde, zo le dy! de ton- Core , doch die maar fmaak, en vervult de mont met een- y Haars reuk: De verfobe fcbor(Je moet men eenige Zen is dé Zonne laten drogen, eer thenze weg legt, riekende als ván de Culitlawan daar naaft » docb kleinder , en beide na Koneng en btans niet Y cene Calha Hates tec O eeh in't Weft ea int coften van de OP Eilanden aan , dode Celebes, neo, ; tot in Cambodja , en Toncking, meeft benoorden de li- nie: Want men ook eenige weinige boomen vint op Cele- bes Zuider-zyde int Boegi/che gebergte , en by Balante: De Culitlawan bezit deze Oofter/ebe Eilotiden bezuiden de linie : Doch dit beeft al mede zjn uitzondering t Mindanao *t Zuidelykfte van dh ylippinen beeft “on Caffia lignea, en Culitlawan op een en "t zelfde Ei- land, en als men "er naauw op let , zo kan men twee on- derfcbeiden vinden, aan de Amboinfche Culitlawan, te weten, witte en roode: De witte fchorfJe gelykt na een raauwe moppe , is vochtiger, tayer, ook ditas en laat baar dierbalven met lange ftucken van den boom fcbillen, "t welk den Koopluiden aangenamer is: De roode is ro[fer van coleur , te Weten, als een balf gebakken [leen , ook dunder, en brokkeliger , waar van men geen lange ftuk- ken krygen kan; dog beide even goet en JPEN $ e "EMI" II Boek. XXII. Hat AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 67 bonus atque aromaticus eft: Alba fpecies iftos fert fructus, qui dehifcentes febum illud exhibent flavum: Fru&us vero rubrz fpeciei inftar parvarum funt Oli- varum, fed funt magis oblongi, nec dehifcunt, fal- tem non ita ac in alba fpecie, utriufque enim fructus ac folia fere nullum habent difcrimen , fruétus quo- que aliquando in tantam excrefcunt magnitudinem , ut tres fimul quatuorve glebz uvarum racemos re- ferant, qui fifi flavum quafi exfudant febum , fic- cum, & mucofum, fub quo ficca inftar fpongie loca- tur fubftantia faporis aromatici, in centro harum gle- barum oflicula feminalia reconduntur & inveniuntur. Arboris lignum eft albicans & fungofum , edifició- rum ufui ineptum, fed optimum ad focum exftruendum: Radicum cortex maxime differt a trunci cortice quoad faporem , preter iftum enim aromaticum faporem multum quoque participat de Foeniculi fapore, qui cum illo Saffafras Occidentalis adeo convenit fapore, colore , & fubftantia, ut a Medicis noftris & Chyrurgis in Batavia ab anno 1676. in ufu medico pro vero lig- no Saflafras coeperit ufurpari, in quantum vero dif- ferat ab Occidentali iftaarbore, in Florida SC Virginia crefcente, que verum dat Saffafras, videri poteft apud Nicol. Monardum cap. 24. ubi in totius arboris forma nihil occurret, quod cum Culitlatwan noftra conve- nit, excepto Foeniculaceo odore & fapore corticis: Meo autem judicio Occidentale Saffafras faporem iftum multo gerit penetrantiorem & jucundiorem , gradumque minorem caloris habet quam Culitlawan. Nomen. Latine Cortex Caryopbylloides , Malaice Cu- lilawan , quafi diceres Culitlawan , per abbreviationem Culit-Buguliwan, h. €. Cortex Caryopbylleus, ob odo- rem, quem fert. Amboinice dicitur Salackal & Salac- kar , quium Javani hanc quoque vocant Sindoc , quam diverfum puto corticem , & fequenti defcribam Capite, ceterum Tedjo vocatur. a Ceram - Lauwerenfibus , & Eyck in Aru-Haum. ts -.JNefcio , unde affinitas enata fit inter vocem Salac- kal, & Arabicam Salicba , qua Arabes Caffiam odo- ratam vocant a fpoliandi fignificatione , nam Arabi- cum Salaba fignificat Detraxit pellem , quia omnis Caffia Ê fuo cortice quafi fpoliatur. Non abs re hinc fufpicari licet, antiquos Amboine incolas quz- dam flirpium & animalium nomina ex Arabico olim per Orientem univerfali idiomate defumpfiffe , & hanc Salackal denominaffe a fimilitudine Saliche vere, id eft Caflie lignez , velut & Alballa defcendit ab Al- hanna, id eft, Cyprus & Moluccus. Senya five Su- nya, fpinofiffimus frutex, alias Sappan dictus , ab Arabico Sent, id eft, Rubus Caninus , quod porro ve- nit ab Hebreo Seneh, id eft Rubus, fic Schid, id eft Rubus, & quoque Schid, id: eft Nuge filvarum , ab Hebreo Schayth, id eft vepres. . PERA MRR Bp + Zan + Pod » - O cad 4 OR De E Ci I ache Locus. Arbor hzc diffufe admodum per orientales in- fulas,optima autem in Amboina reperitur, fed noninhac tota infula , & tantum in Leytimora circa pagos Saya , Rutton, & Ema, ubi ejus copia jam quoque minuitur , uum anno 1664. ejus corticis magna fatis quantitas pro Gett in Europam fuerit mittenda, quo plurime ve- tuftarum arborum decorticate perierunt. -Damnum autem facile intra aliquot annos refarcient de novo propullulantes arbufculz : In parte auftrali magne Cerama in finu 'Elipaputi ufque ad-Keffing he quoque occurrunt arbores , quarum tamen cortex non ita pre- ftans eft ac Amboinenfium: In infula quoque Molucca, Batsjan dicta, crefcunt, ut & in Papuanis infulis, quarum cortex Amboinenfi prevalet fervore. Magna autem copia inveniuntur arbores in infulis Key & Aru, unde tote hoc cortice replete naves deduci poflent, cum Pupuano conveniente , fat magna in quantitate. reperitur quoque in ora boreali Celebis, in traétu Caudipan. Item in Sumatra circa-Palimbangb, & in Borneo circa Succadana, ex Java itidem Culilawan ad- vehitur , fed puto corticem efle Sindoc. InSolora in- ventus quoque fuit hic cortex , fed fapore itidem dif- pen ferens ab Amboinenfi, ut & in Mindanau, uti fupra diétum fuit, - Tom, II. ag ec Ufus A De witte zoorte draagt de voornoemde vruchten, dewel- ke openberftende , dat geele ongel uitgeven : Maar de vruch- ten van de roode zoorte blyven als kleine Olysen , doch wat lankwerpiger , en berften niet open: Immers zo veel niet als aan de witte zoorte, want de vruchten en blade- ren van beiden hebben bykans geen onderfcheit , ook wer- den de vruchten zomtyds zo groot , dat die 3. en 4. klont- jes vertonen als een trosje druiven, de geborftene van co- leur botter-geel , droog em fmeerig , en daar onder een drooge fubflantie als een fpongie, Jpeceryacbtig van reuk, in 't grootfle van deze klontjes vint men de zaat-korrels. Het bout is witachtig en voos, tot bet timmeren niet bequaam , maar geeft goet brantbout: de fchorfJe der wortelen verfchilt aan fmaak merkelyk van de fchor ffe des Dar, want zy beeft, bebalven de voornoemde Jpecery- acbtigbeit , een Venkel-achtigen fmaak, dewelke met die van `t Weft-Indifche Saflafras in fmaak , coleur, en fub- Jtantie zo na over een komt , dat menze by onze Doctoren, en Chyrurgyns op Batavia, t'zedert bet jaar 1676, in de Medicyne voor opregt Saflafras heeft beginnen te gebrui- ken , doch hoe veelze verfcbilt van dien Weft - Indifchen boom im Florida en Virginia groeyende, waar van bet originele Sa[Jafras komt , kan gezien worden by Nic. Monardus , Cap. 24. , alwaar men aan de gedaante wan den gebeelen boom fchier niets zal vinden, dat met onze Culitlawan overeenkomt , bebalwen den Venkel-achti- gen reuk en [maak van de fcbor[fe : Na myn oordeel beeft et Weft-Indifcbe Saffafras den voornoemden finaak veel duidelyker , en lieflyker , ook is ’t wel een graat minder in bitte dan de Culitlawan. AE Naam. Jn 't Latyn Cortex Caryophylloides, in ’t Maleyts Culitlawan , als of men zeide Culitlawan, zynde verkort van Culit-Buguliwan , dat is Nagel-/chor/- fe „naden reuk, dien ze beeft. In’t.Amboins Salackal en Sa- lackar: zommige op Fava noemenze ook Sindoc , bet wel- ke ik voor een byzondere baft aanzie, en in "t volgende Cap. befchryvenzal , anders bietze Tedjo by de Ceram- Lauwers: en Eyck op Aru-Haumo. - Jk weet niet, waar van de overeenkomft is tuffen bet woort Salackal, eń bet Arabifche Salicha, waar mede de Arabiers de ruikende Caffia benoemen , afkomftig , en betekenend. rooven of jbolteren » want bet Arabifche Sa- lacha betekent, hy heeft het vel afgeftroopt, om dat al die Caffia van al zyn Jobor/je meejl -berooft wert. Waarom niet buiten reden men giffen mag , dat de oude Inwoonders van Ambon eenige namen van gewaflen, en beeften ontleent bebben, van de Arabifche buiging toen- “maal door bet gebeel Ooften gebruikelyk , en dat deze Sa- lackal genaamt zy van de gelykeni(je met de waare Salic- ha, dat is de Caffia lignea, gelyk Alhalla afflamt van Alhanna, dat is de Cyprus en Moluccus : Senya of Sunya betekent een zeer doornagéige ftruik , die anders Sappan genaamt wert van bet Arabifche Sent, dat is Rubus Caninus, ofte bonds braam, welk woort verders ‚ook Ss is van bet Hebreeuw/che Seneh , dat is Rubus ofte Braam, gelyk ook Schid betekent Braam , en . Schid-de Nuge filvarum van bet Hebreeuw/che Scha- jich „dat is Vepres, ofte doorens. | Plaats. Deze boom waft zeer, verfpreit door de Oofter- lyke Eilanden , de befte vint men in Amboina, doch niet over bet gebeele Eiland , maar alleenlyk op Leitimor , om- trent de dorpen Saya, Rutton , en Ema, alwaar by nu ook begint te minderen , om dat men Ao. 1664. een rede- lyke partye van die fchorfJe tot een proef na Europa moefte zenden , waar door de meefte oude boomen gefchilt wierden, en uitgingen: Doch die fcbaade zal men inkor- te Faaren, door de nieuw opfchietende boompjes , weder- om vergoet zien: op de Zuid-zyde van groot Ceram „vin de bogt Elipaputi, tot Keffing toe, vint men die boomen mede , doch baar baft is zo goet niet als den Amboinfchen: zy groeyen ook op bet Moluxe Eiland Batsjan , en de Pa- poefe Eilanden , welkers baft , als gezegt, deAmboin/che in- bitte overtreft: In grooter menigte vint menze op de Eilanden van Key en Aru, alwaar men daar van wel een geheele Scheepslading zoude kunnen krygen, met de Papoefe overeenkomende , by walt ook in redelyke menig- te op de Noort-kuft van Celebes, by de Negory Caudipan. Als mede op Sumatra, by Palimbangh, en op Borneo, omtrent Succadana , van Fava brengt men ook wel Cu- lilawan, maar ik meene , dat bet de fcborfJe Sindoc zal zyn: men beeft bem ook op Solor gevonden ` Doch alme- de in fmaak van de Amboinfche verfchillende , en insge- Iyks ook op Mindanau , als boven is gezegt. — ZNA Gebruik. 68 HERBARII AMBOINENSIS Liber Il. cap. XXII. Ufus. Cortex hic quoad fenfum externum Maffoy corticem fuperat calore , ita ut ultra tertium gradum fit calidus , eft quoque magis penetrans, fed ejus vires quo- que citius pereunt , uti fervor Piperis multo citius pene- trat quam Zingiberis, non autem tam diu durabilis eft; Non ita multum ufurpatur quam Mafloy , & maxima ex parte in infula Baleya, & dimidium tantum valet pretium corticis Mafloy. Communis vero ejusufus eft ad ege ven famofi unguenti Bobori, quod du- plex plerumque eft: Primum autem componitur ex variis lignis odoriferis, corticibus, & floribus, que omnia in pultem conteruntur fübtilem , qua indige- ne muliercule fuum inungunt corpus, tam ad modi- cum celorem, quam ob preftantem odorem: Alte- rum feu fecunda fpecies praeparatur ex Mafloy , Culi- lawan, Caryophyllis , & fimilibus ferventibus cortici- bus ac fructibus, fimul ut fupra contritis, ut corpori frigidioribus diebus majorem adferant calorem: Ac porro ut cuncta abdominis tormina, dolores, & Ce- phalalgias, ex cauffa frigida ortas, tollant , hunc in finem «bo iftos cortices manducant non fubtiliter , fed groffo modo, five cum Siri Pinanga & pauxillo Caryophyllorum , hacque mafticatione confpergunt ventrem vel frontem egri, qui mox ardorem vel cutis titillationem fentit, quo obftruéti frigidi fla- tus extrahuntur, atque evanefcunt. Hecque adio MalaicenfibusSumbor feu irroratio dicitur, qua faftidio- fis hominibus obftat, fed compertum eft, hzc medi- camenta tali modo mafticata & irrorata penetrantio- ra ac magis prefentia efTe, quam fi fupra porphyri- tim fuerint contrita, horum autem vires fine dubio exaltantur dentium ruminatione & oris calore. Baleyenfes & quidam Javani Culitlawan quoque utuntur , uti fupra de cortice Maffoy fuit dictum, loco aromatum in cibo. Ore manducatus five folus, five cum Pinanga , bonum dat oris halitum , & coétio- - nem ventriculi promovet. Compertum quoque fuit, fi gravide hoc utantur cortice, five in cibo, five cum Pinanga manducent , foetum quam maxime confortari, nec ita facile abor- tum illas pati, quod & etiam de Rofmarino teftatur: Notandum porro eft, craffiorem corticem externe ad- hibendum effe ob acrimoniam, tenuem vero ac me- diocrem interne, talis autem , qui cultri habet craffiti- em, nimiam inter edendum dat mucofitatem: Unde medius eligendus eft; arte Pharmaceutica ex hoc cortice Oleum quoque extrahi poteft, licet rarum in- de proveniat, indicio paucum in hoc latere cortice: Oleum hoc eft tenue, flavum, bonum fpirans odo- rem, & corroborans , fimulque in eo detegitur odor & aroma Caryophyllorum, & Nucis mofchate , fed cito avolat, ut Oleum Cinnamomi. Ex foliis aqua deftillatur odorate Cinnamomi aque zmula, fed paulo debilioreft; Quadam hujus corticis fruftula ollulis iadita repletis Boc boinenfi, illud confervant, gratumque ipfi prebent faporem & odorem. In cunctis aromatum ciftis, qua in Java venduntur, quzdam hujus corticis femper in- veniuntur fruftula , atque Sinenfes hunc in Sinam devehere jam incipiunt, & in ufu Medico adhibere; In Hollandiam, uti dictum fuit, pro fpecimine anno 1664. tranfmiffüs eft, fed ibi non fuit ulterius expe- titus pre ignorantia forte. Hujufque arboris radices hodie loco Saffafras occidentalis que dictum fuit. Anno 1691. Ex Batsjam mihi tranfmiffi fuere varii hujus Culitlàwan tenues cortices, colore & fubftantia haud multum ab Amboinenfi differentes, fed maxime fapore diverfi, qui dulcis & perfecte Anifatus erat , uti in vero Saffafras, praefertim tenues cortices, qui pro diverfa haberi poflent fpecie, fed juxta relationem ex unía eademque erant arbore , ceterum ordinarius Culit- Jawanodor aderat, fed debilis; folia autem non erant addita: Oleum deftillatum nullo modo aromaticum r. odorem, qui in Amboinenfi obfervatur. In ave montibus Culitlawan quoque crefcit, fed ejus cortex eft tenuis ac mucofus, unde non zftimatur, optimus vero ex Borneo adfertur nomine Sindock, maxime tamen ab hoc Culit-lawan differt, quum ficcior , & amaricantis faporis. urpari, fupra quo- EXPLI- ca[Jam feu Garo Am- . - mysacb Gebruik. Deze baft overtreft na ’t uiterlyke gevoelen, de Maffoy in bitte, xo dat by tot over den derden graat komt, is ook wat doordringender , doch zyne krachten vere dwynen ook lichter, even gelyk de bitte van den peper wel fcberper en beeter aankomt , dan die van de Gember, doch weder zo lange niet en duurt, by wert ook zo veel niet gefleeten als de Maio, en wel voor °t merendeel ge- bruikt op bet Eiland Baay , en mag omtrent de bal- we prys balen van den Maffoy sin 't generaal wert by ge- bruikt tot bet bereiden van de vermaarde Bobori-zalve , dewelke meeft twederlei is: Als werdende de eerfte ge- maakt van alderbande welriekende bouten , fchorfen , bloemen, ESc. en erger tot een fyne pap gevreeven, waar mede de Inlandfche Vrouwen baar lyf dern. 30 om *t zelve matiglyk te verwermen, als om den goeden reuk: De andere of tweede zoort wert gemaakt uit Maf- Joy, Culilawan , sg en > en diergelyke beete fcbor[fen, en vruchten, mede als vooren gewreven, om bet lyf by koude z" wat meerder warmte toetebrengen: Maar om voorts allerhande buik-pyn , krimping en booft-faveer , uit koude voortkomende , te verdryven , zokaauwenze de twee voornoemde baften niet beel fyn, maar wat groffelyk in de mont, °t wy alleen, of met een Siri Pinang , en wat Nagelen, daar mede uit baar mont befproeyende de buik, of bet voorbooft van den Patient , dewelke ftraks eenigen brant of tinteling op de buit gevoelt , waar door de inge- flootene koude dampen uitgetrokken werden: En deze attie biet in "t Maleyts Sumbor, dat is, befproeyen, bet is voor viexe luiden wel een afzienelyk werk, maar men beeft evenwel bevonden, dat die Medicamenten , op zo- danige manier gekaaut en opgefproeit zynde , krachtiger werken , dan dat menze op een fieenwryft, buiten twyf- fe! opgewekt, door bet malen der tanden, en de bitte des mondts. De Baliers , en zommige Favanen gebruiken ook de Cu- lilawan , gelyk boven van de Mao is gezegt, in plaats van fpecerye, in baare koft. Im den mont gekaaut, of alleen, of met Pinang, maaktze een goeden aa[Jem , en bevordert de kooking des maags. ` Men beeft ook ervaren , dat wanneer een fwangere Vrouw dezen baft zo mu en dan, of in de koft, of met Pinang eet, de vrucht daar door — n 2 en vaft cy «vert, gelyk men ook zegt , dat de Roofema- ryn doet: Nu Daat nog aantemerken, dat men den dik- ken baft witwendig dient te gebruiken , om xyne Jcberpigbeit , maar de dunne of middelmatige inwendig , doch die gene die maar een mes dik is, sefi in °t kaau- wen te veel flymerigbeit ` Dierbalven men de middelmati- ge verkiezen moet: mem kan ook door Apotheekers kon/t uit dezen baft een Olie trekken, boewelze «vat fcbaars daar uit komt, een teeken zynde , datze zeer mager is: Dezelve Olie is dun, geel, zeer welriekende, en bert- Jłerkende , en men wort te gelyk gewaar de reuk, en fpe- ceryachtigbeit van Nagelen, en Note-mufchaten, maar dezelve vervliegt ook zo ligt, als die van de Caneel-olie. Uit de bladeren komt een welriekent water, "t welk wat na bet Kaneel-water gelykt, doch is wat flapper. Eenige kleine ftukjes van deze bafl gedaan in de potjes „die met Bocaffan gevult zyn , bouden dezelwegoet , engeven baar een en rs geur. In oc. die men M 6p Fava verkoopt, vint men van deze baft altyd eenige fify up de neezen kj m de beginnen dezelve nu ook na Sina te voeren , en in bun Medicyne te gebruiken; Naar Hol- land, als gezegt , is by mede Ao. 1664. tot een Proef ge- voert, maar aldaar niet getrokken geweeft , miffchien E Faj sda men de A en van dezen boom | s mede m plaats van't Weft-Indife. | ne em » is wed be gezegt. om. 0. 1691. Lyn my van Batsjam toegezonden eeni, dunne fcborfJen van Culit-lawan aldaar groeyende , aan es leur en fubjtantie niet veel van de Amboinfe verfebillende, maar merkelyk in 2 Jmaak H dewelke Gier zoet en A- WAS s ge m opre, "as byzonder = lyk de dunne febor[Je , dewelke A aeta zoorte zoude aangezien hebben, doch s aanfc. warenze van eenderlei boomen , anders den gewoonelyken reuk van Culit-lawan was "er mede by, doch flap, ende bladeren wierden "er niet by gezonden. De gediftilleerde ` Olie badde ook op verre na zo een aromatiquen geur niet, dan die van de Amboinfe jakt «vert. Op de bergen van Fava valt ook een Culit-lawan , doch die is dun van Jeborffe en flymerig , wert dierbalven niet geacht „maar de befte komt van Borneo , onder den naam van Sindock, dog ` merkel yk van onze Culit-lawan ver/chillende, wantze is drooger en wat bitter van fmaak. = DIT- A prr ae mo e e PTA v LRE "p FE II Boek. XXII. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 69 EXPLICATIO Tabule Decime Quarte, ` ug exhibet Lavrum fructu monfirofo & fpongiofo., cortice em Caryopbylleo ; CULITLAWAN a = diétam. A. Fru&fum denotat /pongiofum ac tumidum, | at ; OBSERVATIO.- Arbor hzc proxime convenit cum Cinnamomo , Lauro, & fimilibus, fed fructu abortivo & fungofo ab iis differt , flores ceterum , foliatura, immo & tota forma ipfis fimillima eft. Unde & L 4u R u m fructu abortivo, cortice Caryophyllzo, hanc vocavi. i ; Hic porro cortex defcriptus occurrit in Valent. Indie litte- rate Epift. XXIV. p, 450. & feq. ut & in Ephem: Germ. Acad, mas. curiof dec, 2. amm. y. pag. s3. ubi & ejus delineatio ,. & fub nomine Coelt-lawaz-arboris defcribitur , in Valent. Amboi- ze Defcript. pag. 210 No. XXX IL — — | In Valent. hiftor fimpl. reform p. 172. interrogatur, an hic cortex idem fit, eademque ex arbore colle&us, ex qua Cas- SIA CAR Y OPHYLL A T A, ubidubitatauctor, quum prior multo fit craffior cortice Caffe Ceryopbyilate quod & ego in medio relinquo , quum ius hujus nullam faciat mentionem. Ceterum Caffe Caryophyllate fynonyma & defcriptio , ejusque virtutes occurrúnt in 8. Dale Pharm. in 4fo. pag. 323. ut in CJ. Paul. Herman, mater. med. part. x. Cap. 2. &c. ry UYTLEGGINGE Van de veertiende Plaat, gi Ka een Lavuw RIE R=Boom met een monjireufe em [pongieufe vrucht met een fpeceryachtige en kruidwagelachtige baft ; CoLITLAWAN van Rn A. Toont aan de opgefwolleme fpongieufe vrucht, .AANMERKING E. Deze boom komt het naaft aan de Cazeelen Lawrier=boom, en diergelyke, doch verfchilt daar van door het misgewas van de fwellende yrucht , ánderzins zyn de bloemen „bladen, en ook de ganfche gedaante aan de voornoemde zeer gelyk; waarom ik ze ook genaamt heb Laurus of Lawwrier met een miswaflende en fwellende vrucht; en met een Nagel-en fpeceryachtige fchorffe. Le Deze Ichorfle wort verder. befchreven in Valent. Ind. Litierat, XXIV. Brief. p, «o. en de volgende, als mede in de Epbemer. Germ, Acad. natur. curiof. dec, 2. ann. 3. Pag. 53. en onder den naam van Coelit-lewan-boom by Valent. in de prec p? zam p 210. No, XXXVII, n Valent. hiffor. . reform. pag. 172. wert gevraagt, of deze batt dezeifde "ws en i dezelfde SC ble de Wert, waar van de Cassia CARYOPHYLLATA komt, waar Vo e aa pas A dat de Culitlawan dikker is dan die van de Ceffía ayllata , het geen ik onbeflift laate Ye aro ed Ce = mets melt. ` Vinders zyn de beramin- gen, Schryvers, en de kragten van de Caffia Caryopbyliatate vinden by Sam, Dale in zyn rar: in sa ‘ ne mede in de Mater. Medic, van de vermaarde Paul. Herman eerfte deel , Capittel 2. ZO ` CAPUT VIGESIMUM © TERTIUM x Sindoc. N Borneo & Java alius occurrit cortex Sindoc vocas I tus, quem vulgus cum Culitlawan confundit: Sed puto diverfum eíTe corticem ex diverfa arbore, li- cet arboris formam nemo mihi indicare potuerit. At- que hic cortex maxime a Culitlawan diftert; eftenim quafi raipatus. Sapor primo quidem accedit ad Culit- lawan „fed dein amarities fubfequitur cum adftrićtione, pe tanta in.Culitlawan non occurrit, nec in Sindoc etegitur mucofum illud, quod in Culitlawan latet. olidior faro. d & magisfufcus, externe glaber, & = EPE te a 4 GË Nomen. Nullo alio hactenus nomine nifi Sindoc ine notuit. Locus. Crefcit in Borneo, circa Succadanam , & in Sumatra circa Palimbang. U/us. Ufurpatur contra vermes abdominis, item ad ictus & morfus venenatorum animalium, prius au- tem vulnera funt irritanda & pungenda duris* Tama- ryni filis, ut ater exftillet fanguis, ac dein contritus indoc his inponendus eít, porro tam interne quam externe ufurpatur inftar Culit-lawan, ` OBSERVATIO Sin Doc a Valent. in Amboing | , P. 117, e commemoratur & defcribitur. pr abd Een CAPUT " XXIL HOOFTSTUK: Sindoc, 4? Borneo, en Java, valt nog een guod id Sin- Q doc genaamt , die de gemeene man met Culitlawan confundeert: Maar ik oordeele dat bet een ver- Scheide baft, en van een byzönderen boom is, hoewel my de gedaante des booms tot nog toe niemant heeft konnen beduiden: En zekerlyk deze baft werfchilt ook merkelyk van de Culitlawan; Want by is dichter , bruinder, en valter, van buiten effen, en als gebiet, De fmaak trekt in "t eerft wel klaarlyk na Culitlawan, maar men wert daar op firaks een bitterbeit gewaar , met een ad- Striétie, dewelke zo groot in geen Culitlawan gevonden «wert, en in de Sindoc vint men ook de flymerigbeit niet, die in de Culit-lawan is. H _ Naam. Hy Sindoc bekend, Plaats. Hy valt op Borneo 3 omtrent Succadana, en op Sumatra, omtrent Palimbang. is tot nog toe met geen ander naam, dan Gebruik. Hy wert gebruikt tegens de wormen des buiks, als mede tegens de fteeken , en beeten van venynige gediertens , doch men moet de wonden eerft flooken of Prikkelen , met de barde draaden van Tameryn , op dat bet fwarte bloet daar uitloope , en dan de gevreeven Sin- doe daar op leggen: voor bet overige by wert meeft zo | ámwendig als uitwendig gebruikt, als de Culit-Jawan. AANMERKING E. De Sindoc wert by Valent. in de Befobryving van Amboina p. 217. vermelt ep entrena, ni zo HERBARILAMBOINENSIS Liber II. cap. XXIV. CAPUT VIGESIMUM QUARTUM. Laurafter Amboinenfis: Leytun. Æc pro fpuria Lauro habenda eft, que arbor H excelfa © filveftris eft, mediocri trunco , folia Lauri referunt folia, ac tes illam Nucis- mofchate fpeciem, que oblongas fert nuces, fed funt anguftiora & firmiora utrifque , longo apice, paucifque conftant coftis tranfverfalibus , funtque porro pallide virentia, fique tangantur , rugofiora funt utrifque , fed magnitudine differunt, quoad duplicem hujus arboris fpeciem. Prima feu maxima Leytun fpecies folia gerit pal- mam longa, immo longiora , duos cum dimidio digitos lata, fine ordine locata, folitaria. Fruétus ex brevibus dependent pedunculis ex folio- rum alis progerminantibus, primo obfcure virides , dein nigricantes, magnitudine ovorum columbinorum vel | inftar Sorbi, fed pyriformes funt, externe rugofi, par- visque notati foveolis, exterior gluma binos cultros crafla eft, ficca, fragilis, & arenulofa, acfi prapa- rata calx ipfi foret mixta; Interior nucleus magnitu- dinem habet officuli pruni rotundi, atque in bina fa- cile dividitur fegmenta , quorum unum plerumque minus eft altero. Nucleus hic aliquando eft oblon- gus, & magnitudinis nuclei glandis ac fubftantiz fic- ce. Si recens aperiatur, intus croceum habet colo- rem i Curcume , fed ficcatus eft pallidior, odo- ris fortis & aromatici Lauri baccis fimillimi, Amboi- nenfi nafo grati, fed non ita Europeo. Sapor ama- ricans eft Ss ne notabili acrimonia. = Altera , feu parva Leytun fpecies, precedenti fimi- liseft, fedejusfolia funt minora, & uno pollice bre- viora, tres quatuorve-pollices longa, ultra duos di- itos. lata, paucis obliquis admodum coftis diftinéta , uperne adeo glabra kr Se equalia , ut medius nervus feu fulcus tactu non obfervetur , inferne funt glauca, odoris refinofi. Fructus duplo funt minores, quidam yriformes , alii rotundiores ac rugofi, nigricantes , fi int maturi: Internus nucleus aliquando Lauri officulis fimilis eft, aliquando latior eft ac rotundior, in bina uoque divifibilis fegmenta, ejusdem coloris & fub- antie, odor vero ac fapor in hac parva fpecie forti- or eft quam in priori , in utrifque gratior quam in Lauro, cum parva tamen acrimonia fine adftrićtione. “Odor aromaticus in ficcis quodammodo difparet , ex- 'altatur autem & redit iterum , fi fricentur fructus. Nomen. Latine hee arbor mihi dicitur Laurafter Amboinenfis ob faporem & odorem fructuum , qui Lauri baccis fimiles funt. In Hitoe vocatur Leytun. Jn Leytimora Hiber vel Hiyr. In Oma una Uliaffen- fium infularum Zttir & Ayboo - Ittil. In Hoea-Mohel Ley-itir. E ocus. Raro occurrit, & tantummodo in Amboinen- fibus altis montibus, circa arbores Dammaras, que femper in regionis hujus altiffimis crefcunt locis, item in Omafenfibus montibus; aliis autem populis, quan- tum novi, ignota hactenus eft. Cen? ? Ufus. Arboris hujus fruêtus aromatici tantum funt in ufu, haud tamen familiari. Muliercula Amboinenfes recentes fumunt nucleos, quos cum pauxillo Curcu- me , cum farina Oryze , & Culit-lawan fupra porphyri- tim conterunt, & poft balnea fuum hac mixtura inun- gunt corpus, ut gratum fibi concilient odorem fueque nationi, quamvis Ścalii dicant , hanc inunétionem cor- poris vitiis itidem prodeffe; verum enimeft , tales aro- _maticos fructus in re medica boni ufus ac virtutis effe, „ac forte convenire cum Lauri baccis. Haud tamen expertum eft, quum hz arbores tam raro occurrant. Palumbz hos quoque edunt fructus , interiorefque nucleos pet feceflum iterum ejiciunt, qui in terram ca arbufculas emittunt , qua aliquando in ortis plantavi, fed ibi non ita facile progerminant, uti & relique alie arbores filveftres folitudinibus ac defertis deftinate. Ma- XXIV: HOOF TS PUK: Wilde Amboinfcbe Lauwrier-boom. Eze mag men voor een bafiert-flag van den Lau- D rier-boom houden: Zynde een hooge wilde boom, met een middelmatige flam , de bladeren gelyken ` ook wat na de Laurier-bladeren, en zo mede na dat flag van den Noote-mufJchaten-boom , die lange Nooten draagt, doch zyn fmalder, en fiyver, dan die beide , met een lange Jpits voor aan, en weinige dwers-ribben , voorts bleek-groen , en in ’t aantaften ruiger dan die beide , van aa zynze na de twee zoorten dezes booms , ook twee- erlei. : Het eerfte of bet grootfte Leytun beeft bladeren van een bont lank, en ook wel meer , 21. vingeren breet , flaan- de zonder ordre , en ydel aan de ryskens. De vruchten bangen op korte fteelen, uit den fchoot der bladeren *oortkomende , eerft donker-groen, en ten laatften fwartacbtig, in de grootte van Duiven eyeren, of als een Sorbum , doch peers-gewyze geformeert, van buiten zynze wat rimpelig , en met kleine kuiltjes bezet , de buiten[le bolfter is twee mellen dik, droog, bryzelig , en zandig, als of "er toegemaakte kalk onder was ; De binnenfte korrel beeft de groote vaneen ronde poon en laat zig in tween deelen, żynde de eene helft gemeene- lyk kleinder dan de andere. Zomtyts is deze korrel lank- werpig , en xo groot, als de korrel van een Eykel, als mede van een drooge fubflantie: Vers opgebrooken. zynde is by wan binnen boog-geel, als de Curcuma , maar de gedroogde zyn wat bleeker , van reuk Bert en fpeceryach- tig, de Bakelaaren zeer na by komende , voor een Am- |. boinfche neus aarsenaam , maar niet zeer voor een Eu- fopiaanfche. De finaak is wat bitter, doch zonder feber- E det tweede of kleine Leytun is de voorige gelyk, maar + bladeren zyn wat kleinder , en wel cen duim korter, drie en vier duimen lank, rwim twce vingeren breet , met weinige zeer fcbuinze ribben , van boven zo effen , dat men ook de middelfte vooren niet en voelt , van onderen blaau-groen , en van reuk berftachtig. De vruchten zyn «vel de belft kleinder, zommige peers-gewys , zommige ronder, en mede rimpelig , en fwart, alsze Typ zyn: De binnenfte korrel is zomtyts de Bakelaaren gelyk , zom- tyts wat breeder en ronder y ook in tween verdeelt, van „de zelffte coleur en fubftantie , maar den reuk en fmaak is im dit kleine flag fterker dan in 't groote, en in beide aangenamer dan in de Bakelaaren , doch met een kleine fcherpigbeit , zonder adftrittie. De fpeceryacbtige reuk vergaat in de drooge wat, doch wert weder levendig , als menze vryft. Naam. lm 't Latyn beb ik bem Laurafter Amboini- cus genaamt , naar de fmaak en reuk van de vruchten , die de Bakelaaren naaft by komt. Op Hitoe bier by Leytun. Op Leytimor Hiber , of Aiyr. Op Oma, een van de Uli- afJerfche Eilanden, Ittir, en Ayhoo-lttil. Op Hoea- Mobel, Ley-itir. © Plaats. Men vint bem weinig, endan nog maar allee- nig in °t Amboinfche booge gebergte , en omtrent de Dam- mar-boomen , dewelke altyd op 't boogfie van 't Lani ftaan , als mede in’t Omafche gebergte; doch by andere Na- tien, zo veel ik bemerke, is b onbekent. > ~ Gebfuik. De. peceryachtige vruchten van dezen boom zyn maar alleen mld > twelk ook noch niet groot is. e Amboinfcbe Vroutjes nemen de verfche korrel , vry- ven die met een weinig Curcuma, Rys-meel, en Culit- lawan op een [leen , en beftryken daar mede na "t baden bun lyf, om een aangenaame reuk by baare Natien te hebben, boewel zommige voorgeven, dat zulk beftryken ook tegen eenige gebreeken dient: Want bet is zeeker , dat zulke fpeceryachtige vruchten in de Medicyne goede krag- ten, en miffchien met de bakelaaren in veeleneenigeover- — eenftemminge bebben. Maar bet is tot nog toe niet onder- zogt, om dat men zo weinige van die boomen vint, Dz wilde Duiven eeten mede deze vrucht, en geven de bin- nenfte korrels door den afgang weder van baar, die dan op de aarde vallende , nieuwe boompjes voortbrengen, en die ik e ` in de booven geplant bebbe, doch daarze niet wel willen opkomen, gelyk andere diergelyke boomen, die aan en tot de wilderniffen gewent zyn. H et Lag. 7. "M y. "nl H: aj n aig is ch EMI Ju ji Tab. XV. | iri fpeciei lignum eft album , nec durabile, : loris vero, fi ex truncis vetuftioribus fit, rubet, durumett,ac durabile, unde ad edium poítes adhibe- ri poteft. Bonum quoque fpirat odorem, fi elabore- . tur. Trunci cortex ac prefertim radicis aromaticum quoque dat odorem & faporem linguam urentem, Amboinenfibus in ufu eft tam ad veftes quam corpora lavanda, ut gratum fpirent odorem: Latifolia fpecies fatis frequenter occurrit circa Tiel; ut & in Hoeamo- ' bel. á Cortex igneus , Malaice Culit Api diétus, -eft cor. tex tenuis & glaber, Caffie lignea fimilis „ fed pallidi- or & craflior eft, atque ore manducatus fervidiflimum dat faporem , cum notabili amaritie, Maffoy & Cu: lit-lawan fuperans fervore. Hujus arbor mibi hate: nus ignota eft, crefcit autem in Key, ac quibusdam ad Eurum fitis infulis, rareque hujus arbores inven» te fuere in regione Hoeamobel , in montibus Wey-poe- ti: Ex facie externa ac fapore putarem ad. Lauraftri genus pertinere; Cortex hic medicinalibus virtutibus regnans vulgo. habetur, prefertimque utilis eft, fi uerit contritus, ac cum debili Arack propinetur ad tormina doloresque abdominis , ex de dir ortos profli- gandos, ltem cum aliis temperatioribus lignis mixtus atque externe illinitus ad artus refocillandos, quum vero hic cortex raro & pauca tantum quantitate Con» quiri poffit, illius ufus vix dimidius notus ede .Laurafler Minor firmiffima habet folia inftar perga- meni, cum oblongo ac firmo apice, quz folitaria lo- cantur , uti porro fupra in textu commemoratumi fuit. Flores ex brevibus propullulant racemis, vix digi- tiarticulum longis, inque his plurima dpparent viridia - capitula inftar feminis finapios, fingulum autem fuo infidet petiolo. $c:caliculo. Elofeulus minimus eft ex binis pallide albicantibus petalis formatus, quorum unum inftar Lilii dependet & reflectitur , alterum ve- ro. erigitur ; bonúmque fed debilem fpirat odorem. “Ta fingulo facemo unus alterve tantum. provenit. fru- s , quorum quidam nitudinem Lanfiorutn ha- ` bent, alii vero inftar Sorbi vel paulo minores ac py+ riformes: Parva hec fpecies in imis crefcit montibus prope Dammar-arborés: Major vero fpecies folia ge- rit quinque pollices longa & binos lata, verum non ita firma ac minoris fpeciei,.at magis vicina crefcit ¿Ethiopum traćtui , in apértis montibus circa Caju-Poe- ti: Parva. fpecies flores dat Septembri , fructufque matutefcunt cum Canari Boot, ^ ^4 EXP LECA TO. : Tabula Decime Gates, — — Extibentis ramum Lauraftri Amboinenfis, Lon incolis dis 8 ; d r i. A. Fructus integros, oblongum & rotundum denotat. ` * B. Vero apertum, feu diffectum. CAPUT AI Bock. XXIV. Hoof AMBOINSCHE KRUYDBOEK. m Het bout van ’t groote geflagte is wit, en niet dura- bel, maar bet kleine, als bei van oude flammen is, beeft een footacbtig bout, is bart em durabel, en daarom tot Jtylen van buizen gebrutkelyk. Het beeft ook een goede “reuk, als bet bearbeit wort, De fcbor/Je van den ftam, maar inzonderbeit van de wortel, is mede fpeceryacbti, van reuk en fmaak , Wat beet op de tonge; by de Ambot- neezen gebruikelyk, zo-om baare kleeden, als lichaamen mede te waffem, en daar door een goede reuk te bekomen: „Het: breet-bladige vint men redelyk veel omtrent Tiel als mede op: Hoeamohel. ` A Cortex igneus , in "t Maleyts Culit Api genaamt, is een dunne, offene fchorffe, de Caffia lignea zeer gelyk, doch bleeker en dikker, en zynde in de mont gekaauwt , zeer beet van fmaak, met een merkelyke bitter de MafJoy en Culit-lawan overtreffende. De boom bier van ás my nog onbekent’, want by groeit op Key, en zommi- ge Zuit-ovfler Ejlanden, zynde ook weinige daar van ge- ‘vonden op bet Land Hoeamohel , in 't gebergte van Wey-Poeti: en na-'t witterlyke aanzien, midsgaders de {maak , zo-Zoude tk. oordeelen, dat by onder de geflagten van Laurafter behoort: ‘Deze fchorfJe wert zeer medicy- aalsgebouden , en byzonder dienftig om gevreevens en met flappen Arack-ingenoomen xynde, te verdryven de buik-pyn., en krimping, die uit koude ont[Laat. Als mede met andere: getemperde bouten gemengt, en van buiten opge- ifmeerty om de leden te verwarmen, dan dewvyl'men van dezen baft maar weinig kan winden, zo-is deszelfs ge brwik.ook maar half bekent "eo CORR heer tg ve bladeren, als per- gament; met een ge Jiyve fpits s ży flaan ens Zelt. ESc. zo als Eine is Dei Dier a dg Het bloeizel komt voort op korte trosjes, fcbaars een lit van een vinger lank, en daar aan veele groene knop- jes, als moftert-zaat ; ydervop een byzonder voetje. Het bloempjen is zeer klein, gemaakt van twee bleek-witte blaatjes , waar van "t eene afhangt, als een lelie, °t an- der j&aat overendt, of wat over gebogen , goet, doch wat flap van reuk: Aan een trosje komen maar een of twee vruchten: voort zommige zo groot als Lanffen, zommige als Sorbus, of de Suip-peeren , of wat kleinder , en peervormig : Dit kleine flag groeit ver in't gebergte by de Dammar-boomen : “Het groote flag beeft bladeren van e, duimen lank, em 2. breet , doch zg ftyf niet als de voorgaande , en groeit nader aan de Negoryen op lugtige gebergten, omtrent de Caju-Poeti: Het kleine Mod im September, en. de vruchten rypen met de Canari Barat. UI TLEGGIN GE “a de iyfieide Pla Verbeeldende een Tak van de wilde Amboiníche Lauwrier- ; Leytun van de Inlanders genaamt. aan de geheele vruchten , cen langwerpige, en cen B. Een geopende, ofte doongefubdenes XXV. eit, beide ^ m HERBARII AMBOINENSIS Lie IL cap. XXV, CAPUT VIGESIMUM XXV. HOOFTSTUK. QUINTUM. Arbor alba. Ubfequentes he tres arbores maxime Myrto affi- S nes funt, nec inproprie Indice Myrti di- ci poffent: Lectorem autem non offendat , quos- dam frutices ac herbas Europeas in India excreicere . in arboris formam, uti hoc poftea, ac prefertim de Filicibus , indicabitur. Caju Puti. Arboris hujus albe tres obfervávi fpecies, quarum prima ac maxima hoc in capite defcribitur: Arbor al- ba major eft arbor perfecta, fimplici, non admodum erecto, at arcuofo gaudens trunco, qui plerumque hominem craffus eft, quidam etiam duorum & ultra craffitiem . habent. Raros gerit & incurvos ramos, qui comam conftituunt raram & incomptam: Folia peculiarem dant formam, a czteris fefe diftinguentia arboribus ; primo enim formam habent foliorum falicis, vel ex Indice plante comparatione, inftar foliorum Dammare , fed multo majora funt & equalia, perlon- gitudinem nervos habentia novem decemve, quorum quatuor quinqueve pre reliquis eminent, ac plurima ad finem funt incurvata fereinftaracinacis, fex, fep- tem, oćtove pollices & ultra longa, pollicem lata, firma, glabra , coloris pallide viridis , fere glauci, fique conterantur , ficca apparent & fragilia, odoris for- tis quodammodo aromatici, fed & fimul aciduli: Illo- rum fapor refinofus quoque eft cum parva adítriétio- ne, ad Myrti folia accedens , vel potum quendam fpirans in Índia Kilang dictum. Ab utraque parte fere unt zque acuminata, ubi quatuor quinqueve majores nervi concurrunt, Sineordine in ramulis locantur fe- , re feffilia. ; | . In ramulorum extremitatibus, atque ex proxi- morum foliorum alis lignofi pregerminant petioli , femi-pedem longi, qui uibique obfeffi funt oblongis viridibufque capitulis, fuperius albicantibus, fefeque aperientibus in flofculos albos ex quinque anguftis pe- talis conftantes, repletis a ae flaccidis , & albicantibus ftaminibus villofis ; anthera albicantia ge- rentibus. “Stamina hzc in medio feu centro piftil- lum viride recondunt , quod poft flores delap- fos, in parvo concavo perfiftit quafi cyatho vel ca- liculo. Caulis hic florifer fpicam refert albicantem, quz fortem fpirat odorem , fed quodammodo acidu- lum, nec admodum jucundum. Poft flares delapfos capitularemanent bina ternave fimul juncta , adeo fir- miter & proxime cau annexa, ach agglutinata fo- rent, quz magnitudinem circiter habent feminis Co- riandri, fed fuperius aperta funt forma caliculi, in quo piftillum viride coronatum remanfit , ac de- mum etiam decidit: Capitula hec optime referunt a- cetabula, quz in cirvis Sepieapparent, primo viridia, dein ex cinereo nigricantia , terrei quafi coloris , que in cauli feffilia manent, licet penitus fint matura : -Hunc- que fervant ordinem , ut fi ab hac caulis parte tria fi- mul locentur , ab altera caulis parte tria fübfequentia appareant, itaut alternatus eorum Dt fitus. In hifce , caliculis tenue reconditur femen , ácfi palea effet, ` vel quod formam habet ONE e parum incurvum, ac pallide fufcum, quo KC decidit, fi baccz diu in arbore fuperfint. 4 Truncus molli obducitur cortice, digitum circiter craffo, ex innumeris tenuiffimis ac tenerrimis pel- liculis conftru&o, uti in Betula confpicitur arbore, quz arcte fibi invicem incumbunt, &cinerez funt; quz- ue facile feparari poffunt, fed adeo tenera funt, ut, É fim lices tractentur, ftatim frangantur. — — T- Inferior hujus trunci pars femper nigricans apparet, - acfi combufta effet, in qua omnia etiam exuftionis fig- na confpiciuntur , quas mirabile eft ,“nemo ùn- - pexit arborem, quique non, accurate attendunt, putarent a pretereuntibus forte* . quam hancardentem con ignem in hunc truncum fuiffe conjećtum, qui facile in hoc ficco fovetur cortice, at lento ferpit gra- du. Sed hzc nequit effe cauffa faltem in omnibus, nec in iis, que a via remote funt, arboribus. Si hice- nim cortex ignem concepiffet, ac re vera flammam : ex- Lite Boom. Eze drie navolgende boomen hebben groote gemeent D [chap met de Myrten, en zouden ook wel niet onei- entlyk Indifcbe Myrten-boomen mogen genaamt wer- den : Doch moet zig den Lezer daar niet aan ftooten ‚dat zom- mige beejters en kruiden, in Europa bekent, in Indiën ` tot boomen opgroeyen, gelyk wy zulks bierna, en wel bezonderlyk van de Vaaren, zullen zeggen. Van de Arbor Alba beb ik drie zoorten geobfer- veert zwaar van de eerfte en groot [Le in dit Kapittel befebre- ven wort: ARBOR ALBA MAJOR is een volflagen boom, met een enkelde , doch niet zeer regte, maar bogtige flam; gemenelyk bebbende de dikte van een man, zommige ook van twee mannen en meer. De bladeren hebben mede een byzondere gedaante , van andere boomen eenigermaten ver- Jcbillende, zy gelyken voor eerft de Wilge-bladeren , of (na de Indiaanfche gelykeni(je ) de Dammar - bladeren y doch zyn veel grooter , bebbende effene kanten „ in de -- met 9. en'10. zenuwen geftreept , waar van 4. a 5. boven de andere uitfieeken , meeft alle van vooren een ` weinig gekromt , bykans- alle in de gedaante van een Sa-. bel: Ses, Jegen, en acht duimen , of wat meer lank, een duim breet , ftyf , glat , van een dootze groente, wat na °t Spaanfcb-groen trekkende , in °t vryven droog , bryzelende , en van een fterke reuk, dewelke wat fpece- ryacbtig is, doch ook na den fuuren trekkende: De fmaak is insgelyks berSacbtig ; met een kleine zamentrekking, em ` «vat na de Myrten-bladeren bellende , als mede na een zeeke- ren drank, die men in Indiën Kilang noemt. Van ach- . ter en vooren zynze bykans even fpits, daar de vier of vyf groote zenuwen t'zamen flooten. Zy flaan zonder or- dere rondom de takjes, bykans zonder fteelen. Aan de einden van de ryskens „ en uit den fchoot van de: naafte bladeren , komen houtachtige fteelen voort , een balve voet lank, rondom bezet met » groene knopjes , die boven op wit zyn, en baar openen in kleine witte bloempjes , gemaakt van vyf fmalle blaatjes , en vervult met veele lange flappe , en witte draatjes of vlakken daar witte noppen aanbangen. Deze draaden verbergen in haar midden een groen boorentje , °t welk na bet afvallen van "t bloeizel in een bol bekertje ftaan blyft. Deze bloei- ende fteel Abu wel na eem witte Aire, en geeft eem fftrken reuk van zig , doch wat zuur, en niet zeer lief- . lyk. Na bet afvallen van dit bloeizel blyven de knoppen zitten , twee en drie tegen over malkander, en zo digt tegen de fteel aan, als ofze daar aan gelymt waren , zyn- de omtrent zo groot als een Coriander-zaat , doch van vo- ren open , in de gedaante van een bekertje , daar bet voor- Jcbreeve groene borentje nog in flaat , en ten laatften ook uitvalt: Deze knopjes gelyken beft na de bolle wratten, dewelke men ziet aan de baarden van de Zee-kat , eerfk groen „ daar na uit den graauwen fwart-achtig , of aart- verwig , blyvende tegens den tak aan zitten , al zynze ge- . heel ryp, zy bouden ook meeft die ordre, dat als er drie aan eene zyde van den fleel fłaan , de naaftvolgende drie aan de andere zyde ftaan: In deze kelkjes legt beflooten een ‘fyn zaat , als of bet kaf was, of als afgebrookege Jpitzen van doornen, een weinig gekromt , en igt-bruin, bet welk daar mede metter tyd uitvalt, als de bezienlan- ge aan den boom bangen blyven. De flam is bekleed met een zapte fcborffe, omtrent een vinger dik, uit ontelbare ant ias Ds aoe vellet- jes gemaakt , gelyk men aan onze Berke-boomen ziet , digt malkander nde, vuil-wit, of vaal, men kanze ler fcbeiden , doch zyn zo teer ,datze „als " quel van malk “men de enkelde bandelt , terftont breeken. „Het onderfte van dezen [lam ziet men altyd mee fwart, als of bet verbrant de daar aan eai i le de teekenen van brant bemerken kan , en dat te verwonde- ren is, niemant beeft ooit dezen boom zien branden, die "er minft op letten , meenen dat "er zomtyds door de voor- bygaande eenig vuur tegen deze jum geworpen wiert, 't welk im deze drooge baft zeer ligt komt te watten, en al fmeulende voort te eeten. Maar dit kam niet zyn, im mers niet aan alle, en die verre van den weg afftaan. Want zo de baft bet vuur gevat, en inderdaat gebrant b / ; " bad- ] Bock. XXV. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 73 ‘excitaffet, tum herbe adítantes quoque combufte fuiffent, hocque non in omnibus, fed in quibusdam tantum apparet arboribus , quod contrarium obferva- tur: Unde puto, ardentibus diebus eftivis hunc fic- cum & tenerum corticem, qui ignis fomitem tantum | refert, perardentem Solis fervorem incendi, non ta- men eo ufque, ut flammam concipiat , fed quidem ita exuri, ut combuftus quafi videatur: Hinc mez fen- tentie favet, quod femper hz arbores folitarie, nec aliis filveftribus mixte inveniantur, & fibi quafi folis in altis ac ventofis montibus locum occupent , nec multas circa fefe admittant herbas filveftres, excepto carice , aliifque. repentibus Filicibus. He quoque arbores femper vage ac remota ab aliis crefcunt, ita ut harum filve femper fint apertae & ambulationibus faciles, fed radiis folaribus admodum expofita. Si calidioribus diebus hafce perambulemus filvas, odor percipitur refinofus , nec umbras facile dant delaffatis atque anhelofis ambulatoribus, vefpertino vero tempore, vel fi nullos emittat Sol radios, q te he admodum funt filve , atque adeo jucundum dant rofpectum , ut quidam cum Hagana illas comparent ilva: Ex albo feu cinereo colore hz arbores e longin- uo facile dignofci poffunt , ac plerumque folo cre- pas rubro, pingui & argillofo , alba mixto terra at- que lapillis, quod haud facile alias producit plantas. Bacca mature feu fructus refinofum dant faporem, ad Myrtum accedentem, cum notabili adftriétione fine ullo calore; vetufte vero bacce admodum funt fic- ce, fragiles, ac fere fatue & infipide. Folia quoque adeo ficca funt, ut ex contritis vix ul- lus elici poffit fuccus. Lignum fatis durum ac grave eft, longitudinalibus conítans fibris, nec elegantem dat colorem, ex cinereo enim albicat fufco mixtum, r longitudinem facile finditur,immo fere fponte,fi fo- i fuerit expofitum , ejus medulla eft mollior, fungo- fior, ac plurimum rimas agit. /Edificiorum operi nul- lo modo infervit, quum non bene poliri poffit, faci- le findatur, ac cito cariofum fit: Lignum enim hoc fpurias ac malignas habet maculas, que cariofz ap- parent, & facile vermes feu coffos admittunt, quod autem plerumque in arboribus obfervatur fponte pro- lapfis: Econtra in aqua marina fatis durabile eft, fed tum non prolapfe fed recenter cæfæ eliguntur arbo- res, ex quibus cofte navium vel afferes formantur. Si fecetur hoc lignum, gratum fed debilem prebet odorem fere inftar Sandali, fique majora hujus ligni frufta levigentur, fibre apparent tenues ,. ipla autem haud facile poliri poffunt. | Arbor ipfa per fortiores facile disjicitur ventos ac imbres, quum folitaria fit locata, nec profundas ad- modum ac raras agat radices, atque projecta cito per äerem ac pluvias corrumpitur. Anni tempus. Flores dat Januario, ac quaedam menfe Martio ; fructus maturefcunt ab Augufto in Novembrem, nec facile progerminant , ita ut raro ex his arbufcula propullulent, que neque tranfplan- tari vel ab hominibus cali polini, Nomen. Latine Arbor Alba major. Communi Ma- laicenfi nomine Caju-puti, uti & noftre nationi dici- tur Witte-boom ; quidam Kilang-arbores vocant, ob fo- liorum odorem: Alii Brant -boomen feu exuftas no- minant arbores, quum incendii figna ad truncum ap- pareant: Verum nomen Malaiceníe eft, Caju-Gelam ac fructus Gelam: In Java & Baleya fructus vocan- tur Bollong & Bobolong. Paleofum femen ex caliculis feparant ac colligunt, vocantque Sari-bollong. "Ter. natenfibus dicitur Hate-kelang & Badjule. In lingua Amboinenfi varias habet denominationes juxta varia, in quibus crefcit, loca. Vulgo vocatur 4y-puti, fed Prop » Ian, & Elan: In Hitoë Camelan , ac- i dicerent Comal-Ilan feu Dammar-Ilan, quum hujus arboris folia magnam habeant fimilitudinem cum Dammar-arboribus. In Cerama a Lubunenfibus voca- tur Sakelan , in Banda Kelan , que omnia nomina fine dubio ortum habent a Malaicenfi Geldm: In Macaffa- ra vocatur Baru-Gallam & quoque fimpliciter Gelam. Locus. In omnibus fere occurrit infulis Archipelagi hujus Moluccenfis , a Celebes parte Orientali per Moluccas, Ceramam , & Amboinam , plurimum vero Tom. Ij. per D badde , zo zoude de naaft omflaande ruigte mede gebrant hebben, en zulks dan ook niet aan alle, maar alleen aan zommige boomen gezien werden, van 't welxe beide men nu bet tegendeel ziet: Zynde daarom myn gevoelen, dat by beete Zoomer-dagen , deze drooge en teere baft, die enkel tontel gelykt , door de brandende Zonne-bitie wert aangefbeeken , doch ecbter niet in een ligte brant komt te raaken „ maar wel zodanig verzengt wert, dat by daar door als verbrant komt te droogen: Hier toe, namentlyk tot dit myn gevoelen, belpt ook, dat deze boomen altyd by malkander y en nooit onder andere Bofcb-boomen vermengt Jaan , maar als voor baar zelver op booge lugtige bergen een plaats innemen, en niet veel ruigte onder baar lyden; bebalven bet Sny-gras , en alderbande zoorten van krui- pende Vaaren: Staande zelfs ook ydel en wyt van mal- kander , zo dat bet in deze Bo[Jcben altyd ligt en wel te wandelen is, maar zyn gevolglyk voor de Te ook openftaande. ? Als men ook by beete dagen door deze BofTcben wandelt, zo wert men een bersacbtige reuk gewaar , en men kai daar qualyk fcbaduwe vinden , om wat onder te ruften, of zyn aa[Jem te verbaalen, maar als er geen Zon en is, of by avont-ftonden, dan gevenze zo een aangenaame uit- zigt, datze zommige by bet Haag fe-bofcb komen te verge- lyken: Aan baare witte verrwwe of coleur, kan menze van verre wel bekennen, en zy fłaan gemeenlyk op een roode vette klei-gront , met witte aarde en fleentjes ver- mengt, zynde een harde gront, die niet ligt andere plan-- ten kan voortbrengen. e , De rype bezien of vruchten bebben een bersachtigen Jimaak , al mede na de Myrten trekkende, met een merke- lyke zamentrekking en egter zonder bitte,docb de oude bezien werden zeer droog , bryzelig , en bykans zonder fmaak. — . De bladeren zyn ook zo droog , dat men uit de gevrevel” ne qualyk eenig zap Arygen kan. Het bout is redelyk bart en fwaar , langdradig , en van geen mooye coleur , te weten uit den witten na den graauwen trekkende, daar wat ligt-ros onderloopt, bet [jt gaarn in de leng- te, en dat van zelfs, als 't in de Zonne legt, bet bert is weeker ; voo[fer , en meeft gefcheurt. Tot den buis-bouw deugt bet niet, om dat bet zig niet glat laat werken, ligt fcbeurt, en de «vorm baaft daar in komt, want dit bout beeft van binnen valfche plekken, die haar als ver- molzemt vertoonen, en daar ook de worm inkomt , doch 'twelk men meeft ziet aan boomen , die van zelfs omvallen: Daar en tegen is bet in Zee-water redelyk durabel , maur als dan neemt men geen omgevallene, maar vers gekapte boomen, die men dan in bouten , of planken afzaagt. In "t zagen geeft dit bout een aangename, boewel flappe reuk van zig, fchier als Sandel-bout, en als men goede maffyve ftukken daar van krygen kan, en die opgefcbaaf t werden, dan vertonenze baar fyngeadert, doch laten zig niet polyften. H De boom wert door flerke winden ligt omgeworpen, om dat by zo ydel ftaat, en weinige wortelen beeft, daar by dan door regen en lugt in weinig tyd bederft. Sayfoen. Zy bloeyen in Fanuari , en zommige in Maart; de rype vruchten ziet men in Auguftus tot in November , en teelen zo qualyk voort, dat men zeer zel- den daar wan jonge boompjes vint, en die en laaten zig ook door geen mente banden verplanten. Naam. In ’t Latyn Arbor Alba major. In 't gemee- ne Maleyts Caju-Puti, en zo ook by onze Natie Witte- boom, zommigen noemenze Kilang-boomen , na denreuk der bladeren: Andere Brant-boomen , om datze altyd eet- Zë teekenen van brant aan den flam bebben: De regte aleytfche naam is Caju-Gelam, en de vruchten Ge- lam, op Javaans en Balys , de vftichten Bollong, en ` Bobolong. Het kafachtige Zaat uit de kelkjes vérgade- renfe in 't byzonder, en noemen’t Sari-bollong. Op Ter- nataans Hate-Kelang, en Badjule. In't Amboins beeft by verfcbeide namen naar de plaatzen, daar by waft. h '"t gemeen noemenze bem GE , maar eigentlyker Kilam, Ian, en Elan: Op Hitoé: Camelan, als ofze zeiden Camal-Ilan, of Dammar-Ilan , om dat dezes booms bladeren en reuk groote gelykeniffe bebben met de Dam- mar-boom. Op Ceram by de Luhuneezen Sakelan, op Banda Kelani, alle welke namen waarfchynelyk afko- men van 't Maleytfche Gelám: Op Macafar Baru- Gallam, en ook flegts Gelam. Plaats. Men vintze fcbier in alle Eilanden van dezen * Moluxen Archipelagus, van Celebes Kmer door de Lut dg eram, en Amboina, doch meeft dar - e -4 HERBARII AMBOI per infulas ad Eurum fitas'ac forte ufque ad Novam Guineam , in Boero & Cerama totos occupat montes, ac vixullam in fuo diftriëtu admittit arborem , excep- ta Cafuarina Montana , alifque fimilibus ficcis arbo- ribus , quas circa fefe tolerat , prefertim in Ley- timorz montibus poft Caftellum Victoriam: Atque uti dicitur, pagus Kilang nomen ex hac arbore traxit , quum fit exftrućtus in colle, qui antea totus occupa- tus erat ab hifce arboribus, uti hic tractus plures tales profert arbores. Raro prope litus occurrit , fed in montibus ad Bombardz diftantiam a litore fefe offert: In altifimis ac frigidis montibus non lete germinat , fed locis ipfis vicinis ac radiis folaribus melius expo- fitis. Ufus. Hujus arboris cortex plurimum in ufu eft fal- tem Amboinenfibus, & in omnibus Moluccis ad ob- turanda eorum navigia, qui jun&uris interponitur, fi unus alteri neétitur affer, ficcus enim hic ac tener cortex in aqua Marina intumefcit , unde navigia ar- aifime obfolidat , ita ut Indis loco ftupe inferviat. Illud autem habet vitium , ut junéturis inditus fefe contrahat atque excidat, quod picando tamen fatis prohibetur. Cortex hic generali nomine vocatur Ba- ru, quod nomen commune eft omnibus rebus, que adhibentur ad navigia obfolidanda: Et licet hic cor- tex decorticetur, arbor hec eodem in loco novum iterum producit corticem , vulnufque intra aliquot annos iterum concrefcit, uti in Subere fit. Fru&us vel Bacce Amboinenfibus nullo funt in ufu, quod magis ipforum ignorantie adfcribo, quàm quod minoribus valerent virtutibus quam Javanenfes , in Amboinenfibus enim major vis aromatica percipitur, - vel faltem pe penetrantior eft quam in iis, Javanorum ciítis aromaticis tranfferuntur , qui pluri- mum infipidi funt, quum in Java ipfa non crefcant, fed in Borneo. In fapore tamen aliqua eft differentia, in Amboi- nenfibus enim baccis cum majori adftriétione, im fint , men fine aliquo fervore, unde concludo, Javanas ac Borneas has baccas non fuiffe decerptas ex Caju-Puti latifolia, fed ex fubfequenti anguftifolia, unde ulte- riores harum virtutes ad fubfequens defero caput. Cortex tener cum pauxillo Curcume & Tamaryn mafticatus, & apertis inpofitus apofthematibus, pus extrahit, ¡que depurat. Folia fiaque incoquantur cum illis Lagondi, hifque corpus lavetur, difficilem tol- urit pruritum. Lignum hucusque raro fuit in ufu: Amboinenfes , ac precipue Uliaffenfes ex hoc afferes formare fole- bant pro minoribus navigiis, quodque etiam nunc adhibent, fi aliud deficiat lignum, quum illud qui - dem fit durabile, fed nimis grave nec adeo minori- bus aptum navigiis; E contra natio noftra poftannum Javanis vero, fi recentes 1670. in magnum illud advocavit ufum , quodque non tan'um ad dium adhibet exftru&tionem , ad quam, uti dictum eft, non admodum eft durabile , nec valet , fed etiam ad coftas & fulcra majorum navium, ad qua bonum ac durabile obfervarunt „unde & plurime filve harum arborum circa Caftellum Viétoriam jam funt excife. Caju - Kelam in Occidentalibus erefcens infulis, uti in Java, Borneo, & Malacca, graciliorem habet trun- cum, non ultra crus craffum , qui inftar Picez erigi- tur, ad altitudinem quinque fexve ulnarum. Ejus folia funt pinguiora ac latiora, & lignum quoque du- rum eft ac grave: Ibi crefcit non in montibus, fed in lanis campis & juxta fluminum ripas in argilla rubra. Ejus lignum ibi infervit ad poftes & coftas, que gra- ve fuftinere bur, unde & pontibus infervit, qui ab una Calappo arbore ad aliam extenduntur, quos Tiffadores tran- feunt , binofque tales conneétunt pontes, uti alias cum Bambofis fit. - Hujus cortex ficcus feu Baru adhibe- tur non tantum junéturis navium , fed etiam cum pin- eui Oleo. Minjac-Caju mixtus, ad faces & candelas formandas, quod oleum ex arbore Koring elicitur, que folia habet inftar Mangii albi , fioue hujus trun- cus incidatur, vel foramen in illo perforetur, ataue ignis huic fubftruatur lentus, tum Oleum hoc exftil- lat qui in: is eft refinofus & fortior, fine dubio magis aromaticus eft, in utrifque ta- debent pondus, propter folidum ejusro- . NENSIS Liber M. cap. XXV, de Zuit-oofter Eilanden, en mi[Jcbien tot Nova Guinea toe, op Boero en Ceram bekleet by gebeele lange gebergten, qualyk een ander boom in zyn diftriét lydende, bebalwen de Cafuarina Montana, en andere diergelyke drooge bos men, die by aan de kanten by zig lyt, inzonderbeit op bet gebergte van Leytimor, achter bet Kafteel Vittoria: en xo men zegt , beeft de Negory Kilang baar naam bier van gekreegen, om datze gebouwt is op een heuvel , die te vooren vol van deze boomen was, gelyk bet diftriêt van de Negory nog is. Digt aan ftrant ziet men bem niet of zelden , maar in °t gebergte omtrent een Kanon-/choct daar van afgelegen, begint by zig te zertoonen: Op xeer hooge en koude bergen wil by ook niet vcortkomen , maar wel op plaatzen, die daar naaft onder aanleggen , endaar de Zonne-ftraalen beter vatten kunnen. Gebruik. De fchorfe van deze boom is meeft in gebruik, immers by de Amboineezen, en im alle de Moluccos , te «weten , tot bet digt maken van bare vaartuigen, wer- dende tu[Jcben de voegen gelegt, als men de eéne plank op de andere wil zetten , want deze drooge en teere baft fwelt in bet Zee-water op, en maakt de vaartuigen zeer digt, zo dat by by deze Indianen voor werk dient. Dog by beeft wederom die foute, dat by inde voegen inkrimpt, en uitvalt, °t welk egter genoegzaam belet. wort door "t kalefateren. Deze baft wert met een generalen naam ge- naamt Baru, een naam gemeen aan al bet geen-men ge- bruikt tot bet floppen, en breeuwen van vaartuigen: Hoewel by eigentlyk tot breeuwen niet dient, en al wert deze baft a (Warte, » 20 krygt den boom al wederom een nieuwe op dezelfde plaats , en de wonde groeit in eenige jaren wederom toe, gelyk aan den Kork-boom gefcbiet. De vruchten of bezien bebben by de Amboineezen geen gebruik, bet welk ik meer baar onwetenbeit toejcbryve , dan datze minder van kragten zouden zyn, als de Fa- vaanfcbe : «vant men bevint in de Amboinfche meer fpe- ceryachtigbeit, of immers merkelyker fmaak dan in de ge- ne, die in de Favaanfche Kruit-dozeń overkomen , de«vel- ke meeft zonder fmaak zyn, om datze op Fava zelfs niet aar is echter nog een klein onder/ebeit in de fmaak want in de Znbein cla: fep is ris a ; a e ker, met meerder zamentrekking , maar in de Potaón(óbej = zy vers zjn) is by buiten twyfel [peceryacbtiger s och in beide zonder eenige bitte, waar uit ik giffe ,- dat de Javaanfthe en Borneefche niet van deze groot-bladige ` Caju-Puti komen, maar van "t volgende klein - bladige , dies ik de verdere kragten tot dat [o ittel uitftelle. De jonge fcbor[Je met een weinig do rcuma en Tama- rymgekauwt , en op-opene Apofteunen gelegt, trekt dem etter uit, en zuivert dezelve. De bladeren in water ge: kookt met die van Lagondi , en daar mede gewaffen verdryven bet moeyelyk jeuken. : Het bout is tot nog toe ook in klein gebruik gepecht : De Amboineezen , inzonderbeit in de UliafJers pleegen daar avel planken van te maken tot kleine vaartuigen, en 't welk zy ook nog al doen, by gebrek van: ander bout, om dat dit bout wel durabel is, maar daar by fwaar , en tot kleine vaartuigen niet zeer bequaam ; Daar en te- en onze Natie bebben bet na 't jaar 1670. in grooter ge- ik gebragt , nemende "t zelve niet alleen tot den buis- bouw , waar toe bet echter, als gezegt , zo wel niet deugt, maar ook tot inbouten en ribben van groote vaar- tuigen , daar zy "t goet en durabelder toe bevonden hebben, en waar door de meefte Bo[Jcben rondom bet Cafteel Vi- ¿toria nu ook al uitgekapt zjn. De Caju-Kelam in de Wefterfche Eilanden vallende, als op Java, Borneo, en Malacca „ is wat ranker van flam, niet boveneendye dik, zo regt als een fparre , en vyf en zes vademen boog. De bladeren zyn wat vetter en breder , en bet bout is mede bart en waar: Het waft aldaar juift niet op de bergen, maar op de vlakke velden; en langs de Rewier-kanten , daar bet roode klei beeft. Het bout is aldaar gebruikelyk tot fparren en ribben, die eenige fwaarte moeten dragen, wegens bare fłevigbeit, als mede om de bruggen van de eene Calappus-boom tot der anderen te maken, daar’ de Teifferaers overlopen , dezel- we twee nevens malkanderen bindende , gelyk men anders met de Bamboezen doet. De drooge baft of Baru wert gebruikt niet alleen, om in de voegen van de vaartuigen te leggen, maar ook om met de dikacbtige Olie Minjac- Caju gemengt zynde, toortzen of kaar(jen daar van te maken, werdende dezelve Olie getapt uit den boom Ko- ring, dewelke bladeren beeft als die van *t Mangium al- bum, en als men den flam kapt of een gat daar in boort; ts en Tal. Pag. 75 - ae Z AN EEN a II Boek. XXV. Hooftf. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 75 lat primum molle inftar olei Calappi, dein autem adeo durum & album, acfi febum foret. YPLTCAT ŁO Tabule Decime $ exte , Exhibentis MyRTO-LEUCO-DENDRON foliis integris , lanceola- to inflexis , floribus ftaminofis © fructibus urceolatis , que ARBOR ALBA feu Caju Puri a Rwwpbio vocatur. A. Florem. B. Frucfum denotat. OB SER WAT IO. Hujas arboris ramum jam ante aliquot accepi annos a D. Garcin nomine M v R TO-LEuco-DENDRI' Indici , incolis Cajo-Purt dicti ; cujus defcriptionem nuperrime mecum com- municavit idem CL. D. GarciN ; quam in B. L. & Botano- philorum gratiam hic fubjungo. | Arboris hujus Moluccenfis, 50, immo 60. pedes -nonnun- quam alte, trunci verticem rami occupant , qui: plerumque unam alteramve ulnam longi funt, & quorum bipedalis utplu- rimum eft circumferentia; tortuofa czterum hac arbor eft, qua candido gaudet cortice, quem Betulze cortici haud im- meritó comparaveris, eo licet multo craffior fit ,. pluribufque idcircó conftet membranulis , quarum exteriores fecedunt & temporis tractu veterafcentes , in minutas diffciffz particulas, atque in fpiram circumvolutz (ut fit in Betulá ) fponté cadunt, | Arboris noftrz corticem vermium quoddam: genus , quorum ibi indies augetur numerus , fepê infeftat; ejusque pluribus in locis, in labyrinthi formam , cuniculos agit. dues - Rari, nudi, tortuofi , tenues, & fragilesexiftunt excelfiores Rami; tenuique, nec hujus, qui in trunco diffimili , AC proin candido, ut truncus , teguntur cortice (unde arbor hzc Caju- Puti Malaicenfé nomen obtinuit, ) bis aut ter bipartiti hi ra= muli ad extremum fuum tantum divergunt. Circa ramorum partem fuperiorem nati Ramulialtemi, rotundi , tenues, fra- giliores quam lentiores , duplici teguntur membranulà; Exter- nâ tenui, grifeà illi Betule fimili; craffa & viridefcente in- terna: Horum quilibet ex folii ala prodit, & in longiflimas A floribus & fructibus per totam fuam longitudinem refertiffimas fpicas, omnes abeunt. | ` Folia funt integra , longa, craffa, in acuminatum apicem , nonnibil tamen obtufum , definentia, paululum ficca & fra- gilia, ex viridefcente lutei parum obfcuri coloris; figura 8¢ nervis ad Bupleuri latifolii folia utcumque accedentia, modo rećta , modo falcata; pedunculo infiftunt (ut in Dammar- Posti) plano., per 4. linearum fpatium in folio pergente , & in nervos 4. ad extremum ufque folii pertingentes deinceps ab- eunte (quemadmodum in Plantagine anguítifolia id confpicitur, ] tenues , ex viridefcenti albefcentes ; hifque cara&eribus facilius qum tactu, (quo vix in folii dorfo percipiuntur) di- flinguendos. ` Qua mox prodiére folia, funt pallidiora , tenera, flexilia, tangenti non NH trinervia; tritu odorem fundunt fortem, aromaticum, gilia, que vetufüffima. Quatuor vel quinque pollices longa, duodecim vel quatuordecim lineas lata, & in ramulis alterna= tim funt pofita. , , Flores perfecti, pentapetali, regulares, hermaphroditi , o- varium coronant, multifque gaudent ftaminibus , annuli forma unitis in bafi, in 5. partes plerumque divifà, quarum non- nullas 8. vel 9. alias 10. aut 11. flamina alba fuftinent : fta- minum qua media funt, circumpofitis longiora: exiftunt. Horum antherz funt exiguz , fubflavx , petala minima , alba, in cochlearis formam excavata, fefqui-lineam ad maximum longa. Calix in s. fegmenta ovarium quoque coronantia dividitur. Tuba ex medio ovario furgens , = vae recta , albefcens , ubique aequaliter crafla, & rotunda . Ovarium , cui hec omnia infident , femi-fphzricum , adeo- que latius quam altum, ftilo deftitutum , in medio fuz cir- cumferentiz {pice ramuli fortiter adhzret. Maximus ejus diameter in parte fuperiore, lineam aequat cum dimidia. Ad glandis calicem figura externa accedit, interna autem ufque ad oras femine repletur. Alternatim difponuntur flores & fructus in fpicze formam difpofiti . qui infiftunt ramulo tenui , flexiliffimo , femi-pedalis uandoque longitudinis, ubi praefertim cuncti ejus flores pro- ierunt ; creftere non definit. NB. Frućłum, quum maturum non viderim , baud defcribo. Tom. II. | CAPUT liffima vero , conftantiflima , maximê fra=' en een klein vuur daar onder flookt , dan komt daar een Olie uit ,. die eerft week is als Calappus-olie , maar met- ler tyd zo bart en wit wert als ongel. UITLEGGINGE Van de zeftiende Plaat , Welke verbeelt een MyrrE-WirrE-Boom met bangende ex heele bladeren die Lanzets-gewyze omgebogen zyn , met veezelachtige bloemen en kruik-vormige vruchten, W 1x 1&« Boom of Caju-Po r1 van Rumphius genaamt, + Vertoont de Bloem, B. De Vrucht. AANMERKING E. Ik heb van deze boom al voor eenige jaren van den Heer Garcia een takje ontfangen met de naam van MYR To-LEvco- DENDRON Indicum, by de Inlanders CA] u-Purr genaamt , welkers befchryving ik ook onlangs van dezelve Heer Garcia ontfangen heb, welke ik hier nevens aan de Lezers en Be- minnaars van deze ftudie mededeele. Aan deze Moluccife-boom , die 50. en zomtyds 60. voe- ten hoog is, zyn veele takken in de kruin geplaaft, welke doorgaans de lengte hebben van een of twee vademen ; en de dikte van twee voeten in den omtrek , zynde deze boom zeer bogtig en krom, die een witte fchorffe draagt, welke gelyk is aan de fchorfle van de Berken-boom , fchoon hy veel dikker is, en daarom ook uit meer velletjes beftaat, waar van de buiten- fte afíchillen, en door de tyd verouderende, in zeer kleine ftukjes verdeelt werdende zig omkronkelen (gelyk in de Berken-boom gezien wert, ) eindelyk ook van zelfs afvallen; De fchors van deze boom wert dikmaals door een zoort van wurmpjes s die van tyd tot tyd zig vermeerderen, gefchon- den, en die op zommige plaatzen zelfs heele hollen als cen doolhof formeeren. De bovenfte takken zyn weinig , bloot, krom , en ligt bre. kende, en zyn omvangen met een dunne en witte fchors, zo als aan de ftam , waar van ook de Malytze benaming van Ca- Ju-Puti aan hem gegeven is; zynde twee of driemaal verdeelt, en deze takjes gapen van elkander. De takjes die boven de grootere takken uitwaflen , ftaan over en weer, zyn ront , dun bryzeliger, en niet buigzaam, en werden met een dubbeld vlies bekleet , waar van het buitenfte is dun, en grys, aan dat van de Berkeboom gelyk , het binnenfte is dik en groen. Elk takje komt uit de fchoot der bladeren voort, en eindigt in een zeer lange fpits , overal bezet en beladen met bloemen en vruchten, De bladeren zyn heel, lang, naauw , en dik, eindigende in een puntige fpits, doch eenigzints ftomp, zyade wat droog en broth, van coleur groen, met wat donker-zcel geme E in de gedaante en met zenuwen als van het Bupleurum lati lum , zynde dan eens regt, dan krom als een yfe, en ftaan op een plat fteeltje, als die van de Dammar.Pouti ‚ het welk in het bladt loopt ter fpatie van vier linien, die in 4 zenuwe eindigen , (zo als in het fmalbladige weegbree-bladt gezien wert) diedunzyn, uit den groene-witachtig: en door welke kente- kens zy beter als door het gevoel, waar doorze naauwly!:s van onder aan het bladt te onderfcheiden zyn, werden ontdekt. De jonge bladen zyn bleek , teer, buigzaam, en niet on- „aangenaam in 't aantaften, met drie zenuwen doorweven en gevreven, geven zy een fterke en fpeceryachtige reuk, doch de breedíte en oudfte zyn bryzelig, echterlangduurende, vier of vyf duimen lank, twaalf of veertien linien breet, ftaande over en weer aan de takken, De bloemen zyn volmaakt, vyfbladig , regulier , en herma- hroditen , die den Eyerfak omvangen , met zeer veel vezels best, die vereenigt zyn op de gront, als in een ring in de" ronte, welke doorgaans in vyf deelen verdeelt is > Waar van zommige door 8. of 9. andere door to. of 11., aan de ven zels bezet zyn, doch de middelften van deze vezels zyn de langfte, en der zelver nopjes zyn klein, en geelachtig. De bladeren van de bloemen zyn zeerklein, wit, en alseen lepel uitgeholt, op zyn grootfte anderhalve linie lang. De kelk wert in vyf deelen de Eierfak mede omvangende verdeelt. De pyp uit het midden van de Eiérfak voortkomende, is een- voudig , regt, witachtig, overal egaal, dik , en ront. i. De Eierfak, waarop alde voorgaande deelen geplaatft zyn, is halfrónt, en derhalven breeder als hoog, zonder fteil, en zit zeer vaft aan het takje in zyn omtrek, en zyn grootíte uitgeftrektheit is van anderhalve linie, en zyn uitwendige ge- daante gelykt wel na een kelk, ofte dop van een Eikel, dog van binnen is ze gevult met zaat, De bloemen en vrugten ftaan over en weer als cen koren- helm, op een dun takje, dat zeer buigzaam is. en de lengte heeft van cen of een halve voet, alwaar voornamentlyk al de bloemen voortkomen, want zo lang als de bloemen uitfchic= ten, zo groeit het takje ook. ` NB, Wyl ik de vrucht miet ryp gezien heb, xo befibryf ik miet, - e XXVI. op HERBARII AMBOINENSIS Liberll. cap. XXVI. CAPUT VIGESIMUM SEXTUM. Arbor alba minor: Caju puti, Daun Kisfjil, ut & Caju-Kilan. Aju-puti minor fpecies pracedenti quoad exter- nam faciem in omnibus fimilis eft , excepto quod omnes ejus partes fint minores; nec adul- ta & perfecta fit arbor, & aliquando pluribus exfur- gat ftipitibus, ita ut fruticem referat. Stipites hi raro ultra pedem , ac rariffime crus funt craffi , tenui , gilvo , ac multiplici obdućti cortice, uti in precedente, fed multo tenuior eft, rugofior , magis- ue laciniatus, ita ut ineptus fit fiffuris obfolidandis. Folia prioris funt fimilia, fed dimidio minora, tres quatuorve pollices longa, vix minorem digitum lata, parvique Salicis foliis fimilia, ac parum reflexa, tri- nervia, qua parvas quafdam atque incurvas tranfver- fales gerunt venulas, coloris precedenti fimilis, fed - non ita pallidi, ac magis herbacei, Ver firma, ficca, ac fragilia, odoris grati aromatici ad Cardamo- mum accedentis, ita ut ignari pro Cardamomi foliis hec habeant. ` Fructus feu bacce funt quoque multo magis aroma- tice & faporis calidioris quam precedentis , cum par- va itidem adítriétione, unde faporem baccarum Myr- ti emulantur: fi trunci fint craffiores , infima eorum par- te nigri & aduíti etiam apparent, uti in precedente, Radices. fepe arcuatim fupra terram femi-denudate decurrunt, paucifque fibrillis terre infiguntur, unde nec facile tranfplantari poteft. Lignum durius eft uam praecedentis, magis ad ruffum tendens & longe — ius eft; fed raro adhibetur, quum non fit craf- um... „Nomen. Ubique idem fortitur nomen ac præcedens, excepto quod cognominetur parvum feu parvifolium, fic Latine dicitur Arbor alba minor, & Sta Caju- puti, Daun-Kitfjil, fic & Caju-Kilan vocatur. * Locus. In Amboina crefcit, fed non ita frequenter ác precedens, terramque amat ficciorem & fcopulo- fiorem, cui ingentes & acuti mixti funt lapides, qua- lis in magna reperitur Amboina poft pagum Suly, uti & in promontorio Nu/fJanive , in infulis Manipa & Boero, ubique non procul a mari, aérem enim ma- rinum plus amat guam precedens: Copiofe etiam crefcit in anftrina Bornee parte, putoque ex hoc ar- borum genere produci aromaticos Bollong fructus, qui in aromaticis ciftis inveniuntur, & in forum vena- les adducuntur in Banjer Maffing , ac inde porro de- feruntur ad omnes Jave metropoles , licet he arbores quoque crefcant in Crimata & Madura: in Baleya vero & Java non progerminant, harum tamen fructus ubique venduntur. (nz, Cortex hic ufurpari nequit ad navium futuras obturandas , quum fit adeo lignofus ac fragilis: Fru- ctus & folia, que multo magis vim babent aroma- ticam & uno gradu calidjoris funt natura ac prece- dentis, multo quoque majorem rei medicz praebent ufum; ex hifce enim. Bollongh , quos cum Javanis éosdem habeo, multe preparantur potiones Medici- nales , Javanis & Baleyenfibus Dju-Djambu dicte , quas autem tot aromata 'ingrediuntur, atque in tam variis ac diverfis propinant morbis, ut vix diju- dicari poffit, quas vires: quodvis exerceat: Potio autem ifta, cujus bafis et Bollong , comperta fuit va- lere ad debilem corrigendum ac confortandum ven- triculum , fimulque propinatur puerperis ex lecto con- valefcentibus, ut interne corroborentur & coaréten- tur partes ; quidam etiam contra Cephalalgiam lau- = , fed bugs nondum certi obfervati funt füccef- hat : Amboinenfes hujus quoque adhibent folia, que cum floribus in recenti macerant oleo, quod dein cum Ben- zoin aliorumque fuftimigiorum fumo inpregnant, atque ex hoc fuum Minjac Mony h. e. oleum odoratum _ præ- XXVI HOOFDSTUK. Kleine witte- Boom. E kleine zoorte van Caju-puti is de voorgaande aan D uitwendige gedaante in alles gelyk, bebalven datze ` aan alle baar deelen kleinder is; ook geen volflaa- gen boom word, en zomtyds met meer Stammen opfcbiet , zo datze wel een firuik gelykt. De ftammen zyn ook niet boven een been, of zeer zel- den een dye dik, met een fyne, vale en veelvoudige baft bekleet , gelyk als de voorige, doch veel dunder , rimpeli- ger, ook meer Ree: en onbequaam tot bet floppen van de voegen. De bladeren zyn mede als aan de vorige y maar wel de belft kleinder , 3.en4.duimenlank, fcbaars ^ ` een kleine vinger breet, en de kleine Willige bladeren ge- lyk, ook een weinig voorwaarts gebogen, met drie zenu- wen in de lengte geftreept , dewelke eenige kleine enkrom- me dwers-adertjes bebben, van coleur insgelyks als de voorgaande, doch zo bleek niet, maar na den geel-groe- nen trekkende, ftyf, droog , em bryzelig » midsgaders van een aangenaame fpeceryachtigen reuk., zeer na by den Cardamom komende, zo dat ze de onwetende voor Car- damom bladeren bouden. .. De vruchten of bezien zyn- ook fpeceryachtiger , en beeter van fmaak dan de voorgaande , nog al met een klei- ne zamentrekking , en dierbalven den fmaak van Myrten bezyen- nabykomende : De ftammen, zoze wat dik zyn, ziet men aan "t onderfte ook fwart en verbrant „ gelyk de voorgaande. De wortelen leggen zomtyds met bogten op de aarde half bloot , en bangen met weinige wezelingen in de aarde vaft, waarom men hem ook niet wel ver- planten kan. Het bout is barder dan dat van de voor» gaande, meer na den rofen. trekkende , en duurzamer; ` doch wert weinig gebruikt , om dat bet niet dik is. < Naamen. Hy beeft overal dezelfde naam, als de voor- Leto » bebalven dat men den teenaam van klein of klein- ladige daar by doet, als in "t Latyn Arbor alba minor, en in °t Maleyts Caju-Puti, Daun-Kitsjil, en zo wort by ook Caju-Kilan genaamt. ah, Plaats. Hy waft in Amboina, doch.zo -veel niet als de voorgaande , en vereift een drooger en klippiger gront y daar -groote en fcherpe eegen onderlopen , gelyk men wint op groot Amboina, achter bet dorp Suly „ als mede” op den hoek van Nuflanive, op de Eilanden Manipa en oero , overal niet ver van Zee, want by bemint de Zee-lucbt meer dan de voorgaande : men heeft bem ook overvloedig op de Zuit-zyde van Borneo, en ik boude bet daar voor , dat van deze zoort van boomen voortkomt de Jpeceryachtige Bollong , in de kruit-doozen gevonden wor- . dende, en die men op Banjer Mafling ter markt brengt , en van daar voorts vervoert na alle de Koon tem van z: hoewel die boomen ook waffen op Crimata, en adura: Maar op Baly en Fava beeft menze niet, en echter werden de vruchten overal verkogt. ` : . Gebruik. Dezen baft en kan men niet gebruiken, om in de voegen van de vaartuigen te leggen, om dat by xo boutachtig en bryzelig is: De vruchten en bladeren, als. zymde veel fpeceryachtiger ; en wel een graad beeter van natuur dan de voorgaande , zyn in meerder gebruik tot de Medicyne: Want wit deze Bollongbs , ( die ik met de Fa- vaanfche voor eene en dezelfde boude ) werden veele Me- dicinale dranken gemaakt, by de Pm Baliers Dju Djambu genaamt , doch daar in xy zo eel fpeceryen onder malkanderen mengen , en die tot zo verfcheiden ` ziektens gebruiken, dat men daar uit qualyk oordeelen kan , wat kragt een ieder beeft: Evenwel die drank, daar de Bollong bet meefte in is, beeft men bevonden goet te zyn, om een onwillige of quade maag te verbeteren. en te verfterken » Werdende mede ingegeven de vrouwen, die van bun kramen opftaan , om de inwendige leden we- derom te verflerken, en te fluiten: Zommige gevenze ook in tegens de booft-pyn doch daar van beeft. men geenze- kere fucce[Jen gezien. 33 De Amboinezen. gebruiken ook deze bladeren „en wee. | ken dezelve met andere bloemen, im verfche Olie, dieze dan daar na met Benzowin ; en andere-reukwerken beroo-. ken» en daar uit baar Minjac Mony (dat is eleição Peg 77: l Wi — U \ U m \ U A : (H y “> che Zo) IT. — Aug ska ad Se ot "7: CR € cm id E a a cd a da E TE II Boek. XXVI. Hofi. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 7 preparant, quo fuum illiniunt caput; Quidam Java- ni & Malaicenfes his quoque foliis fua inplent pulvi- naria jucundi odoris gratia, fed qui noftre nationi ni- mis gravis foret. Eadem hzc folia fereno collecta die, atque in aperto aére parum exficcata, ciftisque inpofita, per gravem odorem varia arcent infecta, uedam autem folia aliquando manibus conterenda unt, ut hinc odor Cardamomi penetrans magis ex- citetur. Diciturque pulvinaria hifce jnpleta foliis ci- mices ex cubiculis fugare. Sari feu paleofum femen ex fructibus decidens fe- paratim colligitur ac venditur in aromaticis ciftis, uod medicinalibus quoque infervit potionibus .Dju- r jambu dictis, fed aliis femper mixtum ingredienti- bus. Arbufcule juniores prudenter effoff in hortis trans- plantari poffunt, ubi etiam progerminant, uti bis ex- perti fuimus. Folia calidiore collecta die, licet penitus ficca in- ponantur facco , ita fponte incalefcunt , ac humida funt, acfi in aqua forent macerata. Si hec diffecentur, & aque intundantur, ut per noctem fermentent, fique dein deftillentur, oleum extrahitur ex his tenue, pel- lucidum , ac fubtile, fed parva tantum quantitate, ita ut ex duobus faccis, his foliis inpletis, vix tres Olei iftius Drachme eliciantur , quod fortiffimum Carda- momi fpirat odorem , fenfim autem jucundius eft , fed facillime avolat. Hujus olei bine gutte cum cere- vifia vel vino propinate fudores excitant vehemen- tes, cui fini apta medicamenta India exhibet. per pauca. És EXPLECATIÓ Tabule Decima Septime, : Quz binas exhibet ARBonrs Are minores fpecies; qua- „rum Figura prima illam denotat, quz Caju Karan inco- . lis vocatur, a me autem Myr ro - LEUCODENDRON foliis lanceolatis , incurvis ; fructus in inferiore ramorum parte ges rens. Figura fecunda Wam , que Daun Poërr Krrsjit incolis vocatur. Hanc nomino Myrro-LEuco-DBNDRON. folis lanceolatis acutis , floribus © fructu fpicatis. ~ ` Á CAPUT VIGESIMUM A cu NERA PES M: r Æc minima Caju-Puti fpecies eft, forma © fa- ‘pore Myrtum anguftifoliam emulans: nequein adultam excrefcit arborem , fed truncum dat px > immo fepe humiliorem , quam precedens. Truncus hic plerumque pedis craflitiem habet, raro cruris ,* qui obducitur quoque tenui, rugofo, ficco , & fiffo cortice: Rami plurimum eriguntur , inque mino: res divifi fünt tenues aclignofos ramulos , qui comam — elegantem , ita ut e longinquo ingentem referat Rosmarinum: Folia irregülari ordine locata funt, atque adeo arte ramulos ambiunt, ut eos te- gant, quz tranfverfalem circitér digitum longa, cul- mum vel pennam lata funt, ab inferiore parte magis . acuminata quam fuperiore , feu ad finem , ubi fubrotun- da funt, quzdam autem apicem gerunt fubtilem, ac notabilem. nervum habent intermedium , cum binis aliis lateralibus, medio multo minoribus, coloris le- te virentis , faporis ex acido aromatici, cum parva adftrictione , nec adeo acria funt quam precedentium, fed magis pratas Si inferiora ramulorum foliola deci- dant, quod menfibus Septembri & Octobri obferva- tur, fuperiora racemofa quafi perfiftunt , cum mino- ribus quibusdam intermediis, ficque omnia fimul floris formam exhibent. Flores funt parvi , Alcanna flofculis fimiles, unguis digi- de Olie) maaken , waar mede zy bet booft beftryken ; Zommige Favanen en Malyers vullen ook baar laap-kuf- Jens met deze bladeren, om des goeden reuks wille, doch die voor onze Natie te fwaar zoude zyn: Dezelffte blade- ren by een belderen dag vergadert , in de lucht wat ge- droogt, en dan in kiften of kaften gelegt, beletten met baar fterken reuk, datter geen Kackerlakken , of ander ongedierte in en komen, doch men moet zomtyds eenige bladeren met de bant aan flukken vryven, op dat daar door de Cardamoms reuk werde opgewekt : En men zegt ook dat de ku/Jens „met deze bladeren gevult, de weeg-lui- zen uit de bedfleden verdryven. „Het Sari, of kafacbtige Zaat uit de vruchten vallen- de, wert afzonderlyk vergadert, en in de Kruit-doozen verkogt, dienende al mede tot Medicynale drankjes, of Dju Djambu , doch altyd met andere dingen gemengt. De jonge boompjes voorzigtig uitgegraven , kan men in de Tbuinen verplanten, en daarze ook opkomen, gelyk my tot Tweemaal toe gebeurt is. Deze bladeren, op een heeten dag gants droog vergas dert , en in een zak gedaan , zullen zodanig broeyen, datze heet worden, en’s anderen daags zynze zo nat, als ofze in "t water gelegen hadden. Rapt deze in ftukken s giet water daar over, en laatze eenen nagt fermenteren , en diftilleertze daar na, zo krygt gy een dunne klaare en Jubtyle Olie, hoewel zeer weinig „en van twee zakken vol bladeren , qualyk drieDrachmas , riekende zeer Jłerk naar Cardamom, doch wert "UT tyd lieflyker, en ver- rookt of dong Mea Jicht. Van dezen, Olie een paar droppen met Bier of Wyn ingenomen , doet geweldig zweeten , waar toe men anders in Indiën weinige bequa- me Medicamenten beeft. ` | ue. a UYTLEGGING: Van de zeventiende Plast, Dewelke vertoont twee kleine zoorten van de Wyrrk Boom, . waar van de eerfle Figuur verbeeldt die geene , die Caju „KrraN van de Inlanders genaamt wert, doch van my .. Mrrrs-Wrirrs-Boom met Lanzets-gewyze kromme blade kd dragende zyn vrugten aan bet Hi s e gedeelte der fiee- De tweede Figuur de andere, dewelke Daun Poëri Kiryyit ` van de Inwoonders genaamt wert. Deze noem ik MyR- - TE-WiTr;-Boow , met puntige Lanzets-gewyze bladeren, "met vruchten, en bloemen als een koorn-helm groeiende, Y tte. MOOY ver en pem p dg E XXVILH OO FDS T UK. a Amboinfche: Myrte - Boom.: | ; It is bet kleinfte flag wam de Caju-Puti, in gedaante D en fmaak de Myrtus Anguftifolia naaf} by komen: de: Het wert mede geen volwaffen boom. maar blyft een kleine flam, en zomtyds nog laager , dan de voorgaande. De [lam beeft gemeenelyk de dile van ‘een been, zelden van een dye, en mede met een “dunne , rui ge, drooge, en gefcbeurde feborffe: De takken fFaanmeeft overeinde, en zyn verdeelt in zeer dunne en’ boutüébtige ryskens ,- makende een cierlyke kruin, zo dat bet van ver- re een groote Rofemaryn-boom Belk. De bladeren Haag zonder ordre, en zo digt om de ryskens, datze dezelve bedekken , omtrent een dwers-vinger lank y en een firoo- balm of [chaft breet , eebe He dan van voren , alwaarze meeft ront Zyn , zommige met eem zeer kleine Jpitze , midsgaders een merkelyke middel-zenuwe , en nog twee andere, die langs de zyden loopen , veel fubtyld dan de middelfte, van coleur blyd-groens van fmaak u den zuuren [peceryacbtig , met een kleine zamentrekking , en zo fcherp niet als de voorgaande , maar wat lieflyker: Als de acbter[le blaatjes van de ryskens afvallen ; "r welk gefchiet in September en O&ober , zo blyven de voorfte in trosjes flaan, met eenige kleindere blaatjes daar tufichens en maken alzo gezamentlyk de gedaante van een bloem, Het “pe zyn kleine bloempjes , die van de Alcanna y 3 gs- 3 HERBARII AMBOINENSIS Liber IL cap. XXVII. digiti magnitudinem circiter habentes, ex quinque albicantibus fubrotundis & parum rugofis conftrućti etalis, in quorum centro e & viginti quinque Beinis apparent , atque in horum centro erigitur piftillum erectum acuminatum. i Fru&us funt rari, hinc inde breviffimis infidentes pedunculis, folitarii, magnitudine Pifi vel Myrtilli, erfiftente piftilli apice in foveola inprefla, fructus hi ormam habent rotundam , qui rugofi funt, in quinque fulcos divifi, coloris nigricantis , funtque ficci ac re- finofi, intus in quinque cellulas divifi; in quibus fin- gulis femen reconditur parvum , fufcum, paleaceum, inftar fili diffedi. Bacce he em habent aro- maticum , fed debilem, Myrti baccis accedentem , femen autem infipidum eft: Singula bacca rotundo ac plano difco, percarpio puta., inponitur, perfiftenti nec facile deciduo, fed diu in arbore remanet , cum- ue pedunculo tandem decidit, fed raro vel nunquam ins hoc novas progerminat arbufculas: Bacce he arbori junéte per maturitatem in quinque dehifcunt partes , femen fuum projicientes. Arboris hujus trunci plurimum in altum eriguntur, lignumque dant durum, per longitudinem facile findendum ; Menfe aprili flores proveniunt , fruétus- que menfibus pluviofis confpiciuntur, qui tam diu fu- perfunt, donec alii iterum prodeant flores. d - Nomen. Latine Myrtus Amboinenfis : Amboinice Hurong & Hulong , in Luhoe Lele , quidam Malaicenfi vocabulo hanc vocant Caju-Puti, feu Camelan- Daun Kitsjil, quod nomen cum precedenti commune eft. Locus. In humilibus ac fterilibus crefcit montibus , eque ad litus quam in media regione, qui humilibus gaudent plantis , & Soli bene expofiti funt: Solum quoque amat higrum , hinc inde majoribus mixtum lapillis. „ Optimas ac spore fortiffimo refertas inveni in montibus, ad borealem Luciele partem fitis , eque adlitus, quam in collibus humilioribus prope Lielam, | que ambo funt loca parva Cerame : In Amboina quo- = occurrit, fed altiorem ibi erigit truncum in me- ia regione plerumque in illuftribus & apertis filviss in quibus Dammar- arbores crefcunt , vel aliquando étiam Kilang-arbores inveniuntur, uti in Enne mon- tibus, & ad promontorium Nufanive; In Keya & in- fulis ad Eurum fitis hec quoque reperitur arbor. U/us. Medicinales ejus virtutes. ab Amboinenfibus nondum funt explorate , rećti tantum ejus trunci adhibentur ad te orum fulcra, quum lignum ejus fit durum ac durabile , ut & ad manubria fecurium & cultrorum majorum: Elegans hujus arbufcule forma digna eft, ut ipfa in hortis tranfplantetur & colatur, - quod fieri quoque poteft, fi adhuc tenera prudenter effodiatur cum adherente nigricante terra, nec ejus ra- dices ledantur, rare enim , quibus gaudet, ficce admodum funt, ac fepe ad truncum fupra terram ar- cuate funt. Sique tali modo menfibus pluviofis tranfplantetur, elegantiorem in hortis format comam, uam in filvis, & ad horti ornamentum folummodo in- ervit: Ex deciduis feminibus nullas obfervavi propul- lulare arbufculas , nec rami facile etiam radices agunt, quum aridi admodum fint. | | In Alangb montibus hz arbores repertz fuere ad hominis craffitiem , fed deteétum fuit ex variis con- cretas fuiffe truncis, qui labore parvo feparari pote- rant, ac quisque tenui obdućtus erat cortice, lignum autem.adeo durum erat, ut fecures recufaret, hafque frangeret, ita ut non nifi magna vi findi hoc lignum ac vix poffet. X XPLEICATIEO: Tabule Decima Olave, Etage ramum Ar Amboinenfis montane, Hun omo vocat, i g CAPUT gelyk, en omtrent zo groot als de nagel eens vingers , gè- maakt van vyf witte, ronde en wat rimpelige blaatjes , en daar binnen twintig en vyf en twintig witte draatjes, midsgaders in de midden een groen beuveltje , met een regte fpitze daar op. De vruchten zyn weinig , bangende bier en daar enkelt op korte fleeltjes , van de grootte als erwten of Myrtille- kraack- bezien, met bet voornoemde fpitsje daar boven op, ftaande in een kuiltje, zy bebben een ronde gedaante, doch zyn niet effen, maar rimpelig, en in vyf voorens of ribben verdeelt: Van coleur rookachtig-fwart , of don-. ker-bruin , droog , en bartacbtig, van binnen mede in vyf Celletjes verdeelt, en daar m een klein, bruin, en kafacbtig Zaat, als gaaren dat in fiukken gefneden is. De bezien bebben een [peceryacbtigen , doch geen ever, en Jmaak, zeer na by de Myrte komende, maar bet Zaat niet: Yder bezie ftaat op een ront en plat fchyfje, dat niet ligt afvalt , maar lang aan den boom blyft , en ein- delyk met fteel en al afvalt, doch zelden of gene jonge boompjes voortbrengt: Nog aan de boom bangende py tenze baar in vyf deelen, en werpen dan zo bun Zaat uit. De Bommen waffen meeft regt op, en bebben een bart bout, dat echter in de lengte ligt (plyt, de boom bloeit in April, en de vruchten ziet men in de regen Mouffons , heid daar aan zo lange bangen, tot datze wederom oeit. Naam. In’t Latyn Myrtus Amboinica, in ’t Am- boins Hurong en Hulong, op Luhoe Lele; zommige noemenze in ’t Maleyts Caju-Puti, of Camelan-Daun Kitsjil, een naam met de voorige gemeen, Plaats. Zy waft op laage en kaale bergen , (zo op ftrant, als landwaart in) die laage -ruigte bebben, en wel ter Zonne flaan: Wil ook wel een fwarte gront beb- ` ben, bier en daar met groote fleenen gemengt, de befte en flerkfte van fmaak beb ik gevonden op de bergen, die benocrden Luciela, aan de firant leggen, en ook op de e beuvelen by Liela, beide plaatzen op klein Ceram: Op Amboina vint menze mede , doch booger van ftam, ook beel landwaart in, en gemeenelyk in ligte Bo[Jcben , daar Dammar-boomen ftaan , of zomtyds ook Kilang-boo- men , als op bet pis log nna, em op den boek van > Nuffanive: Op Key en in de Zuit-oofter Eilanden beeft men al mede dezen boom. =a bibe Gebruik. Ze Medicynale kragten zyn tot nog toe by- de Amboineezen niet onderzogt : Alleenlyk werden de reg- te [tammen gebruikt tot fparren aan de. daken , ep ok om dat bet bout bart en durabel is, tot fteelen van bylen s en begten van boumeffen: De fraaye gedaante van dit Boje verdient wel , dat men *t in de boven verplant „en, “é welk ook wel gefchieden kan, als menze kleen zynde , voorzigtig uitgraaft met bun naafte fwarte mulle aarde, en geen wortelen daar van komt te quetzen, want de weinige , dieze bebben „zyn dor , en maken zomtyds aan den Dom boven de aarde een bogtje: en zynde aldus in de re- en-maanden verplant , zo fchiet bet. ook op met een cier- yker kruin; dan in de wilderni(jen: Dienende alleenlyk tot cieraat van een tbuin: Van de afgevallene Zaatjes beeft men nog geen boompjes zien voortkomen , en de tak= ken laten zig ook niet verplanten, om datze zeer droog zyn. e -dn-"t gebergte van Alangh beeft men deze boomen ge- vonden, zo dik als een man, doch men bevont , datze uit ver/cbeide ftammen t'zamen gegroeit waren, die. men na eenige moeite van malkander konde fcheiden , enieder ftuk «vas met een dunne fcbor[fe bekleet, zo bart van bout s dat de bylen daar van in ftukken /prongen, en met een groote moeite naauwlyks konde doorgezaagt werden. UYTLEGGINGE. Wan de achtiende Plaat, Verbeeldende een Tak van den Amboinfchen Myrten-Boom. Hurone genaamt, en op de bergen groeiende; XXVIII. dC nd cd dc chen aen ied EE a ME a an bi a O “cc ei td ee e RE Se ee gert "EE GE ae gem ein cm | Bag 78. — a “ss Tab, XVII. y Lom, ZZ. Il Boek. XXVII. Hofi. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 19 CAPUT VIGESIMUM XXVII. HOOFTSTUK. OCTAVUM. Pigmentaria. Galuga. Umilis hzc arbor eft altitudinis Pruni, fatis H craffo conftans trunco, ramis incurvis, denfa- que & extenfa coma: Truncicortex eft glaber, ex cinereo viridis, feu mufcofus , craffus , intus flavus, venis albicantibus , fuccofus, ac manus ruffo feu ig- neo inficiens colore, tenax, lignoque firmiter nexus. Lignum eftalbum , molle, & inutile; Folia funt in- ftar Ari anguftifolii vel Sirii, fed multo funt longiora, inferiore parte rotunda ac lata, fuperius acuminata longo apice , qualia „fed finuofa apparent inftar flam- mz ignis, palmam longa vel paulo minus , inferius quatuor digitos lata, longis nexa-pedunculis , fine ordine circa ramos locata, Ad petioli ortum quinque nervi concurrunt cum coftis quibufdam tranfverfalibus. Ramuli fummi funt -virides, ac molli a — lanugine obduéti, in ve- tuftis autem arboribus hoc non obfervatur. Ex ho- rum alis racematim capitula propullulant viridia , que fefe in amplos aperiunt flores, ex quinque albicanti- bus, oblongis , ac flaccidis compofitos petalis, in cen- tro plurima longa ac tenuia gerentes ftamina, inferius favefcentia, fuperius antheris cinereis ornata. Inme- dio piftillum apparet rubens, incurvum inftar cornu. Petala hac externa fua parte aliquando ruffis macula- ta funt punctis, mox autem emarcida funt , fi decer- pantur. Matutino tempore aperta funt fed per breve tantum tempus. Sole enim orto, fuifque radiis illa illuminante mox fefe contrahunt ufque in vefperam: Floris odor non magni eft momenti, ac fere ingratus. Poft hos fructus rotundi proveniunt , Caftaneas gluma viridi contentas valde amulantes, fed minores funt, atque late viridi obducuntur gluma , que undique obfeffa eft mollibus apicibus inftar fpinularum , fed. non pungehtibus: Quisque fructus plerumque in duas cellulas eftdivifus, inque fingula bini , tres , quatuorve nt nuclei pellicula tenui inclufi, ex fepto me- o dependentes; Unumquodque tale officulum mag- nitudinem habet grani Tritici uno laterelatum, alte- ro acuminatum, ubi brevi vena fepto medio ne&itur. nec eft rotundum fed paulo angulofum, pyriforme; quzdam etiam funt excavata, parte interna funt du- ra, & alba, externe obduéta tenui rubra ac mucofa carne, que facile decidit, fi aqua macerentur & pa- rum commoveantur, unde aqua talis etiam penitus rubet, poftque aliquod temporis fpatium in fundo ap- paret fubftantia crafía inftar pigmenti. Gluma ficco- rum ac deciduofum fructuum fulvum induit colorem , inque tali officula hec adeo funt exficcata , ut nullum inde confici poffit pigmentum: Raro proger- minant, licet fructus hi in terram decidant: Pigmen- tum hoc ingratunf habet odorem, quem tota fere irat arbor, ac prefertim viridis ejus cortex, qui a- fortem ac fulphureum dat odorem, ut vix vel non tolerari poflit; Flores profert heec arbor ficcis ac ca- lidis menfibus , licet fru ‘totum fere annum in ea confpiciantur. - Radices copiofas habet, qua mul- tis conftant fibris dependentibus ac verrucofis. Nomen. Latine Pigmentaria , juxta Malaicenfe Galu- a, quod generaliter omnia denotat pigmenta , quum jus fructus officula rubrum tingere poflint colorem; In Java Caffomba Kling. in Ternata Rambuta, Amboi- na Talucca. Galuga autem ortum habet vel ab Arabi- co Gal id eft clarum reddere , amicire, vel a Chal- daico Gelab fplendere. | | Locus. In hifce infulis non frequenter occurrit , nec usquam fponte crefcit, fed hinc inde in areis una al- terave plantata eft arbor: Copiofe crefcit in India Occidentali , uti infra indicabitur, quumque in India Orientali nusquam verum gerat indigenum nomen , hinc puto, primum in ciar Moldetee ex Maniliis infulis fuiffe tranflatam, ac ibi fortaffe a Lufitanis ex America. Galuga enim , uti dictum fuit, generale eft nomen, E ert Boom. It is een laage boom, van de grootte als een Pruim- D boom, met een redelyke dikke ftam, kromme tak- ken, en een digt uitgebreide kruin: De feborffe is efen, uit den grauwen-groen , of mosacbtig , dik, van binnen geel, met witte aderen, zappig , de banden ros of vwur-root verwende, zeer taai, en vaft aan * bout klevende. Het bout is wit, zagt , en ondeugent ; De bladeren ge- lyken na bet fmalle Arum, of de Siri bladeren, doch zyn veel langer , van achteren ront en breet, en voor met een lange [pits toelopende, met effene kanten, boewelze wat bogtig fchynen, als een vlamme vuurs , een bant lank, en ook wel minder , van achteren vier vingers breet, op lange fteelen, zonder ordre rondom de takken Jade, By den oorfpronk des fteels , flooten «yf zenuwen t'za- men, met nog eenige dwers-ribben. De uitterfte ryskens zyn groen, en met een zagte, en roffe wolligbeit bekleet, p^ 2 de oude boomen ziet men zulks niet. Uit baren choot kómen by trosjes groene knoppen voort, en daar uit se ani lcd es vyf cane lan&acbtige, en. Jlappe bladeren p , met veele lange en dunne draa- den in de midden , beneden geelachtig , en bovem met grauwe noppen. Het middelfte is een rootachtige kromme draat als een boorn. Aan de buitenfte zyde zyn zomtyds deze blaatjes met roffe dropjes, of punćtjes be/prengt , en werflenfJen ftraks als menze afbreekt. In de morgen fton- den ziet menze geopent, doch maar voor een korten tyd, want van de Zon geraakt zynde , zo fluiten zy baar Jtraks tot tegens den avont weder toe: De reuk is niet veel byzonders, en bykans onlieffelyk. Naar de bloemen komen ronde vruchten, de Kaftanjen, die nog in baare groe bolfter zyn, zeer gelyk, doch kleinder , zynde be- leet met een ligt-groene bolfter , en die rondom bezet met weeke fpitzen als doornen , doch gants niet fleekende: Yder vrucht is van binnen meefł in twee kamers verdeelt, en in yder kamertje ziet men 2. 3. en 4. roode korrels, in een dun vliesken befloten , en aan °t middelfthot banger:- de; Yder korrel is van grootte als een tarwe-koren, Ach aan't een einde wat breet, en aan’t ander [pits , daarze met een kort adertje aan ^t middelfebot bangen „ niet ront, maar wat boekig peers-gewys , en zommige wat uitge- bolt, van binnen zynze bart, wit , en omvangen met een dun, root, en erig vlee/ch , bet welk ligt daar van afgaat, als menze in "t water legt, en daar in wat roert, waar van ook het water gebeel root wert, en na verloop van weinig tyds op den bodem zet een dikachtige Jubftantie , als eenige fcbilder-verave. De bolfter vande drooge en afgewallene vruchten, wert rookachtig-fwart, en in dezelve zyn de korrels als dan zodanig uitgedroogt , dat men geen verwe daar van krygen kan: Zy teelen ook zelden woort, al vallen de vruchten op de aarde: Deze verf beeft een onlieflyken reuk, gelyk ook bykans den ge- beelen boom doet , en inzonderbeit de groene fcbor[fe, die zo flerk en fwavelig riekt, dat menze qualyk of niet ver- pes „i kan; by bloeit in de drooge of bete Mouffon , boe- wel men de vruchten bykans bet gebeele jaar daar aan ziet: De wortels zyn veele, en bebben veele vezelingen van baar afhangen, die knopacbtig zyn. Naam. fm ’t Latyn Pigmentaria, na 't Maleyts Ga- luga, °t welk in 't gemeen alderbande Schilder - verwe beduit , om dat men met de korrels van deze vrucht root verwen kan: Op Favaans Caflomba Kling, Ternataans Rambuta , Amboins Talucca; Galuga beeft zyn oor- Jpronk of van bet Arabifcbe Gal, dat is helder en klaar maken, of van bet Chaldeefche. Gelach, dat is glinfte- ren. Y Plaats. Men vint bem in deze Eilanden niet zcer veel, en niewers wan zelfs waffende, maar bier en daar in de Negoryen een boom geplant: Overvlocdiger: groeit by in Weft-Indién , gelyk bier na zal gezegt werden, en om dat by in Ooft-Indién nieuwers cen regten Inlandfcben naam beeft, zo giffe ik, dat by eerft in de naafte Moluc- cos uit de Mamlbas zal zvn overgebragt 5 en miffcbien © derwaarts door de Caftiilianen uit America: Want Ga- luga, So HERBARIIAMBOINENSIS Liber H cap. XXVII nomen, atque Rambuta Ternatenfes vocarunt, fine dubio ob formam vere Ràmbutz , quz eft alius Java- norum frućtus. U/us. Apud hofce incolas haétenus in raro eft ufu, rubentia enim officula inferviunt tantum rubro tingen- do colori, tam in albis linteis, quam in chartis papy- raceis. Oflicula hzc recentia in aqua tepida tam diu agitantur, donec illam rubro inbuant colore, huicque inmergunt Badjus, que parva funt feminarum velti- menta ex albo linteo contexta, que plerumque nu- ptiarum tempore induunt. Officula tamen hzc non ve- rum ac elegantem prebent ruborem , fed ex flavo ru- brum, vel purpureum, atque color hic adeo fugax eit, ut intra paucos pallefcat dies; Macaflarenfes tin- gunt hifce poftes januarum iftius domus, quam fpon- fa inhabitat, vel in qua nuptiz celebrantur. Ruber enim color Sinenfibus ac fere omnibus hifce popu- lis fignum éft letitiz. JEthiopes ex hifce atramen- tum quoque conficiunt , quo nomen Dei ac Prophe- tarum fcribunt, vel fi periodum fermoni inne&tunt. Hoc autem eft defectu Minii, vel alius rubri colo- ris, officula enim hec chartis pallidum ac fugacem dant ruborem, nullus ceterum ufus hujus arboris eft apud hunc populum: Ex auctoribus autem conftat, arborem hanc in India Occidentali majori in pretio ac ufu effe. Hifpanus enim Eu/eb. Nierenberg. bifl. na- tur. lib. 15. cap. 48. de arbore Achiotl. in Provincia Mecbuacan creícente tali fcribit modo , ut hanc pro una eademque cum Galuga habeam arbore , eoque magis, quum non tantum varias ejus defcribat Medi- cinales virtutes , fed fimul etiam addat, ex ejus cortice fila fortiffima ac dura nei, quz fólidiora funt iis, que ex Cannabe conficiuntur. , In Ms bóle Gallica biftoria de Antillis hec arbor quoque defcripta occurrit nomine Urucu, in Brafilia crefcens, forma ac magnitudine Aurantii arboris , cor- diformibus.gaudens foliis, quodque pigmentum offi- culis nexum digitos inficiat , iisque adhereat, fi traétentur , quodque officula hec aque tepide fint in- jicienda & circumagitanda , donec omnia pigmentum fuum demiferunt. Superflua tum effunditur aqua, ac fedimentum in umbrofo exficcatur loco , ex quo tro- chifci formantur in ufum pictorum ac tinétorum. 4 uodque lignum fit fragile ac ficcum , ad ignem concipiendum & confervandum aptiffimum , binaque ejus frufta fortiter fibi invicem fricata adeo ignem concipiant, ut fomes accendi poffit. Quodque ex ejus cortice fila ducantur , atque ejus radix bonum cibis conciliet faporem , odorémque ac colorem Cro- ci habeat; Caribeos porro has arbores in hortis fuis diligenter colere, earumque rubro colore corpora fua ac fupellectilem appingere. &c. Ex quibus conclu- dendum eft , arborem hanc Americanam jucundioris efTe faporis quam Orientalem, faltem ejus radices ac corticem , qui ab his aqua incoéti, iftam obfcure ru- benti inbuunt quidem colore inftar pinguis Cerevifiz, fed ingrato inpregnant odore ac fapore, fere acfi ve- tufte Bete rubra radices cent incoéte. : In continenti ora Guiane & in infulis Caribeis , pre- fertim in Dominica , atque in infula Maragnona hzc quoque crefcit arbor & fructus , vocaturque ibi Rocku & Rucku. Indi hujus fumunt officula, fuumque his illiniunt corpus adeo craffe, ut ipfis loco veftium inferviat, omnes enim Caribei rubro tincti funt colo- re, hocque contra aéris frigus inftituunt: In Bar- biesjes infulis Hollandi ante aliquot annos commer- cium exercuerunt cum tabellis ex hifce officulis for- matis, quas in Hollandiam miferunt , quibus cocci- neum tingunt colorem. Arbor hec obfcure admodum itidem defcribitur a Julio Scaligero exercit. 181. fe. 3. nomine Arboris fi- nium regundorum , ubi dicit, fed ex aliorum relatu, ejus officula a Mexicanis adhiberi ad atramentum ru- brum conficiendum , quo areas & agros delineant: Si lintea ifto fucco inbuta & inpregnata, quampri- mum fere ficca funt , altera vice in fucco Limonum inftillentur, lete purpureum acquirunt colorem, fa- tis fixum, qui tingendi modus frequenter in Macafla- ra inftituitur. | Guil. Pifo libr. 4. cap. 14. teftatur quoque, arborem Uruc- luga, als gezegt, is cen gencraale naam, en Rambuta hebben bem de Ternatanen genaamt, buiten twyfel na de gelykenis van de regte se ee een andere Fü- vaanfche vrugt zynde. - Gebruik. By deze Inlanders heeft by nog zeer klein gebruik , want alleen de roode korrels dienen, om root mede te verwen, zo op bet witte Lywaat , als op pampier. Werdende de verfcbe korrels in laauw water zo lange om- geroert,-tot datze °t zelve root verwen , en daar in doo- penze als dan de Badjus, dat zyn lyfrokjes der vrouwen, van wit Lywaat gemaakt, dieze gemeenlyk op Bruilof- ten dragen. De korrels geven echter geen opregte fraaye roodigbeit , maar geel-root , of vuur-verwig , en de co- leur 15 zo vlugtig , datze in weinig dagen verbleekt ; de Mac: ca[Jaren verwen daar mede ook de ftylen der deuren van een huis, daar een Bruiloft gebouden wort: want roode coleur is by de Sineezen, en meeft alle deze Natiën een teeken van blydfchap. De Mooren maken ook roden inkt daar van, waar mede zy den naame Gods, en der Pro- pbeten fchryven, ofte als zy een Periodus in de reden willen befluiten. och alleem by gebrek van Menie , of andere roode coleur, want deze korrels geven op bet pa- pier een lelyke, en onvafte raodigheit, anders heeft men geen gebruik van dezen boom by deze natie. Maar uit de Schryvers biykt , dat by in Weft-Indien vry in mêer- der waardy en gebruik moet zyn. Want den Spaanfchen Eufeb. Nierenberg, hift. natur. Lib. 15. Cs unos Jcbryft van den boom Achiotl. In de provincie Mechua- can waffende zodanig, dat ik bem voor eene en dezelfde boom met deze Galuga boude, en te meer „om dat niet al- ` leen veele Medicynale kragten van bem befcbreven wer- den, maar ook daar by gevoegt wert, dat men uit zynen baft zeer vafte touwen vlegt , die vafter zyn „als die van bennip worden gemaakt. In de Franche Hiftorie van Rochefort, over de Antillis, vint men dezen boom mede befchreven onder den naam van Urucu, in Brafilien waffende, van gedaante en grootte als cen Orangie-Appel-boom, met bertformige bladeren, en orders, dat de verwe aan de korrels hangende, ligt blyft kleven aan de vingers, als menze bandelt , dat men de korrels moet fmyten en omroeren in laauw water, tot datze alle de verwe van haar gelaten bebben. Het dunne water daar afgietende, den droe[fem aan een fcka- „duwachtige plaatze droogt , en daar uit dan koekskens maakt, tot gebruik van de Schilders en Peraers. -— Als mede dat bet bout is breekzaam, en droog, zeer bequaam om lang vuur te bouden , dat twee drooge. Jtukken flerk tegens malkander gewreven , zodanig in brant geraken , dat men tontel [o aan opfteken kan. Dat ook uit zynen baft touwen werden gemaakt, en de wortel een goeden fmaak aan de fpyze geeft, als mede de reuk en coleur van Safferaan; dat de Caribanen deze ho- men naarftig in baar booven planten, en met de roodé ver- we baare licbaamen , en midsgaders bun buisraat befchilde- ren Sc. en waar uit men dan moet befluiten , dat dezen Amerikaanfchen boom aangenamer van y, dan den Ooft-Indifchen , immers de «wortel dewelke van de laaflgenoemde in water 1 albicat; eff. ok bus. Quum arbores. Jta excelfe, vix Th potte quo tempore flores proveniant,un- - de anni tempus in hac num quum maturi de- cidant frućtus „quod fit men bruario & Martio ; fique tum non “Colligantur,- vel ab apris comedan, tur, in fi entibus pluviofis menfibus. tota. arbu- fcularum filva fub vetufta ae matrice Se. "` tar bore. : Nomen. Latine Alliaria. a naturali Allii odore: Ma- laice Caju-Bawang. Amboinice Tamalulel.& Tama- zę. laffe. ere fructus qu ndan i loco AU ac Cepz, uti illi ipfi funt adfueti hodie. extra ufumi fi c fru Amm ac i uod afferes a- Lignum parum eft in uf, excepto q od : liquando inde formêntur ad exftruenda parva monoxu-. Ja; delapfos nucleos Amboinenfes We ege uam ex Java aliisque ` ortata fuerint. folebant, quos in fumo exficcabant, donec externe , 2 nigrefcant , quos fecum vehebant in itineribus marinis, ex quibus condimenta preparatini Quos hunc in fi- nem fupra ignem torrebant , ac cum Zingibere & tofto pifci- di droogde werden fwart: De jonge bladeren aan de gebee- le ryskens zyn bruyn en [lerker. van reuk dam de oude , docb geven-doorgaans alle de bladeren , een weinig geban- delt zynde „ of in buis Jtaande „een look-achtigen reuk van. baar: Uit den {choot der ryskens komt een tros voort , een bant lank, en im cen of twee zyde-takken verdeelt , daar nftar | . de vruchten aankomen veele by malkander , gelyk de Lanf: ED excrefetint , qui primo cine: > fen, doch ydelder en weinig komen tot-perfettie , zynde ` eerfi graauwe kogeltjes, uyt den ronden boekig, en van vooren met een kuiltje. De volwaffene bebben pies ven van kleyne Famboefen , hangende 4 a € aan troffen by malkander , fommige enkelt ab een kleyne pruim, maar de mee "ru kloot-xak van ten bont , van bui: ten witachtig of bleek -groen ; gel Appelen en, of witte Famboefen; onder de buitenfie GA » leidt ander ` dekzel varfeen mes dik bloet-root , en de binnenfte Noot om- vangendes gelyk de Foely de än cbaten , doch dit dekzel is effender , en bekleet den: gebeelen korrel , onder deze leidt de regte korrel, noch al met een andere dunne en boutacbtige Jcbaal gen, doch die echter dikwils den geheelen korrel niet dekt „by zelfs is van buiten gras- roer „en van binnen. Wit, latende zich met verfcheide ` romme (nien in drie , vier „en vyf ftukken deylensgeljk = — een Canari. Brus EE 22 RUNIE br w zg K Es t bl Ró D e E men beeft deze vrucht de An Ajuyn'en Look, gelykfe noch doet y die gene, die daar aan gewent ym, enint bos woo- nen, want de binnenfte korrels een Weinig op Koolen ` ff, en met Gember en zuure Lem de zaufe, om ville 2 die fi oy li eginnen pec M d es SKK N N N N N 4 V Ut) ij "y L DWH U; $ Du Kr: lr, HD WMD HM MMI AN RN A AN N NS O ES Zon TF. RUPEE AI III rer II Boek. XXX. Datt AMBOINSCHE KRUYDBOEK. $ Pifcicule capite in aqua conterunt, addito fucco Li- monum , fiad manus fit, ficque per linteum cribrant , Ga verum exhibet condimentum ad pultem Papeda ićtam , quenam fit vera Papeda, fupra in Capite de Sagu diétum eft. Lignum quoque adhibetur ad trabes edium & ad te&a , quum fit leve ac fatis durabile: Juniora folia itidem cum pifcibus coquuntur odoris ac faporis gra- tia. > - EXPLICATIO Tabula Vigefime, Exhibentis amum arboris Aridia Rumphia dicte. A. Fruum geminum. ` | B. Fructum folitarium, C. Nucleum denotar, ‘t vuur rooftende , en dan met Gember , en een gebraaden M in waater vryvende , doende wat Lemben-fop daar by, als zy bet bebben , en klenzen bet zoo door een doek, 't welk dan de regte zaufe is om baar Papeda . mede te eeten. Wat nu Papeda ży, is bier boven in *t Kapittel .. van Sagu gezegt. - ne E UliSa d. T ion Het bout wert ook joy tot balken in de huizen, en aan "t dakwerk „om dat bet ligt en niet te min durabel is. De jonge bladeren kookt men mede by viffcben „om dezelve een geur en fmaak te gegen, EC Ue ING A. Verbeeldt een dubbelde vrucht. B. Een enkelde. — C. Deszelfs korrel, Vertoonende een Tak van de Loorsoom van Rumphius ge- CAPUT TRIGESIMUM. —— Cafia Fifula. = quedam de-. étus, qui dam adhuc. effent addenda, qua -in Europeorum li- bris omiffa nec perfpecta erant. , Primo itaque nob. cujus in Oriente mu - Arbor itaque eft alta & ample extenfa, forma quglandis „ fed ejus coma paulo amplior eft, gla- rum & ex cinereo pallidum gerens corticem. Fo- lia rachi infident longa, erecta, in binos ordines op- ofita, forma Juglandis vel Fraxini, quamvis ab s fatis differant, quinque feptemve paribus ad unam rachim , at raro extremo inpari , vulgaris funt for- me, inferius rotunda, fuperius parum acuminata , ple- rumque. qui llices longa & ultra duos lata, ds aé pluribus parallelis pertexta coftis, multis t v wr EZE STA ad ta&tum vix fefe diftinguentibus, inferiora aute folia tres modo pollices funt longa , Lingoo foliis fimi- lia, glabra, mx lete viridia, dein nigricantia ac infipida. In plurimis Europzorum libris cum Perfice foliis comparantur , fed nunquam ita angufta illa inveni, ne quidem in fatis vetuftis arboribus : ORAS porro folium brevi ac craffiufculo infidet petiolo , quod ca- put emulatur, rachesque in ramorum. fummo arcte KR funt, que ad ortum fuum craffum gerunt ge- niculum. =. à Szk, żę a Flores in magnis & extenfis ebe d racemis, ui ingentes funt & formam Violaru: fed majores funt , ac quisque viridi & longo infidet petiolo non conjunêti, fed vagi funt, qui tamen pon- dere, fuo racemum deprimunt, fin us autem ex quinque luteis conftat petalis, quorum tria inferiora ad latera extenfa dependent, bina fuperiora funt gib- ba, introrfum inflexa, in centro autem varia viridia ac longa apparent ftamina parum incurva cum antheris cinereis, quorum quatuor nań doza extenduntur; horumque medium longius eft ; craffius , ac reliquis ma- is viret, inftar falcis incurvum ac fimplex eft ( piftil- um) quod in fi excrefcit, ita ut ex uno. flore unicus tantum fructus feu filiqua progerminet ,- non vero. gemina vel terna, uti quidam. falfo putarunt, plurimi autem flores in fru&us abeunt, ac rari fruftra Hique fructus funt longe ¡fte filique feu fiftule , u- M. nota = „ binos cite eden es longa, quedam rec Tom. II. | rum fere referunt, XXX. HOOFTSTU K. — De Trommelftok-Boom. IR de volgende Kapittelen dezes boeks zullen befchreven werden ye boomen , waar van men zodanige vruch. ten beeft , die zo «vel tot Medicyn, als in de koft ge- bruikt wordende , ons Europianen de meefte deel ook be- kent zyn, doch die wy weder aanbalen , om dat "er bier, en daar , eenige dingen by te doen vielen, die in de Eu- ropiaanfche boeken nog niet bekent flaan. En voor eerft komt ons voor den boom van Caffia Fiftu- la, dewelke in "t: Ooflen van. veelderlei gedaante. ge- vonden «vert , te eten, de eene met kleine of fmalle bla- deren, en de andere met grooter „van welken laatften wy maar alleen bandelen 3 als SCH in deze Oofter- Jebe Eilanden bekent, en im de uropiaanfche boeken (mynes wetens) met zyne wolle gedaante tot nog toe niet befchreven. - Het is dan een bouge", en wytuitge/preide boom, van gedaante als cen Noote-boomiy doch wel zo breet van kruins met een effen en wit den grauwen-bleeke fcbor[fe. De bla: deren fłaan aan lange regte ryskens , in tavee rygen quer mabkander „ in gedaante van. Noote- of Efjcbe-bladeren , boewelze daar. nog al wat van verfebillen, met s. en 7. paren aan een rysken , en zelden met een alleen voor uit , zy zyn van gemeene gedaante, achter ront, en voor met een kort fpitsken toelopende , door de bank 5. duimen lank, en ruim twee breet, met veele fyne, en meeft parallele ribben doortogen, die men pas voelen kan , de achterfte bladeren zjn maar 3. duimen lank, en de Lingoo blade- deren gelyk, $ o ech doch ten laatften favart- roen, en onfmaakelyk : . in alle de Europiaanfebe veken , werdenze vergeleeken by de bladeren van een Perfik-boom , maar ik bebze nooit zo mal gevonden , ook niet aan redelyk oude boomen: Yder blat fraat op een kort dikacbtig fleeltje, doch dat beter een kno gelykt , en de ryskens Baan aan ’t voorfte der takken digt op malkander, bebbende by baren oorfpronk een dik knietje, - - Het bloeizel komt voort aan groote en uitgebreide troffens daar aan ziet men groote bloemen, in de gedaante van vio- len , doch grooter , yder op een groen lank Seeltje , niet gedrongen, maar ydel van malkander fłaande , doch die evenwel door baare fwaarte den tros «vat nederbuigen , zynde yder gemaakt van 5. geele blaatjes, waar van de drie onderfte uitwaarts geboogen Langen, deboven[le zyn pai en inwaarts gekromt, en daar binnen Baan ver- — Jcbeide groenachtige , en lange draaden, ook een weinig. ekromt. met grauwe noppen , waar van er vier buiten e bloem uitfteeken, en van dezelde is de middelfte langer , di res cai dam de andere, als cen zik- kel gekromt , en: nop, waar uit de vrucht voort- komt ; zo dat uit een bloem maar een vrucht, of bouwe oeit , en niet twee of meer, gelyk zommige gemeent beb- » hoewel de meefte part van de bloemén tot vruchten werden, en weinige komen aftevallen. En deze vruchten nu zjn de lange bauwen of pypen, over al wel bekent, omtrent twee voeten lank, zommige Es 2 regt 84 HERBARII AMBOINENSIS Liber. cap. XXX. te, plurime vero parum incurvg , ex oblongo-rotun- dz, inftar baculi, vix pollicem latz ,una autem par- te per longitudinem futura notatz , acfi ibi coninte | forent , primum virent ac tam molles funt, ut in- fle&i poflint, mature vero indurefcunt ac lignofz funt, externe quadam funt intenfe fufce, quadam vero nigricant, glabre, ac transverfalibus tenuibus notatz circulis, qualia in inteftinis apparent: "Intus vero in cellulas divifz funt, que ad medium circiter repleta funt molli ac nigra pulpa , in quavis autem of- ficulum reconditur, uti & in Europa note funt, fa- porem prebentes dulcem ac naufeofum. Hecque ulpa-eft unica res, que ex hac expetitur arbore , unde & hi fructus feu filique in Europam transferun- tur ad ufum Medicum: Florum odor eft languidus, attamen jucundus, ac prefertim tempore matutino. Hujus arboris lignum eft folidum, flavum, grave, ac durum, in vetuftioribus autem arboribus ruffum, ac circa cor ex cinereo nigrum, ac tempore penitus nigricat s Guajaci , quod tamen raro in hifce ccurrit infulis. q Nomen. Latine Caffia Fiftula, Caffia Solutiva , Ca- thartica , Siliqua Agyptia Pharmacopzos Can- na Fiftula. Belgice Trommel-ftokken. Arabibus CafJaat Falus ac male Gafat Falus , quod ex Caffia Fiftula cor- ruptum videtur, ab Avicenna vocatur Cbajar Xambar, vel proprie Chyar Schambar , quod longum denotat Cu- cumerem ; qui per fpithamas metitur. Prima ejus mentio occurrit apud Grecum Medicum Aftuarium , ui hanc Ca/fiam vocat Melenam. In Æeypto & Per- fla hodie etiam vocatur Hiar Xambar ‚fed X debet le- i ut Sch. Vocabula Indica in Guferatta lingua funt Erma ` voe in ANA napa ad pro- torium Comoryn- a, Hafangua, Bava Sim- SŁ. In Canara Baboo &c.. In Lingua Malaicenfi & Macafarenfi uidam illam vocant Caju Radja , quidam vero, fed plurimum Baleyenfes , Caju Dulang. Amboi- nice in Hative vocatur Uttamanu , in Hitoë Pappe pau- na, aliquid denotat, quo dorfum alicujus feri- tur. Javanis cur Bongoe alas & Tangkuli feu Silve- ftré quid; Nomina autem Arabica & Perfica defump- ta funt a figura oblonga Chyar feu Cucumis; fed vox defumpta eft a figura fiftularum: Uti cortex Caffie aromatice, five Canelle de fua detraétus ar- bore, quod venit ab Hebreo Ketzia idem fignifican- te, & illud a Kazar abradere, deglubere, quia Ca- nelle cortex de fua deglubitur arbore. ` ; | In Horti Malabarici Figura 22 vocatur Malabarice © Conna , Bracmanis Bajo, cujus defcriptio cum noftra lurimum convenit , licet figura parum differat, Pifo b cap. 22. lingua Brafiliana eam vocat Tapiraco- ‘Aynana, fed ipfi minora tribuit folia ac flores incar- natos , in Mexico vocatur Guaubay Obuatli. In Zey- … Locus. Quum fiftule he veteribus fuerint ignote , hinc puto, nullibi frequenter reperiri, nifi in ZEthio- piz regionibus & circa oras maritimas , quas Troglodi- ta inhabitant, quos Arabes communi nomine Zangi feu Zingi vocant, cujus veftigium reperitur in fupra memorato nomine Indico Bava Sanguia. quod forte notat arborem ex Sangi feu opia, unde fine dubio in ZEgyptum aliasque regiones tranflatz fuere he arbores , licet hodie , in Cam baja regione aliis- e veteris Indie provinciis frequenter occurrant , ponte quoque in Javz & Baleyz filvis crefcunt, fed raro in Macaffara. In hifce infulis Orientalibus binc inde modo una alteravé arbor ex adductis feminibus progerminavit. Durum argillofumque amant folum, unde & latius crefcunt in Hitoës regione, quam in fabulofa Leytimora. In Banda quedam etiam hujus reperiuntur arbores, fed frequentiores funt in Mac- ` Aen & in Moluccis. Hispani hodierni in infulis Oc- cidentalibus, prefertim in Dominica & St. Juan de Portorico fru&tus hos habent ita copiofos ac elegantes, ut ex Monardi libr. fimpl. medicam. cap. 44. fententia bi Orientalibus non fint minores, fed] e contra pre- ferantur, unde & plurimum inde in Europam trans- feruntur, quum inde binorum menfium fpatio trans- vehi joffint, quum Orientales ad minimum per fex menfes diftant, atque inter hos optimi cenfentur , qui ex Cambaja adferuntur, quos Portugalli in fuam, e- tam deducunt Patriam, Belge enim nullas ex m. i de, Pa Mele Mog: Dp S'avaans T maar de meefte wat gekromt , lankwerpig ront KH ftok, of faucys , febaars een duim "ile en ah de eene zyde langs beenen met een naat , als ofze daar t'zamen genaait waren, eerft zynze gras-groen , en xo week ` dat menze buigen kan, maar ryp geworden zynde, bart en boutacbtig , van buiten zommige boog-bruin , zommige fwartachtig, effen, en over dwers, met dunne cirkelt- jes geteekent , gelyk men aan de darmen ziet: Voorts zynze van binnenin kamertjes verdeelt , en dezelve fcbaars tot de belft toe met een fwart, en week merg gevult , en een korrel daar binnen, gelykze genoegzaam in Europa bekent zyn, ook wam den zelfden walgelyken , en zoeten fmaak. Zynde dit merg bet eenigfte , "t gene men van dezen boom zoekt, en waarom men ook die vruchten of bauwen tot in Europa vervoert , om in de Medicynen te gebruiken: De reuk van de bloemen is flap, doch lieflyk, en bezonder in de morgenftonden. j i Het bout van den boom is digt, bleek-geel, fwaar , en bart, aan de oude boomen ros, en omtrent bet bert fwart- graauw , en metter tyd ae favart, als Pok-bout , bet welk men echter in deze Eilanden zelden ziet. f Naam. Jn 't Latyn Caffia Fiftula, Caffia Solutiva 4 Cathartica , Siliqua ZEgyptia , en by de Apotbeekers Canna Fiftula, in ’ Duits Trommelftokken , in ^t Ara- ` bies Caffaat Falus, en qualyk Gafat Falus bet -geen uit Caffia Fiftula bedurven /chynt, by Avicenna bietze Chajar Xambar , of eigentlyker Char Schabar , bet welk beduit een lange Komcommer , die men met fpannen meet. De eerfte mentie daar van vint menby den Griek- zen Artz AGuarius , dieze noemt Caffiam Melenam In Ægypten en Perfien bietze nog Hiar Xambar, dog de X moet gelezen werden als fch. De Indifche namen zyn , in Guferatte Gramala , en voorts ix kuft Mallabaar tot de Kaap Comoryn toe Condaca, Hafangua , Bava Simgua. In Canara Bahoo &c.- Jn ’t Maleyts en Macaffaars noe- men bem zommige Caju Radja, zommige, doch meeft op Baly, Caju Dalang, Amboins , op Hative Uttamanu, auna, dat is iets daar men de e Ip Javaans Bongoc alas, en Tangkuli, dat is iets wilts: Maar de Arabife es Saa end dat ts een Komcommer , doch bet woort Caffia is geno- men van bet formaat der pypen. Gelyk de baft van de Caffia Aromatica, RA de Canella van zyn boom afgefcbilt, ` e ontleent is van bet Hebreuwfcbe Ketzia bet zelve beteke- nende, en dit wederom van Kazar affchrappen , afbaa- len, òm dat de baft van de Canella van de boomafgefchilt | wert. In de Hortus Malabaar , Figuur 22. biet by op Mala- baar Gonna, in "t Braminees Bajo, welke befchryvi met de onze meeft overeenkomt , hoewel de figuur wat ver- febilt: Pifo, Lib. 4. Cap. 29. noemtze , op’t Brafiliaans, Tapiraco-aynana, doch geeft baar kleindere bladeren , en incarnate bloempjes , in Mexico wert by genaamt Guauhay Ohuatli, op Ceylon hela. da Plaats. Om dat deze pypen by de oude AE bekent gruet; zo oordeel ik, datze nieuwers veel gevonden wierden, dan in de landen van JEthiopia, en omtrent de Zee-kant, daar de Troglodite woonden, dewelke de Arabiers met een gemeene naam Zangi of Zingi noemen, waar van men de voetftappen vint in de boven genoemde Indifche namen, Bava Sanguia, "t welk miflchien zeg- gen wil, een boom uit Sangi, of Moorenland , van waar- ze buiten twyfel in Ægypten, en andere Landen over- gedrag? zyn, boewelze bedensdaags in "t Land van Cam- ja, en andere Provincien van out-Indiën overvloedig wajjcben, van zelfs vint menze ook in de Boffcben van Fava, en Baly, doch weiniger op Macaffar. In deze Oofterfche Eilanden beeft men flegts bier eń daar een boom, van de ingebragte korrels voortgekomen: Zy willen een barde klei-gront bebben , en «vaaromze ook liever was- Jcben op bet Land van Hitoe, dan op bet zandige Leiti- mor. In Banda beeft men ook al eenige boomen, doch nog méerder op Mackian , im de Moluccos. Hedensdaags hebben de Spanjaarts in de Weft - Indifche Eilanden , in- zonderbeit op Dominica, en St. Juan de Portorico’ de- ze vruchten zo overvloedig en fcboon gevonden, datze na ` "t oordeel van Monardus, lib. fimplic. medicam: cap. 44. de Ooft-Indifche niet en beboeven te wyken, ja ook overtreffen, dierbalven zy ook meet van daar in Europa vervoert werden, om dat menze van daar in twee maan: den kan overkrygen , daar de Ooft-Indifcbe ten minften 6. maanden moeten onderwegen zy, en onder deze laa | E II Bock. XXX. Paff. ` AMBOINSCHE KRUYDBOEK. s; tali India transferunt, quum, uti di&um eft, recen- tius ac citius ex infulis Caribeis vel ex Alexandria comparari poflint. Ujus. Pulpa hec medicinalis calore ac humiditate temperata eít, fed calor prevalet, de ejus vero viri- bus ac ufu omnia hic enarrare nolo , quum in aliis fatis inveniantur libris; mirandum vero eft Medica- mentum hoc, cui Europzi noftri Chirurgi tantam tribuunt, nec fine ratione utilitatem, ab Aquofe In- die incolis tam parum zftimari, licet ubique , uti dictum eft, ibi occurrat. Malaicenfes enim, Java- ni, Macaffarenfes , aliique vix dignum cenfent , ut aflu- matur, immo vulgus tanquam nocivum habet, atque quamdiu aliud quoddam purgans fibi poflint compa- fare, has fiftulas non adhibebunt: Hoc autem neuti- quam vitio Medicamenti, fed incolarum i orantiz attribuendum eft, multi autem horum per Europzos noftros melius edocti funt, noftroque modo jam inci- piunt eo uti. Vulgo non amatur hzc pulpa in aqua vel alio quovis liquore foluta , ut forbendo affumatur, folebant autem has fiftulas exfugere, hisque fuperbi- bere quendam potum , vel aliquem fuperedere ci- bum, ne tantam excitaret palato ac gula naufeam. Videtur autem Javanos aliosque Indos ab ufu harum fiftularum abhorruiffe , quum antiqua inter vulgus fa- bula jam ferit fparfa , atque a plurimis credita , vac» . cas füb hifce arboribus virides comedentes filiquas, inde non tantum in Diarrheam incidere , fed illos etiam, qui earum vefcebantur carne, quod vero jam diu a Garzia ab Horto Libr. 1. Cap. 29. aliisque fuit refutatum. d'a -— - Virides ac molles fiftule a Portugallis primum in aqua parum ebulliuntur , ac dein iterum exficcantur , faccharoque condiuntur, talesque in "vafis compactas in Portugalliam transferunt in ufum feminarum , pue- rorum , aliorumque tenerorum hominum, feceffum enim fine moleftia cauffant. Eundem in ufum fimili- que modo flores in confervam preparantur tam inte: gri quam contriti Pulpa ex his fiftulis extracta ope aque calide, ac iterum in Elećtuarium craffum re- data fine potu comedi poteft, addita pauca Zn beris ac feminis Anifi quantitate ad abdominis intetti- norumque tormina precavenda , quibus delicati homi- nes alias fepe obnoxii funt, ui debili laborant ftomacho mucofisque ac flaccidis vexantur inteftinis , non multum hanc pulpam in ufum adhibere debent, uum t noceat, nifi aliquid Rhei vel Myro- e 2 atur. qx r ; * : Pueri cum his quoque ludunt viridibus fiftulis , quas in armillas feétunt, facile enim fine ` “compli- car poflunt ac filo trajici; femi-hora ante 1 fei per ufurpanda eft pulpa , ut ventrem ducat, ad renes vero ac veficam depurandam du horis ante cibum , quum craffa hec pulpa alias non fatis digefta fit, nifi per cibum fimul adjuvetur, nec in ventriculo diu retinere illam oportet , quum ipfi adeo obftet; atque porro notandum eft, iam non tan- tum inteftina expurgare ; fed ad ipfas etiam remotas metrare partes, ad renes nempe ac veficam , qui- utrisque infervit, quum illas depuret partes ea- rumque leniat dolores. 5 df Propria autem Caffie vis eft biliofos pea exo- nérare humores, ac dein etiam pituitofos diffolvere , qui in anguftis herent oftiis , ibique obftruCtiones cauffant; Si poft cenam, quum cubitum imus, ejus pauca ingeratur copia, hecque fenfim deglutiatur , prodeft iis, qui Catharris pulmonum laborant, iisque obnoxii funt , atque anhelofi & Afthmatici fiunt; con- tra omnes porro renum morbos tanquam fecretum habetur remedium , fi pulpa hzc cum Liqueritia & Saccharo mixta ingeratur , immo dicitur , fi tali modo preparata hec faepius adfumatur , calculos renum precavere.- — Bontius libr. 6. cap. 10. Terebinthinam admifcet Venetam , utiturque illa iden enes & Gonorrheam depu- randam; ubi & etiam monet, Caffiam in India Orien- . tali non effe ufurpandam in Dyfenteria, Cholera bi ofa genoemde rekent men voor de befte die van. Cambaja ko- men , dewelke de Portugeezen a baar Land Bike, want de Nederlanders voeren der geen uit Ooft-Indiën, oni dat menze, als gezegt, verfcher en eerder uit de Ca- ribifcbe Eilanden, of uit Alexandrien bekomen kan. Gebruik. Dit Medicynale merg is in bitte en-vogtig- beit getempert , doch de bitte wat meerder , van zyn kragten, en gebruik wil ik bier alles niet opbalen, om dat men "t želve in andere boeken geno m vint; en bet is te verwonderen dat dit Medicament , bet avelk on- ze Europiaanfthe Meefters, niet zonder reden, zo veel nuttigbeit toefchryven, by de Inwoonders van ater- Indiën zo weinig geacht wert, boewel bet, als gezegt , over al te vinden is: Want de Maleyers, Favanen, Macaffaren ESc. achten bet qualyk waardig om in te ne- men , ja bet E volkje boud bet voor een fchadelyk ding , en xo lang zy eenige andere purgatien konnen kry- gen, zullenze deze ftokken niet gebruiken, doch dit moet men daarom geenzints de ondeugden van 't Medicament, maar de onkunde van de Inlanders toefchryven. Want veele zyn door onze Europianen daar van nu beter onder- rigt, en beginnen bet nu op onze manier te gebruiken. In t gemeen boud men daar niet af, als men "t merg in«va- ter, of eenige vogtigbeit zo dun maakt, dat men 't in- drinken moet, maar men plag de ftokken wit de band te eeten , en daar dan een dronk op te doen, of eenige koft daar op te nuttigen: Op dat bet zo veel walging in de mont , en keele niet zoude verwekken. Het fcbynt , dat de Javanen en andere. Indianen van "t gebruik di pypen afge/chrikt zyn, om dat al een oud fabeltje onder de ge- meene man gekomen , en ook by de meefte ten deele gelooft is, dat de Koeyen onder dezê boomen groene pypen afwei- dende, daar van niet alleen zelfs de buik-loop krygen, maar ook de gene, die van baar vleis eeten , bet welk al lange voor dezen door Garzias ab Horto, Lib. 1 Cap 29. en van andere wederlegt is, ] . De groene weeke pypen werden door de Portugeezen eerft in water wat opgekookt , daar na weder gedroogt en met zuiker ingelegt, en zo voeren zyze met gebeele vaatjes na Port » tot gebruik wan vrouwen, kin- ders , en andere teere menjcben: Want z verwekken kamer-gank, zonder moeite: Tot den żelffien einde, en op gelyke manier wert ook de bloeme tot een conferf ge- deże d n dik Elećtuarium gebragt , kam men ook wel uit de band De kinders fpeelen ook met de groene dezelve tot armbanden makende , want zy Taten d zasię ele fen teenemaal t'zamen buigen , en met een draatje door- Jfteeken : Zy móeten altyd voor "t eeten gebruikt werden , te weten, om de bik flegts week te maaken, een balf uur te vooren, maar om de nieren, en blaas te zuiveren, een paar uuren te vooren, om dat dit dikke merg anders niet zakken wil , dan wanneer bet door de koft wert ne- dergedrukt : In de maage dient bet ook niet lange te bly- ven, om dat bet bem zó tegen is , en waar by men dan nog weten moet, dat de Calha niet alleen de darmen zii- vert, maar ook tot de afgelegene parni doordringt, als in de niere, en blaas , voor welke beide zy goet is, de- zelve zuiverende , en de p verzagtende. De eigentlyke kragt van Caffia is wel de galacbtige bumeuren uit te voeren, of af te zetten, maar daar na taft by de pe ook aan, en inzonderbeit die in naauwe pafJagie fteeken, en aldaar verftopping veroorza- ken: Na den teten , als men flapen wil gaan, ten weinig ere ,'t zelve langzaam do „belpt die gene, n or, > die met zin op de borft, en daar wit ontftaande me un qa zyn, tegéns 4. breeken der nié- ren wort bet voor een fecreete remedie gebouden , als men dit merg met zoetbout em zuiker mengt, en zo inneemt : Fa men zegt dat die gene „die bet dikwils gebruiken , oor de nieren-fteen zouden beoryt zjn. - Bontius lib. 6. cap. 10. mengt er Veneetfcbe Terpen- tym by, en gebruikt bet, om de nieren en orrheam te zuiveren, alwaar by ook waarfcbowwt , dat men de Caffia X Óoff-Indiën niet gebruiken moet in roode-loop » 3 gal- $6 HERBARII AMBOINENSIS Liber ll. tap. XXX. liofa, febribusque , quum in ventriculo diu remanens in bilem ipfam mutetur: Ægyptii cum Agarico mi- 'fcent, & utuntur contra tuflim & Afthma , uti & con- “tra omnes artuum dolores ex calore ortos, uti contra calidam podagram , illamque Emplaftri forma ipfi „inponunt, fique tali ufurpetur modo, cunctos curat tumores calidos, inflammationes, & Eryfipelas. Qui xv»à»x,s vel angina inflammatoria laborant , ac cum hac ulpa in aqua Plantaginis vel fimili diffoluta gargari- ant,,magnum inde habent folamen. Exterius autem illinita omnem curat fcabiem & cutis inpuritatem , at- „que apoftemata maturat. Fiftule hz in ficcis & occlufis fervandz funt locis, fi enim humido äeri vel rori exponantur, mucorem contrahunt & intra annum corrupte funt, in India autem hoc non ita curatur , quum recentes femper conquiri poflint. tii nos docent, fiftulas has recentes interne non efle ingerendas, nifi per quatuor fexve menfes ex arbore fern decerpte , quum alias Diarrheam ‘cauffent , extracta Caflie pulpa per 24 horas bona fervari nequit, nifi in ciftis occlufis confervetur „tum- que non ita bona eft acfi recens fuerit extracta : - Pul- pa hac coétionem fubire nequit, quum vim aperien- tem tum perdat: Baleyenfes recentem trunci corti- cem ab exteriore cinereo depuratum, hocque fübtiliter contufo & commixto, Emplaítri forma externe ap- plicant omnibus artubus , prefertimque iis , qui ex pul- vere pyrio adufti funt „ut & vulneribus imponunt per explofionem laceratis, quo feliciter ardorem extra- hunt. > Officula feminalia cellulis inclufa , fi recentia, gla- bra ac plena fint, terreque committantur, intra an- num in arbufculas excrefcunt quinque fexve pedes al- tas, quo modo arbores has in Hitoës ora propagari curavi , unde milites noftri melius fefe habuerunt, (harum pulpa ad quotidianum purgans adhibita) quam ex incertis Chymiftarum preparationibus negligenter confectis, quz magnis tamen fumptibus ex ed. gu- bernatoribus noftris transmittuntur. Ex infulis Cari- bais Galli in fuam etiam transferunt Patriam, quas meliores ac pleniores comperiunt quam ex India O- rientali delatas ; In illis enim infulis copiofe crefcunt in vaftis ac planis filvis , ubi fiftulz he ficce fefe mu- tuo ferientes vi venti allife tantum excitant crepi- tum ac fonitum , ut non folum animalia atque aves fugam arripiant, fed etiam peregrini ac novitiani pu- tent, fefe zftum maris auribus percipere , licet fæ- pius longiffime fit remotum, vel etiam aliquando pu- tant armatos milites appropinquare , hocque fonitu in Java ac Baleya fefe ee Simiz & Cercopi- thece, que magna copia has arbores inhabitant. Caribzi hac utuntur pulpa omnibus menfibus hora ante prandium ad corpus ab omni inpuritate liberan- dum, atque comperti funt, hacce re corpus fuum fa- lubre atque incolume effe. Caffia fiftula in America- nis crefcens infulis ac ie eam minor dicitur effe, ac folia gerere flavefcentia , floresque parvos late rubentes, atque in omnibus optime convenire cum fubfequenti filveftri Caffia a, uti mihi per ocula- rem teftem narratum eft. | eg dech Sic Canna quague Fiftula Favanica circa Carwan & in regione T'sjeribon crefcens parva gerit folia, or- dine ac forma cum parva Blimbingh Bulce convenien- tia. Flores quoque minores funt quam in defcripta, majores vero quam Blimbingh, ex late rubenti & al- bo mixti colore: Silique vero funt ut in precedenti, ac lignum flavefcit, nodofum eft, nec facile per lon- linen fefe findens; In vetuftioribus truncis cor ex fufco nigricat , grave eft , ac durabile porro lignum, ita ut ibi multum ad poftes ædium adhibeatur: Arbo- res he in Java, Baleya, ac Macaffara diu quoque per- fiftunt: Vacca decerpunt folia , fi illa attingere pof- fint, non autem filiquas, ac homines trunci cortice - utuntur defećtu Pinange cum Siri & calce illum ma- fticantes, quod a vole tamen tantum inftituitur , at- que hic cortex, fi mafticetur , fragilis eft ac ficcus , fe- re inftar vetufte Pinange , fed huic mixtum eft ali- quid mucilaginofum, unde & Javani illum unguento fuo Bobori admifcent „ut melius adhereat >+ Denique no- tan- de bort , en koortzen: om datze in de maage lang eggende , ligtelyk in galle verandert. De Egyptenaars vermengenze met Agaricum , en gebruikenze tegens den hoeft en korten ae[Jem , als mede tegens alderbande Pyne van de gewrigten, die van bitte komen, gelyk bet beete Podagra, dezelve pleyftersgęwys daar opleggende: En o dezelffte manier. gebruikt wordende zoo geneeftze ook al beete gefwellen, ontftecking, en de rooje. Die de Squi- nantie of bet bals-gefweer bebben , gorgelende met dit merg in Aqua Plantag. of ander water gedifJolveert , vin- den daar baat by: en van buiten opgefmeert zynde, zoo verdryft bet alle fchurft en onzuiverbeidt des buyts, en maakt de Apoftemata ryp. In drooge en geflootene plaatzen moet men deze pypen bewaaren , want zooze van een vochtige lucht of nacht- dauw geraakt werden, zoo werfchimmelenze , en verder- ven binnen "t jaar: Doch in Indiën laat men zig daar aan zoo veel niet gelegen zyn, om dat men dezelve altyt vers bekomen kan. 1 De /Egyptenaaren leeren ons, dat men binnens lyfs geen verjche pypen dient te gebruiken, voor datze 4 a 5 maanden van den boom geplukt zyn , om datze anders wel een buik-loop veroorzaaken , bet uitgetrokkene Caffie-merg kan men geen etmaal goet bouden, of men moelt bet in digt geflotene doozen bewaaren , en dan is bet noch alzoo goet niet als bet vers uitgetrokkene: Dit merg «vil ook gants geen kooken verdraagen , om dat bet daar door zyn . Openende » komt te verliezen, de Baliers de ver/che Jcborffe des fiams van de buitenfte graauwe fcborfe ge- zuivert, en bet naafte daar onder ZS ge/cbrapt bebben- de „leggen bet zelve dan pleyftersgewys op alle de leeden, en inzonderbeidt op die gene , die van bus-kruidt verbrant zyn, als mede op gefchooten wonden , en waar mede zy ook den brant gelukkig uittrekken. ` ` De Zaat-korrels in de kamertjes febuylende, alsze vol en glat zyn in de aarde geftooken , fchieten binnen ’t jaar op tot een boompje van 5 en 6 voeten-boog , en op welke manier ik op de Kuft van Hitoe deze boomen beb laaten - sean R „ać e: Mage dikwils beter van geva- ` ren zyn (dezelve gebruikende tot dagelyxe Purgatie met de Sen e ae 200 edi benen bereidt zyn en nochtans onze Heeren Gebieders met groote onkoften uit bet Waderlandt moeten zenden. Uit de Caribifcbe Eilanden brengenze de Fran[cben ook in baar Landt, en bevindenze volder en beter dande Orien- taalfcbe: Op dezelffte Eilanden waflenze overvloedig in vote vlakke.bo[Jcben , alwaar de drooge pypen aan de oomen hangende , en door de wint tegens malkander ge- Jagen zynde , zulk een geklater veroorzaken , dat niet al- leen bet Vee, en Gevogelte daar voor vlugt „maar ook de Nieuwelingen meenen, datze de Zee hooren aanbranden, hoewel die zomtyts vry verre van haar af is, of dat "er een boop gewapent Volk aankomt , en op bet zelfde. ge- rammel vermeerderen of vergaderen ook op Fava en Baley de Apen en Meer-katten , die bun in menigte ob deze boo- men opbouden. De Caraiben gebruiken dit merg alle maa of wat voor 't eeten, om bet lyf van alle vuiliebeidt te ajo > en bebben ervaaren, datze daar door bet zelve in goede gezontbeidt bebouden. De Canna Fiftula in de Americaanfche Landen «va[Jende , wert gezegt kleinder te wezen , en geel-groene bladeren te bebben , met kleine licht-roode bloempjes, en in allés zeer wel over een te ko- men met de volgende wilde Canna Fiftula , zoo als my door een oog-getuige verklaart is. , : X3 Insgelyx beeft de Javaaníche Canna Fiftula , dewelke omtrent Carwan en in 't diftriët van Tsjeribon waft, kleine bladeren , in ordere en gedaante als de kleine Bin: bingb Buloe : De bloemen zyn ook veel kleinder dan aan de bovenftaande , en wat grooter als die van de Blim- bing, van licbt-root en wit dooreen gemengt: De bou- wen zyn als aan de voorgaande , en bet bout is geel-agtigs warrig , en niet gaarne in de lengte fj Itendos Ek oude fonia met een fwart-bruin bert waar, endurabel, zulx bet daarom aldaar veel tot ftylen van buizen wert gebruikt: Zynde dezelve op Fava, Baley, en Macaffar ook durabel in de aarde. De Koebeeften weiden de blade- ren af, daarze by konnen komen , maar niet de bouwen, en de Men/cben gebruiken de fcborffe des flams , by ge- brek van Pinang met Siri en kalk gegeten , een behulp- middel voor flegte Luitjes zynde, en walt de fcbor[Je in "+ kauwen vry bryzelig en n » bykans als oude Pi- nangb „ doch is daar by eenige everigbeidt , daar omze ook de Javanen onder bun Bobori-zalve vermengen, om dezel- x Lag. 87. (lt j e tit: cd A OS A B II Boek. XXX. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. s tandum eft ex doctrina /Egyptiorum non tantum re- centes fiftulas ad ufum internum non effe adhibendás; fed nec etiam inmaturas , que externe nondum hi- gricant, quum he Dyfenteriam facile cauffent. Radix diebus ficcis effoffa ` fo tinent aici | a, & cum Siri-Pi- | parum tofta , in parva confcifia nanga mafticata , vel cum es. contrita , atque -epota .ii$ prodeft, qui venenum hauferunt " atque hunc in a € fimem radix effoffa ficca fervand Java hic fructus raro vel vix in ufum adhibetur Medicum, fed arboris vet lignum ac | vaginas Parrangharum, ut & ad poftes minores In Java ROWE funt es ra geru AES noftra, lam non funt ma- Kaf ge, Che ae sã duż oficio differunt colore florum. Prima hali pecies flores gerit at bos, fecunda flores habet externe purpureos, interne , albos, utraeque he forte conveniunt cum fubfequen- ti filveftri Caffia Fiftula. Tertia floribus gaudet lu- teis, ac filiqua medicata dum Javanis Tanguli Ginteng diëta eft. Foliorum dec feu illorum olus Javani adhibent ad leves pur s, ac cum fiftularum. ulpa SE adulteratur , cui melius infervit , quam, ructus fupra memorati Bilaci. E XPL Le A T 1 o Id "Za Prik, E Se? C, Fore naturali pg & agita BER | o BSER VATIO, _ Arbor hec in H p- 158. vocatur Caflia foliolis « Se ue parium SE minoribus. qua eft iftula Alexandrina C. B. Pin. p. 403. & Commel. H. H. ff. part, 1. p. 215. F. 110. Caflia nigra „feu fiftulofa prima, five . Caffia fiftula Alexandrina. Sloan, Catal. pl. Fam. p. 145. & Caffia purgatrix 7. Bauh. tom, 1. p. 416. Caflia nigra Dod, Pempt. p.787. Callia Fiftula Chairaxambar vocata Pro/$, “Egypt. p. 2. Tab. x. reliqua hujus Synonyma vide’ ba Ze 6, ad Caffiam fiftulam Zeylanicam,' ` | qo ; non in nova editione in 4o. Sam. dle in Poef loiro - Drogues. ee MT itidem figura exhibetur in Blac 331. — , ir ES "es he figure adeo inter fefe differunt, ut va- rietas hee non diverfo ccelo aut folo, fed variis hujus generis fpeciebus 4dfcribenda fit, ita ut concludam , alias ac diverfas elie arbores , que Caffize Fiftulz filiquas fuppeditant, ` quod évidentér fatis conftabit iis, qui laudatorum auctorum | — em EA > conferre sane ftudent moj = ATA TURIN. De » > M E M. 4*2 ZS ME Sm É ia es em E ie pa es SE A> £4 k = Et IR d EH Ce Vë bie = PA CAPUT je omnes mino- dezelve klevender te maken: Eindelyk walt bier nog by te doen, dat men miet alleen na de woorfchreeden les der AEgyptenaaren geen verfche eplukte Trommeiftokken s maar ook gene onrype; ch uiten mog niet fwart-bruin zyn , inwendig moet gebruiken , nadien dezelve zeer licht een bloet- ank verwekken, De wortel ae dagen ibero onder beete afiche wat gebraden, R kleine flukjes gefneden, en met Siri-Pimang gekaauwt , of met 4vüter gevreven, én-im. gedronken zynde , helpt die gene, die vergeven. zyn, eñ tot dien einde kam men de uitgegraven wortel ook droog bewaren, Op Fava wert de vrucht” weinig of niet tot M gebruikt, maar «vel bet oude bout sal ke Parrangs , en kleine ftylen aan den. buis. (konn, ` p java heeft men driederlei zoorten-van de as alle met kleinder bladeren dán de onze , waar van zom» mige niet grooter zyn dan die van Blimbin Boeloe, en meeft ve onderfcheiden in de coleur der bloemen. De eer? fie draagt witte bloemen , en de tweede buiten paars , van binnen-wit ‚beide miffchien. overeenkomende met de volgende wilde Ca a Fiftula. De derde draagtgeele bloes mens m dreigen yk Medicynale bouwe werd in’t Favaans Tanguli Ginteng genaamt. Het afkookżel van de bla- deren Jy een moes daar van gemaakt gebruiken de Fava- nen tot „legie purgatien, maar metbet merg van de py wert bet. Opium vervalft , waar toe bet beter -— vn van de boven aande Bilas. è; va As Si ZZ La A. ¡4 te UYTLI EG | Varde cen en twistięfe Phar, Dewelke vertoont de oprente Bëss. \ A. Wyft aan cen Tak met de, n jonge vruchten; B. Den Bloem-tros, - "TIT ^ : C, Een bloem in. zyn natuniyke grootte en gedaante, d. A My: ży AANMERKINGE Dexe im wert in de Hortus Ci 158, genti Cassia fo X ru parium lanceo kag f extimis minoribus Welke is Col iftula Alcan van cab. Bauh, in zyn. Pg © 403. en van Commel. in het eerfte deel van de Am- fierd. tuin. pag. 215, F. 110. en de Caffia migra, ofte ; prima, en Caffia Fiftula Alexandrina, by Sloan in zyn Catal, Pi. Famaic. P. 145. en Caffia se? van 7. Bauh, eerte- deel p, 416. de Caffia nigra van WEN zy? en Caffia Fiftula Chairaxambar vocata "ocu aa est, p. 2. Tab. 1. de verdere Sch benne hier van zie in onze Thefaur. Zola. | Pag. 56. over de Caffía Zeylanicas als mede in de Cataloge van Sloan, en in de der editie van Samuel Dale in zyn Pharmat, p. 369. en Valent. in de tor. fimpl. reform, pag. 234. alwaar en ` zeer fchoone van de Ca/fia is, die dz: zeer veel van: Amftel, en van de yk ook Pomet i in der de de dr chap. SCH É 217. verfcheide GE SE vertoont. Hier van tor mede een Figuur Blackwel Herbal. Tab. 381 Ch - Dog alle deze Figuren veifchillen zodanig van elkanders dat dit onderfcheit niet toe te fchryven is aan de verícheide. gront, ofte lucht, maar om dat het verfcheide zoorten van, dit gewas zyn, zo dat ik befluiten moet, dat de planten zee verfcheiden zyn, dewelke de pypen van "de Ca ` en verfchaffen , het p= vel drag o ne, die met een aanda tig oog, de verfcheide Y de “aangehaalde ay: o na te zien, en tegens A 4561 der te vergelyken, - ksi, pe ; Be; cá r-4 $ dii 4 ty HE dl e b aid Ą É né e if ^ E^ VEM i — M: Lm eiiis ATV a est, duree “com a ar di 1 ; e ` 1 E u r” ^s j TRE si ŁA Lt Sere 7 ŻĘ od 74 : 5 T dis 7 E Ls “a eee a forma cómprefli pifi quod durum eft , fplendens, croceum vel late fuf- cum; per medium fulco divifum ; Lignum flavefcit s atque craffis conftat fibris , fuccofumque eft, lentum, ac crallums fi fit viride , fed pallide exficcatur fine notabili medulla ; nec facile elaborari poteft, nifi ex vetuftiffimis fit arboribus, ^ * Nomen. Latine Caffia vel Canna fiftula filveftris, ex vulgari loquendi modo, quum minoris fit ufus am vera ; ambe enim he arbores alias fponte in lvis crefcunt, nomen Malaicenfe mihi ignotum eft. In Amboina Loehoenenfes illam vocant Barus, Hi- toëenfes Habay-muli & Hea-muli , quod aliquid deno- tat, quo alicujus dorfum percutitur , uti quoque præ- cedentis Pappe-Pauma; Hitotenfis enim lingua variat ro diverfis pags: Alba autem fpecies vocatur Habya Tulippal h.e. fungofa. Javanis dicitur Caju Backat. Ka Locus. tem plurime in Hitoë reperie urime perierunt. Anno 1668 duplicem inveniebat irborem ; z altisquë excreverat truncis, in Lochoenenfi regione circa traótum Luciellam , que dicebatur olim a peregrinis ibi plantata fuiffe , in- que hac menfe Majo maturos fere reperiebam fructus, nullos autem flores, intellexi vero poftea, copiofas crefcere ubique in parva Cerama , Bonoa; Manipa, uti & in Celebe. "RA | Ufus. In Arte Medica hec arbor faltem apud Am- boinenfes nullo eft in ufu, ac plurimum plantatur in obleétamentum fenum, qui amant hifce fiftulis dor- fim fuum leniter pulfare, ne nimis rigefcant , quod ES fenectuti eft familiare, unde & nominari pof- et Solatium fenum. : Raro occurrit in sie > quondam au- antur; hodie autem Officula autem quendam habent ufum in re Medica, cum aqua enim contrita, ficque propinata , iis pro- deft, qui inprudenter noxios comederunt pifces vel Cancros, interna ejus pulpa porro nullum habet u- fum ,fed dura pemtus exficcatur. Rubrz fpeciei li- gnum magis croceum eft, durius , ac folidius , hincque poftibus utile, alba vero fpecies lignum dat albicans ac æ; fed in his non reconditur pul-' XXXI HOOFTSTUK. De wilde "Trommelftok- Boom. &rom E » maar van vooren ront „met een Daf doorent- pitje, en van fcbaale dikker dam de Canna Fiftu- la: welke fchaale van buiten eenige uitpuil eri vertoont , als den buik wan eene Slange: Van binnen zynže ook in kamertjes verdeelt, doch daar inlegt geen Jwart en zappig , maar een droog, wit, taai, en voos merg, bet geheele kamertje vervullende , en ^t welk ver- bergt een ronde, platte, korrel, im de gedaante van een edrukte erwete, bart, blinkende, boog-geel > y. licht- ruin „en over de midden met eeńwooren gedeelt; Het bout is bleek-geel, grofdradig , zappig , taai, en fwaar, als bet, groen is, doch droogt ligt op, zonder fchynbaar bert, en laat zig niet verwerken, of "t moefte van gebeel oude. boomen zyn. S ER? E oda sí H 4 ke Naam. Int pun Canna, of Caffia Fiftula Silves= tris, dat is wilde Canna Fiftula, na de gemeene manier. van [preeken , om datze minder van gebruik is, dan de regie , want anderzints ^va[Jen beide deze boomen- in't wilde, de Maleytze naam is my onbekent. In Amboin noemenze de Loehoeneefen Barus , de Hitoeefen Hahay Muli, en Hea Muli, dat is yets , daar men de’ rugge mede flaat , gelyk ook bet vorige Pappe D HH ERU 6 want de Hitoëefe taal is na baar dorpen werfcbeic van malkander verfcbillende. Het witte geflagt noemen- ze Hahya Mulippal, dat is de wooze, Op Javaans, meeft uitgegaan , Áo. 1668. vont ik nog een dubbelde boom, die met twee hooge Bomen opgefchooten was, op 't Loe- boeneefe Land, omtrent de Negory Luciella, die men zeide eertyds door de vreemdelingen aldaar geplant te zyn; en aan dezelve vont ik in May ten naaftenby - ten, doch geen bloeizel , naderbant beb ik vernomen , dat ze veel waffchen overal op klein Ceram, Bonoa, Ma- nipa, als mede op Celebes. ae Gebruik. In de Medicyne is dezen boom. ( immers by de Amboineezen ) in geen gebruik, en by wert meeft ge- pe tot gerief —— mannen, d e vermaak beb- en met deze Pypen baare ruggen zagtelyk te kloppen, op datze niet te fiyf en werden , mi ac do ouderdom E meen, daarom menze ook wel mogte noemen Solarium Se- num, dat is oude mannekens trooft. | De korrels egter bebben nog eenige krachten in de Me- dicyne , want met water gevreven zynde , en ingedron- ken , zo belpenze die gene „ die onvoorzigtelyk van eenige Jcbadelyke viffcben of krabben gegeten , Voorts beeft bet binnenfte merg geen gebruik, maar droogt gebeel bart op; Het bout van bet roode t, is booger-geel, vaf- ter, en daarom tot eenige pi. o agr bet witte | geflags a rype vruch- > BH Backat. laats. Men vintze weinig in Amboina, eertyds beb- ben "er veele op Hitoe geftaan, maar bedensdaags zynze . ~ I Boek. XXXI. Hof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 89 ac fungofum fere inftar Gabba Gabba , unde non eft in ufu: Si autem forte fortuna accidat, ut quis pul- facione harum fiftularum illas in dorfo fuo frangat, pro malo habent id omine , quum tamen bona fit for- ru ac melius, hanc frangi fiftulam quam ipfum dor- um. - - ; , Non erit inutile, ut puto, quasdam hic fubjungere arbores, quz talia gerunt folia, fimilesque filiquas , licec me lateat, an precedentibus fint affines nec ne, quum ex aliorum relata illas defcribam. OE a ndawas feu Dawas arbor eft in Baleya crefcens, maximeque affinis eft precedentibus, folia enim ge- rit fimilia acido Blimbingho, floresque ex albo fla- vefcentes, forma Bonga-Manoor y fruétus autem in- ftar Canna fiftule, fed nunquam ita nigrefcunt; ejus officula autem funt magis nigricantia ac rugofiora uam in antecedentibus, ac pulpa in album Capock degeneraret, cumque vento evanefceret , fique ar- boris cortex incidatur , lac effunderet copiofum , quod oculis nocet, quo a pracedentibus , que hoc defti- - tuuntur lacte, differret: Ejus lignum eft album ac tenuibus conftat fibris, ex quo prius ficcato telorum, Kriffe dictorum, vagina fabricantur , quas Baleyenfes ex uno formant frufto , nec cum Rottangh obvolvunt, uti Macaffarenfes hoc faciunt. Poftes, uti dicitur, inde etiam fabricarentur in Regum palatiis , ac proin- de vulgo prohibitum effet , illas cedere arbores , qua- rum trunci aliquando binos homines craffi funt. Baleyenfes perhibent, damnatorum animas fub hac locari arbore , ibique continuo ita excruciari , acfi te- lis Kriffen dictis perfoderentur. Folia hujus arboris contrita inflammatis & ardenti- bus Wie Vue ad co | _ In Macaffara alia fimilis invenitur arbor, talia gerens folia ac fructus, Bilalangb dicta, fed hzc intus gerit durum ac fufcum cor, ex quo Regum cifte Tabaca- rie, ac Pinango-thecz fabricantur, ut & ali corbicule, quum fit admodum durum ac „politum. Noftri ejus lignum pro Ligno Caliaturenfi habent, quod alias ex ora Coromandelenfi adfertur, Macaflarenfes vero dicunt ab illo differre, quum Bilalangh color fit pal- lidior quam Caliaturenfis: magisque pallidum colo- rem habet aliud lignum Catudju vocatum. Utraque vero fructus filiquofos gerit , parvaque folia, quz in Macaffara inveniuntur prope areas & in hortis plantate. In Celebes ora Orientali circa Tambucco Canna Fiftula Silveftris frequenter occurrit, vocatur- ue ibi Ke-Ule wel Caju-Ular, h. e. arbor viperina a rma fructuum, qui ibi longiores funt, quam aliis in locis. In filvis crefcit, nec fructus funt in'ufu, fed vetuftiores ejus trunci ibi REL ac colligun- tur ad poftes fabricandos pro edibus magnatum , qui vero graves funt ac difficulter. ex filvis petuntur, funt tamen durabiles immo füb ipfa terra, lignumque habent elegans, politum , folidum , & flavum , quod cir- ca cor ruffum ac fufcum eft. Ejus fructus anno 1680 mihi transmiffi magnam exhibebant differentiam à vera Canna fiftula, multo enim longiores erant, tres eirciter pedes longi, ultra digitum craffi , coloris nigri, & externe in obfcuros divifi articulos inftar Vipera- rum ventris , intusque gerebant tales quoque cellulas, quales in vera apparent, in quavis vero loco pulpe craffiusculus locatus erat difcus, acfi parvi effet alvei łuforii, ex craffa, ficca, & lenta conftans fubftantia , inque hac planum recondebatur officalum , craffius : ac rotundius quam in Canna fiftula, unde mox co- śnofcebam , non effe Medicinalem, fed filveftrem Can- nam fiftulam , quod etiam ita fefe habere poftea com- per a Officula enim ejus feminalia terre commiffa ar- »ufeulas emittebant parva talia gerentes folia, qualia fupra ta funt: Ligna eque domeftice ac fil- veftris Canina fiftule ex vetuftis nempe truncis inter fefe comparavi, una eademque fere effe comperi , u- traque folida, tenuibus conftantia fibris ac flava, do- meftice vero lignum circa cor in nigrum verge: bat colorem, filveftris vero in obfcure ruffum ten- debat. In Celebe utraque unum idemque ha- bet nomen Malaicenfe Caju radja nempe , h: e. li^ ghum Regium, quum Reges ac Primores plerumque ex hifce lignis tedium fuarum poítes exftruarit ; Folia + Jom; LI. cum gelast heeft een wit en voos bout , bykans als Gabba abba, en daarom niet gebruikelyk , en als bet by geval gebeurt , dat iemant deze flokken „of pypen, door "t klop- pe op zjn rugge breekt , zo bouden zy ’t voor een onge- ukkig teeken , daar bet nogtans notoir een groot geluk is, dat die lompen ftok breekt , en de rugge niet- >. Het en zal myns oordeels niet on tenftig wezen, nog eenige andere boomen bier by te voegen, die mede zodani- ge of diergelyke bladeren en bouwen dragen, alhoewel my onbekent 15, ofze met de voorige eenige gemeenfchap beb- na » of niet, als zynde befchreven uit bet verbaal van andere. Andawas of Dawas , is een boom op Baly waffende, en hebbende wel de meefte gemeen/chap met de voorgaande , want by zoude mede bladeren bebben , gelyk de zuure Blimbings , de bloemen wit-geel, van fatzoen als de Bon- ga Manoor , de vruchten als de Canna Fiftula, doth zou- den nooit zo favart werden, de korrels Jwarter en gerim- pelder als de voorgaande, en bet merg zoude in wit Ca- pok veranderen, midsgaders met de wint weg [luiven, en als men-in de fcbor/Je kapt , zo zoude daar veel melk uitlopen , en dezelve fchadelyk voor de oogen delen, en waar in by dan van de voorgaande, die deze melk niet heeft „ voor zo verre komt te verfchillen: Het bout is wit en fyndradig , uit bet welk, alvooren gedroogt zynde, de Krillcheden gemaakt werden, dewelke de Baliers uit een ax nemen , en niet met rottang .bewinden; ge- lyk de Macaffaren: Men zoude 00k, zogezegt wert, fły- len daar van matenin de Paleizen der Koningen sen daar. om bet de gemeene man verbieden , dezelve te kappen, werdende deze ftam wel twee mannen déi, De Baliers zeggen, dat de Zielen der verdoemde onder dezen boom geplaatft werden , en datze aldaar gefladig zulken pyn zouden gevoelen, als iemant die met Kri en ge- fleeken wert, à ux De gewreven bladeren avérden ook op verbitte en ont- Steeken oogen gelegt. | e it Op Macajfar beeft men nd um andere boom , met dier- gelyke bladeren en vrubten , Bilalangh genaamt , docb die eeft van binnen een bard, en bruin bert, waar uit de Koningen baar Tabak-en Pinang-dozen maken, als mede andere kleine bakjes, om dat bet veer bart , en glat wert. De onze bouden *t zelve voor Caliatours-bout , bet welk anders van de kuft Coromandel komt , maar deny: - ren zeggen, dat bet daar van ver/cbilt, want bet Bila- langh ts ligter van coleur , als bet Caliatours-bout, em nog ligter is een ander bout Cajudju genaamt : Hebbet beide vruchten, als Trommelftokken, en kleine bladeren , en men vintze op Macaffar , digt by de Negoryen, en in de hoven geplant. Op Celebes Oojtkuft, omtrent Tam- bucco is de wilde Canna Fi ook gemeen , en biet al- daar Ke-Ule, of Caju-Ular, dat is Slangen-boom , na de ed van de vruchten, die aldaar langer zyn dan op de andere plaatzen. Hy waft in ’t wilde, ende vruch- ten zyn van geen gebruik, maar de oude ftammen wer- den begeert en gezag, om daar «an ftylen te maken, tot groote Heeren haar buizen, doch dewelke fwaar en moei- elyk wallen wit bet Bofch te balen: Zynde ook durabel » ja zelfs in de aarde, en bebbende mede een Jcboon , glat, digt , en licbt-geel bout , dat omtrent bet bert wat roso bruinachtig is. Deszelfs vruchten my Ao. 1680. zynde toegebragt vertoonden een merkelyk verfchil van de reg- te Canna Fiftula, want zy waren ruim zo lang, nament- lyk bykans drie voeten, en ruim een vinger dik, /wart van coleur , en van buiten in donkereleeden verdeelt, als een Slange-buik: Van binnen ook wel diergelyke Celletjes bebbende als de regte , maar in ieder laag , in plaats van't merg, een dik fee. als dat van een klein dam-bort + en van een dikachtige, drooge, en taaye fubftantie ge- maakt , ofte t'zamen gezet: En daar inlag cen plat boont- jes dikker , en Tod dan in de Canna Ff y waar , maar uit ik ftraks oordeelde, dat bet geen Medi een Sylveftris Cana Fiftula dar "t welk ik ook namaals zodanig bevonden beb , want de Zaden oos: geplant, bragten boompjes voort met dr leine bladeren , als bier boven befchreven zyn: De bouten, 20 van tamme als wilde Canna Fiftula boomen, te weten, van oude ftam- men, beb ik ook by malkander gehad , en bevonden dezel- ve fcbier eenderléi te zyn , béide der. edo Sede geel, doch dat van de tamme , «vas omtrent bet bert na 't J'warte trekkende , maar dat van de wilde na 't donker. roffe: Op Celebes bebbenze beide eenderlei namen , int aleyts, te weten Caju radja, datis Koninks-bout , om ; dat de Koningen sen Grooten gemeenelyk de Balen van ba- f re 9o cum granis quibusdam nigri & longi Piperis contrita abdominis dolorem curant, EXPLICATIO | Tabule Vigefima Secunde, i Indi , folioks plurimis Qu aber fis defina ia] ide dvi A: Ramum foliis floribusque ornatum. B. Siliquam longiffimam, | OBSERVATIO. Videtur heee eadem effe cum illa, quz a Breymio in Prodr. 2. p. 51. vocatur Cassia fiftula Indica, flore carneo Ci. S ageri ; cujus filiqua ibi defcripta optime cum hac noftra con- venit. Cafli vero nótas exhibet pag. 50. “e e CAPUT TRIGESIMUM ^ SECUNDUM. cce Tamarindus: Afam Fava. x marindus eft arbor vafta & late fefe extendens, unco craffo & alto, cujus cortex eft nigricans, rugofus , ac fiffus , rami autem in plurimas bre. ves, ac nodofas raches divifi funt, qe comam formant - denfam cum grata umbra, unde & afferculis alligan- tur, ac circumducuntur, inftar Tilie coma, tum e- EXE pec „atque extenfam maca prebet co- “mam , fi edibus apponantur „atque colantur , quam fi in filvis crefcant, ubi plerumque comam gerunt gra- cilem ac tenuem. Rąches varios iterum emittunt petiolos , qui folia füftinent, fed irregulari ordine, nunc enim folitarii , see savers p rimi conjun- &i, quatuor circiter pollices longi funt, ab utraque parte gerentes tenuia , parva, & angufta folia, directe oppofita, uti in Vicie foliis apparet , vel que alii adícribunt Filicis femine foliis, quamvis illam Filicis eciem in Europa non obfervaverim , fed talem in oer inveni infra defcriptam nomine Filicis Calamarie: Foliola hac vix transverfum digitum longa funt, Pa- ralello-gramma formantia, pennam lata, inferiore parte latiffima, fuperiore autem parte angulo promi- nent; tenuibus pertexta venulis, fuperius lete viri- dia, inferius cinerea. Horum fapor eft acidus inftar Acetofæ fine fplendore , tenera autem funt, fed fi vetufta, rigida funt , a quatuordecim ad feptendecim aria una in minori pinna. Hec adeo tenera funt, ut j ramuli abrumpantur , in altum fefe erigant „immo fi Sol ad occafum RASĘ > vel fi coelum fit plu- viofum ac ventofüm , primo fefe attollant oblique ad fuperiorem ramuli partem , dein autem , fi Sol fit fab horizonte , deorfum fub petiolo fefe refiećtant, ficque reflexa & conclufa maneant usque ad horam an- te folis ortum, fimili fefe erigentia & aperientia mo- do , furfum nempe & antrorfum, quam Solifequam natu- ram in aliis hujus operis locis poftea de multis annota- bimus plantis, hecque fere natura eft, feu generalis regula omnium iftarum , quz fimilia tenera foliola in una rachi habent oppofita. Immo in quibusdam fo- Hofe pinnz per noctem retrorfum reflectuntür , atque fructus feu filiquas fere abfcondunt tali modo ad ip- fam usque ramum , donec Sol iterum oriatur, que fefe tum in priftinam reftituunt formam. Quevis porro foliofa pinna ad fuum ortum geniculum gerit, ut & pedunculus flores fuftinens: In vetuftioribus ar- boribus rami adeo horridi funt per deciduas pinnas, ut fpinofi appareant. Flores funt rari & vagi, parvis dependentes ex ra- cemis, & femper in ramulorum fummo progerminant for- HERBARIIAMBOINENSIS Liber Il. cap, XXXI: re buizen daar van maken, de bladeren, met eenige kor- rels van fwarte en lange Peper gevreven , genezen de buik- pyn. HTTLEGGING Van de twee-en-twintigfle Plaat, Dewelke vertoont de Indifche wilde Caffia , dragende veele - ronde blaadjes , met een zeer lange peul in veel holhgheden verdeelt. À A. Wyft aan de Tak met bladen en bloemen behangen. 4 B. De zeer lange peuk — AANMERKINGE Dit fchynt dezelve Caffía te zyn, die van Breynius in zyn tweede Prodromus ce, zdr fas: fus ad > fore carneo Cl. Fageri, welkers peu! aldaar befchreven zeer wel met de onze overeenkomt. En het kenteken van de Caflia wert aldaar pag. ço vermeldt.: XXXI HOOFTSTUK. Tamaryn-Boom. En Tamaryn-boom is een groote, en wytuitgebreide boom, met een dikken- boogen flam, en een pe . achtige, ruige, en geborftene fchorfJe: Det zn 1n Overvloedige korte em knoeftige ryskens verdeelt, ma- kende een digte kruin , meteenaangenamefchaduwe , dies men bem ook wel op latten leid, gelyk een breede linde, Want by wert dan veel fchoonder , en breid zig ook beter uit, wanneer by by woningen van menfchen geplant, en gebavent wort , dan dat by in "t wilde flaat, alẹ daar by gemeenelyk een ydele en ere kruin beeft: De ryskens bebben wederom iin Jleeltjes , die de bladeren dragen, doch gants zonder ordere, zomtyds ene kelt , zomtyds met bosjes by malkander fiaande, en onge- veer 4. duimen lank, te wederzyden bezet met fyne , klei- ne, en fmalle blaatjes, regt tegens malkander over , op de maniere, gelyk aan de Linfen , of , gelyk podere desc cen „aan bet wyfkens Vaaren-kruit „hoewel ik dieVaaren | in Europa niet gezien bebbe, maar wel zodanige bier in Indiën, en by ons befchreven onder den naam van Filix Calamaria: Deze blaatjes zyn pas een dwers vinger lank, en fcbier Paralello-Gramma , een fchaft breedt, doch achter breedft , en aan de voorfte kanten zwan met een boekje wat uit , met fyne adertjes doortogen , boven gras- groen , van onderen wat grys : De fmaak is fuur als Suu- ring, zonder glans, en teer, doch de oude wat ftyf, en ftaan van 14. tot 17. paaren aan een fleeltje: Zy zyn zo teer , datze, als men de takjes afbreekt, opwaarts fluiten, of op/pringen: ja zelfs als de Zonne wil onder- gaan, of als bet regenachtig en winderig weer is, eerft ‚opwaarts , of wat fcbuins na de fpiize toe , en daar nas als de Zonne verre onder de Horizont is. zo buigenze baar nederwaarts onder den fleel, en blyven. zo. gefloten tot ruim een uur voor der Zonnen opgang, baar als dam, op gelyke manier „wederom openende; te weten , na Voo- ren toe opwaarts , welke Zonnen wendende aard wy im , "t vervolg dezes werks , nog van veele planten zullen moe- ten aanmerken , wymie bykans de natuur , of eengenerale regel voor alle de gene, die diergelyke teere bladeren aan eenen. fteel tegens malkanderen bebben. Fa zelfs de blat- | dragende fłeelen werden by nacht achterwaarts getrok- | ken, en verbergen de bouwen, of vruchten bykans tegen den tak aan, mi dat de Zonne das pgaat 5 zi is dan weder in bun beboorlyke poftuur berftellende. Voorts heeft yder blad - dragende [keel by zjn’ oor/pronkeen kniet- je, of knop, als de ficel, diede bloeme , of bet bloei- zel draagt; Aan de oude boomen zyn de takken-zo Tuig , en fteekelig , van de afgevallene ftcelen, datze als doorn- achtig fcbynen. ` De bloemen ftaan weinige by malkander , aan kleine troffen, en altyd aan "t voorfte an. de ryskens , gefat- | zoe I — O —————————————— e" din ii A AS, a SEE Baden Sd Lag. go. MA mpm LIO : + w SE ARS E od E ee E cr A— A 7 s e H Boek. XXXII. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK: gt forma Violarum, ex feptem anguftis petalis conftan- tes, quorum quatuor exteriora minima funt, pallide albentia, craffiufcula , & cruciatim retroflexa, tria au- tem interna eandem habent formam, & retrofle&untur quoque, fed funt flaccidiora & latiora, & in alba eo- rum parte elegantiffimis fufcis venulis variégata; In floris centro tria locantur virentia & incurva ftamina antheris fufcis , quartum autem longius ac fimplex „piftillum eft in medio latius, & inftar cornu incurvum, quod excrefcit in fructum , qui filiqua eft brevis, di- gitum vel paulo magie longa transverfalem, crafla, in aliis autem regionibus major eft, & plerumque in- curva, ex plano compreffa inftar Fabarum vel Phafeo- lorum, que multo autem craffior eft,ad latera ine- qualis ac finuofa, in varias divifa cellulas, primo ex cinereo viridis „matura vero fquallide fufca, hujus ex- terior pellicula eft fragilis, ac comprefla facile dehi- ` fcit inftar crufte artocreatis. In hac filiqua tria qua- tuorve plana reconduntur officula , prout numerus eft loborum, quadrata fere, obliquis angulis conftântia, forma feminum Lupini, fed craffiora & majora , dura, labra, fpadicea, quodvis autem in pecüliari recon- itur pellicula, tanquam in cellula, officula hec por- ro obtecta funt fufca , humida , & fungofa pulpa, circa quam funiculi quidam craffi locati funt , qui om- nes fimul in tres majores terminantur, hique in in- feriorem filique partem definunt. Pulpa hec optime, Ele&uarium quoddam refert; faporemque habet tam acidum, ut raro talis in ullis Eee fructibus , femper tamen cum grato mixtüs eft fapore , acfi faccharum foret admixtum , neque hec pulpa facile a filamentis feparari poteft, unde ita in gleba quafi compacta integra relinquitur, atque ex- terna folummodo abjicitur pellicula , glebe autem ifte dein in quadratas formantur & compinguntur pla- centas, lateres referentes , quales in foro venales proftant , vel etiam in ollulis vel vafculis copiofo condiuntur faccharo ; ac primum fternitur facchari ficci ftratum, tum glebarum harum ftratum , & fic porro , ante omnia autem faccharum fit copiofum , do- nec vas fuerit repletum. Si hzc pulpa ita fuerit con- - dita faccharo albo, confiftentiam adquirit Electuarii fufci, qualis eft, quz magnis ollis in Pharmacopeo- rum ufum in Europam transfertur , queque purior componitur, quum ex hac plurima eligantur officula. Pro vulgo autem tantum conditur faccharo rubro ar- boreo, quale ex Saguero arbore colligitur , quum mi. nimi fit pretii , atque hzc confectio adeo nigra eft acfi pix effet , dulcedine tamen non minor eft ac precedens. T'amarindi enim pup non armat pu- rum atque album faccharum , fed flavum vel mufcovati- cum ,quum multo dulcius fit. Placente ifte , que in foro venales funt, inpuriffime funt, .admifta enim in- veniuntur frufta pellicule exterioris, petiolorum , ac foliorum, inque ufum culinarium modo inferviunt ac quotidianum: Si diu confervande fint, fale adfper- gende funt, quum vermes alias gighantur, & licet: per fal aliquid grati acidi faporis pereat, haud mul- tum id refert, quum tamen in varios adhiberi poffint ufus: Silique he mature unco funt avellende , vel fu- ftibus longis inftar forcipum fabricatis refecandz funt, alias fponte decidunt, & dehifcunt in folo deciduz, unde fit, quod fepe confpurcentur , atque inpure fint. Arboris hujus lignum albidum-eft , folidum , durum, & grave, circa nodes maculatum ex nigro fufcis ma- culis inftar Ligni Ebeni, aliquando etiam tales venz ec maculz in ipfo confpiciuntur ligno , „vetuftiffime vero arbores cor habent nigrum „nor tamen craffum. Tamarindus hifce in infulis floret Vere ad & Februario , fructus autem tardiffime maturefcurit, ac tantum in fubfequentibus pluviofis menfibus , unde in hifc& regionibus raro maturos dant fructus, quique minores & acidiores funt quam Javanenfes, in Java autem meliorem maturefcendi habent oportunitatem, jbique ficcis maturi funt menfibus. | | pt ` Nomen. Latine Tamarindus , & fructus dicuntur Ta- marindi , & Palmule Indice, ex Arabico Tamarbindi, feu Da&yli Indici. non quod hee arbor aliquam ħa- beat convenientiam cum Dactyliferá arbore, quz in Tom. II. - ! India zoeneert als de Violen, en wit zeven fmalle blaatjes ge- maakt , waar van de vier buitenfte de kleinjłe zyn , bleek- wit, dikachtig , en im ’t kruis achterwaarts, geboogen. De drie binnenfte of voorfte bebben mede de zelffte gedaan- te, en zyn ook achterwaarts gebogen, maar flapper, en wat breeder, midsgaders op 4 Witte deer aardig, met bruine adertjes geteekent ; lm de midden ftaan drie groen- achtige , en kromme draatjes , met bruine noppen, en nog een vierde wat langer, en zonder nops in. de midden breetacbtig , en als een boorentje gekromt , waar uit ook de vruchten voortkomen, zyhde korte bouwen, omtrent een vinger of meer lank, en een breet, doch in andere Landen wat grooter, em gemeenelyk wat krom ,. ook uit den platten, en als wat gedrukt, gelyk de Roomjche- boonen, doch veel dikker , aan, de kanten wat bochtig , em in ver[cbeide builen of beurfen verdeelt , eerft uit den graauwen , met groen gemengt, maar.ryp zynde vuil- graauw , de buitenfte bolfter is bros, en gedouwt xynde, berft licht, als of bet een dunne korft van pafteitjes was. Binnen in deze bouwen fcbuilen 3. à 4. platte korrels, na bet getal der bobbelen aan de bouwen , niet ront, maar bykans vierkant , en fcheefboekig, in de gedaante van Lupynen , “doch dikker „ en grooter, bart, glat; en uit. den geelen-bruin, yder in een byzonder celletje, als im een büisje befloten, deze zaden zyn verders omgeven , of omvangen met een brúin, vogtig, en week merg, rond- om bei welke eenige dikke draaden bangen, dewelke al te zamen aan drie booft fleelen , en dezelve aan bet achter fte der bouwen bangen. i A Het merg gelykt zeer wel een Elećtuarium, en is van Smaak zo zuur, als men weinige vruchten vint, edog al- tyd met eenige aangenaambeit vermengt, even als dé er wat żuiker onder was, en kan men dit merg van de fyne draaden niet afbaalen, dierbalven wort bet zo by mal. kander in een klont gelaten , en alleenlyk de butem (te fcbeb weg ge/meeten , maar de klonters werden daar na tza- men gepakt, en vierkante koeken , gelyk tiggel-fleenen, daar van gemaakt, geljk menze ook zodanig ter markt brengt » of zy werdenin potjes, en vaatjes met wat meel- zuiker ingeleid, nemende cer fi een laage drooge zuiker y en dan een laage van deze klonteren, en zo voorts. Voor x gem red daar dari V ped tot dat bet vat wol is: n als.dit am met witte, of grove poeder-zuiker gefcbiet. zo krygt bet de confiftentie GA da bruin e GT ie is „dewelke met groote potten vol , tot gerief van le Apotheeken , naar pope wert vervoert , en die men ook wat zuiverder toebereid , midsgaders de meefte fleenen of korrels.daar uitzoekt: Maar voor de gemeene man wert- ze ingeleid , met bruin-/warte boom-zuiker , gelyk vande Sagueers-bóomen komt , om dat men die zeer goet koop beb- ben kan: En deze confettie ziet ao fwart, alsteer , doch niet te min in zoetigbeit, de voorgaande geenzints wy- kende: Want de Tamaryn wil geen puure witte, maar geele, of. Mufcovaat zuiker bebben, om datze daar veel zoeter van wert. De voorfchreven koeken, die men opde „markt verkoopt, zyn wel de aldervuilfte, want daar lo- pen flukken van de gebrookeñe fcbaalen , fleelen, en bla- . deren onder , en werden maar gemaakt tot gebruik van de keuken , en dagelykze buis-bouding : Als menze lang bewa- ren wil, moet menze met' wat zout befprengen , anders krygenze wormen, en boewelze door bet zout wat van baar aangename zuurte verliezen , zo en is daar niet veel aangelegen, om dat menze ećbter tot verfcheide dienften gebruiken kán: De rype bouwen moet men met baaken van de boomen trekken, of met lange fcheer-flokken afknippen, anders vallenze van zelfs af, en berften op de gront open. waar door. "t komt, datze zo wat morffig gebandelt wer: den, en ook onzuiver zyn. Het bout is bleek-wit, digt, bart, enfavaar, omtrent de knoeften met fwart-bruine plekken, gelyk. Ebben-Lout „ zomtyds ook met diergelyke aderen , of plekken bier en daar. in 't bout , en de gebeel oude boomen krygen een fwart bert, doch dat niet geheel dik en is. ` De Tomiseth-boom bloeit in deze Eilanden in January en Febr., maar de vruchten rypen zeer langzaam, én niet voor in dereegen- motu(fon , waaromze ook in deze quartierén weinige rype, vruchten voortbrengen, en die nog kleinder en zuurder , dan de Favaanfche żyn , maar obkop Fava bebbenże een an- dere gelegentbeit 5 en worden aldaar typ, in de drooge meu: s deas oz. : i aam. In 't Latyn Tamarindus, en de vruchten Tamarindi, en Palmulz Indice , na bet Arabifche Ta- marhindi, of Daćtyli Indici , niet om dat dezen boom eenige gelyeniffe beeft met den Dadel-boom , die in part 2 mi q HERBARII AMBOINENSIS Liber II. cap. XXXII. India non crefcit, fed quum fruétus digitos referant, . cum quibusDaétyli fruétus quoque comparantur. Arabes quoque hos dicunt Homar ob fufco-rubentem colorem, eandemque ob rationem a quibusdam Grecis vocatur Phenico-Balanus; & A aig h. e. Da&yli acidi. Veteribus vero Graecis hec arbor, ejusque fructus ignoti fuere: Turcis ac Perfianis idem nomen gerit Arabicum, JEgyptiis vero dicitur Derefilede vel me- lius Derelfide. Nomina Indica ex Garzia & Chriftopbo- ro Acofta funt Puli, Ambili , & Chineba: Malaice Afam vel fom- Zong h. e. acidum, vel aliquid acidi ex Java, omnes denominationes ab excellenti acido fa- pore. In Java ipfa vocatur Sunda Affa h. e. acidum ex Sunda, qua hodie Batavia eft Fructus & arbores peculiari nomine in Java vocantur Tjchampabu , ex- tracta vero pulpa , atque in ollis compacta ipfis dicitur Affam, que vera Tamarindus eft. Maca arenfes il- lam nominant T/cbamba , Bandenfes Tamalachi, Ma- dagafcarenfes Quille, & juxta O. Dapperum Monte. Portugallis dicitur Tamarinho , & Belgis Tamaryn. In Hort. Malab. tom. 1. Fig. 23. Malabarice vocatur Ba- lam. Puli five Madaram Puli. Sinza. Ep. Apud Arabes Tamar proprie fignificat Palmam five rutum Palme, non vero ipfam arborem , que Na- chali dicitur, verum apud Hebreos Tamar fignificat amlibet Palmam proprie dictam. : Locus. Hec arbor quondam in Indie regione tan- tum reperiebatur Guzeratte dicta , ubi etiam optima Habetur, que in montibus crefcit , atque in locis Bo- realibus: Inde tempore in Perfiam, Arabiam, & Æ- tum fuit tranflata, atque hodie frequenter occur- ritin Fava, uti&in Bima, Timora , & Macaffara, rare ha arbores funt in Amboina & in Moluccis, ubiraros étiam dant fructus, & an lente crefcunt , ut tediofum fit: Sine dubio, quia Am- boina eft regio nimis pluviofa , unde inpediuntur hz frigide arbores in altum excrefcere , maturosque pro- ducere fructus. In Banda autem funt excelfiores, majoresque dant fructus , dius, quum mineris fulphureis fit refertum. Dër, Hujus arboris nulla pars in majori eft aft, ft am fructuum pulpa, quam omnipotens Creator će calidis regionibus produxit utiliffimam, uti aroma- ta fervida in T peer Borealis regionis ufum "e Buit, quam ipfis populis, in quorum terra crefcunt: Sic lie infulis Shrine dio donavit refrigerantia, inter quz Tamarindus optimus eft fructus, quum e- jus natura fit frigida in tertio gradu, ac humida in fe- cundo, unde refrigeráns ejus vis eft ac detergens: Recens ejus pulpa in placentas formata quotidianum culing dat ufum , quz condimentis pifcium, gallina- rum, fimiliumque additur Ciborum, quibus gratam conciliat aciditatem , ventriculo falubrem , taliaque condimenta in India vocantur Carri feu Carril. Natio noftra multam hujus pulpa partem adhibet ad cerevi- fiam faccharatam inde componendam , que vulgaris eft potus Indicus , fummopere refrigerans , fed infuetis alvum nimium fubducens. Hac Tamarindi pulpa ca- p atque corpus quoque. abluitur ad detergendas ordes atque maculas. Ex argento confetta quecun- que fint, in Tamarind? aqua ebullita „ pura inde fiunt atque fplendentia: Quod porro attinet ad reliquum ejus ac multiplicem Javanorum „ Sinenfium , & Malai- cenfium ufum, hunc fciens pretereo. | Tamarindi faccharata pulpa proprie infervit Phar- macopzis, huncque in, finem ollis ac vafis inpofitain Europam transfertur OZ quê peculiariter conducit - trans mare navigantibus , quibus faluberrima eft, fi aliquando illa utuntur five forma linétus, five in a- qua foluta, & loco jufculi adfumpta, leniter enim al- - eum fubducit , depurat, & craflum attenuat fangui- nem, qui ex craffis ac falitis navium cibis generatur, átque à fcorbuto prefervat, fi ejus diathefis adfit. Eadem porto faccharata pulpa in Arte Medica ad- hibetur ad lenes purgationes , in-iis vero tantum morbis, qui ex biliofis oriuntur humoribus , ac qui- bus ingens æftus adeft , uti in ardentibus febribus, cholerico fluxu &c. Tamarindi enim vis eft eftuan- tem fedare bilem, fanguinem depurare, atque refri- : ge- Brachmanis dutem- ftam habent comam, atque ita- quum ejus folum fit cali- niet waft, maar om dat de vruchten gelyken na vingers, met dewelke de Dadel-vruchten ook vergeleeken werden. De Arabiers noemenze ook Homar , van wegen bun bruin: roode coleur , en uit dezelffte ingigt noemen bem ook zom- mige Grieken Phoenico-Balanus, Oxyphoenix , dat is zuure Dadelen: Want de oude Grieken is die boom, em zyn vrucht onbekent geweeft. By de Turken , en Perfi- anem beeft by mede de woorfchreven Arabijche naam, maar in Ægypten biet by Derefilde , of beter Derelfi- de. De Indiaanfche namen, wit Garzias, en Chrifto- phorus Acofta, zyn Puli, Ambili, en Chineha. Op Maleyts Aflum, of Affam-Java: Dat is zuur, en iets zuurs van Fava, alles zo genaamt van zyn uitnemende zuurte. Op Fava zelfs biet by Sunda Afla , dat is zuur- te van Sunda , 't welk bedensdaags Batavia is. De vruchten, en boomen werden in 't byzonder op Fava ge- naamt Tfchampalu , maar bet uitgetrokkene , en t'zamen- gepakte merg bietenze Aflam, "t welk de eigentlyke Ta- maryn is: op Macafar l'fchamba: Op Banda Tama- lacki: Op Madagafcar Quille , en, volgens O. Dapper, Monte. Op’t Portugees, l'amarinho: In ’t Duits Tama- ryn:/n Horto Malabaar , tom. T. fig. 25. biet by in 't Mál- labaars Balam puli, of Madaram puli, Bram: Sinza. By de Arabiers betekent Tamar eigentiyk Palmam, een Palm, of de vrucht daar van, en met de boom zelfs, die Nachali genaamt wert, maar by de Hebreuwen be tekent Tamar een Palm-boom. Plaats. Dezen boom beeft men eertyds in Indiën maar alleen gevonden in 't Koningryk van Guzeratte , alwaar men ook voor de befte bout, de gene die op bergen wafeny en op plaatzen, die na bet Noorden zien: Van daar heeft. menze metter tyd in Perfien , Arabien, en Ægypten gebracht , en bedensdaags vint menze overvloedig op Fa- va, als mede op Bima, Timor , en Macafar , doch Jcbaars in Amboina, en de Moluccos , daarze ook weinig vruchten dragen, en fmalle kruinen bebben , ook zo lang- zaam opfchieten , dat bet te verdrietig is: Buiten twyfel, om dat Amboina te veel reegen beeft die deze koude boo ` men bet opfchieten, en rypen belet. Maar in Banda wer- denze grooter , en draet beter vruchten, omdat de gront. p^ van onderen Beete is , als zynde fwanger van wave, A, us iat oo e Gebruik. Van dezen boom is niets zo veel in gebruiks als bet bruine merg uit de vruchten, bet welk den alwy- zen Schepper zeer dienftig voor, en im deze Leete Landen laat voortkomen : En ge yk by de beete jpeceryem meer tot. geryf van de koude Noorder Werelt, dan voor de Lan- den, daarze waffen, gefchapen beeft: Zo heeft by ook deze beete Landen mes verzien met veele verkoelende dingen: Onder de welke de Tamaryn wel de bequaamfte is, als zynde van eigenfchappen kout tot in den derden, en vochtig tot in de,tweede graat: dierbalven verkoelende en afvegende. Het verfche merg alleene tot koeken ge- maakt, beeft zyn dagelyks gebruik in de keuken, om in de faufJe by Pi/jen , Hoenders , en ciergelyke /pyze te doeng dezelve gevende een aangenaame zuurte, en die ook den — maage gezont is, en werden ditrgelyke zoppen in Indiën Carri of Carril genoemt. Onze Natie op Batavia, en elders , flyt of confumeert veel van dit merg , in’t maken van 't zuiker-bier, zynde een gemeene drank in Indiën, ` en zeer verkoelende, doch die gene, die "t niet gewent zyn., loflyoig makende. Met deze Tamaryn waft men ook bet hooft en lyf, om alle fmeer en vuiligbeit daar af te teegen. Alderbande zilver-werk in Tamaryn-water op- gekookt , wert mede zeer zuiver en klaar daar van: Én wat vorders belangt deszelfs andere en verfcheide gebrui- ken in de dagelykze buisbouding van de S'avanen , Sinee- zen, en Maleyers, die ga ik voorby. De gezuikerde Tamaryn dient eigentlyk voor de Apo- theeken , en wert tot dien einde met beele potten , en va- ten vol na Europa gevoert, zynde inzonderbeit zeer kos- telyk en dienflig voor de Zeevarende, wanneerze die alte- met nuttigen, bet zy als eem likking inflikken, bet xy met water mengen, en tot een koude fchaalmaken , want bet den menfche openlyvig maakt, zuivert , en verdunt bet dikke bloet, dat men van de groove en zoute fcheeps koft vergadert , en bewaart bem voor de fcheurbuik $ daar de Zeevarende zo zeer mede gequelt zyn. Het zelf/te gezuikerde merg gebruikt men voorts in de Medicyne tot zagte purgatien, doch alleene in zodanige ziekten, die van galachtige bumeuren ontftaan , en daar Greats brant. by is, als in de beete koortzen; want des amaryns eigene kragt is de woedende galle te ftillen 4 het bloet te zuiveren, en te verkoelen, zynde de purgee- ren- H Boek. XXXII. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. o gerare, ejusque vis purgans adeo debilis eft, ut raro fua fponte fine aliis additis vix operetur , immo in qui- busdam omnino nihil, unde quidam Caffiam fiftulam addunt, potum autem tum dat naufeofum. Eadem quoque pulpa conducit iis, qui calida & ficca vexan- tur fcabie; inque aqua, in qua Tamarindi pulpa fuit foluta, puerorum corpora lavantur, qui Variolis la- borarunt, ad corpora eorum depuranda. Arabes, fi per vaítas ac ficcas folitudines iter inftituant, fecum ducunt Tamarindum, ad fitim fédandam , fique ejus vim refrigerantem augere velint, ipfi admifcent con- tritum Sandalum vel Cedri lignum. Folia quoque d- cidam ac refrigerantem habent virtutem , fimulque ficcantem , quibus defectu aliarum herbarum Lactuce inftar utuntur, atque cum aqua contrita caput lavant ad depurandum: ac porro in cataplasma contrita , Em- plaftri loco inponuntur Eryfipelati, ad ejus ardorem exftinguendum: Qui autem ventriculum habent fri- idum , vel Lienis obftructioni funt obnoxii , abftineant fefe a Tamarindi ufu, nifi addatur aroma aliquod ex . Caffialignea, Maci, Maftiches&c, Madagafcaræ incole Tamarindum quoque in quotidianum adhibent ufum culinarium , quum arbores apud ipfos fint frequentes, ac bis in anno fructus producant. Eufeb. Neuremberg. biftor. matur. lib. 15. cap. 17. fcribit , Tamarindos arbores quoque crefcere in regio- nibus Americanis, in provinciis México & Acapulco, aliunde autem ibi fuiffe tranflatas. Tamarindi folia (fed inproprie) cum Rute comparat foliis , neque concedit pro Oxyphoenice Grecorum habendam ef- fe, qua in re quodammodo vera dicit, quum per Oxy- phoenicem intelligi quoque poffit certa fpinofe Pal- me fpecies, zque ac acida. Tamarindus , notum enim eft Graecis ¿ges vocari aque acidum ac fpinofum. Vetuftiffima ac nigerrima Tamarindi pulpa cum fe- mine Cumini contrito mixta, & redaéta in craffam maf- fam utuntur Malaicenfes pro fuppofitorio ad alvum mox fubducendam. In Timora & Bima arbor. hec copiofe quoque cre- fcit fua fponte in filvis, ejusque lignum ibi adhibetur ad naves exftruendas, atque inde afferes, cofte , ful- . cra, & fimilia formantur, quum fit admodum durum “ac durabile , colorem autem habet pallide albican- tem, in vetuftis vero truncis ejus cor paulo fufcum eft. , Cbriftopb. Acofta ex Indorum relatu narrat, que noxium atque infalubre, effe fub hac decumbere ae E dormire arbore ejusque umbra , ac in patria no ' teftatur de Nucé Juglande.. Macaffarenfes maturis utuntur fructibus loco “Limonum , fi rubrum pigmentum Caffomba dictum preparare velint, ad quem ufum Turattenfes imma- turas filiquas feu nondum apertas venales adferunt magna copia ad metropolim Macaffaram. 7 ed che Bontius libr. 6. cap. 4. alteram Tamarindi defcribit fpeciem , quam Javanica lingua vocat Carand- je, & quidam Carandjang , ać putat „fed male , effe Ca- randas Garzie libr. 2. cap. 6. arom. Folia ipfi tribuit vulgari Tamarindo fimilia „in iis autem , quz in horto meo plantate fuere , & ex Javanico femine propullula- runt, diverfa ab eo obfervavi, ac fimilia inveni Lin- goz foliis, fed paulo anguftiora & acutiora , ut & al- ternata: Ejus autem fructus funt filiquz parve, in quibus unum tantum continetur officulum , non ita amplum ac circumjectum carne feu pulpa acidula, que ficcior eft quam vulgaris Tamarindi, nec ita ni- gricat, vel ullam habet vim purgantem , ita ut inftar aliotum fructuum comedatur, five ad fitim fedan- dam, five ob faporem & ad oblećtamentum. EXPLE rende kracht daar in zo flap, datze van of uit zig zelfs qualyk werken wil, ja oók by zommige men/chen gantjch niet: En waarom ook eenige wat Caffia Fijtula daar on- der komen te mengen, maar dat geeft een walgelyken drank: Het zelve merg is ook goet genuttigt van die gene, die met een beete en drooge fcburft beladen zyn, en in-’t water , daar Tamaryn ingeweekt is, waft men de kinde- ren, die de kinder-pokken gebad bebben, oun bert lichaam te zuiveren. De Arabiers, willende door of over &roote en drooge Woeftynen reizen , voeren de Tamaryn met baar , om den dorft te verflaan, en indien xy deszelfs verkoelende kragten nog wat vörmeerderen Willen , Zo doenze wat gevreeven geel Sandel-bout, en Ceder-bout ‘daar by. De bladeren bebben mede een zuure , én. ver- koelende Kragt; en zyn daar by ook wat droogende , en A gebrek van andere groente , kan men dezelve ook tot a alade gebruiken, als mede in water gevreeven zynde ; bet booft daar mede waffen, om 't zelve te zuiveren. En wyders, maar alleen , tot een pap zynde pevreeven y 20 legt menze ook pleifters gewys op de rooze , om deszelfs bitte en brant te verkoelen: Maar de gene, dewelke een koude maage: hebben , of milt-zugtig zyn , dienen den Tamaryn niet te gebruiken, zonder eenige heete fpeceryer, als Caflia lignea, Foely, en Maftix daar by te doen. De Inwoonders van Madagaftar hebben de Tamaryn’ ook in dagelyks gebruik, en dat in de koft, want de boomen waffen by bun lieden overvloedig, en dragen tweemaal vruchten in een jaar.. ~- Eufeb. Neuremb. hiftor. natur. lib. 15. cap. 17. Jebryft, dat de Tamarinden mede.aa/fen in de Ameri- caanfché Landen, in de Provincie van Mexico, en A- capulco , doch datze van elders derwaarts gebragt zyn. Hy vergelykt (doch wat oneigentlyk) de yir a van Tamaryn, met die van Ruiten, en wil ook niet toeftaan, dat menze voor bet Oxyphoenix der Grieken zal bouden, waar in by eenigzints gelyk beeft, nadien men door Oxy- hoenix mede kan verftaan , een zoorte van tma alma, zo wel als onze zuure Tamaryn: Want bet is bekent, dat de Grieken bet «voort Oxys gebruiken, zo wel omtrerit zuure , als fteekende dingen. A De oudjte en fwartfte Tamaryn, wanneerze met ges orceven Komyn. tot een dikke Jubftantie is gebragt, ge» bruiken de -Maleyers tot een. zet -pil, en om datelyk de sod te veroorzaken, . —. Op Timor, en Bima waft dezen boom overvloedig in 't wild, en zyn bout «vert aldaar gebruikt tot fcheeps- timmerwerk , als in bouten , planken, ribben Ec, dewyt bet zeer bart en durabel is, van coleur bleek-wit, doch in de oude ftammen wint men bet bert een weinig bruin, Chriftophorus Acofta fchryft., wit bet verbaal der Indianen, dat bet zo zwaar of febadelyk en ongezont zy te-flapen y onder de fchaduwe van een. Tamaryn-bootm , als men im ’t Vaderland zegt van den Noote-boom. De eg płk gebruiken de onrype vruchten ook in plaats van Lemoenen, als zy de roode verwe Caflomba willen maken, en tot welken einde de Inwoonders van Turatte de onrype bouwen, of die nog niet geopent zyn; in menigte te koop brengen na de Hooffladt Maca fas. Jacobus Bontius, lib. 6. cap. 4. be/chryft een twee- de geflagt wan Tamarindus, "t welk by op Favaans Caradje noemt, (zommige ook Crandjang) en /uftineert, doch abufyvelyk , dat bet zy Carandas, by Garzias lib. 2. cap. 6..arom. befchreeven: Hy maakt ook zyn blade- ren aan die van de Tamaryn gelyk, maar aan de gene, die in myn tbuin geplant, en van Favaans Zaat opgekomen Zyn y bebikze wel anders bevonden , te weten , aan dievam de Lingoa gelyk, doch wat fmalder , en fpitzer ,entegens malkander verwiffelt. De vruchten zyn kleine korte bou- wen, daar in een boone leid , die niet groot, en omvan- gen is met een zwurachtig vlees, drooger dan dat van de Tamaryn, ook niet zo bruin, en geen purgerende kragt hebbende: Zo dat bet wel uit de band gegeten «verd , "t zy dan om den dorft te verflaan , of ook wel om de /maaks ` en wit plaizier: M 3 i UIT. 94 HERBARII AMBOINENSIS Ziberll. cap. XXXI 'BEPLICALAIM Tabule Vigefima Tertie, Exhibentis ramum Tamarindi, que Afam Fava incolis voe catur A. Folium fuperiore parte confpiciendum prabete B. Folium inferiore lua parte fiftit. C. Florem omnibus partibus abfolutum. D. Fructum feu filiquam demonftrat. E. Osficula cjus feminalia, OBSERVATIO. - "TAMARINDUS defcribitur a Ray. in hift. pl. p.1748. & ejus fynonyma occurrunt plurima in Sloan. Catal. pl. gam. p.147. & Thef- meo Zeyl. p. 222. vide & Tournef. inft. p. 660. & Dale Pharmac. p. $07. Tamarindi. 7. Baub. tom. 1. p 422. Marcar. Brafil. bif. p. 107. vide & H. Chf. p: 18. & Balam- Pulli. in Hort. Meid. vocatur fom 1 p. 39.. Tab. 23. Ta- . marindus Urientalis a Blakwel. Herbal. Tab. 221 exhibetur, Occidentalis vero ibidem. Tad, 201. ` 2 DY. TLE. G-G-LN A Van de drie en twintig fle Plaat, -Dewelke vertoont een Tak van de Tamarinde-boom , die Af: - „ fam Fava by de Inlanders genaamt wert. Kä" A. Wytt aan het blade in zyn oppervlakte, B Het zelve van onderen te zien. C.. Vertoont een bloem met al deszelfs deelen. D. De vrucht otte peul, E. Deszelfs Zaaden. AANMERKINGE. De Tamarinde-boom wert by Ray befchreven ‘in zyn hiftor, Plant. pag. 1748, en daar van zyn veele Schryvers en bena- mingen aangehaalt in de Catal, van Sloan, pl. Famaic, pag, 147, als mede in myn Thef; Zeyl. pág, 222. verders zie hier over Toyraef, in.zyn infit. pag. 660, en Dale in zyn Phar- mac. p. $07. als mede de Hortus +, pag. 18. F. Baub, in zyn eerffe deel pag, 422, en Marcgrav. iv de hiftor van ` Pap. pet: 107. en im de Hortus Malabaricus eerfte deel , pag. 39. Tab. 23. wertze Balam-Pulli genaamt. De Ooft-Indifche Tamarinde wert by Blackwet Herbal. Tab. 221 verbeeldt , en de Weft-Indifche. Tab. 201. CAPUT TRIGESIMUM ^ TERTIUM. Malum Granatum. Delima. | AI hatz arbores in India tantum frutefcunt, immo ^ Ran n fn e plerumque breviores funt quam in Europa, fefe. - * in varios tenues difpergentes truncos, ac vix ita dirigi poteft , utunum tantum gerant ftipitem: Cete- rum tam forma quam fructibus omnino convenit cum * Europza, unde non ample hic eam defcribam & tan- tummodo ejus quafi-faciam mentionem, notans fru- €tuum faporem hega dulcem neque acidum , fed qua- fi mixtum ac vinofum effe: Ejus ramuli funt ita lon- ` i ac teneti, ut fint fulciendi , quum alias pondere fructuum facillime frangerentur. EOS ferunt hz arbores fructus , fi in hortis vel in planis areis prope ædes plantentur , ac circa eas lapideus locetur arcus, fepiusque amputentur , facillime enim perit hac ar- bor, fi non humana cultura fuftentetur: Officulorum color plerumque eft rofeus feu ruber ut in Európzis ; occurrit autem hic in India alia fpecies , quz alba pe- nitusgeritofficula. In initio ficcorum menfium , h. e. Octobri, ficca dejicit folia , ac furculos emittit, qui fubfequentibus menfibus flores producunt. Nomen. Latine Malum Punicum, & Granatum,Belgice Granaat- Appel.» Arabibus Ruman feu Roman , quod ori- inem habet ab Hebreo Rimmon, & hinc ifpanica Fares Romana, & Portugallica Romanca : Malaice De- lima: Sinenfibus Saliu vel Tsjialiu. ` E - Locus. In omnibus hifce orientalibus reperitur in- fulis, fed non copiofe , hinc inde enim quidam tantum in hortis occurrunt ejus frutices: In Sina frequenter ćrefcit , ibique in parva arboris formam. ` Ufus. De ejus natura ac viribus hic non multa com- mentari eft animus , quum in Europzis libris fit fatis défcripta, ac tantummodo demonftrabimus , quos in üfus Indi illam adhibeant. . Ejus cortices ac interiora officulorum grana multum ufürpantur contra Diar. theam & tenésmum ; fi contundantur, & cum Oryze aquaaffumantur. Flores aque incoquere , illisque os colluere conducit iis, qui gingivas habent flaccidas, nec manducare poffunt. Et uti in Europa filveftris occurrit fpecies, qua non nifi flores gerit , ac pecu- liari nomine Balauftium vocatur , fic quoque in India rara occurrit fpecies , quz nil nifi flores producit, neque in filvis crefcit, fed fumma cura in hortis coli- tur ab florum elegantiam. Ejus frutex ac folia cum. vulgari quidem conveniunt, fed flores furit majores, ac magnitudinem inperialis habent nummi , plurimis con- XXXII. HOOFDSTUK - Granaat - Boom. E Granaten blyven in Indiën ook , maar als eem Jtruik ,- ja doorgaans. nog korter dan in Europa, A zig in verfcheide dunne fłammen uitbreidende, en men kanze qualyk daar toe brengen, datze maar. met ee- nen opfcbieten. Anders zo aan gedaante, als vruchten is . dezen boom de Europiaanfcbe t'enemaal gelyk, dies ikze albier niet breeder en zal befchryven; en. alleenlyk maar aanroeren , dat de fmaak vande vruchten , nog zoet , nog zuur, en als gemengt of wynachtig is: De ryskens zyn 20 lank, en teder, dat menze veeltyds ftutten moet, 0 zouden anders door de jawaarte van de vruchten ligt ko- men te breeken: Zydragen beft, als menze in de Loven ofte’ op de vlakke erven, by de buizen plant, ook een booge - Jteenen voet daarom legt , en wat dikw ls bejnoeit: Want. cezen boom gaat zeer ligt uit , als men de band daar niet aan en : De coleur van de korrels in 't gemeen is „ Roofe-root, gelyk in Europa, doch men vint bier in In- » die gants wit blyven. In °t begin van de drooge-Mou/Jon , dat is im Oćtóker, begint by zyne diën ook een drooge bladeren weg te fmyten, en ¿ nge fcbeutjes voort- tebrengen, waar op dan in de volgênde maanden ook de bloemen volgen, ` Naam. Jn 't Latyn Malum Punicum, Granatum, in °t Duits Granaat- Appel, Arabies Ruman, of Ro- man: Afkomftig van 't Hebretiw/cheRimmon, en daar na bet Spaanjcbe Romana, en bet Portugee/che Roman- ca. In 't Maleyts Delima, Sinees Saliu, of Tsjialiu. Plaats. Men beeftze door alle deze Oofterfche Provin- cien , boesvel niet tn overvloet , maar fleets bier en daar eenige firuiken in de booven: In Sina wajtze overvloedi- ger, en wert aldaar een kleine boom. i _ Gebruik. Van zyne aart en kragten zullen: wy albier mede niet veel opbalen , als zynde genoegzaam in de Eu- ropiaanfcbe boeken bekent , maar alleenlyk aanwyzen, waar toe onze Indianen dezelve gebruiken: De fchaale, cn binnenfte fteenen in de korrels, werden veel gebruikt tegens de buikloop, en perfing » als menze. ftampt , enmet gekookt ryswater inneemt, De bloem in water gekookt, . en dan in: de mont gehouden, is goet voor de gene , die cen los tandvlees bebben, en daar door niet eeter kunnen: En gelyk men in *t Vaderland ook beeft de wilde Grana- ` ten, die niets dan bloemen dragen, en in "t byzonder Ba- lauftium poem worden: Zo beeft men bier in Indiën Ook een ze (och niet in "t wilt waft, maar wel ter degen , en zorg- vuldig in de booven opgebracht, of aangequeekt wert : En dat wegens de fraayigbeit van de bloemen: x o ci eo ruik « É EA dzame zoorte , die wel niets dan bloemen draagt, ' Le magia E e Y Zad. XXIII. "ems | / S A / N E CS ww E AS uS fy, + E | d À Y / ay „NU n | ME "NI n NY i uk i X. X Kä === 22222 > — Á ab. XXIV. Lag. 95. qv o PR EDS RZ? DORY zz fa zza aang o A aaa a e a ER GE mme — a À -— am ze = ee mm = = am TT. e = II Boek. XXXIII. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. o conftantes reflexis petalis , adeoque adunatis, ut floris fundus per illa confpici nequeat. | Vulgatiffimi flores funt coccinei, inftar illorum , qui fructus producunt, licet quidam etiam occurrant , qui albiffimi funt, & alii - incarnati. Omnes autem penitus inodori,ac tantum- modo oculos obleétantes: quum vero adeo brevibus fuccrefcant pedunculis , ut vix manibus teneri poffint, & Malaicenfes tamen hifce capillitium fuum amant ornare, hinc ut melius eum in finem illis poffint uti, fuppofititium addunt ipfis petiolum: Malaice vocatur Delima Wangza, quod autem Javanenfe videtur no- men, denotat enim Magnatum florem: Ternatenfibus vocatur Lima Suffo. Nullum alium ejus novi ufum, nifi quod hortorum ornamento inferviat , ejusque propagatio fit menfibus pluviofis per furculos terre coramillos. a In Sina bine Granati funt fpecies, cujus prima ac Eo vocatur Butliu , quod pronunciatur Bulliu, .e. Granatum Melleum , quum ejds poma feu fruétus dulciffimi fint faporis, | ejusque officula grana gerant nunc majora, nunc minora. Altera fpecies dicitur Tfcboliu h. e. Granatum lapidofum , quod vinofum ha- bet faporem , fed parva gerit granula, majoraque of- ficula, unde cum Indica plurimum convenit; Prima fpecie calidioribus utuntur diebus ad ventriculum re- ocillandum , alteram autem in ufum advocant me- dicum ad omnes Diarrheas fiftendas: quum autem ejus cortices atque granula aque foli incoćta aufte- rum & ingratum dant potum, hinc bine adduntur in co&tione galle Quercus cum frufto Putsjoc , & tan- tillo Mellis, cribratusque hic propinatur potus. Huic fupereditur pulpa Soccuncapas cocta , & in pultem con- trita, cumque pauco melle mixta: Hoc autem Medi- camentum tantum convenit in Dyfenteria & cenesmo, non autem in Cholera, ubi mel nocet. Certis annis aliquid peculiare invenitur in Granati foliis, in fu- prema enim eorum parte tuberculum excrefcit inftar viridis Catjang , optime referens formam Cranii ca- daveris, feu Simie , primo cinereum, dein fufcum, quumque hzc capitula fefe aperiant, papilio exit ci- nereus, inque iis obfervari poteft , quod alii antea papiliones fua in hocce folio depofuerint ova: de talibus vero capitulis crania referentibus poftea in Vidara ulterior fiet mentio. | EXPLICA TIO. 0 de bra a Cujus Figura prima exhibet ramum Panica florifer eS fiui- ere. ubi ad Litt. . A. Fructus ejus apertus y ut Osficulorum fitus appareat , confpi- citur. pe pem ramum exhibet Aus Ant Pompelmoes dici, fes Mm omnium maximo, ubi litt. B. Naturalem hujus fructus formam denotat. OBSERVATIO. Punica hoc genus vocatur a Cefalpino & Linneoin H Chffort. pag. 184. & Matus PUNICA a loan. Catal, pl. Famatc. p. 201. ubi citatos vide auctores, hujusque arboris varictates ; qua eleganter delineata. inveniuntur in Blackwel. Herbal Tab, 97. & Tab. 145. flore pleno, vide porro Plukn. Almag. page 240. defcribitur quoque a Valent. in Amboina pag, 391. Spi- nofa autem ejus fpecies in Thefauro o Zeylanico occurrit | page 111. que Granata Malus Zeylanica fpinofa ibi vocatur, ` queque in Malabara etiam crefcit, & in Hort. Malab. part, 4» Tab. 13. Katunaregam dicitur, EH di ee CAPUT Struik „ en bladeren de gemeene wel gelyk, maar de bloe- me ts wat grooter, in de ronte als cen Ryksdaalder., met veele gekrulde blaadjes, en die zo digt aan, en op mal- kander , dat men daar geen bodem door zien en kan.» De gemeenfte zyn levend jcbarlaken-root , gelyk die van de vrucht-dragende „ ook vint menze wel fpier-wit , en zom- mige wat gemengt: Doch alle gants zonder reuk; en dl- leen maar de oogen vermakende , en dewylze op zo korte Steelen waffen, dat menze.qualyk watten kan, en echter” de Maleyers dezelve gaarne in de bairen dragen , zo plegenze een val/che fleel daar aan te fteeken , om baar te beter te konnen gebruiken: Men noemtze in °t Maleyts Delima Wangza, doch ’t welk veel eer voor cen Favaan- Jche naam te bouden zy: Want bet wil een Vorften of Heere bloem zeggen, en in ’t Ternataans Lima Suffo. Ik weet daar van geen ander gebruik, als dat menze in ` de booven plant tot een cieraat: En baare voortplanting gefcbiet im de regen-maanden met ryskens , die men in de aarde fteekt. BE Pe OE n = Hf In Sina beeft men tweederlei flag van Granaten , de eerfte en voornaamfte zoort genaamt. Butliu, bet welk men uitfpreekt Bulliu , dat is boning-Granaten , om dat de Appelen, of vruchten zeer. zoet van fmaak żyn , de korrels groot , en kleine fleenen hebbende, bet ander gê- Jagt bietenze Tfcholiu , dat is, fleenagtige Granaat, zynde wynachtig van fmaak , doch. heeft kleene korrels , en daar in groote fteenen , dierbalven met de Indiaan/che meeft overeenkomende: En de eerfle gebruikenze by beete dagen om de maag te verkoelen: en de andere tot medicyn, om alderbande butk-loop te floppen; doch derwyl deze fchil- len en korrels alleen in water gekookt , een barfchen en wrangen drank maaken, zoo doet men in 't kooken daar by een paar Galnooten , cen fłukje Putsjoc , met een fcbeu- tje boning , en drinkt bet wel geklenfi zynde , zoodanig in. Daar op eet men dan bet merg van Soecuncapas, eerft gekookt en tot een pap gevreeven, midsgaders een weinig boning daar onder gemengt&ynde: dan dit recept is maar alleen dienftig in roode-loop en perfing , doch a in de graauwe loop , daar boning geen goet in en d8et. In zommige jaaren vint men ook aan de (mant Kleren iets bezonders , namentlyk op bun bovenfte vlakte een knop- fe wat grooter als een groene Catjang „ zeer naby ver- beeldende de gedaante van een doods-boofje , of een apen-kop, cerft graauw en daar na bruin, als wanneer deze kno jens open berflen, en graauw-witte Uiltjes uitlaaten „die veel groter zyn dan de buisjes waaren, en men kan zien dat zy door andere voorgaande Uiltjes daar op gebragt of gezet zyn: Van boedanige en diergelyke doods-boofjes na breeder over de Vidara verbaal wert gedaan. : UYTLEGGING +4) V Van de Vierentwintig fte Plaat, Weikers eerffe Figuur vertoont een Tak van de Granaat-boom, met b. . en vruchten beladen, alwaar de letter A. Wyft aan een geopende Vrucht, op dat de plaatzing der Zaat korrek gerien werd. De Tweede Figuur vertoont een Tak van de Pompelmoes „of- > de Orangie boom, met de grootfte vruchten , alwaar de etter B. De natuurlyke gedaante dezer vrucht verbeelt, AANMERKINGS Dit geflast werd Punica van Cafalpinus Sr Linneus in | Hortus Cliffort. p. 184. en Malus Punica by Sloan, in v À / van de Famaifcbe planten p 201, genaamt, alwaar de verdes re aangehaalde Schryvers en de veranderingen van deze boom te vinden zyn, dewelke. zeer fraai afgebeelt voorkomen, in het Herbal van Blackwel Tab. 97. Tab. 145. met de dubbel ag. 140, €n werd XXXIV. op HERBARII AMBOINENSIS Liber. cap. XXXIV. CAPUT TRIGESIMUM QUARTUM. Limo Decumanus, Pompelmoes, Lomen Cafjomba. Unc enarrabimus Limonum cohortem , qui in hac Orientali aquofz Indie parte occurrunt, fi- mulque demonftrabimus, an & quanam in parte ab Europais differant: Primo itaque nobis in con- fpećtum venit omnium maxima fpecies , Pomum A[Y- rium, Gallis Pom-Sires dita, quam ob,ejus magnitu- dinem Decumanam cognominavimus , ejusque quatuor obfervavimus fpecies. A Prima itaque non altum habet truncum , fed latius fefe extendit quam cetera Limonia, quoque ejus ra- mi fint humiliores, eo meliores producit fructus , un- de & afferculis fepe fuffulcienda eft, ejus folia com- munem cum omnibus Limoniorum foliis characterem erunt, quod nempe in inferiore fua parte fint cor- ata, acfi ibi alterum fuccrefceret folium , omnia au- tem ad fuum ortum fpinam habent, illa vero in a- dultioribus & junioribus differunt arboribus , in his enim ultra feptem pollices longa funt, eorumque in- ferior cordata pars duos pollices , fuperior horum pars palmam circiter lata eft, ad oras circiter inte- gra, glabra, nec dentata, fi tales vero arbufcule in umbrofo locatz fuerint loco, folia fpithamam longa funt, fex digitos lata, eorumque cor tres transverfa- les digitos longum ac latum , fuperius in rotundum defi- nens ac bifulcatum a » cuivis folio opponitur fpina longa articulum pollicis , mn arbores fint vetuftio- res, eo rariores funt hee fpinz ; in arboribus adultis fo- lia quinque , fex , immo feptem pollices funt longa , fed minus & tenuius funt cordata , ad pollicis longitudi- nem, & dimidium vix digitum , in quibusdam vero in- tegrum lata digitum , funtque divifa coftis parallelis, quz in junioribus foliis interne „in adultioribus fuper- ne protuberant, vetufta itidem folia inferne flave- fcunt , & lanuginofa funt, ac provecta etate fi fit arbor, fere nullas, vel faltem minimas gerit fpinas, ac bre- kę atque tantummodo in junioribus furculis vel ra- mulis. RA Flores racemofi funt ex amplis & albis propullu- lantes capitibus, in latis & concavis contenti calicibus, fefeque aperientes , ex quatuor, & raro ex quinque ob- longis. craffiufculis conftant petalis , extrorfum re- flexis, admodum fragilibus ac deciduis, fi tangantur, odorem autem habent penctrantem, & magis jucun- dum, quam Liliorum alborum: In horum centro cir- culus invenitur ex albis & ereétis ftaminibus compo- fitus, que futeas gerunt antheras inftar Liliorum al- borum , inque horum meditullio viridis locatur em- brio, qui in fructum excrefcit , in fummo geréns iftillum viride , capitatum , liquore adfperfum muco- o: Fructus formam habet pomi, magnitudine capitis humani, ex rotundo planus , feu compreffus , non. au- tem ita ac cafei vulgaris, externe equalem habens fuperficiem , excepto quod hinc inde gibbofus fit: ca- terum-tota ejus fuperficies maculata eft punctulis feu arvis foraminulis; color porro eft citrinus, fed non ita glaber & vivax ,ac in ipfo malo Citrino , pallidior enim eft & flaccidus magis: Cortex ejus exterior ùl- tra pollicem craffus eft, fungofus „valbicans , ficcus, amarus, ac fulphureum fpirans odorem, caro interior lobum efformat per membranofas pelliculas in varia egmenta divifum , plerumque quindecim velfexdecim tam majora quam minora, in circulo fibi nexa, uti in Malis Aurantiis. Caro hec ex rubro purpurafcit in- ftar Granatorum , fuccofa eft, faporem habens ex acido vinofum , in maturifimis autem fructibus dul- cefcit inftar Ribefiorum. In fingulis majoribus feg- meńtis bina ternave locantur officula „ ultra minoris digiti articulüm longa , ex plano rugofa & albican- tia. In toto autem fructu, qui optimus cenfetur, fepe ne unicum tale reperitur officulum , vel rara admodum & parva; Horum majorum fructuum fepe tres quatuorve fimul uno ex ramo dependent, qui inde etiam inclinat, & fepe frangitur , unde & E : ub XXXIV. HOOFTSTUK De Pompelmoes-Boom. N U zullen wy aanroeren de Coe van de Lemoens ge/lagten , die men in'dit Oofter/che deel van water. Indien beeft, en aanwyzen , of „en waar inze van de Europijche ver/cbillen. Voor eerft komt ons voor de aldergrootfte zoorte, Pomum Affyrium , by de Franfchen Pom-Sires genaamt , en dewelke wy om zyne grootbeidt Decumanum bygenaamt , midsgaders daar van ook vier zoorten aangemerkt bebben. 1. De eerfte gewint of krygt geen booge flam, maar breidt zich verder uit dan andere Lemoen-boomen , en boe lager zyn takken baar uitbreiden, boe by beter vruchten draagt ,moetende daarom ook dikwils met latten onder flut avorden. De bladeren bebben bun kenteeken met alle Le- moen-geflagten gemeen: te weten, datze aan baar agter- fe een bertje als een tweede bladt bebben, en yder bladt y żym oorfpronk een doorn doch die beide aan de oudeen ` jonge boomen verfchillende , want aan de jonge boomen zynze ruim zeven duimen lank, en daar van bet bertje of agterfte bladt bykans twee duimen: Het voorfte deel is ongeveer een bant breet, aan de kanten bykans gebeel, offen „enniet getant: doch als zoodanige boomkens aan een jus paced plaats fłaan , dan zyn deze bladeren wel een [pan lank , zes vingers breet , en baar bert drie davers- ` vingers lank en breedt, van vooren ront toeloopende, en meerendeels in tween geklooven , by yder bladt flaat een lange doorn, wel een lit van een duim lank „en boe ouder de boomen werden, boe meer deze doornen verminderen; aan de volwajjen boomen zyn de bladeren wel vyf „zes , en zeven duimen lank, maar baar bertje is veel kleinder en fmalder: namentlyk een duim lank en fcbaars een balve vinger , doch aan ook wel een gebeele vinger breet , en verdeelt met parallele ribben, die aan de jonge bladeren beneden , en aan de oude, boven uitpuilen, ook zyn de oude bladeren van onderen geel-groen , en wat wol- achtig in °t aantaften „en de oude bomen bebben gene door nen , of immers dezelve zeer klein en kort ,en dat nog al- leen maar aan bun jonge looten of takken. en Het bloeizel komt trosgewys by malkanderen voort , uit za en witte knopen , die in wyde kelkjes ftaande, aar openen in witte bloemen, van vier, en zelden vyf lankwerpige ette blaatjes, meeft uitwaarts of na buiten overgebogen , licht breekende of afvallende , als menze aanraakt, zynde voorts van een flerken aangenamen reuk; en lieflyker dan witte- Lelien: Daar binken [rat een kring ` van witte en regte draaden gemaakt, dragende geele nop- pen, gelyk de witte-Lelien, en befluiten in haar midden - een gras-groen heuveltje, daar de vrucht wit voortkomt, en op bet zelve flaat een pilaartje, dragende een groen knopje, met een kleverige wocbtigbeit daar aan. De vrucht krygt de gedaante van een Appel „zo groot als een menfcben booft, uit dem ronden wat plat, doch zo zeer niel als een Edamfchen kaas, van buiten met een effen vlakte , of bier en daar een bultje vertoonende: zynde de . gantfche vlakte als ofze MS was met kleine gaat- jes , of kleine kuiltjes: Recht Citroen-verwig «an coleur, docb zo glat en levent niet , als de Citroenen , maar wat ouilder en dootzer ; de buitenfle fcbelle is ruim een duim dik, voos, wit, droog, bitter , en van een fwavelige reuk, bet binnen[le vlees maakt nog al een ronde bol, door veele fchey-velletjes , en ver cheide Stukken gedeelt „en gemeenelyk in Oyftbien , en zefibien, zo groote als kleine, in de ronte tegens malkanderen ftaande, gelyk die van de Orangie- Appelen: Dit vlees is root , na de purper verwe trekkende, gelyk dat van Granaten, zeer zappig ; uit den zuuren wynachtig van fmaak „ doch in de gebeel rypé meer naar den zoeten trekkende , gelyk onze Aal-bezien. in yder van de groote flukken leggen twee of drie zaat-korrels, ruim een lit van een kleine vinger lank , uit den platten rim- pelig en wit: Doch zomtyds is in de gebeele vrucht, niet een korrel „ofte eenige kleine, ( die men ook voor de befte bout), en van deze groote vruchten bangen „en nog al drie of vier by malkander gedrongen aan een taksken, bet welk ‚zy ook zodanig nederwaarts trekken, datze bet dikwils bree- H Bock. XXXIV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 97 fulciendus eft „ ut melius iftorum pondus fuftineat: Si autem unus alterve horum juniorum decerpatur, reliqui majores funt & fuccofiores. Altera hujus pri- me majoris fpeciei varietas eft huic fimillima, vel paulo minor, qua carnem habet internam albican- tem, ex acido fatuam atque aquofam , quz vilior quo- que habetur, quum vero hec varietas fubfequenti terti: fpeciei maxime fit affinis, pro una eademque hanc habebimus. Arboris Hamim et pallidum , folidum , ac nodofum, non facile fiffuras agens, ficcumque aptum eft ad manubria inftrumentorum lignariorum ; prefertim ex craffioribus radicibus, quod ftriatum ac venis diftin- Gum eft. Anni tempus. Florent in Octobri ac fubfequentibus menfibus hz arbores , fructusque in Aprili & Majo ma- turefcunt. Nomen. Latine Limo Decumanus feu Malum Affy- rium Decumanum: Malaice Lemon Caffomba h. e. Limo ruber ab incarnato colore , quidam Malaice vocant Famboa juxta Portugallicum Samboa , quod proprie Pomp-Sires feu Adami poma Hifpanis denotat , a quo tamen hzc mala Indica multum differunt ; Javanis dicitur Djurru feu Djerru vel Djerru-Matsjang h. e. Limo tigrinus: Macaffarenfibus Lemon Calucku h. e. Limo Calapparius , ob magnitudinem & formam Calap- pi. Belgice Pompelmoes vocatur. Sinenfibus vero Fu, vel Noay. Locus, He arbores Indicis his Orientalibus regio- nibus non funt familiares, videnturque ex fuperiori- bus regionibus quondam huc fuiffe tranflate , que ab . amatoribus in hortis tantum coluntur tam ob ćtus quam fimul ob coma umbram, amplumque circa ar- bores fabricant pedem lapideum, majoresque ramos afferculis alligant, arbores enim, que comam habent anguftam, ramosqué erectos, altumque & erectum truncum, non ita preftantes cenfentur lis, que humi- liores funt, comamque gerunt amplam & extenfam; Amboinenfes non magni illas faciunt , fructusque in frigidioribus ipforum montibus crefcentes funt parvi & acidi, arbores enim hz calidum atque planum a- mant folum & locum , unde Bandenfes femper melio- res habentur Amboinenfibus , quuin folum ibi fit cali- us. i Ufus. Fructus hic tantummodo crudus editur, & cum tragematibus plurimum. offertur, ejusque caro ' vel fola vel cum Vino Hifpanico & faccharo prepara- ta grato infervit refrigerio calidioribus diebus ; vinum autem ipfi admiítum efficit, ut non ita facile tormina abdominis fuboriantur: Si fructus hic conícindatur , cavendum eft, ne culter amarum penetrans corticem carnem ipfam tangat; vel ne manibus, quibus cortex avulfus eft, tractetur , quum faporem inde acquirat a- marum: Atque hinc, ut rite aperiatur fructus , ab utra- que ejus re A & inferiore plana parte lamella quadam abícindenda eft, inftar integumenti cruftuli, ad pollicis craffitiem , donec rubra appareat caro, tumque melius attendi poteft , qua ratione reliqua corticis pars cultro prudenter fit auferenda vel ab- fcindenda, ne caro ipfa leedatur. Nobilis quoque fru- &us eft in itineribus marinis , quum diu confervari poffit, & incorruptus fit, fi leniter tractetur , quum ex arbore decerpatur, & cura geratur, ne interram de- . cidat, fed e funiculis fufpendatur in navibus : fique in maris itinere comedatur , ftomachum refocillat , fitimque fedat. ES Secunda fpecies in Banda occurrit , que foliatura cum vulgari convenit, fed truncum habet altiorem, erectosque ramos, ejusque folia funt rotundiora , at- que ad oras magis ferrata , inferior autem folii pars cordata eft inftar foliorum Limonis Ztam, vel paulo etiam major. Ad horum ortum fpinula exfurgit parva ac brevis, non autem in omnibus , nec certam etiam obfervant formam; Ejus folia in totum feptem polli- ces funt longa , eorumque inferior pars cordata fesqui, vel binos pollices longa eft , füperior autem folii pars circiter quatuor digitos lata eft, craffior autem eft quam in vulgari, neque laterales coftz ita protu- berant , foliumque ipfum eft magis acuminatum, ac ana, fulcatum feu bifidum , alia infuper funt irregu- aria, finuofa , orisque excavatis , acfi aliud efformare Tom. IL. vellent breeken , zulks men deze takken onderftutten moet , om de J'waarte der vruchten te beter te konnen dragen: En als men een of twee van de jonge Vruchten van de takkenáf- breekt , zo worden de refterende te grooter , en zappiger, Daar is nog een tweede zoorte van dit eer [le Pompelmoes eflagte, de woorige meeft gelyk, of wel wat kltinder , hebbende binnen een wit merg, uit den ryn/cben laf, en waterachtig , doch bet welk men ook voor flegter boud; maar dewyl deze zoorte, met de volgende derde , groote gemeenfcbap beeft , zo zullen wyże maar voor een met de zelve bouden: Het bout is bleek, digt, en warrig, niet licht fcbeu- rende, en droog zynde bequaam tot fteelen voor allerlei Timmermans gereet/cbappen , inzonderbeit dat van de dikke wortelen, die wat geadert Zyn. bek Sayfoen. Zy blóeien in Oftobe+ , en de volgende maan- den, eń de vruchten werden typ in April en May. Naam. In 't Latyn Limo Decumanus, of Malum Affyrium Decumanum: Jn ’t Maleyts Lemon Caffont- ba, dat is; roode Limoen van de vleefige coleur , zommi- & noemenze in °t Maleyts Jamboa , ha "t. Portugeeze amboa, bet welk eigentlyk de Pomp-Sires, of Adams Appelen in Spangien beduit, docb waar van deze Indi-. conte al wat ver/chillen: Op”: Favaans Djurru of Djer: ru-Matsjang, dat is Limo Tigrinus: Op Maca ars Le- mon Calucku, dat is, Limo Calapparius, van baar grootte, en gedaante als een Calappus: In't Duits Pomi- pelmoes: Op 't Sinees Iu, of Noay. x Plaats. De Pompelmoes-boomen zyn by de Indianen th deze Oofterfche quartieren niet gemeen, en bet fcbynt , datze uit eenige van de bovenlanden eertyds berwaarts overgebragt zyn, en de liefhebbers queekenze maar in baar booven , om met een de fchaduwe van haar kruin te bebt ben, makende een breede voet daar rondom, en leidende de fwaare takken op een flelling van latten: Werdende de boomen, die baare kruin niet uitbreiden, en meeft regte takken, en een onge from bebben , zo goet niet geacht , als de lage en uitgebreide. De Amboineezen maaken daar geen werk van „en ook de vruchten , die in baare koude ge- ergte waffen, zyn klein en zuur: Want deze boom be- mint een vlakke , en warme plaats: En waarom de Ban- daze altyd voor beter gehouden werden dan de Amboin- Jehe, om datze aldaar een warmer gront bebben. Gebruik. Deze vrucht dient maar alleen om raautb te eeten, en wert meeft by Bancquet-werk opgezet, zo wel bet vlees alleen, als met Spaanfthe Wynen zuiker toebereid , 't welk een aangename verkoeling geeft in de heete dagen s en de Wyn maakt, dat: men daar zo licht geen fnyding ín de buik van krygt. In 't opfnyden moet men wel toezien , dat men met bet mes, dat door de bit- tere Jcbelle gaat, niet te diep in "t vlees fnyde, ofte bet Zelve te veel aantaft met de banden, waar mede men de Jchelle afgetrokken heeft, tot voorkoming dat bet zelve geen bittere fmaak en krygt: En daarom, als menze be- oorlyk openen wil, zo moet men onder en boven de vlake ke zyden eer wat affnyden , als een dekzel van een paf- tei, in de dikte van een duim tot dat bet roode vlees gé- zien wert, en dan zo kan men beft merken , boe men in "t doorfnyden van de refterende fchelle bet mes żal zetten. Het is ook een beerlyke vrucht op Zee-reizen, want men kanze lange bewaren, en onbedorven bouden , als menze maar in "t afnemen van den boom zagt handelt , en niet op de “aarde laat plotzen: En dan zo met pas Và vim ‚én en verflaan ook den dert, 2. In Banda beeft men een byzonder zoorte wan Pom- pelmoes - boomen , van bladeren de gemeene wel E»: " doch met een hogere flam, en regte takken, de bladeren van vooren wat ronder, en aan de kanten merkelyker ge- zaagt zynde, dan de gemeene , en met een bert, als dat van Lemoen Itam , of wat grooter : By den oor/pronk met een klein kort doorntje , doch niet aan alle, en zy bouden ook geen vaft fatzoen, de bladeren im 't gedeel zyn 7. duimen lank , en daar van bet beftje anderbalve , of tweż duim, bet bovenfte blad is in de midden fcbaars vier vin- gers breet, wat dikker dan aande gemeene , en de dwers- ribben zyn zo merkelyk of verbeven niet , odn vóóren wat toegefpitft , of fpitzer toelopende, en een weinig geklooft, andere zyn daar en boven ook nog met ongefchikte bogten, en uitgeholde kanten , als ofze nog een bert wilden for- mee. werdende dan op Zee > ago zo ververjcbenze de maag, 98 HERBARII AMBOINENSIS Liber II. cap. XXXIV. vellent cor, quod in quibusdam tres digitos latum eft, in aliis autem vix unum. Ejus fructus minor eft, non rotundus, fed pyrifot- mis inftar majorum pyrorum hyemalium , atque , fi ma- turüs, ad petiolum craffefeit, hinc inde gibbofus eft,. femi - pedem circiter longus , quinque vero pollices craffus , inmaturus eft viridis gramineique co- loris, maturitatem autem adeptus Citrini coloris; Ca- ro interior magis rubet, quàm in vulgari, atque in centro cavitatem format, raraque habet officula , im- mo quidam penitus hifce deftituuntur , illius fapor eft vinofus: Hzc autem fpecies raro in Amboina occur- zit „frequenter vero in Banda, unde a quibusdam Bandenfes etiam vocantur. e | "Tertia harum arborum /Pecies eft, que fructus ge- rit magnitudine globi , qui conorum lufui infervit, prope petiolum parum.gibbofos , horum cortcx non admodum eft craffus, neque amarus , fed fere edu- lis; Ems caro feu medulla interior eft alba , admo- dum fuccofa, acidula, & in. maturo fruétu dulcior, uti Limo Mártino. sc 5 . E - Folia gerit minora quàm in przcedenti, ac fere in- ftar Limonis iftius Martinjo , fed rigidiora, ac glabrio- ra, eorumque pars cordata magnitudinem habet Li- monis Itam, ad horum ortum hinc inde breves ac ra- rz propullulant fpine. Truncus eft altior quam vul- paris, erectos plurimum emittens ramos inftar Limonis Martinjo fed ejus coma eft amplior: Raroin Amboina Occurrit hec fpecies ,ibique Japonica vocatur , quum inde primum tranflata fit: non autem magni eftima- tur, quum ejus fructus fint neque acidi neque dulces, ac plurimum adhibeantur ad rufticorum potum Pons dictum, qui componitur ex aqua, Aracka, Limonum fucco , faccharo , ac quibusdam aromatibus fibi invicem + Quarta fpecies omnium rarifima eft, cujus folia prime fpeciei funt fimilia, fed glabriora , ad oras au- tem non ferrata, ac fuperius in rotundum. definunt, quzdam vero brevem ibi habent apicem, alia autem i nt fulcata vel bifida, inferius non funt lanuginofa uti in vulgari; Ejus fructus eft omnium maximus, pa- rum elevatus, irregularis, & tuberculofus , quinque vel fex uno ex ole fimul dependent, quique diftin- &is pun&ulis feu foveolis notati funt , coloris inftar aliorum. Fructus cortex ultra pollicem craffus eft, amarus, ac fulphureus, ceterum odore &fapore cum precedentibus convenit. .Ejus medulla feu caro eft alba, fuccofior & dulcior quam in vulgari , nulla fere includens officula, in hac fpecie feepe fit, ut in ejus fru&u alius minorreperiatur, magnitudine decortica- ti pomi aurantii , qui a reliqua majoris pomi carne, tenui lanuginofaque pellicula feparatur. Immo qui- dam tales minores iri fuperiore ejus parte novi corti- cis lamellam gerunt , ceterum internum hocce pomu- lum ejusdem eft fubftantie , coloris & faporis ac reli- qua caro, non autem in omnjbus hoc occurrit, fed in aucioribus hujus arboris pomis , hocque plurimum jn Bandenfibus obfervatur , unde hi fructus in Amboi- nam tranflati, eorumque oflicula ibi terre commifla Jete fatis progerminant , fructusque exhibent ingentes, & fatis repletos, fed qui duplicem iftum rariffime in- cludunt fructum. Ded n : . Batavie albi quoque hujus. arboris occurrunt fru- Cus, rubri vero preferuntur, fed nullos ibi duplices roferunt fructus, nifi propagati fuerint ex officulis andenfibus , ubi pulcherrimi in P- Ay crefcunt, difficillime vero funt propagationis, quum raro in iis officula feminalia occurrant. : i Nomen. Hec fpecies Limo Pregnans vocatur, Ma- Jaice Lemon Bonting, & quoque Lemon Banda. Atlas Sinenfis pag. 131. propriam harum arborum ac fructuum Patriam dicit effe duodecimam & maxi- me. Auftralem Sinenfium Provinciam Quantong, ibi Teucu 'dićtam, Portugallis vero Famboam, que eadem eft cum Zamboa. Horum fru&uum magnitudo hominis caput excedit, intus vero eorum caro eft rubra, fuc- cofa, one acidula inftar uvarum femi-maturarum , fique in domo fufpendantur, per annum fervari pof- funt. Junioris arboris folia inter manus contrita gra- tiffimum fpirant,odorem , qui fere convenit cum illo Unguis odorati. OBSER- meeren: Lynde ’t bert van zommige drie vingers breet, en weder van andere maar fcbaars een vinger. De vrucht is wat kleinder , niet ront, maar peersges «wys, gelyk de groote avinter-peeren , en de rype wert by den fleel wat dikker , en krygt bier of daar eenige bobbés len: Zy is omtrent een balve-voet hoog, en vyf duimen dik, de onrype is gras-groen , maar de rype Citroen-ver: wig: Het binnenfte merg is rooder , dan aan de gemeene van binnen met een kleine bolligbeit, en weinig korrels: Ja zommige ook zonder korrels, als mede wynachtig van Jmaak: En deze zoorte wert in Amboina weinig gezien maar men beeftze overvloedig in Banda: Waaromze x zommige ook Bandafche Pompelmoes worden genaamt. 3. Men beeft ook een zoorte van deze boomen, die vruchten draagt, zo groot als een kloot, daar men mede kegelt, by den feel een weinig bultig , bebbende geen zeer dikke Jebel, en die ook niet bitter is, maar bykans eetbaar: Het binmenfte merg is wit, en zeer zappig van fimaak , ryn$, en de rype een weinig zoeter, als Lemon Mar: tinjo. | e bladeren zyn kleinder , als aan de voorgaande , en bykans als die van gemelde Lemon Martinjo , maar fty- ver, en gladder, en bet bert zo groot als van Lemon Itam, bier en daar met weinige korte doornen, by den oorfpronk der bladeren. De flam fchiet boger op, dande emeene , meeft met regte takken, en almede gi die vam emon Martinjo voornoemt : doch met een breeder kruin: Men beeftze weinig in Ambon, en men bietze daar Fa- panfche Pompelmoezen , om datze eerft van daar zouden overgebragt zyn; Werdende ook weinig geacht, om datze Rog zuur, nog zoet Zyn, en meeft gebruikt worden tot Boere Pons, een drank gemaakt van water, „Arack, Le: moenzap y zuiker , en nyg eenige fpeceryen onder malkan- ' der gemengt. à ais de 4. De vierde zoorte is wel de or mi ae bebbende bladeren , die van de eerfte zoorte gelyk, doch wel zoef- fen, en aan de kantenongezaagt , van vooren lopenze ront toe , en aldaar hebben zommige een kort /pitsje, emandere zyn geklooft, van onderen met wolachtig, gelyk de ge- meene. „vrucht is van grootte, als de grootfle Pom- - poenen ; niet ront, maar wat boog, ongefchikt , en bul- tig, hangende ook vier en vyf by malkander aan een Deel, van buiten met merkelyker kuiltjes, doch vanverwe , als de andere. De fcbelle is ruim een duim dik, bitter, en zwavelachtig: anders van dezelve reuk en fmaak als de voorige: Het vlees is wit, zappiger, en zoeter , dan van : de gemeene, en bykans zonder korrels , en omtrent deze - &oorte gebeurt bet dikwils; dat van binnen in de vrucht noch een ander klein Pompelmoesje of Appeltje gevonden wert, van grootte een gefchelde Oranje-appel , en van” omleggend vlees des grooten vruchts met een dun «volacb-. tig vltesken afgefcheiden zynde: Fa zommige hebben aan "t bovenfte einde ook wel een ftuk van een nieuwe Jchil, anderfints is deze inwendige vrucht of appeltje van fub- Jtantie, koleur en fmaak, bet andere vlees gelyk, doch, als gezegt, men vint bet niet in alle die groote vruchten, maar alleen in weinige aan de zelffle boom, en dat noch meeft in Banda, van waar dezelve met korrels in Amboi- na gebragt zynde , aldaar ook wel groot en vol werden, maar die dubbelde vrucht zeer zelden komen te vertoonen. Op Batavia beeft men mede witte Pompelmoefen , wer- dende de roode POR of boven dezelve geeftimeert, maar xy dragen aldaar insgelyks geen dubbelde vruchten, . ofte zy moeften voortgekomen zyn van korrels wit Banda, alwaar de fchoonfte op Plo- Ay vallen , zynde zeer moeye- byk om voort te teelen, nadien men daar in zelden korrels komt te vinden. ih EZ Eet Naam. Men noemtze Limo Pregnans: Op't Mal- leyts Lemon Bonting, en ook Lemon Banda. É Den Sineezen Atlas, pag. 131. ftelt ber eygentlyke F'aderlandt van deze Pompelmoes-boomen en raum de 12de en zuidelykfte Sincefe PM usina ‚aldaar Yeucu genaamt wordende, doch by de Portugeejen Jam- boa, "t welk bet zelffle is met Zamboa. Zy is ruim 200 groot als een menfchen booft , en van binnen root van vlees, ook zappig en ryns, als balf-rype druiven , enkan in buis opgebangen zynde , een jaar lang goet gehouden werden: e. bladeren van een jong dech wat tuf- Jcben de banden gevreven wordende’, geven van baar een zeer aangenaame reuk, bynaa overeenkomende met die van Unguis Odoratus, ien | AAN- Il Boek: XXXV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 99 OBSERVATIO Arbores he, illarumque fructus a Rampbio memorati ; - varietates potius funt , quam peculiares fpecies, unde etiam vario créfcendi modo, folo, ac “cultura differentes, pro u- nica tantum habende funt fpecie, vocaturque hzc arbor Malus aurantia Indica, fructu omnium maximo Parzpelmus di&o, meduila pallefcente. ut & ruffefcente ab Herm, in H. L. Bat. pag. 4o$. hujus autem arboris ramus cum fructu eleganter delineatus atque icone expreflus invenitur a Meriam. infeed Surinam. ad pag. a. ubi vide motas, ut & Thefaur. nof- trum Zeyl. pag.39. ubi varia ejus Synonyma & auctores collegi, Hecque eft illa arbor, quz a Botanicis pro arbore fcientia habetur, cujus fructus in Paradifo terreftri primis pa- rentibus erat interdiétus, unde & POMUM ADAMI a Cafp. c Job. Baubino vocatur, uti ulterius id patet ex Plukmetis Man» tifa © Amaltheo |. c. in Thefauro Zeyl. &c. Arbor hzc a Valent. in Amboine defcript. pag. 188. quoque commemora« tur. AANMERKINGE. _ Deze boomen zen derzelver vruchten alhier vervolgens van Rumphius vermelt, zyn meer veranderingen, als wel byzond dere zoorten door de verfcheide manier van aanquekiug , gront, en lugt verfchillende, waarom ze ook voor geen byzondere zoorten gehouden werden, en wert deze boom genaamt van Herman. in de Hortus Lugd. Batav. p. 405. Indiíche Oranje- boom, met de grootfte vracht trt do genaamt, mét éen bleek vlees: en van deze boom wert mede een Tak met de vrucht fraay verbeeldt en vertoont van Merian over de Suri. naamfe Infeéten op pag. 29. alwaar verders de aantekeninge zie, en onze Thefaur. Zeylan. pág. 39. alwaar ik de verfcheide benamingen en Schryvers aangehaalt heb: i Dit is verders die boom , die van de Kruydkenners gehous den wert voor de boom der kennis welkers vrucht in het aardíche Paradys aan onze eerfte Voor-ouders verboden was; waarom ze ook dams appel van Cafparus en Joannes Bau» binus genaamt wert zo als dit verders blykt uit Pluknetintyn Mantia en «Amaltheum , volgens de aangehaalde plaatzen in onze Thefaurus Zeylanicus &c. De Pompelmoes-boom wert Kos van Valent, in de befchryving van Ambon. pag. 188 be- chreven. e CAPUT TRIGESIMUM. QUINTUM. Malum Citrium: Lemon Sujju. c ` Ala Citria in India non ita in arboribus, quam M dee in frutice crefcunt , qui variis furgit ipitibus, & longos flaccidósque gerit ramulos, acfi flagella effent, ita ut aliis incumbant adftantibus herbis, folia quoque ab omnibus ceteris differunt Limonum re tas » quum non fint cordata, magis- que Lauri folia referant, quum fint oblonga, ab utra- que parte fubrotunda , orasque gerant maxime ferra- tas, latius quoque virent quam aliorum Limonum folia, funtque quatuor vel quinqué pollices longa, binos lata, antrorfum inclinantia. “Ad foliorum ortum arbores juniores, fpinas gerunt breves, adultiores vero longas & acutas. Flores funt albi, majoresque quam in ulla alia fpecie , ex quin- que oblongis & craffiusculis conftantes petalis , ex- trorfum reflexis , quorum vero odor eft debilis, fta- mina in centro locantur parigi antheris flavefcenti- bus. Fruétus duplicem habet formam, quem diftin- étionis gratia in filveftrem & domefticumi dividam. Silveftris vulgatifimus eft, forma cum Limonibus. Hifpanicis conveniens , fed paulo major eft , oblongus, inferiore parte feu ad bafin latus, in papillam quaf definens ; ejus cortex externe hinc inde tubercula ge- fit, ceterum glaber eft, & flavefcens; Malum vero ipfum quinque circiter pollices longum eft , quatuor autem Tos feu craffum, prope petiolum eft tuber- culofum & inequale. Cortex ejus exterior vix digi- tum craffus eft, fungofus, fine ullo fulphureo odore inftar reliquorum Limonum , fed infipidus nec fere edulis: Medalla ejus interior pauciffima eft, ac vix dimidiam mali conftituit partem, alba porro eft, fuc- cofa, & acida, uti in aliis, fed non ita grata, unde & defectu meliorum in condimentis adhibetur. - Domeftica fructum gerit duplo majorem , inftar Melonis nempe , pedem circiter longum, fexque pol- lices eraffum ; quidam vere funt paulo minores, må- gisque gibbi quam precedentes, in papillam quoque definentes: Color externus non eft citrinus , fed pal- lidus , magisque ad viridem accedetis: Ejus cortex pol- licem craffus eft, caro autem feú medulla uti in pre- cedente, fapor vero eft magis vinofus , qe ue cor- tex fuccofior quoque eft & durior quam in.aliis, op- timeque condiri poteft. Nomen. Latine Malum Citrium, Malaice Lemon Suf: h. e. Limo Mammofus à figura papille: Belgice eh Po SEH GN in Hitoéa Uffi-Wale „id eft Limo repens inftar funis ob flaccida ac longa flagella: In Banda vocatür Uffe Ala, h. e. Lemon Bras , five Limo Orizarius. | e g Placet hic annotare difcurfum Philologicum de ori- Tom. II. gine XXXV. HOOFTSTUK. * Citroen - Boom: E Citroenen in Índieh waffen eygentlyk aan geen boom, maar wel aan een firuik , die met verfcheyde Jiammetjes opfchiet , en lange flappe takken voort- brengt, als of bet ranken waaren „dies zy ook-op de naafte Ge moeten ruften , en bet bladt ver/cbilt ook van alle andere Lemoenen zoorten ,om dat bet geen bertje of twee- de bladt en beeft, en beter een Laurier-bladt gelykende, als zynde lankwerpig , van agter en vooren fever effen, rond , en de kanten merkelyk gezaagt , oók ichter-groen dan die van andere Lemoenen, 4 en $ duimen lank, 2 breet , en meeft voorwaarts ftaande. By den oor/pronk hebben de jonge bomen ook korte , maar de oude en aan de meefte takken lange en Date doornen; De bloemen of bet bloeizel i$ wit , en ook grooter als dat van eenige Limoenen , en gemaakt wit val lankaptige efi vette blaadjes, dewelke wat naa buiten overgebogen en van een be reuk zjn. Van binnen flaâm witte draat- jes met geele moppen: De vrucht is ook távederléy ban ge- daanté , en die ik tot onderfcheidt in de Wilde en Tamme verdeelen zal. De Wilde is de gemeynfle „en van gedaan- te als de Spaanfcbe Lemoeneñ, doch «vat. grooter , lank- Zei van agteren breet, en van vooren in een tepel eyndigende: De buitenfte fcbel beeft bier en daar kleiné bultjes , anders is dezelve effen en bleek-geel „ende vrucht omtrent vyf duimen lank , en vier vingers dik ;meeft wat Jebeef of bultig by den fleel. De buitenfte febel is jos cen vinger dik „voos „en zonder favaveligheidt gelyk ande- re Lemoenen , maa? onfmaakelyk , en bykans niet eetbaar, Het binnenfte merg is zeerweinig „en pas de belft van de dikte uitmaakende, voorts wit, zappig , en zuur, gelyk andere Lemoenen ; doch zoo aangenaam niet, en zinin bet bok maar by gebrek van beter tot fouffen „en indooping wert gebruikt. e Um... De Tamme zoorte beeft een vrucht , die wel taveemaal zoo groot i$: mámentlyk als Meloenen , bykans ten voet lank, en zes duimen dik , doch zommige wat kleindeT , meer gebult dan de voorgaande , en mede in een teepel ein- digende. De koleur van buiten is niet rest geel ‚maar wat bleek , en mêer na den groenen trekkende: De fcbel is een duim dik , ^N vlees als vom = po po » docb van ak wynachtiger , zynde deze Jcbor/Je oak zappiger , en or n dió Gd andere Lembenen , en zeer bequaam om te confyten. no A : Nadm. Ze 't Latyn Malum Citrium: Op Malleyts Lemon Suflu, dat is Limo Mammofus , of tepel- Lemven: In ’t Duitfcb Citroenen. Op Portugees Cidra. . In ’t Amboins op Hitoe , UM Wale, dat ts kruipende Lemoen wegens zyne lange en flappe ranken. Op Banda Ufie Ala, dat is Lemon Bras, of ryft-Lemoen. Ik me bier bybrengen een Pbilologifche uitweiding 2 over wo HERBARII AMBOINENSIS £iberM.cap. XXXV. gine vocis Citri ex Baubino. libr. 1. cap. 25. ubi judi- cat hunc fru&um in Sacra Scriptura innui per Kiza- dar, i. e. ramum arboris fpeciofz , quem lfraélitz ad- hibere debebant in fefto Tabernaculorum. Unde & Chaldaicum nomen hujus fru&tus Extrogin in fingula- ri Etog & Etrog , & inde Arabicum Atrog , a quibus no- minibus Greci forfitan fecere xirgos. ` ron autem Germani circa octavam Septembris in feito Tábernaculorum adhuc coguntur ea petere e Marfilia , quia nullum pulchriorem norunt fructum hoc Citro. Eftque igitur Malum Medicum Diofcori- dis. Medicum & Perficum Tbeopbrafti , xívees ,. five au- reum Malum Grecorum; Aflyricum Átbenei. Hefpe- ricum Plinii & Veterum: differt autem a Citro Anti- orum. De qua re vide libr. 3. cap. de Lingoo & in ine hujus. ; "Locus. In hifce infulis non frequenter occurrit, uúm rarus fit ejus ufus „atque hinc inde unus tantum alterve frutex inareis prope edes crefcat. InBanda vero inajori copia obfervavi partim in filvis, partim in re- liétis hortis , ubi loco fepium paa fuerant hz arbufculz. Major autem ejus fpecies ibi colitur in hortis, unde quoque in Amboinam tranflata fuit , fed ibi non tantos profert fructus, quantos in Banda: In Java frequentiores funt, ac plurimum in filvis , uti - quoque in Brafilia, fed ubique frutex eft, non vero arbor. Ufus. Craffiores utriusque fpeciei cortices , fed plu- rimum domeftice in ufü funt, ut condiantur faccharo , uod fit, fi exterior viridis pars abradatur, aliquot dein per dies in aqua macerentur, ac denuo faccharo incoquanturcortices; quidam vero faccharo chriftalli- no obducuntur ut inferviant tragematibus. Hoc ve- ro plurimum fit per Sinenfes & Europeos, quum Indi hy artis fint ignari, nullumque alium praterea inde bent ufum 4 nifi quod fuccus acidus ad intinétum adhibeatur: NA: am vero Javanica lingua vocatur Lemon Java „id eft Limo S'avanus , quum ibi habeatur fruétus indigenus : Altera filveftris fpeciei occurrit varietas, que paulo altius precedenti excrefcit , fed ejus folia huic funt fimillima, licet paulo fint majora, acutiora, & ad oras tenuius ferrata , & ubique longis & acutis obfita fpinis ita ut vix tangi poffint: Flores quoque fue minores quam in precedenti, fructus oblor go-rotundi , forma & me tudine Limonum Hif- panicorum, fuperius autem papilla quoque ornati , €x- terne glabris horum cortex eft tenuiffimus , caro autem copiofa + füccofior , & acidior quam in ceteris, Hec vero fpecies in Amboina raro occurrit , ibique ex Banda tranflata eft, neque in alio ufu eft, quam quod acida medulla ufurpetur ad intinétum , uti alio- rum Limonum ; fuperioris vero: fpeciei per culturam dulcis propagatus eft fructus adeo gratus, ut eque medulla interior , quam cortex exterior fit edulis, elegantem autem habet luteum colorem hic frudus, maturus fi fit. Omnes he arbores, Wë alii quoque id monent au- Gores) ab antiquorum Citro differunt, quodin Mau- titania prope montem , Atlas dictum, crefcit „ac fpe- cies-eft Oxycedri , qua folia, fructus, odoremque Cupreffo fimillimum gerit, ex teftimonio. Plinii libr. 3. cap. 15. ex cujus ligno antiquioribus temporibus pretiofe fabricabantur menfe, Men/e Citree & Citri- ne ditte, que juxta varias figuras maculasque divi- debantur in Tigrinas, Panterinas , & Apiatas. EX PE FOCA FEO Tabule Vigefima Quinte, : Que exhibet Cifrum petiolis linearibus , uti vocatur in H. Chf> "fort. pag. 319. ubi reliquos vide auctores , ac praefertim in Sloan. Catal. pl. Famaic. pag. 208. qui innumerum aucto- rum babet numerum, : CAPUT over bet woort Citrum , volgens J. Bauhinus eerfte boek capit. 25. alwaar by meent, dat deze vrucht in de H Schriftuur uitgedrukt wert door Etzadar , dat is een Tak van een cierlyke boom, welke de Ifraëliten moeften ge: bruiken in bet feeft der Loofbutten: Waarom ook de Chaldeeww/che naam van deze vrucht is Etrogin, in bet ` eenvoudig of Singularis Etog en Etrog, en daar van bet: Arabifche Atrog, van welke naamen de Grieken mogelyk gemaakt bebben Kitros. e ` De Duit/cbe Fooden moeten omtrent den achtften Sep. tember op bet feeft der Loof hutten, daarom ook uit Mar, zelie deze vrucht baalen „om dat ze geen fchoonder vrucht kennen als deze Citroen: Derbalwen is deze bet Malum Medicum van Diofcorides , Medicum en Perficum van Theophraftus, Kitros ofte bet Malum Aureum der Grieken, bet Aflyricum van Athenzus, Hefpericum van Plinius en der Ouden: Doch bet verfchilt van bet Citrum der Ouden. Waar over zie bet derde boek over: de Lingoum. "e Plaats. Im deze Eilanden wint menze miet veel, om datze weinig in gebruik zyn, en bier en daar flegts een ftruik op de erven by de buizen: Dan in Banda beb ikze in meerder menigte gevonden , ten deele in bet wilt , en eeni- ge verlatene tbuinen , alwaarze die in plaats van een begge geplant badden. Het groote geflagte zettenze in de boven, van waarze ook naar Amboina zyn overgebragt , doch willen aldaar zoo groote vruchttn niet-dragen als in Ban- da;op Fava vint menze overvloediger , en dat meeft in 't wilt, gelyk mede in Brafilie , doch over al een firuik , en geen boom zynde. „Gebruik. De dikke fchelle van beide zoorten., doch meeft van de tamme, zyn in gebruik om te confyten, en 'twvelk gefcbiet „als men de buitenfte groenigbeidt daar af- Jcbrapt , eenige daagen in water weekt, en daar na met zuiker opkookt ‚zommige ook met zuiker candifeert om-on- der banket-werk opgezet te worden: En dit gefchiet- meeft door de Sineezen en Europianen , want de Indianen we- ten daar mede niet om te gaan, geen ander gebruik. daar van bebbende als bet zuure zap tot indooping : zommige moemenze ook in 4 Maleyts Lemon Java, dat is E pen, RAR zy alda ar voor een Inlants gewas gebou- A len beeft łą een tweede zoorte van de wilde: troenen y een we nig oger op/chietende dan de vooriges: doch de bladeren, zjn de vorige meeft gelyk , hoewel wat grooter , / tzer , en aan de À sea uid gexaagt , over al ^ e en lange doorens bezet, zo. dat menze qualyk aantaften kan. De bloemen zyn ook kleinder als de voori-- ge» de vruchten lankwerpig-ront van gedaante en grootte als de rechte Spaanfcbe Lemoenen, van vooren ook met. een tepel, en glat van buiten, van fchelle zeer dun, en daar en tegen bet binnen[le vlees zeer veel, ook zappigers en zutirder als in andere Lemoenen. Dan van deze zoor te vint men weinig in Ambon, zynde derwaarts overges bragt uit Banda, en in geen ander gebruik als dat ment zuure merg gebruikt tot indoopingen , gelyk dat van am- dere zuure Lemoenen; doch vant bovenftaande geflacht heeft men cen zoorte bekomen , die door aanqueeking zo zoet is geworden, dat men zoo wel bet binnenfte merg kam eeten als de [cbel , die ook fraay geel wort, alsde vrucht gebeel ryp is. | lle deze boomen. (gelyk andere Autheuren ook waar- K ka nae van de Citrus Antiquorum, dee welke in Mauritanien by ‘den berg Atlas waft, en een zoort is van de Oxycedrus, van bladeren, vruchten, en reuk, de Cipreffen gelyk, naar bet getuigen van Pli- nius lib. k cap. I$. en waar van men in qude tyden de kei afelen maakte , die men Menfas. Citreas en itrinas noemde , en naar de verfcbeidentbeidt van Schil- deryen en Plekken, verdeelde im Tigrinas, Panterinas, - en Apiatas, i ee odo. Pande Fjfentwintig he Plaat, Dewelke vertoont de Citroen-boom met eenvoudige regte fteeltjes aan de blaaden, zo als ze genaamt wert in de Hortus Cliffort. pag. 379, alwaar de verdere, Schryvers aan- gehaalt werden: Doch voornamentlyk in de Cataloge van Sloane over de Vene erze pag. 208. die een ontel- baar getal van Schryvers aan de hant geeft. ET ME ^. wert i XXXVI. Lag - 200 + AX wy PM é UM AAU AA Zad.XXV. Zom. IZ. II Boek. XXXVI. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 101 CAPUT TRIGESIMUM XXXVI HOOFTSTUK. SEXTUM. * Limo Tuberofus. Lemon Martin. Nter Limonum acidorum fpecies , qui per totam I Indiam majori occurrunt copia, quam dulces , ma- gnitudine excellunt illi, qui plurimis gaudent tu- berculis, quorum maximi vulgo Lemon Martin vo- cantur. Arbor hzc, fi ad juftam pervenerit altitudi- nem, eft inftar Mali vulgaris, ejus autem rami funt admodum incurvi, uti & ipfe quoque truncus. Folia Citrii foliis funt fimillima , fed breviora funt , nec multum cordata, ita ut alata modo appareant, in ju- nioribus vero foliis cordata hzc figura magis apparet ; ad oras autem parum funt ferrata; fortemque, fi fri- centur, fpirant odorem, haud tamen ingratum , nec amarum dant faporem. Suntque tres quatuorve pol- lices longa, in junioribus ramis prope folia breves ac molles propullulant fpine , fed ad inferiorem magis partem „ubi folia deciderunt, longiores funt & acutio- res fpine , qua adeo denfe ramum obfident & am- biunt, ut vix tangi poffit , ha autem in vetuftioribus ramis fenfim decidunt , ita ut tantum in ramulis ra- riores confpiciantur fpinz ; Omnes Limonum flores primum capita formant alba, atque ex iis flofculi for- mantur plurimum ex quinque,raro ex quatuor albis, - craffis , & oblongis conftantes petalis, qui intus gerunt ftamina quzdam erecta, & albicantia cum antheris lu- teis, inque horum centro embryo locatur , piftillum fuftinens , ex quo fructus formatur & excrefcit , illo- rum vero odor eft debilis, fed gratus, ad Lilia alba ac- cedens. Flores autem in hac fpecie vulgaribus majo- res funt , & ex quinque compofiti petalis , externa parte purpurafcentibus. ; Fru&us ejus non funt uniformes, quidam enim bi- nos pugnos magni, pyriformes use funt, vel inftar Pyri Cydonei, & ad petiolum tantum tuberculis majoribus obfeffi , cetera illorum pars depreflis tuber-, culis inftar verrucarum obducitur, alii autem funt oblongi , Oviformes, feu ab utraque parte acuminati, r totam füperficiem tuberculis deprefíis feu majori- s verrucis obfeffi. Maturi hi Limones ex viridi flavefcunt, ac tandem luteum vel citrinum magis ge- runt colorem fere inítar Limonum Hifpanicorum. Horum cortex eft fatis craffus , fique decorticetur, fulphureos emittit radios , be oleofi videntur, fed gratum ac citrinum penitus habent odorem faporem- que, fimulque amarum , & linguam vellicantem. Me- dulla interior eft inftar Europeorum Limonum , fapo- ris acidi , fed debilioris quam | patio fpecie , unde & crudus quoque editur, fed (i cum condimentis co- quatur , nimis debilis eft, undealii acidiores Limones hunc in finem funt eligendi. Anni tempus. Arbor hec toto fere anno fuos pro- . fert fructus, fimul enim flores, femi-perfectos , & adultos penitus dat Limones: diligenter autem ampu- tanda eft, quum alias nimis plures , erectos, ac fpinofos - emittat furculos, qui illam emaciant , quod de aliis quoque obfervandum eft fpeciebus. omen. Latine Limo Tuberofus , Martinicus: no- tandum vero eft, omnes Indicas Limonum fpecies enerali nomine Malaicenfi vocari Lemoen, quod in uropa vero unica tantum tribuitur fpeciei. Hec au- tem arbor Lemon Martin Malaice dicitur, unde vero cognomen hoe ipfi fit datum , penitus me latet , fed ve- mile videtur, quod a certo quodam Portugallo , Martin dito , primum in notitiam venerit , ac inde de: nominata fuerit. , Quum autem hi-fruétus veteribus non diftinćte fue- rint noti, hinc omnes horum fpecies generali nomine Mali Citrii „ Medici, vel Hefperici denominarunt , fub- fequentibus vero temporibus accuratius illorum inda- garunt fpecies, unamque Latina dixerunt lingua. Li- ` monium , & in Pharmacopzis Limonem , quod ultimum om nomen retinebimus , quum Limonium proprie fit erba, - 3 3 De- Buik = Lemoen. O de geflagten van de zuure Leinoenen , die door gant{ch Indiën in meerder meenigte zyn; dan de zoete, munten im grootheit wit die gene, die met veel bulten bezet zyn , en daar onder men de grootfte in t gemeen Lemon Martin noemt: Dezen boom heeft zyne vorkomen hoogte, als een gemeenen Appel-boom , en de lakken oan vry wat krom, gelyk den ftam ook dikwils zelfs doet. De bladeren komen de Citroen-bladeren «vel't naaft , doch.zyn wat korter , en zonder merkelyk hertje, zynde wel deszelfs plaats te zien, maar bet bertje zelfs zo final, dat men "t pas bekennen kan, doch in de jonge bladeren is bet vry kennelyker , aan de kanten zynze een weinig gezaagt , van reuk flerk, als menze vryft , doch niet onlieffelyk , of bitter van fmaak, 3. en 4. duim lank y aan de jonge takken ftaan by de bladeren korte en weeke doornen, maar meer achterwaarts , daar de bladeren af- gevallen zyn, Haan lange en felle doorens , zo digt, en rondom de takken, dat menze qualyk bandelen kan, doch deze vallen aan de oude. takken ook allenkskens af y: zodat men alsdan , maar alleen aan de ryskens, weinig door- nen meer ziet; al bet. Lemoen-bloeizel beeft eerft witte knoppen., en daar uit werden, of komen voort de bloemp- jes, mec van 5. en zelden van 4. witte, vette, en lank- achtige blaadjes gemaakt, bebbende wan binnen zommige witte en regte draatjes met geele noppen „en in de midden een groen heuveltje (daar een pylaartje op flaat) daar de vrucht uit geformeert werdt; zynde voorts van een flap- pen, doch lieflyken reuk , en wat na de Lelyen trekkende: Doch in °t byzonder is bet bloeizel van Lemoen Martin. grooter dan de andere , en „als gezegt , vanvyf blaatjes ge. maakt , die aan baar buitenfte zyde wat rootachtig of paars : zjn. | | . De vruchten zjn niet van eenderley gedaante , want zom- mige zyn twee vuijten groot, eenigfints peers-gewys of als een ww; en alleen by den fteel met zommigegroo- te bobbelen bezet , de reft is meeft vol laage vrattenenbul-. tjes, andere weder zyn lankwerpig , eys-gewys, of van agter en vooren wat [pits , en over "t gebeele-lyf met laage. bobbelen of groote vratten bezet: Ryp zyndes werdenze uit. den groenen geel, en ten laatfben ook wel wat booger van koleur , by na als de Spaanfche Lemoenen. Be-fcb nf is redelyk dik, en als menze afbreekt of buigt y: fwavelach- tige flraaltjes van zich gevende, die olyacbtig fcbynen , doch liefiyk en regt Citroen-achtig van reuk en fmaakzyns ook met eenen wat bitter en fcherp op de tonge. Het bin- nen[le merg is gelyk als dat van onze Europifche Lemoe- nen, van fmaak zuur , doch flapper dan eenige anderen; weshalven menze- ook raauw eeten kan, maar in 't kooken en by de Jauffe , vallenze te flap, dies mem daar toe an- dere fcherpe Lemoenen verkiezen moet. “a: - e Sayzoen. Deze boom draagt meeft bet gebeele jaar door, te gelyk bloeyende , balve , en volwaffene vruchten vers , toonende: maar men moet bem naar/tig befnoeyen „anders krygt by te veel jonge, regte., en doornacbtige [cbeutjes s die bem uitmageren , en °t welk men van andere Lemoenen mede zal believen te verftaan. PR Naam. Jn ’t Latyn Limo Tuberofus , Martinicus » waar by noch te weten [Laat , dat men in Indiên alle de zoorten van deze boomen met een gemeene naam in "7 Ma- leyts Lemoen noemt , doch dewelke in Europaalleen maar een zeekere zoorte gegeven wort. Op't Maleyts Lemoen Martin, doch waar van ze deze bynaam gekregen bebben, kan ik tot nog toe niet raaden , maar wel met.fchyn van avaarbeidt giffen „datze van de een of de ander Portugees; wiens naam Martin was, eerft in kenniffe gebragt, enna bem genaamt zal zjn. | En dewyl mu. deze vruchten de ouden niet ten vollen zyn: bekent geweeft , 200 bebbenże alle die zoorten onder een gemeene naam van Malum Citrium , Medicum, en. Hefpericum begreepen ; maar de navolgende eeuwen de zoorten naauwer onderfchei , bebben een zoorte daar wan in "t Latyn Limonium, en in de Apotbeeken Limo- nem genaamt, en welke laaifie naam men ook alleen. zal gebruiken, om dat Timonium eygentlyk een kruidt is. N 3 Den wen HERBARII AMBOINENSIS | Liber Heen, XXXVI, Derivationem nominis fruftra aliquis quzret in Eu- ropeis linguis , Arabica autem vox eft Leytun , & Perfica Limum , qua omne malum Medicum minus indigitant. Sicut Torung & Toronga Arabibus eft idem majus, quod Arabes etiam fcribunt Altrung & Ottrog, Torong vero proprie Perficum eft, unde Hifpanicum Torónja , mo intelligitur Citrium illud majus, quod cortice dulciore eft , & magnitudine Melonem exquat, quale eft precedenti capite defcriptum , quamvis & huic noftro Martinico aliquatenus coveniat. Apud Amboinenfes & circumjacentes populos nullum pecu- liare gerit nomen, quum ipfis plurimum fit ignotum, A vero omnes Limones ipfis dicuntur uff Uffi , uti Malaicenfibus Lemon, Ternatenfibus Djodji., Macaffarenfibus Lemo, Javanis Feroc , Ba- leyenfibus Djoboc, Bandenfibus Uffe, Sinenfibus Cam: Locus. In hifce Orientalibus infulis ubique quidem occurrit Limo Martin , fed nullibi fponte vel apud Amboinenfes , fed tantummodo apud Europeos , unde puto aliunde effe tranflatum , ac préefertim per Portu- gallos, qui illum forte ex Occidentalibus infulis in Orientalem deduxerunt Indiam. Ufus. Dum ejus caro interna inter omnes acidorunt Limonum fpecies maxime fit vinofa , hinc in taleolos diffecta , & faccharo adfpetfa ; cruda comeditur, que optimum dat refrigerium & recrementum in itineri- bus marinis. -Si tali vero edatur modo, alba exterio- ris corticis caro non penitus eft abfcindenda ; fed ejus pars relinquenda , quum iftius fátua fubftantia aci- ditatem alterius temperet. Hte enim cortex, fi ex- terna ejus pars fuerit abrafa, edulis eft , fuccus autem hujus Limonis in primis conducit ad potum , Boerepons dictum , inde preparandum , eftque melior quam alio- rum Limonum, quum minus acidus fit, nec tormina cauffet abdominis ; Hujus etiam cortex fpiritum aro- maticum Continet, fed hifce in terris parum adhibe- tur, excepto quod fepe carni vel pifcibus adcoqua- tur, ção a iis conciliet faporem ; Ad caput lavandum quoque adhibetur , fed plurimum defectw aliorum `. Cruda ejus Medulla cum faccharo come- pećtori bronchiisque pulmonalibus inherent , atque anxium Afthma & tuffim convulfivam fepius cauffant. Hac porro arbor non admodum fenefcit , nifi diligen- ter amputetur, & attente colatur, ceterum coflos facile contrahit, unde multas emittit lachrymas , ac copio- fum ps gummi, unde contabefcit ac perit ; ita ut dimidia fepe trunciac come pars fit mortua, al tera autem macilentos haćtenus dat fructus. `~ Defcripto- fupra Limoni Martinico affines quoque: funt alie quedani tuberofz fpecies , quas fucceffive defcribemus , r; wie primo occurrit Limo Wentrico- fus, Malaice Lemon Purrut: Hujus arbor preceden- tis habet magnitudinem , fed comam gerit denfiorem & anguftiorem , — rami plurimum eriguntur. Folia quoque multum differurit, licet enim hzc qua- tuor circiter pelliees longa fint , inferior ejus pars- cordata tanta & tam ampla eft, ut fere dimidiam to- tius folii conftituat S itaque ereCta,-acfi bina o fibi efTent inpofita albis conftans petalis, ac licet fit apertus, vix un- guem minoris digiti magnus eft. Ejus fruétus dimidio: minor eft Limone Martinico, vix pugnum adequans „ac yriformis , fed ita tuberculis obfitus , ut vix eam ite formam , ejus autem tubercula-feparatim obfer- vata , glabriora funt illis Limonis Martinici: Plurimum: dutem eft viridis, ac penitus maturus parum flave- fcit; Ejus cortex folidior eft & fuccofior quani pre- cedentis, ejus odor jucundior eft quam in ullis aliis Limonibus Índicis , atque optimis Hifpanicis Limoni- bus melior vel iis accedens; «Caro interior virefcit „ granulofa eft, & acidiffima cum acore quodam , quafi corrofivo, tiec multum füccofa eft, fed plurima con- ` Rami ràris obfidentur mino- tinet officula féminalia. | ntur | ribus fpinis, frequentioribus vero quam im Limone Martinico, longe vero fpinz in illa arbore rarius oc- currunt, unde meliorem praebet adfcenfum , quam: antecedes arbor. — , Nomen. Latine Limo Wentricofus: Malaice Lemon Purrut „ob plurima ejus tubercula ; que inftar verru- . carum . doch meeft fta. incidit, & detergit tenacia ac lenta fputa, que” | 2 in de bart en longe-pypen fteeken , en den moeyelyken kink- lia, ad oras vero tenuiter ferrata funt , crafliora , & magis obfcure viridia quam in præ- cedenti. Ejus flos omnium minimus eft, ex quatuor Den afkomft van deszelfs naam zal iemant te vergeefs zoeken in de Europifcbe taalen ; doch bet Arabifcbe woort is Leytun, en bet Perfifcbe Limum , waar mede zy alle kleine zoorten van Limoenen beduiden: Gelyk Torung en Toronga by de Arabiers de groote zoort biet, bet geen de Arabiers ook fchryven Altrung en Ottrong, dog. To- rong és.eigentlyk Perfifeb, waar van bet Spaan/che To- ronja , waar door zy verfiaan die groote zoort van Citroen die met een zoetere fchil is „en de grootte van een Meloen beeft, dewelke in bet voorgaande Kapittel befchreven is, Jcboon bet ook aan deze onze Martiniekfe eenig fints toekómł. By de Amboineezen en omleggende Eilanden beeftze geen byzondere naam, om datze dezelve meeft onbekent is , maar in ’t generaal alle Lemoenen Auflì en Uli, gelyk de Ma- leyers ze Lemon, Ternataanen Djodji, Mdcaffers Le- mo, Favaanen Jeroc, Ballyers Djohoc , Bandaafe Ufle; em Sineezen Cam noemen. Plaats. In deze Oofterfche Eilanden vint men wel over al de Lemoen Martin, doch nergens van zelfs , of by de Amboineezen eiert maar alleen by de Europianen, en daarom oordeele ik; datże elders van buiten ingebragt zyn, en imzonderbeidt door de Portugeezen , dieze mif- R uit de Wefterfche Eilanden in Oofl- Inzión gebragt ebben. Gebruik. Dewyl bet binnenfte vlees onder alle zuure Lemoenen bet wynachtig {te is , zo kan men bet in febyf- jes gefneeden „en met wat zuiker beflrooyt , raauw eeten y en `t welk een goede verver/cbing is op Zee-reyzen : Maar’ als menze zoo wil nuttigen, dan moet men bet witte vlees van de buiten-/chaal niet gebeel en al affnyden , maar ten deele daar aan laaten , om dat baar laffe droogte de zuur- te van *t ander wat kome te bedwingen: Want de jcbaale zelfs, als bet buitenfte afgelcbrapt ts, kam men eeten „en. voor al is bet zap van deze Lemoenen bequaam , om den drank Boerepons daar van te maaken , daarze beter toe dient dan eenige andere Lemoenen , om datze min zuur is, en geen — Jnydimg in de buik verwekt. De fcbellen fleeken vol fpe- ' ceryachtige geeft , maar werden bier te Lande weinig gebruikt, bebalven datze zomtyts by vlees en viflchen ges kookt werden, om daar een aangenaame geur aan te ge- ven. Men gebruiktze ook tot bet a eeft by gebrek van andere. © zuiker gegeten , door/nyt en veegt af de taaye fluymen , die chen van bet booft , et raauwe merg met hoeft veroorzaaken. Voorts komt dezen boom tot geen grooten ouderdom , bet: 2 dan dat men bem naarftig befnoeye en bavene ; ander- ints komt er den worm im „waar van by traant „en veel gom uitfweet , daar op allenxkens uitgaat ‚zo dat men de eene belft dikwils van flam en kruin gants doot ziet, en de andere belft nog magere vruchten drageńde. > Met de bovenftaande Lemon Martin bebben ook ge- meenfebap noch eenige andere. knobbelacbtige zoorten , die wy bier na malkander zullen verbandelen of- optellen y als voor eerft Limo Ventricofus , in ’t Maleyts Lemon’ Purruts: De boom is van een grootte als de voorgaande,” maar heeft een digter en fmalder kruin , en de takken Baan - meeft overeynt. De bladeren verfchille mede daar van vry veel: want fchoon xy mede- wel fcbaars vier dimen” lank zyn, zoo is baar agterfte bert-bladt zo grooten breet, , dat bet ten naiftenby dé belft van “é gebeele bladt witmaakt, rept, als of "er twte bladeren Op walkahdereh gexet warens > de, qualyk de breete van een nagel aan een’ kleine vinger” Lemon Martin , zy blyven meeft groen: De gebe rype werden flegts een weinig geel; de bella is digter id VOP dan. aan keng troenen , of gelyk ,of beter: Het binnenfte vlees is groen- achtig, "R korlig y en zeer zuur, met eenige cherpig- beyt „hoewel niet zeer zappig y maar veele zaat-korre . bebbende. ` De takken bebben: maar weinige kleine doors, — doch wat meer dan Lemon Martin, maar de langedoorns — ziet. men weinig aan dien boom , dies by ook beter- te be- ` klimmen is, dan de voorgaande. * TOU ; Naam.” In "t Latyn Limo Ventricofus, oa" Ma- leyts Lemon Purrut, van de veele bobbelen , die — I Bock. XXXVI. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK ió carum illum undique ambiunt, quidam etiam illum vocant Lemon Papua h. e. Limo Crifpus, ex forma crifporum crinium, quibus Papoénfes gaudent; alii autem Lemon tay Ayam bh e, fimum.gallinaceum re- ferens Limo, ex forma, quam emulatur, acfi gleba foret concreta.ex fimo gallinaceo: T'ernatenfibus di- citur Djuru purrut. comemos e oor 3n Locus. In Celebe occurrit , vac ferein omnibus Ain- "boina infulis , uti quoque in Banda, ubigue vero non frequenter, fed raro. * - | š Ujus: Horum Limonum cortices plurimum fiint in ufu, qui'raduntur, ac cum pauxillo aque commixti . inferviunt «capitis frictioni-, - quum antea alii qua- cunque re fuerit ablutum & deptratum, ad fordes porro detergendum , atque capillitio bonum concilian- dum odorem: Succus ejusacidus raro in cibis ; fed plu- rimum ad tingendum adhibetur, quem in finem acer- rimi eliguntur Limones: Quidam etiam hoc fücco ca- put & corpus fuum lavant, fed his male cedit, quum acrimonia fua cutim arrodat, praefertim fi Sol radiis fuis illam tangat , pilorumque radices inde vacillant , ac deftruuntur. Recens ge cortex carnium juri iti- dem incoquitur, ac faccharo etiam condiri poteft, uti & ifte Limonis Martinici, fed hoc raro fit. ' Tertia tuberoforum Limonum fpecies eft Limo Cü- ramas, qui folia gerit minora, quam in precedente, ceterum ipfius foliis fimilia,.& ex duabus inprimis conftruêta partibus, atque fere conveniunt cum illis Limonis Maas di&i , fed eorum pars cordata major eft, fructus autem Limonem Martinicüm emulantur tam magnitudine , quam forma, hi autem ita irregulariter rotundi funt & difformes, cum tuberculis & fiffuris a- deo obfeffi, ut nulla ipfis vera tribui poffit forma, plurimum vero longiores funt quam lati, prope. pe- dunculum coar&tati. Plerumque colorem gerunt ob- fcure viridem; inelegantem , velex fufco viridem , tan- dem vero quzdam in ipfis apparent maculz flavefcen- tes, funtque porro-rugofi , tubereulis undique obfef- fi, fed tubercula hee non ita protuberant quam in „Limone Purrut : Caro interna eft alba & ficca, ex variis minoribus granułis conftans inftar pedicułorum, nec ita fuccofa elt ac Limo Martinicus , licet enim enitus fit matura , ficca tamen eft, ac paucum dat uccum penitus acidum i Corticis odor eft fortis , nec ita jucundus; quam in Limone purrut , immo quafi hircinus; talem & folia fpirant odorem; | .. ~ Officula feminalia funt oblonga, tenuia , gracilia , & rugofa, ab una vero parte gerunt quafi caudam , que ex plurimis venulis componitur , quibus adherent in- termediis pelliculis: Rami fpinis undique obfidentur, quz in majoribus breviflime evadunt ramis. Nomen.” Latine Limo Unguentarius dictus juxta Ma- laicenfe Lemo Curamas , ab odorato unguento , quo cor- pus — quod contritus hujus cortex quoque in- ri PISAC RAR Se zizi ` Lotus. In Amboinz hortis filveftribus crefcunt, variisque in pagis plantantur, fed parum note funt hz arbores. A Ufus. Hujus fpeciei nil ap cortex in ufu eft, qui ifto mifcetur unguento contritus, quidam autem hoc caput fricant poít ejus lotionem, uti de precedenti Limone Purrut fuit dictum, hujus autem odor natio- ni noftre minus-placet, quum fit ingratus, unde & etiam non multum ab incolis eftimatur , alii autem praeferunt, & majori cum effectu utuntur ejus carne ficca in aqua macerata , qua caput lavant, quaque optime fordes & mucum detergit. : RRT A LI Tabula Y igefima Sexta s Cujus Fig. + exhibet támum Limonis tuberofi feu Lemon Mar- _ tym Rumpbio diéti. Figura 2, ramum Limonis ventricofi , feu Lemon Purrut. Figura 3. ramum Limonis Feri y feu Lemon Swangy. ken rondom baar. hangen zommige noemenze Lemon Pa- pua, dat is, Limo Crifpuss made gedaante dan de ge- krulde baairen der Papoeen: Andere Lemon tay ayam, det E oem ——— re ne van de selykeniffe van cen omp Doender drek op malkandergepakt: Opt 7 Djuru“Purrut. — . dë i. ` ; ten M2 DY ci op CANO. BE belki in aid _Amboinfcbeeilanden , als mede in Banda a, » en niet veel , mianr weinig. . Gebruik. De fcbellen van deze Lemoenén zn medft in gebruik, dewelke men rafpt , en met een weinig water gemengt , bet booft daar mede oryft , als men bet te vooren met eenig ander goet gewafJen beeft, en bet welk de vui- ligbeit dan afneemt , en vervolgens de baairen ten goeden reuk geeft: Het-zuure zap werd niet weel in dekoft , miir meeft tot, verwen gebruikt waar toe men ook de frberp- ¿fte Lemoenen opzoekt. «Zonimige waflchen bet .baoft. én lyf ook met dit zap, dech, die varen gemeenelyk qualyk daar door, om dat bet dog zjn feberpte de buit opbyt , ¢ inzonderbeit als er de Zonne op {chynt) en de wortelen es baairs. los maken. De verfebe-febel werd. ook by vlees-zob gekookt, en men kanze met zwiker confyten, als mede die van Lemon Martyn, doch. dit ge/chied zelden. 3. De derde zoorte van de bultige Lemoenen is de LE- MON CURAMAS, wiens bladeren kleinder zyn , dan dewoor- gaande , anderzints dezelve gelyk, en van tavee deelen ge- maakt ER io? met die van Lemon Maas bykans over- een, doch bet be l , Martyn gelyk , 20 aan grootte als gedaante , Zoch deze zyn zo ongelyk ront , en ongefcbikt , dać bulten en klooven be- zet, dat men baar geen regt fatzoen kan toefthryven. Zy x. emeenelyk langer, dan breet, by den fteel wat toe- maliende „ of [mal toelopende. Zu blyven meeft lelyk, donker-groen , of Arda 0: Oe doch ten ‘laaften «ver- denze op eenige plekken of. plaatzen wat peel „voorts gants rimpelig , en over al met pukkeltjes bezet , maar die bul- ten builen zo niet uit, als die van Lemon Purrut, bet binnenfte merg is wit en droog, beftaande uit enkelde klei- ne korrels, als luizen, zoxappig niet , als de Lemon Mar- tyn, want al werdenze geheel ryb, zo blyvênze evenwel meeft droog , weinig zap P aor yd: en dat ook geheel zuur is, de reuk van de fchelle is fterk, en zo o niet , als die van Lemon Purrut , ja *vatbockacbtig , gelyk ook de bladeren. b bet bert is grooter y de vruchten zjn de Lemon De zaat-korrels zyn lankwerpig , dun | er E en e rimpelt, bebbende aan 't eene “indo een Wach: i) Wa jes, waar mede xy aan de middelfte vlieskens vaftbangen, de takken zyn wol doorens , die aan de oude Zeer kort zyn; 312313 "Naam. In't Latyn Limó Unguentarius, na 't Ma- leyt/che Lemo Curatnas > Van een welriekende zalve ; waar mede men "t liebaam beftrykt , waar onder deze ge- wreeve helle mede wort gebruikt. “Plaats. Zy waffcben op Amboina in de Bofebibuinen ; " werden in de Negoryen geplant, docb zyn weinig be- Gebruik. Pan deze zoorte gebruikt men niets, dan de fcbelle, om onder: de voornoemde zalve te vryven, dan zommige gebruikenze ook, om bet booft daar mede te vry- ven na *t eva[Jcben , gelyk de voornoemde Lemon Purrut, doch deze reuk is voor onze Natie moeyelyk , en onaange- naam, gelykze ook zelfs by de Inlanders niet veel geacht werd, andere doen beter, wanneer zy bet drooge vlees van de Lemoenen een weinig in 't water weeken, en daar bet booft mede «va[Jcben, nadien bet de vuiligbeit en ^t fmeer zeer wel afneemt, UYTLEGGING Van de zes en twintig ffe Plaat, Waar van de eerfte Figuur aanwyft een Tak van de Limo tus berofus , of Lemoen Martyn van Rumphius genaamt. De teele Fizuur een Tak van de Limo ventricofus of Le- moen Purrut of Buik-Lemoen. De derde Figuur cen Tak van de Wilde Lemon, Lemoeti Swanggi genaaint: 104 HERBARII AMBOINENSIS Liber Il. cap. XXXVH. OBSERVA TIO. Limonum fpecies ab au&ore noftro hoc in capite defcriptze, uti reliquze funt varietates, luxuriante natura lufu & ingenio- fa cultura produ&tz , przefertim (e , quae foliatura conve - niunt quarum plurimee ab auétoribus defcriptee vel memora- tz occurrunt in Sloan. Catal: pl. Famaic. p. 109. & Hort. Cliff, p. 379. ubi ad Citrum referuntur, Limonum hz varie~ tates a Valent. in Amboine defcript. a pag. 188 ad 191. enue merantur, & obiter etiam defcribuntur. = CAPUT TRIGESIMUM SEPTIMUM. Limo Agreftis. Lemon Papeda. Ec proprie indigena hujus infule arbor eft, magisque vulgaris omnibus precedentibus, altius quoque iis excrefcens, truncum habens obliquum ` & finuofum. Rami irregulares & filveftres videntur, tamulique ac foliorum raches fpinis undique acutis & firmis cinguntur, ita ut hec arbor fit magis horrida ac fpinofa reliquis omnibus Limonum fpeciebus, un- de & ejus coma adfcenfum non admittit: Ejus folia ex binis quafi conftru&a videntur , fed inferior cordata ars multo minor eft altera parte feu fuperiore, at facis ampla, fimulque quatuor vel quinque circiter sollices longa funt, nec ullum fine fpina occurrit fo- jum , ad oras vero parum funt ferrata. lllorumque pori adeo ampli funt , ut perforata videantur folia, ac per illa aérem intueri poflimus. ` : Ejus fru&us magnitudine convenit cum Limone Martinico , fed non ita pyriformis , at magis rotun- dus eft, glabrior, ac folidioris fübftantiz , tuberculis autem glabris hinc inde obfeflus, ita ut nunquam per- fette fphericus , fed irregularis & obliquus fit, flaviffi- mi coloris-cortex eft, & equalis , nec foveolis inpref- us. Medulla ejus interior penitus alba eft & fuccofa , acidifima & acerrima, unde ejus fuccus in cibis folus non adhibetur , fed alio mixtus fucco: Corticis odor eft citrinus, fed non ita gratus ac in precedentibus. Arbor lignum gerit folidum ac durum , flavefcens, inftar. Buxi: . Vetuftorum truncorum radices magis flavefcunt, fimulque ftriate funt. e Hortos amant filveítres, naturamque habent magis filveftrem reliquis Limonum arboribus. Amboinenies nullam gerunt curam , ut eam colant vel ampu- tent , licet ab ipfis magis quam a noftra natione æfti- metur, atque prope omnes ipforum pagos occurrat. Nomen. Latine Limo Agreftis, quum agros amet & filveftrem magis habeat naturam reliquis omnibus, alias Limo Pultarius vocandus eft a Malaicenfi Lemon Papeda: Macaflarenfibus dicitur Paralli. Amboinenfi- bus Ufi Lapia, Ternatenfibus Lemo Jabba h. e. Li- mones Amboinenfes. | | Locus In omnibus fere occurrit Orientalibus infu- lis a Celepe D 7 in Amboinam, in Saleyera optimi & maximi funt fructus, in Java vero & Baleya funt ignoti. AD "Ufus. Horum Limonum cortices in nullo funt ufu, fed corum medulla , cujus fueco Amboinenfes quotidie utuntur pro condimentis-& intinćtu , ad pultem Pape- da ipfis diétam , cujus unumquodque fruftum hoc intin- gitur fucco, & fic comeditur, hinc & hi fructus no- men fuum fortiti funt , femper autem aliquid juris pifcium vel carnis addendum eft, quum alias tormi- na abdominis cauffet , unde noftra natio illum non multum adhibet fuccum , prefertque alios mitio- res Limones; Succus hic porro utilis eft atque infer- vit preparationi pretiofiffimi pigmenti Ca/fombo didi, quod conficitur ex fíccis Carthami vel Cnici floribus, ad cujus praeparationem acerrimi femper requiruntur Limones, uti ex ejus defcriptione patet. Hunc in fi- nem Saleyerz incole hofce fructus magna Copia ve- nales AANMERKINGE. De zoorten van Limoenen van onzen Schryver in dit ca: pittel befchreven , zyn , zo alsde overige , veranderingen meet door de weelderige {peeling der natuur, en fchrandere aan. queking voortgebragt , voornamentlyk die geene, die met hun bladen overeenkomen: waar van de meefte by de Schry- vers vermelt ofte befchreven voorkomen in de Cataloge van Sloan over de Famaiffe gewaffen p. 209. en in de Hortus Clifors. P. 379. alwaarze tot de Citroenen gebragt werden. Deze vere fcheide zoorten van Lemoenen werden by Valent, in de be. - Jehryving van Ambon van pag. 188 tot 191, ook opgetelt, en ter loops befchreven, | XXXVI. HOOFDSTUK. Wilde Pap-Lemoen. qt is eigentlyk een Inland/ch gewafth s en bier veel ge- D meender dan de Ee De boom waft ook w ger, dan dezelve, met een fcheve en hoekige flam: De takken ftaan wat onordentelyk en wilt, de ryskens, en zyn jonge takken zyn over al met fcberpe , en flyve doornen bezet, zo dat deze boom doornachtiger is , dan ee- nige-andere Lemoen geflagten , en dierbalven is de kruin onbeklimmelyk. De bladeren gelyken ook als van tweeop malkanderen gezet, doch bet acbterfte bertje is merkelyk kleinder, dan de andere belft of bet voorfte deel , maar redelyk breet, en t'zamen vier, of fcbaars vyf duimen lang , en daar is niet een blaadje zonder doornen , aan de kanten. weinig gezaagt. De fweet-gaatjes zyn zo ruim, dat men daar door de lucht kan zien, De vrucht is van grootte de Lemoen Martin gelyk, doch niet peere-vormig , maar ronder , gladder , en dich- ter van fubftantie , doch al mede met gladde bulten , bier en daar bezet „zo dat by nooit koogel-ront „maar fcbeef „en ongefchikt werd , anderzints is de fchelle effen „ en zon- der kuiltjes , zeer bleek-geel. Het binnenfte merg is beel wit en zappig , zeer zuur en Jnydent , en waarom dit zap alleen niet in de kof te ge- bruiken is, maar wel met ander zap gemengt, de reuk van de fcbelle is mede Citroenacbtig , doch zo lieflyk niet als aan de voorgaande; Den boom beeft een dicht „enbart bout , bleek-geel „als Buksboom; de wortelen aan de oude Jtammen zyn wat geelder , en daar by ook geadert. Zy tuf ben gaarn in de Bofcb-tbuinen , enzyn wilder van aart dan andere Lemoenen , de Amboineezen doenook geen moeite ; om bem te fnoeyen, of te bavenen , boewel ` by van bun meer dan van onze Natie geacht, en ook by alle bare dorpen gevonden werd. Naam. Jn °t Latyn Limo Agreftis, om dat by wil- der van aard en aanzien is , dan andere Le ns ofte men moefteze noemen Limo Pultarius , naar bet Maleytze Lemon Papeda, Op Macaffers Paralli, Op Amboins UM Lapia, op Ternaats Lemo Jabba, dat is «Amboinfche Lemoenen. A Plaats. Men beeftze meeft in alle Oofterze Eilanden van Celebes aan tot in Amboina toe, op Saleyer vallende grootfle en [cboonfle van alle, doch op Favas en Baly zynze onbekent. Gebruik. De fchelle van deze Lemoenen is in geen ge- bruik , maar wel bet vlees, welkers zap de Amboineezen dagelyks gebruiken tot fauze , en indopingen ,- by baar bry padeda , waar van men ieder klontertje in dit zap moet dopen, en dan zo infwelgen, waar van deze vruchten den naam hebben , doch men moet er altyd wat vis-fop , of diergelyken by doen, anders-maakt-bet fnyding in den buik , en waarom bet onze Natie niet weel gebruiken, verkiezende daar toe liever-andere fagtere Lemoenen. Voorts is dit fap dienftig en nodig tot bet bereyden van de koftelyke purper verwe, Callombo genaamt, dewelke ge- maakt werd van droge bloemen des Leed of Cincus , waar toe men altyd de fcberpfle Lemoenen moet bebben , gelyk men in deszelfs befchryving kan zien: En tot dezen einde brengen de Inlanders van Saleyers deze vruchten in "Zad. XXVII. Lag . LOG . oi . tecedens, flores funt iidem. ' blimatus Mercurius fuerit additus, qui ip ~ & nitidas reddendas,. five illorum fuccus folus, - liumque attrahant atque retineant. “= + © ^ II Boek, XXXVII. Hoofif. AMBOINSCHE.KRUYDBOEK. 105 nales adferunt Macaffaram, dum ibi magna Caflom- be pars conficitur atque confumitur. etuftorum truncorum radices a Macaffarenfibus. multum. expe- tuntur ad manubria magnorum cultrorum , & anfas te- lorum Kriffen dictorum, ex iis fabricanda , dum li- gnum hoc fit folidum atque ftriatum: Quidam Amboi- nenfium expreffum horum fructuum fumunt fuccum , & fupra ignem in tefta excoquunt , donec dimidia ejus pars fuerit confumpta, ac reliqua nigrefcat , qua Amboinenfium variolas illiniunt., Dad fuppurationem pervenerint, ad illas citius exficcandas , hanc autem curam pauci tolerare poffunt , quum nimis vellicet. ` Hujus fpeciei alia varietas eft Lemon Carbu dicia, cujus fructus inter acidos Limones maximus eft , ejus- que arbor altior eft reliquis, multos gerens ramos & amplam comam: Folia cum precedentis conveniunt fo- liis, fed plerumque majora funt , quinque pollices longa, & ultra, in fuperiore parte magis ferrata ; in- ferior eorum feu cordata pars minor eft altera dimi- dia parte „fed admodum lata eft, unde hzc folia du- plicia itidem apparent , minores gerit fpinas quam an- Fructus magnitudinem capitis infantis habent , quidam. etiam majores funt in- Dar capitis viri, non vere rotundi feu fphzrici, fed pyriformes , irregulares quodammodo , ac majoribus tuberculis obfiti inftar Limonis Papeda,ceterum exter - ne glaber eft hic fructus , nec foveolas gerit , atque ma- turus undique flavefcit: Ejus cortex non craffus eft , fed folidus , & gravis odoris, fed ingrati, aquam fortem x- mulantis caro interna elt alba, acidiffima, A corrofi- va, unde.ob acrimoniam non valet ad cibos, gra- vique fuo odore capiti adverfatur ac nocet. . ~; omen. - Latine Limo Taurinus juxta Malaicenfe Limon Carbou , Malaicenfes, enim omnibus majoribus rebus cognomen tribuunt Taüri vel Elephantis , ficut Greci folent per EN eeler Bu, undenon inepte quis hunc fructum Bulimonem dixerit:. Macaf- farenfibus dicitur Lemon Cambar , id eft Limo tumidus. Amboinenfibus Uffe Ela Bal, Djoboe Carboo. Terna-, tenfibus Lemo-Cabi h. e. Limo hircinus ob. gravem ejus odorem. Locus. Raro in Amboina occurrit, fed frequentior eft in Macaffara , ac plurimum ibi in plateis planta- m tur circa edes ob umbram. ... .. alien add ace ~ Ufus. Horum Limonum fuccus plurimum eft in ufu - ad arma depuranda, quum rubiginem arrodit tam ferri quam &ris, unde quidam hunc fruétum Lemon. Pa- ngb h. e. armorum Limonem vocant. Sique Malai- med & Macaffärenfes füos gladios & tela (Krillen) depuraverunt five hujus fücco , five alia quayis.re, dein illa folent coeruleo obducere colore , quod itidem fit horum Limonum fucco vel Limonis ipis fi fu- LS Maran- ga dicitur, unde arma ab ærugine prefervantur, fed imul illa venenata reddit... Limones vero: optime in- ferviunt ad machinas éx Cupro confectas depurandas pa A mieten un M o „five cum carbonibus fuerit mixtus , que, dein pura abla tur aqua, atque ad folem ficcantur, .Adhiberi quoque poteft ad pigmentum Caffomba, licet alios praeferant imones, quum hi meliorem tinctis. veftimentis con- cilient odorem , quam taurina hec mala. Utrique autem hi memorati fructus molli & mucofo obducun- tur gummi, hique & alii acidi Limones a.-Mácaffa- renfibus ufurpantur ad fuas veítes lavandas , quem ' > finem majorem fucci quam aque fumunt partem'hoc- — autem Regum veftimentis poti em it, hzc ita lavata melius odorem Mofchi, ` ; * o fa [ no Tabula Vigefime Septima, =. Que exhibet ramum Limonis agreftis, qui + & Lemon Carbou a RumpHto in textu vocatur. OBSERVATIO. . Lemon Papeda & Lemon Carbou , feu Limo Bubalinus 2 Valent. in Amboine defcript, pag. 189, quoque commemoratur. Tom. AI. am A e , Po. Kn e ES z - ABA > é - huizen, op de Jtraaten , om der feba Eram z PZ Ch da A dn as qe mex capur 77% 0 in menigte te koop naar Macaffar , dewyl men aldaar veel Cafumba havent, en bezigt: De wortelen van de ou- de ftammen werden by de Macalaren zeer gezogt , om Jtelen van bou-me[Jen , en begten tot &ri[Jen van te: maa- ken, dewyl bet een vaft bout is, en ook wat gevlamt , zommige Amboineezen nemen bet uitgedrukte zap van de vruchten, en Kooken bet in-een pot-fcherf over een kool vuur „tot dat de helft geconfumeert is , en 't overige fwart wert, waar mede zy dan de Amboinze pokken be- Jiryken , alsze ter degen uitgeflaagenzyn, om te Jpoediger op te drogen, maar deze kure kan eenider niet verdragen, om dat bet te zeer byt. Van de vorige aart is nog een. ander Lemoen, die on- der de zuure wel de grootfte is, genaamt Lemon Car- bou, en wiens boom grooter werd, dan de andere, met veele takken, en een breede kruin: de bladeren. zyn, als aan de voorgaande , maar doorgaans wat grooter, vyf duimen lang , en ook meer , naar vooren toe meer gezaagt, en bet achterfte bert is wat minder dan de helft „en zeer breet: Wesbalven deze bladeren ook, dubbelt jcbynen, by ‘beeft minderidoorns , als de voorgaande „en "t bloeizel is als de reft , de vrucht isvan grootte als een kints hooft , en zommige ook vam een volwalen man , niet regt-ront, maar peers gewyze , wat fcheef , en met eenige groote bul- ten bezet , gelyk de Lemoen Papeda, anders van buiten lat, en zonder kuiltjes ; en ryp xynde over al bleek-geel. e fchel is niet dik, maar vaft, en flerkvanreuk; doch niet ne wl maat wat na fterk waater trekkende „ bet binnenfie vlees is wit, zeer zuur en fcherp, en zulks wegens. zyne fcherpigbeit onbequaan om in de koft te ge- bruiken; en met haaren onlieflyken reuk vallende ook bet di i: befwaarlyk. aam. In't Latyn Limo Taurinus, Na 't Maleyt- Jehe Limo Carbou, want de Maleyers plegen alle de grootfte dingen in baar geflacht den toenaam van een O (fe, ofte Oliphant te geven, gelyk de Grieken gewoon zjn, door de voorzetting Bu, waarom ze niet qualyk Bulimo enaamt zoude kunnen werden. . Op Meca Lemon ambar, dat is opgfwolle Longen: Op’t_Amboins Ufie Ela Bal, Djohoe Carboo: Op't Ternaats Lemo Cabi, dat ts Bokke Lemoenen van baare fterke reuk. Plaats. Men wint bem weinig op Amboina, doch meer- der op MacafJar , en zy werden meek geplant ontrent de : uwe balven. . Gebruik. Het zap van deze Lemoenen is meeft in ge- bruik, om de wapenen daar mede fchoon te maaken, om dat by "t roeft afbyt , zo van yfer , als van:koper s daar- om zommige: deze vrucht Lemon Padangh , dat, is fwaart Lemoenen noemen. Item als, de Maleyers en Macaffaren bare fwaarden en kriffen fcboon gemaakt bebben, bet zy met dit zap, of iets anders, zo plegenze dezelve daar na te blaauwen „'t welk sag ge/chiet met bet zap van deze Lémoenen, of Lemoen piss daar wat fublimaat onder gevreven zy , bet welk zy lieden Warangau noemen, en dat de wapenen voor "t roeften bewaart, maar daar by ook venynig maakt. En inzonderbeid zyn de Lemoenen dienfbig; om. bet. koper-werk--daar mede te fchueren „ bet q alleen, ofte met. bout skolen gemengt , ’t welk men daar naar “met zuiver water weder affpoelt , en in de Zonne droogt. Men kanze ook gebruiken by 't verwen van de Ca[Jomba , boewelze andere Lemoenen liever bebben, om dat die een beter geur geven aan de geverfde kleetjes , dan deze Offen-koppen. Zynde beide de voorgaande vruchten bebangen met een weeke en kleverige Gom, en deze, en -andere zuure Lemoenen werden by de MacafJaren gebruikt om bunne klederen daar mede te waflchen, daar: toe meer zap, dan water memende , doch ’t welk meeft de Konin- L Zb $ BET LEGGING AANMERKING E. De Lemoen Papeda, en Lemon Carbou of Buffels Lemoen wert mede by Valent. in debefchryving van ina pag. 189. XXXVIII. l 1706 HERBARIIAMBOINENSIS Liber. cap. XXXVIII. CAPUT TRIGESIMUM OCTAVUM. Limo Ferus, Lemon Swangi. Æc Limonis fpecies indigena quoque feu Indica eft,ac filveítris nature. Arbor non admodum craffa eft, & humiliór proxime antecedente, co- ma anguíta, ramisque retis , ejus folia funt fimilia illis Limonis Papeda, fed paulo longiora & acutiora, fex nempe pollices longa & ultra, anterius parum ferrata , in medio autem inter cordatam & fuperiorem folii partem geniculum eft, parumque inflexa funt; Ejus fruétus minor eft omnibus precedentibus Limo- nibus , Hifpanicis fimilis, fed minor „ab utraque parte acuminatus, quidam pyriformes , alii inftar majoris runi , oviformes , undique verrucis quafi obfiti, ob- cure virentes & tarde lutefcentes , qui color pluri- mum in iis obfervatur , qui prope edes crefcunt , ibi- ue coluntur. Caro ejus interna eft pauca & granulo- a, fed fuccofa & acidiffima , tormina excitans , odor non eft ingratus , citrinus, fed debilis, & quafi filveftris. Surculi longas quoque gerunt fpinas, fed rami ad fo- lia parvas. Nomen. Latine Limo Ferus; juxta Malaicenfe Li- moen Swangi , ob irregularem & deformem ejus figu- ram, Malaicenfes enim cognomen Swangi talibus tribuunt rebus, que filveftris, fere , & irregularis funt formz , uti plerumque funt Magi ac Domini, quos Swa Joys vocant; Amboinice Uffe Malu- mit , & Auf olu dicitur; lernatenfibus vero Limo Titigela. Locus. In Amboina plurimum invenitur in Amboi- nenfium hortis filveftribus, ut & prope eorum edes. eae Raro ejus fuccus ufürpatur, excepto quod Amboinenfes illum adhibeant ad pultem des: fed plurimum ad pigmentum Caffomba: cum aliis porro medicamentis hic fru&us , ejusque cortex & füccus coquitur, ut eorum exaltetur vis, prafertim vero amatis infervit potionibus, qua propinantur ad cor- pus depurandum , corruptosque corrigendos humo- res: Cum ejus cortice caput fricatur poft lavamen, uti id fit cum Limone Purrut , fed cavendum eft , ne ejus fuccus cutim tangat, vel in corpus depluat. EXPLICATIO: Tabule Vigefime Oftave, Que exhibet ramum Limonis Feri , feu Lemon Swangi dici , qui ~ fab nomine Lemon Sowangi in Valent. Amboine defcript. “Lag. 190 occurrit, CAPUT XXXVII HOOFTS TUK. Wilde Lemoen-Boom. It geflagte van Lemoenen is ook regt Inlands of In- D diaanjch, en wat wild van aart: Den boom ts niet "zeer dik, en ook lager dan de naaft voorgaande, met een fmalle kruin, en regte takken , de bladeren zyn als die van Lemon Papeda, doch wat langer , en fpitzer, te weten, zes duimen lank, of wat meer , na voren toe mede wat gezaagt , in de midden tu[Jcben bet bertje, en bet bladt bebbenze een gr » en flaan wat gebogen. De vrucht is kleinder dan alle voorgaande , en de Spaan- fche Lemoenen wat gelyk , doch veel kleinder , van achter en voren toegefpitft » of [pits toelopende: Zommige peers- gewys, of als een groote eyer-pruime , rondom met vrat- ten bezet, favart-groen van buiten , en langzaam geel werdende, welke coleur men ook wel meeft ziet aan die gene, die by de buizen Doan, en aldaar wat gebavent werden. Het binnenfte merg is kleinen korlig , doch fap- pig, zeer zuur „en jnydende , de reuk van de febelle is niet onlieflyk , Citroenachtig , doch wat flap en wild: De jon- ge Jcbeuten bebben mede lange doorns , maar de takken by de bladeren kleine. Naam. Jn 't Latyn Limo Ferus, na 't Maleyt/che Limoen Swangi, van zyne ongedane figuur : Want de Maleyers de toenaam van Swangi aan zodanige dingen even, dewelke wild, fluurs, en onfleld, of «van[cbik- ` elyk van gedaante zjn, gelyk baar ordinaris vertoonen de Tovenaars en Hexen, die zy eigentlyk Swangiers noe. men: Op Amboin Ufle Maluméit, en Auffi Wolu, Op Ternaats Limo Titigela. Plaats. Men vindze in Amboina meeft by de Amboinee- zen in de Bofcb-tbuinen, en ook by baar buizen. É ` Gebruik. Men gebruikt bet weinig, bebalven de - Amboineezen „tot nuttigen van de Papeda , doch wel meeft tot bet verwen van bun Caffomba-verwe : voorts werd deze vrucht Mc emos zo wel de fchelle, als bet zap, om by andere Medicamenten te kooken, en bare werking daar door op te wekken , en inzonderbeit dientze by bitte- re Medicamenten , die ingegeven werden om te zuiveren, ` en de bedorven bumeuren te verbeteren: Met de fcbelle vryft men mede bet hooft na *t waffen, gelyk met de Le-' . mon Purrut, doch insgelyks toeziende , dat bet zap niet op "t lyf en komt.. | 55 UY TLEGGING Van de acht-en-twintigfte Plaat, Vertoonende een Tak van de Wilde Lemoen Lemon Swangi enaamt , dewelke ook onder de naam, van Lemoen Sowangi by Ca, in de befchryving van Ambon pag. 190 voors TS XXXIX. p Pag. 206. e. ző. XXVII | NJ : ać 3 E. | y Lom. Z. H Bock. XXXIX, Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 107 CAPUT TRIGESIMUM NONUM. Limonellus, Limon Nipis. Nter omnes acidos Limones hic vulgatiffimus & u- l fitatiffimus eft, ejus truncus humilior eft quam praecedentium, vix ultra crus eft craffus , pluri- „ mum incurvus , &inflexus, paucis gaudens ramis incur- vis & extenfis , quique plurimas breviffimas ac fpino- fas gerunt raches, comamque efformant amplam fed irregularem. Ejus folium minus eft quam in ullis antecedentibus , tres circiter pollices longum , parva, fed notabili cordata parte, ad oras leviter ferratum, letiusque viret reliquis Limonum foliis, cuique folio fpina jungitur firma, que in junioribus furculis longa & graciliseft. Flores funt prioribus fimiles, ex quinque albicantibus oblongis petalis , extrorfum reflexis, conftrućti matutino tempore gratum prebentes ac Ípargentes odorem , inftar illorum Limonis Martinici. Ejus fructus multo minores fünt quam anteceden- tium , magnitudine Mali Armeniaci , fphzrici , fine tu- berculis , fed horum loco quidam fulcum gerunt pro- tuberantem , ac plurimum prope pedunculum, feu in inferiore ejus parte, cum paucis quibusdam tuberculis inftar verrucarum, primo virides funt , ac dein Ci- trini coloris. Ejus cortex tenuiffimus eft , nec craffi- tiem culmo majorem habet, interna pars repleta eft medulla alba vel virefcente , admodum fuccofa, grate acida, que jucundum habet odorem & faporem , ejus- que caro atque cortex fapore fere convenit cum Li- monibus Hifpanicis: Officula feminalia funt albican- tia, rotunda, & oblonga, facileque propullulantia , fi terram tangant, vel ei committantur, quidam etiam horum fructuum in tantam excrefcunt magnitudinem, uanta eft pomorum fpecies, que Europzis dicitur Malum Ortbomafticum, quod gratum fpirat odorem, , fi manibus fricetur vel teneatur. Sin vero ille arbores non rite colantur, parvos dant fructus ac tuberofos , ui tarde lutefcunt, & mucofo quafi gummi obduéti nt: Hec arbor non amat folum pingue ac fertile, fed quo durius eft, lapillis ac ruderibus miftum, eo vegetior & letior crefcit, eoque magis, quo loca So- li funt melius expofita. Nomen. Latine Limonellus feu Limo tenuis, juxta Malaicenfe Lemon Nipis ob tenuem ejus corticem, Ternatenfe Lemo Fava. Amboinice duff Pipis. Ma- caffarice Lemo Capas, quum non multo major fit vafculis Goflypii. Bandaice U/Je-Crawo. Baleyice Djoboc. Si- naice Suyn Cam, quod nomen generale eft cunctorum acidorum Limonum. Locus. A Java usque in omnes Orientales infulas occurrit , non in filvis „fed ubique prope domos plan- tata ac diligenter culta. Fructus autem per totum fert annum , fed uno tempore frequentiores altero. Ujus. Horum Limonum fuccus quotidiano eft in ufu, quo omne ciborum genus fit acidum , quum om- nes Indie populi multo magis Limonum fuccum in - cibis fuis expetant quam acetum , excepta Lactuca „ Lesen hic fuccus admiftus optime fapit & jucun- ffimus eft: Viridem ejus corticem faccharo quoque condire folebant, totumque muria condire fruétum, ut omni anni tempore ad manus effet, quod fequenti fit modo. Recentes Limones parum fricantur, donec exterior viridis crufta decidat, dein acutiffimo ligni apice punguntur , ut undique foraminulis fint pertufi, tum per tres quatuorve dies in aqua pura maceran- tur, ut eorum amarities difpareat ‚dein parum ad fo- lem exficcantur, ac tandem muria condiuntur, quod in aqua fit marina, quz fale ita inpregnatur , donec ovum fupernatet , fique tali modo in bene obturatis ollis inponantur , per annos integri fervari poffunt, per menfem autem in muria depofitos effe oportet, antequam ufüi adhiberi poffint ; Muria hi conditi Limones cum contrito fulphure mixti depurant & ex- ficcant omne Scabiei genus , ut & prorepentia ulcera, fique fit fcabies ficca, loco Pr wech pulvis pyrius fumitur, fique fit nimis acris „ admifcetur pauca calcis Tom. II. quan- XXXIX. HOOFDSTUK. Liemis - Boom. Naer alle de zuure Lemoenen is deze de gtmeenfte en O gebruikelykfte, de flam is laager dan de voorgaan: de, niet boven een dye dik, meeft krom en gebogen; met weinige kromme en uitgebreide takken, en die vol kor- te en doornachtige ryskens., makende zo een brede » dach ongefchikte kruin: Het blad is kleinder dan van alle de voorgaande, ongeveer drie duimen lank, met een klein, doch kennelyk bertje, aan de kanten donker gezaagi, en lichter-groen, dan de andere Lemoen-bladeren , p ^s by ieder bladt een flyve , doch aan de jonge fcheuten een lange en ranke doorn: Het bloeizel is gelyk aan alle ande- re, en uit vyf lankachtige witte blaadjes gemaakt , alle- gaor uitwaarts overgebogen , en in de morgenftonden wat iefelyk riekende , gelyk ook die van Limon Martyn. De vruchten zyn mede kleiùder dan alle de voorgaande, van grootte als de Apricofen , regt kogel-rond > en zonder knobbels , maar in plaats van dezelve bebben zommige cen Dat van een uitftekende naad , meeft , of by den fteel, of aan `t onderfle met eenige lage bobbeltjes, als vratten = Eerft groen, en daar na regt Citroen-geel. Deze Jcbelle ts zeer dun, en van dikte miet meer als een Jtroo-balm , bet binnenfte is uitgevult, of opgevult met ¿en wit > of groenachtig , en zeer zappig merg , aangenaam zuur , en van ten goeden geur , komende bet vlees en de fchelle ten naaften by in fmaak , met de Spaanfche overeen: De zaat- korrels van binnen zyn wit, rond > en langwerpig , ook licht opfcbietende , alsze op de aarde raken, en zommige dezer vruchten werden zo groot , als een flag van ronde Appelen, in Europa Malum Orthomafticum genaamt , een goede reuk van zig gevende , als menze wat in de han. de wryft of draait: r als de bomen niet wel gebavent werden, dan dragenze kleine knobbelige vruchten , die langzaam geel werden , en met een kleverige Gom beban- gen zyn. Dezen boom vraagt na geen Se vette grond, maar boe barder die is, met fteen en puin gemengt, boe weeldriger by waft, en dat noch beter in plaatzen , die wel ter Zonne flaan. | Naam. In ’t Latyn Limonellus, of Limo Tenuis, naar 't Malytze Lemon Nipis , van wegens bare dunne Jcbelle: Op Ternaats Lemo hein 3 Op Amboins Auf- fi Pipis, op Macaffar Lemo Capas, om datze niet veel grooter is, als de bollen van Cattoen; Op Banda Ufie Crawo: Op Baleys Djohoé : Op Sinees Suyn-cam, zyn- de een generale naam van alle zuure Lemoenen. Plaats. Men vindze van Fava af, in en door alle de Oofter Eilanden niet in^t wild, maar over al by de bui- zen geplant, en naar [tig gebavend wordende: En men beeft de vruchten meeft bet gebeele jaar door , doch de ee- ne tyd meer , en de andere minder. ebruik. Het zap van deze Lemoenen is in een dage- lyks gebruik, om alderbande koft daar mede zuur te ma- ken, vermits alle Indifche Natién veel liever Lemoen- zap over bun koft bebben , dan eenige Azyn Seng 0 Salade) en waar onder dit zap bet [make ykfle is: de groene fchelle plagt men ook in zuiker te confyten , omdat menze ten allen tyden in buis zoude konnen bebben , ent welk aldus gefchiet. De verfebe Lemoenen oryft men eer ft een weinig , tot dat "er even de buitenfte gróenigbeit afgaat, daar na pikkeert menze met cen fpits boutje vol gaten, en weektze drie of vier dagen in verfch water , op dat de bitterbeit daar uit kome te trekken , dan droogt menze weder in de Zon, en legtze ten laatften in peekel, nemende daar toe Zee-water, dat men met zout zo dik maakt, tot dat er een Ey op dryve, en aldus in wel ge- Jloten potten gedaan , kan menze jaar en dagen goet bou- den, doch zy moeten een maant in peekel gelegen bebben , eer menze befigen kan. Deze gepekelde Lemoenen met ge- vreven Swavel gemengt, zuiveren en droogen op alder- bande fchurft , en voortkruipende zweeren „en als bet cen droge Jcburft is , neemt men in plaats van €wavel, Bus- kruit, en als zulks te feberp valt, zo doet men wat kalk daar ef » Want twee fcherpe dingen verdoven malkan- 2 | der 15 HERBARII AMBOINENSIS Libe T. cap. XXXIX. uantitas, bina enim acria fefe mitigant , uti in calcis & Siri mafticatione id experimur. Ks Ad obducenda arma coeruleo colore, uti tela Kriffen dicta, & gladios, nulli meliores funt Limones hifce, funt- que meliores Limone Papeda & LemoneCarbou,quibus non utuntur nifi illorum defećtu , in iftorum enim fucco mucofum aliquid obfervatur , quod Mercurius fublimatus vel Veringa-admiftus melius retinet, ipfi- que adheret. Si arma hzc aliis quibusdam rebus fint depurata & polita „tum obliniuntur, uu cap. 37. 10- dicatum fuit, preparato hocce fucco , unde ftatim ex coruleo nigreícunt , quaque ficcata panno oleo intinéto leniter detergentur , atque deponuntur. Depurata arma obliniunt fimplici quoque fucco Li- monum 'acidorum, quum inde ccerulefcant, fed pan- no tali oleofo fepius detergenda funt: Et licet in Europa docetur, Citros .ibi omni refiftere veneno, contrarium nos docent Indi , plurima nempe, non autem omnia, venena Limonum fucco excitari , uti id conftat ex armis iftis caeruleo colore obduttis, & uam maxime vetant hujus fucci ufum illis , qui ali- uod affumferunt venenum , prefertim quum hocce ucco in actum deducatur. Sin octó decemve horum Limonum diffecentur , horumque fuccus in pura exprimatur fartagine , & per noctem vel otto horas cum dimidia aqua parte digeratur, optimum acquirimus Collyrium , quo te- nebricofi lavandi funt oculi D externe obducti fint mucofa nubecula, que vifum inpedit vel infeftat : Si hi Limones maturi manibus decerpantur , funiculis alligati fufpendantur ,' vel tali deponantur modo , ut fe invicem non tangant , diutiffime in itineribus mari- nis fervari poflunt integri. prim d Menfe Decembri anni 1677 mihi oftendebatur Limonis Nipis junior ramus , cujus binz inferiores fpinz in apice capitula gerebant florum, quos hz ar- bores gerunt, horum unus jam erat apertus, quum vero amputatus hic ramus per noctem aqua. fuiffet. inpofitus, utraque decidebant capitula, acfi fuiffent modo adnexa. Da Yi. oce Cum foliis manus fricantur, fi pinguedo aliqua vel pifces illas confpurcaverint , ut illorum odor ingratus tollatur, hzc enim folia contrita pre aliis Citrinum fpargunt odorem , qui in aliis Limonum foliis fulphu- reus magis efte- + + EA | "Horum Limonum fuccus adhibetur quoque ad tin- gendum & preparandum pigmentum Caffomba, æ- e ac Limonis Papeda, cui ufui quoque utiles funt - jæ fpecies in Celebe & Ceram ora Orientali cre- fcentes , que in Macaflara Tsjamburaga vocantur, queque majores funt Limone Nipis, externe granu- lofie & obfcure virentes, fuperius plane „ubi circu- lus apparet, in cujus medio apex eft elevatus. Caro interna eft inftar vulgaris Limonis Nipis , faporis aci- di , fed odor non convenit cum his, nec ita gratus eft. Incole montani Cerama ore Orientalis in pagos littoreos illos venales deferunt, ubi ufurpantur cum pifcibus co&ti, pro acido condimento, diutius vero hi fervari poffunt , & melius trans mare vehi,quum non ita facile putrefcant hi, ac Limo Nipis. | EXPLICA TIO Tabule Figefime None, Qua exhibet ramum Limonelli, qui Limo Nipis vulgo voca- tur. A. Peculiarem & rarum hujus generis fructum exhibet, qui in acutifimum terminatur apicem, OBSER- der , gelyk men merkelyk aan de Kalk en Siri in "t eeten ondervint. i Tot bet blauwen van 't geweer, als kriffen en fwaar- ‘den, op zyn Macaffaars, zyn ook geen bequamer Lemoe- nen, dan deze, en-nog beter dan de Lemoen Papeda, en Lemoen Carbou, dieze anders niet gebruiken, dan by ebrek van deze, want men voeld in dit zapeen kleine leverigbeit , die bet ingevrevene fublimaat , of Waran- gen, beter vaft bout: Als nu bet geweer met eenig an- der goet fchoongemaakt en blank is, zo befmeert men ’t - (als Cap. 37. is gezegt ) met dittoegemaaktezap , waar . van bet terftont /wart-blaauw wert, en't welk men dan gedroogt zynde , met een maagere Oly-lap zoetjes aanftrykt, en zo weglegt. Het fchoongemaakte geweer beftrykenze ook met bet en- kele zap van zuure Lemoenen , omdat bet daar van blauw aanloopt , maar men moet bet met een Olylapje zomtydts wat aanfmeren: En boewel men in Europa leert , dat de Citroenen aldaar tegens alle vergift ftryden; zoleerenons de Indianen bet tegendeel , namentlyk dat veele (doch niet alle) venynen door bet zap van. deze Lemoenen werden opgefcherpt gelyk zulks ook blykt aan 't voorfchreven blau- wen, van 't voorfchrewen geweer, en zy verbieden op bet boogfte bet nuttigen van dit zap, aan diegene, die eenig venyn ingenomen bebben „en inzonderbeit, vermits ’t zelve, als gezegt „door dit zap wert gaande gemaa, is men. acht of tbien wan deze Lemoenen regt door- Jnyd, dezelve in een zuiver koper-bekken uitduwt , de helft water daar by doet, en dan een nagt of acht uuren laat Jłaan, zo bekomt men gen goet oogwaater , waar mede men kan waffen de donkere oogen, van buiten bezet zynde met eenige fI ymerigbeit , of nevelacbtigbeit , dewelke bet. gezigt belemmeren, als men deze Lemoenen (ryp zynde) met de banden afplukt, met touwtjes bewind en ophangt, of zodanige weg legt , datze malkanderen niet aanraken, zo kan menze op Zee-reizen zeer lange goet houden. In. December 1677. wierde my getoond een fleel, of jonge tak van een Lemoen Nipis-boom, wiens twee ach- ps vobia aan de doe deder een knop badden van zodanig een bloem als dezelve boom draagi, en waar van ook de eene-al open gegaan was, maar als de afgefneden tak een nacht in ’t seater 7 hadde , zo vielen alle beide de knoppen af , even als ofze daar maar aangebegt waren geweeft. i Met de bladeren vryft men ook de banden , als men ee- nige vettigbeit , of viljchen gebandelt heeft , omderzelver reuk weg te nemen , want deze bladeren boven anderen in "t oryven een Citroen-reuk van zig geven, die in andere Lemoen-bladeren wat.fwaweliger is. ` Het zap van deze Lemoenen werd ook gebruikt tot ver- wen , of "t bereiden van de CafJomba , zo wel als de Lemoen Papeda , en waar toe ook-dienftig zyn nog een andere zoor- te, die op Celebes, en Cerams Öofterdee groeyen, en op Maca/Jar Tfiamburaga genaamt worden, zynde wat gro-. . ter dan een Lemoen Nipis, van buiten korlig, en don- ker-groen a van vooren wat plat , en daar ziet men een heuveltje aan met een cirkel omvangen: Het vlees is van binnen, als dat van de gemelde Lemoen Nipis, zuur van Jmaak y doch aan den reuk werd men die overeenkomft niet gewaar , en dierbalven iffe ook zo aangenaam niet. De Berg-bewoonders op Cerams Ooftboek , brengenze in de firand-Negoryen te koop 5 daar menze dan gebruikt, en met vifJchen kookt, om een zuure zop, of fauws van te hebben; men kanze ook langer bewaren, en beter over e voeren, (want ze rotten zo ligt niet ) als de Lemoen ipis. UY TLEG GING Van de negen «en - twintig ffe Plaat, Welke vertoont een Tak van Liemisjos É die. Lemo Nipis ge- naamt wert, A. Vertoont cen byzondere rare flag van Lemo Nipis met een fcherpe tepel. Ee de AAN- Pag 108. Zad. XXIX. Pag. 209 - A DTD M Z SAWY EN NN IN DS 4 11 | 1 / Tab. xxx] H Bock. XL. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. io) A OBSERVATIO. Uti Limonum plurima funt varietates, fic & Limonelli, qui proprie priorum minor habenda eft fpecies ; varietates plures occurrunt, quod non tantum ex infra allegatis conftat aucto- ribus, fed ex fubfequenti inprimis capite quadragefimo ad oculum patet, Varia Limonell; fpecies feu varietates enumerantur. in Sloan. Catal. pl. Fam, pag. 211. que conferantur cum illis > que commemorantur in Thef. noftro Zeyl. pag 143. ubi Índice inprimis occurrunt fpecies. Vide porro Ray Dendr. Paz. 80 Plukn. Almag, p. 239. Ferrar. Hefper, pag. 209, F. Commelin, He/per. Belgic. p, 9. Valent, Amboi defcript, p.190 &c. CAPUT QUADRAGESIMUM. Limonellus Aurarius. Lemon Maas. Æc minima omnium Limonum fpecies eft, cujus H tamen arbor tam alte excrefcit quam Limonis Nipis. Ejus folia minora funt quam iftius , fal- tem anguftiora, binos cum dimidio vel tres pollices longa, quorum pars cordata tertiam fere conftituit partem: Non ita lete virent ac. Limonis Nipis, fed obfcure nigricant & maculata funt , nec ita gratum . fpirant odorem „ac precedentis: Ejus raches funt ra- riores „ac foliis plurimum orbatz ,. fpineque funtom- nium breviflime, nec ita frequentes, fructusque. om- nium minimi funt , mas nitudinem. circiter habentes majoris globi fclopeti, fpherici , parvisque verrucis uafi obfiti,. ac plerumque. in obfcuros fulcos divifi, uperiusumbilicati , diu virent, fed tandem citrinum itidém acquirunt colorem, tenuique obducuntur cor- tice, ach pellicula foret, paucumque prebent odo- rem, licet radantur, nec hic citrinus eft ,. fed quafi aromaticus , fere inflar Lagondi.. Caro interna eft fuccofa, flavefcens, pellucida , acidiffima , plurimis conftans officulis feminalibus grana Tritici referen- tibus. Nomen. Latine Limonellus Aurarius , juxta Malaicen- fe Limon Maas, non ob fimilitudinem auri ,. fed ejus ufum, uti infra indicabitur , fic quoque in aliis lin- guis vocatur, T'ernatenfi Lemo Tinagara. Macafla- renfi Lemo Buleyn. Amboinenfi Ufi-Helawan, Locus, In Celebe, Ternata, & Amboina occurrit, fed nullibi copiofe crefcit. kan c(t Ujus. Limones hi in cibo non adhibentur, fed plu- rimum ab aurifabris , qui illorum fucco omnia ex au- ro preparata lavant & depurant, fi dein coloribus ' obducere illa velint , eum in ufum hi pra aliis va- lent & conducunt , unde & fuum fortiti funt nomen; Aliis quoque mifcentur medicamentis & fuccis, qui- bus utimur ad oculos depurandos , cui rei meliores funt reliquis, quum non ita fint acres; & ubi copiofi funt, ibi etiam ufurpantur ad caput & corpus lavan- dum, non ita quidem ut detergant , fed ut bonum con- cilient odorem. Inter omnes Limonum fpecies hujus rami plurimas gnus fpinas, que funt breves, crafle, & firme: ujus folia funt caduca admodum, & una folii pars ab altera facile feparatur & decidit , ita ut inferior remanens pars alius arboris folium haberetur: Contri- ta autem folia nec odorem, nec faporem fere Limo- num pre fe ferunt ` BEXPLICATIO Tabula Trigefime , Qua ramum exhibet Limonelli Aurarii, qui Lemon Maas di- citur, & nomine Lemon Amás, in Valent, Amboine de- ipt. p,r90 occurrit, Ad AANMERKING. Gelyk van de Lemoenen verfcheide en veele veranderingen Zyn, zo zynder ook van de Liemisjes, het geen eigentlyk cen kleinder zoort van Lemoenen is , veele veranderingen , het welk niet alleen uit de beneden aangehaalde Schryvers blykt. maar ook uit het volgende 40 Capittel voor het oog ontdekt wert, : ` Verfcheide zoorten ofte veranderingen van Liemisjes were den opgetelt in de Cataloge van: Sloan. pag. 211. welke ver- gelykt met die in onze Thef” Zeylan. pag, 143. werden vér. meldt , alwaar voornamentlyk de Indifche zoorten aangehaalt zyn, zie verders Ray in zyn Dendrolos, pag. 80. Plukn. AL mag, p. 239. Ferrar. Hefper. p. 209. 7. Commel. Nederl, Hef- Per. p. 9. Valent, befchryving van Ambon. P. 190 Kc. — ¿AL HOOFTSTU.X. De Goude Liemis - Boom. D. is bet kleinfte geflagt , onder. alle de Lemoenen , en. de boom werd echter zo boog „ als een Limo Nipis: : De blaadjes zyn Rleinder dan aan dezelve e Umniers Jmalder , derdebalve, en drie -duimen lang , waar van het hertje wat meer als een derde part beflaat : Zo le. vend-groen niet, als dievan de Limo Nipis, maar favart, of vuil-groen , en met plekken bezet, ook zo goet van reuk niet, als de gemelde Limo Nipis: De doorns zyn mede de kortfte van alle, en zo veel niet , als die van dè meer. gemelde Lemoen Nipis: Deze ryskens Baan ook mager s en meeft ydel, en-bloot van bladeren: En, als gezegt 3 . de vruchten zyn de kleinfte van alle, omtrent zo groot als een groote Mu/quets kogel y rond, en met kleine wratjes bezet „gemeenelyk in ge. donkere vorens verdeelt: Pań voren met een klein kuiltje of navel, zy blyven lange groen , doch worden ten laatften ook Citroen-geel , met een dunne Jebel bekleet , als of bet maar een © letje was; van weinig reuk, al Jcbrapt menze ook, niet Citroemachs tig, maar fpeceryagtig , bykans als Lagondi , van binnen is een zappig vlees, wit den gelen doorfchynend , en mes de Rer zuur, met veele kleine zaat-korreltjes , als gerftes korrels. : Naam. In ’t Latyn Limonellus Aurarius nat Mas leyt/che Limon Maas, niet na eenige gelykeniffe van ^t gout, maar van bun gebruik, gelyk bier na zal gezegt werden, en zo mede in andere talen, als im °t Ternadtt Lemo Finagaraz Op. Macaffaars Lemo Buleyn: Op Amboins Uli Helawan. P Plaats. Men vindze op Celebes, Ternaten, en Ambois na, doch nieuwers in overvloet: Gebruik. Deze Lemoenen werden niet in de koft ges bruikt, maar meeft by de goudfineden, dewelke met 3 zap allerlei gemaakt „toto sva[Jcben en reinigen , wama neerze bet daar na coleuren willen , en waar toe deze Les moenen boven andere bequaam zyn, Amidsgaders bun naam van bebben. Zy werden ook gemengt onder alderbande Medicamenten en zappen, die men gebruikt om de oogen te zuiveren , waar toeze mede beter lenen, dan andere, om datze min fcherp zyn: en daar menze in overvloet beefts wordenze ook gebruikt , om bet booft en lyf daar mede te «va[Jcben , niet zo zeer , om datze afvagen, als om datz een goede geur daar aan komen te geven Onder alle zoorten van Lemoenen hebben deze takken de meefte doornen , zyn kort, dik, en Änt De twee deei len van de bladeren «allen licht af, en van malkanderen, blyvende de achterfte belft aan den ftcel Baan, zodat men 't voor een ander booms bladt zoude aanzien: De gewreve- ne bladeren rieken en fmaken ook minft na Lemoenen. UYTLEGGINGE Van de dertig fte Plaat , Dewelke vertoont een Tak van de God Limes , of Lemon Mads genaamt. dewelke by Valent. in de befchryving van. . Ambon pag. 190. onder de naam van Lemon mês voort= komt. e 03 Tot mo HERBARII AMBOINENSIS Liber. IL cap. XL. Ad caput Quadragefimum pertinent fubfequentes ha fpecies, ex RUMPH!I AUCTUARII capite decimo fexto huc relata, Limonellus Madurenfis: Lemon Madura. N infula Madura certa pomorum feu Limonum dul- cium occurrit fpecies, parvis, fed elegantibus cre- fcens in arbufculis, vix binos pedes altis, quarum ramuli tamen funt firmi, angulofi, parumque ftriati ; Folia in illis funt folitaria ac fimplicia , pollicis art. culum circiter longa , digitum lata, nec cordata, te- nuibus diftincta coftis parallelis, ad oras equalia, fed finuofa, nulle vero in ramulis fpinz obfervantur, il- lorum lapor eft amarus, fique aëri obvertantur , fo- raminula quoque in illis apparent, uti in reliquis Li- monum fpeciebus: Ejus fructus funt fpherici, uperius arum comprefli, foveola notati , magnitudine globi clopeti, femper vero funt virides , & unus-alterve tantum excrefcit ex petiolo brevi. Sub tenui pelli- cula mollis & fuccofa reconditur caro in cellulas d vifa, uti in reliquis Limonibus. Sapor ejus eft acidu- Jus , fed fimul aromaticus , coloris aurantii, officulum feminale folitarium , raro geminum in hac reperitur, magnitudine & forma grani , ab utraque parte acu- minatum. Nomen. Latine Limonellus Madurenfis, & Limonellus Pumilus. Malaice Lemon Madura: nomen enim for- titum eft ab infula Madura, in finu magne Java fita, unde ortum fuum habet & deductus eft , inque Bata- ` vie hortis diligenter colitur. Ufus. Fructus ejus crudi non eduntur, fed con- diuntur cum uno alterove arboris folio, tum gratum dulcemque adquirunt faporem , atque cum aliis tra- gematibus menfis inponuntur & offeruntur. - Huic fimul fubjungam alteram Limonelli filveftris _-" fpeciem, que mihi demum anno 1694 innotuit, di- citurque mihi Limonellus Angulofus , cujus arbor non ultra pedis craflitiem habet , plerumque vero brachium - crafla eft, rara, & finuofa, ejus autem rami funt in- curvi & nodofi. Folia in ramorum fümmo locantur arcte fibi juncta, alternata, inferiora vero & majora ad ortum fuum binas gerunt fpinas in acuto angulo pofitas , folia autem hec magnitudinem habent folio- rum Limonis-Nipis, fed inferius non funt cordata uti reliqua , funt autem binos tresve pollices longa , binos digitos lata , fuperius fübrotunda & quodammodo bi- fida , ore funt equales , nec ferratz , fed parum finuo- fe, fuperius folia funt glabra, vetufta vero in infe- riore parte funt rugofa , venz autem vix apparent, contrita Aurantium fpirant, fed odor illorum eft de- bilis. Flores mihi hactenus ignoti funt. Fructus ab omnibus aliis differunt Limonibus , cum Limone- Maas enim minimi, & magnitudine cum Vidara haud conveniunt, fed omnes funt an- gulofi , maximi funt So minores au- tem quinquangulares, & ad latera comprefli , ple- rumque virides, fed maturi flavefcunt quodammodo. Sub tenui cortice quatuor vel quinque plana officula feminalia reconduntur in cellulis repletis vifcofo fuc- co inftar vifci, qui cibo inutilis eft, fed odorem ha- bet Limonis Nipis. ; Nomen. Latine Limonellus Angulofus. Malaice Le- mon Utan Ba/agi. Locus. Inventa fuit demum hec arbor, uti fupra dictum eft, anno 1694. poft traftum Havive circa li- tus fub paludofa Mangi Mangi filva, incolis autem penitus fere ignota eft. P. S. Ejus folia ac fpinz plurimum conveniunt cum illis Bilaci, in medio enim acuti anguli locatur folium, paulo fupra illud folitarium pofitum eft folium fine fpinis , ac fic alternatim , fuperiora vero & juniora fo- ha folitaria funt ac fpinis deftituta. Folia hec funt fcabra;ab utraque parte glabra, fapore & odore Li- monacea, fed in ore funt acerrima: Arbufcule hz fub Mangi Mangi in aqua marina crefcunt , fi mare fit elevatum: Flores funt folitarii & cum Limonis Ni- pis floribus conveniunt, fed minores funt, ex quinque albicantibus petalis conftruéti, EXPLI- Tot dit veertig fle Hooftfluk behooren mede de volgena de Kleine zoorten van Limoenen of Liemesjes , dewelke nit bet 16 Hooftftuk van het AuCtua- rium van Rumphius hier overgenoomen zjn, Madurafe Liemis-Boom. Pt Eiland Madura beeft men een Jlag zoete Appels of zoete Lemoenen , aan kleine en welgefchikte boomp- jes, met fiyve takjes, niet boven de twee voeten boog , de eh zyn mede geboekt , en daar by een weinig geftreept. De bladeren Baan aan de ryskens enkeld , om- trent eenlidt van een duim lank, een duim breed zonder bert , met fyne evenwydige ribbetjes , enaan de kanten ef- fen ,engezoomt , ook ziet men geen doornen aan de ryskens, haar fmaak is klaar bitter , ook tegens den dach gebouden, ziet men dezelffte gaatjes als aan andere Lemoenen. De vruchten zyn rond, boven wat gedrukt met een kuiltje, in de grootte van een Mu/quets-kogel , Hagen altyd groen, en ftaan enkeld of twee by malkander aan een kort trosje. Onder een dunne fchel leid een week zappig vleefch mede verdeelt , als andere zoete Lemoenen. De [maak is zuur. achtig, doch met een fpeceryachtigen reuk, van coleur Oranje, daar in vind men een of zelden twee zaad-kor- rels, in degrootteen gedaante van een gerfte-korrel , aan beide einden toegefpift. Naam. Im ’t Latyn Limonellus Madurenfis > en Li- monellus Pumilus: Op Maleyts Lemon Madura. Het draagt zyn naam van 't Eiland Madura, in den [choot van groot Fava gelegen, van daarze oorfpronkelyk zyn, en werden op Batavia in de boven neerftig onderhouden. Gebruik. Zy werden raauw niet gegeten , maar men legtze in Syroop , met een en tavee blaadjes aan een vrugt, dan werdenze aangenaam zoet , en onder ander Banket- werk opgefchaft. Hier by zal ik noch voegen een wilde zoorte van kleine Lemoenen , die ser in " jaar 1694. tot myn kenni[fe is ekomen, en van my genaamt werd Limonellus Àngu-- ofus, wiens boom niet boven een been dik werd, doch in "t gemeen blyft by een arm dik, laag , en bogtig, de takken zyn krom , en knoeftig. De bladeren Baan aan't uiterfte digt achter malkander , en de acbterfie bebben by baaren oorfpronk twee doornen in een Jcberpe winkelhaak, of triangel [baande , bebbende wel de grootte en lengte van emon-Nipis-bladeren , dog achter geen bertje gelyk an- dere Lemoenen , 2. en 3. duimen lank, o. vingers breed, van voren meeft rondt „en eenigzints in tween gekloven, de kanten zyn effen, ongezaagt, doch een weinig bochtig , aan de boven-zyde gladt , maar de oude bladeren zyn aan de onderfte zyde wat ruig, met pas kennelyke adertjes, gewreven riekenze na Oranje, doch flappelyk. Het bloei- zel is noch onbekend. De vruchten verfebillen van alle andere Lemoenen , wantze met Lemon-Maas de kleinfte, in de grootte van Vidara-Laut overeenkomen, waar van die grootfte regt vierkant zjn , de kleinfte zyn met ©yf ruggens afgedeelt, en de zyde wat ingevallen; meerendeels groen, doch in bee € trekkenze mede d > Onder een ei zj chel vind men vier en Platte langwerpige korrels , leggende in celletjes met at kleverige EM EA OT ec onbequaam te eeten, docb oan reuk als Lemon- ipis. : aam. In "t Latyn Limonellus Angulofus: Op Ma- leyts Lemon Utan Bafagi. Plaats. Hy is e gevonden, als gezegt, Ao. 1694. achter de Negory Hative, omtrent bet ftrand , onder bet moerasachtige Mangi Mangi bofcb , en is by de Inlanders nog meeft onbekend. -S. De bladeren, en doornen gelyken meeft na Bilak; want in "t midde van de fcherpe winkelbaak [laat een bladt. Kort daar boven [laat een enkeld bladt , zonder doornen, en zo voorts verwiffelt, „ doch de woorfte eń jonge bladeren ftaan meeft enkeld , en zonder doornen. De bladeren zyn flyf „ en ter wederzyde gladt. Vanreuk en fmaak gere > doch vry fcberp in de mond. De boompjes onder de Mangi Mangi , ftaan in Zee-avater , als 't water boog is. Het Pili Don enkeld , en gelykt na dat van Lemoen-Nipis doch kleinder , van 5. witach- tige blaadjes t zamengejtelt. ven UYI- 727247 y A NĄ |= “Tab. XXXII., Lag. ZA. Wr 7 AM MAW hs UN MAL d PŁ W NNNM ANNĄ ÁS IN U NS SS SS SR SS NE SSS SSS ANS SS AS IS NS SS NARRA U NUO N RS ANDY RASS SS SN S X S SS EN ^ di, É Z LLL 77,7, 8 LLL. 77 DO 7 D» TA UN GA AA M MAM Lith = SS U ANS DAC 7 DOD ZOP, Z thy Wty AM 7 LS St I j MMU, Y 7 WAM MAŁ 4 7 ON WH WM / UM, Y W VW Jj NA) WY y \) Af GH M Y W ANS ANN KAY » SS) Mi 44, MNA A UA ZA Yh m UM MI A 0 Y Wy YG We ZZ ROD ^ y M, (A W "f, AN U O D WM UU MM WM Uy, MU /, 47, A Z HI Y Yh f y Y YA WA WU SÉ Dh II Boek. XLI. Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 11 Tabula Trigefima Prima Ramum exhibet Limonelli Madurenfis , feu Lemon Madura ; qui in Valent. pag. 190 itidem commemoratur. i Tabula Trigefima Secunda Ramum exhibet Limonelli Angulofi , qui Lemon Utan-Bafagi incolis Malaice vocatur. CAPUT QUADRAGESIMUM ^ PRIMUM. — Aurantium Acidum: Lemon Itam. Mnibus Indicorum acidorum Limonum fpeciebus defcriptis, reftat,ut de Malis Aurantiis quoque agamus , que peculiare conftituunt genus , & neutiquam artificiofa oculatione vel infitione ex præ- cedentibus produci poffunt, uti quidam Europzi feriptores id falfo putarunt & feripferunt: Hec enim . poma per totam crefcunt Indiam in folo naturali, & apud tales populos „qui artem infitionis non noverunt, neque callent: uti & certus fum in Occidentali mundi parte nunquam fuiffe inftitutam , ubi que in Mauris. tania ac Guinea, quam in Occidentali India, ejusque infulis tote occurrunt filvz fponte crefcentes horum Aurantiorum quz fine dubio natura fua ibi proger- minarunt. Orientalia vero hec poma quodammodo differunt ab Occidentalibus, uti in fubfequentibus id demonftrabimus, dividentes illa in acida & dulcia. Primo itaque Aurantia acida, vulgo Lemoen Itam di&a, in excelfis crefcunt arboribus , quarum trun- cus eft fatis craffus, non rotundus, fed angulofüs , & areis feu fulcis quafi excavatus: Ejus rami plurimum eriguntur: Foliaque poft Pompelmoes maxima funt, „fed pars cordata minima refpeétu reliquorum: Totum enim folium quatuor vel quinque pollices longum eft, cujus pars cordata transverfum modo digitum magna eft , & anguftiffima, ad oras fere non ferrata, in acumen definens, glabrior & obfcure magis virens quam in rioribus , notabilibus coftis transverfalibus ac finuofis iftincta , fique fricetur folium , fortem ac fulphureum fpirat odorem. | | | Spina longiores funt quam in ullis aliis generibus, & longitudinem vulgaris acus adequant, funtque fir- miffime & acute pungentes , precipue in junioribus & longis flagellis, in quibus digiti circiter longitudinem habent, ex vetuftioribus vero ramis & rachibus plu- rimum decidunt, ita ut innoxie tractari poffint , fique arbor diligenter a flagellis depuretur, facilem przbet adfcenfum : Juniores vero arbores quam diu bra- chium nondum craffe funt, ubique tam in trunco uam ramis fpinas gerunt acutas & horrendas: Flores unt quoque albi, & ex quinque petalis conftrućti , uti precedentes, fed paulo majores. Fructus fere fpherici funt, ab utraque parte parum compreffi fine tuberculis , undique autem foveolis notati, colorem gerentes ex viridi nigricantem, licet penitus fint maturi. Si vero nimis diu ex arboribus dependeant , ab una fepe parte crocei feu aurantii funt coloris, ac quidam etiam in totum aurantium acqui- runt colorem, fed hi jam nimis maturi & emarcidi habentur. Horum cortex fulphureum fpirat odorem, fed minorem dulcibus malis, & craffitiem circiter ha- bet maximi calami. Interna caro feu medulla in de- cem fegmenta pelliculis feparata & divifa eft ita tamen arcte & firmiter que fibi invicem adherent quam exte- riori cortici, ut non ita feparari poflint, ficuti in dulcibus malis. Medulla autem ifta fuccofa admodum eft & muco- fa, viscofa quoque & acidula,uti in Hifpanicis acidis Au- rantiis , fed non ita grata eft, & cum parva mixta ama- : ritie; De een - en - dertig fle Plaat Vertoont een Tak van de Madurafè Liemit of Lemon Madura genaamt, welke mede by Valent. pag. 190 voorkomt, De twee - en - dertig fte Plaat Vertoont een Tak van de hoekige Liemis, die Lemon Utan- Bafagi van de Inwoonders op 't Maleyts genaamt wert, SLL HOOFTSTUK. De zuure Oranje- Appel-boom. Lle de zoorten van de Indifche zuure Lemoenen bier A voor befcbreven zynde , zo volgen nu ook de Oran- je-Appelen , of de Aurantia, dewelke een byzonder geflagt op baar zelven maken , en geenzints door konftige enting van de voorgaande geflagten woortgbragt zjn, ge- lyk zommige Schryvers in Europa gemeent en voorgege- ven bebben : Want deze Appelen. waffen door ganfch In- diën, met of in een vafte gedaante, en ook by zodanige Natiën; die de Enting. niet en kennen, nog verfłaan: gelyk ik wel verzekert ben, in de Wefter-deelen des we- relts ook nooit gefchiet te zyn „en alwaar men zo in Mau- ritanien, als Guinea, en Weft-Indiën , midsgaders baar Eilanden in ’t wild gebele. Bofjcben. van. Oranje-Appelen wind, buiten twyfel aldaar van nature waffende: Doch hebbende de Ooft-Indifche Appelen nog al eenig verfchil met.dé Wefterfche, gelyk wy aanwyzen zullen, verde lende dezelve in zuure , en in zoete. 1. De zuure Oranje-Appelen, in 't gemeen Lemoen Itam genaamt , waj aan een volflagen boom , zynde de flam wel dik, doch niet rond, maar wat boekig, en als met geuten uitgeboldt : De takken flaan meeft regt over- eind: Het blad is wel bet grootfle ; naaft de Pompelmoes, maar bet bertje bet kleinfte , na proportie van de andere: Want ^t gehele blad is wel 4. a 5. duimen lank, waar wan bet bert maar een dwers-vinger beflaat , en zeer fma} is, aan de kanten bykans ongezaagt , van voren toelopen- de, gladder, en fwart-groender dan de vorige , met ken- nelyker dawers-ribben, en die wat boglig, tm 't vryven Jterk , en fwavelachtig zjn. De doornen zyn langer dan aan eenig ander gejlagt , te «eten, zo lang, als de ordinaire nai-naalden , daar by “zeer lyf, en fteekende , inzonderbeit aan de jonge en lan- ge gerten of looten , daarze bykans een vinger lank zyn , docb van de oude takken , en ryskens vallenze meeft af , zo dat men ze zonder fchroom bandelen mag , enzo men den boom naar- ftig en wel van de fcheuten zuiverd, dan kan men bem ook gemakkelyk beklimmen: Maar de jonge bomen , tot dat- ze een arm dik werden, zyn zo de de, als takken s over al met yzelyke en flyve doorns bezet. Het bloeizel is mede wit, en van vyf bladeren gemaakt, gelyk de vorige, of ook wel wat grooter. De vruchten zyn byna regt rond, en van onder en boe wen een weinig plat, zonaer bulten, doch rondom met kleine kuiltjes , van verwe /wart-groen , al zynze ook ryp: Doch alsze te lange aan den boom bangen , beginnenze aan de eene zyde wel wat boog-geel » s Oranje-verwig te werden, en zommige werden ten laatften ook in "t ge eel geel, maar die rekend men dan voor over-ryp , of uitdro- gende. De fcbelle beeft een fwavelachtigereuk , doch wat minder dan die van de zoete Appelen, en is omtrent zo dik, als de grootfte penne-febaft: Het binnenfte vlees of mere is wel in tbién deelen, met vliezen van malkander gefcheiden: Maar bet zit echter zo vaft aan een , als mede aan de buitenfte fcbelle, dat men *t daar niet affobellen , of pellen kan, gelyk als van de zoete Appels. Zynde bet woornoémde binnenfte vlees zeer xappig , en wat fmerig , ook wynachtig zuur , even gelyk de Spaancbe zuure O- ranje om HERBARII AMBOINENSIS Liber IL cap. XLI ritie: In ejus centro plurima locantur officula femi- nalia oblonga, rugofa, & finuofa, que corticem ge- runt album & craflum , fub quo tenuis purpurafcens reconditur pellicula , que internam ambit albican- tem fubftantiam. Arboris lignum pallide albefcit & fatis durum eft, fed inde non multe vel magna fabricari poflunt ma- chinz , quum adeo obliquum & irregulare fit. Hec quoque fertilior eít quam ulla alia Limonum fpecies in hifce regionibus obvia, quum pertotum annum fru- ¿tus gerat, licet in quotidianum decerpantur ufum: In omni crefcit folo, fed potiffimum amat loca circa edes & hominum habitationes. : Nomen. Latine Aurantium Acidum: Malaice Lemon Itam h. e. Limo niger: Bandenfibus Uffe Mettin. Am- boinenfibus Uffe Metten. y E Locus. In omnibus non occurrit aquofe Indiz in- fulis ; In Java enim, Baleya, & Celebe ignotum eft hoc pomum, in Amboina funt copiofiora , in Terna- ta vero & Banda rariora inveniuntur. : Ujus. Licet Aurantia hec fucco plena fint > raro tamen in cibo, vel non ufurpantur, prefertim cruda, quum eorum fuccus, licet vinofus „ingratus tamen fit & cum quadam amaritie mixtus , in potum tamen rufticum Pons dictum adhibentur , ad quem Lemoen Martin opti- ma funt, licet hic infalubris fit potus, quum ex valde fibi contrariis preparetur rebus , que Crude mifcentur, fervens nempe Arack & refrigerans Limonum fuccus hujus bafes funt. ; æc porro nigricantia mala optime valent ad cu- prea depuranda & polienda , five fola five cum con- tritis carbonibus mixta: Unde cuprum nitidum eft & fplendens „fi aqua ftatim abluatur , & ad folem exficce- tur: Optima etiam funt ŻĘ capitis lotione , quum depurent admodum, ac fudores detergant, nec ita cutim mordeant ac precedentia, quem in finem pri- mum fub cineribus etiam torrentur, donec externe nigrefcant, & adufta fint, que tum diffecantur. Ad Caffombz colorem tingendum infervire quoque pof- funt, licet non fola fed aliis mixta Limonibus ; ac prius decorticanda funt , antequam fuccus exprimatur , quod etiam obfervatur, fi Cuprum hoc depuretur. Huic alteram fübjungam fpeciem , quz plurimum in Macaffara & Baleya occurrit , ibique Lemon Ma- ritsja vocatur h. e. Limon Crifpus, & Nitor Piperis , qui magnitudinem Limonis Nipis habet, vel paulo minor eft, fed ab utraque parte planus feu compreffus inftar Amboinenfium diens pomorum, externe ru- gofus eft, & ubique verruculis inftar Granulorum Pi- peris obfitus, unde & illud etiam nomen fortitus eft, cortex vero ejus eft tenuis, qui adeo facile decorti- cari poteft , ut medulla interna fit integra, ficuti in Am- boinenfibus dulcibus pomis ,ejus medulla eft acida, & a Macaffarenfibus in cibo quoque ufurpatur. ` Hujus ingens fpecies in Amboina occurrit, cujus frü&us magnitudinem habent capitis infantis, externe granulati , interne pauca EB officula , horum autem caro debiliorem dat faporem vulgari. - RAE LL EKA IIO Tabule Trigefima Tertiz, e Ramum exhibet Awrantii Acidi, quod Lemon Itam Malaice vocatur. Dm A. Funiorem ramum denotat fpinis fais adhuc armatum. CS RV. A DEB Uti Limonum , fic & Aurantiorum plurimze funt varietates, que a variis enumerantur auctoribus; eftque hzc Aurantium vulgare medulla acri. Ferrar, Hefper. 317. & Boerb. Ind. H. L. B. p. 239. ubi reliquas vide varietates , nec non plurimos citatos auctores in Sloan. Catal pl. Famaic. p.210. atque ele- gantem Figuram in Blackwel, Herbal, Tab. 349. &c. Hac porro fpecies nomine Lemon Hitam a Valent, in 4dmboin. p. 190 deferibitur, we CAPUT ranje-Appels doch zo aangenaam niet, maar vermengt met een kleine bitterheit: Omtrent bet midden zynze vol groote zaat-korrels , en die lankwerpig , gerimpelt , of wat bogtig , bebbende van buiten een witte dikacbtige Jchelle, en daar onder leid een dun ligt purper vliesken , ^t welk de binnenfle witte beeft omvat. Het bout is bleek-wit , en redelyk bard, maar men kan 'er geen groot werk van maken, om dat bet zo Jcbeef , bogtig » en wanftallig is. Zynde deze boom ook vrucht. baarder , dan die van eenige andere Lemoenen in deze ge- weften ; alzo menze bet beele jaar door , te weten, vrug ten aan de boomen beeft , boewel er dagelyks tot buisze- lyk gebruik afgeplukt worden. Hy war op allerlei grond, doch lief ft by de buizen en woningen van menfchen. Naam. fm 't Latyn Aurantium Acidum , na ’t Ma. leyts Lemon Itam , dat is fwarte Lemoen : op Banda , Uffe Mettin. Op °t Amboins Uffe Metten. Plaats. Men vindze niet op alle Eilanden van Water. Indiën, want op Java, Baley „en Celebes, zynze meeft onbekent , in Amboina zyn er veele, doch in Ternaten, en Banda vry wat minder. Gebruik. Hoewel deze Lemoenen vol zap zyn , zo wer. denze echter in de koft, of niet, of zeer weinig gebruikt, inzonderbeit raauw., om dat bet zap, boewel wynachti A een viezen fmaak , met een kleine bitterbeit heeft, doch men gebruiktze tot Boere-pons , waar toeze naaft de Le- moen Martin wel de befte zyn, hoewel bet nog al een op, gefonde drank blyft; om dat menze maakt uit zeer Bet, dende dingen, en die raauw te zamen mengt: namentlyk den beeten Arak, en bet verkoelende Lemoen-zap. Doch deze fwarte Lemoenen zyn wel de bequaamfte, om alderbande koperwerk mede te féburen, bet zy alleen ; of met gevrevene bouts-kolen gemengt : Waar van bet ko- "Per zeer blank wert , ‘wanneer men bet terftont met water af/poelt , en in de Zon drogen laat: Zy zyn ook alderbe- quaamft , om bet booft mede te waffchen, «vant zy zui- veren zeer , vegen bet fweet af, en byteń zo niet op de huid, gelyk andere Lemoenen, tot welken einde menze ook wel eerft onder heete affche laat braden, tot datze van buiten fwart en verbrant werden, en als dan Jnyd men- ze midden door: Ook zo kan menze gebruiken. tot het verwen van de Ca[fomba-coleur ; boewel niet alleen , maar by andere Lemoenen, doch als dan moet menze fchellen, ter menze uitdout , bet welk men ook doet , als men koper- werk daar mede wil fchuuren. == "_ Hier by zal ik nog een ander geflagt voegen, bet welk men neff op Macar, en Baley vind , en aldaar Lemon Maritsja , dat is Limon Crifpus en Nitor Piperis noemd, zynde "vam de grootte als een Lemoen-Nipis!, of wel wat kleinder , doch onder en boven plat, gelyk de Amboinze zoete Appels, van buiten rimpelig , em digt met vratjes, als met peper-korls op malkander bezet, waar vanze ook dien naam beeft, maar de fchel is dun, en laat zie zo wel af/chellen, dat bet binnenfte merg gebeel blyft , elyk de Amboinze zoete Appels, bet merg is zuur, en werd by de Macaffaren mede in bun koft gebruikt. Men heeft in Amboina een groote zoorte bier van, Wiens vruchten zo groot zyn dls een kints kop, van bui- ten mede gegranuleert, binnen met weinige zaaden, em bet vlees is wat laffer van fmaak dan aan 3 geemeene, ` UYTLEGGING Van de drie-en-dertig fle Plaat, Vertoont een Tak van de zuure Oranje-Appel, die Leman Itam op 't Maleits genaamt wert. ~- A. Wyft aan een jong Takje met zyn ‘doornen, AANMERKINGE . Gelyk van de Limoenen, zo zynder ook van de Oranjes Appelen zeer veel veranderingen , dewelke by verfcheide Schry- vers opgetelt werden: En dit is de gemeene Orazje - Appel, met een zuur merg of zap van Ferrarius befchreven in zyn Hefperid. en pag. 377 verbeeldt; zie mede de Index van Boer- have over de Leidze tuyn pag. 239. alwaar verfcheide zoor- ten aangehaalt werden ; en zeer veele Schryvers over deze zoorten vind men verzamelt in de Cataloge van Sloan, e? 210. = cen fraaye Figuur daar van in Blakwel. Herbal. Tab. 349. XC. Deeze zoort wert mede onder de naam van Lemon Hitam, by Valent. in Ambons befcbryving pag. 190, vermeldt. P = > ( AL. Tab. XXXIII. im. S 55 OOO ZZO TA 7 GI E U NU EAGLES RA == S GE ln ŻE e x KUR ; | S E 2A = + E : | à = É AXA TAS : aN SA Lag, 112. U Boek. XLII. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. i5 CAPUT QUADRAGESIMUM SECUNDUM. Aurantium Sinenfe. Lemon Manis T sjina. H fructus a quibusdam ex plebe Amboinica. indi- geni habentur, fed melius eft, fi cum ceteris Aurantia Sinenfia vocentur ob fequentes in pri- mis rationes. Hec arbor paulo altior eft ac precedens , ramis erectis ,, coma autem in rotundum extenfa eft & am- plior: Folia funt anguftiora & acutiora quam antece- dentis, tres quatuorve pollices longa , glabra , raris coftis donata , odoris priori fimilis. Pars cordata transverfum quoque digitum longa , fed adeo angufta ut vix cordis forma dignofci poffit, fed paulo latior eft quam Limonis Martinici: Juniores furculi longas & anguftas gerunt fpinas, in adultis vero arboribus nul- le confpiciuntur. Fruétus duplicem habet formam, ih una enim ar- bore mala majora funt quam in altera: Majora enim ` funt inftar precedentis arboris vel paulo minora, fpharica, excepto quod ppe pedunculum tuber ap- areat , & fuperius comprefla fint cum fovea inprefia. Reliqui corticis pars glabra eft, fed plurimis forami- nulis vel poris pertufa, fatis vero craffus eft hic cor- tex, fungofus , & facile a carne feparari poteft, exter- ne ex viridi nigrefcit, licet fructus fit penitus matų- rus; eftque porro amarus, fulphureus , & fortiffimi odoris, fique frangatur , talem emittit vaporem. _ Si hec mala fuerint decerpta , & aliquod per tempus fuerint depofita , una parte ita lutefcunt acfi vera au- rantia forent, fi vero in arbore matura & penitus fint crocea , exfucca cenfentur atque inutilia y queque ju- ftam plerumque non acquifivere magnitudinem , fed ita decidunt. Caro horum interna omnino eadem eft cum illa Hifpanicorum Aurantiorum , in plurima feg- "menta divifa, que omnia in orbem fibi mutuo jun- guntur, & in centro parvam formant cavitatem, fi- que ufurpetur hic internus globus feu decorticatum malum, caute depurandum eft a ficca fua lanugine; ue amara eft: Dein facile re feparari poffunt egmenta & comedi: Medulla hzc. interna eft ful- va, femi-pellucida, faporis dulcis, cum pauca vinofita- te: Officula ejus feminalia funt paulo oblonga , ro- tunda, & folida. e Altera horum Malorum varietas eft paulo minor & labrior „ab utraque parte compreffa , magis amulans ifpanica Aurantia , externe minimis foraminulis feu porulis pere » cortice tenui culmum circiter craflo; qui facile itidem feparatur , -ejus caro eft inftar ante Cedentis, hecque fpecies in arbore magis lutefcit „fi- que deponantur parum , hec mala penitus crocea funt ac vera Aurantia: He arbores in. Amboina non funt fertiles , faltem non omni anno dant fructus, atquć ar- lores jam adultas effe oportet , antequam fructus pro- ducant, locum amant planum, Soli bene expofitum , unde illarum , que in Amboinenfibus frigidis cre- fcunt montibus, fructus lente maturefcunt , funt- ué plerumque acidi: Arbor ipfa non admodum enefcit, fed fepius acidum exftillat fuccum , & copio- fum exfudat gummi , tumque per unum alterumve an- hum plures fert fruétus, qui plurimi etiam in arbore lutefcunt , ac dein perit arbor. Hoccé malum vix preveniri pren, fed per aliquod retardari témpus, fi nempe arbor ifta perforetur , ut fuperfluus exftillet fuccus, alii autem ingentem ferreum transfigunt cla- vum per truncum. Nomen. Latine Aurantium Sinenfe: Belgice Sinefe Appels. Malaice Lemon Manis Tsjina , quod nomen wl- time. feu minori fpeciei optime convenit, quum in Sina frequenter crefcat , & a Sinenfibus faccharo con- dita ubique transmittatur. Quidam vero, uti dictum fuit, hofce fructus vocant mala dulcia Amboinenfia , praefertim mes fpeciem, quam Amboinenfes plu- rimum in fuis colunt montibus , Portugallis dicitur Laranza; Hifpanis Naranza , fed Indis Portugallis Limondoce. Verum hujus generis Latinum nomen eft Malum Aureum a & Hefpericum , undequidam Zeit om. IT, 0- digt. XLII. HOOFTSTUK. Sineefe Oranje Appel - Boom. D* vruchten werden by eenige van bet gemeene volk op Amboina voor inlands gebouden , maar men doet beter , dat menze met de meefte part Sineefe Ap- ` pels noemt , en zulks om de ie Ged redenen. e De boom is wel zo boog , als voorgaande , met regt over eind ftaande takken, de kruin wat ronder , en meer’ uitgebreit. De:bladeren zyn wat fmalder en fpitzer dan de voorige, drie en vier duimen lank , gladt ; met weinig ribben, wam reuk. als de voorige ; bet bert is mede cen dwers vinger lank , maar zo final, dat men qualyk de ge- daanie van een bert bekennen. kan, doch echter nog wat breeder als aan de Lemoen Martin. De jonge fcheuten „bebben mede lange en ranke doornen, maar aan de vol- waflene boomen ziet men der geene. De vrucht is van tweederlei gedaante 3 want de eene Adi rci. grooter Appelen als de andere: Zynde de grootfle bykans als de voorgaande „of wat kleinder ; regt rond, bebalven datze by den fteel een bult bebben , en van vooren wat plat zyn, met een kuiltjes de reft van de Jebel is wel effen; maar met veele merkelyke gaatjes, of poris bezet, redelyk dik, voos, en laat zig ligt van bet. vlees aftrekken , van buiten blyftze fwart-groen , als de voorige, al iffe ook geheel ryp: wyders bitter , frwaveligs’ en zeer fterk van reuk, in "t breeken een damp van: baar gevende. : : | - Deze Appelen, wanneeze zyn afgeplukt , en een tyd lang leggen , werden aun de eene zyde zo geel als Oranje” Appels, maar die aan den boom gebeel of te a acht men droog, em ondeugende y en die ook gemeenelyk baar volkomen grootte niet’ bekomen; maar zo afvallen. < Het: binnenfte. vlees is, gebeel em al, als dat van de Spaanfe' Oranje Appels site wetens im veele fneetjes verdeelt y die allé in de ronde tegens malkanderen Doan. en in de: midden een kleine bolligbeit maken. en men moet dezebin-: nenfte bol of gefchilden Appel wel ter degen zuiveren vam bun droge emp a , om datze bitter is: Daar na kan menze van malkander trekken , en ieder deeltje in 't byzonder eeten , bet binnenfle merg isrood-geel , half door- Jcbynende , zoet van fmaak , met een kleine wynachtigheit, de zaat-korrels zyn een weinig lankwerpig , rond, en De tweede zoorte van deze Appelen is wat kleinder , en-effender , van onder en boven plat, en de Spaanfe Ox» ranje-Appelen wat nader bykomende; van buiten met zeer kleine poris 3 gaatjes als gepickeert , met een dunnefcbel-. le, pas een ftroo-balm dik, die zig ook ligt laat aftrekken; Het vlees is als dat van de vorige, deze zoorte werd wat ger aan den boom, en zoze wat leggen, gebeel geel als regte Oranjen, Deze boomen drdageń in Viet. na niet béel wel, immers niet dile jaaren, en bet moeten al volwafJen boomen zyn, eer zy beginnen vruchten te krygen, zy willen een vlakke grond hebben, en wel ter Zonne ftaan , dies der genen, die in "t Amboinfcbe koude gebergte walfchen , baare- vruchten langzaam rypen, en meeft zuur blyven, by komt ook tot geen grooten ouder- dom, maar begint dikwils een zuur zap uit te tranen en veel gom uit te fweten, dragende een jaar of twee, bui- ten gewoonte veele vruchten , die: ook meeft.aan.den boom geel werden, en daar op gaat by uit. Deze plage kam. men qualyk voorkomen, maar wel een tyd lang veráchte- ren, namentiyk als men een gat in den ftam boort, en daar door een party overtollig zap doet uitloopen: Zommi- ge flaan ook wel een groven yferen fpyker in den flam. — Naam. In t Latyn Aurantium Sinenfe ; na "t Duits Sinefe Appels, op Maleyts Lemon Manis Tsjina, welke naam de laafte en kleinfte zoorte beft of naaft toes komt , om dat die in Sina veel waft, en door de Sineezen geconfyt zynde, over al vervoert werd: Zommige, als gezegt , noemenze Amboinfche zoete Appels ; inzonderbeit de eerfte żoorte, die de Amboineefen veel in baar geberg- te bacenen , of cultiveeren: Op Portugees Laranza: Op Spaanfch N aranfa, maar op Indiaans Portugees Limon- doce. De regte Latynfe naam van dit geflagt , is Ma- lum m » en Hefpericum, waar van zommige me- : nen mm HERBARII AMBOINENSIS Lider Il. cop. XLII. Pomum Aurantium & Italicum Pomeranfi derivatum effe. - Ego.vero puto cunéta hec nomina ortum fuum duxiffe a-nova Greca voce vepérrier, & hoc ab Ara- bico Nerang, vel Perfico Naring feu Waran , quo hunc denotant fructum , quam vocem fine dubio Occiden- tales Athiopes olim in Hifpaniam induxerunt, quod poftea in Naran/a degeneratum fuit. Novi vero La- tini nominis originem ignorantes dicunt Aurantium , quod melius cum aureo colore & nomine Pomi Aurei quadrat: Javanis dicitur Djerroc Lech, Macaffarenfi- bus: Lemo Songaléa h. e. Limores Sinenfes , Amboi- nenfibus vero Mafufu. Sinenfibus Tyng-Cam. Romani cuidam Palladio honorem & gloriam tri- buerunt , quod primum Afiatica Citria & Limonia mala in Italiam adduxerit, hocque de illis fructibus forte verum eft, de Aurantiis vero neutiquam , quum nomen Hefperium Pomi fatis declaret, ex occidentali- bus mundi partibus proveniffe, ac preterea, quum Orientalia, ac przfertim Indica aurantia ab Hifpani- cis & Occidentalibus nimium differant tam foliatura, quam colore fru&uum viridi, inde & facile conclu- dendum eft, neque Occidentalia Aurantia ex Orienta- libus, neque e contra Orientalia ex occidentalibus , ac multo minus utraque hec per artem & infitionem Citriorum effe producta vel propagata. Locus. In omnibus fere Orientalibus infulis repe- fitur, uti in Java, Celebe, & Moluccis , usque in Amboinam. f -Ufus. Plurimum cruda eduntur hzc mala calidiori- bus diebus, ad ftomachum refocillandum , fed optime vacio:conducunt ftomacho. -Chinenfes in fua patria elegantiffimos fphericos habent fructus ex fecunda fpecie; qui vulgaribus minores funt „ quos totos fac- charo condiunt „ac quasdam hifce incidunt fiffuras, pla-. ue comprimunt forma majoris difci , in quibus nul- ła vel pauca admodum obfervatur amarities, quique enis ollis ex Sina in alias transferuntur regiones: “hinenfes Javam inhabitantes fimili. illos. condiunt modo, fed non ita eleganter faccharo obducere. no- nint ac in Sina hoc fit. Eadem quoque mala Chinen» fesiftiin alias transferunt terras penitus ficca , & inter chartas confervata, que gratiffima funt egris. SO Tabule Trigefime Quarte, | Qie sramu exhibet. Aurantii Sinenfis, quod Lemon Manis “sine Malaice vocatur. A. Funiorem denotat vamum fpinis armatum. B. Frućłym feparatum , & majori expreffum. fpecie, ut melius; dignofcatur. Spee EnV. A T IO. Malus Aurantia Sinenfis vocatur haec arbor a fonfłone. in Dendrol. p. 26. & in Slaw; Catal. pl, Fam. p. 211. & Au- rantium Sinenfé a Ferr, in Hejper. p. 430. eftque illa, que Malus Aurantia humilis a Ca/p. Baub. in Pinac p. 436. apud Phikn, in Almag. pag. 238. vocatur, & Mala Aurantia Si- senfi a Valent. în Hiftor. fompl. reform. paz. 212. & in „Amboin. defeript. pag. 189. S sgg SERA villa, em Malus Aurantia regia”; diilcis; Zeylanita’ vocatur in Thef Zeyl, Pag. 39+ &c. 3 Ges: É CAPUT nen Oranje-Appel , en bet Italiaanfe Pomeranfi gederi- weerd zyn: maar ik oordele, datze allegaar afkomjtig zyn van bet nieuwe Grieks Nerantion, en °t zelve van 't Arabifche Nerang , of bet Perfiaanfe Naring , of Naran; «vaar.mede zy deze vruchten benoemen, en bet welk de Wefter/che Moren buiten twyfel eertyds in. Spanjen, zul- len gebragt bebben, en daar men dan Naranfà van ge- maakt beeft; maar de nieuwe Latiniflen , des woords oor- _ Jpronk niet verftaande, maken daar van Aurantium , om dat bet beter met de gout-verwige coleur , en den naam Pomum Aureum zoude overeenkomen , op Javaans Djet- roc, Lech, op Macaffaars Lemo Songaléa, dat zyn Sineeze Lemoenen; opt Amboins Mafluffu. Op Sinees Tyng-Cam. 1 De Romeinen bebben eenen Palladius de eer toegefcbre- ven, dat by de Afiatifcbe Citroenen, en Lemoenen voor de eerftemaal in Italien zoude gebragt bebben, en dit kan van die vruchten wel waar zyn, maar van de Oranje- Appels geenfints , om dat den naam Pomum Hefperium genoegzaam witwyfl, datze uit de Wefter/cbe deelen des weerelts oorfpronkelyk zyn „ en ook, om dat de Orientaal- fcbe, inzonderbeit de Indifche Oranjens te veel van de Spaanfche en Wefterze verfchillen, zo aan bladeren, als ` aan de groenbeit van de vrucht. En waar uit men dan ook ligt efluiten. kan, dat nog de Wefterfche Oranjen van deze Oofterfcbe , nog ter contrarie de Oofterfche van de Wefterfche , en veel min alle beide, door konft van En- ting van de Citroenen voortgebragt pa laats. Men vintze bykans door alle de Oofterfcbe Ei- landen, als Java, Celebes, en de Moluccos , tot in Amboina toe. Gebruik. Zy werden meeft raaww gegoten y by bete dagen, om de mage te ververfchen, doch zy pafen beft in een lege mage: De Sineezen bebbenin baar Land, van de tweede zoort, zeer fraye ronde Lemoenen, een flag kleinder , dan de gemeene , dieże weten geheel te confyten, doende maar eenige fneden daar in , en drukkenze dan plat neer , in de gedaante van een groote fehyf , énwaar in men ook geen, of immers gants weinige bitterbeit pe waar werd , werdende ook met gebeele Potten vol uit Sm na andere plaatzen vervoert: De Sineezen op Fava woon- achtig maken dezelve insgelyks , doch konmenze zowel niet cündalifeeren , als in Sina gefcbiet : Wan dezelve Lem: nen brengen de gemelde Sineezen ook wit baar land eenige; die gebeel gedroogt zyn , en tufJeben pámpier bewaart worden, vallende zeer aangenaam voor zieke luidén. — UYTLEGGING ice t e JM à Di A j mE de vier-en-dertigfle Plaat, - Dewelke vertoont cen Tak van de Sineefe zoete Appelen, die ` Lemon Manis Tsjina op Maleits genaamt wert. - ia A. Wyft aan een jonge Tak met Zyn dóomen nog bezet. | B, Een afgezonderde vrucht, en grooter verbeelt, op datze - beter onderfcheidem zoude kunnen werden: ft: e TD AANMERKING E: . Deze boom werd: Malus Aurantia Sinenfis genaamt van Fonftomin vy: Dendrol pag. 264 en by Sloan, in, de Catal van de Jamaifé planten pag. 2x1. en. Aurantium Sinenfe van Ferr, in zyn- Hefperid. pag. 430 „en is die boomy die de laage Oranje- Leg van Caf? Bob, in zyn Pizax genaamt wert, als mede by Plukn. in Almag p. 238. en Mala Aurantia Sinénfia van Valent. in Hiftor. fimpl. reform. p. 212. eñ gemeene, Sineefe Appel van Valent. in de befchryving van Amboin, p. 189. welké verders dezelve is, die Malis Aurantia regia 9 Zeylarica genaamt werd in myn Thefaur.' Zejloń. Pas. bg: eg 77" E PF ad t p HA A II Boek. XLII. Hoofift. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. CAPUT QUADRAGESIMUM TERTIUM. Aurantium Verrucofum: Lemon Ma. nis Befaar. JNter cuncta Limonum genera hzc arbor altifimum erit truncum, & comam, fed ejus rami non ita fant ereéti ac in præcedentibus : Juniores arbores raras gerunt Ípinas, in vetuftis vero nullæ apparent, vel faltem earum veftigia in rachibus apparent iner- mia nec pungentia. Folia prioribus funt fimilia vel paulo majora, ultra quinque pollices longa ; tresque digitos lata, fuperius acuminata , ibique parum den- tata. Pars cordata eft parva , nec fere dignofci po- teft, prefertim in adultis arboribus, in junioribus e- nim eft longa & anguíta, ubi magis fefe diftinguit; Odor debilior eft quam in antecedentibus, floresque ex quinque itidem petalis conftant oblongis & albi- cantibus, retroflexis , majoribus quam in reliquis, ex- ceptis floribus Pompelmoes , quibus grato fuo odore etiam proxime accedunt. Hujus fructus majores funt precedentibus Aurantiis, binos circiter pugnos craff , perfecte fphzrici , fed va- riis magnis & duris verrucis , acfi furunculi effent, obfiti; non autem ita ex nigro virefcit cortex ac prioris, fed magis pallefcit , qui non ita craffus ac fulphureus eft ac precedentium , firmiffime interne nectitur carni, ita ut non fit avellendus, fed cultro abícindendus, caro variis itidem „fed fimplicibus con- ftat & feparatur pelliculis , qua autem in fegmenta Deise feparari poteft uti in aliis Aurantiis, nec ita fulvet ac in precedenti , fed flavefcit , femi-pel- lucida eft, & dulcior atque fuccofior quam in priori, unde a pluribus ipfi prefertur: Hec enim dulcedo non ita mixta eft cum vinofo illo fapore , fed debilior eft ad Ceraforum faporem accedens. Officula feminalia funt copiofa & majora quam in antecedentibus „ nec in mali centro cavitas apparet: Amboinenfes hunc negligunt nec colunt frućtum, quum frigidiores montes tolerare nequeat , fed folum amat fabulofum & nigrum , cum arena mixtum , & So- li bene expofitum, quale in pagis circa edes prepa- rari poteft: Ab Europzis magis plantatur quam pre- cedens, quum citius crefcat, & prius fructus gerat, & plerumque fertilior fit proxime antecedente; Nomen. Latine Aurantium Verrucofum , Belgice zoete Appelen: Malaice Lemon Manis Bezaar , quidam au- tem Amboinenfium illum vocant Lemon Tsjina, quun a Sinenfibus hic habitantibus plurimum colatur: Ter- natenfibus dicitur Siricaya : In Sina duplicia funt hec fala, primo vulgare, quodhicloci vocatur Bit-Cam, h. e. Limo Regius: Secundo Seng-Cam , hecque duplo majora funt vulgaribus , fed non ita dulcia. Locus. Hac fpecies non ita vulgaris eft ac prece- dens, quum a Chinenfibus aliisque peregrinis aliunde ih hafee tranflata fit infulas. Ufus. Cruda tantum comeduntur & cum tragema- tibus menfis inponuntur, quum cortex exterior cul- tro fit abfciffus , ejus caro non transverfaliter , fed ò- blique in fragmenta diffecanda eft, internaque gleba in totum fervatur, quantum fieri poteft, quum plu- rimum conftet ex variis fimplicibus & majoribus afii- culis ,- arctiffime fibi inpofitis: Chinenfes hec cónce- dunt aurantia plurimis egris ad ventriculum refocil- landum & appetitum excitandum , quum nullam ha- fudores excitent. Monendum tamen hic eft, hzc mala poft prandium , fi ventriculus vario ciborum ge- nere, ac prefertim lacte fuerit repletus, tion nimis avide effe devoranda , liec enim tum affumpta , cho- lericum fluxum fepe cauffarent , uti expertus hoc fui in tota familia nobiliffimz domus , quz folebat poft latis ufum hzc comedere mala. Tomé, II. Ín 115 XLI. HOOFDSTUK. Zoete Oranje- Appelboom. Ou alle Lemoenen geflagten is dezen boom «vel de boog fte van ftam en kruin, doch de takken Joan zo regt niet als aan de voorgaande: De j onge boomen» bebben weinig? doorns , en'aan de oude ziet men "er geen of flegts eenige overblyfzels aan de ryskens 3 doch die niet en fteken: De bladeren zyn de vorige gelyk, of ook «vel „wat groater , ruim y. duimen lank, en drie vingers breet; van vooren. met een fpits, en aldaar weinig getand. Het bertje is mede klein, en pas kennelyk , inzonderbeit aan. de volava/Jene bomen , want aan de jonge is bet wel lang en fmal; doch evenwel kennelyker : De reuk is wat flap- Per dan aan de wooriges en.bet bloeizel beftaat mede uit vyf lankacbtige witte blaadjes , achterwaarts overgebo- gen wat groter dan de voorgaande, bebalven die van de Pompelmoes , dewelke xy in liefelykbeit van reuk ook web bet naafte komen. £m fes ir: . De vrucbten zyn ook grooter dan de voorgaande Auran- tia, en bykans twee vuiften uitmakende , regt rond , doch met verfcheiden grote, en harde wratten: als bloet-vin- nen bezet, Moelle oen niet als de vorige , maar wat lichter; De fchelle die ook zo:fwaar en Jwavelig niet is als de vorige, bangt of zit zo vaft aan't Ga $ vlees, dat menze daar niet aftrekken, maar met een mes affchel- len moet: Het vlees is ook wel met verfcheide , doch enkel- de welletjes van malkander y dheiden » maar men kan bet geenfints in fneetjes of deeltjes van malkander trekken , gelyk de Oranje- Appels , woorts is bet ook zo rood-geel niet als dat van de voorige; maar ligt-geel , balf door- Jcbynend , ook zoeter ; en zappiger dan de vorigen > en waaromze by veele dezelve voorgetrokken of beter geacht, worden: want deze zoetigbeit is met geen merkelyke wyn- achtigheit gemengt, maar wat laffer,-en meer na den Jmaak wan de zoete ker(Jen trekkende. * - „De Zaad-korrels zyn vele en grooter dam de dori e, makende in 't bidin van de vrucht geen bolligbeit. ‘De Amboineezen bavenen of cultiveren deze vrucht gantfch niet, om datze bet koude gebergte niet wel verdragen kon- nen, maar willen een mulle; en fwarte grond hebben; met wat zant gemengt, en wel ter Zonne ftaan » gelyk men in de Negoryen omtrent de Huizen hebben kan PH werd van de Kuropiaanen meer Beplant , dan de vori e, oin dat by baaftiger op/cbitt, en vroeg draagt, ook door- gaans vruchtbaarder is, dan de voorgaande: Naam. Jn °t Latyn Aurantium errucofum , in 't Duits Zoete Appelen, na 't Maleyts Lemoen Manis BESAAR, doch zommige Amboineezen noemenze Lemon -Tsjina , om datze van de Sineezen , albier woonachtig , meeft gebavend werden, op Ternaats Siricaya: in Sina zynze tweederlei, 1: De gemeene en hièr te Land he- kende bieten Bit Cam, dat is Honing-Lemoen. o. Seng- Cam, en deze zyn tweemaal grooter dan de gemeene , doch niet zo zoet. | Plaats. Men vind deze zoorte 20 gemeen niet dan de voorgaande ; wantze zyn door de Śineczen , en andere vreemdelingen van elders eerft op deze Eilanden overge- bragt. i rast bruik. Zy werden miede alleenlyk rauw gegeten, en onder bet banket-werk opgezót , de buitenfte Schelle met een mes afgefcbelt zynde , zoo moet men bet vleys niet dwers , maar in fcbuinze ftukken fnyden, latende de bin- menfte klomp zoo veel gebeel , als men kan, om dat by meet beftaat uit enkelde groote korrels , digt op malkander gepakt: De Chinezen laten deeze Limóenen toe in meeft alle ziekten, om de mage te ververfchen , en appetyt te : l $ à i „verwekken , om datze geen wynachtige Jcherpigheidt by beant vinofam acrimoniam ac precedentia, ac non ita. ‘bun bebben als de vorige ep minder bet fweeten veroor- . zaken. Echter moet tk bier nog een waarfchouwing by- voegen , namentlyk dat men deze Appelen na den eeten A als men "t lyf met veelderley lekkere koft , inzonderbeit met melk-/pyze opgevult beeft , niet te gulzig moet infavelgen > avant deze Lemoenen daar op komende , zomtyds uel bet bord veroorzaken, gelyk ik ervaaren heb aan een gebeele Familie van een voornaam búis , die bet in gewoonte bad- den, ng de melk deze Appelen te eeten, 2 ła uó HERBARII AMBOINENSIS © Liter II. cap. XLIII In Banda alia reperitur fpecies, que dulciores ge- rit fructus quam precedens , ejusque mala ubique ta- libus obfita funt verrucis, & caro ejus interna eft al- ba, & penitus dulcis , quum fit matura , immo dulcior Batavicis , ibique vocatur Limon Pouleron , licet quoque in Plo Ay occurrat, — ` AA In Madura quoque dulcium Limonum fpecies inve- nitur, que omnium minima eft, immo minor Limo- ne Nipis cortice tenui, nec amaro, ejusque caro in- terna plurimis conftat granulis mollibus , optimeque infervit condito, quem in finem ufurpatur a Chinen- fibus Grieffeckam inhabitantibus, que e regione Ma- dure eft fita. . Nomen. Latine Aurantium Pumilum Madurenfe. Ma- laice Lemon Suafi & Lemon Colte. SEM Ut rami quum Limonum fpecierum tali modo eponantur & tranfplantentur, ut intra paucos men- pay her gerant, Eli endi funt vetuftarum arborum tales rami , qui flores fere vel gemmas emittunt, hi lapide feriendi funt per palme latitudinem a trunco, donec cortex leniter fit contufus, ubi pingui ac præ- anti terra obducendi funt, que, ne decidat, Bam- perm folio’ fifo vel alia textura eft: obvolvenda , talis autem ramus pe quinque vel fex feptimanas fibi relinquendus eft, donec putes contufum -hunc corticem radiculas in terram emififfe:- Dein diffece- tur fub filo Bambofz folio vel integumento , E tranfplantetur tali modo in cifta bona & pregnanti terra repleta ; eodem adhuc. menfe completos da- bit fruétus.; fed non pluries nifi femel vel bis, dein enim petit, fi vero fertili committatur folo , in ; ectam excrefcit arborem „ qui vulgaris , fed fimul roficuus eft mos Cinenfibus Bataviam inhabitanti- bus; qui certos fibi locant hortos , vel aliquam terra partem pro quadam annorum ferie , & hac arte effi- ciunt, ut mox fruétus conquirant ; ceterum ut vetufte arbores fint fertiles, plurimi ipfarum rami amputan- tur, clavusque ingens per truncum transfigitur , quod idem fieri poteft & conducit arboribus /Vanca & Bon- és ren. EM S ETPLICATID z abule Trigefime Quinte, | Que. exhibet tamum Aurantii das verrucofi , Litt, A: e M AS E dx ide nod SB * vos produxit frućłus quafi racemofos , atque hic ramus ex Laricque transmiffus fuit, OBSERVATIO. . Videtur hee illa fpecies effe, feu faltem ejus varietas, quae a Ferrar. in Hefper. 395. Aurantium ftellatum c rofeum vo- «atur, CAPUT In Banda beeft men nocb een ander flag en zoeter Ap- pels dan de vorige, overal met diergelyke vratten bezet, bet vleys van binnen is wit, en geheel zoet , als °t ryp is, ja zoeter als de Batavifche, men noemtze aldaar Limon Pouleron , alboewel menze ook op Plo Ay vint. Op Madura valt mede een zoort van zoete Lemoenen , zynde wel de alderkleinfte van alle, ja kleinder dan een Lemoen Nipis, met een dunne fchelle, die ook niet zeer bitter is, en bet binnenfte vlees fteekt vol kleine en weeke korreltjes , zeer gebruikelyk tot confyten, te weten by de Sinezen woonende op Grieffeeck , bet welk tegen Madu- ra overleit, Naam. Int Latyn Aurantium Pumilum Madureni fe, op °t Maleyts Lemon Suafli, en Lemon Colte. Om nu de takken van alderbande Lemoen-bomen zoda: nig af te zetten en te verplanten, datze in weinig maan: den vruchten dragen, zo verkieft aan de oude bomen eei nige takken , die ten naaften by botten, ofte bloeizel wil: len dragen, klopt die met een fleen, omtrent een band breet van den ftam, tot dat de fchorJe fagtjes gekneuft werde , en beflaat of omvangt bem aldaar met goede vette aarde , dezelve dan bezorgende met een gefpleeten Bam- boes , of eenig baajrig goet , op dat de aarde daar niet afvalle „en laat dezen tak aldus.5. of 6. weken flaan , tot dat gy gift dat de gekneusde fcbor[fe worteltjes in de aar: de gefchoten heeft: Zaagt bem als dan af, kort achter de pcs Bamboes of bet bewindzel , en plant bem zo in een kift vol goede aarde , zo zal by in dezelve maand vol- komen vruchten dragen „ doch niet meer als een of twee- maal: Want daar na gaat by uit , maar als menze op een goet land plant , zo wordenze volkomene bomen, een gei meene en profytelyke konft voor de Sineezen op Batavia woonachtig , dewelke.eenige landeryen of thuynen maar . voor eenige. jaren. bueren , em door deze kunft maken, datze- ftraks vruchten daar van hebben konnen , anderfints om de ode boomen vruchtbaar te maken, zo kapt men zombyds de meefte takken daar uit , en flaat een groote yfes re “in den flam , bet welk men ook doen kan, am . de Nanca, en Bonga T. jong-bomen en. unis i A LO 3 A A A T DEN LV UYTLEGGING "pan de vyf- en- dertigffe P laat, Dewelke vertoont een Tak van een zoete Oranje-of Lemoetis - Boom met Lett. A. e gia) B. Wyft aan deszelfs vrucht, - C. Verbeeldt een Tak van deze boom , die in een Tros twaalf volkome rype vruchten gedraagen heeft, en van Laricque . gezonden is. AANMERKINGE. Deze fchynt die zoprt of ten minften die verandering te zyn, die van Ferrar, in zyn Hefperid, 395. genaamt wert de en vals len meeft af. - Het bloeizel komt woort wit den feboot der bladeren , vele by malkanderen , op korte fleeltjes , zynde eerft gry- ze knopjes, die daar na kleine gefternde bloempjes wer. jes beftaande, met eenige korte draatjes , zonder reuk , de vruchten bangen twee of drie by malkander , in de gedaante van Duiven eyren: of een weinig grooter : van achteren «vat plat , en met een kuilt- je, daar den fleel in ftaat of aan vaft is, onryp zynde s elykenze teer wel balfwa(jen Olyven , zommige blyven ja cen en zommige Werden wat rond , als kleine pruimen, van buiten Appel-groen, en ten laatften lichts geel, met een dun velletje bekleet , gelyk onze Europiefje Appelen : Daar onder leid een bardacbtig doch zappig vlees, bier in Amboina noit volkomen zoet ; maar wrang s gelyk Geen, daar by wat Olyacbtig van reuk, van bins nen in leid een barden fteen, gelyk een Olyven fleen , niet gefireept s maar gegranuleert of gerimpelt; en die van t omleggende vlees gemenelyk los ts, deze vruchten vallen in andere Landen veel fcboonder en groter ; dan in Amboina, ja.zelfs op bet naburige Celebes en Baly , daar den boom zo groot Werd als een Lemoen-boom , en de vrücbt by na zo groot en rond als een kleine Lemoen Ni- pis, licbt-geel im de rypbeit, van fmaak veel zoeter en zappiger, dan de Amboinfe ; doch noch al met een kleine xamentrekking: De alderbefte acht men te groeven in Ben- ale, Aracan, en in de Provincie Patna, boven aan de iviere Ganges gelegen, hoewel de Portugeefe Schryvers den prys geven aan die van Balaguatte , en die ontrent Malacca waffen, want zy werden aldaar zo groot, als een middelmatig appeltje, ook zappig en wynacbtig zoet; Hier in Amboina dragenze langzaam , én twy bebben al- bier 2. bomen gebad , wat kleinder dan de voorgaande , en altyd bloeyende , maar géen vruchten dragende , tot in 't achtfle jaar toe, wanneerze omgekapt wierden, daar na zynder door andere luiden, van vreemt zaat weder tangequeekt ; die in "t derde zz overvloedig vruchten droegen , doch veel flegter en kleinder dan in de Landen, daarze van daan quamen , bloeiende inde mand December, en rypende în Maart en April. Chriftoph. a Cofta, Cap. st: fchryft dat men in die voornoemde Landen dezen boom in de Sete Mouffon ge- durig ziet beladen met een flag van vliegende Mieren; die op deszelfs takken bet Gummilacca prepareren, en dat - men bet zelve daar ziet ombangen. Naam. In’t Latyn Malum Indicum: Na " Portu- P4 geefche us HERBARII AMBOINENSIS Liber Il. cap. XLIV. Man/ana vel Mafjana da India Acofte, uti & in India quoque dicitur Veteri , & juxta illum fcriptorem Ber & «Bor. Malaice Vidara , vocaturque in Macaflara ac porro in hifce adjacentibus infulis Balis Buckol. Locus. Plurimum occurrit hec arbufcula per totam veterem Indiam , ac porto in Bengala, Aracana, & Malacca usqüé in Javam & Baleyam, unde tranflata eft in Celebem & Moluccos, hic vero & in Banda raro reperitur multumque degenerata. . Ufus. Fructus hi crudi comeduntur , magno cum áppetitu in iis regionibus, in quibus indigeni funt, proximeque accedunt Europzorum malis tam odore quam fapore , hic autem loci parum eftimantur ob €orum acerbitatem , & ab omnibus fcriptoribus pro Jujube fpecie feu Zizyphi habentur, plurimum ob formam , fed viribus maxime differunt : Hi enim au- fteri fructus non profunt pectori ad illud depurandum « liberius reddendum , fic neque exficcari poflunt, vel in alias transmitti regiones , uti ifte Jujubz : nihilomi- nus tamen quidam nos docent Malaicenfes Amboinam inhabitantes,femi-maturos hos fructus comeftos condu- cere pectori ad depurationem ejusque Afthma , ut & ad ventriculum corroboram Orbe fedandam, quod ulterius indagari poteft ab iis , qui hoc defiderant: Ego aliique mecum comperti fumus pectoris oppreffionem cauffare, & ftomachum aggravare, quod tamen fine prejudicio de Orientali Vidara dictum eft. Folia in aqua contrita fpumam excitant, qua caput lavatur & corpus in febribus ardentibus & Cephalalgia. Hujus arboris radix , que externe ex ruffo flavefcit, quam maxime convenit cum Ligno Colubrino , un- de & quidam putarunt ejusdem effe generis, licet in hac radice. parva tantum obfervetur amarities, & maxime in ejus cortice, cum notabili adftritione ; quz in Colubrino ES non obfervatur: Radices fu- pra memoratarum fterilium arborum amaritiem infu- per prebebant notabilem , que in frugiferis hodier- nis non detegitur. Hujus radicis cortex cum pue» Putsjock, Pulefa- ri, & tofta Cepa contritus & hauftus dolorificum curat fanguinis mićtum ; Baleyenfes duro utuntur ligno ad manubria Parrangs feu majorum cultrorum, fecu- rium, fimiliumque inftrumentorum. Anno 1673 Vidare femen ex Batavia in Amboinam fuit transmiflum , quod.fexto demum anno excreve- rat in arborem rafe) & magnitudinis Limonii, que corticem habebat profunde fiffum , quo Baleyenfes in decocto utuntur ad omnes Diarrhzas. : . Ejus fructus paulo majores erant vulgaribus hujus regionis, minusque aufteri, ac melioris faporis: Fo- liorum fuccum cum pauxillo aquz contritum & ex- preflum propinant quoque in febribus ad ardorem fi- timque exftinguendam. ` lis in regionibus, in quibus he arbores funt copio- fe , folebant folia hzc cum aqua contrita adhibere ad cadavera abluenda. In Timora, aliisque locis duplex hujus Vidare óc- currit fpecies , cujus una fpecies majores & dulces praebet fructus, altera vero minores & aufteros, uti Amboinenfes, utrique in mediocribus crefcunt arbo- ribus inftar Limonum, quéque truncos gerunt incur- vos. : In Java altera quoque occurrit fpecies, quz ibi Vi- dara Puti vocatur, plurimum filveítris, & circa litus crefcens, fed raro fructus gerens, cujus folia fubtus magis albicant, quam vulgaris; optimi vero habentur hujus arboris fructus, qui in Malacca crefcunt. Craffæ ejus radices multum ad ufum Medicum expetuntur , uz notabilem habent amaritiem , ita ut pro Ligno Mad une debiliori haberentur, cum quadam tamen adftrictione Vidare propria. Multum affümuntur contrite ad febrium ardorem reftinguendum , ventri- culum corroberandum , ac biliofos vomitus fiftendos. In vulgaris Vidarz foliis quibusdam in annisac plu: rimum menfe Februario talia obfervantur crania , qua- lia fupra defcripta funt Capite 33 de Granato. EXPL TI. geefche Manfana of Maflana da India, wit gemelde a Cofta, gelykze ook mede in India biet Veteri, en na dezelve Schryver Ber, en Bor: Op ’t Maleyts Vidaro werdende ook op MacafJar , en voorts. door deze omleggen: . de Eilanden genaamt Balis Buckol. Plaats, Men vindze meeft door gants oud-Indién > en voorts door Bengalen, Aracan, en Malacca, tot op Fa- va en Baly, van waar by gebragt is na Celebes, en de Moluccos , maar weinig vind men bem albier , of in Banda, en als gezegt, van dê originele veel ontaardende. Gebruik. Deze vruchten werden raauw gegeten; en dat met groten luft, ter plaatzen, daar zy origineel zyn; komende de Europifche Appelen in reuk en finaak naaft by: Maar bier te Lande werdenze weinig geacht, om bare mam En van alle de Schryvers voor een aart van de Jujuben, In’t Latyn Zizyphus gebouden : Meeft we: gens baare gedaante; maar in kragt merkelyk daar van verfchillende: Want in deze orange vruchten vind men geen bate voor de borfł , om die te zuiveren en ruim te maken s zo kan menze ook niet drogen en verzenden, ge: lyk dezelve Fujuben, doch niet te min, zo leeren ons zom: mige Maleyers bier in Amboina, dat de bal; -rype vrucb- ten gegeten goet zouden zyn, om de borft te zuiveren, en ook voor een korten aaflem, als mede datze de mage zouden verfterken , en den dorft verflaan , °t welk onder- zoeken mag die gene, die bet luft. Ik, en andere met my, . hebben bevonden , datze de borjt benauwen, en de mage drukken ; bet welk nogtans zonder vooroordeel van de Oor Jlerfe Vidara gefproken zy: De bladeren in water gevre- ven, doen bet zelve fcbuimen , en daar mede wafcht men bet booft en lyf , als men koortzen en brand beeft. - De wortel van deze boom, zynde van buiten ros-geel y beeft groote gelykenifle met bet Jlangen-bout ; en waar- om men ook gefuftincert beeft, datze van eenderley pe- „flagi waren, boewel mén aan deze wortel maar een kleine bitterbeit gevoelt , en die meeft in de Jcborffe met een merke- lyke zamentrekking, die in "t flangen-bóut niet is. De wortelen van de bovengemelde onvrucbtbare boomen bad- den Sg > apaina bitterbeit , maar in de vruchtdra- genae, die men nu beeft, kan menze qualyk proeven. ` ` - De fcborffe dezer wortel met een wenig Pattiock > Pu- lefar „en een gebraden Ajuin georeven , en À ie »&t-. neeft bet pynlykfte en bloedige piffen. - De Baleyers gebrui- ken bet barde bout tot ftelen van bun Parrangs, of bou- mellen en beitels, en ander timmer ereet/chap. «do. 1673. Is van Batavia bet nad van Vidara im Amboina gebragt, ^t welk in " Gde jaar een boom tas, zo groot en dik als een Lemoen-boom , met een groote ge- Jpletene fchorfJe , die de Baleyers gebruiken tot decottie tegens alderbande buikloop. i De vruchten waren een weinig grooter dan de gemeene bier te Lande, minder vrang , en wat beter van Jinaakz . Het zap van debladeren met een weinig water gevreven , en uitgeperft , gevenze ook binnens lyfs te drinken „om den brand van de koortzen te verminderen. In de Landen , daar deze boomkens veel zyn , plagt men deze bladeren in water gevreven te gebruiken, om daar . mede de doode lichaamen te waffen. Op Timor , enandere plaatzen beeft men t«veederlei Vi- dara, de eerfte en grootfle is zoet, de tweede is kleinder en vrang, gelyk mboinfcbe , beide groeiende aan middelbare boomen, gelyk Lemoen-boomen, en die krom «an ftam zyn. ~ Nog beeft men op Fava een zoorte, die men aldaar Vi- dara Puti noemt , meeft in "t wild „en omtrent bet Brand Gees » doch weinig vruchten dragende , en welkers laderen van onderen witter zyn, dan van de gemeene, werdende voor de befte gebouden de gene, die op Malac- ca waffen, de dikke wortelen worden veel gezogt tot de Medicyne, want ze hebben een merkelyke bitterbeit , 20 dat menze voor flangen-bout zoude achten of aanzien, dog met een zamentrekking , de Vidara eigen. Zy werden step dw en e om den brand van de koort- ze te verminderen e te flerken bet galacbtige braaken te beletten. pedit ży ni ZE - Op de gemeene Vidara bare bladeren werden in zommi- . ge jaren en meeft in February diergelyke doods-boofden ge- — als bier boven, Cap. 33. van de Granaten is gezegt. UYT- Pag zg É II Bock. XLV. Hoofit. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. APLICA TI Tabule Trigefima Sexta , Quz exhibet ramum Jujube Indice , que Vidara Rumphio vocatur. B. rues Of OBSERVATIO. Arbores hafce ad Fujubas feu Zizyphos pertinere non tantum ex floribus & fructibus, fed ex toto ejus habitu fpinofo ac fo- liatura folitaria. & alterna facile conftat, eftque Jujuba Indica rotundifolia fpinofa , foliis majoribus fubtus lanuginofis & in- canis Breyz. Prodr, 2. p. 60. & in nova filii editione p, 74. ubi recte in notis adnotatur , quod non fit eadem planta , quam in Thef” Zeyl. Tab. 61. exhibui, ut ibi f. 131. etiam monueram . quodque figura H. Malab. neutiquam cum noftra; fed defcriptio melius cum ipfa conveniat ejusque varietas feu altera fpecies fit habenda , quaeque confunditur vulgo eum Zizy - pho Indica argentea Caryophylli aromatici flore Hermanni guam in eodem ver @ Tab. 39. exhibui, uti latius id ibi p.92 notavi, & in Comme. Flor. Malab. ut & in H. Malab. notis; & ab aliis male conjunguntur. Catérum hee arbor hic defcripta a Dale in Pharmac. p. 946, vocatur arbor, cujus fuccus exftillans eit Gummi Lacca, qua in nova editione in 4to p. 33: ad Jus jubam Indicam Ray. Hift. tom. 2. p. 153. refertur , ubi Se Malus Malaicenfis non nihil fpinofa vocatur, ubi reliqua vide fynonyma & varias de hujus Gummi Laccae generatione opi- niones : Perim, Toddal. H; Malab, Tom. 4. Tab. 41. cum noftra optime cońvenit, fed foliorum nervi non ita exacte funt notati ac in Rumpbii figura, quam hic fubjungimus: Genus hoc a Linneo ad Rhammos refertur Gem. pl. 16$. cujus fpecies in H. Cf. p. 69, 70. enumerantur. ` CAPUT QUADRAGESIMUM QUINTUM. Vidara Littorea. Vidara Laut. Idara Littorea verus eft frutex; váriis tenuibus & arcuatis ftipitibus fefe attollen$ vix ‘crus’ craffis j cujus folia ex nodofis rachibus plura fimul pros veniunt, brevibus infidentia petiolis, prope quos fpi: nul# quadam etiam apparent, fed rariores & breviores quam in priori, ita ut quidam majores rami nullas pe- nitus gerant. : Trunci cortex eft glabrior quam precedentis , te: nuior , & magis fufcus: Folia multo funt minora, du- plicis forme , fuperiora enim Limonis Nipis foliis funtfimilia, inferiora vero funt obtufa , & fere biful- cata inftar cordis, ad oras integra nec ferrata , infe- rius non incana neque mollia, úti precedentis ; fed | py & zqualia, paucis ac valde ——Ó di- tinćta: Juniores rami funt angulofi © ftriati , in qui- bus foliola folitaria locantur, Limônis Nipis foliis fimil- lima, &in fuperiore itidem parte paululum ferrata , fed minora, glabriora ; & flaccidiora , binos pollices longa, vixque ünum lata. Ad finguli folii latus longa oritur fpinula, atque in illa hinc inde fepe talia apparent oliola : Quorum fapor eft adftringens , Pruno: rum vel Ceraforum nucleis fimilis, que ad Sayor adhibentur; prope foliorum petiolos parvi florum racemi propullulant, primo forma viridium capitulo- rum, qualia prima fant Caryophyllorum rudimenta ; uz fefe in flofculos aperiunt paulo majores prece- entis, ex quatuor albis & oblongis petalis conftan- tes extrorfum reflexis, interne molli lanugine garg 119 UYTLEGGANG Van de zes- en dertig fle Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de Indifche Fujube » welké Vidara van Rumpbius genaamt we « A. Verbeelt deszelfs Vrucht. B, De kern van de Vrucht, AANMERKING. Dat deze boomen tot de Fujube ofte Zizyphi behooten, blykt. niet alléen uit de bloemen en vruchten, maar ook uit derzelver ganfch doornachtige gedaante, nevens de plaatfing hunner bladen, die over en weer is; en dit is de Indifche doornachtige Fujube met ronde bladen, van onderen ruig en grys, zo als ze van Breymius in zyn tweede Prodr. pag. 60) en in de nieuwe Editie paz 74 genaamt wert, alwaar des zelfs Zoon zeer wel aanmerkt , dat hy verfchilt van die plant, dewelke ik in myn The/aur, Zeyl. pag. 61 vertoont heb, gelyk ik zulks op pag. 131 aldaar aangehaalt heb, dat namentlyk de Figuur van de Hortus Malabar. niet met de onze, maar de befchryving beter. met die overeen quam , en daarom voor een mede-zoorte , ofte een verandering daar van te houden was, en welke doorgaanfch vermengt wert met de Indifche Zizy- phus met zilvere bladen , en de bloem aan de kruidnagels gelyk van Hermannus, welke ik in dezelve Thef. Zeyl. op Tab. 39. vertoont heb, zo als ik dit ook breeder aangemerkt heb. al- daar op p. 92. en in de Flora Malabar. van Cafp. Commel. en in de aantekening op de Hortus Malab. qualyk by elkaar gévoegt werden, Verders werd deze boom hiér boven befchreven van Sam. Dale, in zyn Pharmac. p, 446, genaamt een Boom > wiens uitdruipende zap is het Gummi Laccz , ofte het i lak, die in de nieuwe uitgaaf p 335. gebragt wert tot de Ju= juba Indica van Ray in zyn Hiftor. p. 159. alwaarze Malac- cifche doornachtige Appel-boom genaamt wett, alwaar de verdere benâmingen zie, en de vetícheide gevoelens over het Gom-lak: De Perim Toddali van de Hortus. Malab, ade decl Tab. 41. komt met onze boom wel overeen, doch de zehu- wen der bladen-zyn zo wel niet aárigewezen als in de Figuur van Rumphius ‚welke wy hierbyvoegen : Dit geflagt wert van Linneus tor de Rhamnus gebragt in zyn Gem. php. 165, wel- kers zoorte in de Hortus Cliffort.p. 69, en 70. opgetelt wers D, XLV. HOOF TS TU K. i De firni. Ju jube - Boom. | 7 Idará Littorea is een formele ftruik , met verfcheide dünne en bochtige ftammen opftbietende ; qualyk cen been dik; de blaadjes ftaan aan knoeftige ryskens ; met bosjes by malkamder , op korte fteeltjes, by dewelke men ook eenige doorhen vind, doch Weiniger en korter , dan aan de vorige, zo dat zommige oude takken ook gene en bebben. … * De fchorffe van den [Lam is effender dan die van de vos rige, als mede dunder , en rofJer. De bladeren zyn veel einder, en van tweederlei gedaante , want de voorfte zyn die van de Lemoen Nipis gelyk, deacbterfte zm van voren breet, en bykans in tween geklooft; als eén bert y beide aan de kanten engendago » doch van onderen niet witachtig ; en zagt , gelyk de vorige , maar glad, én éf- fen, met weinig en zeer fchuinze ribben: De EA e tak- ken zyn boekig, en zeer geflreept s daar aan de blaadjes enkeld ftaan , die van de Lemoen Nipis zeer gelyk, en ook omtrent de fpitze een weinig gezaagt , doch kleinder 5 gladder , en flapper , twee duimen lank , midsgaders fébaar $ en breedt; Yder blad beeft ter zyden uit een lang doornt- je, en aan "t zelve ziet men bier en daar diergelyke blaad- jes, doch kleinder : De fmaak is zamentrekkender , en de koris van pruimen of ker(fen zeer nakomende, en werden wel tot Sayor gebruikt , by de fteelen der bladeren komen ook kleine trosjes , gelyk de eerfte Jchepzelen van de Ga- rioffel -ñagelen , en dewelke haar openen in bloempjes, wat grooter dan de vorige, èn van 4. witte lankachtige blaadjes gemaakt; wat uitwaarts omgekromt , enaan = in. no HERBARII AMBOINENSIS Liber Il. cap. XLV: lutis inftar ferici, ftamina quedam in centro geren-: tes. , Fructus bini ternive fimul dependent inftar Oliva- rum , ab inferiore parte latiores , quamdiu funt in- maturi, maturi vero ex oblongo-rotundi funt inftar Prunorum vel Lanfiorum , própe petiolum femper an- uftiores, ibique foveola inprefli, majores funt vera © idara hic loci, & maturi fulvum prebent colorem, viridibus maculis externe variegati. Paucam gerunt carnem , & faporem dant acidorum pomorum, inclu- dentes nucleum magnum oviformem, in lignofo , qui fragili putamine continetur, eftque albus, & cinerea pellicula obduétus, fapore & fubftantia Corylorum, hic grati eft faporis „fi crudus edatur, fed quod periculofum eft,fi enim plures tribus comedantur, vertiginem capitis cauffant, ventrisque commotionem, unde & naute noftri illos Schyt-pruimkens feu Nootjens vocant, quum inprudenti ingurgitatione ipforum experiantur . effe- ćtum: Caro exterior innoxie cruda poteft edi ad fitim fedandam, vel quod melius eft, fi muria fuerit coñ- dita, & inftar aliorum Salgamatum ufurpetur. e . Inmaturi fructus non funt acidi , fed fere infipidi cum quadam adítrictione ; Arboris lignum eft durum, folidum , & durabile, radices vero funt craffe , & in arena prorepentes:. Nullibi letius crefcit hec arbor quam in litore, ad fines & limites filvarum. vel in ter- ra fabulofa, quz plana eft, arenofa , & lapillis mixta. ` Nomen. Latine Vidara Littorea : Malaice Vidara Laut: Pyrard Maldivenfi, Amboinenfi vero, Baleya , & Bucola lingua vocatur Hitton Ufi Layn, h.e. Limonellus Littoreus , quum fpinis fuis & acido fapore quodam- modo ex Limonum genere videatur. - Locus. In omnibus occurrit Amboinenfibus infulis, fed non in omni. littore , plurima vero in Hitoes & Loeboes ora crefcunt , ut & in Celebe & Baleya , ac for- ' te in pluribus aliis infulis. . . Ufus. In Amboina raro ejus fru&us ufurpantur & tantum a plebe inter-pifces vel alios cibos crudi edun- tur ad appetitum excitandum, & in itineribus ad fi- tim fedandam , primo autem decorticandi funt; addito xillo Salis, a quibusdam etiam muria condiuntur: nterni nuclei funt fatis fapidi, fi crudi edantur, fed uti fupra indicatum fuit , vertiginem cauffant , & alvum commovent, in uno vero magis quam in altero: Vi- di enim fex feptemve tales nucleos bonum prebere purgans fervo, qu m alii e noftro populo dicebant decem quidem fefe comediffe , pluresque: defidera- bant, nec quidquam aliud experiebantur nifi levem vertiginem , & paucam ventris commotionem. lidem hi nuclei innoxie quoque edi poffunt aqua incoéti, & dein contufi, fi per unam alteramve noctem in aqua macerentur pura, talique preparati módo, Saguman- tz mifcentur, € ex illis Sagu-panis coquitur, qui ab Ala Hudi incolis editur, Radices, cum aqua contrite & propinate morbum curant , Malaicenfibus Upas Purrut Banca dictum , qui eft Colica flatulenta : Lignum vero ob duritiem ufur- patur uti Lignum Sappan dictum , ad ligneos nempe clavos in navibus. Ridicula quorundam ars -& opinio-eft , qui hujus arboris fructus colligunt , fi fponte fuerint delapfi , ita ut eorum. apex terre fit infixus , & inferior prope petiolum. pars fit elevata; eos aliis mixtos cibis ob- Jiciunt felibus , unde putant horum appetitum excitari, quo melius mures capiant. - Paa :; He arbores feu frutices in binas dividi poffunt fpe- cies, in fpinofas & mites, quarum prima proprie eft Vidara Laut, que plurimas gerit breves {pinas in ra- chibus ; hujus folia maxime quoque Limonis Nipis folia referunt, & cortex trunci atque radicum nota- bilem -habet amaritiem - Altera fpecies- oblonga & glabriora gerit folia, & raras vel fere nullas fpinas in rachi:. Prima fpeciei radix in ufum Medicum adhi- betur, que detruncata conteritur $ cum aqua pro- inatur. „Ad ardorem vero exftinguendum in febri- us ardentibus , & contra abdominis & artuum lancina- tiones ramorum cortex eft demordendus, & cum Pi- nanga mafticandus, & ipfi quoque rami fine ferro fine ^ aD- men aan de Tys - Medicyne gebruikelyk , men kaptze met cen Parsing Af > binnenfte zyde met een zagte wolligheid als fulp, en van binnen met eenige draadjes. | De vruchten bangen ook twee en drie by malkander als Olyven, aan 't voorfte of onderfte eind wat breder : zo lang zy onryp zyn, maar de rype werden langwerpig- rond als pruimen, of Lanzen bier te lande , altyd by den Steel op 't fmalfte, en aldaar een kuiltje hebbende 222m” wat grooter dan de regte Vidara bier te Lande, en Typ zynde boog-geel , ook met eenige groene plekken; van bui- ten gefpikkeld: Zy bebben maar weinig vlees, en fmaken als zuure Appelen , van binnen een groote Eivermige korrel of nootjen bebbende, bet welk in een boutacbtige doch bro(jebe Jchaal verbergt een witte heeft, met een grauwe vlies- ken bekleed , van fmaak en fubftantie, als “de Hafel-nog- ten, zynde wel lieflyk om raaww te eeten, doch niet 207< der gevaar , want als men meer dan drie daar van nut- tigt, 20 krygt men eenige duizeligbeit in °t booft , en ont- roering in de buik, waaromze onze: Matrofen ook Schyt-: prutmkens of nootjens noemen , om datze by onvoorzigtige infwelging der zelver kragt gewaar geworden zyn: Het buitenfie vlees kan men zonder zorg raauweeten , omden dorft te verflaan , ofte Ct welk nog beter is) inpeekelen, en even als andere Adfjar gebruiken. De onrype vruchten bebben geene zuurte „maar zyn by- kans onfmakelyk met eenige. zamentrekking , bet bout is bard, ma[fyf , en durabel, de wortelen dik, en in'tzand kruipende. Het waft nieuwers ‘liever dan op Brand. - aan de randen of boorden van ^t Bofcb , of op droog land, - alwaar bet ook vlak en zandig is, met wat kleine flenen vermengt. CA Naam. Int Latyn Vidara Littorea: Na" Maleyts Vidara Laut: Pyrard noemenze bet in Maldivees > op Amboins , Baleis en Bucols Hitton UM Layn, dat is Limonellus Littoreus , om datze met baare doorns en - SS Jmaak eenigfints van "t Lemoenen maag [chap wil- en zyn. q e Plaats. Men beeftze in alle de Amboinze Eilanden, goch niet op alle ftranden, dan de meee vind men op bet and van Hitoe, en Loehoe,op Celebes en Baley groei- enze mede , en mi/jcbien op andere Eilanden meer. Gebruik. Zy werden in Amboina weinig gebruikt en maar van Jlegte lieden tot vifJcben, en onder de ko raauw gegeten, omappetyt te verwekken, en in ^t reizen om den dorft te verflaan , doch men moetze eer ft fcbellen,, en wat zout daar by doen, ook werdenze by zommige wel ingepekelt. De binnenfte beeften zyn wel fmakelyk om . raauw te eeten , doch maken „als boven is ezegt , een klei- me duizeling in "t booft , en-ontroeren den bui s boewelhy de eene meer dan by de andere: Want ik heb gezien , dat er 6: a 7. fluks een goede purgatie waren voor een Jlaaf , daar andere van ons volk verklaarden ,-dát&e wel tien fluks baddeń opgegeten , en zogteń "er nog meer, zonder iets te gevoelen, dan een Kleine duizeling , en rom- meling in °t lyf. . Dezelffle korrels konnen ook bequame- lyk en zonder fchade of nadeel gegeten worden, als menze in water kookt, en daar na klein flampt , midsgaders een magt of twee in vers water laat weken, en om zynda | Loebereidt „zo mengt menze onder Sagumanta , en bakt daar van Sagu-broots bet welk.by die van Affa Dud ook wert gebruikt. v uns. De wortel met water gevreven en gedronken, geneeft. de ziekte, by de Maleyers Upas Purrut Banca genaamt, "t welk às een winderige kolyk, en bet bout wert ape- gens zjn bardigbeit. ook gebruikt , als. bet Sappan-bout » tot boute nagelen in en aan de vaartuigen. —… — Een belaggelyke kunft is bet van zommige , die de vruch- ` ten van dezen boom opzoeken , alsze van zelfs afgevallen zyn, zodanig dat de fpitze in de-aarde zit., en het achter- fie by den fleel opwaarts flaat: gevenze dexelve onder an-- dere kaft de katten te eeten , waar vanze geloven, dat dezelve graag werden om muizen te vangen. - Men kan deze boomen of ftruiken , in twee zoorten ver- delen , te weten, in doornacbtige , en in gladde, zynde de eerfle bet eigentyke Vidara Laut, en vol korte door» 15, de bladeren gelyken ook meer na Le- moen Nipis, en de JchorfJe van As ftam en wortel heeft cen merkelyke bitterheid. De andere zoorte beeft lank- werpige en gladder. bladeren , en weinige of gene doornen aan de ryskens : De wortel van de pués zoorte is. tot. de vryftze en drinktze zo met water in: maar om den brand te verdryuen in beete koortzen , en tegens. grocie fteeken in t lyf, en in de leden, moet men de jcbor(je van de takken afbyten , en-met Pinang kauwen, ook moet ua e 7 > H Boek. XLVI. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. ti abrumpendi: Altera vero fpecies, qua rarioribus ar- matur fpinis, & pauciores dat fructus, non ita bona nec amara eft. Superftitiofa quoque ars apud incolas prevalet, & tanquam arcanum habetur ad Swangis feu Magos de- tegendos: Radicem fumunt optima feu fpinofe fpe- * ciei, quam cum aqua & calce conterunt;: illamque fufpeétis propinant hominibus , vel cum Pinanga offe- runt, fi inde egre fefe habeant, pro Swangis & ` Magis habentur, e contra eadem hzc radix cum aqua contrita eft antidotum illis , qui putant fefe effe in- cantatos. € $ Tabula Trigefima Septima Ramum: exhibet Fujube litoreæ , que Vidara Vote? : ` phio vocatur. aD Vibe. oo SE re p" OBSERVATIO. Hec convenit cum Fujuba Indica fpinofa folio & fru&u lons giore Plukms-Almag. p. 199. bn S eme 3. Dendr, p. 44. que, eft Prunus Zeylanica , fpinofa , folio longiore Herm. Par. Bat. Pr. fe 367. & Prunus lanica, fpinofa , longiore folio vitidi , fructus officulo orbiculari. fcrobiculis referto ` Piukz. Phyt. Tab. 216. Fig. 6. que foliorum hirfutie & officulo ir- regulari variat, Vide in Tbef, Zeyl, pag. 131 & 132 alias hu- jus fpecies & varietates. -u 0 7, 7. ^ e e D PE OR WH P de takken afbreken zonder yfer: Deandere zoorté » die niet veele doornen heeft, en minder vruchten draagt, is 20 goet , nog bitter niet. . ;» j Daar is nog een fuperftitieus konftje , by den Inlan- der voor een Jecreet gebouden., om de fwangis of Tovenaars te leeren kennen.. Zy neemen de wortel van de befte, of doornacbtige zoorte , wryvenze met water, en èen wei- nig kalk, geven zulks de fufpette perzoonen te drinken of in Pinang te eeten , indienze baar qualyk daar van ge- woelen , zo werdenze voor Swangis gebouden , daar en te- gen dezelffte wortel in water gewreven , is een tegenhaat wanneer iemant meent betovert te zyn, — 1 „De zeveri-en-dertig fle Plaat ` Véttoont een Tak van de Strant Fujube; welke Vidara Lits : —— by genios sapak wert, AANMERKING. à ee * Deze komt over een met de Indifche doornachtisé Tu;uha: met langer bladt en vruchten ; ze als ze by Planet. spt Abmag: p. 199. en vts et derde deel in de Dendy. $. 44 genaamt wert. welke is de Prunus Zeylanica , [pi 88 ore jodo van Herman in zyn Parad, Së Pr. i - nus Leylanica , fpinofa , longiore folio viridi, fru ff - biculari: fcrobiculis referto van Plukn, in z nÈ Sen Fig. 6. dewelke van de voorgaande verfchilt door ruise den „en zyn irr lie e Zaá mern: de andere zoorten Larę anderingen hier van zie in myn Tef. Zeylam. p, 131 en 132 - Deze twee boomen werden ón ce de naam van Bila. poom , en Strand-Bidara by Valent, paz, 191 befchreven; head) “ E = D CAPUT. QUADRAGESIMUM qe SEXTUM. — TN India Orientali varia hujus nominis ligna octur- funt, uti a Garzia libr. 1: Arom. cap. 44: tres ejus * enumerantur fpecies: omnes in Zeylana crefcentes, tres itidem a Chrift: a Cofta cap. 33. commemorantur cum aliis quibusdam a Carolo Clune in fuis adnotatio- nibus ad illa: capita additis, qué omnes a fefe invicem differunt , quarum vero nullas fpecies in hifce Orien- talibus regionibus reperiregpotui ; unde earum loco hic illam defcribam , “qua hodie. pro: unico: & vero adhibetur Ligno Colubrino , vel hoc faltem nomine nota eft y neque crefcit in Zeylaña, neque in Am- boina, fed in Rotta, Timora; ac vicinis.infülis, unde mihi quoque rami , foliis fructibusque onufti, ut 6 lignum transmiffa funt auxilio & cura generofi D. Aù- tonii Hurdt , Indie Senatoris Ordinarii , & Jacobi van Wyckerfloot fupremi Capitis Timore (uti fupra in cav pite Sandali fuit memoratum ) unde & fubjuncta figura delineata eft. Arbor hzc vulgo altitudinem & craffitiém habet Limonii Nipis „in quibusdam vero locis inftar Limonii Itam, que truncum nempe gerit craffitiei hominis, ' vulgares vero non ultra crus funt craffe , harumque truncus non eft rotundus , fed angulofus , & foveis in- aratus inftar Limoniorum , illarumque lignum eft quoque durum, folidum , & flavefcens , quod in infe- riore trunci parte ac radicibus magis flavefcit; Cor- tex vero eft glaber, tenuis, & cinereus, lignoque a- deo firmiter adhzret, ut decorticari nequeat, in ra- dicibus vero eft tenuis, & ruffus, plurimis cenuibus circulis obduétus, & variegatus. Rami in minores & firmos dividüntur laterales ra- mulos, qui folia fuftinent, bina femper oppofita , que cum fubfequenti pari cruciformia funt, uti in Limone Nipis, fed funt breviora nec cordata, binos polliees longa, unum lata , cum apice obtufo & oris equalibus feu integris: Ad petiolum vero tres concurrunt ner- vi, uti in vera Vidara , ab utraque parte folia funt viridia & firma; inferiora autem funt minora, ac plurimum “Tom, IL con- 2 aep - Ślemgenbow o, ex pr N -En beeft in Ooft-Indien vie botiten van dien’ naam, als by Garzias, lib; 1. Arom. cap. 44.5. - drie zoorten s alle op Ceylon waffchende: Ook drie _zoorten by Chrift. a Cofta Cap. 33. , met mog eenigeań= dere, die Carol. Clus. 5 in zyne aantekening op dezelffte Kapittelen ,.daar by doet: alle van malkanderen ver/cbil-- ` lende., en waar van ik nog gene in deze Oofterze gemet ten hebbe kunnen vinden ; en zal daarom in derzelver plaat- ze albier alleen” bejcbryven bet ' gene men bedensdaags voor “bet. eenigfte en opregtfte Slangenbout gebruikt; of ` met diem naam meeft bekend is ; niet vallende of groeyen- de dë Ceylon, nog in Amboinas Maar op Totte, Ti- mor’, en de bygelegene Eilanden , en van waar aan my ook de takken , met bare bladeren, vruchten, en blokken: door-dé bulpe en gunftige bezorging van de Heer Antoni Hurdt Raad Ordinaaris van Indiën j en Jacob watt. Wyckerfloot , Opperboofdt op Timor, (gelyk boven in 't Cap. van Sandel-bout vermelt Daat ) zyn tosgekomen ; en waar na ook de nevenfłaande figuur is opgemaakt. Dezen boom is in 't gemeen zo boog en dik, als een Le- moen. Nipis-boom , doch op zommige plaatzén., als een Le- moen Itam , namentlyk met een Kéi zo dik als een man s daar de gemeene hiet boven een dye dik zyn, niet rond, maar boekig , en met kuilen, als dê Lemoen=bóoms beb- bende ook een diergelyke bard; vaft, en bleek-geel-bout , welk aan de onderfie ftam; en de wortelen wat meer. na den gelen is trekkende: Zynide de fchor(Je effen, dun, en graauw , en zo digt aan 't bout vaft leggende , dat menze daar niet affcbellen kan, voorts aan de wortelen dun en ros y met veele fyne circúlenamvangen of omlopen. De takken verdelen bun weder in ftyve zyde-takjes y daar de bladeren aan ftaan, twee en twee tegens mal- kander over, en in een febuin kruis zynde, gelyk die van de Lemoen Nipis , of wel wat korter, en zonder hertjes twee duimen lank, en een breet, met een ftompe Spits, en effene kanten: By den flcel lopen drie zenuwen t'zamen y gelyk die van de regte Vidara, aan weder zy- den: "ore Jet, maar de acbterfle zyn noch kleinder s «a i en m HERBARII AMBOINENSIS Liber. II. cap. XLVI. conveniunt cum illis Widare Littoree; omnes porro ramuli funt duri, undique foliis obfefii fine ullis. fpi- nis, uti & tota arbor mitis eft. : Flores forte ob convenientiam ex alis foliorum ra- mulorumque progerminant, nec multum fine dubio different a floribus Vidare , quum fructus eodem crefcant modo bini , terni , & ad fummum quaterni fimul propullulantes , breviffimis pedunculis erecti infidentes , formamque referunt pomulorum , quidam perfecte fphzrici , alii vero oblongi inftar Vidare, ejusdemque magnitudinis , omnes vero funt glabri , attamen completi , fed punétulis notati inftar Limonel- li, fuperius vero brevi & duro apice inftructi. Ju- niorum fructuum color eft viridis, vetuftiorum vero obfcure luteus, fenfim quoque fufcus & obfcurus; fub exteriore putamine humida reconditur medulla, que in maturis plurimum exfucca eft, inque hac una, bina, ternave oflicula feminalia , quorum foli- taria inftar nummi funt plana, fed craffiora , alia vero finuofa , fibique oppofita: Omnia vero molli ac. cine- rea lanugine obducuntur inftar ferici, horum interna fubftantia eft alba, '& lenta inftar Officulorum Limo- num, quzque in bina dividi poteft fegmenta. Cunttz arboris partes amarum dant faporem , Limonum offi- culis magis accedentem quam Abfynthio, plurima vero amarities in fructibus & radicibus apparet, ac prefertim in eorum corticibus, dein in inferioretrun- ci parte ac demum in foliis. Ae Radices, qua non funt craffiores brachio infantis, optima cenfentur, inque iis apparent verruce inftar obtufarum fpinarum , qua proprie extremitates vel veftigia funt fibrillarum vel minorum radicum , que ex- majori detruncate funt radice. Natura quafi demonftrare voluit , quenam optima hujus arboris effet pars, & ante omnia radices crea- vit, quz latiffime fub terra prorepunt , & ex par- — vo illarum fruftulo in terra remanente demum ex- crefeit arbor priori fimilis: Hee autem radices dif- fecantur in frufta longitudinis pedis vel ulne , tales- que in ex ee mittuntur oras , illarum vero cor- tex non eft feparandus , quum in illo maxima fit ama- rities. Nomen. Latine Lignum Colübrinum » & ad aliorum diftinétionem Timorenfe , Belgice Slangen-bout: Ma- laice Caju Ular quod nomen , ut puto, accepit ex Zeylonenti gna, cum quo Timorenfe hoc amaritie, colore , & circulis , qui in tenuibus obfervantur radici- bus, & quodammodo ferpentis ventrem exhibent , convenit; In Timora & Rotthe proprie vocatur Caju Nafi: Portugalii illud vocant Pao de Cobra, uti Zeylo- nenfe. Locus. Hec arbor filveftris eft, & crefcit aque in pens campis , ac in anteriore montium parte, in in- ula Rottbe „ quod optimum habetur lignum, dein Ti- morenfe , Wetterenfe, quod noftratibus Etter voca- ote dein Lethenfe, ac porro in vicinis reperitur in- ulis. Ujus. A Rotthonenfibus & Timorenfibus hoc li- gnum antea in nullo habebatur pretio, uti & hodie vix aes eftimatur: folent enim plurimum -adhibere ad owack amarum reddendum, tali modo, quo hic in Amboina Saguerus preparatur cum alia radice: Vul- garis ejus ufus eft contra Gäste » fi poft horripila- tionem ejus enulum ad Cyathi quantitatem propine- tur, fi tanta nempe quantitas fupra porphyritim cum ` aqua conteratur , ut turbida fit, ac dein talis fefe ad fudores componat in lecto. Eodem quoque modo, fed tenuior facta emulfio adfumitur ad ventriculum corroborandum , & ejus mucum , qui concoćtionem inpedit, confumendum: Quidam etiam commifcent cum Cajoe tay, fi contra febres exhibeant. Utrumque vero hoc ingratum dat faporem & odorem , qui autem facile: fuperatur , fi hauítus pure aque fuperbibatur; vel os colluatur. Cajoe tay additur , quum fudores fa- cile provocet , ardoremque exftinguat. Ex crafifi- mis fruftis. quidam crateres formant , quos curiofe fervant ac religiofe, prefens putantes fefe habere re- medium , fi ex his tempore febrili potum inbibant, inutile autem boni hujus ligni difpendium cenfeo A fiquidem non legitime aquam continet, fed etiam per dimidiam diei partem infundi oportet , antequam fit amara, pretereaque, fi ter quaterve in hunc ufum & pal- en: gelyken meer die van Vidara Littorea, zynde voorts alle de takjes bard , vol met de blaadjes bezet, en zonder eenige doornen , als mede de gebeele boom. e bloemen zullen mogelyk wegens bun gedaante uit den fchoot der bladen en zyde-takjes voortkomen , en apparent niet veel van Vidaras bloeizel verfchillen ; want de vruchten waffen. op die zelve manier, twee, drie, en ten boogften vier by malkander , pa Styveenzeer korte fleeltjes , meeft over eind ftaande. Zynde dezelve als kleine Appeltjes , zommige regt kogel-rond „en andere wat lankwerpig , als Vidaras , zommige ook zo groot, doch alle volkomen, effen, en buiten op met kleine puka - keltjes, gelyk de Lemoentjes , en boven op met een kort ` en bard Jpitsje. De coleur van de jonge vruchten is groen, en van de oude ER » 00k metter tyd rook-verwig, en wat bruin, onder de buitenfte fchaal leid een vochtig merg , (het welk in de rype meeft opdroogt) en daar in een , twee „en drie zaad-korrels , waar van de enkelde plat zyn, als een penning, doch wat dikker, en de andere boeien en tegens malkander aan, of over ftaande: Alle bekleedt met een zagie en graauwe dons, als Satyn, van binnen met een witte en taye fubftantie , gelyk de Lemoen- korrels , dat zig ook in tweén laat deelen. Al wat dan den gebeelen boom is , beeft een bittere {maak , de Lemoen- korrels naderkomende, dam den Alfem , doch de meefte bitterbeit proeft men in de vruchten, en wortelen, en voornamentlyk in derzelver [chor(Je, daar na in deonder: fte ge en ten laatften in de bladeren. WES e wortelen, die niet dikker zyn dan een kinder arm, boud men voor de befte , en men ziet daar aam: eenige vratten als ftompe doorns ,- zynde eigentlyk de einden van de baairige vezelingen , of kleine worteltjes , die men van de groote wortelen afgefneden beeft. : e natuur beeft ook betonen willen, welk bet befte deel van dezen boom zy , bebbende voor of boven andere deelen de wortelen daar toe gefchapen, «vant dezelve zeer auyt Ad Hor qe de aarde gum + en van een klein ftukje, i tn ae aarde wert gelaten , of blyft legeen, groeit door lankbeit van tyd id een boom de ae wiał; gelyk de voorige: werdende deze wortels gekapt in flukken van ` een voet of een „ef z zona reende plaatzen verzonden, en men moet er de [cborffe nooit afnemen , om dat de meefte Mio — HG t ur EX ues d aam. In ’t Latyn Lignum Colubrinum, en tot òn- derfcheid van andere Timorenfe: In "t Duits Slangen- bout. Op Maleyts Caju-Ular, hebbende deze naam be- komen, zo ik Gilles na de Slangenbouten van Ceylon, met welke bet Timorenfe in de bitterbeit , coleur , encir- culen, die men aan de dunne wortelen ziet, (en eenig» Jints een buik wan een Slange willen verbeelden) overeen- komt: Op Timor en Rottbe biet bet ei, entlyk Caju Nafi; e SATIN ço noemen *t Pao de Cobra, gelyk bet Cey- onfche. Pages, Dezen boom waft in ^t wild, zo op vlakke vel- den ;alsin’t voorfte van ’t gebergte „op ’t Eiland Rotthe, "t welk ook voor bet befte werd gebouden , daar na op Ti- mor, Wetter, by de onze Etter genaamt, Lethi, en "t SCH Land „ende midsgaders de daar by gelegene Bilan- en. x Gebruik. By de Rottbineezen en Timoreezen was dit bout voor dezen in geene achting, gelyk het ook nog niet en doet: Want zy plegen bet meeft te gebruiken, om ba- ren Towack daar mede bitter te n, op zodanigen wyze, als men bier in Amboin den Sagueer met een an- dere wortel deed: Zyn ordinaaris gebruik is tegen deder- dendaagfche koortze , als men na de buivering daar van een Tbee-kopje vol inneemt, te weten, zo vee opeen fleen met water gevreven , dat bet water effen daar van trou- bel wert „en daar op gaat men fweten, Op dezelffte manier, doch wat dunder toegemaakt , neemt men bet ook in, om de mage te verfterken, en de flymerigbeit , die daar in zit, te verteren: Zummige mengent ook wel met Cajoe Tay; als zy 't tegens de koortze willen ingeven: Beide een vi- leine reuk en fmaak uit nit je ups die echter ligt te verwinnen is, als men éen flokje of teugje zuiver water daar op drinkt, en den mond uit/poelt: Het Cajoe tay gor uikt men daar by, om dat bet doet faveeten , en den rand vermindert, Uit de dikfle ftukken laten zommige wel bekertjes drayen, en dieze voor een groote rariteyt bouden, quanfuis als dan een wrest midiel abies om in de koortzen daar uit te drinken; maar ik boude dat voor een onnutte verfpilling van ’t goede bout, want bet zelve niet alleen ter degen geen water bout , maar dat moet ook wel een balven dag daar in ftaan, eer. bet bitter word, : | em SE Pag. 123. NUN NN U NS 777 LLL | M MA Es Ud = I Boek. XLVI. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 13 pallide flavefcentis coloris: Batavie quidam debili admifcent Arack, cum eo reétificant, & utuntur in quotidianam potiunculam loco vini Abfynthitis. Si bina rafure hujus ligni cochlearia hemine vini albi: infundantur , amarum quidem fit, fed non ita eít gratum, ac quod cum tinctura Abfynthii eft inprz- natum: Noto natio in Japoniam illud venale ad- deren lignum , ubi primum in magna habebatur exiftimatione, fatisque-caro vendebatur pretio, quum vero avarities deciperet inpoftores, qui maxima id fe. | cum ducebant copia, fpernebatur , & pro ligno foca- rio habebatur , . rete enim mos eft, nihil in pretio habere, nifi quod raro vel pauca tantum quan- titate adducitur. vices moy sà Huic quoque ligno vis adfcribitur omne lumbrico- rum abdominalium genus expellendi, & optime refi- ftendi morfui venenatorum animalium : Qui autem ulterius Zeylanenfium Lignorum Colubrinorùm cogni- tionem defiderat, illum amandamus ad Garziam ab Or- , lo libr. 1. Arom. cap. 44. Chrift. Acoftam. cap. 33. & ex neotericis fcriptoribus Philipp. Baldeum in Zeylane Hiftoria libr. 2. cap. 49. ubi ab ipfo Cinghalenfium lin- gua Nay- Lelli vocatur. ut & fcripta D. Pauli. Her- manni , qui fuum lignum Cinghalenfi lingua dicit. Eba- ' Weya; habetque pro. Clemati Indica foliis Perficz , & Caprifolii. fructibus ; ac e prima fpecie Ligni Colubrini a Garzia defcripti „&-ab-ipfo ; ut patet , ma- le vocatum Cametuł „. licet in ejus manufcripto vitiofe legatur Rametul , dicitque Cametul radicem effe primo dulcem , fed fimul acrem , linguamque vellicantem , cutique inpofitam veficas excitare , ac Cinghalenfes hanc contufam morfui Serpentis Vipereque inpo- er f 3 i : a | - x A 4 Y bé H D Eos Apes, i a dd EE D NS e i . PO” fc: ge o AT E y oe hide e Inquirendum porro nobis eft, queñam Accor Lufa Radja h. e. radix Lufa Radja fit, de qua annotan- dum eft, radicem effe minorem digitum craflam, fla- vefcentem quoque , ac parum amaram effe, quz ar- bufculam minorem emittit „in infula Luffa Radja s vel roprie Nufla Radja , h.e. regia infula , quum feptem il- la inhabitent » fitaque fit ad borealem partem majoris infule , == ab infida ac maligna gente ; cum qua tamen Gest Larentouquenfes commercium exercent, à quibus etiam he radices funt conquirende , que laudantur contra omnia af- fumptorum venenorum genera , qua vomitu rejiciun- ‘tur; & uti dicitur, vires Ligni Colubrini Zeylonenfis de- tectas effe ab animalculo Quir feu Quilpele , ita etiam teftantur „harum .radicum virtutes „ quas juxta infu- lam Lufa Radja denominant, forte fortuna detećtas effe a piscatoribus. quibusdam, qui pifciculos alliga- - verant funiculis ex longis hujus arboris flagellis -confeétis, & comperiebantur , illos contra naturam. aliorum captorum pifcium quam diutiffime in vivis fu- perftitiffe, unde concludebant, huic ligno vivifican- tem vel vitam longe confervantem virtutem. ineffe , - harum radicum bine mihi oblata fuere fpecies: Una ex ifta infula Luffa Radja delata, que tenuis eft & flavefcens. Altera vero craffior & magis flava feu ]utea, in Timora. crefcens, utreque vero fatis ama- re funt, fed neutiquam cum ligno: Colubrino com- . parande. i EXPLICA REO: Tabula Trigefime Oflave E | Que exhibet ramum Sigel Colubrini Caju Ular didi , ubi Litt. AA, fructum naturali exhibet forma & magnitudine. ` B. Proffen apertum , ut cjus zucleus confpiciatur. C. C. Nucleum ipfum & in bina fegmenta feparatum. Tom. IZ. OBSER- en daar en boven als men "t 3. a 4. maal gebruikt beft, verlieft bet zyn kragten, en blyft cen ongezien Dot bouts van een doodze bleek-geele coleur ,op Batavia doen "t zom- mige in Jlappen "rack , balen den zelven daar mede over, en gebruiken bet tot een dagelyks foopje, in plaats van Alffem-wyn, om de mage te verflerken: met cen paar le- pels vol van het fcbrapzel. of zaagzel kan men ook wel een kanne witte wyn bitter maken; doch by is zo aangenaam niet, als de gene die me? Extrait van Alem word ge- maakt.» Onze Natie hebben ^t ook in Japan te koop ge- bragt „alwaar. bet voor eerft wel in groote eflime was, en dienvolgende dier verkogt wierde , maar als de gierig- beit de navolgers verleide, bet zelve aldaar in groote mg- nigte Gantebrengen , zo wierd bet veracht „en voor brand- bout md. zynde dit der Fapanders maniere , geen ding koftelyker te bouden , dan dat men daar of weinig, of zelden aanbrengt. - D Meroe Men [cbryft dit. bout ook de krachten toe wan alderley zoorten van buik-wormen uit te dryven, en Krachtig de beten der venynige dieren te wederftaan. De geene die nu verder van bet Ceylonze Slangen-bout onderrigting he- Beeren „zullen wy wyzen tot Garziasab Orto, eerfle boek Arom. cap. 44. Chrift. Acoftam, cap..33.. en van de nieuwe Schryvers, de Ceylonze Hiftorie van, D. Philip- pus Baldeus , tweede boek , cap. 49. daar by “tin bet Zin- alees Nay-Lelli noemt: Als mede tot de fchriften van Do. aulus Hermannus,die bet zyne in ’t Zingalees noemt Eha- Weya, en boud. bet voor een. Clematis Indica , met: bla- deren, als een Perfick-boom sen vruchten, als het Capri- folium , als mede voor de eerfte zoorte van Lignum Co- lubrinum , by Garzias befcbreven; en door den zelven, 200 by meent, qualyk Cametul genaamt , (boewel in zyn Exemplaar qualyk Rametul Daat ) en daar tegen zeidt by, dat Cametul zy een wortel, in "t eerfbe zoet van Jmaak , doch daar by fcberp en op de tong bytende , en op de buid gelegt zynde daar bladeren op trekkende, en de Zingalezen leggenze gefloten op de beten van een Viper- e, u Daat ons noch te onderzoeken, wat Accar Luffa . Radja, dat is Radix Lutla Radja, voor een wortel zy: En dien aangaande moet men weten dat ze beeft de dikte omtrent van een pink, ook datze geel-achtig „en maar cen weinig bitter is „komende-van een boompje,’t welk groeit opt Eiland e Radja , of eygentlyk Nuffa Radja, dat is Konings-Kiland „om dat "er zeven Koningen op wo- nen, en is gelegen aan de moord-zyde van "t groot Eiland, ende bewoont van een ontrouw en boosaardig Volk, daar egter de Portugeezen op Larentougue`mede bandelen, en van dewelke men ook deze wortelen békomen moet ; Zy werden geprezen tegens alle ingenomen pergit » datze met braken witwerpen , en gelyk men ri A e krachten van "t Slangen-bout op Ceylon door bet beesje Quirof Quilpe- le gevonden xy, zoo zeggenze , dat de krachten van deze wortelen (dieze na bet Biland Luffa Radja toemen ,) by geval ontdekt zyn door eenige V'iffcbers , die baar ANA ejnoerd badden aam ‘eenige touwetjes van de lange rys- F4 dezes booms gemaakt, en bewonden , dat dezelve te- gens de natuur van andere gevangene vi[fcbén , lange by ^t leven blyweń , waar wit xy dan befloten , dat in dat bout een levend-makende , of levend-conferverende kragt moefte zyn. Van deze wortelen Gun. mg twee zoorten getoond : de eene van bet voornoemde Eiland Lufa Radja komende, is dun en bleek-geel: doch de tweede is dikker, en wat boger-geel , vallende op Timor, en beide redelyk bitter, doch geenfints met bet Slangen-bout te vergelyken. UYTLEGGING,. A : 3 Van de acht ven -dertig fle Plaat; Dewelke vertoont een Tak van het Slangen-hout Caju Ular genaamt ; vertoonende de Letter A. de vruchten in natuur- lyke grootte. - ^ 4t B. Dezelve geopent. op dat de binnenfle korrel gezien wert, C C. De binnenfte korl daar. uitgenomen, en in tween ver- deelt ofte gefpleten, Q 2 AAN- 24 HERBARIIAMBOINENSIS Liberll. cap. XLVII. OBSERVATIO. Varias in India reperiri arbores , que Lignum Colubrinum vulgo dicum ferunt, ex variis preter noftrum conftat aucto- ribus , quorum primarii hac de re confulendi funt Ca/p. Com- mel. in Fl, Malab. p. 63. Breyn? Prodr. 2, p. 97 & 98. Dale, Pharmac. p. 357 & 358. Herm. Par. Bat. Pr. p. 357. plures- que alii, quos collegi in Thef: Zeyk p, 141 & p.171. qui va- nas hujus ligni propofuere fpecies & arbores, inter quas pra omnibus excellunt Cantram H. Malab. Tom. 1. Tab. 37. Ts}8- Ru. Karo VALLI-CANIRAM H. Mal, Tom.7. Tab, 5. & Mo- DIRA-CANIRAM Tom. 8. Tab. 24. Quenam autem harum arborum genuina fit fpecies , quae famofum illud , fed fimul fuf- pecum admodum ferat lignum , non facile eft determinatu, Sam. Dale Modira Caniram Lignum Colubrinum efle fentit ; Breymius in Prodr. 2. Horti Malab. Figuram in Tom. 7. & Caniram Tom. 1, buic annumerat , que Rwmphis figure etiam proxime accedunt, ut & illa, que Tab. 5. Fig. 2. nove edi- tionis Breymii exhibetur. Clar. Hermannus in Mat. Med. part. 'X. cap. 3. teftatur effe radicem arboris Timorenfis lignofam , cujus fruétus funt Neces Vomice majores officinar. Quz eadem fine dubio eft arbor ab auctore noftro defcripta , quum haec in Timora plurimüm occurrat. in Ray tom. 3. Demdr. p. 169. Lignum Colubrinum Marungal di&um deferibitur, cui eximia: virtutes medica tribuuntur, & in ejus Appendic.p. 88. inter arbores venenatas binze alie ligni Colubrini ipecies recen- fentur „ita utnon mirum fit, fuperioribus jam temporibus mul- tas de hifce arboribus conjecturas fuiffe prolatas & motas, uti videre eft inprimis in Ca/p. Bauh. Pimac. lib. 12. felt. 6. & in Job. Baub. Tom. 1. libr. 3. p. 179. Lignum Colubrinum in Linfchoteni itinerario pag» 95 quoque defcribitur. AA YN: MER RINA Dat 'er verfcheide Boomen in de Indiën gevonden werden, die het Slangen-bout voortbrengen , blykt uit veele andere, als by onzen Schryver aangehaalt zyn , getuigens, ‘waar van de voornaamfte over deze zaak te raatplegen zyn de volgen- de, als Caf. Commelin in zyn Fl. Malab. p. 63. Breyne in zyn tweede Prodr. p. 97 en 98. Dale in zyn Pharmac.p. 353 en 358. Herman. in de Parad. Batav. Prodr. p.357. en meer andere, welke ik in myn Thef: Zeyl. p. 141 en 17x aange- haalt heb, die verfcheide zoorten en bomen hier van hebben voorgeftelt, onder welke boven andere uitmunten de Cawr- RAM van de Hortus Malabaricus in het cerfte deel Tab, 37. de Tyjeru Katu-Valli Caniram in het zevende deel Tab. 5. de Mo- dira - Caniram in het achtfte deel Tab 24 befchreven en ver- beelt. Doch welke van deeze boomen de opregte zoort zy , die het waare vermaarde, dog teffens zeer fulpecte Slangen- hout geve, is niet ligt te bepalen: Sam. Dale hout daar voor de Modira Camiram. Breynius de Caniram van het eerfte deel, en die in het zevende deel op Tab, 7 verbeelt wert, die met de Figuur van Rumphius ook 't beft overeenkomt , als mede die in de nieuwe uitgaaf van Breymius op de vyfde plaat Fi. guur 2 verbeelt wert, De vermaarde Herman in het eerfte deel « capitt. 3, van zyn Materia Medica getuigt, dat het een how. tige wortel zy van een Timoreefê boom , welkers vruchten zyn de Nuces Vomicee majores , ofte de groote kraan-oogen van de Drogiften , welke ook zonder twyffel dezelve boom is van onzen Schryver befchreven , wyl die op Timora ook 'tmeefte ` gevonden wert; in het derde deel van Ray in de Dendrol, p. 169. wert een Slangenhout , Maruxgal genaamt , befchreven, waar aan veele voortreffelyke Medicinale krachten werden toegeeigent, en in deszelfs „Appendix op p. 88. werden onder de venynige boomen twee andere zoorten van Slangenhout opgetelt; zo dat het niet te verwonderen is , dat in voorige dagen veel giflingen over deze boomen en dit hout al byge- bragt en te voorfchyn zyn gekomen ; gelyk te zien is voor- namentlyk by Cafp. Baubmus in zyn Pimax lb. 12. fect. €. en by Poh. Baub. in zyn eerfte deel , derde boek pag. 179, ` het Slangenhout wert mede in Linfchotens Scheepvaart. pag. 95 befchreven. =~- d == “CAPUT QUADRAGESIMUM - R SENO y S - Radix Deipara. Rais Madre de Deos. ldare fpeciebus & hac quoque adnumeranda eft arbufcula , que in multis Indie locis crefcit, fed, quantum novi, in arte Medica non ad- hibetur nifi circa Malaccam , ubi ab antiquioribus temporibus a Portugallis celebrata eft, ejusque radix pro pretiofo medicamento per Indiam divendita. In nullis hactenus fcriptis ejus inveni mentionem , fed circa annum 1654. coepit mihi innotefcere ex relatu D. Arnoldi de RWE van Outsboorn , tum temporis noftri inperatoris & Archithalaffe, qui antea guber- nator fuerat Malacce , unde viginti quatuor annis pore illam quoque accepi, atque ex ejus forma comperi, ujus fpuriam quoque fpeciem crefcere in vicina Ce- lebe, unde ejus defcriptionem hic fimul inferere at- que fubjungere decrevi. ; Arbor itaque altitudinem & craffitiem habet Limo- nis Nipis vel Vidare, uti d Portugallis pro filveftri quoque Vidare fpecie habetur, itaque denominatur, plurimum tam’ humilis & incurva eft, ut magis fru- ticem quam arbufculam referat , omnes autem ejus rami undique obfeffi funt horrendis longis, ac firmis fpinis, binis e feto binaque paria crucem effor- mant, uti in Rhamno, ad cujus genus hzc quoque pertinet , que fpine inprudentes dolorifice ledunt, ita ut pars lefa intumefcat: Ex fpinarum alis folia pro- germinant cruciatim quoque oppofita, fed in ramo- rum parte inferiore folitaria, in fuperiore vero unum alterumve foliolum ex majorum alis propullulat , quam maxime accedentia ad Vidare Littoree folia, paulo vero minora; Horum majora binos transverfales di- gitos funt longa, pollicem lata, firma, ad oras non dentata , inferius cinerea , & lanuginofa, faporis pinguis: In ipfis quoque fpinis talia apparent fo M ed XLVI. HOOFTSTUK. - St. Mariaas wortel. Nder de geflagten van Vidara geboort mede dit boomp- jes "t welk op veele plaatzen van Ooft- Indien waft, maar echter , myns wetens, niet tot de Medicyne gebruikt werd dan omtrent Malacca, alwaar 't vanoude tyden by de Portugeezen is vermaard , en voor een kofte- lyke wortel door geheel Indiën vervoert geworden. Ik heb tot nog toe-in gene fchriften mentie daar van gevon- den, maar ontrent bet jaar 1654. daar vaneenige kennis- ze gekregen uit bet mondelyk verbaal vanden Edelen Heer Arnold de Vlaming van Outshoorn, onze doenmalige Veltoverfte en Admiraal , die te voren geweeft is Gouver- neur op Malacca, van waar ikze wel 24. jaar daar na hebbe laten tot my overkomen, en uit deszelfs gedaante _bemerkende , dat ook een baftaart zoorte daar van op ons naburige Celebes valt, zo beb ik bare befcbryoinge albier mede willen inlyven of ter neder zetten. es Den boom dan is van de grootte en dikte als een Lemoen Nipis boom; of F'idara, gelyk by ook wan de Portugee- zen voor een wilde Vidara gebouden en zogenaamt wert, merendeels zo laag en krom, dat by meer een beefter, dan een boompje gely&t , alle de takken zyn bezet met y- zelyke lange en fiyve doornen, twee tegens malkanderen over , en met bun vier in "t kruis flaande, gelyk aan de Rhamnus of Kruisdoren , onder wiens dit ook ge- boort , en welke doornen de onvoorzigtige zeer pynelyk . quetzen , en bet geftookene lid doen pois len: Achterde doornen ftaan de bladeren ook in "t kruis tegens malkan- der , en aan 't acbterfte van de takken enkeld: Aan de voorfte bebbenze een of twee blaadjes uit bare fcboten ky- ken, zeer na by overeenkomende met de Vidara Littorea, of wel zo klein, de grootfte zyn twee dwers vingers lank, een duim breet , ff aan de kanten, ongezaagt, van on- deren wat grauw en «volacbtig , van fmaak als vet en meer, Aan de doornen zelfs vind men ook diergelyke blaad- je» II Boek. XLVI. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. ms fed multo minora, inftar nempe unguis digiti, rami fefe dividunt in minores firmos, cruciatosque: Flores funt parvi, flavefcentes , & lanuginofi, inftar Vidare Laut. Fru&us quoque inftar ejusdem funt Vidare, fed minores , inftar femi-adultarum Olivarum , fuperius obtufi, inferius angufti, qui caliculo infident quadri- fido, angufto , ac folitarii, vel bini, ternive fimul lo- antur, primo virides, dein ex cinereo flavi , eden- do inutiles, officulum continentes durum , fed non ita rugofum ac Vidare: Lignum eft pallidum, fatis du- rum, intusque parvo fungofo corde feu medulla re- letum , inferior vero trunci pars ac radices funt fo- lide: Ejus radices funt longiflime , transverfaliter fe- fe extendentes, fed non profunde fub terra, craffitiem lurimum habentes digiti vel pollicis, externe ob- cure cinerez , interne flavefcentes inftar Liqueritiz, detruncatz vero ad oras magis lutefcunt inftar nempe Rhabarbari : Recentium radicum fapor parum amari- cat cum leni adítriétione, quz cito tamen evanefcit, gratamque aromaticam dulcedinem relinquit, prafer- tim vero illarum cortex, qui omnino fimilis eft Pule- fari cum Anifo mixto ; faltem talem obfervavi in radi- - cibus a Paftore Theodoro Sas , & cive Malaccenfi Regne- ro Bronken transmiflis, unde nequeo comprehendere, cur ab aliis amare habeantur „ vel illud intelligere forte vellent de fupra notata levi amaritie , que in recentibus forte radicibus magis praevalet ; Memorie nobis prodiderunt Portugalli , tanquam antiqui Malac- cz polleflores „ quod & a noftra quoque natione ita cenfetur, magnum hujus arboris radicum effe difcri- men, immo tantum, ut ille, que fefe ad Borealem extendunt plagam , pretiofum fint medicamentum ; im- mo antidotum, e contra vero , que ad Zephyream ter- minantur partem; nocivas, immo venena effe, O- rientales vero & Occidentales virtutum expertes cen- fentur : * Hoc autem inpenetrabile nature artificium effec, fi fon fallat illud experimentum: ifte faltem memoratus civis Belga atque fenior iftius urbis fancta fide fummaque perfuafione mihi afferuit , illud ibi rite exploratum & verum compertum fuiffe. Hoc autem nature miraculum in nulfo alio obfer- vabatur loco, nifi in quodam ‘Malacce urbi vicino, atque hoc circa illam non ubique, fed tantum in ta- libus arbufculis , que in & circa monticulum Sz. Francifci, feu Boukit 't Sina crefcunt , qui per horz quadrantem-ab urbe diftat , ubi antea Sinenfes , feu pofteri famofi inter illos inperatoris Sampo habitave- runt. ASR Amatores itaque feu nature indagatores monitos effe volo, ut hoc natura arcanum ulterius inquirant, an nempe (fepofitis Sinenfium - Catholicorumque fu- perftitionibus ) hoc mirum difcrimen hnjus regionis nature fit adícribendum ; an vero hoc in omnibus reliquis obfervetur locis „hoe enim a nulla alia haéte- - nus natione, in füa Patria, in qua tamen crefcit , in- dagatum vel expertum fuit. " Nomen. Latine Vidara cum Macana de Mato h. e. dicinalis radix ad Borealem fefe extendens plagam eculiari nomine Portugallis dicitur Rais Madre de eos hie. Latine Radix Deipare , quod nomen ipfi inditum eft ob excelentes ejus virtutes , vel quia quot- annis a Portugallis die Marie Sacrato h. e. fecundo Februarii radices he ćruebantur , hodie autem per Agreftis , juxta Portugalli- Ere Vidara. Ac me- totum effodiuntur annum , optimum autem eft, fihoc . fiat menfibus ficcis: tota porro arbuícula: Malaicenfi- bus dicitur Bulangan, in Java & Baleya Bangyan , ' ulteriore vero indagine comperi, Bangyan alium efle + fpinofum fruticem, in Celebe Lowara, & Java War- ren vocatum. : ce Locus. Optima, uti ditum eft, radix crefcit circa Malaccam ; que nempe ad ufum medicum ufurpatur, in aliis tamen itidem crefcit infulis, uti in Sumatra, Java, Baleya, & Celebe, ac prefertim in ejus plaga Orientali in regno Tambucco: Boegenfes dicunt hanc quoque arborem in fua Patria efle copiofam, ipfisque etiam vocatur Lowara, puto autem a priore differre, jlla enim Boegenfium in altam excrefcit arborem fo- liis majoribus, ac ligno duro, fruétibusque quodam- modo edulibus. dë Ufus. . zen Burger „en jes. doch veel kleinder, te weten als een nagel van cen vinger , zo verdelen baar ook de takken in veele'ftyve en korte ryskens, mede in "t kruis fkaande: Het blocizel is klein, bleek-geel, en wolachtig, gelyk dat wan Vidara Lauwt: De vruchten zyn ook als van dezelffte Vidara, doch kleinder , te weten als balf«va[Jene Olyven „van vo- ren breet, achter final, ftaande op een wier-fpitzig Der. relje , en twee en drie by malkander bangende , eerft groen, daar na graauw-geel, onbequaam om te ceten, ‘van binnen met een barde fieen, doch zo gerimpelt niet , als die van de Vidara, bet bout is bleek, redelyk bard , en van binnen met een klein voos bert , doch de onder {te Tam en wortelen zyn maffyf „: de wortelen zyn zeer lang, en verfpreiden bun overdavers , doch niet diep onder de aarde , meeft de dikte hebbende van een vinger of duim , «an buiten donker-graauw, van binnen bleek-gee! > als zoetbout, maar afgekapt beflervenze aan de kanten wat geelder , te weten als Rhabarbar. De fmaak van de ver- Jche wortels is een weinig bitter, met een kleine zamen- trkking , die doch-baaft vergaat , en cen aangename zoete Jpeceryacbtigbeit nalaat „ en inzonderbeit de jcbor/fe , xyn- de ten eenemaal als Pulefari met Anys gemengt, immers zo bebben wy bevonden de wortelen, die ons van Malac- ca door den Predicant Theodorus Zas, en den Mallac- Jen Burger Reinier Bronken toegezonden zyn » dierbal- ven ik niet bezeffen kan, waaromze van anderen vòòr bitter gehouden werden, of zy moeften "t zeggen van de bovengemelde kleine bitterbeit, dewelke mifichien in de ver/chewortelavat merkelyker is. Nu bebben ons de Porti- geezen y als oude bezittersvan Malacca nagelaten, en’t is tot nog toe by onze Natie aldaar aldus aangenamen , dat- ter een groot verfchil onder de «vortelen van dezen boom gevonden wort. Fa zodanig dat de gene die na *t Noor- den loopen , een koftelyk Medicyn , en tegen-gift zouden zyn, en dat daar en tegen de gene , die na*t Zuiden lopen, Jcbadelyk , ja vergiftig zouden wezen: Doch die van ’t Weften en `t Ooften boud men voor onkragtig , en ’twelk voorwaar een ondoorgrondelyk meefterftuk in de natuur zoude wezen, zo anders bet onderzoeken en proberen der zelver. niet jr cn Immers den voornoemde Nederland- uderling van dieftad „beeft my met een. hoge betuiging verzekert , dat zulks aldaar vel ter degen ond by en genoegzaam ervaren xy. Doch dit mirakel der natuure zoude op geen andere plaat- zen befpeurt werden, dan alleen omtrent de [lad Malac- ca, en dat aldaar ook niet over al, maar alleenlyk aan zodanige boompjes , die op en ontrent bet bergsken van St. Francifco of Boukit ’ Sina flaan, zynde een quar- tier uurs buiten de fladt gelegen, en daar voor dezen Si- neezen , of de nakomelingen. van den onder bunlieden ver- maarden Admiraal Sampo gewoond bebben. De Liefhebbers en pe czę van de natuur ail ik dan vermaanen, datze dit gebeymenis der natuur wat nader komen te onderzoeken, namentlyk of ( Cbineeze en Room/che fuperftitie aan een zyde zefelt) dit wonderbaar onderfcheidt den eigen aard van dit Land toe te fchryven zy, ofte dat bet aan alle plaatzen zoude konnen gejcbie- den: want bet tot nog toe van geene andere Natiën in baar Land (daarze nogtans waft) onderzogt of bevonden is. . Naam. In ’t Latyn Vidara Agreftis , na "t. Portugeze Macana de Mato, dat is wilde Vidara: En de Medici- nale wortel aan de noord-zyde leggende, biet in 't byzonder by de Portugezen, Rais Madre de Deos , dat is in °t La- tyn Radix Deipare, zynde baar die naam gegeven we- gens bare uitmuntende krachten, of om datze jaarlyks by de Portugeezen op den dag van Maria Ligt-mis, dat 1s den tweede February gegraven wierden ; dan bedensdaags aaft men ze ^t beele jaar door, beter en doch bequamer inde droge Mou[Jon ` Voorts word de gebeele plante by de Maleyers genaamt Bulangan , op Fava en Baley Bangyan, doch by nader onderzoek bevinde ik Bangian een andere doorn- Pruik tezyn , op Celebes Lowara, en op ’t Javaans Warren genaamt. Hi, Plaats: De hefte , als gezegt , waft omtrent Malacca, te weten die men tot Medicynen gebruikt , groeyende mede «vel op andere Eilanden, doch tot Medicynen aldaar onbe- kent , als op Sumatra, Fava, Baley, en Celebes, en in- zonderbeid aan deszelfs ooft-zyde , in 't Koninkryk van „ Tambucco: De Boegis zeggen dat dezen boom by baar ook overvloedig zy , insgelyks hebbende de naam van Lowara, maar ik meen, datze van de voorgaande verfchilt, want die wam de Boegiezen wort een groote boom, met grootere bladeren eneen bard bout en ook eenig fints eetbare ien $ Q3 | e- 16 HERBARII AMBOINENSIS Liber ll. cap. XLVIL Ufus. Cum he arbores & radices in Amboina non crefcant, nec hic in ufu fint, hinc illa adducam , que ab iftis D. Theodoro Zas ,& Regnero Bronken de illarum qualitatibus & viribus mihi relata funt, uti & ifta ex ofterioris litteris 15 Octobr. 1678. ad me datis hic inferam. Qui has defiderant effodere radices , fecum fumunt ferreos vectes; & Indicem magneticum; veétes,quum fit folum admodum lapideum, quod palá transfodi nequit , & quum he radices nimium lederentur, fi jam eo perventum fit, ut ifte appareant radices, tum index magneticus in ufum vocatur, & attenditur accurate, ut ifte eruantur, que Borealem fpectant plagam, quz vere funt radices Rais Madre de Deos, que vero ad Auftrum fünt fite , fibi relinquuntur nec effodiuntur , quum peílimum fint venenum , di- recte oppofite Borealibus , nec ullum habent no- men, que vero ad Orientem & Occidentem cre- .fcunt , nullas habent virtutes, quo autem propio- res funt polo Arctico , eo magis participant de plage borealis viribus, fic quoque fefe habet cum iis, que Auftrali polo vicinz funt. j Hec Rais Madre de Deos Portugallis magno eft in pretio, ac quotannis magna quantitate hincin Goam transfertur, ac fequenti ufurpatur modo. Primo. Si quis veneno fit infectus , hec radix fupra por- phyritim cum aqua contrita propinatur , optimum- que eft antidotum , fi autem non fatis operetur , ` contrita hec radix inponenda eft fartagini neo, hzcque permifcenda albumine ovi anatis, tumque aflumpta meliorem preftabit effectum. Secundo. Si aliquis a venenato Serpente, Millepeda , Scórpione , vel fimili venenato animali vel pifce fit ay vel punctus , hzc radix cum Succo Limonum conterenda eft , hujusque quandam oportet propinare ortionem, alteramque vulneri illinere, quod pro- tum eft. Nil refert, quenam fit dofis , quum non - noceat: Radix eft amaricans, fique dofis fit pugil- Tum , fufficit, uni autem major convenit dofis quam alteri , prout tempus & circumftantiz illud requirant. Tertio. Hec radix in febribus etiam convenit fupra porphyritim contrita & adfumpta: uarto. Contra Diarrheas, immo Dyfenteriam, iti- dem cum aqua propinata. uinto. Cantra Cephaleam cum Limonibus contrita, & ad utraque capitis tempora illinita , ut & fronti. Sexto. Contra Anginam cum aqua haufta, ut & fi collum illiniatur. Septimo, Contra vulnera cum Limonibus contrita, iisque inpofita. Octavo. Ad Polypum naris feu ejus Cancrum recentem, vel in quanam etiam fit parte , cum Limonibus con- trita, & malo illinita tam externe , quam interne af- fumpta. Nono. Si quis inpetigine, Portugallis Bicbo Cabeludin dicta, laboret , que per cutim prorepit , fi hec radix cum Limonibus fupra porphyritum contrita parti affectz illiniatur, optime eam tollit, ejusque ulteriorem inhibet propagationem. Hujus arbóris fructus optime conducunt ad capitis la- vationem iis, qui porrigine vexantur , 'cidit, interne vero non funt re quum fint infalubres. Huc usque Regnerus Bronken. Ia Java vulgaris quoque eft frutex , nullius vero ibi ufus eft neque radix, neque fruétus, & ibidem voca- ` tur Waren. Comperi quoque florem vere Malaccen- fis arboris cum aliis filveftribus convenire fpeciebus, amplitudine nempe calicis, & ex uno majore tribus- que minoribus petalis florem conftare , quorum maxi- mum prominet inftar rictus Leonis , intenfe luteum cum tribus retroflexis pelliculis in interiore parte. . Folia quoque non multum differunt tam forma quam magnitudine a filveftri, quedam enim funt an- gulofa , inde de-: ' Gebruik. Dewyl deze wortelen in Amboina niet was- fchen „en dierbalven ook bier in geen gebruik zyn ,zo zal ik my moeten bebelpen met bet gene, 't welk.my door de voornoemde Heeren ‘Theodorus Zas, en Reinier Bron- ken, aangaande baare PUN. en kragt toegefcbre- ven is, gelyk ik "t zelve uit des laatften miffive van den 15. October 1678. met de volgende zyne eigen: woorden alhier inlyven zal. | Die deze wortelen willen graven, nemen met haar yfere Koevoeten , en een Compas; de koevoeten „ om dat bet een zeer fleenachtige grond is, daar met geen fchoppen in te komen-is, en ook om dat men met /choppen gemel- de wortel te veel quetzen zoude , als dan zo diep geko- men zynde, dat men deze wortel zien kan, zo wert wel met bet Compas daar op gelet, dat men de wortel bekomt , die regt na 't Noorden legt , dat dan de regte Rais Madre de Deos is, maar die regt in ’t Zuiden legt , werd nooit gegraven, om dat bet een zeer fnood vergift is, flrydende regt tegen die van ^t Noorden, beeft ook geen naam , maar die in 't Ooflen of Weften groeyen , zyn van geen krachten , maar boe dichter aan «© Noorden, boe meerder deel die van de Noorder krag- . ten bebben, en zo is "t ook met die naaft aan ^t Zuiden groeyen. De gemelde Rais Madre de: Deos is by de Portugeezen in groote eftime , en werd jaarlyks van bier veel na Goa vervoerd , en gebruikt als volgt. Ten eerften , wanneer iemand met venyn is vergeven , zo is deze wortel op een Deen met water gevreven en ingegeven , een goed tegen-gift ; maar zo dat niet belpt , moet men deze gevrevene wortel in een koper» bekken doen „en daar * wit vaneen Eenden Ei by doen, en kloppen dat luftig te zamen in dat koper-werk ofte bekken , en zo ingenomen zal goet zyn. Ten tweeden , wanneer iemand van een vergift e flang, Duizentbeen, Schorpioen , ofte andere orbitae ge- diertens , of Viffchen gebeten of geftoken werd , zomoet men deze wortel met Seng en-zap op een fteen vryven, en daar van ingeven, en op de quetfure firyken , is zeer goet: De quantiteit, boe veel men mag ingeven komt zo naauw niet , want bet zal geen quaad doen: ^t Is een bittere wortel , en een weinig , o veelalsin 2. of 4. vinger-boeden mag ; is genoeg ` Doch den eenen men/cb dient wel wat meer te bebben als de ander ; na dat den tyd vereifcbt. — . iS "V Ten derden, voor de koortzen is deze wortel ook goet, met water op een eeng gewreven en ingenomen. Ten wierden, voor fwaren afgang, of bloet-gank, ook met water ingenomen. Ten vyfden, voor groote (ms, met Lemoenen op een [teen gevreven , en aan beide de zyden van de Doan des boofts gefmeert , en ook voor aan. Ten zesden , voor een zeere keel, met water geureeven , ingenomen „en den bals daar mede gefmeert. Ten zevenden , voor eenige quetfüren , met Lemoenen ge- vreven , en op de wonden gelegt. Ten achtften, voor een zeere neus , of kanker in dezelve, als die eerft begint, ofte op wat plaatzen die zoude mo- gen komen, met enen gevreven, en op ’t zeer; zo buiten als binnen , daar men bykomen kan, met een veerken geftreeken. ` Ten neg. „ als een menfche van de bair-avorm (by de Portugeezen genaamt Bicho Cabeludin) werd geraakt , welke baairenin "s menfchen lichaam blyven fteken , moet men ze met Lemoenen op een fleen vryven, en firyken . dat ter plaatze daar "t geraakt is, die men tegen 't ligt aan gemakkelyk kan zien, en uitbalen. ` De vruchten zyn zeer goet, om *t booft medete wa/Jchen, voor die gene, die fcbilfers daar op bebben , die daar van weg gaan, maar moeten niet in 'tlyf komen, want . = een ongezonde vrucht is. Dus verre Reinier Bron- en. . Dit is mede op Fava een gemeene firuik, doch van geen QOEM aan wortel „nog in vruchten, en biet r AREN: IR beb ookaangemerkt „dat de bloem aan bet op- regte van Malacca met de andere wilde overeenkomt , te weten in wydte van de kelk, van een grooten drieklei- ne blaadjes gemaakt, waar van bet grootfte overbangt als een Leeuwe mont, boog-geel van celeur, met drie achterwaarts gebogene vezeitjes van binnen. - Debladeren ver/cbillen ook in grootte en gedaante niet veel van 't wilde, te weten zommige hoekig , zammige "A ; oc A Lag. 227. ax = WN Lab. XXXIX. II Bock. XLVIII. Hof]. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 1 gulofa , alia non , Malaccenfis vero folia inferiore par- nor niis vei i doch die van 't Malacze zyn van onderen wat zagter als te funt mollia inftar lanuginis, filveftris vero funt ru- gofiora, magisque venofa. In Malaccenfi flores plurimi in racemo proveniunt, non fimul, fed unus poft alterum fefe aperiens, om- nesque in fruétus excrefcunt, ita ut tot fimul ex ra- cemo dependeant , quot fepe vitis in uno gerit racemo, = fuerunt flores. Siveftris multum crefcit circa : ataviam , ibique MafJaan de Mato h. e. Vidara Utan dicta, ejusque ufus eft ignotus; fructus autem non comeduntur, quum ingrati fint faporis , licet ab aliis ejus radices medicatz cenfeantur. "Tabula Trigefima Nona | Ramum exhibet fpinofz arboris, que Radix Deipare a Rum- phio vocatur, videturque efle fpecies Rhamni, ad quod genus Zi & Jujuba quoque referuntur a Linneo in Hort. t. p. 69. A. Ejus fruétum Olive-formem denotat. B. Ejus officulum feminale. HONG en die van "t wilde zyn ruiger en meer gea- ert. Aan "t Malacze komt ’t bloeizel veel aan een.tros , niet te gelyk, maar naar malkander operigaande , en alles wert tot vruchten , zo datter zo veele by malkander bangen als een tros druiven, Het wilde groeit veel rondom Batavia aldaar Maffaan de Mato, dat is Vidara Utan genaamt, en zjn gebruik is onbekent, want de vruchten eet men niet „als zynde te leelyk van finaak sboewel andere zyne wortelen voor Medicinaal houden. ~ De negen-en-dertig Ge Plaat Vertoont een Tak van den doornachtige boom Radix Deipa= re van Rumphius genaamt ; welke my voorkomt te zyn een zoort van de Rhamnus, tot welk geflagt de Zizyphus en de Fujube mede gebragt zyn van, Linneus , zo als blykt uit de Hortus Cliffort. p. 69. A. Wyf aan deszelfs vrucht, na de Olyven gelykende, B, Deszelfs zaaz-korl. MÀ CAPUT QUADRAGESIMUM OCTAVUM |, Radix Deipara Spuria d Louarra. Icet apud Javanos , Baleienfes , & Celebenfes fru- L tex fit fpinofus, qui cum Malaccenfi frutice Ra- dix Deipare dicto , tantam habet affinitatem , ut utrique. unam eandemque dent denominationem , in ‘illis tamen tantam inveni differentiam , ut fingulos PA iih capite, hancque fecundam ar- ufculam ad Deipare radicis fpeciem reduxerim , licet enim convenientia inter illas fit maxima , Ma- laccenfis tamen fola aromaticam poffidet radicem , que pretiofa eft , faporemque habet jucundum , qui in nulla alia obfervatur radice extra Malaccam crefcente „nec? ab ulla alia natione in ufu Medico adhibetur. idam civis Malaccenfis circa annum 1680 hanc radicem & fruétus ex Tambucco in Celebis parte O- rientali fito adduxit , perfuadere mihi ftudens , hos effe Malaccenfis Bulangam feu radicis Deipara vere, nec ab hac differre , unde & varios ejus fructus in hor- to meo terrz commifi, quorum unicus tantum pro- Ren qui fruticem dabat ftipitofum , qui fefe urfum explicabat in longos & flagellofos ramos , in- que his p & folia plurimum erant oppofita & cru- ciata , fe e locabantur, & fupremi ramuli nullas gerebant fpinas; folia quoque maxime differebant a Malaccenfi , ac magis referebant folia Oxyacanthe , quam domeftice Vidarz vel filveftris, funt enim binos pollices lata & longa, inque oris obtufam incifionem ab utraque parte habent , unde triangularem gerunt formam , vetu- ftiora vero non ita incifa funt, vel faltem non pro ita fun- de : Superius glabra funt , obfcure viridia , inferius palli- da, fed non lanuginofa , uti in Malaccenfi Vidara , bina oppofita , fáporis ingrati, quum Malaccenfis faporem gerat pinguem cum idara plurimum convenientem , in fingula folii ala fpina locatur firma, in qua bina ternave minora apparent foliola triangularia, fed non ita regularia: Memorati ifti ramuli fpinis itidem de- ftituuntur. Flores formam habent calceoli vel digitabuli , polli- .cem circiter longi, & formati ex petalo concavo in quatuor incifiones divifo , quarum maxima fuprema cít inftar calceoli concavi , florem obtegens , eftque fir- ma, inferius tres minores apparent laciniz, quarum binz funt laterales, tertia inferior, omnes vero lutei funt coloris , fed fine odore, in floris vero centro quin- que apparent Tonga & crocea ftamina , Flos ipfe in inferiore anguftatur parte, viridique infidet capitulo, quod.in fructum excrefcit; qui rotundus eft , vel pa- rum d fpinz erant breviores j nec ita regulariter l XLVI. HOOFTSTUK.. | Bafłer St. Mariaas-wortel. E Oewel men by de Favanen, Baliers , en op Celebes een doorn-ftruik vind , met de Malacze Radix Dei- pare zo groote gelykeni[Je bebbende , datze die bei. de eenderlei benaminge geven, zo beb ik nogtans zulken onderfcheit daar in bevonden, dat ik wan ieder een byzon - der Capittel beb moeten maken, en deze tweede zóorte bouden voor een Radix Deipare , want de gelykenife van beide mag zo groot zyn als zy wil, men bevind echter, dat de Malacze alleen een koftelyke /peceryachtige «wortel beeft, vol van. Medicinale krachten, en van een aange- naame fmaak , ^t welk.niet te vinden is in eenige wortel, die buiten Malacca groeit, nog ook datze by eenige Na- tie tot de Medicyne wort gebruikt. „=S Zekere Inlands Borger van Malacca heeft my ontrent ^i jaar 1680. deze wortel en vruchten van Tambucco (p Celebes Ooft-zyde gelegen, toegebragt , my wysmakens de, datze van 't Malacze Bulangan of Radix Deipare niet ver/childe , weshalven ik daar van verfcbeide korrels in myn Thuin plantte , doch waar van maar eene opquam, voortbrengende een ftammige ftruik; dewelke zig na bo- ven met lange en ranke takken wyd enzyd uitbreide: En daar aan ftonden de doornen en bladeren ook wat tegens malkanderen ; en in ^t kruis, doch de doornen waren kor- ter, en ftonden zo ordentelyk niet , ook badden de voorfte of eerfte ryskens gene doornen: De bladeren verfchillen mede merkelyk van de Malacze, gelykende beter na die van Hagedoorn, dan na tamme of wilde Vidara, wart zy zyn twee duimen lank en breet, aan ieder zyde een flompe boek of lap bebbende, en daar door een driehoekige gedaante ` Doch de oudfte bebben, deze boeken niet, of minder kennelyk: Van bovenzynze glad , boog-groen „en van onderen bleek, doch niet wit of wolachtig , gelykdie |. van de Malacze Vidara, mede twee tegen over malkan- der , onaangenaam van fmaak , daar de Malacze fmerig zyn, met die van de Vidara meeft overeérikomende , in . ieder feboot flaat een flyve doorn, en daar aan twet of drie kleindere blaadjes, met bet volgende paar Kier in 't kruis, of in plaats van de doorn een nieuw zyde-takje: De kleine blaadjes bebben de drie boeken ook zó volkomen niet, en xyn de voorfchreeve ryskens mede fchier zonder doorns. ; De bloemen, die daar aan voortkomen, zyn als een fcboent- je of vinger-boed, ongeveer een duim lank, en eerd wan een bol blad , doch in wier lappen verdeelt: de groot- e ftaat boven, als een bol fchoenken , de bloem bedekken- de, en is ftyf, van onderen ziet men drie mindere lap- kens, waar van twee aan de zyde fłaan, en de derde beneden, alle geel van coleur, en zonder reuk ; int mid - delfte bol ziet men vyf lange geele draden, De bloem loopt achter final toe, en flaat op een groen knopje, waar wan de vruchten voortkomen , zynde rond, of ten — ovaa pn; HERBARII AMBOINENSIS Liber II. cap. XLVIII rum ovalis inftar minorum prunorum , fuperius vero coronatus eft“inftar pomorum ` Ejus color externe obfcure flavus eft inftar maturorum Mefpilorum , in- terior véro caro eft fuccofa & acidula , fed efui in- epta, ingratumque babet odorem, in hac autem offi- culum reconditur durum & oblongum inftar Olive , fed longo gaudens collo inftar lagene , parum angu- lofum; ruffum , inque erafliore ejus parte brevis con- fpicitut apex , ita ut multum a Malaccenfi differat ructu: o Trunci lignum eft durum , angulofum, & nodofum, in vetuftioribus truncis circa ejus cor obfcure fufcum, & raro adeo craflum vel rectum , ut inde poftes æ- dium fabricari poffint; radices longiflima funt & re- Gæ , transverfaliter , fed non profunde per terram pro- repentes , craffitiei vulgo digiti vel pollicis , paucas ge- rentes fibrillas , externe ex cinereo flavefcentés, in- terne pallidz inftar Liqueriti cum tenuibus circulis, fed fi confcindantur, ibi ruffe funt, fi fuerint ficce funtque porro graviores , folidiores , & duriores quam Malaccenfis. Gate radicis frufta accepi ex Tambucco oćto decemque pedes longa, digitum crafla, & adeo reda , acfi baculus feu Rottang effent, que ef- foffe erant ope Indicis magnetici ad borealem partem, profunde pedem fub terra rubra & folida, qualis in toto illo terre tractu reperitur. Quum eruebatur , ficca penitus erat, nec ullam exhibebat humiditátem : Sapor primo erat amaricans, adftringens, cum pauco Anifi fapore mixtus, unde non ita gratus ac Malac- cenfis , fed cum Vidare radicibus proxime conve- niens: Poft annum fimilia mihi hujus radicis frufta adferebantur longa , que tetrum & ingratum habe- bant faporem , fed qui illa adferebat , aqua marina fuiffe adfperfa-teftabatur, in itinere nempe marino, in fruftis vero hifce tam quz ad polum Aréticum, quam que ad Auftralem erant effofla , nullam obfervare i differentiam , neque in odore neque in fapore, enfim. autem odor & fapor erat mucofus , ac licet Malaccenfi fimiles hz habeantur radices, nullo ta- men modo viribus vel fapore accedunt ad illam , vi- ribusque expertes penitus illas cenfeo , & ufui Medi» co ineptas; e : sda tw fetą Latine Radix Deipare Spuria. Javanis War- ran, in Celebe vocatur Lowarra , que denominationes hifce fpuriis proprie funt de 9 , atque ipfis in- nuntur juxta Leg “Bulangam , feu veram eipare radicem : Melius quoque ca vocari poffet quam Cudrang , uti illud in. Batavia fit , faltem folia optime illam referunt, neutiquam ve- ro fpine, flores, vel fructus. ` | à - Locus. Hec arbufcula feu frutex in [us crefcit & Celebe, in diftriétu Boegico & Loebofenfi, uti & co- piofe in Tambucco. In Amboina eft ignotus, an iti- dem in Baleya creícat ,. milii non conftat , licet Ba- danois dicant, in fua patria tales quoque crefcere arbores fpinofas, & ibi Banghian vocari. Ufus. Hec radix, quantum novi, nullibi eft in ufu Medico nifi in Malacca, fed e contra tanquam noxia habetur fpina, quam admodum tinient. Si quis enim hifce fpinis vulneratur, pars lefa magno intumefcit dolore, unde & multis populis in ufu eft fepes ex. hifce’ fpinofis fruticibus circa edes fuas non tantum contra ferocia animalia plantare , fed etiam contra fures , qui licet adeo audaces effent, ut armatis refi- ftere non timerent viris, has tamen per fpinas pene- trare non fuftinerent, In regione Boegenfi multa quoque inde formantur fepes , furculos in ordine locantes , vel quod facilius eft, fructus terre mandantes , fique hi frutices in altum excrefcant , fuperius fefe intricant arctiffime , fed infe- rius aperturam relinquunt , per quam homini vel porco tranfitus datur; quz aperture obftipantur Ligularia La&ea ,feu Daun Sudoe Sudu , que fpinofa quoque ett, vel ubi plantari nequit, fpinofi ejus detruncantur ra- fi, quibus reliqua conftipant foramina , uti alias quoque fit cum Limonum ramis fpinofis. Lignum fatis durabile eft inque ediumpoftes adhi- betur, fi re&a ejus frufta conquiri poffint, in truncis autem vetuftioribus duriffimum eft, & interne nigri- cat; Fructus non funt in ufu, in Java vero fricantur & eduntur; fique fub cineribus torreantur , illorüm- que fuccus auribus inftilletur , curat furditatem: Ex ejus xvacantha Indi- ovaal, als kleine pruimpjes , met een kroontje boven op, gelyk de Appelen: De coleur is van buiten donker-geel, als die van rype Mispelen, en van binnen een zappig en fmeerig vlees, doch onbequaam om te gelen, en vies van reuk, en daar in leid een lankwerpige barde Been. als een Olyve-fteen, doch met een lange bals, gelykeen fles, een weinig hoekig , boog ros, en aan "t dikfle eind met een korte jpitsje, zo datze veel van de Malacze vruchten . ver/chillen, CR Het bout der ftams is hard, bochtig , en warrig ; aan de oude Dommen omtrent bet bert donker-bruin , en zelden zo dik of regt, dat men ftylen tot buizen daar van bebben kan; de wortelen zyn mede zeer lank en regt overdwers, doch niet diep in de aarde kruipende, eenparig in de dik- te, omtrent van een duim of vinger , met weinige vezels daar aan, van buiteń graauw-geel , en van binnen bleeks: geel, als zoet-bout , met eenige dunne cirkeltjes, docbop aen fnee ros befteroende , ook fwaarder , dichter , en bar- der dan de Malacze. Ik beb ftukken van deze wortel van Tambucco gekregen , die 8. en 10. voeten lank, een vin- ger dik, en zo regt waren als een gejtrekte rottang , zyn- de gegraven met een Compas op de Noorder ftreek , om. trent een voet diep uit een roode en vafte aarde , gelyk men in die gebeele Landftreeke beeft: Zy was in "t uite graven droog ,-en gants geen vogtigbeit van baar geven- de: De fmadk was in 't eerfle wat bitter , zameńtrekken- de , met een kleine nafmaak van Anys , en dierbalven zo lieflyk niet als de Malacze , aar met de ‘wortelen van idara nader overeenkomende: Een jaar daar na wier- den my weder diergelyke lange ftukken van dezelve wor- telen toegebragt, doch. dewelke zeer vies en vuil van fmaak waren. Maar den brenger verklaarde, datze onderwegen met Zee-water waren e eworden; en ik beb onder oorden als na "t Zuiden waren mogen. dan de Malacze zo gelyk zyn als zy ZE ik daar van te. ver/chillen , . 5 Eg ek «aans Warran :. deze baftaart zoorten mogen worden dan de Radix Deipare. Men mogtze ook billyker d che bagedoorn noemen , dan Cudrang , gelyk op Batavia ge- Jcbiet , immers de bladeren gelyken idi de doórnen , bloemen, noch vruchten. Plaats. Dezen boom of ftruik waft op Fava, en ookop Celebes, in "t Boegife en Locbofe gebied , als mede veel in "t gebied van Tambucco. In Amboina isze onbekent » ofze mede op Baley groeit „kan ik niet wel weten , boewel de Baleyers zeggen, datze in baar landt mede diergelyke doorns bebben, en dezelve Banghian noemen. à Gebruik. Deze wortel , voor zo veel my bekend is 5 beeft buiten Malacca by geen Natie in de Medicyn eenig ge- bruik ‚maar wort daar en tegen voor een fchadelyke doorn gebouden , daarze zeer bang voor zjn: Want als iemand zig aan deze doornen befeert, zo felt bet op met groote pyn „en daarom hebben bet veele Natień voor een gebruik levende bagen of beggen van deze doornen , rondom bare buizen en erven te maken, niet alleen tot bevrydinge voor de beeften , maar ook woor dieven, dewelke , fchoonze 20 flout waren datze ook door gewapende mannen dorften been « dringen, echter voor deze doornen moeften Baan blyven. In ^t land van Boegis makenze ook veel beggen daar van, de jonge fpruitjes op cen ryge plantendé , of "t welk noch lichter is, de vruchten 2ayendes eń deze ftruiken wat boog opfchietende „verwerren haar boven wel vry digt 1" malkander , maar laten beneden nog eenige opening , ‘daar wel een Men/cb of Warken doorkruipen kan y en welke gaten dan ook werden toegeplant met Ligularia Laétea , of Daun Sudoe Sudu, % welk mede doornachtig is, Y daar men "t niet planten kan, kappenze de doornacbtige ` takken af , en befteken daar mede de andere paggers » 6%” lyk men anders ook wel met Lemoen-doorns doet. Het bout is redelyk durabel , en word tot fiylen van buizen gébruikt , als men daar regte ftukken van krygen kan, doch aan de oude jenen is "t zeer bard, en van binnen fwartachtig. De vruchten zyn met bruikbaar , doch op Fava werdenze nog gezoden en gegeten: en zy de onder de affche gebraden , en "t zap daar van in de in aar na, maar niet A j | A \ Qh CS. Ma, CA AMAS SE "S SS S . ANR i es é i N M NON S EM RAN A iQ SY Sy er . cum leviffirnum eft, ac II Boek. XLIX. Hoofift. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 129 ejus ligno in Java aliisque locis boum juga formantur, quibuscum aratra trahunt. Frutex hic proprie in Baleya Bangbian vocatur , qui Jvam exhibet fpinofam & noxiam , dum ejus fpine prie Ra ae ^ fi quem ledant: ibi duplex i itur ej ifolia , altera oque invenitur ejus fpecies, una latifolia , anguftifolia , fed utreque filveftres , nec ullius ufus. EXPÁJTECATIO: i Tabala Quadragefime, Que exbibet ramum arboris, que Radix Deipara fpuria Rumpbio vocatur quaeque, Ut mihi apparet, ad nullum huc usque cognitum genus referri poteft. | "A. Ejus. ; naturali denotat magnitudine, C. Frudum. o ren gedruipt, zo geneeft bet de doofbeit. Uit bet bout maakt men op Fava en andere plaatzen jokken voor de O/- en, waar mede men ploegt. ` Deze firuik word eigentiykop Baly Banghian genaamt, zynde een baggelyk en ondeugend doorn- Bofcb » dewyl: zy- ne doornen zeer fel branden „als men zig daar aan gett, men vint ook aldaar tweederlei zoort , "t eene groot- en °t ander kleinbladig „ doch beide ondeugent , en in ^t wild «va[Jcbende. UYTLEGGING:: Van de veertig fle Plaat, Dewelke vertoont een tak van de Radix Deipare fpuria vin iu; genaamt, dewelke, zo 't my voorkomt, tot geen zeker bekent geflagt van planten gebragt kan worden, A. Wyft aan deszelfs bladt in zyn grootte, e | B. Deszelfs bloem, C. De vrucht. CAPUT QUADRAGESIMUM NONUM Rex Amaroris. Caju Soulamoe. a Ae defcriptione plantarum amaras pon eios a venena valent, ordine.etiam 5 fable uitur Amboinenfium Rex amaroris, qui noftro judicio tam virtute quam viribus nulla prece- dentium minor eft, aliquando autem frutex , aliquan- do arbor, prout uno ve locetur logo; fi enim ad litus crefcit in locis apertis , plurimum frutefcit , fed ulterius in continenti crefcens & füb umbra alia- rüm arborum progerminans arborefcit trunco incur- vo & inclinante, cujus cortex eft glaber, vel verru- - culis obfitus coloris. cinerei feu albicantis , interne flavefcentis , ficcus & fragilis, in ramulis vero gla- dimidio lata, fuperius ampla, in obtufum milia, uż vix dignofci poflint , E SE me no E s in EE =p tenuis,& in centro elevatus, formam cordis referens,fed loco fiffurz femi-rotundum exhibetarcum , cujus apex 414 " D . t nge, | Radices hujus arboris funt crafle „rar , nec lon duéte „inte ignum ger > m recens odorem = habet - b . . e LÀ LI e Unguis Odorati „immo in quibusdam ficcis ic quoqu obfervatur odor, fi fupra orphyritim GER ES rantur, ifnmo tota arbor ucca admodum eft per = nes fuas partes, & valde amaricat , precipue vero Bas Tom. II. | XLIX. HOOFTSTUK, ad De | Hart-vrucht-Boom. DO wy nu bezig zyn met de bittere pm s die tegens "t fenyn konnen dienen , zo zullen wy daar . Omtrent- medein- of opvoeren onzen Amboînfchèn Ko- ning der bitterbeit , die onzes oordeels zo in deugt als krachten , geen der voorgaande beboeft te wyken. Het is zomtyds een ftruik, en zomtyds ook een boom, na dat by flaat , want als by voor aan Brand groeid op een ope- me plaats; zo blyft by meeft-een ftruik ; maar een weinig landwaart in en onder. de fchaduwe van andere boomen voortkomende, dan wort bet een boompje, met een boch- tige en overbangende ftam , welkers fchor(Je is efen, of met kleine vratjes bezet, van coleur licbt-graauw of wit- achtig , naar binnen geel , droog, en bryzelig, doch aan de takjes is by wat witter , en effender, | + De takken zyn weinig en bros, enrondomdezelve flaan de bladeren zonder ordre, zynde groot en lank „-van ge- meene gedaante, namentlyk 12. en 13. duimen lank, 34. breet , van vooren met een ftompe Jitz, en-de bladeren van de bloemen: Goelong a es a i dat mèn- ze qualyk onderfcheiden kan, bebalven in "t melkachti zap, dat in de laatfte overvloedig, maar in die van Soulamoe niet eń is: En deze en zyn ook flapper dan de andere, zagt in ^t aantaften, met veele en benee den , of van onder uitftekende evenwydige ribben doorregen, v adherent kant met bogen te zamen gefloten, en uit de Jchoot dezer bladeren komen korte fieeltjes voort , en daar aan groeit bet bloeizel in kleine trosjes, zynde zeer kleine bloempjes , "t wyngaart bloeizel eenigzints gelyk, uit klei- ne witte en pas zienelyke blaadjes gemaakt, in de midden vertonende. een groen fchubbetje , waar uit de vrucht voortkomt , dezelve groeit tot de grootte van een fiuiver of wat meer, zynde wyders plat, aan de kanten dun, in de midden wat uitpuilende , en bebbende de gedoente van een bartje , doch in plaats van 't kloofje een balfrond bogtje vertonende, met de [pits aan de flee! flaande of vaft zynde , en van verwe bleek-groen , dezelve vrucht is gants droog, en met een naad meeft in tween gedeelt , waar in men vindt twee witte ‘korrels, de van Komcommers wel gelykende , doch wat kleinder , mager- der , en ieder in een byzonder kamertje, dan metter tyd krimpenze in, en vermolfemen; de vrucht blyft lang aan den boom ba , en werd ten laaften rookacbtig , maar die op de aarde wallen , werden vaal, en brengen bier of daar niewwe boompjes voort, pels ne De wortelen zn dik, weinigen niet lank, bykans zonder vazelingen of vezelen: Van buiten met een geele en drooge febor/Je bedekt, en van binnen bebbenze witach- tig of bleek-geel bout, "t welk droog zynde zeer ligt wert, en vers zynde riekt bet wat na nguis Odoratus , ja zommige ftukken doen dat nog al zynze droog, wel te werftaan als menze op een een vryft, 't geheele gewas is zeer droog in al zyn deelen, en daar by boven nożem j R it. yo HERBARII AMBOINENSJS Liber II. cap. XLIX. i i amariffimi funt tum & radices , ac dein cortex, Folia, & lignum , ita ut omnes hujus arboris feu fru- ticis partes in re Medica ufurpari poffint; Amarities in fruétibus femper obfervatur, fed in radicibus perit poft decimum circiter annum, que nihilominus ta- men conducunt pueris & debilibus hominibus: Arbu- fcula heee raro occurrit , nec ullibi crefcit, nifi in in- cultis, & faxofis littoribus , ubi rupes plurimae inveni- untur glabrz & ingentes, que feparate funt : Mira- bile quoque vifu eft , nec vix comprehendi poteft , unde arbufeula hec-fuum hauriat nutrimentum y quum ita denudata inter fcopulos crefcat: qua vero ulterius a litore remotz funt, & in ipfa vegetant terra, folum habent ex comminutis lapillis conftans admixta ru- bre terre pauca quantitate: Non in altis crefcit faxis, fed in declivibus locis, qua mari inundantur: Floret in Decembri , fructusque gerit in Januarió , uti & in aliis menfibus, ex arbore autem decerpendi funt, Jicet vi- rides, fi quidam modo nigrefcant, vel fint crocei co- loris , decidui enim pallefcunt , viresque fuas amittunt, vel a Cancellis Limacum cochleas inhabitantibus comeduntur, unde raro etiam in arbore inveniun- tur. Nomen. Latine Rex Amaroris: ob predominantem ejus amaritiem; In Malaicenfi vel Amboinica lingua, nullum, quantum novi, fortitus fuit nomen, fed Ter- natenfi nomine Soulamoe h. e. Pharmacum magnum innotuit, quum Ternatenfes illum pro rege quafi me- dicamentorum habeant, quum vero hi aliam infuper habeant plantam ex genere filveftris Siri, quam eo- dem: denotant nomine, hinc arbufculam noftram vo- care folent Soulamou Caju vel Soulamoe Pobon , & iftam filveftrem Siri Soulamoe Tali, quam fuo defcribemus loco: .Alii vocant noftram Panawar Pipis , vel proprie Pittis h. e. Pharmacum Nummularium a figura fru- &uum, quorum quidam nummos referunt, ac preci- pue illos Sinenfium cupreos Pittis dictos , fructus ve- ro 1pfos iftius Soulamou Caju feu Pobon dicunt Boabati, h. e. fruétus cordiformes; Amboinenfes autem noftri fcioli vocant Oepas Poeti ,. quum adhibeatur contra morbum Cbolericam paffionem dictum , alii autem Oe- bat Pamali , quum conducat noxiis pifcibus ; cancris &c. uz Amboinenfes nominant Pamali h. e. infaufta : Quosdam Ternatenfes nominare quoque audivi Oepas laffou h. e. Remedium Cholericum. - - Ternatenfes bina babent primaria medicamenta , hanc nempe, quam Panawa Mafjou feu Panawa femi- nam vocant, & anticholericam , quz libro 6. defcribi- tur, & Panawa Mas vocatur, quas in parvis querunt infulis, in quibus nulli funt fues, qui tranfitu in hafce mejunt, confpurcantque falutares hafce radices. _ Locus. In Amboina, uti dictum eft, raro occurrit, ac tantummodo in littoribus fupra inemoratis, utiin faxofa ora Mamóa , Capaha, & Tiela, in regione Hi- toés, ora Nuffanive, in Leytimora, & faxofa Cay- bobo ora, in Auftrali ora Ome, ut & ora Liflatettoln | Boerone , tum & in Ternata , & adjacentibus Moluccis, pe in majori crefcit copia, fed in talibus quoque litto- ribus. ` : ; ~ Ufus. Multis pommes & donis hujus arboris noti- tiam accepi ab /Ethiopum flamine ; qui mihi hanc ar- borem fide filentii oftendebat, quum tum temporis non nifi in unico Hitoës ore loco crefcebat , isque multas hac inftituebat curationes} poftea autem co- gnovi apud Ternatenfes in vulgari effe ufu, ifte fla- men hujus arboris quadraginta virtutes in charta no- taverat, Im mecum promiferat communicare, fed tam diu illud differebat, ac continuo ita. prolonga- bat tempus, donec difcedere coactus effem , pluri- mus vero ejus ufus erat contra Oepas , quo intelli- gunt paffionem Cbolericam , tum & contra Pleuritidem ; utrosque periculofos & in India vulgares morbos; JEgro autem dant ejus.fructum in minutas confcif. fum partes, ut cum Pinanga manducet, ejusque de- - voret fuccum , qui in fübfequentibus morbis fimili ufurpatur modo, fed difficile eft opus , quum hor- renda amarities tam diu os inquinet, fepiusque nau» bitter , waar in de vruchten wel bet meefte uitfteken, en afgryzelyk bitter zyn, daar naajt aan de wortelen „voorts de fchorf]e , bladeren, en bet bout , zo dat ook alle deelen “van deze bomen of ftruiken in de Medicynen gebruikelyk zyn; de bitterbeit blyft in de vruchten voor altyd , maar in de wortelen vergaatze omtrent of wat na bet tiende jaar, doch dewelke niet te mim dan noch goet-zyn woor kinderen en fwakke perzoonen. Dit boompje werd weinig evonden; en waft nieuwers , dan op onbollige of bolbol- ige, Jtenige , en onbewoonde flranden , daar 't vol gladde en groote klippen.is » die niet aan malkander vaft , maar van malkander gefepareert zyn, en 't is wonder om te zien, midsgaders niet te bexeffen , waart boompje zyn voedzel af beeft ,.20 bloat ftaat bet im de klibpen: en de gene , die nog al eenige treden landwaart in fiaan, bebben een grond van enkelde gebryzelde fłeentjes , met een wei» nig rode aarde gemengt: "t Waft ook niet op hoge klippen, maar op lage plaatzen; daar de Zee tegen aan fpatten kan, men ziet bet bloeyen in December, em de vruchten beeft men in January, als mede in andere maanden ; en men moetze van den boom afplukken, al zynze noggroen, als ‘er maar eenige beginnen geel of fwartachtig te werden: Want de afgevallene of verbleekte zyn als dan min krag- tig, of werden van de kleine krabbetjes die in de flekke- buizen wonen, opgegeten, daarom men zo weinige van die boomen vind. => Ka Naam. In 't Latyn Rex Amaroris , wegens zyne ouwelyke bitterbeit , in 't Maleyts, en Amboins beeft s noch geen my bekende naam, maar by is bekent met de Ternataanfchen naam Soulamoe, dat Ze, groot tegen- gift, om dat bem de Ternatanen voor een Koning der Medicamenten achten, doch dewyle dezelve nog een andere plant hebben , uit bet geflagte van de wilde Siri, en van die zelfde naam, zo plegenze dit. boompje te noe- men Soulamou Caju, of amoe Pohon, en ’t ge- melde touw-gewas of wilde Siri Soulamoe Tali, 't welk e Plaats ook zullen befchryven: Andere noemen eenigen na penningen, em: voornamentlyk na de Sineexe kopere Pittis gel , en o Soulamou Caju of Pobon noemenze Boahati , dat is Hart- De Ternatanen hebben twee Kapitainen van alle Medica- menten , te weten deze, dieze Panawa Maflou ,. ofte Panawa bet wyfken noemen , en de Anticholerica (ftaande im *t zesde Boek befcbreeven ) dieze Panawa ’t manneken noemen, en zoeken die beide opkleine Eilanden, daar ug varkens wonen , die met baar overlopen „ en bepif- Jen , deze heilzame wortelen zouden kunnen verontreinigen. Plaats. In Amboina, als gezegt , wint. men zeer weini, van deze boompjens , en die nog maar alleenig op zodam- ge firánden als boven befcbreeven zyn , gelyk daar zyn den ftenigen boek Mamia, Capaba , en Tiel, op ^t land van Hitoe,de boek van NufJanive, op Leitimor , op de flenige boeken van Caybobo , op Omas Zuid-kuft „enden boek Lifa- tetto op Boero , danin Ternaten , en de omleggende Moluccos SE in meerder quantiteit , doch alsmede op zodanige randen. men A. “eae Gebruik. Ik heb met deel oleyen en giften de kenniffe dezes booms van een Moors Priefter moeten leeren, die my den boom, op belofte van ftilfwygentbeidy toonde „omdat by doenmaals niet meer als op een plaats van-Hitoes kuft Jtaande was, en by deet veel kueren daar mede, doch namaals beb ik ervaren, dat by-by de Ternatanen in gemeen ge- bruik zy: De gemelde Paap bad op zyn briefje van dezen boom gefcbrevem veertig deugden, die by my beloofde te openbaren, doch maakte daar mede zo veel tyds t'zoek , tot dat wy wam malkander raakten, zyn meefte gebruik was degens "t Oepas, waar onder zy werfłaan bet Bort , en daar ma ook tegens de Pleuris: Twee gemee- ne en gevaarlyke ziektens in Indiën, gevende den pa- tient een vrugtje of bertje in kleine ‘Rukjons gejneden , met een Pinang te kaauwen , en 'tzapinte fwelgen, ge- lykze meeft in de volgende ziektens ook doen, ^t welk een zeer moeyelyk werk is , om dat de grouwelyke bitterbeit zo lang in de mondbiyft, en dikwils walging veroorzaakt, ies Z ARE a amo? quo in cafu Ternatenfes binis utuntur fru- II Boek. XLIX. Hoofif.: AMBOINSCHE KRUYDBOEK. i naufeam cauffet ; unde alii-przferunt binos tales fru- &us fupra porphyritim cum aqua conterere, atque zgroto una vice propinandos exhibere. ... . In omni febrium genere.ex corruptis humoribus ortum. habentium hi-quoque in ufum vocantür fru- étus cordiformes , quorum antea bini tresve tantum adhibebantur, poftea.vero. quinque vel feptem bono cum fucceflu fuere affümpti, hoc-porro medicamen- - tum , nempe tam fructus quam radices cum aqua con- trite propinantur contra Colicam, tuffim, ac preci- pue illam convulfivam, afthma., omniaque abdomi- nis tormina: debilem corroborat ventriculum , pro- ftratumque reftituit appetitum , vi porro penetranté inteftinorum refolvit & aperit obftrućtiones, & con- tra alios quoque morbos cum fucceffu fuitadhibitum: Incolz autem tam Vuen geen applicandi exercent ; modum , adeoque morbos confundunt, ut fere nil certi inde concludi poffit : « Dicunt. quoque. medica- mentum hoc effe adeo efficax , ut in ejus ufu non, opus fit, ut quis fefe abftineat ab hoc vel illo ciborum genere , (quod T'ernatenfes Foffe vocant) uti ple- rumque id obfervandum eft in aliorum. medicamen- torum ufó: Memoratus ifte flamen mihi quoque ad- firmabat aliquem , fi per quinque vel feptem dies ü- num affumeret fructum ; “immunem fore a multis morbis, praefertim fi in tali regioné morbus graffetur epidemius: Radix comprobatum eft antidotum con- : tra noxios pifces, quos-fi quis Tncaute ederit, fique. hoc non peres medicamentum , conclamatum eft de ægri falute: Contra omne venenorum genus cum. cibo affumptum quoque valet, hoc enim vomitu re-” jicit , fi in ventriculo fit. alias vehementi expelli fudore & urina, fi in inteftinis niduletur: Folia ejus contrita Stiedt ip inpofita aquofos emittunt. hu- mores ; quem in.finem. quidam recenti ejus. cortice utuntur,.quem.cum aqua contritum propinant , quo: modo affumptum ` ué vomitu rejicit venenum , fitaque vi ei refiftit.. Idem‘ hic cortex aque incoétus & propinatus cum pauxillo Nucis Mofchate exhibe- tur quoqué in morbo —— jam, he Epilepfia-&: — Folia aque incocta , cum pauxillo Caryophyllorum; Zingiberis, & Corticis Maffoy in olla undique obtura- ta tam diu, donec tertia confumpta fuerit pars, fuf- Dro? inferviunt illis, qui doloribus ac lancinationibus dorfi vel lumborum laborant , corpusque habent tu- midum, immo hzc quoque ipfis propinatur aqua , re- liquaque incocta pars cum Bancudu foliis adfectis at - In Nuffalaut & Uliafiers certa eft. venenatórum an- guium fpecies, qui lata gerunt capita , & Munalatu vocantur item Chalcidica lacerta Malaice Pananat di&a, a quibus homines aliquando mordentur, atque priorum venenum mox cor petit, hominibusque in- entes cauflat anxietates & ardorem, ita ut multi in- e moriantur, illorum autem miulti curabantur radi- cibus hujus .Soulamoe , fi cum aqua contrite illis pros pinentur, fed cavendum eft tum temporis a Limo: num fucco. : Alter flamen AfJa-boedenfis gloriabatur , fefe, quum in Java effet; ubi ingens hominum pars fubito morie- batur ex Cordis Syncope, tanquam mortuum ceci- diffe, ita ut in foveam in litore excavatam conjice- retur, ac pauca obtegeretur terra, fed fubfequenti notte iterum expergefactum fuiffe & :convaluifle ; mn forte fortuna hujus arbufcule radix, que ibi crefcebat, ejus os adtingeret, cujus penetran- tes virtutes mox ita ejus corpus percurrebant & adeo tofroborabant, ut denuo furgeret. Mire funt res, quz fieri poffunt, fed plurima poffibilia concurrant , neceffe eft. > Arbufculas has fpithamam circiter altas follicite cf- fodi cum adjacentibus lapilis ac terra, atque in ‘hortunt tranfplantavi in ufum Medicum , fed tarde excrefcebant , ac demum perierunt , quum fuum ament folum , radicumque fibrillz adeo fint rare ac tenere , ut facile per effoffionem rumpañtur. ` i Inquireridum nobis porro eft, num Accar Lampau feu Lampan ih Succadańa crefcens eadem vel fi- iilis fit radix ; que etiam fiavefcit & amaricat, ac Tom. Il. ibi- dies eenige andere beter doen, die een paar van die bert, jes op cen een met water vryven, en die den lyder eens Jlags te.drinken geven. 3,20. d „ In. alderbande koortzen, die uit verdorvene bumeuren voortkomen , gebrukt men mede deze bartjes; en waar van voor dezen maar 2. a3. fluks wierden ingenomen , maar daar na quam bet op e en 7, fluks , endat met goet Succes, voorts werd dit Medicament gebruikt ,. zo de hertjes als de wortelen, in water gevrevenen edronken, tegens *t colyk, hoeft j en inzonderbeit de kinkboefi, am- ` borftigheit , en alderbande ficeken, die men in’t lyf voelt: Het vebfterkt de Jlappe maag, en brengt.de verloren ap- peteyt wederom: Het opent met zyn doordringende kragt alle verftoppinge der ingewanden , en tot veel andere ge- . breeken meer is bet met goet fucces gebruikt: Maar de In- landers bebben xo, cen ongefchikten manier van appliceren, en confunderen de ziekten zodanig, dat men geen regt be- Jcbeit daar van krygen kan: Zy zeggen ook dat dit Medi cament zo kragtig is, dat men xig zonder: bet gebruiken, niet behoeft te onthouden van de een of ander fpyze (^t welk de, Ternatanen Eoffo, noemen ) gelyk men by-meeft alle andere kuren doen moeft : De gemelde Paap verzeker- de my ook, zo iemand alle 5. of 7. dagen eene van deze bartjes nuttigde ; dat by van veele ziekten zoude beord blyven; inzonderbeit als “er eenige ziekte over "t land: graffeerde: De wortel is een beweerd of geprobeerttegen- gift tegens de fcbadelyke-viffcben ` opblazers genaamt’, zo temand die pede id gegeten heeft y en wanneer it niti € s wil, datze aan des patients bebolidehis de- [pereren : Tegens alderbande ander vergift; dat iemand in de koft ingenomen beeft, wórdenże wok Kitten want, ży myten of werpen "t zelve uit, door braken „als "t. nog in de maag is, of door een geweldig fweeten, en water: loffen , als’t tot in de darmen gezakt is: De bladerenge- vreven., en op de buik gebonden , trekken de waterzugtige bumeuren uit, waar toe eenige de verfche fcbor[fe gebrui- ken; dezelve in "t water gevreven en gedronken, werpt mede "t'itigenomen venyn: door braken uit „en aweder/táat "t zelve door haar eige kracht. ` Deżelffte feborffe in wa- ter gekookt en gedronken met een weinig Note mufcaten, Leger men mede in de ziekte Oepas Ajam , dat is val- ende ziekte, en de kramp, 't zelve doen de Ternatanen met een of twee hertjes in te geven; = LL De bladeren in water gekookt met ten weinig Nagelen, kleine Gember, en Mat, wel toegemaakt of geftopt wordende „tot dat er een derde verkookt is , daar mede be- rookt men de gene, die groote pynen en eae in derug- e en lenden bebben; en daar by gefwollen zjn, gevende Ze "t zelfde water te drinken , en "t gekookte goet gevre- ven, werd met de breede bladeren van imode op de le: den gebonden: vr 0% Ry suite sk Eug Op Nuflalaut, en Uliaffers; zyn een zoort van feny- nige Adders en Slangen met breede koppen ; Munalatu enaamt , als mede de koperveravige en fenynige Hagedis in.^t Maleyts Pananat genaamt , waar van zo nuen dan eenige menfchen gebeten werden: en «vel meeft van de eer: fle slopende "t fenyn ftraks nat bert , en brengt de men» fcben groote:benaauwtbeit en brand aan, zb dat er veele van komen te fterven, dan deze wierden ook” eindelyk ges nezeń met de wortels van dit Soulamoe, als men dezel, ve in water vryft , en bun ingeeft; doch moeten zig wel KN daar geen Lemoen-zap by te nuttigen. 01! - Ben andere Paap van Afla-hoedi geboortig. beroemde . zig; dat by op Fava zynde in een groote fterfte , wan: neer de lieden door een bertvang fcbielyk weg vielen’, ook eens voor doot nedergevallen was, dies men bemin een flegte kuil , op ftrant gemaakt „ fmeet , enqualyk met wat aarde bedekte , en dat by de volgende nacht-weder tot zig zelven quam, zo baaft bem, by geval de wortel van deze plante, die daar ftont ,indemond raakte , en wiens fterkę “kragten bem ftraks in ’t.lyf drongen , en zo verfterkten + dat by weder oprees : Het zm wonderlyke dingen , die wel gebeuren kunnen, maar daar moeften eerfl veele gebeur- Siin t'zamenftoten-of overeenkomen; sm ~~ + Ik beb deze boompjes amtrent een fpan:boof ,. ook zorg+ vuldig uitgegraven ; met de omleggende fteentjes , aarde en al, en xo in myn Thuin geplant , tot gerief van de Me. dicynen , madr fchooten langzaam op , en gingen tenlaa- fien uit, vermits "rm eige grond wil bebben , en de va- zelingen of vagi a aan de wortelen zyn zo. weinig en teer, dat men dezelve in 't uitgraven zeer ligt afbreekt: : Voorts flaat ons nog te onderzoeken „:of de Accar Lam- pau, of Lampan, op Succadana wa//cbende, niet mede ve, 8 of diergelyken wortel is: Als zynde insgelyks "R £ bleek: 132 jbidem contra plurimos in ufu eft morbos: Sic mihi videtur, ac quo modo contra hauftum venenum aflu»: matur, videndum eft in Capite de Flore Manillano . libr. 6. cap. 45. Crefcit quoque in infula Tampelaen , quz fita eft in Boerneos ora argeftenfi. | Fructus fupra memorati: Pañawa Pipis contriti ex hibentur illis, qui Spasmo laborant , quorum’ & cor illinitur, BXEGICATIO Tabula Quadragifime Prime, Que exhibet ramum arboris, qua: Radix Amaroris a Rumphio' “vocatur » quam puto Ligi Cólubrimi efle fpeciem , uti id ^ OBSERVATIO. Haec arbor fine dubio fpecies eft. Ro quam in Tele mofiri, Tab: 64» exhibuimus , queque ibi pag. 141. vocatur. Liguftrum. folis. ad: fingula internodia ternis, Ligrum Colubri= mama. officinis creditum , cujus flores, frućtusque cordati cum hujus arboris fructibus penitus conveniunt; fed ibi funt race- mofi, in hac autem fpicati. & folia irregulari ordine proger= minant, quum in Zeylanenfi terna fimul oriantur, caeterum viribus ac fapore conveniunt, utriusque enim vires decanta= tiffime funt contra Venena, o Thef do venenofos morbos, febresque' malignas, uti latius in Thef. Zeyl. Ce id explicatur, variique de Ligno’ Colubrino auctores , imque: opiniones ln Valent. sAmboina-deferipts pags ayy: nomine; Bolu-Hati occurnt & in Tab. mo, XXVIII exhibetur, Wj $ CAPUT QUINQUAGESIMUM. Æc eft arbufeula magnitudinis circiter Punica , H fed ejus truncus eft craffior , crus craffus, vel e- > tiam femoris craflitiem habens , corticem gerens fcabrum, ex viridi cinereum , paucis incurvisque fe- fe extendens ramis. inftar. Limonelli ; quibus divifam efformat comam: Rami pluribus: gaudent foliorum pens brevibus , quz folia gerunt fere inftar Granati, d minora; fcabriora , & ex nigro viridia, oppofita bina, terna & quaterna conftituentia paria: extremum inpari claudente, quod maximum eft, G ique fo- liis fimillimum , reliqua autem funt breviora, ad oras párum nec profunde dentata, binaque: inferiora mi- nima, ac magis in, rotundum definentia; it hec folia fortem fpirant odorem fere inftar Limonel- li, fed ingratum magis, ac Coriandi foliis acceden» tem: Rami plurirnis gaudent. brevibus ac firmis fpi- nis, unde intractabiles fere funt, praefertim in junio- d — pre umbelle rare, paucis, fc ongis infidentes petiolis,qua fefe aperiunt É flofculos pentapetalos , sibicanion, parumque excavatos inftar Lilit Convallii , qui in centro viride gerunt piftillum , quod in fructum excre- fcit, qui bacca eft fubrotunda minor grano Piperis, gemina fibi oppofita, ex migro viridis, tuberculofa, inftar minimorum Limonellorum, quz flava fepara- tur vena: Maturi vero hi fructus obfcure lutei fant, ac dein nigticantes, qui fub tenui pellicula femen re- runt ni inftar Córiandri , cujus odor. penitus convenit cum illo Anifi Europzorum , fed fapor de- ficit, qui in initio itidem eft dulcis & anifatus sac cito perit, Dee dm in lingua percipitur, fed in li fum degenerat:-Arbufcule hujus lignum eft foli um, — » & grave, ex albido in ruffum tendens colo- In. k Nomen. HERBARII AMBOINENSIS. _ verders ook op de aa Ramulorum extremum terminant . Liber IE cap. L. bleek-geel en bitter , en aldaar. tegens veele ziekten in groot gebruik: Jimmers bet [cbynt my toe-vanja, en boeze: te- gen ingenomen fenyn gebruikt werd, kan-in ^t Cap. van. de Flos Manillanus Lib. 6: Cap. 45. werden. gezien: Zy waft mede: op ’t Eiland Tampelaen, gelegen aan: Borneos Noort-Weft- boek. | De vruchten van de bier boven genoemde Panawa Pipis ` werden insgelyks gevreven „ en de gene die de klem beb ben ingegeven , als mede op °t bert gefireken. | UYTLEGGINGE. Van de etiem-vetrtig fe liie R Dewelke vertoont-een Tak van de Radi Amiaroris van Ramz phius „die van my voor een zoort van Slangenhont gehouden: wert, zo-als hier onder:te zien is. 31109 Sgt 1134 &. Wyft aan deszelfs oruchź. ` (ESY AANM ERK I NG E. Ss -Deze Boom is zonder: twyffel een zoort van; die: gerne, dewelke op de 64 Plaat van: Onze Thefaur. Zeylan. vertoont. 15, en aldaar genaamt wert Li 160,8 TR v m foi ad 1 internodia ternis. L1GNUM- COLUBRINUM: officinis. creditum ;. welkers bloemen , en. ormige vruchten: met deze zyn, bloemen en vruchten zeer overeenkomen’, dog aldaar zyn ze. in troffen, en alhier in een air verbeelt, en de bladen ftaan aan deze boom zonder order, daar in de Zeylonfche altoos’ drie by elkander te voorfchyn komen; verders komen zy in fmaak en krachten met elkander over een ; Want beide der. krachten zyn zeer beroemt tegens de venynen , en alle ver- giftige ofte quaadaardige ziektens en koortzen , zo als dit verder aangeliaalde: plaats in myn Tbe/agr. Zeylan. blyke alwaar verfcheide Schryvers en gedagten over het Slan+ genhout aangchaalt werden, 000000 minos elo dix E * In Valent, befhryving van. Ambon:wert deze: Boom op p.. 12), onder e atn van Boi Hari da is Eaton beichreven, en op. de Plaat No, XXVII: veiberlt, ` R RME GE O IES THES pi Dup cr 2a | nid ^L HOOFDSTUK | De Molukze Anysboom. ` : i t is een boompje omtrent. zo groot als een Granaat- boom, doch met een dikker fiam 5 doorgaans- tem : been, en zomtyds ook wel een dye dik, met een rui- BE» groen-graauwe (chore, zig uitfpreidende met weis nige en kromme takken, gelyk de ves mag en daar mede een verdeelde kruin makende. De y fiaan vol korte ryskens , en aan dezelue de bladeren : „Byna van ge- daante als de Granaat-bladeren, doch kleinder, ftyver + en fwart-groen , regt tegens over malkander , met 2. 3. a 4. paren aan. cen rysken; en een voor uit, bet welk °t grootfle is, en °t- Granuate-blad meeft gelyk: xynde de andere vervolgens «vat korter , aan de kanten een Weinig en wydgezaagt , en de twee acbterfte de kleinfte, mids- aders wat rond toelopende: Gevreven zynde gevenze een erken reuk van haar , bykans als die van Rd: doch onlieffelyker , en de Coriander-bladeren naderkomen- de: De takken ftaan vol korte en. fkyve doornen, waar- omze ook qualyk te bandelen zyn, en bezonderlyk aan de jonge boomen: Aan 't uiterfte der ryskens komen kleine en e iue "t van weinige doch lange ftelen ge- maakt, en daar op kleine o ige witachtige bloemp- jes, een weinig bol flaande , als "t Lilium. e ium, in de midden een groen heuveltje vertonende, daar de vruchten uit voortkomen: Zynde dezelue ronde bezien s wat kleinder dan de peper , twee en twee tegen malkan- - der fłaande , favart-groén , met eenige puntjes bezet, als kleine Lemoentjes, en met een geele ader onderfcheiden: De gebeel rype werden donker-geel, en. daar na fwart- achtig, onder een dunne fchelle bebbenze van binnen cem zaad of fwartekorrel , als Coriander, welkers reuk gebeel en al overeenkomt met de Europifche Anyss maar de Jmaak verfcbilt:- Want dezelve is in 't eerfte wel zoet „en mede Anysacbtig , doch verdwynt-baaft op de tong, en werd boutachtig : Het bout is maffief , bart, en Min uit den witten en wat na den rollem trekkende. N aam. QUON ANA M HOA WM W H 7 n NAM ifls JJ TUM WANY VH UN Lag. iu. | | Ka Do DOOR Pp PN Que S eS. mW ES SS j TZ | SS PZ= : | | | SS A yj d | = 5 d E a "R “IE | D [nz e Y (ur (INE SIĄ NE N d À | “Lorna. A. Il Bock. L Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK: Nomen. Latine Anifum Moluccanum , neutiquam ob formam, fed ob odorem Anifi faporemque , -licet Ter- natenfium vulgus fpuria denominatione Ani/im cyfe. la & Anys Oetan h. e. filveftre Anifum vocent: Am- boinenfibus noftris dieitur Camela, quod nomen aliis dat, graviter fpirantibus foliis tribuunt , atque vul- are Cit. E , & Orientalibus Ceramenfibus Samirin; Terna- cenhibus vero ipfis Catti Catti Garo. . ; | ` Locus. In Amboina, ac prefertim circa caftellum Viftoriam arbufcula hæc raro occurrit: Rayas Soya . in fuo hanc plantaverant horto , quam vero mulier- cule decerpendis foliis fruCtibusque adeo vexaverant, ut tandem periret, ita ut ibi jam fit ignota: Sponte vero crefcit in montibus nudis faxofisque vel rupibus; tam circa maris litora jin Leytimora , quam in aliis quoque ejus tractibus , uti in illo Oerime| ng circama- ris rupes Seri, ut & in faxofo monte Ema, que am- bo loca in Auftrali Leytimore plaga funt fita, unde arbufcule he cum faxofa terra effoffe huc tranfplan- tantur: In‘ Java quoque reperitur circa Grefeccam , fed plurimum in Moluccis , ac prefertim in Ternata , circa Gammalamma in locis faxofis rupibus, eque in litore ac in montibus. ' , Ufis. Licet hac arbufeula tantum fpire odorem ; “ut-ejus femen. totum, in quo : 2 t ft, repleat locum, ufus tamen éjus eft rarus, faltem apud Am- boinenfes; Horum autem mulierculae E ejus fumunt baccas, quas unguento Bobori dicto admi= fcent, quo poft corporis avationem illud inungunt, ipfarum judicio ab dulcem odorem: Javani folebant quoque ejus folia fructusque Bocaffam addere , ut tum ipfi concilient odorem ; Apud Ceramenfes Ori ntales non eft peculiari in ufu, nifi quod lignum ad manubria fecurium adhibeatur „ duritiem: enim habet Limonii ligni. PRA In Java circa Bataviam arbor crefcit magnitudine Limonii, que-ibi vocatur Boa re Ee? Ca-- beftan, Portugallis Folbo dº Anis. Ejus folia forma, odore & fapore cum antecedenti conveniunt , magis- que Anifi habent faporem, & ore mafticata acria funt, eorumque pedunculi fulcati funt , Ke ab utraque pare. te oram gerunt extenfam, unde alati funt ; Ejus fructus multum differt a priori, magnitudinem enim habet Bilac Tellor , inferius latus , ac — collum gerens anguftatum, acfi olla foret, unde & tale nomen Ma- laicenfe fuit fortitum ; Putamen ejus eft ligneum, uti, in Bilaco, viridibus tenuiffimis albicantibus punétis va ` riegatum, poetom 2 ej Caro ejus eft dul: cis, gratioreme et faporem quam Bil feparatem hic Gigs iconem. . | * Arbufculam hanc accurate defcribam in Auêtuario, um fruétus floresque mihi exhibuerit examinandos, (eer ie autem cum hac foliatura conveniens repe- ritur in Hort. Malab. part.4. Fig. 14. nomine Malaba- rico Tsjeria- Katoe- Naregam , que ortugallis dicitur Limoins da Folha Crufado, Belgis vero Claver-appels; T. bula Quadragefima Secunda — | Arbufculze ramum exhibet, que Avifum Moluccanum à Rums jo vocatur ‚quod facile dignofcitur effe ex plantarum Um- lliferarum familia , & uti mihi apparet , pertinere ad Oreo- -felini genus , videturque effe fpecies illius plante , que | Col es Africanum Anifi folio a ürtio vocatur , ex qua Gummi Galbanum colligi vulgo putatur , unde & ' Galbanifera 2 plurimis cognominatur auctoribus, uti id ul- . terius pater ex Horti Cliffort. pag. 69. ubi ad genus, Bybor 3 e NB. In Auttuario nulla Boz Bolaugan ulterior mie hi obvenit defcriptio, unde L. B. hac brevi contentos efie velim, quam ex adjeéta adcurata & eleganti icone facile fup» plere poterunt, Altera In Java circa Griffeccam nominatur Caran. ` 1 haud rocul' a= litore, item in Cerama Orientali in altis nudisque ` acus; Cujus _ 133 Naam. Jn " Latyn Anifum Moluccum , geenzints. na de gedaante , maar na den Anysachtigen veuken fimaak, hoewel bet de gemeene man in Ternaten met een: baftaart woord Anys Caftela en Anys Oetan, dat is wilden A- - nys, noemt? By onze Amboineexen biet bet Camelan, zynde een naam , dieze ook aan andere fterk riekende blade- ren geven, en eei ny ec gemeen is: Op Fava, om- trent. Grie[Jek biet bet Caraneang , en by de Qoft Ceram- -— ‘Samirin, en by de Ternatanen zelfs Catt Catti __Plaats. In Amboina, inżonderbeit ontrent "t. Kafteel Viktoria. werd dit. boompje weinig. gevonden: De rajas van Soya, hadden er een bier.beneden in hare woninge geplant, doch ’t welk de vrowwtjes met afrukken en pluk- n van blaadjes en vruchten zodanig quelden, dat bet, ten laatfien uitging, xo dat het aldaar nu onbekent is: Doch van zelfs waft bet op kaale en ftenige bergen of klip- pen, zo omtrent de Zee-firand van Leytimor , als een ‘weinig. daarvan af , gebyk'ia ’t diftriók van Oerimefling, ` omtrent dé Zee-klippen wan Seri; en, op ’t fienige voorgey bergte van Ema y beide.op. Leitimors Zuid-zyde gelegen y van waar men de boompjes met de fteenige aarde witgra- “ven en verplanten kan, Men vindze ook op ava y om- trent Grie[fek., ‘doch aldermeeft'in de Moluccos „en ins zonderbeit op Ternaten , omtrent Gammalamma ; óp klippige plaatzen, niet verre van ftrand, als mede op Ce CA am» op boge kale klippen , xo wel op ferand , a HO KBR ut EE PAN mig c “Gebruik. Hoewel dit gewas een zo merkelyken reuk - heeft, dat het zaad daar mede ook de plaats vervult , daar > leid, zo heeft bet echter een zeer klein gebruik, immers by de Amboineezen: Doch de Amboineexe vrouwtjes. ne- men zomtyds wel de bezien; en mengen die onder baare Bobori-zalven , waar mede xy naar 't waffen bun lyf be- firyken, ( baars oordeels ) om den zoeten reuk. De je wanen plegen ook de bladeren en vruchten onder bare Bo- caffam te mengen , om dezelve een epe ro te geven. By de Ooft Cerammers beeft bet geen zonderlyk gebruik s als dat bet bout tot fteelen van bylen gebruikt wert; Want bet is zo bart ‚als Lemoen bout, — ~ A Op Fava, omtrent Batavia , groeit een boom in de quete van, drag ed HE ms m Boa Ba- angan, int Javaans- Cabeftan s ' Portugeezen . Folho d'Aniss De bladeren in gedaante , reuk , w flat komen met bet bovenffaande. over een, doch de blaadjes : fmaaken fierker naar Anys , zyn fcberp in de mont, en baare fieeltjens zyn gegeut » bebbende ter weder zyde een Scherpe. kant als vleugeltjes, De vrucht ver/chilt veel van ^t voorgaande , want zy is in de grootte van een Bilac Tel- lor, achter breet , en voor met een finglle hals gelyk. een potes waar vanze in "t Maleyts den naam beeft, De itenfte Jobaal is boutachtig » gelyk aan Bilac , groen met fyne witte fpikkeltjes , en ruikt mede na Anys, Het e ac Gb is zoet, en aangenaamer tot eeten dan de É ES waar. van bier nevens een byzondere figuur tę _ Dit boompje neem ik voor uitvoerlyker te befchryven in mym Auctuario ; wanneer bet bier zal bloeyen en vruchten, drágen, Een boompje in bladeren met bet woorgaande over» eenkomende , ziet. in Hort. Malabaar part. 4. Fig. 14. onder den Malabaarfen naam Tsjeria-Katoe-Naregam , in 't Portugees Limoins da Folha Crufado. In 't Duits Claver-appels. De twee-en-veertig fle Plaat Yertoont een Tak van een Boompje, het geen Anifim Mo. luccanum, ofte het Moluccis Anys van Rumphius. genaamt wert, het geen men ligt zien kan , dat tot de plante Umbels lifere behoort , en zo 't my voorkomt , tot het Oreofzlinum, fchynende het my toe een zoort te zyn van die plant, die het Oreofelum Africanum Anifi folio van genaamt, en een plant is, die de Gom Galbamim geeft, waarom ‚ze ook Galbamum-draagende doorgaans van de Schryvers toegenaamt wert, zo als breder te zien is in de Hortus Clifort-lop p.69. alwaar ze onder het gellagte, Bubon genaamt van Linnaeus , geftelt wert, NB. In het Aultwarium van Rumphius heb ik geen verdere befchryving van de Boa Balangan gevonden , waarom de goete gunftige Lezer zig met deze korte dient te vergenoegen» welke hy verder uit de naauwkeurige en nette bygevoegde figuur kan opmaken, E? Een 54 HERBARII AMBOINENSIS © Liber Il. cap. LL Altera Anifi Indici fpecies in officinis noftris occurrit, que . Anifum ftellatum vulgo vocatur, quodque ex Fraximeile - genere videtur, faltem eo retulit Sam. Dale in Pharmaco- „log. p. 194. Ego autem in Horto Medico hujus. generis y uti mihi apparuit , alias obfervavi fpecies , quae a Cl, Commels; ` ad Spireas Africanas relata fuere, harum enim arbufcula- . rum vafcula feminalia omnino cum illis Auf ffellati con- veniunt, quod fi de floribus verum fit , ejusdem omnino funt generis, quod a Linmeo Diosma fuit vocatum in Hort. Chffort. b. 71. Anifimi Moluccanum à Valent. i Amboia. deftript. pag. 194 'commemorftur, & in Tab. zo. XXX. exhibetur; "Tabula Quadragefima Tertia. ; Exhibet Arboris ramum , que 4 Tab. 14. exprimitur , Le colletos producat-flores, 2.2000 a EA Hujus porro arbufcule Synonyma & auctores collegi in The-. Jaur, Zeylan. p. 143. ubi Mal-Naregam. H. Malab, Tab. : 12, Tom, IV, ad Limones filveftres pertinet. PRIMUM Sen ^ Saponaria. Rara 000 Æc proprie eft arbor Javanica , fed quum pet trarismiffa femina in Amboina progerminaverit ; ~~” hinc&in hoc libro locum etiam obtinet : Arbor ipfa excrefcit trunco ré&tiffimo , altiffimo, & gracili, ui corticem Om vx rite equalem. Ramos ma- jores habét raros , fed plurimis hi gaudent rachibus ftriatis, que ab utraque parte folia gerunt,ita ut co- | mam conftituant denfam. KEE Folia in quibusdam tachibus furit alternata; in aliis vero oppofita, fofma & modo crefcendi Caju Cuda fimilia, fed minora, quum longitudinem habeant cir- citer quatuor'pollicum; unius vero latitudinem, fù- E anguftata, ad oras «equalia, lete viridia , tu- nervo intermedio donata, faporis ingrati: In Yu: nioribus autem arboribus ultra fex pollices longa funt, lôngis infidentia petiolis, ad duodecim paria & ultra in fingulis, que Perfice folia referünt , in vetuftiori- bus vero arboribus otto vel decem paria fingulis ra- chibus junguntur , ihpari aliquando extrenium clauden: te, aliquándo non: Flores ex ala rachis in ramis proger« minant, qui funt parvi ac pallidi flofculi , quibus fub- fequuntur fructus, qui plurimi fimul dependent ra- cemofi , rotundi , inftar globulorum fclopeti , fed paulo majores ac protuberante fulco notati, primo lutei, dein per matufitatem rabentes, qui fub glabra pelli- cula carnem E Dë » croceam , & mucilagino- fam, primo fatuam , fed dein ingratam & linguam a: criter vellicantem , in hac officulum reconditur rotun- dum, durum ‚ac pénitus nigrum , inftar globuli puero: rum luforii , glabrum inftar machinularum rofarii , in-inferiore autem parte parum eft ftriatum : Hujus arboris lignum ficciffimum eft ,& ex variis conftruétum annulis, inftar convolutz charte pipMtaces > quod in medio nigricans habet cor feu medullam: Ejus cor- tex eft fuccofior, lignoque ita fortiter adheret , ut non nifi parvis fegmentis feparari poffit; Rami funt adeo fragiles, ut vento fepe rumpantur, nec iis in- fiftere quis poffit. e Nomen. Latine Saponaria, Belgice Zeep-korrels ex . ejus ufu, fic quoque Málaicenfibus vocatur- Boa-Sa- bon, & Javanis Rarak. Locus. Plurimum in Java crefcit, fponte in planis filvis, ibique in altam adfurgit arborem, ejus officula A in folium feu Foelio d Anis. -a Rumphio vocatur, atque Limonelli fpecies videtur , ad. , quod genus a Rayo in bifłór. pl. p. 1658, ut & a Pluknetio. -in Almag. pag. 239 refertur illa, que in Hort, Malab. part. 4. : hoc tamen difcrimine y quod hac flores . : „tantum gerat folitarios , quum illa Rumphii plurimos, fimul QUINQUAGESIMUM - Een tweede zoort van Indifch Anys wert in onze Apotheken - gevonden, het geen doorgaans fter-Anys genaamt wert; bet geén tot het geflagt van de Fraxinella zoude fchynen te behoren , ten miníten Sam. Dale heeft het daar onder geftelt in zyn Pharmacolog: p. 194.' En ik heb van dit gee . flagt andere zoorten in onze Hortus Medicus ontdekt, de- . welke van de beroemde Ca/P. Commelin onder de naam vari Spiræa Africana befchreven zyn ; deze boompjes dragen “Zaat-huisjes , zeer met het ffar-.Anys overeenkomende, met” welke indien de bloemen ovćreenkomen , zekerlyk tot een _ geflagt behooren, het welke Diosma van Linneus genaamt wert in de Hort, CP. p. 71. d , De Molukze Anysboom wert mede by Valest. in dé befchryvin " van Ambon: pag. 194. vermelt; en op de Plaat No. XXX, c veibeeldt Y 073 PS De drie-en-veertig fie Plaat Vertoont een Tak van een Boompje , het geen Anys-bladt of Foelio d Anis by Rumphius genaamt wert, het geen wel cen .Zoort van Liemisjes SCH » zo als het daar toe ook van „Ray in zyn biftoria plantar. pag. 1658. en van, Pluknet. in _ zyn Almageft. p. 239 gebragt is, welke in de Hortus Ma- labaric, wierde deel, Fig. 14, mede verbeelt en befchreven. ‘wert, doch. met dat onderícheit, dat daar maar enkelde- A; en hier. yeéle by. elkander € zamen te voorfchyn omen. - * bier REA aid wë khe „wi; ) t i Van deeze boom zyn de benamingen en Schryvers verders es eae in onze Thefaur. Zeylan. pag. 143. alwaar de Mal-Naregam van de Hortus Malabaricus in het vierde deel Tab, 12. verbeeldt, tot de wilde Zeylonfe Liemisjes behoort,’ LL HOOFTSTUK. D andere regt Gm malkander over , aan zma en ma- “aynde wel over de 6: duimen lank; ftdande aan lange ryskens by 12: paren en meer aan. ieder., gelykende web. na de Perfick-bladeren:; doch aan de oude bomen Joan er maar 8: en 10: paren aan een rysken ; zomtyds met een. alleen voor uit, en zomtyds niet: Het bloeizel komt uit — denm.ftboot-der ryskens aan de takken, zynde kleine bleeke bloempjes, en daar op volgen de vruchten , dewelke veele Y malkander bangen, en rond van gedaante zyn als u/quet-kogels ;» doch wat grooter , en met een uitfteken* de naad-van buiten; eerft geel, en daar na ryb zynde rood , bedekkende onder een effen vliesken , een weinig boog-geel „en flymerig vlees y eerft laf 5 doch daar ria dnè Rer? en ftberp op de tong, daar binnen in leid een ron- den, barden , en pik-fwarten fteen, als een kleine knikker, glad als Coraléh vari eéu Paternofter y doch aun de bmder- Jie kant wat geftreept: "t Hout van dezen boom is deer droog ,.eh van verfcheide omtwihdztlen t'zamèngezet, als een opgerolt boek papier , in de midden met een javart- achtig bert. De fchorfe is wat zappiger, en kleeft zo vaft aan ’t bout , dat menze niet dan met kleine ftukken daar aftrekken kan. De takken zyn zeer bros, en licht = de wint brekende. Ook en kan men daar op niet aan: ls " 7 à = , - Naam. In °t Latyn Saponaria, in ’t Duits Zeep-kor- rels van baar gebruik, en zo ook op Maleyts Boa Sabon, op Javaans Rarak. ; Plaats. Hy waft meeft op Fava van zelfs in de vlakke Boffchen , en wert aldaar een zeer bogen boom, de korrels in Zag. 34 > Tab. XLIII. Tom. IZ. II Bock: LI. Hoofif. © AMBOINSCHE KRUYDBOEK. in Amboinam tranflate ibi progerminarunt in altas & ciles inftar Abietis arbores, que usque in duode- cimum annum nondum fruétus produxerunt, uti hoc in plurimis obtinet arboribus Javanis, quum anni tempora (uti faepius dictum fuit) ab hujus regionis temporibus fint diverfa. ` Ufus. Vulgo in Java ejus fructus loco faponis ufur- antur ad lintea lavanda & depuranda; fi enim hi manibus in aqua conterantur calida , caro exterior mucofa inftar faponis fpumefcit , cujus infufum feu a- qua omnes ex pannis tollit fordes : compertum au- cem fuit hanc carnem nimis acrem & entem effe, ita ut pannos vel lintea fepius quafi comburat , unde citius pereant, nec ita fint durabilia ac alio modo lota net: Mercatores Chinenfes fructus hos ficcatos plenis venales adferunt faccis in Orientales hafce regiones, ut loco faponis. — » qui vero non omnibus annis ibi venales proftant : idam tentarunt hifce fruétibus caput fuum lavare, fed experti fuere nimis corrodentes effe , atque capillos inde fluere. Nigra horum officula inter lavandum integra manent & abjiciuntur, vel flaminibus Athiopum donan- tur pro rofariis, fi enim poliantur vel tornentur , fplendent ac nigrefcunt inftar ligni Ebeni, licet multo leviora fint: non facile franguntur „ac forti mallei vi vix feparantur; Videntur hi fructus convenire, fal- tem haud multum differunt ab iis, qui in India Occi- dentali crefcunt, tam in Hifpaniola , gum in conti- nenti & Guiana, de quibus Oviedus Hifl. . © natural. libr. 9. cap. 5. Nic. Monardus de fimpl. Me. dic. cap. 65. & Carol. Clufius libr. exotic. 2. cap. 16. mentionem fecerunt , vocanturque ipfis. Sphe Sa- ponarie, & Anglice Sopa Berriës „uno teftantes ore car- nem eorum externam. loco faponis, interna vero of- ficula Eee dura ad rofaria adhiberi, non autem ali- uem offendat , quod arboris foliaab ipfis cum Filicum oliis comparentur, quod ig ee fcriptoribus fa- miliare eft omnia talia folia, five fint longa five bre- via, in longis pinnis per bina paria funt oppofita, cum Filicibus comparare. in Java horum fructuum caro adhibetur ad depuranda ora argentei cujusdam vafis vel operis , fi fuerint coerulei coloris vel comma- "Altera talis , cujus cortex fimilem fuppetit ufum , S Cortex Saponarius vocatur , & Malaice Langir , po- ea defcribetur libr. 6. cap. 73. Similis Saponaria arbor defcripta nen occurrit in Hort. Malab. part. 4. Fig. 19. nomine Poerinsji. Por- tugallice Sabaon dos Canarins. Belgice Zeep - nooten: qua in Bengala quoque crefcit; ` SAM OBSERVA TIO: ~ In aliis quoque Indiz locis Saponaria. arbores occurrunt , uti in Zeylana, quee ab Herm. in Par. Bat. Pr. & Muf. Zeyl. p. 69. vocatur Saponaria arbor, Zeylanica, trifolia , femine Lu- pini, & in Thef; meo Zeyl. paz. 209. recenfetur qua cum illa H. Malab. convenire videtur , ubi in notis alii , & qui a Rampbio fupra laudati funt auctores, citantur; reliqua vero vide in Thef: Zeyl. 1. c. Ray tom. 3. app. p.65. ae, Cum Rumphii vero deícripta arbore convenire penitus videtur illa , quz Prunifera racemofa , folio alato , cofta media , membranulis utrimque extantibus donata , fru&u Saponario. Sloan. Cat. pl. Tam. p. 184. ubi plurimos hujus vide collectos auctores. nec non in $. Dale. Pharmac. p. 338. & Hifl. Famaic. vol. 2. p. 131. ubi figure H. Amft. part. 1. Tab, 94. & Pluknet. Phytogr. Tab, 217. Fig. 7. huic prz omnibus adnumerantur arbori. Sapona- ria hac arbor nomine Rarak-arbor.s in Valent, defiript. pag. 194. OCCUNIE, : CAPUT 135 in Amboina overgebragt , zyn daar wel opge/cboten boge ranke bomen als fparren ; maar ben t T jaar nog geen vruchten willen dragen, gelyk veele Fa- de Mon neo y^ om dat (gelyk meermaals is gezegt) , 2yn jaar- j anden tomen £ ver chill ik getyden met die van deze ebrui e gemeene Man op Fava gebruikt - ten tn plaats van Zeep, ber 7 as Bo doar wed te waffen: Want als menze met de banden in warm awa- ter vryft, zo begint bet buitenfte flymerig vlees als Zeep te fcbuimen, en welk water dan alle vuiligbeit van 't linnen wegneemt, doch men beeft ook bevonden, dat dit vlees wat te Jcberp is, en *t linnen eenigzints verbrant waar door °t zo lang niet duuren kan, als bet anders «vel zoude doen: De Sineeze Koopluitten brengen deze gedroog- de vruchten met zakken vol in deze Oofterze quartieren om te gebruiken in plaats van Zeep, die men aldaar niet alle jaaren bekomen kan. Zommige bebben ook onderftaan met deze vruchten bet hooft te waffen , maar bevonden an al mede te feberp waren, eń ’t baair deden uitval. De fwarte korrels blyven in *t wallen geheel, en wer- den s dec » of aan de Moorae Page price: T Paterno ers daar van te maken, want als menze draait en poly[L, dan wordenze zo feboon favart als Ebben-bout hoewel veel lichter: Zy breken ook niet licht, moetende al met een goede bamerflag getroffen ZYN eer menze van malkander krygt. Het febynt dat deze vruchten overeen- komen, of immers niet veet verfchillen van die geene , die in Weft-Indiën wafchen, zo op Hifpanjola, als pt vafte land, en in Guiana, waar van Oviedus Hift Gener. & natural, lib. 9. cap. s. Nic. Monardus : lib. de fimplic. Medicam, Capit 65. & Carolus Clu- fius , lib. 2. Exoticorum , eap. 16. ; maken, on- der den naam van Spherule Saponariz , en in’t Engels Sope Berriés a eenparig getuigende, dat men "t. buiten- Jte vlees in plaats van Zeep, en de binnenfte fwarte en harde korrels tot Paternofters gebruikt, doch men moet nte aan niet ftooten, datze deszelfs bladeren by dievan aren gu » Om dat bet de Spaanfche Schryvers in gebruik bebben , alle zodanige bladeren, xy zyn dan lang of kort, die aan lange ryskens in 2. ryen tegen malkan- der fiaan , by "t. Varen. kruid te vergelyken. Op Fava s m = vlees van deze vruchten ook om de zil- kanten, die raauw uit e jin rin Ot geflagen zyn, daar mede og een andere boom „van wiens fchor(Je men ook dier- gelyk ebruik beeft, genaamt Corin tt hierin Sn oie do yts Langir, vind men bier na befebreven lib. 6. cap. 73e. . Diergelyken Zeep-boom ziet befcbreven in Hort. Malab. art. 4. Fig. 19. onder den naam van Poerinsji. In ’t ortugees Sabaon dos Canarińs ; in "t Duits Zeep-noten dewelke. men ook in Bengalen vindt. y AANMERKINGE In de andere plaatzen van de Indiën werden verfcheide Seep-b gevonden, gelyk onder andere in Ceylon, welke van Herman in de Par. Bat. Pr. en het Mufeum Zey- lan. genaamt wert Saponaria Zeylanica „trifolia , femine Lupini, welke in myn Thef. Zeyl. p. 209. opgetelt wert , en fchynt over een te komen met de Poerinsji van de Hoztws Malab. in het wierde deel Tab. 19. verbeelt, alwaar in de aanmerkingen de Schryvers van onze Rumphius vermeldt, mede aangehaalt werden. het overige zie verders in onze The: Zeylan, en in de Appendix van het derde deel van Ray p. 65. No. 11. Doch met de Boom, van Rumphius befchreven , fchynt over cen te komen die geene , die by Sloan, in de Catal. van de Famaifche gewaffen pag. 184. vermeldt wert, alwaar zeer veele Schry- vers van deeze boomen aangehaalt en vermeldt werden. als mede in de Pharmac, van Sam. Dale p. 338. en in de Hiffo- rie van Jamaica tweede deel pag. 131. alwaar de Figuuren in het eerffe deel van de Amfterd. tuyn Tab. 94, en dig van Pluknet. in zyn Pbytogr. Tab. 217. Fig. 7. aan deze boom bius weg PA Deze Zeep-ballen-boom wert mede by . in de befchryving van Ambon, pag. 194. onder naam van Rarak-boom ie AUR - ES EM LIK 136 CAPUT QUINQUAGESIMUM ». SECUNDUM. Pharmacum Sagueri: Oebat Sagueer : Sefoot. Æc arbor eft alta & filveftris , fed inter aroma- ticas.quoque referri poteft, ob quotidianum ra- dicum fuarum ufum, quibus vulgaris potus Sa- gueer dictus preparatur: Non admodum extenfam erit comam, fed elegantem & bene ordinatam, que olia ac ramos gerit denfos inftar majoris Caryophylli arboris, ejus autem truncus plerumque adeo craílus eft, uteum vix ulnis amplecti liceat : In binas dividitur fpecies ; in feminam nempe feu Pbarmacum Legiti- mum, & alteram Pbarmacum Limonicum dictam. Ha- rum autem primam defcribemus Pharmacum Legitimum feu Feminam , Oebat Sagueer ditam , quz ufitatiffima eft. Ramulos ac raches (uti di&um eft) gerit denfas, fed regulari ordine locatas. . In ramis enim primo folio- rum raches feu ramuli ereéti & oppofiti, quatuor vel quinque foliorum paribus conftantes, non vere cru- ciformes uti in Caryophyllo arbore, fed fine ordine, licet quidam crucem etiam efforment , inque his alie minores locantur tenues fed firma raches , quz fefe iterum in alias minores dividunt , quarum plurimae funt cruciformes. In iftis rachibus tam majoribus, quam minoribus folia quoque regulari ordine funt op- pofita brevibus infidentia petiolis, in longioribus ra- mulis fex feptemve paribus conftantia „in brevioribus vero binis ternisve, atque ubi raches minores con- currunt, fub fingula tali minori rachi minus locatur folium. | | | Folia quodammodo Caryophyl folia referunt , hoc tamen difcrimine , quod plerumque fint breviora,nec . inferius ita anguftentur ac in Caryophylli foliis , & fuperius in longum xem definant, funt autem fca- bra, glabra, & fplendentia , quatuor vel quinque pollices longa, binos lata digitos , obfcure fepe vi- rentia, ac fuperius tam glabra, ut null ibi appareant venulz protuberantes, cum quodammodo ibi efformat , àb inferiore. vero parte plurime tenues ac parallele confpiciuntur ve- nule , oblique ad anteriorem excurrentes partem (que in Caryophylli foliis arétiores magisque trans- verfales funt) ad oras autem zqualia funt hiec folia. Horum fapor eft fubtilis, amarieans, fed debilis , in- gratus, & fub finem acidulus. Flores nondum apparuerünt, atque tam raros gerit fructus, ut plurimis incolis, immo talibus, qui quo- tidie hujus arboris radices eruunt , fere fint ignoti, cujas cauffam puto effé, quod ob arborum altitudi- nem, viridemque fuum colorem inter obfcure nigri- “cantia folia vix dignofci poffint, ac deinde, quod he arbores continua radicum fpoliatione quafi n dr. unde nullos proferre poffunt fructus; unde & hi non inveniuntur nifi in talibus arboribus , qua longe di- ftant & ulnz craffitiem habent, & ab eftofloribus vix vel raro vexate fuerunt : Fructus autem ejus formam habet incurvi cornu vel in conum definentis facci, qui binos circiter pollices longus eft, digitum datus , ac fere rotundus vel parum compreffus, planus, & ventricofus , ab una parte juxta longitudinem fulcatus, eft porro viridis & mollis, fi tangatur inftar inflati facculi: Intus officulum reconditur planum inftar de- corticati Canarii , tenui albicante primum ac dein fufca pellicula tectum, fub quo verkent oleo me- dulla feu pulpa reconditur, qualis eft illa Bintangor , nullem vero peculiarem habet faporem , nifi quod paululum amaricet: Officulum hoc feu nucleus eft quo- ue gibbofus & ab una parte umbilicatus , fere in- ar pifi vel fabe , in qua pellicule radii quafi in uno centro concurrunt, ubi & brevis durusque apex con- fpicitur inftar hili. Inter hunc nucleum & exteriorem viridem corticem liquor reconditur vifcofus, & femi- pellucidus inftar Terebinthine: Fructus hi plurimum obícure virent , vel paululum tandem flavefcunt in inferiore eorum parte, ubi & per maturitatem dehi- Ácunt, iftumque emittunt nucleum , qui in terram pro- la- HERBARII AMBOINENSIS r nervus intermedius ful- Liber IL. cap. LIL Lik HOOFTSTUK: De Sefoot-Boom. It is een hooge en wilde boom, doch kan mede onder de fpeceryachtige plaats krygen wegens bet dagelyks gebruik van zyne wortelen , waar mede den gemee- nen drank werd toebereit: Hy beeft geen gebeel breede, maar een welgefchikte en cierlyke kruin, dicht van loof en takken, gelykende wel een groote INagel-boom , en den ` Jam is in "t gemeen zo dik als een man omvademen kan: Men verdeeld bem in twee zoorten , die in gedaante wei- `, nig van malkander verfchillen , te weten; 1. vi Sr sof ' Pharmacum Legitimum , en 2. Pharmacum Limoni- cum, en waar van wy Pharmacum Legitimum , of bet wyfken van Oebat Sagueer eerft zullen befcbryven , als - zynde bet gebruikelykfte. Hy heeft, als gezegt, zyn kruin vol takskens , of rys- kens , meeft in een gejcbikte ordre flaande: Want aande takken. ziet men voor eerft de ryskens na boven, en regt tegens malkander ftaan , met vier en vyf paaren , niet regt im °t kruis, gelyk aan de Nagel-boomen, maar zonder or~ der, hoewel zommige ook in 't kruis flaan , en aan deze ftaan weder andere kleindere, dunne , en LZ ryskens die zig al wederom in andere kortere verdelen, en mee alle in "t kruis flaan: Aan de voornoemde ryskens , 20, groot als klein, ftaan de bladeren mede tegens malkande- | ren gefchikt in rygen, en op korte fteeltjes, aan de lan- - gere ryskens met 6. en 7. paaren, en aan de kortere met 2. en 3. paren, en daar de ryskens t'zamen floten at onder ieder rysken nog een kleinder blad. ` mem CR | ~~ De bladeren gelyken eenigzints na de Nagel -bladeren y doch met dit onderfcheit s dar doorgaans korterzyn, em achter zo aal niet toelopen als de I -bladeren , mids- gaders van vooren een lange fpits bebben; zy zyn fyf s glad, en glimmende, 4. en 5. duimen lank, 2. vingers eet, fwart-groen, en aan de boven zyde zo effen, dat men aldaar geen aderkens ziet uitbuilen, ook maakt er de middel-zenuwe flegts maar een groeve, doch aan de on- derfte zyde ziet men veel fyne en paralelle we > wat Jcbuins na voren lopende, ( zynde aan de Nagel-bladeren wat dichter , en meerder dwers lopende ) voorts met effe- ne kanten: De fmaak is fubtyl bitter, doch flap, onaan- genaam, en in "t einde wat Fyns. . Het bloeizel beeft men nog niet gezien, en by dr. ook zelden vruchten, zo datse by de meefte | db zelve by de gene , die zyne wortelen dagelyks uitgraven » by na onbekent zyn, en waar van ik de dorzaak eensdeels gile te zyn, om datze, wegens de hoogte der bomen, em* roene koleur , tullchen dat favart-groene loof , qualyk te kennen zyn, en ten anderen om dat de bomen door bet gedurig uitgraven der wortelen eenigzints als us wer- dende „ geen vruchten kunnen voortbrengen: Wesbalven men er ook niet en vind, dan aan bomen die gebeel verre van de band flaan „ en wel een vadem in den omloop dik zyn, midsgaders van de uitgravers niet of zelden bezogt werden. Deze vrucht dan gelykt wel een krommen boorns of fpits toelopend. zakje, zynde ongeveer 2. duimen, lank, een vinger breety en fchier rond , of als een weinig plat gedrukt , met een buik aan de eene zyde, en langs dezel- ve eene naad: Voorts gras-groen , en welkein 't aantaften als een opgeblazen zakje is : Van binnen leid een platte kor- rel, als een gefchelde Canary , met een dun, eerft wit, en daar na bruin vliesken bekleet , en daar onder een geel- “achtige en Olyachtige heeft , als die van Bintangor , van een zonderlinge fmaak , als alleen een kleine bitterheit = exe korrel is mede wat bultig , en beeft aan de eene kant een navel, als een boon, alwaar de ftralen van 't vlies- ken als in een middelpunt te zamen floten , en men ziet er ook een korten bard fpitsken aan: TufJchen deze korrel en de buitenfte groene fcbel, leid een l'ymacbtige en balf door- Jcbynende vogtigbeit als Terpentyn: Zyblyven meeft don- ker-groen, of werden ook wat geel op den buik, alwaar- ze dan eindelyk openberften , en bun voornoemde binnenfte korrel laten uitvallen, dewelke dan de aarde rakende» een 4 é aero co | II Boek. LIL Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. yy Jabens novam progerminat arbufculam: Trunci cor- tex rugofus eft, & ex nigro virens, in ramis vero eft elaber & ruffus. | Hujus arboris radices fole fere expetuntur , unde fapiens nature Creator illas haud profunde fub terra abfcondit, plurimum, enim füb rugofa tantum terre parte finuofz decurrunt, hinc inde etiam protuberan- tes, immo ultra extenfam arboris comam; ita ut facil- lime fint eruendz , atque ubi ita protuberant, nodo- {am efformant fubftantiam : Harum radicum ‘cortex eft fatis craffus, ex ruffo luteus , ubi terra obtegitur, fragilis porro eft, & fi incidatur, fubftantia ficca fe- fe offert inftar Sulphuris, fapor autem amaricat cum notabili adftrićtione , ubi vero e terra fefe erigit, cor- tex hic eft tenuis, quum fub terra fit craffus. Trunci lignum eft pallidum, fed ficcum flavefcit; fi fuerit cafum, ad radices vero magis luteum gerit colorem; nec durum eft, & facile contunditur, hujus amatities major eft quam corticis. Pbarmacum Limonicum , feu altera fpecies Mas dicta; a precedenti adeo parum differt, ut adfpe&tu vix di- por vel diftingui poffit, ramuli enim ac folia eo: em locantur ordine, fed non ita femper oppofita ac in priore, folia quoque eandem habent formam, ex- cepto quod fint anguftiora , longiora , & tenuiora ; ma- isque acuminata; Ramorum cortex non eft ruffus, ed cinereus, in trunco quoque cinereus eft, fed gla- brior & tenuior , «que in trunco ac in radicibus, non ultra culmum craffus , nec fubftantia illa flava & ful- phurea eft adeo copiofa ac in precedenti. Saporquo- que maxime differt, qui in mare magis amaricat & accedit ad Limonum corticem, ita ut optimus diffe- rentiz character , quo ha arbores diftinguuntur , con- fiftat in corticis craffitie & fapore. Unde effoffores non ad arborem, fed ad radices attendunt ,. que in mare etiam non dl pri fo „fed hinc inde nodofe fupra illam elevantur, & plerumque non ita craffz funt vel ruffe, tam in ligno quam in cortice : Arboris lignum magis albicat, durius eft, & folidius, unde & ufui mechanico magis infervit. E- jus fru&us brevior eft & rotundioft fere inftar mino- Tis Pruni, viridis quoque, ac ejus liquor non ita vi- fcofus eft, odorem gerens florum Canange: Officu- lum ejus eft magis pallidum, fufcum , brevius , & craf- fius, fed fimul finuofum & umbilicatum , feu hilo nota- tum uti in faba , haud male referens aureliam Bombycis: Utriusque fpeciei fructus menfe Aprili apparent, in mare frequentiores quam in femina , quum ejus ra- dices minus eruantur, officula prolapfa fub arboribus magna progerminant copia, in arbuículas excrefcen- tia. | SC Nomen. Prima fpecies vocatur Pharmacum cured Legitimum Latine, in Lingua vero Amboinica , & Ma- laicenfi Ubat Thuni , in Hitoe vero Sefoot & Sefoat ; quod generaliter omne denotat , quo Saguerus , fimi- lisque potus amarus fit & potabilis: In Leytimora a- lisque locis dicitur Alat & Ay-Alat, Malul ,. Malun, & Malu, hec autem fpecies proprie Amboinenfibus vocatur 4y-Alat Wabba. Altera fpecies dicitar Pharmacum Limonicum, Ma- lice Ubat Lemon, Amboinice Ay-alat duffy, dum illarum radicum fapor ut & Sagueri, cui infufe funt, ad Limonum cortices accedat. Circa denominatio- nem fnaris & feminée infer me & intolas magna eft controverfia. Primam fpeciem feminam dixi, quum corticem gerat ac lignum mollius, illi autem ge ma- re hanc habent, & e contrario alteram fpeciem feminam . putant. efle, fed non opere pretium eft, ut de ea difputemus re. ' Locus. Hee arbor plurimum crefcit in Amboina; non autem in omnibus ejts locis, fed tantum in Hi- toes montibus , longe a litore , in altis & filveftribus lo- cis, e quibus Tiffadores ejus radices non fine magno labore deducunt, quz enim funt propinquiores , multo earum àfu jam diu funt illis deftitutz, unde longe e montibus pretenda funt: hoc autem commodum ad- fert hec arbor , quod late & copiofe fuas proferat radices, harum autem arborum optima & plurima. crefcunt circa pagum Xuli. Tom. II.. Ubat D D en ros geel niet, nog van bout, nog van een nieuw boompje voortbrengt: De fcbor[fe des ftams is rimpelig en fwart-groen, maar aan de takken effenen ros. De wortelen tyn by na alleen, bet gene dat men van, of aan dezen boom zoekt, en düarom beeftze de wyze na- tuur niet diep onder de aarde willen verbergen , want zy loopen meeft langs onder de ruigte been , of met bochten daar onder , en bier en daar boven uitbulteńde , ja zelfs buiten bet bereik van des booms kruin; o dat mente gemakkelyk uitgraven kan: En daarze zodanig uitbuilén , makenze ook knoefteń van een warrige fubftanti?: de fcbor[fe van deze wortelen is redelyk dik, en ros-geel , daarze de aarde bedekt , voorts bros, en als men daar in {nyt , zo komt daar een geele droge Jubjtantie als favavel tiit ; zynde bitterag- tig van [maak , en met een merkelyke zamentrekking , dog daarze boven de aarde uitpuilt , iffe dun, maar onder de aarde dik: Het bout des ftams is bleek , dan befterft ftraks geel, als men daar in kapt, aan de wortelen is bet wat Beelder j niet bard; maar laat zig lichtelyk in-flukken kloppen , en de bitterbeit is daar in mérkelyker of meerde? dan inde fcbor[fe. |. * | De Pharmacum Limoni¢um, of andérs bet Manne: ken van, dit geflagt , ver/chilt , als gezegt, ban dit voor- gaande zo weinig, dat menze in 't aanzien Qualyk onder- Jcbeiden kan, want de ryskens en bladeren ffaan in dezelf- de order, doch zo precies niet tegens malkander , als aan "t vorige j de bladeren bebben ook bet zelfde faria e. balven datze wat /malder „langer , en: dunder ¿yn , én ook een langer fpits bebben, de /cborffe der takken is niet ros; maar graauw: Aan de flam is zy mede graauwer, en effender , ook doorgaans dunner, zo wel aan de ftam als aan de wortelen , te weten niet boven een ftroo-balmdik , en daar komt zo veel geele JWavelachtige Stoffe niet uit ; als uit bet vorige. De fmaak werfchilt ook merkelyk , zynde in dit Manneken bitterder , en na Lemoen Jebellen trekkende, zo dat de befte kenteekens , aar mede men de- ze bomen onderfcheiden kan , beftaat in de dikte der fcborf- Jen, en in de fmaak: Wesbalven de uitgravers niet na de boom, maar na de wortelen zien, en detvelke dan "t Manneken mede niet diep onder de garde lopen , ook bier en daar met knoeften uitbuilén ; maar zyn doorgaans zo dik | fiborf: Het bout is mede Witter , barder e ma[hwer , en dierbalven, tot den buisbouw meer bequaam: De vrucht is wat kor- ter en ronder 4 bykans als zeń pruimpje, ook gras-groen , en de binnenfte vogtigbeit is min l'ymacbtig , riekende be. fcbeidentiyk na de bloemen Cananga: Dé binnenfté kor- rel is bleker , bruin, korter , en dikker ; midsgaders bog- tig, en met een navel als een boon, z niet qua- lyk een tonnetje van een Zyworm: De vruchten van bei- de deze zoorten ziet men in April, en dan *t manneken meer dan aan "t voorgaande, of ^t wyfjen, om dat zyne „wortelen minder uitgegraven werden, de uitgevallén kor: rels ziet men onder de bomen in menigte opge/choten , eń tot jonge boompjes geworden. (aam. Deeerfte zoorte biet Pharmacum Sagueri Legi- tihum, int Latyn; in't Amboins en Maleyts Ubat Thuni, op Hitoe Sefooten, en Sefoat, ’t welk in "t genéraal alle din- gen beduid , waar mede men de Sagueer en diergelyke drank bitter en drinkbaar maakt: Op Leitimor „en ande- re plaatzen biet by Alat, en Ay-Alat, Malul, Malun, en Malu, doch in °t byzonder wert deze zoorte in °t Am- boins Ay-Alat Wabba genaamt. . De tweede zoorte biet Pharmacum Limoniéum; op Maleyts Ubat Lemon, op Amboins Ay-alat Aufli j dé- wyl den fmáak van die wortelen, en van den Sagueer daarze in gedaan zyn, na de Lemoen-fcbellen trekt , om- trent de naam van mannekén , en wyfken is tu(jcben my en de Inlanders al vry wat verfcbil : De eerfte zoorte beb ik bet wyfken genaamt, om datze weeker van fchor(Je en bout is, maar zy boudenze voor bet manneken , en ter con- trarie de tweede zoorte voor bet wyfken , docb't welk geen disputerens waard is. outs pee Plaats: Deze boom waft meeft alleen op Amboina, en dat nog niet op alle deszelfs plaatzén , maar alleeni in't Hitoeeze gebergte , verre van ftrand, in boge wilde bof- fcbagien, daar de Tiffadoors zyne wottelen niet zonder groote moeite moeten van daan baalen, want die digt of na by ftaan, zyn door 't deel gebruik al lange uitgegra- ven, en men moet nu daarom beel verre in 't gebergte gaan: doch dat voordeel is "er by, dat den boom zyne wortelen zeer verre verfpreid ; en men "er veele van eenen boom bebben kan, ftaande omtrent bet dorp Xuli wel de meelte en mooifte. ft IM d Het 138 HERBARII AMBOINENSIS. Ubat Lemon in Leytimora quoque crefcit circa Ca- ju Puti filvas, ac plerumque in fummis montibus. Ujfus. Hujus arboris radices tantum funt inufu, & lurimum primz fpeciei , feu femine, licet altera , ecies majori in copia, & locis propinquioribus cre- fcat, Tiffadores maximas effodiunt radices brachium vel crus craífas tali modo , ut arborem. non omnino ipfis orbent, fed hinc inde unam alteramve tantum cedunt, ne pereat ipfa arbor, illumque locum rubra & pingui terra, que ibi obvia eft, tegunt, ut novas ibi emittat radices, ultimis vero annis invidia & ava- ritia Tiffadorum hz arbores ita funt emaciate & in- minute, ut raro occurrant, & ex longinguis Capaba & Waye montibus altioribus petenda fint. | Supra libro primo de Saguero potu monuimus, hunc ex arbore recenter deftillatum gratum & dulcem effe liquorem, fed fimul infalubrem , fi : Botidio fürpe: tur, hinc natura hag videras rodowi e radices , ho- minesque edocuiffe illas ad hunc , adhibere. potum , per quas grata quoque inpregnatur AMARC adftri- ione , & calore, unde & ventriculo multo. falubrior ft, „meliusque conducit. ` Quod perro ad illarum u- inet: preparandi; hujus arboris ra- © t Lemon radices gon eliguntur nifi: defećtu bat. Funi, quia non modo funt duriores ac prepa, ratu difficili LG p] etiam Saguero fe ama- (qu ! zd tres dies confervari, ni : Ocha: uni diu quoque integra & ty fi folo recondantur ficco atque umbrofo, immo etiam trans mare in alias transvehi poffunt regiones, ut arborei potus amari reddantur & conferventur, fi earum extremitates argilla obducan- tur: Quidam etiam has infuderunt cerevifie vul- gari faccharate , loco Amare Indie feu Margofi, qui comperti fuerunt inde effe calidiorem ftomachoque melius conducentem. * . Coefcoefenfes , hujus arboris fructus amatores , illos comedunt, unde & hzc quoque arbor rarior: Sa- guerus autem cum Oebat Lemon praeparatus facilius in gestum degenerat, quam cui Oebat Thuni eft in- ufum. Vetufte & dejefte arbores, fed plurimum: Oebat Lemon, lignum dant pallidum , tenuibus conftans fi- bris, & durum, optimo Cofaffu fimile , quodadmodum durabile eft, ac proinde maxime expetitur ad poftes majorum edium. ^s t EXPLICATIO. Tabule Quadragefima Quarta, Que ramum exhibet Sefoot-arboris , que Pharmacum Sagueri ` á Rumpbio vocatur. A. Eft fokum Oebat Funi didi. B. Folium Oebat Lemon. ` C. Fruétum denotat. - D. Ejus Officulum, | OBSERV A T EQ Arbor hzc in Valent. defiript nomine Sefae? Pag. 193. Oc- w cur » & Tab. No, ur. CAPUT ^ — De oude en Liber IL. cap. LIL Het Ubat Lemon vind men mede op Leitimor omtrent de Boffcben van Caju Puti , en gemeenel yk op of in bet Bal. fie der bergen. Gebruik. Van dezen boom zyn alleen de wortelen in gebruik, en dat meeft van de eerfte zoorte , of bet Wyf- jen, boeweł de tweede zoorte in meerder quantiteyt, en digter by der band te winden is. De Tifadoors graven de grootfie wortelen van een arm of been dik, zoodanig uit , datze den boom niet gebeel en berooven , maar kappen- der bier en daar maar een of twee, op dat by niet kome uit te gaan: dekkende dan de plaats met roode en vette aarde (gelyk men aldaar heeft ) wederom toe , òm daar in nieuwe wortelen te fcbieten ; doch in deze laatfte jaa- ren zyn door nyd en gulzigheit van de Tiffadoors deze bomen zodanig vermindert en uitgemergelt , dat men "er weinig meer vinden kan, en zy moeten nu al vry verre in ^t hooge gebergte van Capaha , en Way lopen , om die gan te treffen. a Nu hebben wy bier boven in °t eerfte boek van den Sa- : gueer gezegt , dat die drank, zoo al[Je van de bomen komt, wel lieffelyk en aangenaam zoet , maar ook met eenen on- gezont is, om dagetyks te drinken: endaaromfchynt bet, ` dat de natuur deze wortelen voortgebragt , en de menfchen geleert heeft dezelwe in die drank te gebruiken, en waar rze. ook een aangename bitterbeit , zamentrekking , en warmte bekomt ; en gevolgelyk voor de maag der en di gaat, of eigentlyk de maniere van toebereiding , men neemt de wortelen , die in ftukken van 1. voet of wat langer ge- kapt zyn, en Klooft dezelwe weder in kleine flukjes, im de dikte van een vinger, of wel wat dunder , en deze kneuft men dan een weinig op een fteen, waar door de meefte fcbor[Je daar affpringt, en dan bind menze in bon- deltjes van de dikte als een been, waar van men der een of twee in een pot (Tampajang genaamt ) vol zoete Sagu- eer doet , en daar dien drank firaks een weinig van begint te koken, werdende woorts dikker, en witter van coleur, en binnen 6. of 8. uuren alle de bitterbeid , “vrangigbeid , en matige warmte uit de gemelde wortel trekkende , en dar acht men. dien drank tot bet gebruik eer bequaam te we- zen, zo dat de Sagtie geD aat op zm ts gezegt is, alle ei “Dan deze wortel verkrygen bes komen moet. De wortelen van Ubat Lemon neemt men niet dan by gebrek van Oebat Thuni , dewylze niet alleen barder en moeyelyker te kloppenzyn, maar ook de Sagueer cen Lemoenachtige bitterheit mededeelen , ook den zelven.laf, en min aangenaam maken , konnende geen drie dagen zonder zuurte bewaart werden: De wortelen wan Oebat Tbuni kan men ook lange goet bouden „als men- ze begraaft in een droge grond , en fc aduwachtige plaats, ja ook over Zee na andere Provincien vervoert, om boom- dranken mede bitter te maken, als men de einden met wat. klei befmeert: Zommige bebbenze ook in "t gemeene zuiker- bier gedaan , in plaats van Amara Indica, of Margofi , en bevonden dat bet warmer , en voor de mage gezonder was. De Coescoezen eeten de vruchten ook zeer gaarne, t welk de fcbaarsbeit dezer boomen nog te groter maakt : en wert den Sagueer die met Oebat Lemon toebereit is, licb- ter tot Azyn gebragt , dan met Oebat Thuni. — omgevallene bomen, doch wel meeft die van Oebat Lemon, bebben een bleek, f » tn bard bout, bet befte Cofaffu gelyk zynde, zeer durabel, en dienvolgen- de veel gezogt wordende tot ftylen van groote buizen. UYTLEGGING Van de vier-en-veertigfle Plaat, | Dewelke vertoont een Tak van de Sefoot-boom , Pbarmacum Sagueri van Rumbbivs genaamt. ` : T A. Wyft aan een bla | B. Een bladt van de Ochat Lemon. C. Verbeeldt een Vrucht, E D. Deszelfs Kern, AANMERKING. Deze boom komt by Valent. voor onder de naam van Ses foot-boors pag. 193. en wert op de plaat No. XXIX. verbeelt, | Om. ) veel gezon- - iger wert. en wat nu wyders bet gebruik aan- - “ai dt van Oebat Tuni genaamt, `" Pag. 138 í Zed. XLIV. P II Boek. LIII. Hooft? AMBOINSCHE KRUYDBOEK. CAPUT QUINQUAGESIMUM TERTIUM. Capraria. Caju Cambing. Rbor hzc hominis habet craffitiem , paucos gerit A majores ramos, qui plurimum eriguntur , & in eorum fummo fine ordine plurima excrefcunt raches longe quz virides, ex rotundo ftriata, &ad ra- morum ortum nodofe funt, ubi facile rumpuntur; Hifce folia infident per octo decemve paria, illis Boa- rau Oetang adeo fimilia , ut vix ab iis dignofci poflint; funt enim quoque quinque vel fex pollices longa, bi- nos & binos cum dimidio lata, inferius rotunda, fu- perius acuminata, multis parallelis coftis pertexta , & pilofa inftar illorum Boarau, funt autem molliora, te- nuiora, magisque ad tactum lanuginofa, tam folia quam ramuli, rachesque praefertim in junioribus ar- boribus , ita ut ex ferico videantur conitrućta ; Hujus folia non funt acida, uti in Boarau , fed fapor illorum. eft fatuus ac ficcus, cum parva adítrictione, ad oras tenuiffime ferrata funt, quod autem in vetuftioribus vix apparet, aliquando per paria tantum locantur, aliquando inpar extremum claudit: Major nervus non directe per medium tranfit, fed ad anteriores oras magis accedit, unde pars inferior femper eft latior, ejusque nexus ad petiolum rotundior eft magisque rotuberans, inftar foliorum Solami. Superiora fo- ja peu ad fuum ortum aliud minus, tamquam auriculam feu laciniam gerunt, & juniora folia ru- bent. ` i ; Nullos flores fruétusque ego nec alii umquam in hac obfervavimus arbore , licet Hoehoenenfes predicent, in fua pactio crefcentem hancaliquando fructus produxiffe inftar Gnemonis;. Rami wr fant 20 intusque repleti medulla ficca € fungofa: "Toun. ci cortex fatis craflus eft, externe rugofus ac fcaber, ex nigro viridis, fuccofus admodum, & vifcofo re- etus liquido inftar Papede glutinofo , qui demum in Gummi exficcatur fine notabili odore ; ac parum modo refinam Nanarii fpirat. Hujus corticis fapor ef dulcis inftar moilis Junioris Calappe putaminis: Li um eft album, molle, & inutile , brevique putre- cit, fi pluvie exponatur. Propagatur hzc arbor per ramos, fed plurimi illorum marcefcunt, ac. pereunt, ` unde alii preferunt, non ita recens cefos terre effe committendos, fed per aliquot dies in umbrofo de- ponendos loco , donec fponte gemmas emittant, ac tum demum terre elle demandandos. E Weg on E 3 quidam autem putant tria hec nomina ipfi effe inpofita, quum capra ejus folia tam avide expetant. = a 83 ge Pd Locus. In Amboina non multum obvia vel nota eft, in quorundam enim hortis tantum occurrit circa edes lantata , ubi per ramos propagata eft & deducta ex lo-Tiga, que tres funt parva infule fcopulofe & fite ante Hitoes oram , ubi he arbores fponte cre- " feunt, ut & in Hoehoenenfium regione. - Ufus. Plurimum in hortis colitur, quum ejus cor tex expertum fit remedium in Dyfenteria, in qua in- teftina jam funt exulcerata, qui fequenti praeparatur modo. Hujus corticis ex arboris trunco desquamati pars fumitur palmam longa & lata, cum quarta junio-. ris Calappz parte, qui parum contunditur & aque incoquitur cum manipulo Pangaga , paucisque foliis Daun Cucuran , donec dimidiz aque pa fuerit con, ta, quz transcolatur, hujusque bis de die hau- ftus fumitur , fed cavendum eft omnino tum temporis alardo: Quidam huic potioni admifcent faccharum , fi nimis amara fit, quod autem inprobo , quum tum potus eft magis naufeofus , meliusque eft, fi Cucuran omniho omittatur.. Idem hic cortex folus aque in- coctus & propinatüs diffolvit, & tenacia pectoris phlegmata expectorat: arbor hee praterea aliis quo- que abdominis morbis infervit & conducit. Juniora cjus folia cibo inferviunt & ad Sayor adhibentur. In- ferioris e lignum eft fatis durum ac ftriatum, ope: AOM, P y : ri 130 LIL HOOFTSTU K. Geite Boom. “A d i rani > kata T3 boom beeft de dikte van een man, en weinië booft-ta&ken , die ook meeft overeind fłaan „en aan t - uitterfte der zelve; rondom en zonder order, weele lange, groene , enregte ryskens , uit den ronden wat ge- Jtreept , en met knietjes aan de takken ftaande > doch daar ze licht af te breken zyn; Aan dezelve Baan de bladeren reg! tegen over malkanderen by 8. en 10. paar, dievan de Boarau Oetang zo gelyk, datze daar van qualyk te on- derfcheiden zyn, want zy zyn mede 5. a 6. duimen lank, 2. en 2}. breet, achter rond, en in een lange fpits uitlo- pende, met veele parallele ribben doortogem , en baairig ; gelyk die van de Boarau , maar veel Jlapper , wolachtiger , en zagter in 't aantaften , xo wel de bladeren , ftelen, als ryskens , en inzonderbeit die van de jonge boomen , xo dat- ze als van laken fcbynen gehaakt te wezen: Ook en isin deze bladeren geen zuurte, gelyk in de Boarau , maar wel een laffe en droge fmaak, met een kleine zamentrekking , cam de kanten zynze zeer fyn ezaagt „ doch "t: welk men ccbter aan de oude beel qualyk bekennen kan , ftaande zomtyds met paren, en zomtyds een alleen voor uit. De groote e opo e niet regt door de midden, maar. lei de voorfte ra altyd wat nader, en waar door de ach - terfte belft altyd breder is, en baar bil loopt by den [ret wat ronder, en verder uit , gelyk die van de Solana doen; dé voorfte bladeren hebben ook a. k by baren oorfpronk nog een kleinder blaadje, als een lapje” en de jonge bladeren zyn rond , en licht bruin. een bloeizel , nog vruchten beb tk, en andere met my, coit aan dezen boom kunnen zien, boewel de Hoeboenezen voorgeven, dat by; op haar Land in^t wild WafJende ; zomtyds vruchten als Ghemon voortbrengt. De takken ayn mede bros, en bebben van binnen een droog voos merg: De fcbor[je des flams is redelyk-dik, van buiten ruig, en Jwart-groen , Zeer zappig en vol lymacbtige vochtig beit ; als Papeda vaft klevende , doch ten laatften in een Gom opdrogende, zonder merkelyken reuk, en die maar een weinig na t bers van Nanari trekkende. De fmaak van deze fchor(Je is Zoetachtig , gelyk de weke febdal van een jonge Calappus. "t Hout is wit, week » en ondeugende, “en verrot in ^t kort , als "t in de regen leid ‚men verplant Let met zyne takken , doch die gáan nog al meeft uit ; aves: balven zommige oordelen dat bet heter zy , dat men dê vers afgekapte zo datelyk niet verplant , maar eenige da: gen aan een lommerathtigé plaats op de aarde laat leggen, tot datze van zelfs komen uit te botten, en als dan verfi in de aarde zet; c Prado - Naam. Jnºt Latyn Capraria, op Maleyts Caju Cam- bing: Op Amboins Aybibi, en zommige willen ze gen; dat deze drie namen bem gegeven zyn; om dat de Geiten zyne bladeren zo gaarne eeten. EV Plaats. In Amboina is by «einig bekent, tn men plant bem maar in zommige boven, omtrent de buizen: Aldaar met ftokken of takken gebragt wordende , van Plo» Tiga, 3. kleine en klippige Eilandekens, voor de kuft van Hitoe gelegen, alavaar die boomen dan zelfs voortko- men, als mede op 't Hoeboenezen Land. e i Gebruik. Hy wert meeft in dë boven geplant, om dat zyne febor/Je een beweert of geprobeerd remedit is, in de’ langdurige bloed-loop, en daar de darmen al verfworen zyn: wordende gebruikt en toebereit in maniere als volgt: men neemt van deze fchorfJe des ftams een ftuk van ten band lank en breet „met de 4de part van een jonge Calap- jus, men kneuft bet wat en kookt bet in water ; met cen Land vol Pangaga ; en eenige bladeren van Daun Cucu- ran, tot dat omtrent.de belft van 't water verfoden. zy; men zygt bet dan door een doek, en drinkt 'er "s daags 2. maal een klein dronkje van; zig wel wagtende voor fpek te eeten: Zommige doen daar ook wat zuiker by, als bun dezen drank te-bitter valt, doch "t welk ik niet veel pry- zen kan: om dat bet den drank walgelyk maakt , en men doet ook beter , dat men de Cucuran daar geheel ende al uitlaat. Dezelfde feborffe alleen gekookt en gedronken maakt los , em wekt wit de taye ym , die op de bor zit ; en daar'en boven is dezen boom ook tot meer andere — des buiks zeer nut en dienflig : *De jonge bladen 2 rem * yo HERBARIIAMBOINENSIS Liber I. cap. LIV. ri Mechanico utile eft. Contra Gomutu Mengate h. e. Phlyétenas feu ignem filveftrem ficca ejus folia ufur- pantur, fi affecte partes aqua, cui hec folia fuere incoéta, lavantur primum „ac dein tenui illorum pul- vere adipergantur „atque porro obvolvantur: Eadem hzc folia viridia & alum Boca/jam feu Atsjar ita in- pofita , ut illam bene obtegant ; ac dein obturata hifce fi fuerit, confervat condimentum ejus a putredine, nec vermes admittit, immo fi jam adeffent, inde mo- rerentur, fi folia eflent ipfis fuperinpofita: Juniora folia quoque pro Bocaffaw infervire poffunt loco Oe- lang. -Si ejus cortex fumo fuerit parum exficcatus , confervatur melius , ut ufui, fi neceffitas urgeat, in- ferviat, quum tam raro hzc arbor occurrat, ac pro- inde recens cortex non femper conquiri poffit. we CAPUT Q Songium. Ay Macuninu. UAR TUM. B fimilitudinem, quam hec arbor cum Limonio gerit, in hoc quoque libro illam locavi, dicam- que altitudinem circiter attingere Durionis cu- jus truncus ulpam fere craflus eft , qui corticem gerit labrum: Folia in ramorum fummo ponuntur fine or- ine arte fibi junéta, uti in Sayor Catappan , cum qui- bus maxime conveniunt , brevibus autem infident pe- tiolis craffis ultra binos pollices longis , hec vero folia longiffima funt illorum , que in filvis occurrunt , quum longitudinem habeant a viginti usque in viginti quatuor pollices „ feptem vero vel oéto pollices lata in Mee eae ten e. non altra dede: cim ices longa funt, ex lata, que ab inferio- re sn fenfim Maas: > in Grade autem latif- fima funt, leviterque acuminata: : Nervus medius craffiffimus eft, ab utraque Premiere cofte transverfales craíf quoque funt, oppofitz , & paralle- le, folidrum ore profunde ferrata fun. — | e và * AT - d In Ramorum fümmo , feu ex ala fupremi folii ro- tunda & viridis apparet burfa inperialis magnitudinis , quz in binas fefe aperit lamellas, inter quas foli reconditur tenerum ac novum, quod ad ortum fuum fimilem quoque gerit burfam , talique modo folia multiplicantur & excrefcunt, qua peculiaris nota hu- jus arboris eft characteriftica: Flores ejus fructusque aliquid etiam particulare habent, quod a ceteris dif- fert arboribus ; Ejus enim flos proprie ex craffo com- ponitur capite, quod craffis. lamellis fructum inclu- dit, quseque arcte prius ipfi accumbunt , hæ autem lamelle fefe aperientes formam prebent rotunda cu- pelle , que albicat ac mox decidit, unde incolz. di» cunt, putantque hunc fructum fine pregreffo flore ptovenire. gë e ee E -.Fru&tus hic recens poft floris lapfum magnitudinem habet circiter pruni, fed dein excrefcit ad magnitudi- nem Mali Aurantii, ex rotundo compreffüs, inferius fovea inpreffus ;ubi-brevi pedunculo fuit ramo nexus, bini tresve autem fimul pr inant +; Si fruétus es. terne confpiciatur, haud male refert: Peo- nie florem, feptem oćtove craffis, rotundis, &:con- cavis imbricatis conftans lamellis:, harum bina fibi mutuo oppofite fünt extreme, ac fic p coloris fquallide virentis feu ex cinereo & viridi quafi mixti, ad tactum eft lanuginofus. — = « . : Si fruétus hic penitus fit maturus, tum he lamelle fefe aperiunt , formamque alterius floris exhibent „ caro autem interna tum confpicitur, quz magnitudi- nem habet decorticati Mali Aurantii , atque eodem modo in plurimas ac plerumque in viginti cellulas feu fegmenta eft divifa, tenuibus diftinćta incifionibus, crocea, fuccofa , & mucofa , fingula vero fegmen- ta in carne fua habent recondita otto parva plana &. fufca femina fewofficula, feminibus Solani "Med eu QUINQUAGESIMUM huilende, de dwars-ribben ¿yn mede dik, evenwydig relique, ` ren werden mede gegeten en tot Sayor gebruikt : Het bout van de onderfie [Lam is vry hard, ook wat geadert , en dienftig tot eenig timmer-werk. Tegens °t Gomutu Mengate, dat is vliegend vuur, werden ook zyne ge- droogde bladeren gebruikt, als men de ferigheden met ^t water , daar dezelve in gekookt zyn, voor eerft waft , en daar na 't fyne poeder daar op ftrooit » en voorts bedekt of toebind : ` le bladeren groen zynde, en op een potje Bocaflam of Atsjar zodanig gelegt, datze 't zelve wel bedekken , en daar na toegebonden , beboud dezelve. vers, bewaartze voor "t verrotten, en laat noit wormen daar in komen , ja al waren de wormen daar in, zo zullenze die doen fterven , als ze daar opgelegt werden. °t Fonge loof is ook begugam om tot Bocaflan te eeten, in plaats van Oelangb. Men kan ook de fcbor[fe in den rook een wei- nig drogen, en dan zo bewaaren, om die in tyd van nood te gebruiken, nadien men deze boomen, zo weinig vindt, en gevolgelyk de ver/cbe fcbor[Je niet altyd bekomen kan, LIV: HOOFTSTUK. ` Roos Appel-Boom. CK de gelykenis, die dezen wilden boom met de Lemoens boomen heeft , zo beb ik bem mede in dit taveede boek Plaats gegeven, en zal daar van dan zeggen, dat by. ongeveer zo boog it als een Durivens-boom, en in de ronte omtrent een vadem dik, bebbende ook een effene JScborffe. De bladeren fiaan aan ’t voorfte der takken digt achter, malkander , en gelyken die van de Sayor Catappan, daarze groote gelykeni(je mede bebben ,. zonder ordre op korte dikke elen, ruim 2, duimen lank, zynde deze bla: deren wel van de e, die men in't Wout komt tevin= ni te weten van 20, tot 24. duim, en 7. a 8. duim t: wel te verftaan. aan de jonge boomen , want aan niet boven de pende pa cero iet 16. lang, en 6. breet? a ack lenkskens nal toe ; en aan de voor- Bae t op 't breetfle zynde, met: een korte fpitze: De zenuwe is ook zeer dik, en aan ane on: uit. y H 3 en Baan meeft regt tegen malkanderen, zynde ook aan de kan- ten grof ge ESE AROS "Buie Se Mugą "s ac der taken of aan de voet van ’t-uit- terfte-blad- ziet-men een rond en groen beursjen , ruim za groot-als-een "t welk zig in 2. lappen opent em daar in vind mik cen jon blad, Dr welk bn eem, Spronk mede een diergelyk beursje beeft , en zo zetienbum * e bladeren al verder voort, zynde een merkteeken of ei- gen aart van dezen boom, De bloemen en vruchten beb- ben ook wat byzonders , en't geen van andere bomen komt te verfchillen: Want de bloem is eigentlyk een ronde knop, die met dikke fchilferen de ingeflotene vrucht bedekt, of digt daar aan legt, en welke fchilferen bum openende, de gedaante van een rond kammetje maken, ^t welk witach- tig van coleur is , en firaks afvalt , en daarom zeggen de Inlanders ook , dat de vrucht zonder bloeizel voortkomt. _Dejonge vrucht is nat afvallen van de bloem, onge- veer zo groot als een pruim, doch groeit daar na zo voort tot-de grootte van een Oranje- Appel , uit den ronden en als wat plat gedrukt , achter met een kuil, daarze met en 3. by malkander bangende: De vrucht van buiten be- Jehouwt, gelykt niet qualyk een gefloten Pejoni Roos, met 7. en 8. dikke ronde en bolle febilferen op malkander leggende, waar van 2. de buitenfle zyn, en zo vervol-. E x m ape op malkander , van — à | | c para quier aer dena: wolachtig GER geed, 0" SE > . Als nu de vrucht volkomen yp ze febubben, en blyven zo ftaan als een twede bloem, to- nende bet binnenfte vlees, ^t welk nog hä e beeft van een gefchilde Oranje- Appel, en ook op e ma- nier in veeley w O in 20. fiukken verdeelt, met dunne keepen ondev[cbeiden., boog-geel , zappig, en-Jly- merig bebbende ieder ftukje in zyn vlees omtrent 8. klei- ma tte en bruinachtige zaden, de zaden van Solanum Efculentum «f Trong zeer gelyk, de fmaak is twederlei, - 2o M is, zo openen baar de» _ e Pag 241. E == SÓN NN E = ' EN N N —_ = Ñ E ro p poe JI Boek. LIV. Hoofif?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. låt feu Trongi fimillima, fapor horum frućtuum duplex eft juxta diverfam & buteen fpeciem. Prima fapo- rein habet primo fatuum acidulum , fed per maturita- tem vinofa eft ac dulcefcit. In altera vero femper eft fapor acidus, neque ex odore percipere quis pof- fet, fructum hunc effe acidum. Uterque tamen cru- dus & muria conditus editur atque ufurpatur, & Ce- lebes incole hos vehementer expetunt fruétus: Aper- tum vero tale pomum cum dénudata füa carne ac cir- cumjećtis lamellis diu ex arbore dependet, fed denuo fimul omnia decidunt, decerpuntur vero hi fruétus, quamprimum lamelle ha fefe aperiunt. Si trunci cortex incidatur, copiofus effliit fuccus , uti ex Manga arbore, fed in Gummi non exficcatur : Ejus E craflis conftat fibris, quod molle, & inu- tile eft. . Hujus arboris altera fpecies in Celebe occurrit , mas di&a, forma, & crefcendi modo priori fimilis, fed nullos producit hzc arbor fructus edules , ex capiti- bus enim , qua globuli luforii puerorum magnitudi- nem habent, nil aliud: nifi flores fquamofi proger- minant, qui nullos veros proferunt fructus, & nullius ufus funt. Nomen. Latine Songium, in Amboine parte Hoea- mobel dicta , «afina & Ay Macuninu. Primum no- men denotat fructum, formam mixtam habentem ex. Lanfiis & Blimbinghis , alterurn vero indicat fructum: acidum. ` In Celebe circa Tambocco vocatur Songi & Menampa. Boegenfibus Songin, Maccaffarenfibus & Malabaris Songo, Javanis Sambu. > ` Locus. In Amboina eft arbor ignota, f filvis ad Borealem Hoeamobel: partem, circa traétum: Naffavicum prope Nr AD Laále in Montibus: Copiofius occurrit in ora Celebes Orie: bocco, ubi tres ejus inveniuntur fpecićs , dulcis nem- pe, acida, & fterilis, feu Mas: "Reperitur porro in traétu Boégenfi & Macaffarenfi tam in filvis , quam cir- ca edes plantata. |^, - 3 | " Ufuś. Apud illos pop los: ; ubi hic frutas copiofe crefcit, EN SE oram adhibetur, crudus quogue editur; fi penitus fuerit maturus, vel fé Jus, vel Cat pautillo Salis. Plurimum vero eum pifcibus adco- . quitur pro condimento acido. Fructus: apérti muria condiuńtur , inftar zftrjar & cum cibis ufurpantur, In Celebe multum expetuntür a febri laborantibus, ad fitim illorum exftinguendam , ut & a mulieribus SWISS , quz illos appetunt, ` Aperti hi fructus non . iu confervari poffunt , quia facile putrefeunt , fa- poremque conquirunt fatuum inftar aceti debilis ; Dè- - cidui fruétus a. terreftribus teftudinibus comedun-" e fepius fub his arboribus inveniuntur ; Ar-" boris lignum, fi ficcum fit, indurefcit, unde aptum tur, eft ad palos inde formandos. > "Tabula Quadragefima | ) in a Dilleniam exhibet, que Songium Rumphio Yocwür. © | | OBSERVATÍO. É goes mirebiles fane & inimitabiles fere hujus arboris flores frmétusque ab auctore noftro ob peculiarem forte formam non plenarie fint expreffi, ex auctoris tamen defcriptione mihi . conftat, fi non eandem, faltem fpeciem efle admirandęe ar- boris Syalite dite ,. quo nomine defcribirur in, H Malab. tom, 3. & Tab. 38 & 39 eleganter exhibetur, qua ommino examinandee funt, vocaturque haecatbor DiLLENTA a Lieneo in H. Cliffort. pag 221. & in Plukn. Mantiff: pag. 124. Malus roca Malabarica Syalita di&a. & a Rayo i» bife. pl. p. 1707. Arbor Indica flore maximo, cui multe innafcuntur filiquz, Ad d crefeit in ` na de twee zoorten „die men daar van vind: In deeeneis ze in "t eerfl laf-zuur , maar in de rypbeit wertze ryns en zoetachtig: Doch in de andere is en blyftze zuur, en men zou uit den reuk niet kunnen afnemen of gewaar worden, dat deze vrucht zuur is. Evenwel werdenze beide, zo raauw als ingepeekeld , gebruikt engegeten: En de Inwoonders van Celebes maken daar veel werks van. De geopende Appel blyft met zyn bloot vlees en de om- [taande fcbubben nog langen. tyd aan. den boom bangen, doch vallen ten laaften Caen af , maar men pluktze , 20 dra menze geopent det, - ard e | daar rykelyk of vryveel zap uit, gelyk uit de Mangas- boom, doch bet en "ole tot een Com "t Hout de brok. "dradig , ook week y en teneniaat ondeugend, Daar is van dezen boom nog cen andere zoort op Celes "bes, die men mede bet-männeken noemt, aan wasdom en gedaante de vorige gelyk zijnde, doch daar komen geen eetbare vruchten aan, want uit de knoppen, die in de Tula: van een knikker yn , komen niet anders voort dan Jebubacbtige bloemen, die geen regte vruchtên geven, en Als men in de fcborffe des Banz bakt of kapt, zo loopt . . dierbakoen onbruikelyk zjn. . Naam. In't LatynSongium, int Amboins , op Hoed. mohel Aylaflalinu, en Ay Macuninu. De etrfłe naam wil beduiden , een vrucht, die een gemengt fatzoen beeft van. Lanffen en Blimbing, en de andere is te zeggen zuu- x vrucht m Op Mew P Mo Tambocco , biet i Songi en Menampa, by de Boegis Songin, op Macaj- Jar en Maleyis Songo, ep fein Samba” . Plaats. Op Amboina-is by onbekent , maar waft in "t wild op de rioord-z*de van Hoeamohel, omtrent bet Naf- fauwfe gat, by Nanat, en achter Laâle in "t gebergte : Overvloediger vint men bem op de Ooft-kuft van Celebes, omtrent Tamboeco, daar men er drie zoorten van beeft, als zoete, zuure „ en onvruchtbare, of bet. Manneken: Voorts is by mede te vinden in "t. Boegife eg Maccaffaar- Je diftritt , zo in "t wild als by de pech mt Gebruik, Bydie Natie , daar dw er vält; werd de vrucht in plaats van zuure sd th ate ‚En zy werden ook raauw gegeten, -alste gebeel ryp: um, zo met als zonder zout: Doch bet meefte werd by ae kookt, om de zob zuur te maaken, * De geopende wer- en ingepeekeldt , als Atsjar, em by Ae hoff” gegeten: Op Celebes werdenze veel gezogt voor kóortzige men/cben , om den derf te werflaan , en voor bevruchte Vrouwen, die beluft zyn: De geopende vruchten kan men niet bes waren, om datze licht verrotten , en oen laffeń' fmaak krygen, even als verflagen Axyn. De afgewallene vruch: ten werden van de Land Schild-padden opgegeten , die meri als dan onder deze bomen vind; £y» DA dot ‘bart ops en is bequaam om Pangayen dadr van té'mágken, — TS maki ef ; $ a t pen Tr PŁ” FOU IE n 1119 te) TT ` gege > SE. t- H "OO ¿A ike al E ES 11111, E AA AAA via ves IAEA wiry UTE ae iS i TI^ IER i a M ` a ros De ^ t € Ze r & otters Arii 4 Y. E De wyf-en=vcertig ffe I i: Vertoont de Dillenia y welke Songiim van Rumphius genaamt wett, | FELG | AANMERKING E. ' Schoon. de wonderlyke bloemen en vruchten van dezen boom, mogelyk om derzelver byzondere gedaante met hun- ne deelen door onzen Schryver niet uitvoer g verbeelt zyn, zo blykt my egter uit de befchryving , dat zo dit niet de- zelfde , ten minfte een zoort is van de Syalita, zo als die genaamt wert in het derde deel Tab, 38 en 39 van de Hor- "tus Malabaricus y welkeisde DiLLENIA van Limmensin de H, Cliffort. p, 225. die van Plukn. in zyn Mantiff. p. 124, Malus rojea Malabarica Syalita ditas genaamt wert, en van Ray in zyn hift. pl. pag. 1707. Arbor Indica, flore maxima, eu multe imafcuntur filique. | 8 3 Tot I42 Ad Songinm pertinet Sangius, quem ex Auttuarit capite. vigefimo nono huic fubjungimuss ramos fuos latiffime fpargens inftar Mange , que . dividitur in marem & feminam foliatura conve- Pientes. Primo; Sangius Mas feu Sangi altiorem gerit trun- cum , rugofo cortice obduétum exterius albicante leu cinereo, rami autem funt incurvi, quibus folia infident folitaria , fed aréte jun&a , que a 9 ad 14 pol- licum longitudinem extenduntur, & quinque pollices lata funt in vetuftioribus arboribus , in junioribus ve- ro 18 pollices longa, & 9 lata, qua brevibus & Angius eft vafta & ample extenfa arbor filveftris s D & craffiusculis fuftinentur petiolis, ad oras acute denta- ta acfi fpinofa efTent, fed non profunte , inferius au- tem protuberant multis obliquis ac turgidis coftis, fonora porro funt, acidulumque habent faporem. Ramulorum extremum terminatur in planam burfam inftar nummi fed, magis oblongam , & a latere fuo foliolum excrefcit, quod, quum fefe aperit , aliud no- vum emittit folium ,- cui fimilis jungitur burfula. Ex alis. fuperiorum foliorum rotundus progerminat pedunculus minorem longus digitum , qui in binos a- lios dividitur , quorum finguli peculiare gerunt caput, & ex horum ortu tertius propullulat pedunculus , qui fimile producit caput: Capitula hzc funt rotunda , pa- rum comprefla , magnitudine Limonis Nipis , que externe obducuntur quinque concavis & craflis fqua- ` mis rugofis & pilofis , quz poftea latius in femina defcribentur,queque fefe aperientes intus exhibent gle- bam ex craflis luteis filis conftructam , que circa ca- itulum locantur, atque hzc fimul rofz formam pra efe ferunt , hoc autem. medium tuberculum in fru- &um non excrefcit , totusque inutiliter decidit flos nudum dek és petiolum. … ee RA Secundo ; Sangius Femina trunco & foliis cum prio- re convenit., florumque capitula fimili progerminant modo, fed-majora funt , quum nempe aperta funt , fex digitorum diametrum habent, que exterius quinque itidem fubrotundis & craffiffi is petalis inftar co- chlearis excavatis ornantur , que exterius coloris funt flavi inftar pomorum, ad oras autem tenuiora , ho- rumque bina extrema minora funt reliquis , que to- tum ambierunt fructum : Alia autem tria media maxi- ma funt, & in triangulo pofita , fimul Rote feu floris formam reprafentantia: -In horum centro rotundum locatur. pomum; quod fpeciem Are fe fert decorti- cati Aurantii Sinenfis ex multis fquamis compofitum, in quavis autem fquama feu plica mollius reconditur filum, feu ftamen, que omnia furfum concurrunt & con- neétuntur: Poma hzc matura decidunt, faporem præ- bentia ex dulci acidulum , quam diu vero arbori adhz- rent, plerumque acidula funt, odoremque habent inftar Aurantionum. 2 In Amboina bine hujus repetiuntur fpecies , in Ce- Jebe autem quatuor , quarum prima Mas eft fupra defcriptus: Feminz vero tres obfervantur varietates, quarum prima externe flavefcit, feu pórńorum colo- rem gerit, quz vulgatiffima eft: Secunda exterrfe al- peii mia dulciffima eft: . Tertia externe rubet in- ar coloris Cafomba, hc autem ob aciditatern tdro, cruda editur , & copiofiffima ex arbore dependet, ita ut tota ejüs coma fepe rubra videatur. — ^. Nomen; -Latine Sangi arbor, & Songs ejus fru- étus; in Celebe circa Fambacco Sangi &. caflarice, quod & tanquam Malaice etiam eft Boeboe- ken h: e; lignum Cofforum ; Boeboe enim Coffum de- hotat, quum ejus: lignum cariofum eft ,»& à Cofis plurimum exeditur: Ad borealem magis partem & ad montes circa Toletam Dengen vocatur , in Java Co- paal, in regione Lochoenenfi Ay Macianinu & Ay s oak quod denotat fructum acidum inftar Bi- limbing. Locus. In Amboina eft exotica, fed in Loehoe re- ione occurrit at non copiofe , frequentior eft in Ce- ebe tam in Orientali ejus plaga circa Tambocco, quam in Occidentali circa Macaffaram, & in monti- bus Toletz. In Java etiam reperitur, fed cjus fru- &us ibi non editur, licet binárum palmarum latitudi- nem adequet, ibique apris relinquitur. Ufus. m Songi; Ma- . HERBARII AMBOINENSIS Liber H cap. LIV, Tot het Songium behoort mede de Sangius, ivelke wy uit het 29. Cap. van het Auctuarium hier byvoegen. Angius is een groote en wyduitgebryde Woud-boom S zyne takken wyd reien pe een Mangas- boom, verdeelt in Manneken en Wyfken aan bladeren malkander gelyk. 1. Sangius Mas of Sangi, bet Mannetje wert: wat booger van flam, bekleed met een ruige fchor(Je, van bui- ten wit of na den graauwen trekkende , en de takken zyn krom , daar aan ftaan de bladeren enkeld , doch kort ach- ter malkander , dezelve zyn van 9. tot 14. duimen lank, en 5. breed, aan de oude, doch aan de jonge boomen zyn- ze 18. lank, 9. breed, ftaande op korte dikke Deelen. aan de kanten fcberp getandt als fteekelig , doch niet dief, en wan onderen bezet met veele fchuinze en fcherp uitbuilen= de ribbe , voorts flyf ,rammelend en zuuracbtig van fmaak.. Het uitterfte der ryskens eindigt in een plat beursje als een dubbeltje, doch lankwerbig en beeft ter zyden een ` jong bladt , "t welk zig openende voortbrengt , een ander jonk bladt daar al wederom een beursje aanzit. Uit den fchoot der voorfte bladeren komt een ronden fłeel voort „: een kleine vinger lank, die zig in twee an- dere verdeelt, waar van teder een byzonder bol draagt , uit dezen oorfpronk komt den derden p voort, dewelke een enkelde bol draagt. Deze bollen zyn rond of plat, in de grootte van een Lemoen-Nipis, buiten bekleed met 5. bolle en Ailes den $ ren en baairig , gelyk bier na breeder in "t Wyfke volgt. Deze baar openende vertonen van binnen een klomp van dikke geele draaden , dewelke Doan rondom een middel-bolletje , verbeeldende t'zamen de gedaante van een rofe, doch bet middelfte bolletje werd tot geen vrucht, en de gebeele bloem walt voor niet met al. af , nalatende de bloote fleel. — o. Sangius Foemina of bet Wyfke is aan ftam en bla- deren het vorige gelyk, en de bloem-bollen komen op dier- gelyke manier voort „ doch werden grooter „ te weten, de geopende 6. vinger breed, bebbende van buiten vyf rond- achtige en zeer dikke bladeren , b Anpe „geel, en aan de kanten dun, bier van zyn de twee ut kleinder dan de andere , dewelke de geheele vrugt befloten gebouden bebben. De drie binnenfte zyn de groot- fle „en ftaan in een drieangel , t'zamen uitmakende de ge- daante van een bloem of rale, , Binnen flaat een ros Appel, in gedaante van een ge[cbilde Sineze zoete Appel, van. veele -ployen. gemaakt , em in ieder plooy leid eem. weeken draad, die t'zamen fluiten aan "t bovenfte. De rype vallen geheel af , van fmaak uit den zoeten en ryn- zen Atene; doch aan den boom meeft zuur , van 7 als Oranje-Appels. Dës Hier in Amboiná hebben wy maar taveezootten., maar: op Celebes vind men vier zoorten , waar van de eerfte bet annetje is, bier boven befchreven. Van bet Wyfken beeft men 3. veranderingen: De eerfte is vanbuiten geel- achtig of Appel coleuf „ welk de gemeenfte is. De-tavee- „de zyn van buiten witachtig , dewelke men voor de zoet- fte acht. De derde van buiten roodachtig of Cafomba co- leur , werden van weinig raauw gegeeten wegens baare zuurte , en bangen zó veel aan den boom, dat by rood fcbynt. ida i ZĘ: - ES Naam. In °t Latyn Sangius den boom, eñ Sańgium de vrucht. Op Celebes omtrent Tambocco Sangi en Son- gi. op MacafJaar ; bet welk men ook voor Maleyts kan nee- men Boeboeken , dat is worm-bout , want Boeboe iseen bout-worm, dewył zyn bout ligtwormfteekig wert. Wat noordlyker , en in ’t gebergte omtrent Toleta noemd men bem Dengen, op Fava zato op bet Loboeneze Land Ay Macianinu en Ay Maflaninu, bet welk wil zeggên . ten vrucht , die zo zuur is als Bilimbing. Plaats. Hier in Amboina is by uitlandss maar men vind bem op bet Landt van Loeboe, en dat maar weinigs meerder vald by op Celebes, zo wel in ^t Ooften omtrent Tambocco , als in 't Wefte omtrent Macaffar, en "t ge- bergte Toleta. Op Java vind men bem ook, doch werd aldaar niet gegeeten. Hoewel zyne vruchten tapee bande breed zyn , en werd aldaar voor de wilde Verkens gelan. e. ren y bol als lepels, van buiten — Ze, ab. XLVI. MA vati A WMA wh Zom. IŁ. D II Boek. LIV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 14 Ufus. Femina fructus, uti dictum eft, crudi edun- tur , fed oportet , ut in arbore ipfa maturefcant & fpon- te decidant, quum non multum ab Aurantiis dulcibus fint diverfi, qui gratum prebent in arvis recremen- tum Oryze mefloribus , quem in finem horti etiam ibi exftruuntur ut fitis eXftingui poffit, ejus lignum quoque foco infervit, quum ad zdes non valet nec durabile eft. In Tambocco fructus crudi eduntur , & pifcibus etiam adcoquuntur, & in filvis etiam expe- tuntur ad fitim fedandam: Trunci cortex cum aqua contritus pro gargarismate adhibetur contra infantum aphthas. Folia menfarum orbibus inferviunt > ut & mappis, qui vero rhagadibus laborant , cibum in hif- ce deponere foliis nocet. In Hort. Malab. part. 3. Fig. 38. Malabarice Sya- lita vocatur. Bracmanice Karinbalepala, Portugallice Fruita Eftrelada. Belgis Roos Appel, nomenque La- tinum in annotationibus Malus Rofea, quod optime mihi placet. Nomen Malabaricum denotat fincerita- tem: Partes autem floris & fructus feu pomi ample , ibi defcribuntur, qua vero non omnes in Amboinen- fi obfervantur. | LAPLICATIO Tabule Quadragefime Sexta , Qua: ramum exhibet Sangi , que Dillenie quoque fpecies eft: A. Flores Maris denotat. B, Fruclum femine. Gebruik. De vruchten van bet Wyfken, als gezegt, werden raauw gegeéten, doch moeten aam den boom ryp werden, en van zelfs afvallen, wanneerze niet veel van zoete Appels verfchillen, aangenaam in "t veld voor de Maayers van den ryft, en dewelke Tbuine maken om den dorft te verflaan, alwaar men ook bet bout tot brand-bout gebruikt , want tot bet timmeren deugt bet niet, als zyn- de geenzints durabel. Op Tambocco werdenze raauw ge- geeten, en ook by Vilicben gekookt , als mede in "t Boch om den dorft te verflaan, De fcbor(je des ftams in water gewreven , en den mond daar mede gefpoelt, dient tegens de fprauw der kinderen, De bladeren dienen tot tafel. boorden en fervietten , doch dewelke gefcheurde voeten, en ag bebben , moeten baar koft op deze bladeren niet eggen. n Hort, Malab: part. 3. Fig. 38. wert by genaamt in 't Malab. Syalita. Bramminees arinbalapala. Portugees Fruita Eftrelada. Int Duits Roos- Appel. En den tynfchen naam in de aantekeninigen Malus Rofea gegeven, bebaagt my ook wel. De Malab. naam «vil beduiden Sin- ceritas , dat is Miis aa En de deelen van de bloem en Appel werden uitvoerlyker befcbreeven , dach werden niet alle aan den Amboinzen bevonden. UYTLEGGING Van de zes-en-vtertig ffe Plaat, Dewelke vertoont een Tak van" het Sangius; welke mede een zoort van Dillenia is, A. Wyft aan de bloem van het Mannetje, B. De vracht van het Wife, H E R- H KA HERBARII AMBOINENSIS LIBERT ER TUR Continens arbores , quae Refinam, fpeciofosque dant Flores , aut noxium aliquod lac fundunt. | Pag. 145 HET AMBOINSCHE KRUYD-BOEK. HET DERDE BOEK. Bebelzende die Boomen, dewelke eeni Hers „aanzienelyke Bloemen „of fetha- delyke Melk van baar geven. CAPUT PRIMUM. Canarium Pulgare. Canari Negri. Æc quoque arbor pertinet ad illas , ex quibus Incole harum Orientalium regionum fuum ca- . piunt cibum quotidianum, uti de Calappa, Pi- nanga , Sagu, fimilibusque fupra fuit indicatum, fed ad hunc tertium librum refervata fuit, ut dux foret re- finiferarum arborum ; hujus autem varia occurrunt fpecies , quarum binz priores proprie ad cibum adhi- bentur, que minimam etiam refine dant copiam, - ac dividuntur in-domefticam & filveftrem , licet pro- prie loquendo utraque hec fine humano auxilio pro- pagetur. ` | Prima vero fpecies eft domefticum vel vulgare Ca- narium , que alta & perfeéta eft arbor, corticem gerens albicantem , ramosque extenfos inftar Quercus, in qua plurimi incurvi & nodofi inveniuntur ramuli, ` inque his copiofz foliorum raches inordinate , illi autem ad ortum fuum funt geniculati , ubi facile etiam franguntur, rachesque ipfz femel bisve itidem geniculate funt. Juniores vero ac fuprema raches geniculo fuo inter bina foliola oriuntur fquamofa , que peculiaris funt ftrućture & forma, plerumque autem trianguláris velinftar linguæ , inferiore fua: parte ape ramo nexa, & inftar vagina talem rachim ambientia, ad oras profunde ferrata, rugofa, & pallide virentia , hocque in Canarii fpeciebus tanquam certus ejus cha- "rater femper invenitur: Si foliorum raches adole- {cant & fint vetuítiores, foliola haec decidunt : ob- fervantur autem h&c copiofius in filveftribus fpecie- ` bus, quam in domeftica, in rachibus vero tria , qua- tuor, vel quinque foliorum-paria fibi oppofita locan- tur: Que plerumque fpithamam funt longa, veloéto, - novem, decemve pollicum longitudinem habent , ul- tra palmam vel quinque digitos lata, fuperius acumi- nata: In adultioribus vero arboribus funt minora; o- risque gaudent zqualibus , ac plurimis parallelis coftis flavefcentibus funt pertexta , que oppofitz quoque funt, nec nervus intermedius major directe per me- dium folii tranfit usque ad pedunculum , inferiorque folii pars latiffima eft, glabra, firma, fonitum edens, & nigricans, fique frangatur folium , corrugatur vel fefe contrahit, atque ad duritiem exficcatur : Sique fri- centur hzcce folia, re(inofum , fortemque fpirant odo- rem, ex quo mox dignofeuntur. Arbor hec altam denfamque conítituit comam e longinquo nigrican- tem. In ramorum fummo alii progerminant craffi & li- ofi petioli, in paucos alios fefe dividentes, ex qui- ies flores propullulant, qui primo funt capitula pal- lide virentia, quz continentur inter bina foliola vi- ridia, quz fefe ab utraque parte aperiunt inftar val- vularum. Capitula hec formam gerunt crateris , Cu- jus enter eft rotundus quafi calix, in cujus centro tria Craffa & angufta locantur petala, que in totidem crafla acumina terminantur & E aperiunt, que os feu orificium crateris efformant: Senfim autem hzc magis dilatantur , & in centro fuo confpiciendum prebent viride piftillum capitatum , quod germen feu fructus rudimentum eft. Tales funt flores vulgaris frugiferi Canarii, quod femina dicitur, preter hanc autem mas: occurrit, cujus truncus nec folia multum a vulgari differunt , fed racemus ejus florifer major Tom. II, eft „ryskens: fb lL HOOFDSTUK: ` De gemeene Canarie- Boom. Eze boom beboort mede onder die geene, waar van D de Inlanders dezer Oofterfche Fen pão bare. da- . gelykze koft bebben , gelyk boven van de Calappus, Pinang, Sagu Ec. gezegt is, maar by is tot in dit der- de boek gefpaart , op dat by een voorganger van de bers- dragende boomen zoude zyn , men beeft daar van verfchei- de zoorten, waar van men de twee cerfte eigentlyk to koft gebruikt, gelykze ook den minflen bersgeven e os verdeelt in tamme, en wilde: boewelze eigentlyk te Gre, " alle beide meeft , zonder toedoen van menfchen., voort. omen. Eerftelyk. Het eerfle geflagt is de tamme of gemeene Canary „een booge en volflagen boom, met een even, wit- achtige: fchor(Je, en uitgebreide takken, als een. Eiken- boom, daar aan fiaan veel kromme en knobbelachtige taks- kens , en rondom dezelve veele ryskens zonder ordre, ma- kende by baren oor/pronk een.knietjen , daarze ook kortaf- breeken , en de że zelfs bebben gemeenelyk nog een of twee knietjes. e jongjie of voorfte ryskens Doan ieder met zyn knie tuffchen twee ren „„als twee lippen, van een byzondere gedaante, meeft driekant , of “als cen ‚tong 3 met de onderfte of breede zyde digt tegens den tak fiaandé, en als een fcheede bet voornoemde rysken omge- vende, aan de kanten is 't gebaard of diep ge sge- ribt , en bleek-groen van coleur , en bebben al de Canary- geflagten dit tot een byzonder kenteckem. Ar de ryskens oud worden, xo vallen deze blaadjes Afen men zietze meer aan. de wilde zoorte; dan s de tamme ; łan de | Laan 3.4. en:g. paren bladeren rest tegen mal- nder, Ly wyn gemeenelyk een [pan lanks of 8 9. 10. duimen, ruim cen bandsof vyf vingers breed „van vooren in een fmalle [pits of fmibbeltje toelopende. Aande oude bo- men, vallenze wat kleinder , met effene kanten , en veele evenwydige geele ribben doorregen, en verwifleld tegen mal- kander ftaande , ook loopt de groote zenuawe niet regt door . de midden by den fleel , en de acbterfte belft van "t. blad is aldaar breeder , glad , [Lyf., rammelende , favart.groen, en afgebrooken zynde , krimpt te zamen, en droogt bard op „als menze "ryft ,gevenze een flerken bersacbtige reuk van baar , daar aan menze datelyk kennen kan. Den boom maakt een booge en digte kruin, van verre favart zig vertoonende. | " Aan ^t voorfte der. takken komen'andere dikke boutach- tige fleelen voort, zig in weinige andere verdeelende, en aan dezelve ^t. bloeizel , "t welk verft zyn bleekegroene knopjes, dewelke. geflooten. [laan .tu[Jcben twee groene blaadjes, die baar te wederzyden openen, als klapmut- zen. Deze knopen bebben de gedaante van een kroesje y wiens buik is een ront kelkje, daar in fłaan drie dikke malle blaadjes., dewelke baar openen indrie dikke fpitzen, uitmakende de mond van een kroesje. Met 'er tyd openen. zy baar wat wyder, en vertoonen in de midden een groen knopje „met een nopje boven op „waar uit werd bet fchep- zel van de vrucht ` Dusdanig is "t bloeizel van de gemee- ne vruchtdragendé Canary, die men voor bet Wyfken boud, bebalven dewelke às er nog °t Manneken , aan ftam en bladeren van 't gemeene niet veel verfchillende, doch de waż zi tros is grooter , en meer witge/preid , "t bloei- T zel 46 HERBARII AMBOINENSIS Liber. IIL cap. 1. eft, magisque extenfus , ut & flores, qui ex tribus no- tabilibus, craílis, pinguibus , & fqualide albicantibus conftant petalis , in ampliore calice contentis , piftil- jum quoque horum feu germen quinque ftaminibus, antheris fufcis gaudentibus , circumdatum eft. Hic au- tem flos debilem praebet odorem ad florem Sjampac- ce accedentem , qui itidem obfervatur in flore vulga- ris Canarii, fi per aliquot dies in domo confervetur , poft maris flores nulli fubfequuntur fructus ‚unde non eftimatur, ac raro etiam occurrit nifi circa litora. | Fru&us ex longis dependent racemis bini tresve 1n peculiari petiolo, nec male referunt Juglandes, er: cepto quod fint minores & oblongiores, externe ob- ducti gluma glauca, glabra, & zquali, que fenfim ni- refcit vel coerulefcit , inftar majorum. Prunorum: Fructus hi ex oblongo non vere rotundi funt, fed pa- rum trigoni , & in fuperiore parte compreffi , cum par- vo brevique apice , junéti inferiore fua parte caliculo cuidam. tanquam difco , a quo tamen facile feparan- tur & decidunt, quum maturefcant. Sub hac gluma, culmum circiter crafla , nux dura & offea reconditur, trigona quoque , fed ejus anguli funt parum rotundi; uum vero ex hac nuce fpecierum feu varietatum ifferentiz optime diftinguantur , in quatuor illam di- videmus fpecies, in binas nempe majores, binasque minores, harumque majores funt oblonge vel.ro- tundz y uti & quoque minores. DIA ; Primo itaque major oblonga fpecies fructus gerit tres circiter digitos longos, pollicem craffos , cujus & “magnitudinis nux interior eft; gluma enim fub- Dana vix cultrum craffa eft ; Tria habet latera, quorum quodvis pollicem latum eft, queque infe- rius in tres acutos angulos concurrunt, fuperius au- tem nuces he funt magis plane , obtufumque formant conum: Ejus putamen pennam circiter craflum eft, fed fragile, & inftar vitri diffilit; fi contundatur , in media ejus cavitate continetur nucleus tantum oblon- gus & compreffus, ab una magis protuberans parte; acfi triangularis quoque foret, qui ab una parte ro- tundus, ab altera parte eft acuminatus, Amygdalis fimillimus, fed duplo major eft, & externe etiam tali rubente pellicula obductus, fub qua alba reconditur ftantia er fex oblongis & finuofis fegmentis com- pofita, feptima autem & minima pars in cono inve- nitur, que autem omnes in recenti nuce facile fepa- rari poflunt, fique accurate id fiat, iterum conjungi; in ficcis vero nuci we Se fieri. Si tales decor- ticati nuclei ab inferit plana confpiciantur par- te, formam ac fpeciem prebent Sinenfis cujusdam , qualis longis & amplis ambulat indutus manicis. Nu- clei fapor eft dulcis uti in Corylis, fed fubftantia ejus eft magis fatua & mollior. Inter omnes Canarii fpe- cies hee maxima quam maxime fatua eft, atque hinc non ita grata eft, fi cruda eadatur, fed plurimum ad- hibetur ad formandos oblongos bacillos Bagea dictos , de quibus poftea.“ gilt Arbor hzc non eft filveftris, fed circa pagos cre- fcit & in Amboinenfium hortis filveftribus, folia au- tem ejus funt maxima, decem & undecim pollicesłon- Kë dëse digitos lata: Ejus truncus eft rotun- ior & erectior quam in'aliis, non ita autem altus, fedveraffior eft , parumque alatus prope radices. - Secunda Canarii fpecies eft, quz fructus gerit ma- . gnos rotundos, cujus folia priori funt fimillima , fed - illorum apex eft brevior, & truncus ipfe altior eft, fru&usque transverfalem circiter digitum breviores funt quam precedentes , rotundiores vero funt & craffiores. Nux vero ipfa binos transverfales digitos longa eft, fingulaque yw pars feu angulus pollicem latus eft, & trigonus, fed ejus anguli funt plurimum rotundi vel plani , fubftantia autem "ejus eft durior quam in precedente, atque difficulter aperitur. Intusu- nicam tantum habet cavitatem , inque illa fimilis con- tinetur nucleus brevior & craffior, durioris vero füb- ftantiz , que melior eft quam prioris. M Tertia fpecies eft parva oblonga , qua altiorem c truncum fed minora folia quam precedentes: . ux autem ultra binos digitos longa eft, ac finguli ejus anguli minorem digitum lati funt, nucleus ejus internus prima fpeciei fimillimus eft , fed tenuior ; fub- ftantie pinguioris, & melioris faporis. Quarta fpecies eft parva rotunda, fecunda fpeciei omnino fimilis, excepto quod minores gerat nu- cleos. Omnes zel is ook grootter , van drie merkelyke dikke, vette, en vuil-witte blaadjes gemaakt , in een wyder kelkje ftaande, ook is "t binnenfle knopje of fchepzel der vrucht omgeven van vyf draatjes, met bruine nopjes. Zy is van een Jlappen reuk, de bloem van 't Sjampacca bykomende, den welken men ook gewaar werd in 't bloeizel van de ge- meene Canary, als men 't zelve eenige dagen in buis bewaart; na bet blotizel van "t-Manneken volgen gene vruchten, daarom zy niet geacht , en zelden gewonden werden, en dat meeft omtrent de ftrand. De vruchten bangen ook in groote troffen by malkandér , twee a drie t'zamen aan een byzondere fteel , en gelyken niet qualyk onze Ocker-nooten, bebalven datże kleinder en lankwerpiger zyn , buiten met een blaauwe-groene bol- fier bekleed, glad en effen, die metter tyd fward werd ‚of weinig blaauwacbtig , gelyk de groote Pruimen. Deze vruchten zyn in 't lankwerpige niet regt rond , maar wat driekantig , en aan 't voorfte wat at, met een” klein „kort fpitsje, en flaan met "t achterfte vaft aan "t fchyf- ` ken , als een fchootelken , daarze ligt afvallen, alszeryp werden: Onder deze bolfler omtrent een ftroo-balm dik, leid een barde fteenachtige noote, ook meeft driekantig , doch de kanten zyn wat rond, en dewyl men aan deze Noote "t onderfcheid der zoorte beft kennen kan , zo zullen wy dezelve in wieren verdeelen , te weeten in twee groo- te, en twee kleine, beftaande de groote in een lankwer- > pige, en een ronde, en zo mede de kleine. Eerft de groote lankwerpige beeft vruchten febaars drie vingers lank, en een duim dik, zo groot ook de binnenfte Noote is, want bet vleefch van de bolfter qualyk een mes dik is: Zy beeft drie zyden, ieder een duim breed, en achter loopenze met drie fcherpe kanten t'zamen , maar vooren vallenze wat breed, en maken aldaar een ftomp [pitsje: Deze fcbaal is wel een fcbaft dik , doch bryzelig, en fpringt als glas , als men daar op klopt ; binnen bebben- ze maar een bolligheid , en daar in een lankwerpige plat- te korrel , bebalven dat de eene zyde wat uitbuilt , als of by mede driekantig was. Aan "t eene einde rond, en aan "t ander wat toegefpitfl, de Amandelen zeer gelyk , doch wel tweemaal zo groot , ook van buiten bekleed met dier: gelyk rood velleken , daar onder een witte beeft van zes ankwerpige , en bochtige. n te zamen gexet , met bet zevende , en de kleinfte aan de fpits, dewelke men in de — 9 Nooten lichtelyk van malkander kan (beiden, en ookals men naauw daar op let , wederom te zamen zetten , maar in de drooge niet, ook als men deze gefcbelde korrels van achteren of van de platte zyde ziet , zo vertoonenze des daante van een Sinees, met zyn lange mouwen Sa lende. De fmaak is zoet, als aan de Hafel-nooten, of wel zo laf, 00k weeker van fubftantie. Onder alle Ca- ` mari zoorten is deze groote wel de laffle, en daarom zo aangenaam niet om raauw te eeten maar werd meeft gebruikt om de lankwerpige ftokken daar van te maaken, die men Bagéa noemd ; waar van bier naar. Deze boomen vint men niet in "t wilde, maar omtrent de dorpen , en in der Amboîneezen bare Bofcb-tuinen , en zy bebben wel de grootfte bladeren , tien en elf duimen lank, en vyf vingers breed. Den ftam is ronder en re- gter dan deandere, niet xo boog, maar dikker, en met kleine vleugels by de wortelen. ` De tweede zoorte , zynde groote ronde Canaris met bla- deren, de vorige meeft gelyk, doch *t Voorfte fpitsje aan dezelve is wat korter , en de ftam wat booger , de vruch- ten zjn omtrent een dwers-vinger korter dan de vorige, dikker, en ronder, de Noot is twee dwers-vingers lank , hebbende ieder zyde een duim breed , driekantig , doch de kanten zyn meeft rond of plat, ży zyn barder van fn Jtantie als de vorige , en moeyelyker op te kloppen. - Bin- nen bebbenze ook maar eene bolligbeid , en daar in eene gelyke korrel, doch wat korter en dikker , van fubftantie arder, en beter van fmaak dan de voorige. +y | x Het dint » de kleine lankawerpige bebben mg bog : De fiam, maar wat kleinder bladeren dan de voorige ` noot is ruim twee vingers lank, en ieder zyde een kleine vinger breed , van binnen met een korrel, als’teerfte ge Jlagt i maar fmalder , vetter van fubjtantie , en beter van De vierde, kleine ronde zyn de tweede zoorte in alles gelyk, bebaloen datze Rleinder korrels dragen. Alle " ces o o HI Boek. 1. Hoofift. . Omnes he quatuor fpecies. unicam tantum habent cavitatem, qua a filveftri diftinguuntur fpecie, lufu autem natura quadam aliquando inveniuntur , que binas & raro etiam tres gerunt cellulas , inque fingu- lis feparatus nucleus, quod plurimum obfervatur in binis iftis rotundis fpeciebus: Econtra in una fepe cellula bini nuclei conjuncti & concreti apparent , vel fufca tantum pellicula feparati: | Tertia posie ipe quoque peculiare habet, quod lapide contufa in tres diffiliat partes oblongas , acfi ex tribus compofita efTet fegmentis. Binz quoque minores fpecies fubftantie funt folidioris & magis oleofe, unde plurimum adhi- bentur ad oleum exprimendum. ced Omnes porro Canarii fpecies hoc peculiare habent, quod prope radices fupra terram circa truncum ex- crefcentias gerant quafi alatas ; ach arbori Columns elent appofite ; has alas Maleyenfes generali. voca- bulo nominant Tambi, Tabir, vel Panir, quod nos vocamus fedem; Amboinenfes vero Lakin, bineque majores fpecies minimas gerunt alas: Minor autem & filveftris fpecies alas gerit magnas & latas ad alti- tudinem duorum hominum , que ad truncum ‘nunc erecte , nunc vero incurve funt , ac plerumque palma latitudinem funt craffe , ita ut varie quafi camera minores trunco appareant adfixe ; alie quadam etiam funt arbores filveítres, que fimiles gerunt ex- crefcentias, fed nulla tantas & tam fingulares ac Ca- narium. Hujus arboris lignum eft albicans, folidum , & du- rum , fed non admodum durabile ob pinguedinem ; que-coflos facile generat ; quumque fit ficcum , fra: gile eft. Si Canarii fructus nigrefcant , plurima ar- boris decidurit folia, ita ut fere illis penitus fit orba ac nuda, fructusque foli appareant. Tum incolis ad- fcendenda eft he arbor, longosque fuftes gradatim arbori alligant , ut .adfcenfum facilitent , fructusque longis feriunt fuftibus „ alias maturi Canarii fructus. fponte decidunt , porcisque , uti glandes,pro cibo infer- viunt, qui avide hafce devorant nuces , quibus etiani fpe capiuntur, fi hos notte vel e longinquo denti- bus ftridentes illasque comedentes audiamus : Arbor hec poft deciduos fru&us mox nova emittit folia, fepiusque apparet in una eademque arbore una pars recentibus ac viridibus foliis vegeta , quum. altera plurima fua. dejecit vetuftiora folia, in viridi autem tali ramo nunquam fructus confpiciuntur uti in alio. . Anni tempus; Omnes Canarii fpecies, que dome- ftice habentur; fub initium pluvioforum menfium h. e. Majo vel Junio florent, fructusque maturefcunt, ac colli ntur primis menfibus ficcis, h. e. Octobri & Novembri. Quz vero menfe Septembri flores ape- riunt , maturos dant fructus Martio € Aprili, vocan: turque Canari Barat; quz peculiare fere conftituunt genus, de quibus in fubfequenti capite. . VT E Nomen. Latine Canarium Vulgare. Malaice Canari, ejusque bine pares fpecies Canari Befaar , & Canari Baggéa ob fubfequentem ufum. Binz alie fpecies ` -Canari Kitsjil, fubdivifee funt in Pand-jang, h. e. oblon- gum, & Pende , h. e, breve & rotundum: Ternatenfi- bus autem Canarium dicitur Nya & Niba. Amboinen- fibus Tar & Val. Bandenfibus Nanari. Locus. Hec arbor in omnibus occurrit infulis Mo- luccenfis & Amboinenfis imperii , prefertim vero in binis infulis Manipa & Kelanghan , per totam. por- to Ceramam usque in infulas ad Eurum fitas, immo quidam confirmant, in ipfa Nova Guinea & affini ipfi auftrali regione reperiri: In Banda quoque occurrir, at minor tantum ejus fpecies , fed quotannis fuffi- cienti ibi copia alia fpecies adducitur ex infulis Key & Aru: In occidentalibus vero infulis, uti Celebe , Baleya, & Java, ignotà eft, excepto quod in Java cir- ca Samarangham parva quzdam occurrat Canarii fpecies, cujus fru in Bataviam venales adferun- tur: In Macaflara quzdam etiam funt arbores , fed propagate per fructus aliunde dedućtos ; licet jam fponte, nec hominum ope in hifce crefcant infulis, quum plurimum. ferantur per palumbas & vefpertilio- nes, qui totos devorant fructus, eorumque glumis fere digeftis totas iterum exonerant per feceffum nu- ces, que terram tangentes arbufculas progerminant, quo modo plures etiam frugifere propagantur arbo- res; omnes tamen he arbores: fuos habent domiños Tom. II. ac AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 147 Alle vier zoorten hebben ordinaris van binnen maar een bolligbeit „waar aan menze van. de wilde onder/cbeiden kan ; doch daar loopender ookonder » die van binnen twee , en zelden drie kamertjes bebben; ‘en in ieder een byzonder korrel , "t welk men meeft ziet aan de twee ronde zoorten: Daar en tegen vind men dikwils in een kamertjen twee beeften aan malkander gegroeit, of flegts met bet bruine «uliesken onder/cbeiden. De derde zoorte beeft dat. ook ei. a datze met een [leen opgeklopt, in drie lankwerpige bukken van malkander valt , als ofze van drie deelen za- men gezet was. Zo zyn ook de beide kleine zoorten veel vafter van fubfbantie, en olyachtiger , daarom men de- zelve meeft gebruikt om Oly daar uit te perzen. Voorts hebben alle Canaris geflagten dit merkteeken $ datze by de wortelen boven de aarde, rondom den ftam. eenige uitwafJen bebben , in de gedaante van vleugels „ als of "er tegen den boom eenige dunne pilaaren gemetzeld waren „ deze vleugels noemen de Maleyers met een gene- . ralen naam Tambi , Tabir, of Panir: Wy noement een, Stoel, de Amboineezen Lakin, en bebben dé tavee boven- Jtaande groote zoorten de kleinfte vleugels ; maar in de klei- ne en wilde zoorte is dezelve zeer groot en breed by de twee mannen boog opgaande aan den ftam, zommige regt, zommige krom , en doorgaans een band breed dik; dat bet Jebynt of "er verfcbeide kamertjes aan den flam gemetzeld waren; daar zyn eenige woud-boomen meer’, die zulke vlerken hebben , doch geene zo raar en groot, als de Ca: nary-hoamssnen teerde dies, 257 | ^L Hout wan dezen boom is wel wit s dicht „en hard; doch. niet zo durabel , wegens zyne vettigheid , die licbt wormen woortbrengt , en om dat bet droog zynde licht af- breekt: Als nu de Canaris beginnen favart te werden 9 20 vallen de meefte bladeren van den boom af , zo dat b bykans kaal ftaat , en de vruchten bloot bangen: Als dam moe- ten de Inlanders de boomen beklimmen; bindende eenige lange flokken met /porten tegen den boom om te gemak- kelyker op te komen, en de rype vruchten insgelyks met: lange ftokken af te flaan , want anderzints wallen: de rybe Canaris zeer licht van zelfs af, en worden gelyk de Mi kelen de Verkens ten proye, die zeer gretig na deze: Noo- ten zjn, door dewelke zy ook dikwils gevangen werden , als menze dezelve by nacht, of van verre met de tanden boord kraaken. ` Straks als de vruchten afgevallen zyn, begint den boom wederom nieuw loof te krygen; en men ziet dikwils , dat aan een en dezelf/te boom zomtyds de tene belft jeugdig en vol bladeren ftaat , als de andere allegaar de bare meeft afgeworpen beeft, maar aan den groenén tak zal men geen vruchten ziens gelyk als aan de andere; - Sayfoen. Alle Canaris geflagten , die men woor tamme reekent , bloeyen in "t €— de reegen-mouffon , dat is in May of Funys en baaren Ong fs in de cerfe droo: e moins maanden, dat is in October en November : Maar lke in September e. re te bloeyen, werden ryp in Maart en April, en die biet men Canari Barat, makende fchier een byzonder geflagt , waar van in "t vols gende Kapittel. ` Naam. Jn.’t Latyn Canarium Vulgare, op Maleyts Canari , en daar van de twee eerfte zoorten Canari Be. faar, en Canari Baggêa, van ’t volgende gebruik. De twee andére zoorten Canari Kitsjil, zynde beide gefubdi- videert in Pand-jang, dat is lange; en Pende, dat is korte ronde. Op Ternaats Nya en Niha „op Amboins Yar en Yal, op Bandaas Nanari; Plaats, Dezen boom «int men in alle Eilanden van *t Molucze, en Amboinfche gebied, inzonderbeid:op “beide Eilanden. Manipa en Kelang : Voorts door gebeel Ceram tot in de Zuid-Oofter Eilanden , ja zommige verzekeren ons , datze zelfs op Nova Guinea, en aan "t aangelegene: Zuid-land gevonden worden; In Banda beeft menze ook ; doch maar 't kleine geflagt , maar werden jaarlyks. ge- noegzaam voorzien van de Eilanden Key en Aru; Inde Wefterlyker Eilanden, als Celebes ; Baley en Fava zyn- ze onbekend , bebalven dat men op Fava omtrent Sama- rangh een zoorte kleine. Canary vind, dieze zomtyds op Batavia te koop we Op. Macaffar beeft men ook eenige boomen , doch aldaar geplant door vruchten van el. ders aangebragt, . Hoewelze nu zonder toedoen van mens hen in deze Eilanden voortkomen, werdenze meeft pe-. zaaid door de wilde duiven en vleer-muizen , die de ge- beele vruchten infwelgen , en de bolfter ten naaften by ver- teerd zynde, de gebeele nooten door den afgang weder van haar geven; dewelke dan op de aarde vallende, jons ge boompjes voortbrengen „ op welke manier meer andere wem voorigeteel: swerdens evenwel zo bebben k o alle 148 ac pofieffores, nec cuivis licet illas cedere , quum incolis inferviant pro viétu quotidiano & neceffario. Ufus. Harum infularum incole ingens capiunt nu- trimentum ac victum ex hujus arboris fructibus, hi enim non-modo.crudi eduntur ad ftomachum replendum , uti plurimum ab incolis fit , fed etiam pro oblecta- mento, uti a noftro fit populo, a quo in ferculis &- ad potum Thee expetuntur , eodemque modo adhi- bentur, utiin Europa Amygdale, a quibus novitius vel peregrinus vix illos dignofcet, unde & in quibus- dam annalibus annotatum legitur, has quoque infülas Amygdalas proferre ; Hi tamen fructus funt infalu- res palio fi himis recentes edantur , quod ignofcitur, fi exterior illorum pellicula nondum fit ruffa, fed pallide albicans , atque hinc inde pech ftriis notata, tum enim facillime cauflant hi fructus Diarrheas & Dyfenterias nimia illorum mucofitate , quod corrigi tamen Aë cena poteft , fi parum Salis illis addatur: . Plurima autem illorum pars nu- cleis inclufa fumo exficcatur, ut in quotidianum in- ferviat ufuni. Canarii hi fructus fumo indurati non valent, fi crudi edantur , par pellicula exterior fe- parari nequeat , ac nimis fint oleofi ; fed adhibentur ad oleum exprimendum , vel alios preparandos ci- bos. In infulis enim Moluccis, uti & in Banda, aliis- que infulis ad Eurum fitiss in quibus Calappe nuces non funt frequentes, ex hifce ficcatis nucleis magna Olei quantitas exprimitur, quod tenue eft , & colo- rem ruffum haber, inftar Olei feminum Raparum , vel paulo że etiam eft. Oleum hocce gratius & ap- tius habetur. pro cibis ad pifces in fartagine toftos, quam Oleum Calapp:e, fi nempe fit recens ; vetuftum enim Canarii oleum Lampadibus tantum infervit , eft- que nature calidioris quam oleum Calappe. In Am- boina oleum illud raro conficitur, quum ex Calap- pi nucibus promptius preparari poffit. — . - - Secundo ex hifce nucleis coquitur delicatus Amboi- nenfium panis , Baggéa & Mangéa dictus , qui funt ba- celli ulnam circiter longi & pollicem craffi, qui loco panis eduntur. Hi componuntur ex Canariis groflo modo con{ciffis cum Sagumanta parum commixtis , uz pafta deinde intruditur canalibus ex Bambofis actis ad illam longitudinem , vel involvitur certis craf- fis foliis, que ex Pandanghz fpecie colliguntur, & ob hanc rationem Daun Baggéa quoque vocatur, que ad ES torrentur , . donec exteriora folia fuerint com » que tolluntur, vel cum femi-toftis con- fervatur foliis, hique bacilli ex hac pafta formati ba- cillos referunt ex confciffis Amygdalis & faccharo ni- gro commixtos. Hi duri admodum funt , difficiles- ue morfu, cito autem ventriculum replent, fa- tiantque , fed ita vehementer fepius alvum con- ftipant , ut. dolores fubfequantur. Sapor horum eft rancidus & oleofüs , unde noftra natio non mul- tum illos expetit, fed ab incolis loco tragematum u- furpantur, aliisque dono mittuntur , alioquin optimum prebent efculentum & annonam trans mare navigan- tibus, quum diu incorrupti fervari poffint. * Alia infuper horum bacillorum fpecies eft pani e- tiam inferviens, que componitur ex Canarii nucleis coníciffis , cum pauxillo facchari nigri & Oryze com- mixtis , que in Bambu canalibus pinfitur: Aliaque tertia melior praeparatur fpecies Uba dicta, fed huic Canarium non mifcetur „que ex Sagumanta coquitur. Optima autem Baggća ex Manipa adfertur, ubi latior harum Canarii placentarum fpecies praeparatur, pedem circiter longa, & palmam lata, qua multo delicatior eft prioribus iftis bacillis. Recentes Canarii fructus contriti & in aqua ex- preífi, album prabent lac inftar Calappe Lymphe, quod eodem quoque ufurpatur modo ad olera & pul- tes, fed tantum a montanis ac plebeis hominibus, penes quos — arbor non crefcit. Peculiaris eft fcientia & ars hafce contufione ape- rire nuces., ne nuclei frangantur vel comminuantur, in- cole hunc in finem lapides eligunt ab una parte ex- cavatos in fovee formam, in horum inferiore nu- cem deponunt, alteroque inpingunt in illam fatis for- titer, donec putamen frangatur, nucleusque tali mo- do illefus eft, fed non plures contunduntur , quam qui ftatim comedantur , quum in putamine meliores conferventur. Tertio, hi nucleiab Amboinenfibus ad alia quoque trage- HERBARII AMBOINENSIS Liber HI. cap. I. alle boomen baar eigenaars , en men magze geenzints vrye- lyk omkappen, om datze de Inlanders tot levens onder- bout dienen. Gebruik. De Inlanders ‘dezer Eilanden bebben een groot gedeelte van baar onderbout van dezen boom, te«ve- ten van de vruchten, want dezelve niet alleen bequaam ` zyn om raauw te eeten , zo om den buik te verzadigen, (gelyk meeft by de Inlanderen gefcbiet ) als tot vermaak, gelyk onze Natie doet, werdende op de na-tafels , en by den Thee-bak opgefchaft > gelyk men in Europa met de Amandelen doet , waar van ze een nieuweling qualyk on- derfcheiden zal, daarom men ook in eenige Fournalen of Dag-regifters gefchreven vind , dat deze Eilanden Aman- delen uitgeven. Deze vruchten echter zyn wat ongezont en vry fchadelyk , als menze al te jong eet, waar van ^t teeken ts „als "t buiten[le vliesken nog niet ros , maar bleek- wit is, bier em daar met paarze fireepen, want als dan verwekkenze zeer licht buik-en bloed-loop door baare groo- te f'ymerigbeid ,’t welk men eenigzints verbetert , als men daar wat zout by eet: De meefte part «verd in de fchaa- len gelaten , en in de ook gedroogt „ opdat men dagelyks provifie daar van bebhen kan. Deze gerookte Canaris zyn niet zeer bequaam om raauw te eeten , om dat men als dan bet buitenfte vel niet afkrygen kan , en ook te olyachtig zyn, maar zy dienen om Oly te flaan , of andere koft daar uit te maken: Want in de Molucze Eilanden, als mede in Banda, en andere Zuid-oofter Eilanden, inzonderbeit daar men de Calappus nooten in geen overvloet beeft, werd uit deze gedroogde korrels een menigte van Oly ge- ` perft, dun en ros van coleur , gelyk Raap-zaad-oly, of wat dikker. Dezen Oly word voor lieflyker en bequamer gebouden in de koft te gebruiken, en om vifch daar im te bakken , dan Calappus-Oly , te weten als by werfch is, want de oude Canary Oly dient maar tot de Lampen , en by is warmer van natuur dan den Calappus-Oly. In Amboina wert-dien Oly weinig gemaakt, om dat men 't gereeder bebben kan van den Calappus-boom. — Ten tweeden, werd uit deze korrels. gemaakt "t fmaa- kelyke Amboinfche brood Baggéa en Mangéa genaamt , *t welk zyn flokken omtrent een elle lank ,. en een duim dik, die men inplaats vah broot gebruikt: Deze maakt men van grof gefneden Canaris , met a een weinig door malkander gekneed , welk deeg men daar na flopt in Bam- boes pypen van die lengte, of in zeekere dikke bladeren rold, zynde een flag van Pandang , om die reeden Daun Baggéa genaamt , welke als dan 1n ^t vuur gebraden wer: den, tot dat de buitenfte bladeren verbrand zyn, die dan afneemt, of met de half gebrande bladeren bewaart; gelyken de fiokken van gejneeden Amandelen, en favarte zuiker gemengt. Zy vallen vry wat bard, en moeyelyk in "t byten, verzadigen baaft , en floppen den buik zom- tyds zo geweldig , dat men pyn daar van krygt. De fmaak ts wat brandig en olyachtig , dies onze Natie weinig werk daar van maakt, maar by de Inlanders werdenze voor Bancquet-werk gebruikt , en zomtyds tot een prezent gezonden, anders zynze een bequame provifie voor diege- nen, die ter Zee reizen, om dat menze langen tyd onbe- durven bebouden kan. Daar is evenwel nog een beter flag van deze brood-flok- ken, die men maakt van gefneeden dost met e nig fwarte zuiker en Rafi gemengt, en in Bamboefe py- pen gebakken; En nog een beter derde zoorte Uha genaamt, docb daar Euh nary onder , maar beftaat uit Sa- gumenta gebakken. De befie Baggêa komt van Ma- nipa, alwaar men nog een breet flag van deze Canari koe- ken maakt , omtrent een voet lank , en een band breed , dewelke veel finakelyker zyn dan de bovenftaande ftokken. De verfche Canari gevreeven , en in water uitgeperft, geven een witte melk gelyk de Calappus melk, werdende op dezelfde manieren gebruikt, om bry en moes-kruiden daar mede te vetten, doch maar by de berg-woonders em Jlegte lieden; daar geen Calappus vallen: =; et às mede een byzondere wetenfchap de nooten op te kloppen , zonder de beeft te verbryzelen , de Inlanders zoeken bier toe twee fleenen , ieder aan de eene zyde wat bol zynde als een kuiltjen, op de onderfte legt de noot, en doet met de andere een redelyke daar op , zo breekt de fcbaale, en de beeft blyft beel, doch men klopter niet meer op, als men teffens op eeten wil, want in de fcbaa- le kan menze beter bewaren. - Ten derden , gebruikt men deze korrels tot nog een - er DI Boek. I: Hoofif. . AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 149 tragemata adhibentur. Halua vel Alua dicta , que preparantur ex groffo modo coníciffis Canarii nucleis, cum Calappa & faccharo nigro vel arboreo commix- tis & in craflam paftam redactis, ex qua quadrate formantur placentz , quas in fartagine parum fupra ignem torrent. Hifce Marmilladis ipforum convivia .diebus feftivis funt obpleta, quibus maxime delectan- tur atque indulgent, licet oleofum prebeant faporem, nationi noftrz ingratum. Sed cum hifce placentis eft, uti cumafino Æfopi, qui Carduos loco Laétuce come- debat, dicebatque, ut funt labia, ita & olus eft. » Vox Halua meo judicio derivari poteft ab Arabico Halwan & Halwa, id eft edulium ex Melle & faccha- ro confectum , five quodvis opus dulciarium , nam Am- boinenfes hac Aluwa delectantur , & eadem forma exhibent , qua apud nos Cydoniatum aliquod five Marmillada. -Si Canarii fruétus recentes copiofe ingerantur, pe- Goris oppreffionem cauffant , unde nocent iis , qui tufli fic&à laborant: Si inter Sagueri potum multüm come- dantur, caput gravant, citoque inebriationem cauf- fant; Ex “na contritis , placentulz formantur, quas Portugalli Boruwa & Lado vocant , ad cruftulata quoque adhi- bentur loco Amygdalorum ; qui & faccharo etiam ob- ducuntur , fed oleofum dant faporem , quum non nifi ek Canariis vetuftis & ficciffimis id fieri poffit. - Si arbores hz fenefcant, folent albam & tenacem exfudare refinam, fed rariffimam , fi inferior trunci > pars vel prope radices incidatur arbor: quo arbores unt vetuftiores, eo copiofiorem effundunt hanc re- finam, quz in junioribus non reperitur vel faltem ra- riffime , econtra fortem ac refinofum fpargunt odo- rem, fi harum truncus ledatur: Quo magis arbores he filveftres funt, quoque minus coluntur, earumve fructus decerpuntur , eo copiofiorem fundunt refi- + nam, quamdiu enim funt fertiles, plurimosque gerunt ~ fructus, hec non reperitur. Gummi hoc fcu refina, fifit ficca, eft alba, inque parvis granulis fibi invi- cem adhzret, inftar albe Caphure , fed mollior eft - & tenacior inftar febi, fenfimque flavefcit. Si fit re- cens,tam gravem fpirat odorem, ut caput infeftet, totumque repleat cubiculum, in quo depofita eft.. In Amboina hzc refina eft rara, fed frequentior occur- rit in Cerama remotisque montibus , nec ad ullum a- lium adhibetur finem, nifi quod foliis obvoluta ficcis, tamquam fax comburatur , fed gravem fpargit odorem. uando he arbores copiofe hoc gummi fundunt , nul- los amplius dant fructus, unde & incolz ftulti effent, fi hafce arbores confervarent, ut gummi tale exftillaręt, quum arbores hz ad victum ipfis adeo conducant, fi- mileque alie infuper arbores ipfis fatis fuppeditent, fruétusque etiam perdant, qui ipfis funt ita necefla- rii. Ob eandem quoque rationem hujus arboris lignum non expetitur ad edificia vel mechanica , exceptoquod ex amplis ejus fruftis ac fegmentis vetuftiffimorum truncorum ingentia formentur dolia ac crateres Doe- ‚ langs vocata, ut & breves remi, vel cochlearia Pan- gajos di&a: Vetuftarum arborum lignum foco op- time infervit, unde & adhibetur ad furnos calcarios exftruendos. Hec arbor , licet glabrum ac purum gerat corticem,” plures tamen in ramis nutrit & fuftentat plantas, qua fpuriz ac parafitz ipfam ita exhauriunt & emaciant, ut fterilis demum fit; hocautem fit, quod per noctem plurimz in hac quiefcant aves, & quidem plures quam in aliis arboribus, ac praefertim palumbz , que per ftercus fuum aliarum arborum femina in hujus arboris ramos dejiciunt, quz ex eorum corticibus fuum capiunt nutrimentum ` Inter ceteras aviculas eft Cacopit di- Ga; “forma noftro Regulo fimillima , ex cujus fter- . core in diverfis arboribus excrefcit aliena planta in- ftar Vifci in Quercu, que fuo defcribitur loco nomi- ne Vifci Cacopit. in Canariis confpicitur, eftque fpeciofum tales viri- des quafi filvas,in arbore crefcentes, videre, eo prafer- timtempore, quum cuncta fere fua dimifit folia: Plu- rime etiam Angree fpecies ipfi increfcunt, que mi- rum gerunt florém, nec unquam in terra crefcunt, item Phyllitis Indica alieque filicum & Driopteris fpecies, nulla autem planta ipfi magis nocet , quam aringa, ac praefertim illa parvifolia, que fine M io anariis ficcis , cum faccharo & e (as fari- - Que peculiariter copiofe & fizpius | der Amboins Bancquet-werk Halua of Alua genaamt, bet welk gemaakt wert van grof gefnedene korrels, met Calappus , en bruine of boom-zuiker gemengt , tot een dik- ke deeg , waar vanze vierkante koeken maken, en in een panne een weinig over "t vuur rooften , van deze marmil- lade ziet men alle bare maaltyden op feeftdagen opgepropt, en by bun lieden m groote agting , hoewel t zeer olyach- - tig van fmaak ts, en voor onze Natie onlieflyk: Doch 't gaat met deze bruintjes, als met dien Ezel by JEfophus, die de diftelen in plaats van Salade at „en zeide: Zo als de lippen zyn, zo is bet moes-kruid. Het woort Halua kan mynes oordeels afgeleid werden van bet Arabifche Halwan en Halwa, dat is een eetba- re fpys uit boning en zuiker toegemaakt , of alle zoete koft, want de Amboineezen van diergelyke zoetigheid zeer veel bouden , en op die zelve manier bet gebruiken als by ons de Marmeladens , ofte de Cbeley van Outer en: diergelyke. Als men veele verfche Canaris eet, woelt men diisnils een benaautbeit op de Aer, daaromze niet goed zyn de geene , die met de drooge boeft gequelt zyn. fuffchen bet drinken van de Sagueer veel gegeeten, befwaart bet booft, en maaken vroeg dronken. "it de drooge Canaris met zuiker en rys-meel gewreeven , maakt men ook peper=koek- jes; en morzellen, die de Portugeezen Boruwa en La- do noemen, zo werdenze ookin de Taarten gebruikt, in de plaats van Amandelen, als mede met zuiker overtrok- ken, doch die fmaaken vry wat olyacbtig , om dat menze niet dan van oude en zeer drooge Canaris kan maken. Als deze boomen oud werden, plegenze een wit entaai bers van baar te geven, doch zeer fchaars , als meninde onderfte ftam of bloote wortelen kapt , boe ouder de boo- men ZYN s boe meer bers datze geven, maar aan de jonge ziet men niet, of zeer weinig, daar en tegen gevenze een Joie en bersacbtige reuk van baar „ als menze inde ftam quetft. Hoe wilder deze boomen ook zyn, en boe minder datze gebavend en geplukt werden, boe meer bers datze geven, want zo lange zy rykelyk vrucht dragen, vind men 't bers niet. De Gom of bers droogt wit op met klei- ne kruimpjes aan malkander bangende als witte Campbur, doch weeker en taayer als ongel, befterft ook metter tyd wat geel. Vers zynde is * zo flerk van reuk, dat ^t bet booft befwaart , en een gantfcbe kamer vervult, daar bet leid. Op Amboina vind men dit bers weinig ; maar wel op Ceram, en in 't afgelegene gebergte, en werd tot an- ders niet gebruikt, dan dat men bet met gruis en al in eenige drooge bladeren bewind, en in Poe van toort- zen of kaarzen verbrand, als andere Dammers, boewel- ze mede befwaarlyk van reuk vallen. Als nu de-boomen rykelyk van deze Gom uitgeven, zo willenze gene vruch- ten meer dragen, daarom de Inlanders onwyfelyk zouden doen, deze boomen ,. daarze zo nodige onderboud van beb- ben, tot bet druipen van deze Dammar te gewennen , dier- gelyke zy met menigte van andere boomen kunnen bebben, en maakten als dan „ dat de vruchten boven bederven, *daar bun meer aangelegen is. . Uit dezelwe reeden werd dit bout ook tot geen timmer- werk gebruikt, bebalven dat men uit de breede vlerken , en dat nog vande oude flammen „groote boute bakken Doe- langs genaamt , als mede de korte riemen of fcbep-lepels Pangajos maakt: bet bout van oude boomen geeft goed ec. daarom "t gebruikelyk is, om kalk-ovens van te maken, Dezen boom, boewel by een effen en zuivere febor/Je beeft , moet echter op zyne takken veele vreemde planten voeden „welke hoere-kinders bem zodanig uitmergelen , dat by ten laatflen onvruchtbaar werd, dit komt by , omdat er des nagts veelderbande vogelen op deze takken ruften, meer dan op andere boomen, inzonderheid wilde duiven, die dan door den afgang zaden van andere boomen op de- zes booms takken laaten vallen, die dan beklyven , en uit de fcbor/Je baar voedzel trekken ` onder andere is een klein vogeltje genaamt Cacopit, van gedaante ons Koninxker; gelykende , uit wiens afgang op verfcheide boomen fpruit een vreemde plante, gelyk de Mispels op onze eiken boc- men, op zyn plaats befchreven onder den naam van Vis- cum Cacopit; dewelke men inzonderbeid veel en dikwils ziet op de Canari-boomen , zynde fpeculatie , zodanige groe- ne bofJchen te zien op een boom, in die tyd, als by zyne meefte bladeren afgeworpen beeft. Men vind ‘er ook ve- le geflagten van 't Angree op, een rare bloeme , die nooit op de aarde waft , als mede de Phyllitis Indica of Herts- tongen , en andere zoort van Driopteris: Maar geen ree q gewas voor bem is, als de Varinga, inzon- 5 der- 150 bio a palumbis ipfi inferitur: Ingrata enim hec pro- les primo luxuriofe admodum excrefcit ex ejus ra- mis & cortice, ac dein fua emittit flagella juxta truncum inferne usque in ipfum folum , qua dein „majora magisque pinguia, pluribusque aliis au&a fla- ellis matricem truncum ita ambit & comprimit, ut uffocata quafi pereat, tumque parafitica hzc ac fpu- ria proles fpecie magna arboris fefe extollit, futfo- cate innitens corpori matricis, unde & Amboinenfes proverbium de Varinga fecerunt, quam comparant cum adulatoribus , qui blanditiis fuis fefe infinuant in potentum favorem , quos exinaniunt & carpunt. Dura Canarii putamina optimos prebent carbones, qui ignem diu continent & fovent, qui ufurpantur ab ` aurifabris & ad aquam calefaciendam: Canarii fructus Bandenfes, quum fint exiles, non multum crudi co- meduntur, fed ex illis oleum potiffimum exprimitur, quum. majoribus fint pinguiores, quos aliunde acci- piunt, & peculiari vocabulo Canaria Amboinenfia vocant. gave uum in infulis Amboinenfibus anni tempora vari- ent, uti in Manipa & Kelangha, ubi Zephyri & Euri ficca conftituunt menfium tempora, que in Amboina funt pluviofa, hinc anni tempus, quo majora & domefti- ca Canaria maturefcunt, in Amboina , eft menfe O- &obri , inque iftis infulis menfibus Junio & Julio, atque econtra minores feu filveftres Canarii fpecies Tal balat ipfis dicte in medio feptentrionalium men- fium, quum apud ipfos pluvie cadant copiofz. Notandum porro eft ‚quatuor memoratas fupra fpe- cies, domefticas dictas, aliquando inminui & degenera- re, ut a filveftri vix dignofci poffint fpecie. EXPLECATLO `. Tabule Quadragefime Septima, uz ramum exhibet Cazari vulgaris, quod Canary negri €— ubi Litt. A. /quamas foliaceas ex alis rachis folio- fe ortum ducentes denotat. B. Corymbum floriferum. C. Corymbum frugiferum. i An D. Vero zacem naturali magnitudine putamini inclufam. E. Fruétus eft Canarii Baggea. F Fruétus Canarii Panjang. G. Fruétus Canarii Pende. H. Camarii vulgaris fructus diffectus eft. I. Ejus zacleum tiftit. HOSP SOA TO = g Partium fruêtuum Canariorum , & quo modo e ter ra progerminent, a & b Integram denotat Cazarii nucem putamini inclufam , ubi a locus eft, qui pedunculo fuit nexus. c & d Depuratum Canarii fructum exhibet , ubi c locus eft, qui pctiolo junétus fuit. & d fuperior trigona pars , e au- tem latiflima ejus pars eft hujus trigonz nucis, ubi fiflura delineata eít, quam natura aperit, primo ad inferiorem feu: acutam partem , ut radix ex ea propullulare poffit. f & g Nucleum exhibet feü medullam edulem in fex partes divifam , ubi g capitulum denotat, ex quo radix primum progerminat. : > b&i Eundem depuratum nucleum demonftrat , fed inverfurn, capitulo furfum fpectante , quod repreefentat Sinemfem quali a poftica parte longis fuis manicis ambulantem. Per bim & m exhibetur, quomodo arbufcula ex nuce pro- germinet ; k nempe apertum exhibet putamen eadem for- ma , qua fupra c & d tuit exhibitum , cujus inferior pars Sinenfis caput repraefentabat , que in radicem / excrevit, dein fefe aperiunt fex. nuclei partes, in tot foliola fefe exten- dentes, ab, utraque nempe parte tria 4 quae in centro furcu- lum feu germen junioris abfcondunt arboris ad zz , que fenfim fefe erigit. m apertura feu fifura eft jam decidua. o Putamen exhibet vacuum. p Perfectum exhibet furculum feu arbufculam erectam & a putamine liberam, qua fuperne viridia gerit foliola, fub quibus quzedam nuclei ipfius fragmenta reftant, que brevi poft decidunt. | CAPUT HERBARII AMBOINENSIS. Liber MI. cap. I. derbeid de kleinbladige , die buiten twyfel door de duiven daar op gezaaid word ; want dit ondanxbaar kint groeit eerft zeer weeldrig uit zyn takken of fcbor[fe , en fchiet zyne ranke langs den ftam na beneeden na de grond, die daar na grooter en vet geworden zynde , en met veele an- dere ranken , den moeder-ftam omvat bebbende den zel- ven eindelyk zodanig verftikken, dat by uitgaat , en dan ‚pronkt dit baftaart-kind met de gedaante van een grooten boom fleunende op bet lichaam van de verftikte moeder , wesbalven de Amboineezen een fpreekwoord van de Va- ` ringa gemaakt hebben, dezelve vergelykende by pluim- Jiry&ers , die baar met bare liefkofery by welbebbende lie den weten te voegen, en bun uitzuipen. od De barde fcbaalen van de Canaris geven goede koolen , die °t vuur lange bouden, gebruikelyk by de goudfinee- den, en om Thee-water beet te bouden: De Bandofebe Canarien, om datze klein zyn, werden niet veel raauw gegeten , maar meeft tot Oly geperft , om datze veel vet- ter zyn dan de groote, dieze van elders krygen, en in 't byzonder 'Canary- Amboin noemen. H Dewyl in de Amboinze Eilanden de Mouffonnen zelfs ver/chillen , gelyk op Manipa en Kelangb, daar de Zuid en Zuid-Oofter winden de drooge Moufjon maken: wan- neer "t in Amboin regent, zo valt de Sayfoen van degro- te of tamme Canari in October in Amboina, en in de voor- noemde Eilanden in de maanden Junius en Julius, ën in tegendeel de kleine of wilde Canaris, dieze ook Yal Halat- noemen, midden in de Wefter MoufJon , wanneer "t by bun reegent. og ftaat aantemerken , dat de vier bovengenoemde zoor- ten van tamme Canary zomiyds zo veraard en klein aver- den van vruchten, datze van de wilde qualyk te onder= Jcbeiden zyn. UYTLEGGING = = Van de meven-em-veertigite Plaat, ` > Dewelke een Tak vertoont van de gemeene Canarie, welke Canary negri genaamt wert ; alwaar de Lett. A. aanwyft de bladige fchubben , die uit de {choot der blat - dragende rys- _ kens hun oorfpronk hebben. Menen B. Wyft aan een Bloey-tros. 4 i C. De vruchten, zo alsze aan de tros groejen. é D. Een Noot in zyn natuurlyke grootte, en in zyn bolfter beflooten. ` y = E. Is een vrucht van de Canari Baggea, | Siet F. De vrucht van de Canari Panjang. Cy G. De vrucht van de Canari Pende, H. Is een Canari doorgefneden, I. Des zelfs kerz. UY-TL EG GEN Van de deelen der Canary-vruchten, en hoe dese A nit de aarde uitfpruyten, a en b Wyít aan een geheele Camary-noot met zyn bolfter , nde a de plaats aan de fteel des booms vaft, f£ c en d Vertoont een fchoon gemaakte Canary en de bloote Íchaal, zynde c de plaats die onder de fteel ftont, en d de voorfte driekantige fpits; e is de breetfte zyde van dezelve * driekantige noot, alwaar een deur geteekent is, die de na- tuur opent, eerftelyk aan de onderfte of fpitfe hoek, om de wortel uit te laaten. - feng Vertoont de korrel, ofte de eetbaare heeft van een Canary, die zig in zes ftukken verdeelt. alwaat g een ront - hoofdken vertoont, daar de wortel eerft uitkomt. b en i Verbeelt dezelfde fchoongemaakte korrel , maar omge- keert met het hoofdje boven, onder vertooning van een Sinees van agteren , met zyn lange mouwen wandelende, - Door k / m » wert vertoont, hoe een jong boompje uit de noot komt, te weten & is de geopende haal in het zelf- de poftuur als boven c en d aan wiens ondezfie {pits was het hooft van den Sinees, 'twelk de wortel Z geworden is, daarna openen zig de zes deeltjes van de heeft in zoo veel blaatjes „ter wederzyde drie,en verbergen in haar midden het beginzel van het jonge boompje by m, "t welk zig al- lengskens opregt. m is het deurtje, dat nu afgevallen is. o Vertoont de leege fchaal. p Een volwaffe jonk boompje opgerigt, van de fchaal los, vertoonende boven op al reede eemge groene blaatjes, en Se dezelve eenige ftukjes van de korrel, die kort daarna afvallen. H. “Tab. XLVI. Lag. 250. A SLN OREN, N N \ E A D > mg" III Bock. II. Hofi. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 151 CAPUT SECUNDUM. Canarium Zepbyrinum , five Silveffre primum. Canari Barat. ^T TEC fpecies haud multum differt ab antecedente, ac prefertim ejus binis ultimis fpeciebus, at- que difcrimen maxime confiftit in anni tempo- te, arboribusque ferotinis. Hujus truncus altior eft, plerumque erectus , aliquando autem parum incur- vatus , albo. vel cinereo obductus cortice, qui in vetu- ftioribus truncis ruffus apparet, inftar cafei cariofi , ejus coma non ita eleganter difpofita eft ac in dome- ftica, fed incompta , ramique ejus funt multo magis incurvi, & inter altiffimas filveftrium arborum nume- ratur fpecies, unde & vix confcendi poteft, fed ejus fruêtus fponte decidunt. Hujus ale prope radices ` admodum funt extenfe & ingentes, varias mentien- tes cellulas, faltem maxima funt inter omnes Canarii fpecies , praefertim fi in altis crefcat montibus , fi vero circa hominum domicilia fuerit pofita, parve ejus funt ale. Folia eodem modo locantur, utiin priore, qua- tuor vel quinque paria in una rachi, fed funt multo minora quam in precedente, inferiora nempe quin- ue vel fex pollices, fuperiora vero feptem. vel octo untlonga, in junioribus vero arboribus decem vel undecim Rze funt longa, binos cum dimidio tresve pollices lata, horum autem odor non itaeft re- finofus quam antecedentis, fuperiusque acuminata funt apice acuto ad pollicis circiter longitudinem , ve- mis parallelis & flavefcentibus pertexta , crafla, fca- bra, & obfcure virentia, quodvis autem folium ad ortum fuum tuberculum habet, uti quevis rachis ad ramos geniculata eft, qua porro rotunda eft, parum ftriata, in medio fepe uno alterove geniculo diftin- &a, totaque rachis ex fex conftat paribus cum inpa- ri extremum claudente , quod raro deficit. Raches hz. ad ortum fuum, bina quoque auriculata , fquam- mofa, & triangularia gerunt foliola, in quibus tam- quam in vagina continentur , atque he fquame funt copiofiores & majores in filveftri quam in domeftica fpecie. In ramorum fummo ingentes quoque excre- cunt racemi ex craffis lignofisque conftantes pedun- culis , qui flores fuftinent , domeítica floribus fimiles, fed plerumque minores, hi autem flores primo con- ftant binis tribusve capitulis fibi junétis, qua fefe a- eriunt in bina vel tria fegmenta interne inftar albi erici fplendentia, crateriformia, in quorum centro flofculi apparent ex tribus quoque parvis albis, & ob- longis petalisconftantes, & crateriformes „quiin cen- ` tro fuo brevia craffaque continent ftamina cum an- theris croceis, quz viride cingunt capitulum feu pi- ftillum, quod in fructum excrefcit. Capitula hzc bi- na vel tria viridia, antequam fefe aperiant , in burfu- ła quafi occluduntur , quz ex binis formata eft folio- lis, qua poft capitulorum aperturam ab utraque de- pendent parte inftar Valvularum , odor eft fimilis floribus Tsjampaccz , fed debilior eft quam in do- meftica. Hi flofculi non ubique in racemo locantur; fed tantum in petiolorum extremo , ubi & quoque fruétus progerminant. Fruêtus hi domeftice omnino funt fimiles, prafer- tim fecunda & quartz ejus fpeciei , illi autem ex pla- no ortu acutiores definunt leviter acuminati, ex ro- tundo trianguli, fi fint maturi, non ita elegantes , po- liti , nec nigri funt ac domeftice , fed magis fufci funt, nec ultra fex oćtove uno ex racemo dependent, quum domeftica plures. gerat, . Nux ipfa formam habet & magnitudinem fecunde fpeciei fimillimam , fed paulo minor eft, & prater- quam quod fit trigonas quodvis infuper latus promi- nentem gerit coftam ; putamen autem ejus craffum eft, ac difficillime ha nuces contufione aperiuntur , conus- que illarum femper acutior eft quam in domeftica, tertium etiam. fegmentum aliquando bifidum eft. In aperta hac nuce maximum a priori obfervatur diferimen , in tres enim cellulas divifa eft, quarum fingula fuum gerit nucleum domeftice fimilem , fed paulo minorem, ejusdemque.faporis , fed — eft H HODFETSTUK De eerffe wilde Canari- Boom. It geflagt verfchild niet veel van 't voorgaande, in- zonderbeid van de twee laat Be zoorten , en bet onder- Scheid beftaat meeft in bet Sayfoen, en verlatenheid der boomen. Den ftam fchiet booger op, meeft regt, en zomtyds wat bochtig » ook met een witte of ligt-graauwe Jchor [Je bedekt , die aan de oude ftammen rosacbtig fchynt, gelyk vermufde kaas ,. de kruin is zo wel gefchikt niet als aan de tamme, maar gebrooken , en de takken veel krom- mers voorts werd by gerekent onder de boogfte Woud-bo- men, daarom is by qualyk te beklimmen , maar men laat de vruchten van zelfs afvallen. De vlerken by de wortelen zyn zeer groot en breed, verfcheide kamertjes afbeelden- de, immers de grootfte onder alle de Canary-geflagten, inzonderheid als by in °t booge gebergte flaat , maar by de woningen der menfchen flaande beeft by ze klein: De bladeren ftaan op dexelffle manier , als aande voor- gaande , vier en vyf paren aan een rysken , maar zyn veel kleinder dan aan t Voorgaande, te weten de achterfte vyf en zes, de voorfte zeven en acht duimen , maar aan de jonge boomen tien en elf duimen lank, tweeen cen e? ; en drie duimen breet, van zo bersachtigen reuk niet, als de tamme , van vooren met een fmalle fpits, omtrent een duim lank, mede miet evenwydige en geele ribben doortogen , dik , Jtyf » en fwart-groen , bebbende ieder blad by den oorfpronk aan den fleel een knopje , als mede de ryskens aan de tak- ken een knietjen , en zyn voorts ront , wat geftreept, zomtyds in de midden met een of twee knietjes geboogen en "t gebeel rysken beeft zes paren, met een voor uit alleen , en zelden zonder dat. De ryskens by baren oorfponk beb- ben mede twee gebaarde fchubachtige , en driekantige blaad- jes , daar in ze alsin een fcheede flaan , en deze Jcbubben ziet men meer en grooter aan 't wilde geflagt , dan aan 't tamme. Aint woorfte der takken Den mede groote troffen voort, van dikke boutacbtige fteelen gemaakt , daar aan ziet men "t bloeixel , dat van tamme meeft gelyk doorgaans kleinder , in 't byzonder beftaat dit bloeizel eer, wit twee en drie groene knoppen tegen malkander gevóegt, die baar openen in twee a drie ftukken, van binnen glim- mende , als witte zyde, daar tu[Jcben ziet mende bloemp- jes mede van drie kleine, witte , en lankacbtige blaadjes gemaakt , een bekertje pa gnd en in "t midden der zel- ver flaan eenige korte dikke draadjes , met Saffraan-geele noppen, omringende een groen knopje, waar uit de vrugt verd. Deze twee of drie groene knoppen , eerze bun ope- men , fłaan geflooten in een beursjen van twee groene blaadjes gemaakt , dewelke naar 't openen te weder zyden afbangen, als klapmutzen, de reuk is mede abs aan de sjampacca bloemen, doch flapper dan aan de tamme. Deze bloempjes ftaan niet over al aan den tros, maar al- leen aan "t uiterfle der takskens, gelyk ook de vruchten waf]chen: Dezelve zyn de voorgáande tamme meeft gelyk, inzon- derbeid de tweede en wierde zootte, doch deze loopen uit een breet begin [cberper toe , en met een korte fpitsje voor uit; mede uit den ronden wat driezydig ; ryp zynde wordenze -xo fcboon , glad, en zo fwart niet, als de tamme, maar blyven graauwer, en bangen niet boven zes a acht aan eenen tros, daar de tamme meer hebben. De noote is in een gedaante en grootte ; met de boven- genoemde tweede zoorte , of wat kleinder , en niet. alleen driezydig , maar ieder zyde beeft in de midden nog een uitfteekende ribbe, bebbende voorts een dikke fchaal , zy zyn moeyelyk op te kloppen, en baar voorfte punt is al- tyd fcherper dan aan de tamme, én zomtyds is de derde kant in tween gedeelt. In de opgebrookene vind men merkelyker verfcbil , want zy is in drie kamertjes verdeelt , waar aan ieder een by- zonder korrel beeft, de tamme gelyk, doch wat kleinder , en van dezelfde fmaak , maar vetter, en harder van GG fian- 152 eft pinguioris & durioris: Tres hz cellule in filveftri femper oecurrunt fpecie-, fed in domeftica cafu & lufu tantum modo nature obfervantur , ac plurimum bi- ne occurrunt, nec tertia femper nucleo repleta eft , fed E rk vacua, & parvum modo nucleum continens. ujus & altera reperitur fpecies pracedenti multo minor; ejus nux. enim vix digitum longa eft, vere triangularis , in tres acutos divifa angulos, quodvis autem ejus latus feu fegmentum digitum circiter la- tum eft. Nux in cellulasitidem tres divifa eft , inque ¡is unus alterve parvus & anguftus nucleus, faporis dul- cioris, fed ficcioris quam in priore, nec ita pin- guis eft, AECH ` Si hujus truncus incidatur , odorem fundit fortem . & refinofum, ejusque refina alba copiofior eft quam in domeftica, Camphurz nondum depurate vel Sebo fimillima, que in magnis fruftis colligitur, facibus- que infervit, fed plurimum in terram prolabitur, at- que cum aliis fefe mifcet fordibus ; ceterum tam gra- vem fpirat odorem, ut intolerabilis fere fit: In arbo- ribus. Ceramenfibus, ac prefertim in Hatuwe hzc refina copiofior invenitur quam in aliis locis, que. ex albo flavefcit inftar Cera flave , fed fragilior eft & mollior: “Pruncus fupra alas adeo craffus eft, ut duo ‘Vix viri eum amplecti poflint, ejusque lignum multo folidius eft & durabilius quam domeftice , unde & æ- dificationibus etiam infervit. ^^ 3 see s Anni tempus. In initio menfium Occidentalium h. e. Septembri florent; unde & cognominantur, mature- Ícunt vero. Aprili; nature habentur magis filveftris, juam precedens, quum arbores ob altitudinem ad- cenfum non admittant , unde & vexationibus non funt obnoxie, atque illarum fructus avibus aprisque plurimum in cibum cedunt, nullos quoque habent do- minos vel poffeffores, licetque cuivis illas excidere ,uti & reliquas filveftres arbores. | y - Nomen. Canarium Zepbyrinum five z. primum. Malaice Canari Barat, h. e. Canarium Occidentale S quum menfium Occidentalium tempore floreat & ma- turefcat: Item Canari Uran , h. e.. Canarium filveftre, & primum, quum alterum verum fit filveftre: Am- boinice Yar vel Yal-Halat vocatur, quidam illud e- tiam: nominant Canarium Kitsjil, quum ejus folia & ‘fructus fint minores quam in domefticz fpeciebus. Locus. In iisdem crefcit locis, in quibus domeftica, fed in filvis, magisque remota ab hominum zdificiis ^ immo etiam in quibusdam reperitur infulis, in quibus nulle occurrunt domeftice , uti in Banda in altiore Lonthorz. terra... D oa a U/us. “Hi fructus , uti dium, in Amboina raro colliguntur , quum domeftice fpeciei fint copiofi , licet delicatioris faporis , duriorisque fint fubftantiee , quam majores, fed nimis multo conftant labore > ante- quam aperiantur , & ut nuclei fint integri. Arborum trunci, qui rećtifimi & altifimi funt, ap- “ti funt optimique ad “navium malos, licet non admo- dum firft durabiles; fique cefi funt, facile disrum- untur. ` Noto tamen natio hifce fepius fuit ula, osque in malos ex. Amboina pro Batavie officina navigatoria arceffivérunt. Lignum vero alarum ad ea- dem opera fupra memorata adhibetur , quibus. etiam melius infervit. Anno 1669 ex Xulabeffi ad me delata eft alba, mollis , & recens refina, optime referens albam Dam- ‘Maram, quz ex vetuftis filveftribusque Canariis col- ligitur , fed pinguior erat, hujusque-nux vix digiti -articulum longa erat. Be ai quoque erat, fed tertia ejus pars multo anguítior erat binis reliquis , fed ob craffum eiis putamen parvumque nucleum non editur: Folia autem fimillima erant precedenti Canario, fed paulo minora, truncus.ejus quoque a- “latus erat ab inferiore parte, in altis hujus infule ` montibus crefcebant hz arbores. Refina ibi pa- rum colligitur , facibusque infervit, uti alia Damma- ra, licet graviorem prebeat odorem: ad differentiam prioris vocari poteft refina Canarina de Xulabeffi. Canarii lignum non tantum utile eft malis, fed etiam operi fcriniario, ex quo ciftas formant , politi enim facile poteft, noftroque ligno F agino fimile eft. ` Hujus generis arbor videtur effe in Sina crefcens Cana- - HERBARII AMBOINENSIS. Liber UI. cap. Il. Jłantie. Deze drie celletjes moet men ordinaris int wilde geflagt vinden „ maar in de tamme zynze by geval, ' en meeft maar twee ,’t derde kamertje is ook altyd niet vol, maar dikwils leedig , en met een klein korreltje bezet. Ten tweeden, bier-van beeft men nog een tweede zoor- te, veel kleinder dan de voorgaande , want ^t Nootjen is pas een duim lank, regt driehoekig, met drie 'Jcherpe kan- ten verdeelt , blyvende ieder zyde een kleine vinger breet, Binnen zynze mede in drie celletjes verdeelt > en daar in maar een a twee Kleine en fmalle korrels > Zoeter; maar drooger van fmaak dan de vorige y met weinig vettig bett. , Als men in de flam kapt > geeft by een fwaare bersachs tige reuk van zig , en meer witte bers dan detamme » den vuilen Campher of ongel gelyk, ^t welk mem im grooté klonters by malkander vergadert , en tot toorzen gebruikt, _ mum. Op Maleyts Canari maar "t valt meeft op de aarde » en vermengt zig met an, ` dere vuiligbeid ; anderzints mede zo fterk van reuk „ dat bet qualyk te verdragen is: aan de Ceramze boomen » inzon- derbeid op Hatuwe, wind men dit bers of Dammer over. vloediger dan op andere plaatzen , uit den witten naden — geelen trekkende , als geel was, doch broffer en weeker: de [Lam boven de vleugels kunnen twee mannen pas omvade- men, en zjn bout is vafter en duurzamer dan aan de tamme , dierbalven tot eenig timmer-werk gebruikelyk. + © Sayfoen. Zy blotyen int begin van de Wefter Mouf: jon, in de maand September, waar van zy baare toenaam bebben, en werden ryp in April van de xelf fte ;Mouffon, men boutze voor wilder van aard dan de voorgaande, om dat de boomen wegens baare boogte niet te beklimmen %Yns en men laatze dierbalven ongemoeit ftaan , dies bare vrug- ten meeft de vogels:en wilde Verkens teu prooye werden, zy hebben ook geen eigenaars, en men magze vryelykom- kappen, gelyk andere wout-boomen. ` Naam. Canarium Zephyrinum five Silveftre pri- Ti, om datze in de Wefter Mouffon bloeits en ryp «verd. „geen eA tamme zyn, gelyk in P d -— Als mede Canari Utan, dat is wilde Canary, de eerfte, om dat “er nog eem andere regte wilde is, op Amboins ‘Yar of Yal Halat; zon fil, om dat zyne bladeren en vruchten: kleinder zyn: dan an de tamme geflagten. — + ennen Dey ` Plaats.: Zy wa cben-op. dezelfde plaaizen daar de om, | ‘me, doch meer in 't gebergte , en van de wooningen der menfchen afgezondert , is acs ae Eilanden, daar Sea op bet booge land van Lontbor. =>; o - Gebruik. Deze vruchten, als gezegt ; werden in Am- “boina weinig ingezameld, daar men de tamme zoorte in meenigte beeft, boewelze fmaakelyker en harder van Jub- Jłantie zyn dan de groote, maar ze koften be veel wam ` moeiten, om op te kloppen , dat de binnenfte korrels ge- heel blyven. ` Het bout van de ftammen, dat men zeer regt en hoog kan vinden, is bequaam om*naften daar van te maken, hoewelze niet zeer-durabel zyn, en alsze gewelt lyden , kort afbreeken: Evenwel bebben onze Nation zig dikwils daar mede moeten behelpen, en dierbalven deze ma[lem van Amboina voor Bataviaas Timmer. werf ontbooden. Het bout van de breede vlerken aan den fioel werd tot dezelffte werken gebruikt, als boven gezegt, waar toe E bequaamer is. E d Anno 1669. is my van Xulabeffi gebragt een wit, week, en vers bers, zeer gelyk de witte Dammar, die men wan de oude wilde Canary-boomen bekomt , maar vet- ter, t nootjen daar van was fcbaars een lidt van een vinger lank. Zy was driezydig ; doch de derde zyde was veel fmalder dan de twee andere, en wegens zyne dikke . Jchaal en kleine beeft werd bet niet gegeeten, De bladeren zouden gelyk zjn die van de voorgaande Canary, doch wat kleinder de ftam beeft ook eenige vlerken adn 't. on- derfte. Zy waffchen in "t booge gebergte van dat Eiland. Het bers vergaderenze aldaar weinig , en gebruiken bet tot toortzen , gelyk andere Dammar , boewelze vry wat Jlerker van reuk valt, Tot onderfcbeid vande bovenftaan- de mag menze noemen Xulaafche Canari Dammar, in 't Latyn Refina Canarina de Xulabeffi. : Het Canary-bout is niet alleen dienftig tot maften, maar ook tot fchryn-werk , om kiften van te maaken, rysy 't laat zig glad werken, en gelykt zeer ons Beuken- out. P Van deze zoorte fcbynt te zyn de boom in € mar chen- arat, dat is Wefter Cana» ~ ge noemen.’tsook Canary Kits- 3 - - 75 Lag M AMM WAM 74 J. ZH / f : , A Z "NA : ES Tm GE N cm WSS TRAN Lom CZ. III Boek. U. Hoofif. Cana vocata, forma & crefcendi modo fimillima Ca- nario parvi-folio , fed ejus folia funt etiam minora, ejusque fruétus funt oblongo-acuti, nucesque fünt tri- gone, ab utraque parte acuminate , in tres quoque cel- lulas divife , in quibus tres angufti continentur nuclei. Hzc autem Sinenfis Cana in meo plantata horto, ex foliorum forma exhibebat non effe Canarii fpeciem, fed ex genere Pruni Cerei, in Europa fatis noti, de quo in Anétuarii Capite quinto plura vide. Ha Canarii arbores in Cerama aliisque majoribus infulis crefcentes tam copiofam exhibent refinam , ut in magnis fruftis conisque ex truncis dependeat , im- mo ex ipfis craffioribus ramis, fed tum arbores ve- tuftifimae funt, nec ab hominibus vexate: Refina hzc primo alba eft, liquida, & vifcofa , dein flavefcit, , & indurefcit inftar cere, fed non ita gravis ingrati- que odoris eft quam junioris arboris vel Canarii do- meftici , fed fubftantia , colore, & odore adeo fimilis eft Gummi Elemi, ut pro eo haberetur, & quis fcit, an non ezdem fint arbores: Quod determinari poffet, fi nobis fpecies zyk ot iftius arboris effet nota, ex qua Gummi illud Elemi fluit. — Dicitur Gummi Elemi refina effe Olez JEthiopicz , fed alii putant ex Cedri fpecie profluere , alii vero dicunt incognitam effe huc usque arborem : Haud male hallucinari quis poffet , fructus iftius arboris parvos oblongosque effe Canarios , quos peregrini pro Olivis habuerunt, quibus femi-maturi Canarii fimillimi funt, ficque merito & cum ratione noftra Canarina Dam- mara Indicum vel Amboinenfe Elemi effet , uti & mihi notum eft , ' Chirurgos quosdam hacce Canari- na Dammara defectu Elemi ad Emplaftra tempora- dia ufos fuiffe, qua temporibus applicantur ad Ca- | tharros revellendos. Liquefeci iftam Canarinam Dam- maram, ut a fordibus depuraretur , atque ex ea pla- centas formavi, que femi-pellucida eránt, ex flavo ad ruffum vel allide rubentem accedentes colorem, odoremque habebant jucundiorem cruda, fed facilli- me ac minutiffime frangentes, & inftar vitri fplenden- tes. In vafe vel olla fervandz funt feparatim , alio- uin odorem fuum fortiffimum & penetrantiffimum aliis inbuit rebus hzc refina, quz ipfi adjacent , quique nun- quam abit. ; ju - Ex hifce patet abfurda illa fententia , qum quidam fovent, cenfentes Ambram albam feu Sperma Ceti in Mafia, que in hifce Orientalibus infulis mari inna- tat, nihil aliud effe nifi talem Canarinam Dammaram, quz cafu in mare abrepta cum arena, lapillis, conchis- que mixta in hoc Sperma Ceti degeneraret , fi vero quis modo attendat ad febaceum Spermatis Ceti odo- rem,& ad refinofum illum Dammarz Canarinz,qui nun- ` quam perit, quamdiu etiam in aqua volvitur marina acile dignofcet , res effe diverfa originis. - Tabula Quadragefima Oclava Ramum exhibet Canarii Zephyrint, quod Canarium. filvefire primum , feu Canary Barat vocatur , ubi in cjus fuperiore parte corymbi floriferi & frugiferi apparent. POBSERVATIO: Arbor, que Gummi Elemi fundit, eft illa, que a Rayo in bife. pl. p. 1546 vocatur Arbor Bralilientis , Gummi Elemi fun- dens , foliis pinnatis , flofculis verticillatis, fru&u Olive figura & magnitudine, quz Icicariba a Pifone & ejus Gummi Icica vocatur Pag. 122 edit, 1658. cujus vero florum ortus a noftra differt figura, foliatura autem melius refpondet, ut & illius, que Elemifera Curaffavica arbor ab Herman. in Parad. Bat. Pr. p. 332 exhibetur, cujus figura occurrit in P/uk». Phyt. Tab. 173. Fig. 5. Eft & arbor in Zeylana frequens que Kz- kuriagbaba odorata , ex qua fluit Gummi Elemi, vocatur Her- man. in Muf. Zeyl, pag. 52. que in Thef: Zeyl. pE 28, re- cenfetur, cum qua forte convenit Pæzou H. Malab. part. 4. Tab. 15. ubi & in notis alie arbores Gummi Eemi fundentes commemorantur , cujus generis & aliam quoque exhibet Plukz, in Phys, Tab. 117. Fig. 4. ita ut variæ fint arbores, quee hoc Gummi fundant, quarum & alias collegit Sam, Dale in Phar- mac. pag, 337. Valent, biftor. fimpl reform. p. 258. & Herm. im Mat. Med. p. 207. dicit colligi ex arbore Indica prunifera, Tom. II. | In AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 53 Jcbende Cana genaamt , van gedaante en wasdom de klein- bladige Canary gants gelyk, doch de bladeren zyn nog al kleinder > de vruchten zyn-lankwerpig-fmal , zo mede de nootjens driekantig , achter en vooren fpits, binnen mede im arie celletjes verdeelt, en daar in drie Jmalle “beeftjes. Doch deze Sinee[Je Cana in mynen Thuin geplant , be- toonde aan forme der bladeren, datze geen Canaris ZYN y maar uit bet geflagt van Prunum Cereum of geelê prui- mens in Europa genoeg bekent , waar van ziet meer in. myn Aućt. cap. 5. . - : Dit flag van Canary-boomen op Ceram ; en andere groote Eilanden «va(fcbende , geeft o overvloedige bars, dat- ze met groote klonteren en keegels aan den ftam bangt ; ja zelfs aan de dikke takken ; maar als'dan moeten de boo- men zeer oud zyn, en van menfchen ongemoeid blyven. Dit bars is eerft wit, vloeyend , ep. kleverig , daar na werd bet geelachtig en bard , als was; niet x0 wreet en onaangenaam van reuk, als dat van de jonge boom of tamme Canary, maar komt aan fubftantie; coleur , en reuk bet Gummi Elemi zo na by ; dat men bet daar voor zoude aanzien , en wie weet, of bet niet eenderlei boomen zyn; Zo ons de gedaante van dien FEthiopifchen boom bekent ` was, waar van bet Gummi Elemi komt: Men zegt wel, dat Gummi Elemi -een bers zy van den FEthiopifchen Olyf-boom ; hoewel "€ andere bouden voor een zoorte van den Ceder:boom , andere voor een on- bekenden boom uit die Landen. Men zoude niet qualyk konnen gi[Jem , dat die vruchten. van-dien boom kleine lankwerpige Canaris zyn, dewelke de vreemdelingen voor ‘Olyven bebben aangezien , daar de balf-rype Canaris vry wat na gelyken, en zo zoude men met reden onze voor- noemde Canary: Dammar voor een Ooft-Indifch òf Amboins Elemi mogen bouden , gelyk ik ook weet, dat zommige Chirurgyns deze Canary-Dammar by gebrek van Elemi tot fwarte booft-pleifters gebruikt bebben; die men aan't hooft draagt, om de Catbarren uit te trekken: Ik beb de woorfchreven Dammar-Canary ook fmelten laten ; om van de vuiligheid te zuiveren, en dan in koeken laten gieten, dewelke balf-dóorfchynende wierden ; uit den geelen nat ` roffe of ligt-roede trekkende , lieflyker van reuk dan ^t raauwe , maar zeer kort yu » en blinkende als glas. Men moetze in een doos of pot afzonderlyk bewa- Ten, want anders deeltze baren fterken reuk mede aan alle dingen ; daarze by leid , dieze ook nooit verlieft. — «Hier uit blykt bet abfurde gevoelen van zommige, die meenen „dat de witte Ambra of Sperma Ceti in Maf- fa, "t welk men in deze Oofterfche Eilanden de Zee ziet uitdryven, niet anders xy, dan een zulk Canary Dam- mar, bet welk by geval in Zee gevoert zynde, met zants Jłeen en fchulpjes vermengt sin dat Sperma Ceti veran- dert werde ,. maar als iemand flegts wil letten op den traan of ongelachtigen reuk van bet Sperma Ceti, en op den bersácbtigen van Dammar-Canary , die nôvit vergaat, boe lang bet ook in Zee-water rold , die zal licbtelyk kunnen afneemen ; dat bet dingen van vér/cheiden 0or/pronk zyn. De Acht-en-veertig fle Plaat Vertoont eén Tak van het Canarium Zephyrinum , ofte dé eerfte wilde Canary-Boom , die Canary Barat genaamt weit, met zyn bloem en vruchtdragende troffen. AANMERKINGE. De Boom, die het Gom Elemi geeft „is eigentlyk die geene, die van Ray in zyn bifłorie der planten p. 1546 genaamt wert Arbor Brafilienfis Gummi Elemi fundens , foliis pinnatis, flofcu= lis verticillatis, fruétu Olive figura & Magnitudine , welke is de Icicariba van Pifo in zyn editie van 't jaar 1658. pag. 122. welkers bloemen dog van onze figuur verfchillen in bun oor- fpronk . dog dé bladen komen meer overeen; als mede van die geene, die de Elemifera Curaffavica arbor genaamt wert van Herman in zyn Par. Bat. Pr. p. 332. welkefs figuur ge- vonden wert by Plukm. in zyn Phytogr. Tab. 193, Fig. 5. Daar is ook een Boom in Ceylon gfoeiende ; die de Ke aghaba odorata genaamt wert, ex qua Gummi Elemi fluit van Her- man in zyn Muf: Zeyl. pags 28. welke in myn Thef: Zeyl. p. 52. aangehaalt wert, en mogelyk overeenkomt met de Poenou van de Hortus Malab. in het 4de deel Tab. 15. befchreven en verbeelt , alwaar in de aántekening op p. 35 meer andere boo- men „die dit Gom geven, vermeldt werden , van welke zoort ook Plukn. in zyn Phytogr. Tab. 117. Fig. 4. een vertoont. Zo dat "er verfcheide boomen zyn;die het Gummi Elemi geven; waar van nog meer anderen vergadert heeft S. Dale in zyn’ Pharmac, pag. 331. Valent. in zyn biftor. fimpl. reform. p. 258. en Herman. in zyn Mater. Medica pag. 107 zegt; dat ze ver zamelt wert uit een Ooft Indifche Pruim-dragende ua V n 54 HERBARII AMBOINENSIS In Autlnarii capite quinto fequenti defcribitur modo Canarium Sinenfe feu Cana. Rbor hec Sinenfis mixtam videtur habere for- e mam Canarii & Pruni Cerei, unde & obiter ip- fam defcripfi in Herbarii libr. 3. cap. 2. ad Ca- narium Zepbyrinum , hic autem ejus hiftoriam latius deducam, prout eam obfervavi in horto meo vege- tam , & productam ex feminali officulo ex Sina delato. -Intra annum ultra hominis altitudinem excrefcebat trunco erecto , cujus füperior pars erat lanuginofa , ut & rami ejus laterales, in quibus tria quatuorve fo- liorum paria oppofita cum inpari locantur, uti veri Canarii folia, queque fuperiora erant, fex feptemve me longa erant, inferiora vero quatuor & binos ata pollices, in adultioribus vero & vetuftis arbori- bus audivi multo effe minora, horum ore funt zqua- les & integra, in teneris vero ac junioribus foliis te- nuiffime dentate erant, cujus & yeftigium in fuperio- re fubfequentium parte apparebat: Ad partem infi- mam funt latiffima hzc folia, inque apicem acutum definunt , qua brevibus infident petiolis : Nervus medius ab utraque protuberat parte, qui dividitur in majoribus in duodecim, in minoribus in feptem vel octo coftas finuofas , contritorum horum foliorum odor eft refinofus, maximeque ad Canarinum acce- dit: Flores me hactenus latent. Fructus vero funt oblongi, ab utraque acuminati parte inftar Prunorum cereorum , nux interna optime refert oblongum fil- veftre Canarium, quod Nanary vocatur , ab utraque nempe parte acuminata & trigona , in tres quoque cellulas divifa, in quibus tres angufti locantur nuclei. Hujus tres numerantur fpecies. Prima dicitur Tsja- cana, quum fructus ejus fit lignofus , quique maximus eft, & officula maxima habet vulgari Canario fimilia, cujus defcriptio data eft.. Secunda vocatur fimplici- ter Cana, cujus fructus referunt Canarium trigonum, odoratum, ab utraque vero parte funt acuminati in- Dar officulorum Pruni cerei. Tertia & minima fpe- cies nominatur Tengio-Cena h. e. Cana Garant Ilacea, quum ejus officula formam gerant Caryop Motum. optimique fint faporis: Omnes autem hz tres fpecies in altas & erectas excrefcunt arbores, ex corticibus truncorum hinc inde quoque exfudat Gummi nigrum, fed rarum, quod: durum eft & concrefcit, carboni- busque inpofitum haud injucundum prebet odorem. omen. Latine Canarium Sinen/e , vulgo Sinees Cana. Locus. Crefcit autem in Sina , Tunquin , & Cocbin- China. Ufus. In Sina ejus fructus ufurpantur zque crudi ad tragemata aliosque cibos, uti hic Canarii fructus ad- hibentur, ac muria conditi, qui in has fepe transfe- runtur regiones, quodque mirabile eft, Sinenfes his utuntur ad fitim exftinguendam , quum itinera infti- tuant, licet quam maxime falfi fint cum parva aufte- ritate, omnes autem hz tres fpecies adhibentur tam ad fetcula, quam quod fole edantur, Sinenfes enim hofce fructus tanquam alimentofum habent valdeque nutrientem cibum: inepti autem funt ad Oleum ex- . primendum. In prime fpeciei nucleis feulptores fuam exercent ar- tem , qui enim plurima ipfis infculpit hominum ca- pita, palmam accipit, talemque fervo nucleum , in uo octodecim diftinéte apparent atque notatz funt * facies. CAPUT Liber III. cap. TI. In her sde Hoofiftuk van bet Auctuarium vint men op de volgende wyze befchreven De Sineejje Canary-Boom. Ezen Sinee[Jen boom fchynt een gemengd fatzoen te D zyn van ’t Canarium en Prunum Cereum, wes- balven ik bem ‘ook ten deele befchreeven beb in myn Kruydboek lib.3. cap.2. onder °t Canarium Zephyrinum, doch bier zal ik zyn Hiftorie wat uitvoerlyker Dellen. zo als by zig vertoond heeft in mynen Thuin, gewaffen van een gedroogde korrel uit Sina gebragt. Hy {choot bin- nen een jaar — dan een man op met een regt ftammet- „Je wiens bovenjie deel wolachtig was , gelyk ook de zyde- takken. Aan dezelve ftaan 3. en 4. paar bladen regttegens malkander „met een voor uit alleen, gelyk de Canary bla- deren; de voorfte aan de ryskens van dezen boom, 2yn6. en 7. duimen lank de acbter[le 4. en 2. breed , doch aan de oude boomen werfta ik, datze veel kleinder zyn. Hare kanten zyn effen , doch aan de eerfte uitkomende blaadjes waarenze fyn getandt., waarom men nog de voeiftappen aan 't va deel der volgende bekennen kon. Omtrent bet achterfie zynze op *t breedft „en eindigen in een lange Spits, fraande op korte voetjes. De middel-zenuwe puilt boven en onder uit, verdeelt zig aan de groote in 12., aan de kleine in zeven of acht ribbekens , die bogtig lopen; de reuk aan de gevreevene is bersacbtig , en trekt merk- byk na de Canary reuk: Het bloeizel is my nog onbekend. e vruchten zyn lankwerpig , achter en vooren toege/pitft gelyk de geele Pruimen , bet binnenfte nootjen gelykt beft na een lankwerpige wilde Canary , die men Nanary noemd , te weeten , achter en vooren [pits s` en driekantig, binnen mede in 3. celletjes verdeelt , en daar in 3. fmalle beeftkens. SSE Men beeft "er drie zoorten van: De ere is genaamt Tsjacana , om dat bet grof is als bout, zyndedegrootfte van cce aen Kg See Ki Se waar na de befchryving t 15. Detawveede biet flegts Cana , welkers we gelyken «ons Canarium Trigo. num Odoratum , doch aan beide einden We bie galyk de korrels van voornoemde geele Pruimen. De derde en Zem biet Tengio Cana, dat is Garyoffel-Cana, om dat bet van binnen kleine korrels beeft als Kruit-nagelen, bet befte van fimaak, alle drie werden booge en regte boo- men, uit de fchor(Je des flams faveet bier em daar, doch Jpaarzaamlyk een fwart Gom , ’t welk bard opdroogt s op . kolen gelegt niet onlieflyk van reuk. Naam. Jn ’t. Latyn Canarium Sinenfe, in ^t gemeen Sinees Cana. oT Zy walchen in Sina, Tunquin , en Cochin ina. Gebruik. Im Sina werden de vruchten gebruikt zo wel raauw tot Banquet-werk , em verfcheide koeken, gelyk men bier met de Canaris doet, als ook ingepeekelt', dewel- ke men zomtyds in deze Landen vervoerd, en bet welk wonder is, de Sineezen gebruiken ze om den dorft te ver- Jlaan: alsze ryzen, hoewelze uittermatem zout zyn y met een kleine wrangigbeid , alle drie werdenze zo wel gebruikt tot toefpys als alleen om te eeten , want de Sineezen bouden- ze voor een voedzame koft. Om Oly daar van te-maken 'zynze onbruikbaar. Aan de korrels. van de eerjte zoorte willen de Beeld- ` bouwers baare kon[b betonen, want die de-meefte koppen daar op fnyden kan, wint den prys. Ik beb een zulken korrel waar op 18. volkome aangezigten te kennen zyn. ` III. III Boek. UI. Hof AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 155 CAPUT TERTIUM Canarium Silveftre alterum , five Na- narium Nanary. [JEc proprie filveftris Canarii fpecies eft, trunci magnitudine binis prioribus cedens , quique non alor eft, quam ut homo illum ampleéti ul- nis poffit , inferiorque ejus pars paucis parvisque con- ftat alis, nec cinereus eft hic truncus uti preeceden: tium , fed obfcure viridis, vel nigricańs - cortex eft: Coma quoque anguftior eft & acutior, rami ra- riores , plurimis inftruêti fragilibus & nodofis ramu- lis, ex quibus raches excrefcunt breviores qüam in antecedentibus , geruntque ad. fuum ortum binas fqua- mas auriculatas, inque rachibus bina, terna, quater- nave tantum foliorum paria oppofita funt uno inpari extremo; folia minora funt quam in Canario Barat ,a quatüor ad feptem pollices lónga, binos binosque cum dimidio lata, ab utraque vero parte magis acu- minata quam in prióribús &c. fuperius longo apice do- nata, fcabra quoque & obfcure viridia cum nervo in- termedio flavefcente , coftisque lateralibus parallelis ; quarum quzdam funt oppofite, quadam vero alter- nate. „Flores precedentibus fimiles funt, fed plerumque mihorĘs > nec.ita fniendeBtas.n nas omdoen. Fructus rari ac folitarii fere dependent ex longis li- gnofisque pedunculis , nori tantüm ifi ramorum extre- mo, fed-etiam-ad horum ortum ex craffioribus ramis. Fruétus ipfi formam gerunt majorum Myrobolano- rum, fuperiore parte latiores, inferiore magis angu- ftati, ex oblongo rotundi nec trigoni,. plano pericar- pio contenti, ‘cui diutius janćti manent, quam ceete- ri Canarii fructus, primo virides „dein lividi, ac de- mum nigri , fed non ita glabri & politi ac preceden- tes, fed rugofiores , cinereisque maculis notati: Nux vero eít oblonga, binos transverfales digitos longa, minorem circiter digitum lata, ab utraque acumina- ta parte, plurimum rotunda ; vel paululum trigona, prope pedunculum anguftiffima , Pim magis- fufca, quam vulgaris, alteram quoque habet fpeciem uti re- iqua: Canaria, brevem nempe & rotundam , transver- falem vix pollicem longam , pauloque craffiorem pre- cedente, ex rotundo angulofam, tribus, quatuor, & fex angulis fepe protuberantem. Nuces he tres femper gerunt cellulas, raro quatuof, funtque rotundiores, quam in vulgar Canario , fin- gula autem harum repleta eft angufto oblongoque nu- cleo, tenuiffima pellicula fufca obdućto, ejus autem fubftantia interna eft alba, dulcis faporis, uti reliqui Canarii fructus, vel etiam ad Catappos accedentis , ficcaque & oleofa. T | . Hz nuces non aperiuntur contufione lapidum uti relique, quum nimis aréte & copiofe replete fint, omnes enim nuclei contufione frangerentur , fed trans- verfaliter cultro ceforio diffecantur , nucleique bina fegmenta ab utraque parte incurva acu vel hamulo ex- trahuntur , fed magis ex dele€tamento quam neceffitate. Ex hifce truncis duplex colligitur refina , ex fupe- riore enim truncorum parte ficca , alba , & fragilis ex- ftillat refina, inpurz calci vel Caphurz fimilis, de- bilis odoris nec magna copia, unde vix colligitur. In- ferior autem trunci pars majorem exhibet quantita- tem „fed neque magna copia, eftque nigricans , liqui- da, non autem vifcofa, fed fragilis, nec unquam ità indurefcit, ac alia Dammara, plurimum mixta cum corticis fordibus vel & ipfius terre. | Refina hzc fimilis fere eft ac forte cotigenera fpe- cies Occidentalis Caranne , quoad fubftantiam & odo- rem , Caranna autem carbonibus inpofita jucundiorem fpirat odorém , cum Amboinenfis magis ad Canarinum accedat. Anni tempus. Hujus fructus in Amboina maturefcurit fub initium pluvioforum menfium , Majo nempe , Sep- tembri autem fub arbore quoque prolapfi colliguntur, ita ut hon certum videantur obfervare anni tempus. „Nomen. Latine Canarium- Silveftre alterum & Cana- rium Montanum & Nanarium: Malaice Canari Utan. Amboinice Nanari. In Hoeamohela aliisque vicinis Tom. 11. in- JIL-H- QC ERE T S AIL. De tweede wilde Canary-Boom. It is eigentlyk de wilde Canary , aan grootte van flam D de beide voorgaande Canaris ido! als mi dikker is dan effen een man omvatten kan , beneeden met weinige en kleine vlerken, niet witachtig als de voo- Tige, maar vuil-groen, of fwartachtig van fcbor[fe, de kruin is ook fmalder en fpitzer, de takken weiniger , met veele breekzame en knopachtige takjes bezet, daar aan de ryskens flaan korter dan aan de voorige, bebbende by ba: ren obt/pronk twee gebaarde febubben, en maar 2. 3. en 4. paar bladeren regt tegen malkander over , met een voor- uit alleen, de bladeren zyn nog kleinder dan aan ’t voori- ge Canary Barat, van vier tot zeven: duimen lank, twee en twee en een balf breed., achter en vooren meer toege: Jcberpt dan de voorgaande ESc. met een lange fpitze voor uit, mede ftyf en fwart-groen , met een geele middel-zei nuwe ¿en evenwydige dwers-ribben ; zommige regt; zommi= ge overbanis tegen malkander ftaande. Geer qt. Bloęizel is als aan de voorgaande, doch doorgaans kleinder „en glimt zo niets 4, |... e vruchten bangen ydel en weinig by malkander , aan lange houtachtige fieelen, niet alleen aan "t uiterfte der takjes 5 maar ook uit derzelver oorfpronk ,.by de. dikkere takken voortkomende. De vruchten zelfs bebben de ge- daante van groote Myrobolanen „te weten vooren breetft, . en achter by den fteel fmalder ,- lankwerpig-rond ; en niet driekantig , in een vlak fchooteltje ftaande., -daar- aan- . ze langer vaft bout , dan andere Canaris , eerftelyk mede groen y daarna loodverwig , ten laatften favart-, doch zo glad en d niet als de voorige , maar ruiger , die met graauwer plekken zyn. ‘Het nootje is lankwerpig , twee dwers-vingers lank, fchaars een pink dik, achter en vo- ren. toege IN , meeft rond, of een weinig driekantig , en by den fleel op "t Jeberbfle , bruinder dan. de gemeene, zy bebben mede baar tweede geflagt , als andere Canaris, te weten, de korte ronde zynde pas een duim-breet lank, en wat dikker dan "t voorgaande , uit den ronden wat bog- Rig , met 3. 4. en 6. uitficekende ruggen. De Nootjeńś bebben van binnen. altyd drie kamertjes, en zelden vier , die ronder zyn dan in de gemeent Cana- ris, en een ieder is digt witgevult met een fmalle lankwer- pige beeft , buiten met cen Beer dun en bruin vliesken be- kleedt, binnen met een wit merg , zoet van fmaak, als andere Canáris, of de Catappan wat bykomende , droog, zynde mede Olyachtig. Deze Nooten klopt men niet op met fteenen als andere, om datze te digt uitgevult Zyn, en alle de beéften in 't Jlaan bryzelen , maar men kaptze dwers door met een Houw-mes , én de ftukken van de beeftjes) baalt men ter aveder-zyden uit met een krommme fpelde of baakjen ; dog meer uit plaizier , dan uit nuttigheid. Uit deze ftammen beeft men tweederlei bers , want uit de bovenfte [lam druipt een droog, wit en bryzelig bers, wuilen kalk of Campber gelyk, flap van reuk, en zeer weinig , daarom 't niet vergadert werd; De e druipt wat meer , doch mede in geen quantiteit; *t zelde is fwartachtig, week, doch niet kleverig , maar brokke- lig, én nooit zo bard werdende als andere Dammar , mees- tendeel vermengt met de vuiligbeid van de fchorfJe of den rond. Dit bers is Bin gelyk, en miffchien een medezoorte van de Weft-Indifcbe Caranna, aan fubftantie en reuk, doch de Caranna is op de koolen wat ef vier, daar de * Amboinjche nog fterker na Canary riekt. Sayfoen. Zy werden rp in Ambbina met bet begin van de regem: Miss in Mays doch men vindze ook in Sép- tember onder de boomen leggen s zo datze fchynen geen be- flendig Sayfoeń te bouden. Naam. 1% ’t Latyn Canariümi Silveftre alterúm , én ` Canarium Montanum & Nanarium , op Maleyts Ca- nari Utan; ep Amboins Nanari, Op Hoeamobel, ende Va | - 56 HERBARII AMBOINENSIS infulis vocatur Yanele h. e. Canari Lain, acfi fpurium Canarium dicerent. = Locus. Non occurrunt circa hominum ædes vel in ipforum hortis, fed in montibus grefcunt remotis, altisque filvis, inque omnibus infulis Amboinenfibus inveniuntur, & notz funt ha arbores. Ufus. Fru&us hi ab hominibus non eftimantur, quum nimis magno conftent labore , ut aperiantur , & ut nucleus eruatur , qui infuper adeo pufillus eft. Ex de- leftamento tantum eduntur , fi in filvis inveniantur ac forte fortuna fefe obferant , reliqua portio apris in- fervit, qui hofce fructus admodum expetunt ob nu- cleorum dulcedinem. Quidam hos colligunt fructus, quibus fues faginant domi. "e Nigra Dammara feu refina ex inferiore trunci parte ne, Dammar Itam Cring dicta, h. e. Dammara nigra friabilis, ubi magna invenitur & colligi poteft co- pia, facibus infervit, five fola, five aliis Dammaris nigris, mixta , quum melius etiam flammam concipiat, licet jucundiorem {piret odorem vulgari Dammara nigra. : 1 E i Trung malis quoque inferviunt , uti aliorum Cana- riorum, fed non ita frequenter , quum rarius inve- niantur „ac difficile fit illos ex remotis altisque petere montibus. Ae "Tabula Quadragefima Nona Ramum exhibet Caxarii filveftris fecundi , quod Nanarium yocatur, ubi Litt, A A. officula ejus feminalia denotant. RA SE EM A TIO Canarii fpecies a Valent. in Amboina defcript. pag. 2123 recenfehtur. KSE | Liber VIL. cap. TII. byleggende Eilanden Yanele, dat is Canari Lain, als gäe baftaart Canary zeiden. — Plaats. Zy waffchen niet omtrent de woningen der menfchen , of in bare Thuinen, maar in 't afgelegene ge- bergte, en booge bo[Jcben , en zyn bekent in alle Amboin-. Jehe Eilanden: . Gebruik. Deze vruchten werden van de men/cben niet geacht , om datze te veel moeiten koften om op te klopper „en de beeft daar uit te balen, daar dan nog zo weinig aan . “is. Alléenlyk werdenze zomtyds tot plaizier gegeeten ,, als men in ^t Bofcb is, en by geval onder deze boomen komt. De reft word voor de wilde Verkens gelaten , die daar zeer graag na zyn, om de zoetigheid der korrels. . Zomig vergaderenze , en meften de Swynen t'buis daar mede. — . | c AB De fwarte Dammar uit den onderften [Lam druipende. Dammar Itam Cring, dat is Dammara nigra friabilis’ genaamt, daar menze in meenigte bebben kan, wert tot toorzen gebruikt , * zy alleen , of met andere fwarte Dam- mar gemengt , wanneerze ook beter brant, boewelze veel lieflyker van reuk is dan de gemeene fwarte. : _ De ftammen werden mede tot maften gebruikt, gelyk de voorgaande Canary, doch zo veel niet, om datze weini- ger te vinden, en moeyelyker uit bet gebergte te balen De negen-en-veertig fte Plaat Vertoont een Tak van het tweede wilde Canari, die Nies genaamt wert; alwaar de Lett, AA, deszelfs Zaat-kems . verbeelden, iG * AANMERKINGE. _ De zoorten van de Canaries werden van Valentyn in de befchryving van Ambon op pag. 212 vermeldt. … ent wid hA ii t£. 4 “CAPUT QUARTUM. Canarium Odoriferum. Camacoan. Icet omnes Canarii fpecies odoriferam exfudent refinam vel lachtymas, huic tamen proprie odo- rifere cognominationem tribuere volui, quum ejus refina, ac precipue lachryma inter omnes Ca- narii fpecies jucundiffimi fit odoris. Silveftris penitus ac rara Canarii fpecies eft, que raro occurrit , nec nifi hinc inde una alteravegnvenitur arbor in monti- bus filveftribus. Hec fpecies plurimas habet varietates , quas ad bi- z has reducam fpecies, glabram nempe & rugo- Primo itaque. Canarium Odoriferum leve, Belgice gladde of witte Canacoan , multo altiorem & majorem gerit truncum quam proxime antecedens , qui tam craffus. eft, ut duo vix viri illum ulnis amplecti pof: fint, cujus cortex eft gilvus, feu fquallide albicans, laber, fed quibusdam punétis notatus , unde rugo- us apparet. Ejus rami funt nodofi, fragilesque, in- que fuperiorem . partem fubito terminantur , in his raches foliofe , maxime vero ad eorum finem locan- tur, arcte & inordinate fibi junte, fingula autem ad fuum ortum geniculum gerunt , unde flexiliores funt re- liquis Canarii ramis: Sed fquamze ille auriculata non adfunt, quz in aliis Canarii fpeciebus obfervantur. Folia formam habent Canarii Barat, fed funt bre- viora & latiora, ab inferiore -parte latiffima „ fenfim- > acuminata, venis quoque flavis Kë glabra, firma, intenfe viridia, maculisque plurimum notata, inferiora autem femper breviffima funt , fex , feptem, & novem digitos transverfales longa, tres quatuorve lata: Sex, feptem , & octo fepe paria in una inve- niuntur rachi oppofita, cum extremo inpari. Hujus ice varietas eft, quz non ultra tria qua- tuorve foliorum paria in una rachi gerit, quz funt paulo magis Solange quam precedentis, a quinque ad novem pollices longa, tresque lata: Utraque au- tem gerit vulgarem Canarii characterem , quod raches nempe ad primum fecundumque foliorum par geni- culatz à Led de De Ruikende Canari- Boom, . d "XS BESSY” E. = Oewel alle Canary zoorten een riekent bers of traan uitgeven , zo beb ik echter deze eigentlyke den naam van welriekende willen geven, om dat zyn bers , en inzonderbeid de traan, onder alle Canaris de lieflykfte ` van reuk is.. Het is mede een gants wilde en raare zoor- te van Canaris , zelden te winden , en niet meer dan bier en daar een boom in "t woefte gebergte. ES Dit geflagt beeft verfebeiden veranderingen, dewelke ik onder deze twee zoorten brenge:, pies de gladde , de tweede de ruige. i ER Eerftelyk Canarium Odoriferum Leve , in " Duits gladde of witte Canacoan , gewint een «eel hooger en grooter ftam dan de naaftooorgaande , xo dik dat bem dikmaals twee mannen omvademen moeten, met een vuil- witte of vaale fcborfJe , effen, doch met zommige punten bezet , die haar wat ruig maaken. De takken zyn knoef- tig , breeken kort af, en loopen aan baar voorfte eind ook Jcbielyk toe. Hier aan ftaan de telgen of blad-dragende ryskens , omtrent baar uitterfte, digt achter malkander , en zonder order , bebbende ieder by zyn oorfpronk een knietjen, waar door zy buigzamer zyn dan andere Cana- ry takskens: doch bebben geenzints de ooren of fchubben » dewelke men aan andere Geen zoorten ziet. . De bladeren gelyken na die van Canari Barat, doch zyn korter en breeder, achter breetft, en allenskens toe- efpitft „ook met geele ribben doortogen , glad, ftyf, en oog-groen, meeft met fproeten of Plakken bezet, 6. 7: en 9. dwers vingers lank’, 3. en 4. breet , zynde de acb- terfte altyd de kortfles zy ftaan met 6. 7. en 8. paaren aan een Tysken tegens malkander , met een voor wit alleen. ` Men vind een verandering van deze zoorte, daar niet meer dan drie en vier paar bladeren aan een rysken ftaan, en zyn wat lankwerpiger dan de voorgaande, te weten, van vyf tot negen duimen lank, en drie breet, ook beb- ben zy beide bet gemeene kenteeken van alle Canaris, te wetens dat de ryskens by bet eerfte en tweede paar 3 | Ai SESS NN N III Boek. IV. Daat AMBOINSCHE KRUYDBOEK, culatz fint: Inter hafce raches ex ramisprogerminant alii breves pedunculi, qui in racemis fimplicibus ca- itula gerunt viridia, quz fefe in flores aperiunt , qui unt irregulares ex tribus brevibus craflisque petalis conftrućti. . Racemi hi floriferi non tantum in ramo-. sam fummo, more vulgaris Canarii, fed etiam inter & fub foliis progerminant. - Fructus fimilis.eft rotundo filveftri Canario , vel. paulo magis rotundus eft, in conum. itidem definens & trigonus , externe ex nigro viridis, rugofus, & fu- fco maculatus colore. conditur magnitudine parvi filveftris. Canarii, rotun- da, trigona, & fuperna parte plana , apice obtufo , hu- jus latera feu fegmenta non funt qualia , fed rugofa, verruculis quafi feu characteribus certis notata , inftar decorticate Nucis Juglandis, Ejus putamen. eft. du- rum, craflum, in tres cellulas divifum , in quibus u- nus alterve locatur nucleus , faporis inftar reliquorum Canariorum, é s GERE: da > Quidam autem fructus oblongi funt, nec characte- ribus iftis notati , fed ftriati funt; feu rugofi , quales. Leytimorenfes obfervantur. x trunco duplex colligitur lachryma & refina , qua enim ex fumma-ejus parte ramisque exfudat, eft al- bicans , ficca ,.& fragilis , accedens quodammodo ad Dammaram Selan , quam Amboinenfes quidam inperiti, putant effe, maxima autem in eo confiftit differentia, quod Dammara Selan inter dentes ftrideat , & in pul- verem friabilis fit, omnes vero. Camacoan fpecies. in- ter manducandum mollefcant inftar Thuris, Ex in- feriore trunci parte lachryma exftillat ex ruffo , flavo, & nigro mixta colore „ inftar vulgaris Terebinthine,. fique comprimatur, tenue exfudat Oleum. odoratum, . & jucundum, fed non forte, in una vero arbore pe-. netrantius eft quam in altera, optimamque lachry- mam fundunt tales arbores ane in ventofis collibus folique D reper locate funt. In arboribus- & grumi inveniuntur Terebinthine noftrz. vel Colophaniz pållidæ fimiles, fed odore fere: deftituta funt. - Alterum Canarium Odoriferum birfutum feu Cama-. coam rugofum-ramos gerit craffos , nodofos, obtufe de- finentes, qui paucis conftant firmis rachibus ,. calamo. craffioribus, inzqualibus, angulofis, feu inferne ro- tundis, fuperhe acuminatis, ad ortum amplum & flexi- le geniculum gerentibus, in quibus oéto decemve fo- liorum paria locantur; in quibusdam inpari extremo, ad quintum vero vel fextum par geniculum itidem occurrit, quod in binis inferioribus paribus plerum- due decidit; folia hzc a fex ad novem pollices longa unt, quatuor vel quinque digitos lata , brevibus craf- fisque infidentia parolis » funtque crafla, firma, & fi- nuofa, quorum fuperior pars rugofa eft inftar pilofe cutis Lamii pifcis, inferior autem pars lanuginofa eft &. flavefcens. - | RE „In Manipenfi fpecie folia hec funt pilofiora, magis- que pungentia , uti folia in variis arboribus forma , & magnitudine varia funt , que peculiarem hinc non conftituunt fpeciem. Ex foliorum alis racemus flo- rifer progerminat , palmam vel fpithamam longus, in- due - flores parvi ex capitulis conftantes. prioribus miles. ; vy Fructus in extenfis dependent racemis inftar Cana» riorum, digiti articulum circiter longi, pollicem craf- fi, fuperius acuminati, fi fint juniores, rugofi admo- dum: funt, pilisque pungentibus obfiti, qui cutis pruritum excitant, ex rotundo trigoni. Nuces in- terne funt majores quam Amboinenfium fructuum , eleganter infculpte & trigone. Putamen fub gluma exteriore videtur ex tribus agente compofitum,quo- rum fingulum latus ex uno formatur fegmento, quod in extrema fuperficie & protuberante angulo puncta feu characteres gerit. Interior fructus pars eft uti in ins fpecie. a acemi frugiferi ad ramulorum extremum proger- minant ex plurimis compofiti pedunculis , fructus au- tem ipfi ab utraque parte obtufi funt. Ex ejus trun- co gummi exftillat liquidum & mucofum , fi incidatur, rufum , & flavefcens , quod, fi comprimatur, Oleum exfudat , qm oleo incole capillos fuos inungunt, quum non tur in obfcure ruffam feu nigricantem refinam , que recens gratum fpirat odorem, ad Ambram EES e D Sub craflo putamine nux re: vetuftioribus. t vifcofum. Gummi hoc fenfim exficca- . 157 deren een knietjen of bogtjen bebben.. Tut ben deze rys- kens uit de takken komen voort andere korte fteelen, die. in ydele trosjes groene knopjes vertoonen, waar uit bet „bloeizel werd , zynde ongefatzoeneerde bloempjes , van drie ` korte en dikke blaadjes gemaakt; Deze bloeyende trosjes komen mia alleen aan et lik 7 Gig, na Dy "e nier van de gemeene Canaris, maar ook tufi aach, ter de R a E 10k EASIER a RAAST De vrucht is gelyk die van de ronde wilde Canaris, of wel zo ront, en [cbielyk toegefcherpt , ook wat driekantig, van buitenuit den groenen jwart , ruig , en met graauw bevlekt. Onder een dikke bolfler leid bet nootjen, van grootte als kleine wilde Canaris, regt ront, driekantig , en na vooren breed y met een flompe Jpitze. De zydenzyn ` niet effen, maar wat ruig , als meteenige wratjes of ca- raters uitgegraveert , gelyk cen gefchilde Ocker-noot. De P s ts bard, dik, en binnen in drie kamertjes ver- deelt, daar in twee a drie lankwerpige beeften eń, van fmaak als andere Canarise, = — Zommige vruchten zyn lankwerpiger , bebben niet veel verbevene Charaéters , maar veel meer geftreept of rim- pelig » gelyk meeft zyn die van Leitimor. it den flam heeft men taveederlei traan en bers „want. bet geene uit de bovenfte [Lam en takken komt , is witachtig, droog , en bryzelig , gelykende eenigzints na Dammar Se- lan, waar voor bet zommige onervarene Amboineexen bouden , doch bet Pao beftaat meeft daar in, dat de Dammar. Selan tuffchen de tanden rer, en tot flof bry- zelt , maar. alle de zoorten van Camacoan vallen in 'tknau-: wen leenig, als wierook. Uit den onderfte flam heeft men een gemengde traan van ros-geel , en favart, gelyk gemeene barpuis, en zo men daar op drukt, zo Jweeter een dun, Oly uit, aangenaam en welriekend , doch nie Jterk , maar im den eenen boom kragtiger dan in de andere, en geven wel de befte traan zodanige boomen ,. die op lug- tige beuvels, en wel ter Zonne fiaan. Aan de oude hoo- men. vind: men klontertjes onze barpuis, of bleeke Colo». fonie wel gelyk, doch die hebben weinig reuk meer, ` ii De tweede Canarium Odoriferum Hirfutum , of bet. ruige. Camacoan heeft dikke knoeftige takken , van vooren Stomp toelopende , met weinige fiyve ryskens rondom, dikker dan een fchaft , em oneven , hoekig , of onder rond; en boven met een Jcherpe rugge, by baar oorfpronk een ` breed en buigzaame knie , daar aan 8. a 10. paren blade- ren, aan zommige met een voor uit alleen, en by ’t yf- de of zesde paar ts mede een knietjes en de twee LR paren wallen gemeenelyk af , xy zyn van. zes tot: negen. duimen lank, vier en gu vingers breed, op ‘Korte dubie voetjes , dik , ftyf, en wat bochtig, de bovenfie zyde ruig, als een baye-vel, de onderfte zyde wolachtig , en aldaar geel-groen,: Pv he Aan 't Manipeeze geflagte zynze baairiger en fteekeli- ger » gelyk ook de bladeren aan diver/che boomen , in groot- te en gedaante van malkanderen wat verfchillen „ waar van echter geen byzondere zoorte te maken is. Uit den feboot der bladeren komt den bloeyenden tros woort , een band of {pan lank, en daar aan bet klein knopje van ’t bloeizel , gelyk aan "t voorige, De vruchten o aan uitgebreide troffen, als Ca- naris, fcbaars een lidt lang , en een duim dik , voren met een korte fpitze , alsze jong zyn zeer ruig , en met fteeke- lige en veele baairtjes bezet, die een jeuken op de buit maken, uit den ronden driezydig, De nootjens daar bin» nen zyn grooter dan van de Amboinfébe , aardig ge, raveert, en regt driekantig. De fcbaale onder de buitenfte bolfter „chynt uit drie CG t'zamen gezet te zyn, teder fłuk. cen zyde uitmakende, dewelke aan de buitenfie vlakte, en uitfteekende ribbe, puntjes of charatteren beeft. Het binnenfte is geftelt als boven, . De vruchtdragende troffen komen aan 't einde der tak- jens voort, gemaakt van veele fleelen, en de vruchten zyn achter en vooren ftomp. Uit dezen [lam druipt een weeke ro Gom, als men bem keept, donker-ros en geel, daar Oly uit fweet , als men daar op drukt, met welken Oly de Inlanders de booft-baairen befmeeren, want 't niet kleverig is. -°t Gom droogt metter tyd op tot een donker-ros en fwartachtig bers, 't verjcbe ts lief. lyk van reuk, naden Amber trekkende, maar komt zo V 3 haars 158 fed adeo rara ac pauca ex arbore exfudat , ut pro Dammara vix habeatur, neque colligatur ; e contra ex priore levi fpecie grumi fatis magni exftillant. timam vero rugofz fpeciei virtutem habet illud oleum, quod fponte ex hac arbore exftillat, cumque ifta inpura ac rara Dammara commixtum eft. Hoc oleum jucundum admodum fpirat odorem , proxime accedentem ad Balfamum occidentalem Decopal di- étum, idem illud Oleum ex trunco. in terram deftil- lans fordidam format maffam ex foliis , furfuribus , & terra commixtam , quz gratum tamen prebet odorem, ita ut pro terra ex Ambra confecta haberetur , de qua infra ulterius. Nomen. Primam fpeciem Latine: voco Canarium Odoriferum Leve , nomen Malaicenfe ignotum eft. Amboinenfe vero in Leytimora eft Camacoan , quod generaliter odoratam denotat Dammaram : Hituenfes, uti dictum eft, erronee illam vocant Caman Silan feu Dammaram Selan, nifi credere velimus, hanc Dam- maram proprie Cama Silan ab illis vocatam fuiffe a Ceram: parte Zephyrea , circa finum Háyenfem fita, que Silan dicitur, ubi he arbores crefcunt. Altera fpecies vocatur Canarium Odoriferum birfu- tum, in Leytimora vero eodem denominatur vocabu- lo quo præcedens, Camacoan nempe. In Waya Suë, Weyer, in Manipa nota eft nomine Habumaloffey , h. e. porcorum crepitus , quum apri hos fruétus avide cre- pitu frangant. Locus. Hec arbor in montibus magne ac parve Amboinz crefcit fed admodum rara: Aliis adftare nolunt arboribus filveftribus, fed locum amant apri- cum, liberoque aéri expofitum: Optime & copiofiffi- mz occurrunt in Manipa ARM atque frequen- tiores invenirentur, fi incole ex hifce aliquem redi- vant ço quo ventrem fuum inplerent, vel lu- crum facerent. "as "Ufus. Refina hec optima effet pro facibus formandis, tree ad quotidianum ac domêfticum adhibentur ufum, fed Dammara Batu in füfficienti quantitate adquiri po« teft; e contra hanc negligunt aim, quum he ár- bores tam parce illam fuppeditent , nec priusillam ex- ftillent; qua æ fint. m ulnam cra "Ceramenfes ifti Silanenfes illam tâmen ad faces ad- hibent , venduntque hanc aliquando Bandenfibus: Au- rifabri illa cw utuntur Dammara, uti in aliis lo- cis Dammara Selan di&a , vel Gummi lacca , que Malaicenfibus Ambalo vocatur : Harum enim fumunt Dammararum in pulverem contritarum unam partem, binas autem partes contuforum Javanenfium vaforum Gorgeletten dictorum, ‘que ex certa terre fpecie in- ftar terre figillate componuntur, mifcentque illa cum Calappz lympha in craffam paftam ; fupra quam lamellas aureas tenuiffimas trahunt, in quibus dein ferreis typis varias formant figuras, continue maflam illam calefacientes, fi nimis indurefcat. Hac fimilive maflà impleta funt capitula pugionum , armille, & capitula aureorum torquium, que forma ferpentum yd draconum efformantur, fine hac autem maffa re- pletoria omnes figurz cito perirent ob tenuiffimas la- mellas, ex quibus componuntur. In re medica ha- étenus nullum babet ufüm. Altera feu rugofa fpecies plus daret utilitatis , fi meliora ac plura cum ea inftituerentur experimenta: Ejus autern fruétus feu Canarii non colliguntur, quum ipforu nuclei fint adeo parvi, fed illos apris relin- quunt, unde & memoratum accepit nomen. Optan- cum vero effet, ejus oleum fepararí poffe ab inpura & fragili Dammara, cum qua mixtum & inquinatum eft, vel copiofius ex arbore exftillare, tum oleum haberemus odoratum , quod cum Balfamo quodam In- dico, ac prefertim cum illo Copal di&o, comparari pof- fet; Cortex quoque ebullitione excoctus craffiorem forte exhiberet fubftantiam Liquidambaro convenien- tem, cujus experimentum nondum potui inftituere, quum arbores tam raro occurrant: Incole autem ne- que hoc oleum, neque refinam in aliquem colligunt ufum, quum tam pauca exftillent copia, oleumque' fruftra exftillat ac depluit in terram fuppofitam , quod: fordibus, fcoriis „ac terra commixtum eft , cui gratum inftar Ambarz conciliat odorem, fi terra hoc oleo inpregnata effodiatur , Solique exponatur ardenti, arva odorati hujus olei quantitas fupernatat, quo mu- jercule Amboinenfes fuum inungunt caput, quum non HERBARII AMBOINENSIS Liber MI. cap. IV, Jchaars uit den boom, dat men bet voor geen Dammar re- kent, en ook niet vergadert; daar en tegen uit de voor: gaande gladde zoorte komen redelyke grooteklonteren. De befte deugd in deze ruige zoorte is bet Oly, "t welk van zelfs uit den boom loopt, en met de voornoemde vui- le en wm i Dammer vermengt is. Dezen Oly is van een zonder ange aangenamen geur, zeer na by komende by den Weft-Indifche balzem , Decopal bygenaamt. Den zelven Oly uit de ftam in den ondergelegenen grond drui- pende, maakt daar van een ongezienen modder , van blas deren » ftoppelen, en aarde „doch zeer aangenaam van reuk, dat men bet voor een Amber -aarde zoude bouden > Waar van bier na breeder. . Naam. De eerfte zoorte noemen wy in ^t Latyn Cana- rium Odoriferum Leve , de Maleyt/cbe naam is onbekent : Den Amboinfcben op Leitimor is Camacoan , ^t welk in ’t generaal welriekende Dammar beduit, ' De Hitueezen, als gezegt , noemenze abuzivelyk Caman Silan, of Dam- mar Selan. Ten ware men wilde giffen, datze de Dam- mar eigentlyk Cama Silan genoemt bebben „ na Cerams zuidelykfie zyde, omtrent de bocht van Haya; "t welk Silan genaamt werd , alwaar deze boomen groeven. De tweede zoorte biet Canarium“ Odoriferum hirfu- tum, op Leitimor beeft bet dezelfde naam met bet woor- gaande, te weten Camacoan. Op Way Sot Weyer: Op Manipa isze bekent met de naam van Hahumalo ey, dat is Verkens kraakzel, dewyl de wilde Swynen deze vruchten gaarn opkraaken, Z: Plaats. Men vind deze boom, doch zeer febaars, int gebergte van groot en: klein Amboina. . Zy willen onder andere Wout-boomen niet flaan , maar bier en daar alleen, daar bet luchtig is. De befte en meefte vind men op Ma- nipa, en Kelangb, en men zouder wel ‘meer opdoen, zo de Inlanders iets daar van badden, daarze de buik mede vullen , of profyt mede doen konden. et Gebruik. Dit bers zotide bequamer zyn om toortzen van te maken, die men dagelyks in buis gebrdikt, dande ` Dammar Batu kan men in genoegzaame quantiteit be- komen ; daar en tegen wordenze nu meeft werlaaten, om dat de boomen zo weinig uitgeven, en dat niet eerder a voor datze een vadem in de ronte dik zm. > ` De voornoemde Cerammers van Silan gebruikenze ech, ter tot branden , en verkoopenze zomtyds aan de Inwoon- ders van Banda: Zo gebruiken ook de Gout-fmeeden deze” Dammar , gelykże op andere plaatzen met de Dammar Selan, d met Gummi lacca (by de Maleyers Ambalo genaamt) doen, want zy neemen:een van deze Cammars' tot poeder gewreeven , en daar van twee deelen geftampte TUM che Gorgeletten, die van een zeker aarde (als erra Sigillata ) prole werden, een deel , en vermen- gen zulks met Calappus-melk tot een dikken deeg , daar over zy dan dunne goude blikken flaan, en daar na met yere flempeltjes alderbande figuuren daar in dryven „tel- kens de ma[Ja een weinig warm makende, alsze te bart word. Met deze of diergelyke mafja dan ziet men uitge- vult de boofden van baare pongjaarden of kritzen, arm- ringen, en hoofden van baare goude halsbanden , dieze in de gedaante van Slangen of Draaken maken ; emn zonder dit uitvulzel zouden alle figuuren metter baaft bederven; wegens de dunte van 't Wk, waar vanze gemaakt zyn. In de Medicyne is bet tot nog toe onbekend.” Van de taveede of ruige zoorte zoude men meerder nut- tigbeid bebben, indien bet beter ońderzogt qwierde. De vruchten of Canaris vergaderen de menfchen niet , om dat te weinig pits daaf in 1$, maar laten de&elve voor de wilde Verkens, Waar van bet den boven[laanden naam beeft. Maar bet was te wenfcben dat men den Oly kon- de afzonderen van de vuile en brokkelige Dammar , waar mede bet vermengt is, of dat bet wat rykelyker uit den boom wilde tranen, zo zoude men welriekende Oly beb: ben , dewelke met den eenen of anderen Weft - Indi- Jcben balzem , inzonderheid met die van Copal, zoude kon: nen vergeleken worden: Ook zoude men miffcbien door opkoking van de baft een dikker fubftantie kunnen bebbens met bet Liquidambar te vergelyken, bet welk ik tot nog toe niet beb konnen onderzoeken, wegens de fcbaarsbeid der boomeń. ` Nu 4verd' nog Oly, riog bers tun de Inlan- ders vergadert tot eenig gebruik; om dat bet zo febaars üitkomt , em den Oly druipt voor niet in den onder- gelegenen gront; daar bet xig met ftoppelen , vuiligbeit , en aarde vermengt, en dezelve eenaangename Amber-reuk geeft. als men dezelve modderige aarde uiteraaft, en in e heete Zonne Delt, zo komt een klein gedeelte van x é “DLL III Boek. IV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. non fit vifcofum , ac cito exficcetur. Quod autem cum pura & ficca commixtum eft terra , in occlufis ollulis diu confervari poteft, ut gratum iftum fervet odorem. Talisque terra Ambra hacce inpregnata ex Manipa mihi transmifla eft, cum relatione naturalem iftius terre effe odorem , queque pura penitus erat. Ulteriore autem ińdagine compertum fuit, binas Ca- narii fpecies hanc habere naturam , ut ex inferiore trunci parte fubtile exfudarent oleum , quod in fub- jectum depluens folum, hoc inpregnabat odore. Primum optimumque exftillat ex Canario birfuto,quod fubjectam terram tali Ambarato inbuit odore , ita ut pro certo concludere quis poffet , veram Ambram ipfi effe mixtam , vel Ambram ibi ortum fuum habere, licet femper aliquid Balfami iftius Occidentalis videa- tur adeffe: Hzc addo non tantum ad ulteriorem in- veftigationem , fed etiam ut verofimilitas relationis cujusdam elucefcat , quam natio noftra , infulam Mau». ritii inhabitans , neo gubernatori Foanni Maat- zuykero, in illa nempe infula arbores crefcere ingen- tes vaftasque , quarum trunci ac radices gummi quod- dam exftillant atque exfudant , adeo Ambram grifeam referens, ejusque fpirans odorem, ut concluderent, om- nem Ambram grifeam ex talibus provenire arboribus, uti infra ad Nanarium minimum ulterius de eo agetur. Ex illo enim fecunda Ambrz terra colligitur, quam . primo optimam effe putabam , dum fortifimum fpi- rat odorem, ulteriore autem inveftigatione expertus fui, illam fub Canario hirfuto collectam multo jucun- dorem effe , primumqué itaque jure & merito obtinet locum. An itaque hinc concludere liceat Ambram nullum alium habere ortum, nifi ex talibus arboribus ? de hoc ulterius in fubfequente agetur capite. Verofimile effe , oleofam hanc refinam virtutem : habere balfamicam vel confolidantem , ex hac conclu- derem relatione. Incole enim dicunt, apros fub hifce. arboribus lubenter fefe continere, non tantum . ad nuces frangendas , fed obfetvatum quoque fuit, hos fortiter ac magna vi fefe ad arbores hafce defricare, ut oleum illud ex cortice exprimant, illoque fe inun- gant, preferim quum vulnerati fint , unde colligitur, apros hoc oleo ejusque refina uti tanquam balíamo vulnerario. oy ee : Butonenfes, qui populi fünt avari & fallaces, pere- grinis vendunt certam refinam , cum Camacoan ma- gnam habentem convenientiam, fed purior eft , inque majores condenfata grumos: Semi-pellucida eft, at- que in quibusdam maculis ex viridi nigrefcit inftar vi- tri lagenarii, in quibusdam vero flavefcit vel albicat inftar inpuri vifci bovini vel Gummi Elemi , . cui fubftantia & duritie fimilis eft,' facile enim in ramen- ta diffilit & comminuitur, fi contundatur vel mordea- tur, e contra vero Elemi mitius eft. Debilior quo- que eft ejus odor , immo fere inodora eft hzc refina, carbonibusque inpofita , dulcem fpirat tantum odorem, qui mox in nidorofum degenerat , maíticata quoque eft infipida: Butonenfes illam vocant , venduntque ro Ambra Montana, hominibus perfuadentes illam fib pe fefe invenire ; ex adherentibus vero fco- riis patet ex arbore deftillaviffe, ac cum ipfius cor- tice, aliisque fordibus terre effe commixtam , ulte- riore vero indagatione comperi, Butonenfem hanc Dammaram refinam effe alius arboris, que in Boer- neo Rowayl vocatur, cujus defcriptionem vide fupra in capite Pfeudo-Sandali Amboinenhs libr. 2. cap. 20. datam. : | Alia infuper refina nomine Dammare Selanenfis ad me delata eft ex finu Elipa Puti in Cerame parte Ze- hyrea quoque fito, qua gleba erat*palmam longa & ata, ex plurimis albicantibus pellucidisque grumis in- ftar fquamarum compofita & adunata, albe Damma- re fimilis, fed vifcofa magis erat, fcoriisque corticis commixta, carbonibus inpofita ftridet inftar Damma- re Selanenfis , odorem vero fpirabat Dammare Ca- macoan , puto autem eandem cum Dammara Selanenfi effe, atque ex juniore arbore collectam. : In infulis Uliafferenfibus Canarium odoratum inveni- tur, quod Canarium feu Yalanaffoy vocatur , h. e. Ca- narium orbum , quum hz arbores tam raro occurrant, & tanquam orbz relicte hinc inde in montibus folita- rie crefcant & inveniantur: Hoc autem — nes iver- re 59 welriekende Oly boven op dryven, Waar mede de Am- boinfcbe Vrouwtjes baare hoofden befmeeren , want bet ts niet kleverig, en droogt baaft op. Het geene met de zuivere en drooge aarde gemengt, kan men tn befloote pot- jes lang bewaren, dat den goeden reuk daar by blyft. En zulke Amber-aarde wierd my van Manipa gezonden, mel voorgeven , dat bet de natuurlyke reuk van dien grond was, te meer alzo "t een zuivere aarde was: Doch na veel onderzoekens wierd bevonden, dat twee. Canary zoorten die natuur badden, datze uit den onderften ftam een fuba tile Oly lieten druipen , bet welk den ondergelegenen grond zodanigen reuk geeft. Het eerfte en befte komt van dit Canarium Hirfutum, "t welk zyn ondergelegenen grond zodanigen Ambar-reuk mededeelt , dat men voor vaft zoude konnen gelooven , dat daar Ambar onder gemengt was, of den Ambar moeft al- daar zyn oorfponk bebben, boewel nog altyd iets van den Weft-Indifchen balzem -reuk daar onder oopt. Lk zette dit bier by, niet alleen tot nader onderzoek, maar ook om de waarfchynlykheid te vertoonen van zeeker verbaal $ daar onze Natie op bet Eiland Mauritius refiderende , aan de Heer Generaal Joan Maatfuiker gezonden, dat [/ t zelve Eiland zeekere groote boomen wafichen , wiens am en wortelen eenig Gom uitfweeten, zo wel na Am- bergrys riekende, en gelykende, datze Juftincerden , al bet Ambargrys van diergelyke boomen te komen, gelyk bier na in t Nanarium minimum daar van breeder zál ezegt Werden. Want uit bet zelve komt de tweede Am- ar-aarde, die tk in ^t eerfle voor de befte bielde , dewył: ze de flerkfte van reuk is, doch by nader onderzoek bevond ik, dat die onder bet Canarium Hirfutum veel aangena- mer was, en dierbalven den eerften plaats behoorde te bebben. Of men nu bier uit befluiten mag , dat den Am- bar geen anderen oorfponk bebbe , dań uit zodanige bomen, daar van zal breeder in *t volgende Kapittel gefprooken werden. atd Dat bet nu waarfchynelyk zy , dat dezen Olyachtigen traan een. of beelende kragt aan zig bebbe , zoud ik bier uit beftuiten , dewyl na bet verbaal der Inlanders de wilde Verkens zig gaarn onder deze boomen ophouden s niet alleenom-de mooten op te kraaken, maar men beeft ook gezien, datze baar fterkelyk tegens dien boom wryven, . om dien Oly uit de fcborfe te perzen, en zig daar mede te befmeeren , inzonderheid alsze gequetft zyn, waar uit men gift „dat de Verkens dezen traan voor baaren wond- balzem te De Boetonders , zynde een gierig en bedrieglyk volk , verkoopen aan de vreemdelingen een zeker bers, met de Camacoan groote gelykeniffe bebbende , doch zuiverder , en in grooter flukken. Het is balf-doorfchynend , aan zommige plekken uit den groenen fwart , als bottel- glas , aan zommige geel of witacbtig , gelyk vuilen er me of Gummi Elemi, bet zelve aan fubftantie en bardig- heid niet ongelyk , want bet bryfelt, en fpringt kort = als men daar ña Jlaat of byt „ daar en tegen bet Elemi leniger is. Het is ook flapper , ja bykans zonder merke- lyken reuk , alleen op de koolen riekt bet eerft wat zoet, maar trekt firaks na gebraden vet , gekauwt zynde zon» der fi ; de Boetonders noemen , en verkoopen bet voor Ambra Montana, of Berg- Amber , de Luiden wysma- kende dat zy bet onder de aarde winden , daar bet noch- tans uit de aanklevende ftoppelen blykt, dat bet uit een boom gedropen xy, en zig met deszelfs fcbor[fe of andere vuiligheid van den grond gemengt bebbe; doch by nader onderzoek boude ik deze Boetonfche Dammar voor een Re- - fina van een andere boom, op Boero Rowayl genaamt , waar van ziet bier boven bet capittel van Pfeudo-Sandas lum Amboinicum lib. 2. cap. 20, beftbreeven, Nog is my een bers onder den-naam van Dammar Se: lan gebragt , wit de bogt van Elipa Puti, mede op Ce- rams Zuid-zyde gelegen, *t welk was een klomp van een band.lank en breet , van veele witte , meeft doorfchynen- de ftukjes , als fchilferen aan malkander klevende gemaakt, de witte Dammar gelyk, doch kleveriger , enmet ftoppe- len van de fchorfJe vermengt, op koolen knerftze als Dam- mar Selan, van reuk, x de Dammar Camacoan , en ik meende dat bet de zelfde Dammar Selan, en van een jongen boom genomen was. 5 de Uliaffers bebbenze een welriekende Canari, dieze Canary of Yalanaffoy noemen, dat is Wees-kints Cana- ry; om dat de boomen zo weinig gevonden werden, en als verlatene weezen bier of daar in 't gebergte alleen ftaan, doch ik bevinde dezen naam aan tweederlei boomen gege- ven 160 diverfis comperi datum fuiffe arboribus , in Oma enim Nanarium hoc vocatur nomine , & in Honunoa hoc quo- ue Canarium Odoriferum vocatur , oftendebant enim mihi nucem parvam, trigonam , & maculatam , qualis fupra defcripta eft , atque {quallide albicantem fragilem & odoratam Dammaram ex eadem collectam arbore. Camalanan feu Camalane ex arbore conquiritur in Boernei ora Zephyrea crefcente , qua forma foliis- ue Canario filveftri fimilis eft. Nuces autem fuńt minores quam Camacoan , tri- gonz quoque , fed rugofiores , magisque ftriate: Ejus refina in majoribus colligitur fruftis quam Cama- coan, ceterum ejusdem fere fubftantie & coloris, excepto quod magis ruffefcat, primo liquida & len- ta, fed tempore ita indurefcit, ac Dammara Selan, cum qua odore etiam maxime convenit, vel paulo magis accedit ad Tacamabacam occidentalem , quz adipofum fpirat odorem , quum Dammara Selan herbaceum vel floriferum gerat odorem. In Boer- neo ad fuffitus quoque adhibetur, fed non magna oc- currit copia. 3 RR s Inde fimilis quoque allata fuit refina nomine Cotoa- rus, vere Dammare Selan fimilis, fed mollior & lentior erat, fi mafticabatur. Dicebaturque effe col- le&a ex arbore, qua parvas trigonasque dat nuces Canarias, unde pro una eademque habeo refina cum proxime antecedente Camalanana: Igni injećta ftri- dorem quoque dat ingentem , licet fatis fit inpura: Rare ejus occurrunt arbores, nec nifi in remotis montibus. ; : Tabula Ouinquagefina Ramum exhibet Canarij Odoriferi levis „quod Camacoan Lits- ` Tabula Quinquagefima Prima Ramum exhibet. Cazari i birfuti , quod Camacoan vocatur; ubi List, A A, Ofíicula feminalia denotant, ` ` ARP" HERBARII AMBOINENSIS Liber III. cap. IV. ven te zyn, want op Oma noemenze de Nanari aldus» en op Honunoa dit Canarium Odoriferum , want zy toonden een klein driekantig en gepuckelt nootjen , gelyk bier boven befchreeven, en een vuil-witte, bryzelige, en welriekende Dammar uit deszelfs boom genoomen. Camalanan, of Camalané komt van een boom op Boe. roos Zuid-zyde wa/fchende , aan gedaante en bladeren de wilde Canary gelyk. e nootjens zyn wat kleinder dan die van Camacoan, ook driekantig , doch ruiger , en gerimpelder van buiten. Zyn bers beeft men met grooter klonters dan de Camacoan, anders meeft van dezelfde coleur en fubftantie , bebalven dat bet wat roffer is, in "t eerfte week en taai , maar be- fterft metter tyd zo bard als Dammar Selan die bet ook aan reuk meeft gelyk is, of wat na den Weft-Indifchen Tacamahaca trekkende , die na den vetten ruikt, daar de regte Dammar Selan wat bloemacbtig rieken moet, Zy wert op Boero mede tot branden gebruikt , doch is in geen overvloed te vinden. Nog is my van daar gebragt een diergelyk bers , onder den naam van Cotoarus, de regte Dammar Selan gelyk, maar wecker , en taayer in ’t knawen. Het nier, me- de gezegt van den boom te komen , die kleine en driekante Canaris draagt, dies ik 't voor een en ’t zelfde met de naafigenoemde Camalanan aanfie. In ’t vuur knerfize ook zeer, boewelze redelyk vuil is. Men vind'er weini- Ze boomen van, en dezelve verre in 't gebergte. De vyftig fle. Plaat Vertoont een Tak van het gladde Canari, die de Camacoan Litsjimg genaamt wert, De een-en-vyftig ffe Plaat Vertoont een Tak van de rúikende ruige Canarie, die Cam an id alwaar de Lett, A A, de Zeat-kerrels CAPUT QUINTUM ` _Dammara Nigra. Dammbr Iram. ¥ Yc quoque arbor de Canarii genere eft, fed non ` tam craflum gerit truncum, comamve adeo ex- tenfam: Folia duplicem habent formam, in ju- nioribus enim arboribus funt pilofa & flaccida, in a- dultis funt minora, fcabriora, & glabriora , atque per bina, ternave paria in rachide locata funt , uno inpari extremo , vulgaris forma funt, inferiora autem quin- que pollices , fuperiora novem vel decem longa , qua- tuor pollices lata, fuperne glabra, & obfcure viridia, inferne rugofa , non autem pilofa, cum apice acuto, illorum cofte quoque flavefcunt , magisque oblique decurrunt, quam in vero Canario, plurimis interme- diis venulis pertexta , quz folia ab inferiore parte ru- gofa efficiunt: Ad horum ortum tam ad rachidem quam ad petiolos genicula quoque obfervantur uti in mes ‚ris, contrita autem non tam fortem ac penetrantem fpirant odorem refinofum , fed ad acidulum hic magis accedit. Foliorum vero rachides non craffas illas ge- runt fquamas ad fuum ortum ex ramis, quz vera Canaria habent, fed binas tantum parvas quafi cellu- ` las ipfarum loco. Flores in ramorum fummo non proveniunt, fed inter rachides foliofas ex lignofis pedunculis racemofi pees fimul, qui primo parva funt capitula acuta, efe aperientia in flofculos ex tribus brevibus craffis- que petalis formatos, qua non ample extenduntur, ac vix magnitudinem grani tritici habent. Fructus plurimi fimul dependent iisdem ex petiolis fpecie parvorum Canariorum , digiti unguem circiter longi, non vere rotundi; fed per longitudinem pa- rum compreffi cum brevi apice in fummo ; diu vire- fcentes, fed demum nigricantes. Nux eandem habet formam, parum — & plana Y. HOOFDSTUK. Swarte Dammar- ofte Canarie-Boom. Ezen boom is ook uit de geflagten der Canaris , maar D werd zo groot van ftam, nog zo breed van kruin niet. De bladeren -bebben taveederlei gedaante, want aan de jonge boomen zynze baairig , en flap, aan de volwa[Jene zynze kleinder , ftyver „en gladder „zy ftaan twee a drie paar aan een rysken „met een voor uit alleen, van gemeene gedaante , de achterfte vyf duimen , de voor- Ste 9. en 10. lank, wier duimen breet, boven glad en J'wart-groen , van onderen ruig, doch niet baairig , met een flyve fpits voor uit, de ribben zyn geel, en loopen . veel fcbuinzer dan aan de Canari, met veele adertjes tuf- Jcben. beiden , die °t blad van onderen ruig maaken: by baren oorfpronk ; zo wel aan den Bel, als by de ryskens bebbenze mede knietjes als aan de Canaris , gevreven zyn- de, bebbenze zo flerken bertsacbtigen reuk niet , maar trekken wat na den żuuren. De ryskens bebben de groe- ne fchubben niet aan de takken , gelyk de regte Canaris » maar omtrent baaren oorfpronk twee kleine celletjes. - Het bloeizel komt. juift niet aan "t voorfte der takken, maar tuíjchen de ryskens voort, aan boutachtige fleelen, tros-gewys by malkander , zynde kleine fpitze knopjes, die bun openen in zeer kleine bloempjes, van drie korte en dikke blaadjes gemaakt , die niet wyd geopend werden „en pas zo groot zyn als een gerften korrel. De vruchten bangen by malkander aan dezelfde troffen, in de gedaante van kleine Canary, omtrent een nagel van een vinger lank, niet regt rond, maar in de lengte wat. gedrukt , met een kort fpitsje voor uit „lang groen blyven- » ten laatften fwart werdende. Het Nootken is van dezelfde gedaante, een. weinig plat, en Lag. Zó0 . MA) OA WIE IGG: HMMM GIANT AUH IIA ŁA HA n N WM Y q A 2 OE EAS M SS ^ vo " MV AN y SAN ach, OOOO MAN, o X R ZZ PSL SOS SARS OS 29202 SSS == À b N a AEE IR SIS SESS NY SNU AI a PORNO NN KA ^ OS UJ SEIT IRIS SSS SS ANN ANY NN “Tab. 1. 2 SEZ AI U NN VAL fl Wu N Zad. LI. Pag. zóo. el Zom. id, exftillat lachrym HI Boek. V. Hoofift. {triata cum brevi apice, qui remanet nec decidit, nec inaliis Canariis obfervatur: Fructus lii craffum habent putamen, nec facile contufione aperiri poffunt , intus- que unicam gerunt cellulam, in qua unicus contine- tur nucleus,uti in reliquis Canariis. Tronc córtex magis nigricat, quam in catéris Canariis. Lignum ejus eft album, molle,nec durabile ; nifi fit vetuftifimarum arborum , fi inferidr trunci pars incidatur , exfudat lachryma ruffa , mollis, & vifcofa; qua intra paucos dies nigra exficcatur; inque parvis grúmis trunco ad- hzret , 2 nunquani indurefcunt ; fed iríítar Vifci manus inficiunt, fi traétentur, in vetuftis vero trun- cis ita indurefcunt; ut feparari & colligi poffint, ni- hilominus tamen interne molles funt & vifcofi:- Hee autem lachryma diutius domi affervata , plerumque in- ftár cera indurefcit, dum autem adhuc fit liquida , ac er arborem defluat, cum fordibus cófticis mifcetur , inque terram ptolabens, cum foliis, rachidibus, aliisque decumbentibus fordibus ita commaculatur, ut intef Amboinenfium refinas fit foediffima,& tractando diffi- cillima, odorem autem habet gravem , qui capiti no- cet, fed non ita ac refina Canarii albi; que autem ` ex trunci fuperiore parte fluit, femper magis alba & pel- Jucida eft, quoque arbores fint vetuftiores , eo durior eft, & nigrior exficcatur , colligitur autem in magnis lebis ad capitis magnitudinem cum fordibus inpura, fic ue venalis proftat. ec vulgaris màxime nota Dammara Itam eft, fed altera ejus occurrit fpecies , quz femina dicitur , cujus: truncus.corticem gerit albicantem vel flavefcentem. Ejus folia funt uti pracedetitis., fed majora , ac pluri- mum pilofa. Ex ejus trunco fauciato oleofa ac ruffa na, fed rarior, ac fenfim nigra exficca- tur, unde non colligitur. Hujus trunci lignum mollius eft, minusque valet quam przcedentis , lignoque Sa- licino fimile eft. | Anni tempus. Prima fpecies floret menfibus,Novem- bri & Decembri: Fructus vero dat in Februario & Mar- tig; xe SS o * Nomen. Latine Dammara Nigra, & Canarium Ni- m, Malaice Canari feu Dammara Itam; € Dammar Galla Galla h. e. Dammara refinofa. Ternatice Sa- lo.Coclu. Amboinice Yar vel Yal Mette, quibusdam vero Ie Feloe: In Hitoe Cama Mette, quz Omnia no- mina unum idemque denotant, ex nigro nempe refi na colore derivata. M ky Ee © Locus. Nota eft hec arbor in omnibus infulis Am- boinenfibus, prefertim in magna a Cerama, ejus- que parte Boreali circa veterem Lifa Batta s: in. Ke- langa & Manipa, in Moluccis & infulis Xulienfibus. In Amboina plurimum occurrit in regione. ejus Hi. toenfi „in altis montibus inter Sideroxyla ; aliasque al. tas ac filve arbores. Quz inlocis crefcunt faxofis ac declivibus , bonam prebent Dammaram ; fed nullos, vel raros dant fructus, uci-& hi raro inveniuntur in arboribus , ` inciduntur ad füccum vel reíinam quandam eliciendam vel colligendam. -—Ufus; Lachryma ejus recens ac praefertim ex junio- ribus arboribus eft ag ape: inftar picis , fed multo ma: ' gis vifcofa, ejusque loco ab Amboinenfibus ufurpa- tur, qua navigia fua majora obliniunt , uti apud nos “cum pice fit: Hunc in finem liquida hzc refina am- plis inponitur terreisque modiolis , atque mifcetur cum Oléo Calappi vel es lympha, que fimul ebul- liuntur — donee picis confiftentiam. adquirant , qua mafla navigia obliniuntur , fi autem durior defidere- tur ; pauca picis vulgaris admifeetur quantitas: Hac utuntur refina incole Amboinenfium & Moluccarum infularum ad mediocria fua navigia, qua Tsjampans & Scaphz ipfis vocantur , ad majora vero navigia non ita hee adhibetur, quum non magna occurrat copia, atque ab hac inftar picis obdućtione iftud obtinuit no- men. Hunc in finem ufurpari quoque poteft vetufta ac ficca refina; fi augeatur Olei quarititas ac diutius coquatur, fordesque defpumentur, que vero ficciffi- ma eft; & cum cortice terreque fordibus commixta , facibus infervit ,. omnes enim. tales grumi 26 glebe . compi tur, ficcisque obvelantur foliis forma Fa- cum. Hec autem refina melius ac lentius ardet quam - e minoremque dat fumum; in Am- ` Dammarz Batu boina'vero rarius adhibentur tales faces ob.paucam prioris quantitatem ; ac pofterioris copiam: E contra m rei Boreali plurimum hec nigra Damma- 4 OM, 4 ra AMBOINSCHE KRUYDBOEK. iči plana fine notabilibus angulis; fed undique rugofa ac . en zonder merkelyke boeken , maar rondom gerinipelt of snap » Met een kort fpitsje voor aan , dat niet afvalt; et welke andere Canaris niet bebben. Zy bebben een «dikke fchaal , en zyn moeyelyk op te kloppen , van binnen een kamertje, en daar in een beeftje , gelyk andere Cana- ris. De (Goetz dan den flam is favarter dan van andere Canaris. Het bout wit „week sen niet durabel , of "t moeft van oude boomen zyn ; als men in "tonderfte van den Jtam kapt , fweet daar een ros, week en kleverig. traan uit , die in weinige dagen fwart befterft , en met kleine klon- téren daar aan biyft bangen , die nooit bart aborden, maar als men ze bandelt , waft kleven gelyk lym; alleenlyk aan de oude ftammen wort ^t zelfs zo bard, dat men ’t af- trekken en p pr kan, blyvende niet te-min wan bin- nen week en kleverig. Ten laatften in de buizen lang ver- waart zynde , wert tdoorgaans bart , als wafch. Terwyl t nog week is, en langs de boomen afloopt ; vermengt bet zig met de wuiligbeit van de feborfe, en op den grond vallende met bladeren, ryskens „en andere, zoo dat dit onder alle Amboinfche ber[fen "t ouilfte en moeyelykfte is om te bebandelen ; van reuk mede zeer fterk , en^t booft be- Jwaarende , doch veel minder , dan "t witte Canari Aert $ bet geêne dat uit de bovenfte deelen van de ftammen komt, „is altyd witter en doorftbyhender , ok boe ouder de boo- men zyn, bóe border ’t voorkomt; en fwarter beflerft à men vergadert bet in Klompen „in de grootte vaneen hooft, met vuiligbeit en al , en brengt bet zo te koop. Dit is "t gemeenfte en meeft bekende Dammar Itam, maar men beeft nog een-tweede zoorte ; die men voor "t Wyfken bout , wiens flam een vuil-witte of geelachtige hëls beeft. De bladerżn zyk als de voorig?, mdar gróo- ter, en meeft altyt bayrig. Uit den gequet[len de oopt een oly-agtigen roffen traan, doch zober „en beflerft lank- faam fadart , dies by niet vergadert wert. Het bout van den [Lam is nog weeker en ondeugender , dan "t voorige, bet willigen bout fcbier gelyk. - 7 Sayfoen. De eerfte zoort bloeid in November en De. cember De vruchten wint men tn. February en Maart: Naam: Jn’t Latyn Dammara Nigra, en Canarium Nigrum. Jn’t ts Canari of Dammar ltam , ez Dammar Galla Galla , dat is M Dammar. Ternaats Salo Coclu. Amboins Yar of (Cal Mette; by zommige Die Seloe. „Op Hitoe Cama Mette, allegaar van een- derlei beduidenis , te weten van de fwarte koleur des bers _ Plaats: Hy is bekent in alle Amboinfche Eilanden., voor- namentlyk op groot en klein Ceram „en de[Jelfs noord-zyde omtrent oud Liffa Batta; op Kelang en. Manipa s in de Xulas en Moluccos. In Amboina heeft men'że meeft op "t Hitoeefche Land , in de booge bofJchen onder "t yzer-bout y en by andere booge wilde boomen. Die op fteenachtige en Jeberpe gronden ftaan, geven wel goede Dammar , maar dragen.als dan geene of weinig vruchten, gelyk men die ook doorgaans zelden vind aan boomen , die men kapt „om eenig zap of bers daar uit te tyfferen of tappen. . Gebruik: Dezen traan nog vers zynde , en voorna-. mentlyk uit jonge boomen sis zoo week als teer ; maar veel kleeveriger , in wiens plaatze de Amboineezen bem ook ge- bruiken, om bare groote Vaartuigen daar mede te beftry- ken, gelyk wy met teer doen: ‘Tot dezen einde doet. men dit weeke bers in breede aarde bakken , vermengt bet met Calappus-oly of Calappus-melk „en laat bet een weinig door malkander kooken , tot:dat bet de confiftentie van teer krygt ; waar mede men dan de Vaartuigen beftrykt. Als men "t wat batder wil bebben, doet men een weinig- van ons Lands dum onder: . Hier. mede kunnen baar be- belpen de Inwoonders van deze Amboinze en Molucze Ei- landen tot baar middelbaare Vaartuigen , dieze Tsjampans en Sloepen noemen, maar tot groote Scbeepen kan men bet niet befcbikken „om dat bet in geen quantiteyt te bekomen is, en van deze beteering beeftze de voornoemde naam. Hier toe - mag men ook gebruiken die van ouderdom wat opgedroogt is, maar men moeter wat meer olye by doen, langer koo- ken „en de wuiligheit affchuimen: Alt gene nuwat droo= - ger, eń met de /cborffe en vuiligbeit van den gront ver- mengt is ‚- wort tot bet branden gebruikt , alle de klonter- tjes t'zamen gepakt s-en in de drooge bladeren gewonden ; in de gedaante van een toortze. ze branden beter en lankzamer , dan die van Dammar Batu, geven oek min- der rook, doch in Amboina ziet menze weinig gebruiken s wegens e Jcbaarsbeit van dezes en overvloed van e? an- ere à 162 HERBARII AMBOINENSIS Liber III. cap, VI ra incenditur. In re medica hactenus eft ignota: Quz vero ex Xula-Beffi adfertur , multo magis eft depurata Amboinenfi, inítar cornu femi-pellucida, vifcofa ad- modum , fenfimque exfucca. . Ex hac refina arte Sinenfi aqua preparari poteft a- qua Prafervans dicta, que lympida eft, fed flava, qua plurima animalium genera, uti aves, cancri, & pifci- culi, irrorańtur, ac iterum ficcantur , que diu dein confervari poffunt. : Ex eadem quoque refina feu Dammara tenuis præ- aratur Balfamus coloris Balfami Sulpburis , qui bal- amus optimus eff vulnerarius , ufurpaturque eodem modo, ac contra eosdem affectus, ac Spiritus Tere: bintbine. Tabula Quinquagefima Secunda Ramum exhibet Dammare Nigra, que Dammar Itam voe catur. Tabula Quinquagefima Tertia Ramum exhibet Dammará Nigra legitima , cujus figurá po- ftea a Rumpbio huic opeti fuit inferta, unde & hanc fimul infculpi curavimus. dere: Daar en tegen op Cerams noord-kuft brand men meeft deze fwarte Dammar. . In de Medicynen iffe tot noch toe onbekent. Die uit Xula-Belli komt, is veel zuiverder dan de Amboinfe, balf doorfchynent als boorn , mede zeer kleverig , en lankfaam opdroogende. Uit deze bers kan men door Chineefche konft een qua. ter krygen y Aqua Prefervans genaamt, klaar , doch geel achtig , waar mede men beftryken kan veelderley gedier. tens, van Vogeltjes, Krabbetjes, en Visjes, en daarna laten droogen , dewelke men lang bewaren wil. Noch beeft men uit den zelfften Dammar een dunne Balzem, van coleur als Balfamus Sulphuris , welk een goeden wond-balzem is , en wert gebruikt op dezelf le ma. - en tegen dexelffie gebreken, als Spiritus Terebin- thinz. PS De twee-en-vyftig ffe Plaat Vertoont een Tak van de fwarte Dammara ofte de Dammar Bam. De drie-en-vyftigfte Plaat Vertoont een Tak van de opregte favarte Dammar , welkers figuur onze ' daar na in dit werk gevoegt heeft, waarom wy die ook teffens hebben laten in Plaat brengen, CAPUT SEXTUM. Nanarium Minimum five Oleofum: Aa, +- mari Manjac. | Ze arbor eft ere&a & alta, trunco conftans e- | recto inftar Mali, & coma denfa „fed non admo- “dum extenfa: Ejus cortex eft equalis, cinereus, - obfeuris flavisque punétis maculatus , vix digitum mi- norem craffus, ac lis, ad radicem vero vix ala. . tus; fed ibi nodofus eit. e Foliorum rachides plures fimul junguntur ad ramulo- rum fummum uti in Canariis , fed nullis conftant fqua- mis ad fuum ortum, quales in Canariis obfervantur , inque iis quatuor vel quinque foliorum paria occur- runt oppofita nunc i “extremo, nunc vero nullo. Folia fructusque minimi funt omnium. Canarii fpe- ` cierum , immo minores funt Nańario przcedenti , fo- lia nempe ejus funt quinque, fex ; vel feptem pollices longa, binos lata, & fere paralelogramma cori ituunt, fed ab inferiore pase paulo funt latiora ; fcabra, ex migro viridia, fplendentia „ac plerumque parum com- plicata & finuofa, Nervus intermedius albicat , ab utraque protuberáns parte, uti & cofte transverfales, in inferiore folii parte purpurafcunt. Rami funt fragiles , atque ex iis prope foliortim rachi- des alii oriuntur longi petioli inftar uvarum racemi ; in- ue his flores ejusdem fere forme ac precedentis aech igre. Fructus mirimi funt ‘omnium Cas nariorum , vix magnitudinem habentes Dammarz Ni- re, fed ex oblongo magis rotundi; inftar juniorum livarum , longitudinem habent unguis digiti y rari fimul in racemis excrefcünt, atque dependent primo virides, dein ex coeruleo nigri, uti Indigo. Sub te- nui putamine nux reconditur ejusdem fere magnitu- dinis, ab utraque acuminata parte, ac trigona , oris æ- qualibus , coloris cinerei, Sub duro hoc putamine-nu- cleus reconditur parvus, mollis, & albicans inftar Sebi vel exungiz, qui edulis non eft, ac facile computre- fcit: In centro. hujus nuclei alia quoque obfervatur parva cavitas, : | | ‘Ex vulnerato trunci cortice exfudat oleum flave- fcens & “shay 4 fed rarum in hifce faltem regio- nibus , hocque infequitur alter mucago inftar albu- minis Ovi vel muci , qui intra paucos dies: nigrefcit inftar Dammare Itam, nunquam penitus ficcus , fed inftar. vifcefi gummi, parvis in mis arbori inhe- rens, iftudque Oleum itidem exfudat y licet hi grumi tollantur, qui fi parum comprimantur , oleum fimul effluit, & majori in quantitate fi inpur tales glebe, quales ex arbore colliguntur , folis ardori Bg occe “der takskens , ‘gelyk aande Żleinfte van alle Canaris ; qual VI, HOOFTSTUK- De Olie-achtige. Canarie-boom. | It is een regten hoogen boom met een effenen flam ; D als een maft opgeregt , met een digte , doch niet brees de kruin, de sorte PR af ts donker- geele flipjes bezet”, pas een pink dik , en bros zonder mers kelyke vlerken omtrent de wortel, doch aldaar De ryskens flaan veele by malkander aan *t uitterfte lyk aan de Canaris, zonder de voorge- noemde fchubben by baren oorfpronk , en daar aan vier a vyf paren bladeren regt tegen malkander „zommige met een voor uit alleen, zommige niet, , | De bladeren en vruchten zyn de kleinfte van alle Ca- nari-geflagten , en noch al Rleinder , als de voorgaande Nanart, te weten; de bladeren vyf , zes 5 en zeven dui- men lank „ twee dito breed, en bykans evenwydig , doch ` agter wel zo breed, fLyf , favart-aroen , glimmende, ge- meenelyk een weinig te zamen gebogen of bogtig. De gd. . del-zenuwe is witacbtig, en te wederzyden wat uitftee- kende , gelyk ook de dwers-ribben , die aan de onderfle zys — de wat paars zyn. | p De takken zyn breekzaam , daar uit by deryskens voort- komen andere lange fieelen „als — M sen aan de- zelve 't bloeizel , meeft gefatzoeneert , als dat van de voor- mara Nigra; De vruchten zyn mede de ` zoo groot; als die van Dammara Nigra , doch in't: erpige wat ronder , gelyk jonge Olyven , in de lengte van een nagel. van een vinger, weinige by malkander aan baare troffen. bangen- de, eerft groen , daar na blaauw-/wart „als Indigo. On- der bet dunne bolfterken legt *t INooteken , bykans in de- zelfde grootte, agter en vooren toegefpitft , en Sale met effene zyden „ligt-graauw van coleur. Onder’t bai fcbaaltje legi een kleene, weeke „en witte heeft , gekyk fmeer of Se s die men niet eeten kan; en zeer ligt verrot, in 't midden van de beeft ziet men noch een kleine bolligbeyt. Uit de equetfte Jcborffe des ftams komt een celachtige ` klare oly partes » doch zeer fpaarzaam , pe r^ =. Landen, en A we volgt een andere , - s "t wit van een Ey of fnot , die in weinig befterft , als de Dammar Itam, nooit pe da maar ` s een kleverige gom met kleine ki jes aan den boom blyvende bangen , nog al de woorfchrewen oly uitfweeten- pe sn ER deze klonteren afneemt, en een tage. Aert, zoo vloeid er de oly uit , en nog overoloediger „ai men de vuile klonteren, zao al van den ium tamen, in j WO >” / v Ą M Zad. LIZ. Pag. 262. Y i Zer) waged Zed zz Yom. U. III Boek. VI Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 163 Hocce oleum primo flavefcit, refertque Oleum Oli- varum, pellucidum enim eft ac flavum, fed fenfim ruffefcit inftar Vini Hifpanici, at magis indurefcit. Refina talis exprefla nigrefcit, inque fragiles exficca- tur grumos , qui vix fibi adherent , utrumque vero odo- rem habet gravem,fed jucundiorem quam refinaaliorum Canariorum:nihilominus tamen caput infeftat hic odor, uam diu oleum ac refina funt recentia , ac facile | R concipiunt, fi igni admoveantur , licet vi- deanturliquida. Certam ejus quantitatem in Sartagine fupra ignem excoxi ad oleum diffolvendum , fed tam vehementem ac fortem excitabat fumum, ut omnes adítantes Cephalalgia inde laborarent, ita ut conclu- derem , muito melius effe illud oleum, quod Solis radiis debilioribus fponte exftillaret. Dein edoctus fui, multo melius effe, fi refina & Oleum fimul junéta remaneant, ficque conferventur, odorem enim mixtum habent ex Styrace liquida, cot- ticibus Citri, & refina Canarina: Oleum autem hoc recens adeo fubtile eft, ut per cutem penetret , illam- que calefaciat inftar Olei cujusdam deftillati. Opti- mum vero colligitur ex vetuftiffimis arboribus, in locis crefcentibus faxofis, folique bene expofitis, quarum bine arbores obfervate fuere in parvis infulis Matz, tello, quarum refina oleofa jucundiffimum fpirabat o- dorem ad Corticum Citri odorem accedentem , fed tam paucum exftillabat, ut toto menfium ficcorum tempore vix bini cyathi exftillarent , gummi autem ab oleo non feparandum eft , licet maflam tum refe- rat fordidam & inpuram. Quod vero tempore pluvio- fo colligitur, inutile eft, odorem enim contei aci- dulum. Anni tempus. Fructus maturefcunt anni tempore ` occidentali, prolapfique fub arbore inveniuntur, plu- rimum putaminibus exuti, qui apris inferviunt , quum enim. fint adeo, pufilli , ab hominibus non expetun- tur. ; Nomen..Latine Nanarium Oleofum , & Nanarium Minimum. Malaice Nanari Minjac. Amboinenfibus nullum hactenus peculiare gerit nomen , excepto quod Hituenfes illam vocent Aybau Madelle , h. e. Arborem Juaviter olentem : In Manipa vocatur Yaniri „in Bonoa Yafefel. ocus & Ufus. Hæ arbores raro occurrunt , parum- que note funt, in Amboina tantum bina tresve inve- niuntur in ora Hitoenfi prope promontorium Mamoa, haud procul a litore in adfcenfu montium, que. vix crafliores funt homine , paucumque exftillańt Oleum, quod cum gummi fuo trunci cortici inheret, & quam - maxime inpurum eft. Anno 1668 primo ibi in notitiam venit, atque ab illo tempore JEthiopum uxores oleum illud college- runt ad conficiendum oleum odoratum, hunc in finem incifiones in inferiore trunci parte inftituebant pe o ue fpatium memoratum Mud gummofum Oleum exftilftbat Je demum 1676 detectum fuit, odoremque habebat , uti dictum eft, multo preftantiorem Hitoenfi. In ora NufJanive talis quoque arbor inventa fuit, que nuces gerebat majores & rotundiores , ejus autem O- leum nondum innotuit per Incolarum ignorantiam. que in Manipa, Kelangha, & Bonoa crefcunt, e- jusdem cum fupra memorata funt forme, illarumque folia quatuor vel fex pollices longa funt, binos lata, horumque cofte ex fufco flavefcunt , funtque porro glabra, & intenfe viridia tam in junioribus quam in vetuftioribus arboribus. Fruétus eandem quoque ha- bent formam, rari fimul jun&i in brevibus racemis. Liquida Dammara, ex trunco deftillans , Amboinenfi fi- milis eft, fed nigrior eft, odoremque habet jucun- diorem , majorique copia colligi poteft. Hujus lachrymz oleum in terram prolabens menfi- bus ficcis jucundum ipfi prebet odorem, qui in effof- fa diu remanet , fi occlufa confervetur. d wie terra no- mine terre Ambrifere primum deteéta fuit anno 1681 in Manipa circa locum Luhu, que diu pro illa fuit habita, credebantque incolz naturalem iftius terre effe odorem , quum in illo loco nulla occurreret. ar- bor, parvumque aum occuparet illa terra locum, ubi effoffa fuit, unde iftius loci dominus putabat, in illo loco certiffime Ambarz fontem latere , quum ve- ro terram profundiorem eruebant , odor evanefcebat, unde concludebam, hunc odorem effe accidentalem, ex arbore nempe certa ortum fuum habentem , que circa Tom. II. illam at, illud vero INuffatellen- ` de beete Zonne fleld. Deze Oly gelykt in *teerfte gebeel en al als de Olyven-Oly, te e geelachtig en Se nent, maar befberft metter tyd ros, als Spaanfche Sek, en word dikacbtig. Het uitgeperfte bers werd als dan J'wartacbtig , en aroogt op in brofJe klonteren , die qualyk aan malkander kleven, beide zyn ze van een zeer [Lerken reuk, doch lieffelyker dan andere Canari-berffen , niet te min nog al `t hooft befwaarende , zo lang ZY vers ZYN ¿en branden ook zeer licht alsze vuur raken » boewelze voch- tig Jcbynen. Ik bebber eens een meenigte in cen pannetjen over cen kool vuur gedaan, om de Oly daar uit. te finel- ten, maar 't gaf zo [lerken reuk en damp van zig, dat alle de omftanders booft-pyn daar van kree en, 20 dat ik bevond veel beter te zyn, "t geene men by flappe Zonne- Jean van zelfs laat uitfweeten. aderband heb ik geleerd , dat hog beter is , als men’t bers en Oly te zamen by malkander laat, en aldus be- waart, want dien reuk was gemengt uit Styrax liquida, Citroen-fcbellen , en Canari-bers , zois ook dezen Oly vers: zynde zo fubtiel , dat by de buit verwermt , en doordringt als eenige gediftilleerde Oly. De belle bekomt men uit zeer oude boomen, die op fleenachtige bergen, en wel ter Zonne Doan, gelyk twee diergelyke boomen gevonden zyń op de kleine Eilandekens N Rate wiens Olyachtigen bers een zeer aangename reuk badde, na de Citroen-[cbel- len trekkende, maar by quam "er zo Jcbaars uit ,. dat men in een geheele drooge Mouffon qualyk twee mutsjes konde krygen, en men mofte de Gom wan den Oly. niet affcbei- den , hoewel bet als dan een vuile Materie gelykt... Het. gene men by regenachtig weer vergadert , deugt niet, want bet gewint cen gooren reuk. Sayfoen. De vruchten ziet men ryp in de Wefte Mouf” Jon, en afgevallen onder de boomen leggen, ook meeft van bare bolftertjes berooft, blyvende zo leggen voor de wilde Verkens , want wegens bare kleinigheid werdenze vande maż m niet geacht. z aam. In t Latyn Nanarium Oleofum, en Nana- rium Minimum. Op Maleyts Nanari Minjac , by de „Amboineezen beeft by nog geen byzonderen naam, bebal- ven dat bem de Hitoeezen by provifie noemen Ayhau Madelle , dat is Arbor fuaviter olens: Op Manipa Yaniri, op Bonoa Yafefel. Plaats, en Gebruik. Deze boomen zyn zeldzaam en nog weinig bekend, in Amboina vind men "er alleenlyk twee of dries op de kuft van Hitoe , by den hoek Mamoas niet verre van rand, in `t opgaan van "t gebergte, de- welke niet veel dikker dan een man zyn, en weinig Oly geven, die met zyn Gom aan de fcbor[Je hangt ,. en. 2eer - vuil is. In’tjaar 1668. is iar eerft in kenni[fe gekomen; en t'zedert hebben de Moorze Vrouwen zyn Oly laaten baalen , om welriekende Oly daar van te maaken, tot dien einde wierden keepen in de beneden[le [Lam gekapt , waar uit na eenige maanden de voorfchreve Gomachtige Oly uam , maar die van Nuffatello is ser Anno 1676. in Geng ekomen „en was , als gezegt , veel beter van reuk, dan de Hitueefche. -Op den boek van Nuffanive is er ook een diergelyken boom gewonden, wiens nootjens wat rooter en ronder zyn, maar de Oly daar van is nog on- Eie. door de onwetenbeid der Inwoonders. Dewelke op Manipa, Kelang , en Bonoa waffchen, zyn meeft van de bovenftaande gedaante , bebben bladeren wier en zes duimen lank, twee breed, baare ribben zyn. bruin-geel , voorts glad, en boog-groen , zo wel aan jon: ge als oude boomen. De vruchten zyn van dezelfde ge- daante , weinig by malkander aan korte trosjes. De wee- ke Dammar uit den ftam druipende gelykt mede de Am- boinze , doch is fwarter en lieffelyker van reuks kan ook in grooter meenigte vergadert werden. De Oly van dezen traan uit den ftam op de aarde drui- pende in de drooge maanden , geeft dezelwe een lieffelyken reuk, die aan de uitgegravene nog lange blyft , als men- ze toege[Lopt bewaart. Diergelyke aarde onder den naam van Ambar-aarde, is Se evonden Anno 1681. op anipa , omtrent de plaats Luhu, en wierd daar lang voor gebouden , dat bet een natuurlyken reuk van die aar- de was, want daar juift omtrent geen boom ftond, en maar een kleine plaats befloeg , daarze uitgegraven wier- de. Dies den eigenaar zig imbeeldde , dat op die plaats woorzeeker een Ambar-fonteyn moefte [cbuilen , maar dies per gravende verdween. dien. reuk, waar uit ik datelyk befloot , dat by toevallig moefte zjn, te weten Er een 2 oom 164 HERBARII AMBOINENSIS Liber. cap. VI. illam crefcebat terram, vel ibi antea pofita fuit, in illa itaque infula plura explorabantur loca, comper- tumque fuit, terram prope Canarium Odoriferum opti- mum fpirare odorem , hoc quoque obfervabatur circa Nanarium hoc minimum , cujus plurima arbores in hac infüla occurrunt, quarum refina liquida & Oleum ex trunco deftillans , preftantia odoris Hituenfi longe revalebat , omneque folum ,in quod ejus oleum de- bium erat, eundem exhalabat jucundum odorem , ex Ambra cum oleo quodam mixtum, hanc Ambre terram in ciftis & ollulis occlufam fervavi , comperi- que diu fervare odorem. uoniam in precedenti libro in capite P/eudo-San- dali Amboinenfis arboy Boeronenfium Roweyl defcri- bitur , fimulque indicatur , ex ipfa nigricantem len- tamque lachrymam profluere, que Ambram grifeam eabtaninods fpirat, hinc concludo, in infula Mau- ritia certas quoque, uti fupra dictum eff, occurrere arbores, que gummi vel refinam exfudant , que natu- ralem Ambram grifeam fpirat, de quibus procurator nofter ibi degens gubernatori Foammi Maatzuykero fcripfit , arbores illas elle vaftiffimas, non procul a litore crefcentes , quarum radices femper verfus mare fefe extendebant , iftudque gummi odoratum exfuda- bant, quod in mare delabens naturalem fufficiebat Ambram grifeam per maris fluxum cum lapillis, are: na, conchisque permixtam , ita utilli putarent , tandem verum Ambre grifee ortum fefe inveniffe. Ifta in infula arbores crefcere , qua fimilem Am- bre refinam vel lachrymas exfudant , facile concedi poteft, patetque exemplo Canarii Odoriferi, Nanarit minimi, & Roweyl: Omnem vero Ambram grifeam , in tam diverfis mundi partibus , plurimis mil- ibus milliarium diftantibus , uti in India Occiden- tali, Africe ora Orientali , Madagafcara , Mauritii infula , in Maldivenfibus , omnibusque infulis ad Eu- rum fitis reperitur, tantum ex talibus provenire ar- boribus , a vero alienum videtur: Saltem hoc non videtur dici poffe de arboribus in infula Mauritii cre- fcentibus , fique tales quoque arbores crefcant in A- frice ora Orientali, & Madagafcara, maxime miran- dum eft, hafce arbores a fagaciffimis Arabibus non prius fuiffe obfervatas vel deteétas , qui ante mille annos regiones iftas jam peragrarunt , illarumque lantas & herbas diligenter inveftigarunt, nec tamen illas umquam invenerunt. Licet jam verum fit, Ambram rifeam in infula Mauritii, & in Africa ex talibus arbori- s fuum ducere ortum, quí fit, ut eadem heepertot centena milliaria ad Orientem , & adverfo vento & fluxu in Maldivenfes adduci infulas , atque infuper per tot centena milliaria usque in infulas ad Eu- rum fitas, in quibus notum eft, füb Zona torrida in libero Oceano ventum fluxumque fere per totum an- num ex Orientali parte flare atque profluere, nullum autem exftat exemplum , fructus quosdam, aliasve res ex hifce Orientalibus infulis verfus Septentrionem i Africam & Met prolabi, multo minus ab iftis infulis verfus Orientem. Quid enim facilius poffet fieri, celebrem illam Nucem Cocum dictam, quz tantum in Maldivenfibus infulis per mare ejici- fur, aliquando etiam verfus Septentrionem in iftas projici infulas , quod tamen nunquam compertum fuit. Si itaque arbores tales Ambariferz in Mauritii infula occurrant, uti lubenter id concedimus, Ambrz origo eft, uti Succini ortus in Mari Eoo , quod juxta ho- dierna experimenta ex claro Bitumine liquido feu Naphta productum fub terra in Boruffie & Pomere regionibus generatur. Bitumen hoc , fi fontes fuos vel fcaturigines ih mare exoneret , per frigus & fal- fedinem aque marine induratur & concrefcit in Suc- cinum, inque litora projicitur. Idem vero Bitumen , per arborum quarundam radi- ces adtraétum cum illarum natura conveniens , quales funt Pinus, Picea, Abies,fimilesque , qua in illis regionibus , ac prefertim ad Viftulam fluvium magna crefcunt copia, mutatur in Refinam talium arbo- rum , nemo tamen dicet, omne Succinum ex Refina ta- lium arborum generari, licet eundem habeat ortum | fimilemque affinitatem. ` Hujus demonftrationem no- bis exhibet experientia, qua docet, naturale Sucei- num non tantum in mari ac litore inveniri, fed in | media boom komende , die daar omtrent ftont , of geftaan badde. Men zogt dierbalwen op dat Eiland naar meer diergelyke plaatzen, en bevond voor eerft, dat de grond onder bet Canarium Odoriferum wel rook, en ten tweeden vond men ook dit Nanarium Minimum, waar van veele boo- men op dit Eiland flaan, welkers weeke Refina en Oly uit den [Lam druipende , in lieffelykbeid van reuk bet Hi- tueeze verre overtrof , en al de grond, waar op de Oly gevallen was , bevond men van den zelfften goeden reuk, dewelke uit Ambar-aarde en eenige vettigbeid gemengt was; deze Ambar-aarde bebben wy in doosjes en potjes opgeflooten bewaard, en bevonden, datze baaren reuk lang beboud. : ewyl nu in 't voorgaande boek, im 't kapittel van Pfeudo-Sandalum Amboinicum den Boeroeezen boom Roweyl befchreeven en aangeweezen werd, dat daar uit een /wartachtig en taayen traan vloeid , die eenigzints na Ambar degrys riekt, zo doet dit my giffen , dat "er gelyk boven gezegt, op °t Eiland Mauritius ook eenige boomen gevonden werden, dewelke een Gom of traan uitfweeten, die zeer natuurlyk na Ambar-grys riekt, waar van on- zen refident aldaar aan den Generaal Joan Maatfuyker gefcbreven beeft, voorgevende , dat bet zeer groote bog- men zyn, niet verre van ftrand ftaande, wiens worte- len altyd na de Zee-kant loopen, en de voornoemde wel- riekende ‘Gom rykelyk uitfweeten , dewelke in Zee ko- mende, in natuurlyke Ambar-grys verandert wert, door bet rollen van de Zee-baren, met fleentjes , zand, en Schulpen vermengt zynde , zo dat by bun lieden gemeend wierde, dat zy nu eindelyk den waren oorfpronk van den Ambar-grys uitgevonden hebben. . > Dat op het zelfde Eiland boomen konnen waffchen, de- welke diergelyken Ambarachtigen bers of traan uitgeven, kan men lichtelijk toeftaan uit det exempel van ons Ben: . rium Odoriferum, Nanarium Minimum, e» Roweyl. Maar dat al den Ambar-grys, die in zo verfcheiden Oor- den des werelds veel duizent mylen van malkander leggen- de, als Weft-Indiên, de Ooft-kuft van Africa, Mada- gascar , Mauritius, de Maldives, en alle de Zuid-Oof- ter Eilanden gevonden werd , alleen uit diergelyke boos men kome , is gantfch niet waarfchynelyk. Immers niet van de boomen , die alleen Z "t Eiland Mauritius flaan. . Vallenze dan mede op de Ooft-kuft van Africa en Ma- dagascar , zo is "t een groot wonder , dat die boomen niet eer zyn bekent geweeft van de curieufe Arabiers, die al voor duizent jaaren die Landen bezogt, bare planten en gewajfcben naauwkeurig onderzogt , echter deze bomen nooit gevonden hebben. Laat bet ook al zyn, dat bet * Ambar-grys van Mauritius, en Africa, uit diergelyke boomen zn st bebbe, boe werd het zelve zo veel bondert mylen-Ooftwaard aan tegen wind en ftroom na de Maldivas gevoert , en nog zo veel bondert mylen ver- der na de Zuid-Oofter Eilanden, daar men weet, dat onder de Zona torrida op cenen vryen Oceaan «vind en Jtroom fchier bet gebeele jaar goor uit den Ooftelyken kant valle, en men beeft fcbier geen exempel , dat eenige vrug- zen of dingen van deze Oofterfche Eilanden Wefkwaardt aàn tot Africa en Madagascar dryven , veel min van gin- der berwaarts Oofiwaardt aan. Immers wat konde an- ders lichter gebeuren, als dat die vermaarde Cocos , die alleen in de Maldivifche Eilanden door de Zee opgewor- pen werd , ook zomtyds Weftavaart aan in de voornoem- de Landen opgefmeeten werde, waar van men echter geen ervaring beeft. Byaldien dan zulke Ambar - boomen op Mauritius gevonden werden, gelyk wy toeftaan, RA bet daar mede , gelyk met den Słoń in de Ooft-Zee s dewelke na de bedendaagfche onderzoeking zynen oor[pronk beeft uit een klaar Bitumen liquidum ofte Naphta on- der de aarde, in de Landen van Pruizen en Pomeren ge- genereert zynde. Dit Bitumen, als bet zyne Fonteinen of essem in de Zee neemt , zo werd bet door de koude en ziltigbeid van 't Zee-water verbard in bernfteen, en dan op de ftranden uitgeworpen. ` Maar bet zelfde Bitumen door de wortelen van eenige boomen opgetrokken zynde , die met om natuur overeen- komen, gelyk daar zyn de Denne of Vuure-boomen, de- welke in die Landen, en aan de Weykzel-ftroom in mee- nigte groeyen „zo werd bet in Refinam of bers van dezel- ve boomen verandert, daarom zal echter ni zeggeris dat alle de Bernfteen uit bet bers van dien boom g z reert werde, boewel zy beide van gemeênen-oorfpronk , en eenderlei maag [cba zyn. Tot bewys daar van dient de ervaring , die ons leert , dat natuurlyk Bernfteen WE = | Tom il. III. Boek. VI. Hoofi?.. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. media etiam fepe regione effodi eque in Boruffia ac in Sinenfibus provintiis Succhuena & Junnama cen- tenis aliquot milliaribus a mari Edo fitis, in quibus lurime etiam crefcunt Pini, uti videre eft in Sinenfi Atlante pag. 65. ubi Pater Martinus teftatur , fefe non folum rubrum & album Succinum ( flavum autem ibi non occurrit ) ibi vidifle ex terra erutum, fed Sinen- fes uno quafi ore dicere ac credere , ortum fuum habere ex pinguibus pellucidisque Pini fegmentis:, per longam annorum feriem in fuccinum rubrum mu- tatis vel degeneratis, dicitque porro , Sinenfes inge- niofe Succinum rubrum componere ae imitari quafi poffe ex pura Pini refina, quam ebulliendo ita no- runt preparare , ut non tantum colorem & fuecini fubftantiam gerat, fed quoque leviores attrahat fco- rias. Magna tamen. invenitur differentia inter fucci- num & Pini refinam, licet arte fit preparatum: Idem hocce. de Ambra intelligendum eft, naturalem ma: ris effe proje&tum , attamen fieri poffe , eundem huncce fuccum in quasdam attractum arbores , in iisdem Ambre quoque odorem generare.. Siccam Magar? minimi refinam diu. habui pro qua- dam ficca & nigra refina, Macaflarenfibus Galedupa vocata, dein autem comperi , ex alia hanc provenire arbore , fupra libr. 2. cap. 20. defcripta, quum vero ejus Oleum Macaffarenfibus obferebam , vocabant hoc Tin-fo , quod ipfis ińfervit ac neceffarium eft ad Dupe compofitionem , eftque duplex; fed ex una pro- fluens arbore. Primum vero eft Oleum flavum inftar Olei Calappi, fponte fua ex arbore effluens fed fen- fim rufefcit & vifcofum. eft , diciturque ipfis Tinjo- Calau. Alterum vero ni “gis eft, inque arundine Bambu di&a colle&um ve- nale proftat, uti eg "Utrumque adhibetur ad Dupam, ut vifcofitate fua reliqua ficca ingredientia combinet. Ex arboribus vero colliguntut ignotis , uz in infulis crefcunt Salayera & Calaua, ad Macaf- arg partem Auftralem fitis, ipfis Silayer & Calautoa dictis, hè e. magna Calaua ad differentiam alterius. minoris infula. "Tabula Quinquagefima Quarta Ramum exhibet Canariż minimi feu Oleofi, quod Nanari Min- + jak vulgo vocatur, ubi per Litt, A. racemus frugifer majo- . Ti forma expreffus denotatur. OBSERVATIO. | Canarium hoc minimum Oleofum a Valent. p. 212. obi- ter deferibitur, & in Tabula fub No. XXXIX. delinéátur,- ( fcit & duriusculum ma-. 165 leen in Zee en op ftrant gevonden , maar ook Landwaart im m A Werden , 20 wel in Prüilfen, als inde Sinee/Je Provintien , Succbüen en Funnam eenige bondert mylen van den Ooffelyken Oceaan gelegen , daar meede veele Pyn-boomen groeyen , gelyk te zien is in den Sineef- Jeń Atlas pag. 65. alwaar Pater Martinus getuigt, niet alleen roode en witte bernftcen (de geele wert daar niet gevonden) aldaar gezien te bebben , die men uit de aarde graaft, en eenparig van de Sineelfen gelooft apert, dat et zynem oorfpronk bebbe uit de wette en klare flukken des Pyn-booms , door lankbeit van jaaren in rooden bernfleen „verandert, maar zegt ook , dat de Sineeffen den rooden bernfteen aardig Weten na te bootzen uit puur Pan- "t welk zy door "t kooken zoodanig weten Se AP ti bet niet alleen de coleur en fabftantie van berñficen wer- beeld, maar ook ftoppelen aantrekt. Egter blyft noch al een groot verfchil tu[Jcben bernfteenen pyn-bers „men mag bet ook door konft bereiden , zoo- men wil. Dit zelve moet men ook van den En verflaan , dat bet oor[pron- kelyk een uitwerpzel der Zee is , en evenwel wym kan, dat dezelve zap in eenige boomen opgetrokken word en daat in eenen Amber-achtigen reuk genereert, | Het witgedroogde bers van ^t Nanarium minimum; beb ik lang a rie voor een zeekere drooge en fwarte Refina, by de Macaffaren Galedupa genaamt , doch na- maals bevonden, dat bet van een andere boom komt. bier boven lib..2. cap. 20. befcbreven ; maar. als ik de oor: noemde Oly aan de Macaffaren toonde, “noenidenze dezeli we Tin-Jo, bet welk zylieden noodig bebben tot "t maken van de Duba , en is taveederley , doch van eene bo komende. Het eerfte is een dnie dy als IQslapput- slve, van zelfs uit den boom druipende, doch. wert metter tyt ros en kleverig, en biet eygentlyk Tinjo Całau. Het an- dere is fwart en bartacbtig , "i welk men in Bamboesjes te koop brengt, gelyk Galedupa. Beide Wwordenze pe- bruikt tot de Dupa, om met bare kleverigbeit alle de ân- dere drooge aan malkander te houden , en kitmen Van onbe? kende boomen, «va[Jende op de Eilanden Salayer en Ca- lau, bezuiden Macaler gelegen ; by bunlieden Silayér en Calautoa genaamt, dat is groot Calau , tót ander feet - van een ander kleinder. ` De vier-en-vyftig fle Plaat Vertoont een Tak van de kleinfte ofre de Olieacbtige Cá »y. Boom, Nanari Minjak genaamt; alwaar door Leg A. i vrugt-tros in grooter gedaante aangewezen wert, >? AANMERKINGES Deze kleine ofte Olieachtige Canari wert by Valent d 432, vermeldt, eń op de Plaaf onder No. XXXIX. fora oi wj X 3 KE VI 106b HERBARII AMBOINENSIS ` Le DL cap; VIL CGAPUT.SEPTIMUM. Canarium Decumanum. Canari Befar. Aximam Canarii fpeciem, tam quoad arborem A quam frućtus , jam deferibemus: Hec enim arbor altiffima & omnium vaftiffima eft, que in hifce occurrit infulis, eftque adeo crafla, ut qua- tuor vel quinque viri vix eam amplecti poffint. In- ue trunci inferiore parte quam maxime extenfa , la- tisque alis aucta eft, erecta porro eft inftar altiffimi Mali, fine lateralibus ramis usque in verticem, ubi uam latiffime illos extendit, unde adícenfum recu- at. Ejus cortex eft glaber, albicans vel cinereus. Rami ejus funt fragiles, intusque repleti funt ampla & fungofa medulla: In horum fummo longz locantur foliorum rachides plurimz fimul, uti in reliquis Canarii Ípeciebus, lanugine molli & ruffa , uti & ramorum extremitates, obfite. Ha rachides funt longe & fir- ma, inque iis foliorum paria fex utcunque locantur oppofita , breviffimis vel fere nullis innixa pedunculis feu feffilia fere, funtque paulo majora quam vulgaris Ca- narii „fed non ita fcabra , inque parte inferiore omnino ` lanuginofa , novem ac decem pollices longa, quatuor vel quatuor cum dimidio lata, fuperius in brevem a- icem acuminata , multis contexta coftis transverfali- us & parallelis, inferius ruffis pilis obfita , letius vi- ridia quam vulgaris Canarii , binaque inferiora femper funt breviffima , in junioribus autem arboribus qua- tuordecim vel quindecim pollices funt longa , quinque vel quinque cum dimidio lata, totique rami cum fo- liis funt lanuginofi. Flores me latent ob arboris altitudinem , fine dubio autem non multum different a vulgari magno: Cana- rio: Fru&us magnitudinem habet formamque ovi: Anferini, externe parum rugofüs , ruffisque punctis notatus inftar fruétus Atun. . Sub craffo. & wifcofo putamine ingens reconditur nux, tres circiter polli- „ces longa, binos crafla , triplicis forma, vulgatiffime autem funt triangulares , angulis protuberantibus quafi fimbriatz, inter hos vero angulos latera externe funt rugofa , multis ftriis feu areis excavata, ab utraque acuminate parte , fed non acute „alice in eadem arbore funt quadratz inftar ci » fed he raro occurrunt. "m terti funt forme, rotunda funt , fine notabi- libus angulis , rugofz quoque, ab utrisque vero parti- bus param acuminate, he peculiarem videntur con- ftituere fpeciem feu varietatem , arboris enim hujus folia funt quoque rotundiora & breviora: Prime ve- ro fpeciei plurime funt fimbriatz „fed non per totam longitudinem , fed tantum ad inferiorem & acutum angulum, reliqua pars undique rugofa eft. Putamen craffiffimum eft , firmum , & quantum apparet , non fa- cile confringendum , quod tamen aliter comperitur , fi enim hz nuces aque infufz fint madide, folique exponantur, rimas plurimas agunt, qua iterum fefe contrahunt & quafi claudunt, fi nux fit ficca: Ma- gis autem mirandum eft, fi nux hec, quz videtur offea, menfe inpofita cultro vulgari in ejus centro incidatur, primo iétu hic penetrat, ac putamen ejus. inftar vitri diffilit. — Nuces trigone & rotunda intus tres gerunt cellu- las, quadrate vero quatuor, fed unus tantum in his reperitur nucleus, raro bini, ceteraque intermedia pars vacua eft: Hic autem nucleus eft ut vulgaris Canarii, fed major & amplior, ac craffiore pellicula te&tus , que ad ejus latus verrucá putamini parum ad- heret ,'faporem vero habet magis oleofum quam vul- are Canarium, inftar ficcarum Nucum Juglandum , erisque montium incolis edulis eft, a litoreis vero incolis, qui meliora habent Canaria, non eftimatur , uum rufa ejus pellicula a nucleo vix feparari pof- it: Si fruétus hi aliquamdiu ferventur, nec putami- na ipforum auferantur, incipiantque putrefcere > emit- tunt fuccum ita vifcofum, omnibus adherentem rebus, ut traétari nequeant. Ex arboris trunco lenta quoque & vifcofa effluit refina , quz , fi recens , intractabilis eft, exficcatur vero in claram & pcd. refinam fere inftar Gum- mi Arabici, atque hoc gummi quibusdam in locis ma- gis flavefcit, quam Succinum, & undique Be A um VIE TONE TEST UR De grootfle Canari- Boom. Et aldergrootfte geflagt van de Canaris , zo aan boom H als aan vruchten, zullen wy nu befchryven. Den boom is van de aldergrovtfte en boogfte in deze Ej. landen , zo dik, dat bem vier a vyf mannen qualyk om- vademen kunnen, beneden met een groote ftoel, of bree- de vlerken , em voorts opgeregt, als een hooge maft, „zonder takken, tot aan de kruin, daar by dezeloe zeer wyd uit/preid , en is dierbalven niet te beklimmen. De JSchorffe às effen, witachtig, of liebt-graaww. De tak. ken zyn bros, en bebben van binnen een groot em voos merg: Aan "t voorfte der zelver Doan de lange ryskens veel by malkander , gelyk aan de andere Canaris , Met cen zagte en er e dons, gelyk ook de einden der takken bekleed zjn. De ryskens zyn lang en ftyf , en aan dezel. “ve ftaan de bladeren gemeenelyk by zes paren tegen mal- kanderen , op zeer korte en fcbier geene fteelen. Zy zyn ruim zo groot als aan de gemeene Canary, doch zo ftyf niet , en aan, de onderfte zyde gant/ch wolachtig , 9. en 10. duimen lank, vier en vier en een halve breed » van vooren Jchielyk toegefpitft „ met veele evenwydige daversribben , van onderen met roffe baairen bekleed, bir ciim dan „de gemeene Canary, en de twee achterfte zyn altyd de kortfte „maar aan de jonge boomen zynze wel veertien en vyftien duimen lank, vyf en een balf breed, en de gebee- le takken met bladeren, en al zeer wolachtig. Het bloeizel is onbekend wegens de botgte der boomen : doch "t zal buiten twyfel niet veel verfchillen van de ge meene groote Canary. De vrucht is in grootte en gedaan- te van een Ganfen-Ey, van buiten wat ruiz, en met rof- Je puncijes bezet, g yk de vrucht Atun. ` Onder de dik- ke en l'ymacbtige bolfter leid een groote noot, omtrent drie duimen lank „en twee dik „van driederlei gedaante , want de gemeenfte zyn driezydig , met uitfteekende kanten, als gezoomt , maar tu[Jcben de kanten zyn de zyden van bui- ten rimpelig, met veele ftreepen of vooren uitgegraveert, achter en voren toege/pit{t , doch niet feberp, andere aat dezelfde boom zyn vierkant , als eem doosje , doch deze vind men weinig. Die van de derde gedaante zyn rond, zonder merkelyke kanten, mede SC en aan beide ‚de einden een weinig toegefbitft , deze Jchynem een byzon- - dere zóorte op zig zelfs te maken , want de bladeren «an baren boom zyn ook wat ronder en korter. Van de eerfte zoorte zjn de meefte ook niet doorgaans gezoomt na de leng- te, maar alleen by den achterften of fcherpften hoek. re[t is rondom vol rimpelen. De fchaal is zeer dik, maf= Jyf, en na den fcbyn qualyk tê breeken „ bet welk men echter anders bevind, want als men de nooten nat maakt en in de Zonne legt, zo werdze vol Jcheuren , die echter weder fluiten, als menze wederom droogt. Nog wonder- lyker is bet, als men;deze na den Jcbyn fleen-barde noot, op een tafel legt, én met een gemeen mes regt in de mid- . den daar opflaat , zo kapt menze met den eerften Lan den door, Jbringende de fchaal als glas van malkander. Binnen hebben de driekantige en ronde drie cellétjes, de vierkantige vier , doch men vind 'er maar een bee in, zelden twee, en de reft flaat ledig, de beeft is als aan de gemeene Canary, doch grooter , breeder, met een dikker velletje bekleet , welke ter zyden met een vratte een wei- mig aan de fcbaal vaft kleeft, van fmaak wat Olyachti- ger dan de gemeene , en als oude Wal-nooten , en is byde wilde Berg-woonders eetbaar, maar by de flrand-woon- ders , die beter Canaris bebben , worden ze niet geacht om dat men "t bruine velletje qualyk van de beeft kan af- Jcbillen. Als men de vruchten een tyd lank bewaart, zonder de bolfter aftenemen , en dezelve begint te rotten, zo komt er een zodanige lymachtige zap uit > over alaan- kleevende, dat menze qualyk bandelen kan. Uit den ftam vloeid insgelyks een taat en lymacbtig bers, vers zynde, niet om te bandelen, maar befterft in een klaar en meeft doorfebynend bers, bykans als Gummi A- rabicum. Op zommige plekken: geelder als Bern.[leen , rondom vol fcheutjes , waar aan men deze Gom van an- | dere. III Boek. VII. Hoofiyf. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 167 fum eft, unde facile ab aliis diftinguitur, plurima au- tem ejus pars eft inpura, ad viridem vel nigricantem accedens colorem, quum per arborem. deftillans fefe cum cortice aliisque foli fordibus commifcet ; quod tamen facibus optime infervit. Pellucida vero ejus fruíta réferunt Amboinenfium Dammaram Batu, fed non ita pellucida funt, nec ita eleganter flava, at magis viridia inftar vitri, fed lentiora , nec ita inramenta ZC filientias uti Dammara Batu, hujus quoque Damma- re fruíta, licet fint ficca, fibi invicem tamen adhz- rent, fi per aliquot tempus fibi fuerint inpofita , quod in reliqua Dammara non obfervatur. Carbonibus hec inpofita ingratum fpirat odorem , immo fere foeten- tem, nihilominus tamen ab incolis ad faces adhibe- tur. Stridorem vero magis dat, fi igni injecta fuerit; juam Dammara Selan, inque aqua tepida mollefcit , eu liquida fit , Mg ; hanc fübftantiam gummo- fe magis & aquofe elle nature, quam relique refi- ne. e Trunci Mum eftalbum, molle, leve, nec durabi- le, medulla fungofa repletum , fätisque fenefcit, fed ob de. Tm a fortioribus ventis facile prope radices confractum difpergitur. Anni tempus. Fructus maturefcunt menfibus occi- dentalibus , qui in infulis ad Hefperum fitis funt men- fes pluviofi, tumque nulla Dammara in arboribus re-. peritur, fed in menfibus Orientalibus , quum ibi fit anni tempus ficcum , arboresque flores incipiant pro- ducere: Homines has non colunt, que neccrefcunt circa hominum edes, fed in altis tantum montibus , in magnis infulis. - ERE - eg RE Grim Deum Ga nari Befaar nari . Ternatice Nia, Hafu Hafu Xula, & folummodo MT banque Dog fru-. &us dicuntur Haff Gogira, rotundi vero Hafu Bop- polulo. Amboinice in Boero Yar vel Tal Amin, & circa Tomahou Cami, Ejus refina vocatur Dammara Amin, & Camal Mies ke T Locus. In Amboina hac lignine ignota ef, fed D o in infulis Xulaffenfibus, & Moluc- cis "y lolo, Boero, magnaque Cerama , fed non frequenter, ut & minori copia in Boetona, Celebes ora Orientali , in locis autem ad Hefperum maxime fitis eft ignota, ut & in omnibus horum par- vis infulis: Facile autem hec arbor propaganda eft, feepius enim ejus nuces hic in Amboina in meum ab- jeci hortum , quarum plurimz , quz terram tangerent, radices egerant ac progerminarant , uti & hinc inde qua etiam inveniuntur arbores, tali propagata modo. : Ejus nuclei in maris litore occurrunt per mare C- jecti, eleganter depurati, & cinerei, fed hi non pro- erminant, qui fine dubio a magnis fluviis in majori- us iilis Toat abrepti, inque mare adducti, ubi diu flu&uantes tandem in litus ejiciuntur. z Ufus. Arbor ipfa nullum fere, przbet ufum , ex: cepta ejus refina feu Dammara , ac primo quidem apud Xulanenfes & Boeronenfes ad faces adhibetur , umiturque hec Dammara inpura, uti naturaliter eft, que commifcetur cum pulvere contrite terre vel cineris , que fimul Gomuto foliis obvolvuntur in formam continúo ardeat, minusque ftrideat. Secundo a Ter- natenfibus ufurpatur ad oblinienda navigia, coquitur- due mixta cum Oleo Calappi & Santang, uti fupra e Dammara nigra fuit dictum , hec autem Damma- ra difficiliorem przbet coćtionem , quum inter coquen- dum vehementer intumefcat , c ugue fupra vas fcfe elevet, ita ut vix retineri poflit, unde lento co- if eft igne, fenfimque Oleum ipfi infundendum e , Quidam montani Xulanenfes ejus comedunt nu- cleôs , uti reliquos Canarios , licet , uti dictum fuit, vix decorticari poffint, & Pa wy LE cauffent iis , qui non adfueti funt: Alphorenfes Ceramz'ex iis Bagua- anem coquunt, fed plurimum circa finum Cauwen- em. Quidam maritimi harum infularum incole pu- "tamen magni Canarii fupra porphyritim cum aqua conterunt, obliniuntque hac tritura oculos con- tra illorum dolorem & ardorem, quem ex folis ftu contrahunt. Omne armorum genus, quod manu- bria habet , hac. Dammara firmatur, hecque prius contunditur, contufa réplentur cava man don à» acum:. Cinis ac terra huic mifcetur, ut: ft . diger brande , en min knerffe. dere onderfcheiden kan, de meefteis vuil; na den groenen en fwarten trekkende , om datze van den boom af druipęn: de; zig met de fchor(Je eń vuiligheid van den grond ver- mengt, "t welkechter tot de toortzen bequaamjt is. De klare flukken gelyken ook wel de Amboinfcben Dammar- Batu, maar zyn zo fchoon geel en doorfchynend. niet; groenachtig als glas; taayer , en nooit zo kort afbreeken- de gelyk Dammar-Batu, ook de flukken van deze Dam- mar., al zynze droog, kleven echter aan malkander , als- ze een tyd lank op malkander leggen , "t welk andere Dam- mar niet doet. Op koolen geeftze een onlizffelyken en by- kans ftinkende reuk van haar , niet te min wordze by de Inlanders tot bet branden van toortzen gebruikt. Zy knerft meer op de koolen, dan de Dammar-Selan , en laat zig in warm water week maaken , tot bewys , datze meer - van Gomacbtige en waterachtige natuur is, dan andere berffen. . , , Het bout van den flam is wit, week, licht , en niet durabel , met een voos bert, en komt, wel tot eenige qu- derdom , maar word wegens zyne brosbeid door de fterke winden by de wortels dikwils afgebrooken. : Sayfoen. De vruchten werden ryp in de Weft-Mou- ` fon, "t welk in de Weftérfche Eilanden de regen-maan- den zyn, en aldus vind men geen Dammar aan de boomen; maar wel in de Ooft-Mouf)on , wanneer ’t aldaar droog weer is , en de boomen beginnen te bloeyen. De menfchen bavenen deze boomen hiet, gelykze ook niet wa/jchen om- trent de wooningen der menfchen, maar in 't hooge ge- bergte , en op groote Eilanden. aam. In t Latyn Canarium Decumanum, in "t Maleyts Canari Befaar, en Canari Xula, op Ternaats Nia, Haffu Haffu Xula, en flegts Haffu, waar vanze de langen noemen Haffu Gogira,, en de ronde Haffu Boppolulo. -Amboins op Boero Yar of Val Amin, en omtrent. Tomabou Gem Het bers daar van werd genaamt ee oL pion zai PY, laats. In ina is deze onbekent ,. maar men vindze meeft in de XulaafTe Eilanden, in de Moluc- cos op Gelolo, op Boero „en groot Ceram, doch niet overv dig, em voorts zo wat op Boeton, en Celebes Ooft-kuft, in de Weftelyker plaatzen isze' onbekent , gelyk mede op alle kleine Eilanden bier omtrent, zy is echter licbtelyk voort te planten „ want ik -bebbe de nooten bier in Amboi- na dikwils im de Thuin weg gefmeeten , waar van de meefte , die de grond raakten, uitgefchooten waren , gelyk men bier-en daar nog eenige boomen vind, op die manier voortgeteelt. De korrels vind men bier en daat-langs de ftrandt door de Zee uitge/meeten, fraai gezuivert, en regt graauw, maar die komen niet ops zynde buiten fer de je wieren op groote Eilanden fpoeld , en in Zee gevoert daarze dan lang gedreven p > tot datze lene deze kujt aankomén. Gebruik. Van deze boom is bykans niets in gebruik; dan °t bers of Dammar, eerftelyk by de Xulanefen en Boeroéfen tot ’t branden , nemende deze Dammar zo vuil alsze is, en en daar nog meer feof van klein gewre- ven aarde of afiche onder ; enswinden bet t'zamen in blade- ren van Gomuto, tot de gedaante van een toortze: De {tof of affche werd daar onder gedaan om dat bet te fta- en tweeden wordze meeft by de Ternatanen gebruikt , tot bet pikken der vaartuigen, met Calappus-Oly en Sansang Berndt en, opgekookt, ger lyk boven van de Dammar-Nigra gezegt is, maar deze Dammar.valt vry wat moeyelyker op te kooken , om dat- ze aan ’t kooken komende zo magtig opfaveld en overloopt s dat menze qualyk in de vaten kan bouden , daarom menze met een lankzaam our moet kooken, en de Oly Alen" kens ingieten; ` SCH fomnia Berg-woonders van Xula eeten de korrels ook, elyk re Canaris , boewelze , als gezegt ; moeyelyk te hellen zyn , en booft-pyn doda a. by die geene, dieze niet gewend zyn , de Alpboereezen van Ceram ma- ken baar. Bagia-brnd daar van , doch meeft omtrent de becht van Cauwa. ige- Inlandfche Zee-lieden wry- ven de fcbaal van de groote Canary met water op een fleen, en. befmeeren daar mede baat oogen tegens de pyne en brant, die zy van de bitte der Zonne krygen. Alderbande ge- weer, dat in de begten enfleelen moet flaan , maakt men met deze Dammar. vaft , ftootende eerft de Dammar, en ftrooyende dezelve in gaten van de hegten, daar na maakt men 168 HERBARII AMBOINENSIS Liber III. cap. VIII. tum arma prope conceptacula calefaciunt , que ma- nubriis intruduntur , unde Dammara hzc liquefacta illa continet, quum fit admodum tenax; huicque o- peri quam aptiffima. i - Contra tonfillas tumentes ac inflammatas ufurpan- tur horum Canariorum putamina , cum aceto contrita in pultem tenuem , que externe, illinitur , cumque pauxillo aque mixta pro gargarismate infervit: T abula. Quinquagefima Quinta Ramum exhibet Cazari Decumani , quod Canary Befaar vo- catur, ubi Litt. A. ejus fruétum majori forma expreffum . denotat. z ke ade * B. Frućłum diffeum fiftit , ut tria ejus officula feminalia in ` cellulis trigonis locata confpiciantur, - men t geweer by de fleel warm, en floot "t daar in zynde deze Dammar tot dit werk alderbequaamft + om dat. ze zo vaft boud. : Tegen gefwolle Amandelen neemt de Jcbaale van deze Canaris , wryftze met Azyn tot een dun papje, en fmeert bet van buiten op, doet ook wat water daar b » en gor: | gelt daar mede. De vyf-en-vyftig fle Plaat Vertoont een Tak van de grootfte Canari, die de Canary - Befaar genaamt wert. alwaar door de Lett, A, een Vrucht . in grooter gedaante vertoont wert. B. Dezelve geopent, op dat deszelfs drie vakken , waar in de + Zaat-korrels leggen, vertoont werden, CAPUT OCTAVUM. Dammara Selanica:: Dammar ‘Selan. LTEC vulgatifimam ac ufitatiffintdni per tötam a- I J quofam-Indiam prebet réfinam, atque a noftra natiorie pro e Colophonia habetur , & no- miratur, arbor vero ejus noftro popiilo fere igtiota ‘eft, quum in magnis infulis a mari & litoré remotis crefcat; Dividitur autem in marem & feminam ;for- ma trunci & foliorum non multum differens , fed u- tramque peculiariter defcribemus. Rea E Dámimará itaque Selan feu mas dicta, arbor eft crafla & alta; plerumque ereta, aliquando autem incurva, _ corticém gerit craflum, ruffum, plerumque rügofum & fiffum, in junioribus vero arboribus equalêm: Ra- mi ejus funt ampli. & extenfi, comam conftituentes levem & irregularem jpaucas enim rachides. gerunt hi rami , inque iis folia funt rara ; plurimumque perforata ac lacera, ita ut arbor hec cońfpectam prabeat in- _ gratum ac deformatum... no o vA i = Hic mas folia gerit Cañange , vel o majoras tenuia, ficca, & tremula; obfeure vitidia, fupetius glabra, inferius rugofa , ‘a quinque ad otto pollices onga, binos, binosve cum dimidio lata, obtufe de- finentia , cum levi tamen-apice , multis coftis parallelis ac transverfalibus pertexta. Alternata hec locantur in longis rachidibus , que lanuginofz parum funt, at- que fex feptemve folia in uno illarum latere inveniun- tur. Rarforum córtex ex nigro fufcus eft, plurimis ` notatus punćtulis, funt autem mülto graviores & fo- lidiore$ quam in Cananga, inque genitula quafi di; vifi fone Ki rami. » co : . Flores ex alis fuperiorum foliorum ut & ad ramo- rum extremum progermiriant iñ racemis unn lonis ; inque breves laterales ramulos divifis , qui non funt uniformes, vel equalis longitúdinis. In his pri: mo apparent capitula acuta & flavefcentia; que fefe aperiunt in flofculos-ex quinque anguftis & flavefcen- tibus petalis? apiećs referentibus, formatos ; átque hi: całiei ihfideńt ; ` qui in fuperiore ejus“ parte ciftam quafi format; eui imfiguntur quinque ftamina inftar anguftorum petalótúm ; que occludunt capitulum quoddam fubrotundum ; poft primi hujus floris lapfum ex cifta ifta alter Omnino prodit flos; atque ex hoc verus fructus. ` Flos autem liit ¢ompohitur ex tribus angaftis petalis , Ne an «itciter lorigis & laus; inferius anguftis, fuperius latis ; itiftar fpathe Chirurgorum, eftque primo purpurafeens lb nofus , dein autem fufcus marcefcit, per longitudi- - nem ftriatus, plürimis atitem venis lateralibus rugo- fus: nter hac petäla bina infuper, raro autem tria alia inveniuntur inftar linguz formata, que in ipfo- rum Céfitro nutem continent parvam , inftar dimidie nucis avellanz , ab inférioré parte latam , fuperius ve- fo cito acuminatam cum óblorigo apice. ' ^ «Sub fragili putâmine viridis ac pinguis reconditur nucleus amaricans , fàpöris adftrińgeńtiś, plurimz au. tem nuces funt corrupte & inutiles cibó. ‘Notandum vero eft genuinis hifce floribus fpurios quafi praecedere flores, quam diu nempe arbores fint. junio- VII HOOFTSTUK. “De Dammar Selan-Boom, mt is bet gemeenfte en gebruikelykfle bers door Zant: Water-Indién , en word by onze Natie voor Indifeb ^ Harpuys gebouden en genaamt, doch de boomen” zyn ons volk meeft onbekent , om datze op groote Eilan- den wat verre van flrand waffchen. Zy zyn verdeelt in Manneken en Wyfken , in fatzoen van fiam en. bladeren niet veel van malkander verfchillende , doch wy zullen teder in "t byzonder befcbryoen. . M. Eerftelyk 5 Dammar Selan bet Manneken „zyn boom | is dik en boog , meéft regt Pen zomtyds wat bochti > de Jebor[Je dik 5 ros, doorgaans ruig en gefcbeurt , doch aan de jonge boomen effen. De takken wyd, met een ydele onfatzoenlyke kruiń ; want men ziet weinige ryskens aan de takken, en daar aan de bladeren ieder of meeft door- ` ke- boom van aanzien is. gp ge wreeten , zo dat bet een. lel c AOT Iu amen. ne <3 dss o: cie a Ape hehe v E "I _Het Manneken beeft bladeren als die van Cananga, y wel zo groot, dun, droog’, en rammelende , doods-gróens boven glad, en onder ruig, van yf. tot acht duimen lank, ` emp; meter twee en twee en een half breed, van vooren, korte Jpitze, en veeleevenwydige dwers-ribben. Zy fiaan verwilelt tegens malkander aan lange ryskens , die wat wolachtig zyn , met zes of zeven bladeren aan eene zyde: De febor/Je aan de takken i$ fwart-bruin, met veele punt- jes bezet, en zyn veel favaarder en ftyver dan die van Cananga, gelyk als in leeden verdeeli. A uid pt 4 Het blocizel komt uit den Jchoot der voorfte bladeren ; én bet Einde der takkeń zelfs voort , cen [pan lank; en in korte zyde-takjes verdeelt , dewelke niet eenparig vari Stand en lengte zyn: Hier aam ziet men eer Jpitze en geelachtige knopjes, dervelke veranderen in kleine bloem- kens, van dyf P ori en bleek-géele blaadjes , of veel meer Jpitzen , detwelke eén voetje maken , dragenile boven op ten kelkje of potje , daar in men vyf andere draadjes of fmal- * le bladeren ziet, verbergende een klein NS een Jpelde-boofd. Na bet afvallen van dit eerfte bloeizel komt uit bet voornoemde potje een geheele andere bloem, en de Ao vtucbt voort. Deze bloem is gemaakt van drie fmal- le blaadjes, omtrent cen pink lank en breed, achter /mal, en vooren breed , gelyk een Chirurgyns | d s terft bruin- rood, em wolachtg ; Hab behr dad n de lengte ge- ribt, en met veele dwers-adertjes gerimpelt ; daar tuf- Jchen flaan nog twee, en zelden drie andere blaadjes s mede als tohgskens gefotmeert , én befluiten in dé midden éen klein nootken , als een halve Hafel-noot , onder breet, en [cbielyk toegefpitft , met een lankacbtig fpitsken boven ` Ondeś een breekzime Jchaal leid een groénachti, e en vette beeft , bittéracbtig ; en t’zamentrekkende van Jmaak, doch de meefte nootjens zyn wrang , en onbequaam te ee: ten E a ` Zo flaat ook te merken , dat voor dit regte nog een an- der valfch bloeizel voorgaat , zo lang de boomen jong `, avant aa A m w www ZW Zom. E IIl Boek. VIII. Dat. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 169 juniores, in fumma enim rachidis parte tales quafi ra- cemi oriuntur, plurima gerentes parva fquamofa petala feu foliola ; quz tanquam flofculi apparent, fed dein degenerant in rachides & folia: Talem colui arborem usque in annum decimum fextum , talesque racemos tamquam veros habui flores , fed hifce nihil aliud umquam fubfequebatur nifi folia, donec tandem defcripti ac veri prodirent flores. ~ ^. /< Trunci lignum viride ruffefcit , fed ficcum eft fu- fcum inftar Sideroxyli , cui etiam fimile eft duritie & pondere fuo, fibris autem conftat craffioribus y. mi- nusque durabile eft, nec ita nitide poteft poliri , fub- ftantia enim ejus eft adeo craffa „ut hinc inde in ligno hoc vene appareant craffe refina alba replete, que inter elaborationem ligni decidit, afferesque inzequa- les foraminibusque excavatos reddit. Caeterum ex hifce truncis nulla vel pauca admodum exttillat refi- na, nec nifi in- fumma ipforum fenectute, quz alba eft & friabilis, neque colligitur. octo Femina truncum gerit rugofiorem , comamque den- fiorem, folia autem ejusdem funt forme , fed majora & quoque alternata, fex oétove in uno latere , quo- rum inferiora & fuperiora funt breviffima , fex & octo pollices longa, media autem novem & decem, pal- mam vero lata funt, brevibus craffisque infidentia pe- tiolis , plurimis quoque transverfalibus & parallelis coftis pertexta, inferius rugofa , fed non ita quam ma- ris, funtque magis flaccida, fed quoque exefa, colo- rem habent pallide viridem, fique tractantur vel mo- ventur, crepitant. ; In junioribus arboribus novem vel decem folia (in una rachidis parte locantur , funtque magis lanuginofa quam in vetuftis: In ramulorum extremo itidem ac | primo in junioribus arboribus apparent foliola que- dam racematim congefta ac fquamofa, que male. pro floribus habentur, talia quoque ex foliorum alis progerminant. - Hifce autem veri fubfequuntur flores ejusdem forma ac maris, fed paulo majores , atque his iterum alter flos ejusdem cum defcripto forme, fed major , magisque Canange florem referens , ex tri- bus magnis formatus petalis fpatheformibus, in ve- ro send lo pofitis, magisque extenfis quam in Ca- nanga, luntque magis fcabra , & colorem pallidiorem gerentia, ex gilvo nempe & viridi mixtum, venofa porro funt & rugofa, & uti fupra notatum eft, binis tribusve intermediis anguftioribus linguaformibus petalis donata ; Flores hi funt racemofi uti in Cananga, cujus odorem etiam, fed debiliorem fpirant: In ho- rum centro fructus. formatur Nucem avellanam refe- rens leviter acuminatam, cujus putamen tenuius eft, continetque nucleum mollem cinereum , ingrati magis faporis quam Canarii, quique teredine craflo & pin- gui plerumque perforatus eft... Flos circa hanc nu- cem diu emarcidus dependet , plurimumque cum inma- tura fimul decidit, nuces autem he, fi fint mature, fole decidunt, & apris cibo funt, ei .. + Feminz lignum non ita fufcum ae durum eft quam maris, multoque levius eft, fungofius, & zdificiis inutile: Ex his autem truncis fummam adfequentibus fenectutem, licet non ledantur, fponte effluit copio- fa flavefcens refina ubique ex rimis © fiffuris corticis exfudans, qua magna ctiam reperitur quantitate in- ter ipfum corticem & lignum , immo in ipfo etiam ligno craffis contenta venis, ita ut nulla mihi fit no- ta arbor, que tanta copia refinam exhibeat , fami , enim fzpe in hac obfervantur arbore, ex mera quafi refina conftantes ad trium pro pam longitu- dinem, hujusque coni cruris habent craflitiem , vulgare enim eft, fi coni ex ramis dependentes brachii craffitiem habeant, atque ego ex Xula fruíta hujus re(inz acce- pi, qua artificialem referebant fcopulum : Refina hzc (que communi vocabulo Dammara dicitur) mox in- urefcit, quamprimum ex arbore exfudat, eftque in quibusdam arboribus flava, in quibusdam obfcure vi- ridis feu nigricans , in aliis partibus femi pellucida, adeoque fimilis crudo nec depurato Succino, ut vix -diftingui- poffit, prafertim quedam ejus fegmenta, que pellucida, Kette de ita intenfe lutei funt coloris, uti optimum Succinum , hzc autem Dammara lerumque fragilior eft, quaque eft ex junioribus ar- ribus, friabilis; E contra occurrunt. frufta fenio- rum arborum, quz colorem habent Colophoniz, que in fluvios decidentia , atque ab iis in mare abrepta per continuos ac diuturnos fluxus externe rugofa funt, Tom. II. ; & want aan *t uiterfte der ryskens koomen diergelyke trof- Jen voort , met veele kleine en Jcbubacbtige blaadjes, die men voor bloeizel zoude aanzien s doch veranderen in ryskens en bladeren. IR beb zodanigen boom opgequeekt by de zeftien jaren , en bet zelve altyd voor bet régte bloei- zel aangezien o daar op telkens niets volgde , dan blade- ren, tot dat eindelyk bet voornoemde regte bloeizel voort- quam. | < Het bout van den Dam groen z is lichi-ros maar befterft bruin, als yfer-bout, Lg ook aan bar- digbeid en fwaarte wel gelykt, doch is veel grofdradiger, min durabel , en laat zig zo glad niet werken, want bet is zo grof van fubftantie , dat men bier en daar in't bout dikke aderen ziet van witten bers, "t welk in “E werken uitvallende, de planken oneffen, en met kuiltjes maakt: anderzints druipt uit deze ftammen geen of weinig bers en dat in baren boogen ouderdom , "t welk wit en bryzelig is, en niet vergadert werd. i - Het Wyfken heeft een ruigere feborfe en dichter kruin. de bladeren zyn van ae reg grooter , me- de verwijjelt tegens malkander ftaande, zes en acht op eene xyde, waar van de achterfle en voorfte de kortfte zjn, Ser en acht duimen lank , de middelfle negenen tien, en een band breed, op korte en dikke fteeltjes flaande , ook met veele evenwydige dwers-ribben doorreegen + van on- deren mede ruig , doch minder dan aan ^t Manneken , en Jlapper , ook zeer doorvreeten, van een bleek-groene to- leur , en in ’t bandelen rammelende. ~ ., Aan de jange boomen aan negen of tien bladeren aan een zyde, en zyn wolachtiger dan de oude. Aan bet ui- terfte der takskens ziet men insgelyks ‚en voor eerft aan de jonge boomen, zommige kleine blaadjes in een trosje , Jebubs gewys by malkander gevoegd, die men abufivelyk voor ^t bloeizel aanziet , diergelyke ook bier en daar ftaan by den oorfponk der bladeren. Hier op wolgt bet regte loeizel van bet zelfdefatzoen, als aan’t Manneken, doch wat grooter y en daar op de tweede bloem , ook meeft van bet zelfde fatzoen „ doch grooter „ en beter nade Cananga- bloem, gelykende, gemaakt van drie groote Jpatel-formige blaadjes „regt in een driedngel pt hi en meer geopend dan aan de, range > 00k fiyver en bleeker van colour y te weten, uit.vaal en groen gemengt , voorts geadert en gerimpelt „als boveg , met twee of drie fmalle tongskens tu[Jcben beiden 5 zy hangen met bosjens by malkander , gelyk aan Cananga, wiens reuk zy ook flappelyk naboot- Zen, In de midden werd de vrucht geformeerd, dewelke elykt een Hafel-nootjen , met een korte fpitsje, wiens chaal wat dunder is, en daar binnen een.«weeke. grau- achtige beeft, onlieffelykér van fmaak dan Canaris , en meeft van een dikke vette worm doorvreeten. De bloem blyft rondom dit nootjen langen tyd vaft bangen , en valt meeft onryp met dezelve tegelyk af , anderzints vallende rype nodtjens ook alleene af, en werden van de wilde erkens. gegeeten. Het „bout van "t Wyfken Ze zg bruin en bart niet ,- als van °t Manneken, veel lichter , woofer, en, tot bouwen onbequaam. ` Uit deze fiammen nu, alsze mede tot fwa- re boomen geworden zjn, al quets menze niet; vloeid o- vervloedig een geelachtig hers, over al uit de fcbeuren en groeven van Gite ee uitfwetende , dewelke men ook ry- kelyk vind tullchen de fcbor[Je em * bout, ja zelfs met dikke aderen in 't bout , zo dat my geen andere boom ter weerelt bekent is, die in zulke meenigte bers van zig geeft; want men vind takken aan deze boom bangen van Tink klaar. bers, drie em wier voeten lank, en een dye dik, maar keegels van een arm dik zyn gemeen, en ik bebbe fłukken van Xula bekomen , die men voor een artificieele klip zoude aanzien. Dit bers ("t welk men met een ge- meene naam Dammar noemd) werd ftraks bard; zo dra bet uit de boom fweet, is bleek-geel , aan zommige deelen balf doorfchynend, den vuilen Bern-fteen zo gelyk, dat men 't qualyk onderfcheiden kan, inzonderheid zommige brokjes , die fchoon-klaar , en zo boog-geel van coleur zyn, als de befte Bern-fteen , doch deze Dammar is doorgaans broffer , en die van jonge boomen komen, bryzelig. Daar en tegen wind men hu en van oude boomen y van coleur als Colofonig, dewelke in de Rivieren vallende , en door dezelwe in Zee gevoerd werdende, door 't lange rollen van ‚ buiten ruig en wit, van binnen klaar blyven, en door- aans zo bard werden, dat ik ze op den ftrand voor Bern; han opgeraapt bebbe: De fłykken nu, die uit den ftam op de aarde druipen , en met groote klompen uit de gront Y mit mo HERBARII AMBOINENSIS Liber III. cap. VIII & alba, interne autem pellucida, & plerumque ita indurefcunt, ut in litore pro Succino illa collegerim. Frufta vero, que ex trunco in terram deftillant, in- que magnis glebis ex terra eruuntur , multo magis inpura funt , magisque nigricant , obfcuriora funt, plu- ribusque fordibus commaculata. Hec quoque Dam- mara manibus tractata notabilem , fed ingratum fpirat odorem, proxime ad Colophoniam accedentem, qui odor diu quoque in manibüs remanet, que refina hac hebefcunt. Carbonibus inpofita jucundiorem fpirat odorem, quam fithus , Colophonia, floresque Canan- e permixta effent, odor autem non ita gratus eft, ut hzc fola pro füffimigio fufficeret , fed aliis mifcetur odoramentis. Eft autem non ita pinguis , ac noftra Colophonia , unde non ita facile ignem concipit, ftri- det vero ac diffilit, acfi fal effet admixtum, fi carbo- nibus inponatur, praefertim recens fi fuerit ex arbo- ribus-colleéta, vel per aliquod tempus in aqua obvo- luta; quz autem diu fuit confervata vel contrita , ftre- itum minorem dat, igni injecta, fi dentibus mafti- cetur , ftridet quoque , & in pulverem comminuitur , ita ut omnium refinarum aptiffima fit, que in pulverem Conter! poffit: .Ardenti foli expofita vel fervida infu- fa aque neutiquam mollefcit, fed indurefcit magis, & bullas excitat, cito vero ejus ignis perit, unde fa- cile concludi poteft, magnam Salis Volatilis partem in hae contineri refina, que etiam in cauffa eft, re- finofam ejus pinguedinem facile ignem concipere , fed ob continuos ftrepitus & abjectiones illum nec conti- nere nec fovere poffe. Nomen. Hujus arboris refina magis nota eft, voca- turque Dammara Selanica: Malaice Dammar Selan & Dammar Sila, quibusdam etiam Dammar Malejo. Ter- natenfibus Salo Garo h. e. Dammara odorata, inftar Garo feu Agallocbi , noftrates illam vocant Colopho- niam hídicam vel Malajenfem ; Amboinice Cama Lilan dicitur, Arbor, que hanc exfudat , in Boero Ter- natenfi vocabulo nominatur Caju Bappa, incolis vero Hiny,& ejus refina Salo-Hiny. In Boero parte Auftra- li Babut & Biabut. Unde nomen Dammare Selan ori- ginem habeat, mihi nondúm pro certo conftat: Vide autem de hac hallucinationem füpra in capite Canarii Odoriferi propofitam , que tamen huic Dammarz non refpondet, quum in iftis Cerame tractibus raro vel non occurrat. | N. B. Dammara autem eftnomen Malaico-Indicum, denotatque omnem refinam , & lachrymam , que fpon-. te ex quadam fluit arbore, ignique admota ardet, fi-. cuti Gatta vel Gitta tales denotat lachrymas aquofas, que inftar fucci vel lactis ex arboribus deftillant, quas Gummi vel condenfatos fuccos vocamus , qui in aqua liquefcunt, ac non facile flammam concipiunt. Vox Dammara derivatur ab Arabico Damina five Dammea , quod fignificat quamlibet lachrymam con-. cretam , & ex arbore ftillantem; hoc vero porro ori- inem habet ab Hebreo Dema , itidem lachrymam gnificante , in. medio autem Arabici vocabuli Dam- mar apoftrophus infertus eft ad indicandam litteram Ain five Ugain, quz Latinis litteris exprimi nequit, & duntaxat poft fequentem vocalem per nares pronun- ciandam effe docet. | Locus. Hac Dammara in omnibus fere occurrit magnis infulis aquofe Indie, uti in Sumatra circa Jamby & Palimbang, in Borneo circa Süccadanam, . uti &in binis minoribus infulis Bilittona & Crimata. In Java, aliisque porro infulis Orientalibus, uti quoque in Celebe, ubi tatnen non multum eft nota vel obvia , Copiofe vero in magna Xula , ac prefertim in finu Lickatobi , i Boero circa Lucielam veterem & Kelan gam: Cerama illam quoque exhibet , fed parva quanti- tate, Dammara enim Selanica , que inde defertur, a me putatur effe füpra memoratum Canarium Odori- ferum feu Camacoan. «Invenitur autem que in litore, ac in altis montibus , nullibi autem in planis filvis, fed femper ad pedes montium declivos , qui juxta o. ras fluminum ac maris funt fiti. Hinc in Boero hee Dammara fluétuans reperitur aque ad litus, ac in ma- oribus fluviis, qui in finum Cayli excurrunt. In hu- jus finus parte Orientali quedam arbores in montium adfcenfu ita alte eriguntur, ut coma fua in mare de. clinent. Up, Refina hee per totam aquofam Indiam ufur- patur loco Colophoniz , ad navigia confolidanda , fed longe ignis autem flamma admota liquefcit, leniter ardet, ` uitgegraven werden, zyn veel zuiverder , Fuartachtig, donker , en met vuiligbeit vermengt. Deze Dammar ook Jlegts met de banden gebandelt , geeft een merkelyken, en niet aangenaam reuk van.baar, zeer na ons Harpuis ko. mende, welke reuk ook lang aan de banden blyft, dieook door bet bandelen van dit bers flram werden: Op koolen riekt bet nog liefiyker , als of wierook, Harpuis, en Ca- nanga bloemen door malkander gemengt waren , doch geen- zints zo lieflyk, dat men daar van alleen reukaverk zoude konnen maaken, boewel "t onder andere gemengt werd, bet is verre xo vet niet als ons Harpuis , daarom ^t zo licht niet bet vuur ontfangt , knerft, en fpringt op de ko. len, als of bet met zout gemengt was, inzonderbeid ^t gene vers van de boomen komt, of een tyd lank in water gerolt beeft, maar dat men lank verwaart beeft, of ge. vreven i$, knerfi weinig op 't vuur, zo dat ’t ook tuf- Jtben de tanden knerft, als men daar in byt, en bryzeld gebeel en al tot ftof, latende zig onder alle ber[fen op "t gemakkelykfte tot poeder brengen. In de beete Zon of beet water gelegt, zał 't geenzints week werden, maar no barder , aan °t vlammende vuur gebouden , [melt bet nog- tans, brand zagtjes, en werpt bobbelen op, maar den brand gaat ef weder uit, waar uit men afneemen mag, dat veel Sal volatile in dit bers woone , ^t welk UNIT is, dat de refineeze vettigheid, " vuur wel ligt ontfangt, maar Wegens * geduurig kner[fen en [bringen niet lang behouden lon. j 7 d Msi Naam. Het bers wan dezen boom is meeft bekent , em _werd eigentlyk genaamt Dammara Selanica. Op Maleyts Dammar Selan, en Dammat Sila, by zommige ook Dam- mar Malejo. Op Ternataans Salo Garo „ dat is welrie- kende Dammar , als Garo of Agelhout, de onze noemen "t in Maleyts of Indinans Harpuis. Op Amboins Cama Lilan. Den boom, daar *t van komt , werd op Boeromet een Ternataans woord genaamt Caju Bap a, en by de In landers zelver Hiny , en bet bers Salo Hiny. Op Boe. roos Zuid-zyde Bahut en Biahut. Waar wan de naam Dammar Selan kome, is my nog miet te deegen bekend, bebalven de gi ng, die ik boven im "t kapittel van de Canarium Odoriferum gefteld hebbe, *t welk echter op deze Dammar niet en paft , om datze în dezelve Landftr ke van Ceram niet of weinig valt. | “NB. Dammar is cen Maleyts Indiaans woord, en bee — duit allerlei Refinen, en Traanen , die van zelfs uit ee- nige boomen vloeyen, en aan °t vuur gebouden branden, gelyk Gatta of Gitta alderhande waterachtige traanen be- duit , die als een zap of melk wit de boomen druipen, die wy Gommen of gedroogde zappen noemen, Pd pi in % water fmelten , maar niet ligt branden. Ss. Het woord Dammara is afkomftig van bet Arabifcbe Damma ofte Damea, het welk betekent alle zoort van harft of Gom t'zamengelopen , en uit de boomen druipen de: En dit beeft weder zyn oorfpronk van bet Hebreeufch Dema, mede een barf? betekenende , in bet midden van bet Arabifche woord Dammar , is een w gd ingevoegt om te beduiden de letter Ain ofte Ugain, welke m geen Latynfcbe letter uitgedrukt kan bordes, en alleen na een M: e vocaal als door de neus uitge/proken werd. __ Plaats. Men vind deze Dammar Jcbier in alle groote Eilanden van Water-Indién , als op Sumatra , omtrent Famby en Palimbang , op Borneo omtrènt Succadana » als mede op de twee kleinder Eilanden, Bellitton-en Cri- mata. Op Fava en verdere Ooftelyke Eilanden, als me- _ de Celebes isze niet veel bekent , maar weder overvloedig op groot Xula, inzonderheid in de bogt van Lickatobi op Boero omtrent oud Luciela en Kelang. Ceram heeftze ook, doch weinig , want de Dammar Selan van daar komende boud ik voor 't bovenftaande Canarium Odoriferum of Camacoan. Zy waft wel zo langs de firand , als "E „ booge gebergte, doch nieuwers in vlakke boffeben , maar altyd aan 't hangen der bergen, die langs de oevers ftaan, zo van de Zee, als groote Rivieren rom vind men . op Boero deze Dammar niet alleen op ftrand , maar ookin oote Rivieren dryven, die in de bogt van Cayeli uit- omen. Aan de Ooft-zyde van dezelve bogt ftaanzommi- ge boomen zo Dal aan de bergen, datze met baar kruin over de Zee bangen. Gebruik. Dezen berswerddoor gans Water-Indiénge- bruikt, in plaats van Harpuis, om de vaartuigen te P i - en HI Boek. VIL Hoofft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 171 longe alio modo ac apud nos fit, hec enim Damma- za fupra ignem fola liquefieri nequit, uti Colophonia vel pix, unde. cum oleo Calappi, nec fine labore li- quefit, e contra Maleyenfes alium adhibent modum E hanc enim contundunt Dàmmaram in tenuem pulve- rem, vel folam vel aqua mixtam , quam dein leni- ter effundunt, hanc autem paftam cum Calappi lympha mifcent, vel fenfim-cum ejus oleo; ac tan- tum parvis dofibus, quas in fartaginibus magna con- terunt vi, ac baculis commifcent & elaborant , do- nec fit pafta adeo lenta & mollis, ac pafta Cruftacio- tum, hié enim pulvis cum Calappi lympha & Oleo fefe commifcet , reliquamque maflam a fuperflua feparat aqua, fi fit admixta: . Hzc dein mafia in longa & angufta ducitur filamenta, que navigiorum futuris infiguntur ope vitri vel operis porcellani , cui pafta ifta non adharet , quibus tam firmiter jungitur & inheret, ac alia quevis Colophonia; que in aqua marina magis etiam indurefcit. Ut reftans porro na- vium lignum obliniatur , adhibent Maleyenfes loco picis aliam pultem , quz ex Calce & Oleo Ricini com- ponitur , quodque in hifce Orientalibus infulis cum fupra memorata Dammara-Itam perficitur. Si hanc paítam nigram defiderent , ipfi admifcent carbonum pulverem, ex vetuftis Rottangz filis combuftum , hu- jus autem pafte non major ce eft quantitas ; ¡quam que ufui neceffaria eft, quum adeo indurefcat, ut poftea tractari nequeat. . Simplex porro hzc refina facibus , qua in vulgari funt ufu, seque inferviunt., quz artificiali prepa- rantur modo , ac magna copia in Bataviam venales transmittuntur ex Bantama , Siama, aliisque Maleyen- . fibus locis, fequenti autem conficiuntur modo; Dam- mara Selanica in tenuem contunditur pulverem; qui mi- fcetur cum tertia nigre terra vel cineris parte , fic- caque Pinangz-mafticatione, vel Oryzz paleis, que fimul cum aqua in paftam commifcentur, que obvol- vitur ficcatis Calappi vel Pinange arboris furculis, vel ficcis Lontari vel Gomuto foliis in formàm fa- cis, pedem circiter longe, quz externe calce obduci- tur; hzc fax fuperiore accenditur parte, inque ma- nu per plateam circumfertur, facile flammam conci: pit, fed non bene fortioribus refiftit ventis , at gratum pirat odorem, novitianis vero atque inadfuetis gra- wgm. Boeronenfes non tanti faciunt hanc. refinam į quam cum nigra tantum contundunt terra, obvol- vuntque foliis Gomuto vel fimilium arborum. aul > diu autem aliam conquirere poffunt Dammaram, hanc non adhibebunt, ob ftridorem ; fcintillarumque pro- jećtionem , que cutim tangentes vehementer urunt, licet ftridor ifte. prohibeatur» admifta terra, aliisque fordibus additis , uti in Batavicis id conii faci- bus. Xulanenfes hanc ob cauffam non adhibent illam; quum füfficienti quantitate aliam conquirere poflint : Macaffarenfes optima ejus eligunt fragmenta Succino proxime accedentia, que Bo idmifcent, que pro vulgo componitur , ad odorem ejus augendum , re- giam vero Dupam non ingreditur. -- Quum noftra natio fepe non adeo münita fit þa- terna fua Colophonia, hanc fepe Dammatam ejus loco adhibent ; vel faltem cum ipfa commifcent, fu- muntque ad triginta Dammara pondo decem Colo- pain libras , & ultra heminam Olei Calappi , que fimul liquefcunt , hisque naves obliniunt. .. Maftule arbores, quum fint re&iffimz ac folide, op- timum prebent lignum ad afferes fecandos , uti aliter fitex ligno Tsjc&i , funt autem hi graviffimi , itauta ple- be pro Syderoxylo habeantur; Afferes hi denfi fecan- tur & navium exftru&ioni adhibentur , compertum ve- ro eft, facile teredines concipere ; quod incolz ad: fcribunt ignorantiz noftrorum lignariorum , qui illud adhibent lignum , quum recens adhuc fit; multoque falaci fucco refertum: Fructus avide ab apris & ani- malibus , Coescoe/en dictis , expetuntur & comeduntur , praefertim vero obfervdrunt venatores noftrates , mi- rum aprum Babi-Rujfa dictum, qui in Boero & Xule infulis occurrit, lubenter fub hifce latere arboribus, non tantum fructus circumrodentem, fed anteriori- bus quoque pedibus fefe ad arborem erigentem , qui "ita contra illas fefe adfricat , ach Dammare odore SC enn , unde & plurimum fub hifce capitur ar- ribus. Tom. II. Pecu- ken , doch beel op een ander manier , als o. „Voorts werd bet enkele -bers tot. branden gebruikt, en alle de gemeene toortzen daar van gemaakt „dewelke kon- Stig toebereid, in meenigte op Batavia te koop komen van Bantam, Siam, en andere Maleytze plaatzen, xy wer- den aldus gemaakt: men ftampt den Dammar Selan tot: poeder , en mengtze met een derde fwarte ftof-aarde of ach , en drooge Pinang-kaauzel, of rys-kaf tzamen met water tot een deeg , die men wind in gedroogde fcbeut- jes van Calappus of Pinang-boomen , drooge bladeren van Lontar of Gomüto s tot de gedaante van een toortze , om- trent cen voet lank, werdende van buiten met kalk be- Sirecken; deze toortzen fteekt men boven aan, en draagt= ze in de bandt over flraat , xy branden ligt , maar konnen tegen geen barde wind; Zy rieken lieffelyk , doch voor nieuwelingen en ongewoone zynze nog befwaarlyk. De Boeroneezen maken daar van zo. veel werks niet, maar flootenze met fwarte aarde , en binden deze in bladeren van Gomuto of diergelyke. Zo lange zy evenwel andere Dam- mar konnen krygen , żullenze deze niet gebruiken, wegens ^t beren en fpringen der vonken, die op de büid rakende fel branden , boewel dit knerzen gebrooken werd met de aarde, en andere ruigte, die daar. onder ‘komt, gelyk men aan de Batavifche toortzen ziet. De Xulaneezen ge- bruikenze om die oorzake gants niet, om datze genoegzaam met Andere woorzien zyn. De Macaffaren kiezen de mooi- . fte flukjes uit; die den Bern-fteen beft gelyken , dieze on- der de Dupa mengen y dewelke ze voor den gemeenenman maken -om den reuk te verflerken, maar by de Konink- byke Dupa beeftze geen plaats. Dewyl onze Natie zomtyds van "t Vaderlandfche Har- puis zo niet verzien is, zo moetenze deze Dammar. in des» zelfs plaats gebruiken, of immers 't zelve daar mede ver- lengen , nemende tot GO pond Dammar , tien pond Har- puis „ en ruim een kan Calappus-Oly , datze t'zamen la- ten fmelten , en daar mede de Scheepen kalefateren: De boómen van "t. Manneken , om datze zeer digt en regt werden, zyn bequaam om planken daar van te zagens elyk men anders met Tficki-bout doet, doch xy wyn zeer Aloe , 20 datze van t onervaren volk voor Yfer-bóut wer- den aangezien. Zy werden dik front, en tot den Scheep-bouw gebruikt, doch men beeft ervaren, datter dê worm ligt in komt’, bet 4velk de Inlanders toefcbry- ven de onervarentbeid van. onze Timmer-lieden , dewelke dit bout gebruiken, dewyl bet nog vers, en vol geilen zap is. De vruchten werden greetig van de wilde Ver- kens , en Coéscoezen gezogt en gegeten ; inzonderbeid beb- ben onze Fagers ervaren, dat bet wonderlyk Swym op Coero, en in de Xulas vallende, zig geern onder deze boomen opboud „niet alleen de vruchten opknappende , maar ook met de voorfte beenen tegen den boom opgeregt fłaan- de, en zig daar tegen firykende , als of 't vermaak in den reuk van die Dammar badde , dies zy ook meeft dáar on- ` der gevangen werden, 72 Het 172 HERBARII AMBOINENSIS Liber III. cap. VIII. Peculiare eft, quod hoc lignum tam copiofam fup- peditet refinam , € foco inutile fit, anno enim 1666 naute noftrates navem hoc ligno onuftam adducebant ad arcem pro foco, quod in Boero & Kelanga circa litora ceciderant , putantes effe arbores Mangi Mangi, coqui autem hocce deteftabantur lignum , quum ignem nec conciperet nec foveret, fed ftrepitum tantum in igne moveret, hoc enim lignum , uti fupra dictum eft, plurimas continet venas Dammara pellucida refertas, quas dein ex putrefaétis ftipitibus ¿ inftar venarum glacialium eruimus; ie Alphorenfes in Boero'ejus craffum contundunt Cor: ticem, quem prius exficcant, ac dein confervant ad ignem fovendum, cum quo ferrum cudunt, fed tan- tum pro cultris, parvisque cuneis formiandis. Idem hic ficcatus cortex ac minutim cefus Dammare quo- que admifcetur, qua facibus componendis infervit: Refina hzc tanta in Bataviam adfertur copia, ut Pie- kol, quod centum & viginti quinque continet libras - Hollandicas, ematur pro uno binisve inperialibus, fi- que cárum fit, pro tribus. Juniores hujus arbufculas ex Boero deduci euravi, as in Amboina plantavi, quarum una in altam ex- crefcebat arborém , fed anno decimo fexto nullos produxerat hactenus flores fructusve , neque ejus trun- cus, qui viri craffitiem habebat; ullam exfudaverat Dammaram, unde cognofcebam, hanc effe marem ; Eodem autem anno flores ac fructus producere in- ` cipiebat. In Sumatra ora Orientali prope Jamby & Palunibang; in litoribus varie Dammare exftillant partes, que Dammarz Kretje vocantur, que con- tunduntur , facibusque inferviunt. Voces Dammara rum prima defcripte Dammare Selanice, altera vul- gari noftre Amboinenfi Dammarz a nobis adtribui- tur, alia a Maleyenfibus ufurpantur fignificatione cir- . ca Malaccam & Patanam; per Dammaram Maleyo enim intelligunt preparatas faces, quas in iftis regio- nibus componunt ex quodam Oleo Minjac Dammar feu Minjac Caju ipfis dicto , nam poft Patanam in montibus feri habitant popuh Bata feu Alphorenfes dì- &i , hi deducunt Minjac Dammaram , Pie Sr il ums, lam ex arbore Collulut , quod femper eft tenue , _ pellucidum; bonum fpirans odorem, quod in ollulis ac vafculis confervant, de quo ulterius vide in Au- &uario nofiro. Ex hoc componitur Dammara Maleyo, fumitur enim certa hujus Olei portio, que cum Caju Gelame cortice contulo & confciffo mifcetur , vel cum illo Caju Dot, dein cortex vel germina Nibun fumun- tur, quz fortiter inpinguntur in preparatum iftud o- . leum ope baculi, dein inftar lapidis indurefcit , ex qua Matt dein formantur faces: Per Dammaram Ba- tu autem intelligunt Dammaram iftam Selanicam, que in iftis quoque obvia eft montibus, magnaque ejus frufta in filvis inveniuntur , raro enim illa colligitur, quum ob Ies vix adhibeatur ad fuffimigia, nifi a plebe, qua 1 E Padi, ac memorata Palepa, feu cortice ramorum Nibun, quam liquefaciunt carbone ignito. Minjac Cawan aliud eft oleum ex fruétibus ignote arboris expreffum ; craffitie & fubftantia febi albi, quod in arundine Bambu dicta venale adfertur , in quam, quum tenue ac fluidum fit, effunditur, Arbor autem ifta vocatur Caju Cawan, ac copiofe crefcit tam in Java , quam in regionibus Maleyenfi- bus, ita ut vilis fit pretii. Vulgus hoc oleum. adhibet Toco Olei Camarini, cum quo pifces fricant , quo & contra aphthas in- fantum utuntur cum pauca Allii quantitate lique- facto, inque tenue unguentum preparato. De hac arbore ulterius vide in Auêtuario meo ; que ibi capite 26. fub Dammara Leucomelena , quantum mihi videtur; fequenti defcribitur modo. Hee arbor truncum habet erectum & altum, glabro & cinereo oductum cortice: Ejus rami plurimis con- ftant incurvis & nodofis rachidibus, qua folia gerunt oppofita, ad quorum ortum genicula quoque appa- rent: Folia hzc optime referunt Canarii folia, fed . paulo funt minora , rachides vero ad faum ortum fquam- mofa illa non gerunt foliola, qua in.Canarii genere obfervantur. A Fructus aleyo, & Dammara Batu, qua- am contundit, commifcetque cum pa-_ Het is vreemd aan dit bout, dat bet zo overvloedigen bers van zig geeft, en tot branden zo weinig deugt, quant Ao. 1666. bragten onze Scheeps-lieden een lading brand-bout , van dit bout aan "t Kafteel, °t welk zy op Boero en Kelang omtrent de flranden gekapt badden , mee- nende dat bet Mangi Mangi-boomen waaren , maar de Koks - wervloekten dit bout, om dat t niet branden wilde, en in ' vuur lag te kner[Jem, want dit bout, als gezegt, beeft veele aderen vol klaren Dammar , die wy namaals uit de verrotte blokken, als ystakken uitgebaalt bebben. De Alpboereezen op Boero kloppen dezen dikken baft eerft wat, droogen , en bewaren bem om vuur mede te fio- ken, waar byze baar Yer Jmeeden ‚doch alleen tot mef- Jen en kleine byltjes. Dezelffte gedroogde, en kleine ge- kapte baft werd ook onder de Dammar gemengt, als men toortzen daar van maken wil. Men brengt dit bers im zulke meenigte op Batavia, dat men den Picol van 125, Hollandze ponden koopt voor een of twee Ryksdaalders, en als °t duur is, voor drie Ryksdaalders. Ik heb de jonge boompjes ook van Boero laten brengen, en op Amboina geplant , waar van de eene wel tot een bo- gen boom opfchoot , maar in °t 16. jaar nog geen bloemen of vruchten had, noch den flam ( zynde een man dik ) de minfte Dammar uitgaf, waar aan ik bemerkte , dat bet een Manneken was. Doch in "t zelfde jaar begon by eerft zyn bloeizel en vruchten te geven. Op de ftranden van Sumatras Ooft-kuft , by Famby en Palumbang werden uitgedreeven verfcheide brokken vaneenig Dammar , dieze Dammar Cretje noemen, dieze al te zamen flooten, en tot branden gebruiken. ` De woorden Dammar Maleyo, en Dammar Batu, waar van wy *t eerfte de voorfchreeven Dammar Selan toegepaft bebben „ en bet tweede aan onze gemeene Amboin- Jche Dammar geven zuilen, gebruiken de Maleyers om- trent Malacca en Patana wat anders, want door Dam- mar Maleyo verftaanfe de toegemaakte toortzen , dieze in die Landen toebereyden uit een zeeker Oly Minjac ¡Dam- mar of Minjac Caju genaamt , want achter Patane in °t quee woonen de wilde volkeren Bata of Alphoereefen, "engen af bet Minjac Dammar van den boom Col- lulut, blyvende altyd dun, wit, klaar , welrickend , in tonnetjes en potten veravaard : waar van ziet uitvoerlyker in °t Auétuarium. Hier wit maakt men de Dammar Ma- leyo, men neemt den Oly 8 mengtze met de gekapte Chat, Je van Caju Gelam, of Caju Puti , neemt daar na de Jcbor[fe of fchuitjes van Nibum, flampt bet daar ZE met bouten, zo werd bet zo bard als een fteen; en als dan toortzen bier vans daar en tegen door Dammar Batu verftaanze de woorfchreeve Selan , dewelke in 't voornoemde gebergte ook walt, en met groote ftukken in't Bofcb blyft leggen , om dat menze tot Pes branden wegens baar knerzen weinig gebruikt, bebalven by flegte lieden, dezelve flootende en vermengende met kaf van Padi, ende voornoemde Palepa of ¿boe der takken van Nibum , en met een kool vuur fmeltende, Minjac Cawan is een ander Oly uit de vruchten van een onbekende boom n Beper jt » în de dikte en fubftantie van witten ongel, ^t Welk men in Bamboezen te koop brengt s waar in "t nog'dun zynde gegooten werd. De boom biet ook Caju Cawan, en waft overvloedig = op Fava, als in de Maleytfe Landen, zo dat bet goed oop is. De flegtfte lieden gebruiken bet in plaats van One er - om vis daar in te bakken, als mede (e de fprouw kinderen, met een weinig Ajuin gefmolten, en tot een dunne zalve gemaakt. “Van dezen boom ziet breeder in myn Auttuarium: de- welke aldaar in bet 26. Hooftftuk onder Dammara Leucomelena, zo’ my voorkomt , op de vol- gende wyze befchreeven werd. Deze gewint een regt booge ftam „met een evene en wit- achtige [cborffe bekleed; De takken hebben veele kromme en knoeftige ryskens, daar aan de bladeren regt tegens malkanderen ftaan , oók met eenige knietjes aan baarerys- kens. De bladeren gelyken zeer wel na de Canary-bla- deren of wat kleinder, maar de ryskens by baaren oor- Jpronk bebben de gebaarde blaadjes niet gelyk andere Ca- naris. ; De 1 ka y ff FEE. f da y / / j 4 / 4 4 Jesu zs i : Gr . MI Boek. IX. Hoofiff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. Frućtus in brevibus producit racemis aréte conjun- &is , ex ramis immo ex foliorum rachidibus ortum du- centibus; Hi autem parvos referunt Canarios , fed non conítant putamine duro , fed fub molli cortice “dura reconditur ac ficca medulla, in bina utcunque fegmenta divifibilis, quidam autem fructus in quatuor oblongas partes dividi poffunt , funtque amari, au- fteri, & faporis ingrati. : Ex trunco exftillat flavefcens ac molle gummi; quod nunquam ficcum exficcatur: Raro occurrit, fed lurimum invenitur in Oma , vocaturque ab: incolis Kamal Metten Polti ,.h. e. ex albo nigricans Damma- ra, atque inde mihi denominatur Dammara Leucome- lena. Ejus lignum adhibetur ad ædes exftruendas. Tabula Quinquagefima Sexta Ramum éxhibet Dammare Selanice , que Dammar Selan incolis dicitur, OBSERVATIO. Dammara bec Selamita a Valent. in Amboine dofiript. p. 211. exaratur, & in Tabula fub No. XXXVIII, delineatur, 173 __De vruchten komen voort aan korte troffen diet achter malkander , uit de takken zelfs tuffen de don der bla- deren. Zy gelyken kleine Canaris, doch hebben geen bar- de fcbaal , maar onder een weeke Jobelle legt een bard droog merg , meerendeels in tween deelbaar , doch zommi- Be Zyn ook tm vier lankwerpige ftukken gedeelt , bitter- achtig, wrang , en onlieflyk. * Uit den flam loopt een geelacbtig week Gom, nooit bard opdroogende: Men vind bem ze den, en meeft op Oma, en werd by de Inlanders genaamt Kamal Metten Poeti; dat is, wit-fwarte Dammar , en daarom by my Damma- n Leucomelena. Het bout is gebruikelyk tot den buis- UW. De zes-en-vyfiig [le Plaat Vertoont een Tak van de Dammara Selanica , ofte de Dam » mar Selon, 10 als ze by de Inlanders genaamt werts: | AANMERKING E De Dammar Selan-Boom wert by Valent, f. 211. mede bee (chreven, en op de Plaat onder No. XXXVIII. verbeeldt. CAPUT NONUM. Refina Carneola : Ramack Dagin | ES Mor. CS Æc refina adeo fimilis eft Dammare Selanice, ut diu-hanc pro ejus optimis fruftis habuerim , vel faltem ex hac per artem humanam preparatam , ex externa enim partium fabrica quis judicaret , in vas aliquod has fuiffe infufas. Plurimum vero funt fegmenta plana, parum finuofa , digitum craffa, bi- nos longa pollices, ejusdem utcunque craffitiei y ex- terne albicantia, acfi mucaginofa effent, plurimis di- ftincta ftriis, ac rugis, intus clara, pura, & fere pel- lucida, inftar fuccini flavi, vel lapidis Carneool, quem vulgus rubram vocat Cagatam. . Odor, quem carbonibus inpofita fpirat, fimilis eft Dammare Selanen fed debilior & gratior , aliquid pe- culiare præ fe der ` Ulteriore autem indagine com- peri, nihil aliud "effe, nifi vetuftam & per naturam depuratam Dammaram Selanicam , non ex ipfa arboré productam , fed profluentem ex fiffuris fcopulorum , inftar Colopbonie mineralis, unde & planam dicunt ad- quifiviffe formam, quum inter faxa tali modo fit fi- gurata. Raro autem invenitur , unde & cariffima eft, ' ac plurimi Maleyenfes mercatores ipfius ignorant or- tum, ita ut plurimoslocutus fuerim , qui mecum pu- tabant , artificialem effe Dammaram Selanicam , ex pin- - guiffimis ejus fruftis liquefaćtione ac depuratione ita preparatam, uti apud nos Colophonia conficitur. . Nomen. Latine Refina Carneola. Malaice Ramak Daging & Dermack, feu Dormack Daging, ex carneo ejus colore, quibusdam etiam dicitur Lemmack Da- ST ES à > See ocus. Non novi alio occurrere in loco, nifi in infula Crimata, que fcopulofa admodum eft, ubi faxa fibi invicem funt inpofita inftar magnarum ciftarum , uhi plurimz etiam crefcunt arbores Dammaram Sela- nicam fundentes, uti & in declivibus collibus juxta litus plurima ferrate lapides: Maleyenfes perhibent; ubique in fua terra reperiri , ubi Dammare Selanice arbores occurrunt, ad illarum radices inter fcopulos. - Ufus: Refina hzc ad flammas vel fuffimigia non ad- hibetur, fed ad artem tantum Medicam a muliercu- lis, qua cum aliis fimplicibus celebrem ipfarum potum Djudjambu ingreditur, api propinatur puellis & puerpe- ris reconvalefcentibus : Portugalli illa utuntur tamquam thure in templis fuis ad fufimigium, ut & ad infan- - tum fafcias & incunabula contra inpurum aërem ejus fuffitu depuranda. M In eadem quoque infula Crimata ex declinantibus fcopulis in litore exfudans invenitur molle Pot orma IX HOOFDSTUK. — Viesverwige Hark ——— It bers gelykt de Dammar Selan zó wel, dat ik bet D langen tyd voor de befte ftukken daar van gebouden “o hebbe, of immers door menfcben banden, daar uit ge- maakt ; want uit de uiterlyke gedaante der flukken zou- de men oordeelen, datze in eenig vat gegooten waren. Het zyn meeft platte ftukken of wat bochtig, een vinger dik, en een paar duimen-lanks meeft van eenparige dikte, van buiten witachtig, als befcbimmelt, en vol flreepen ofte plooyen , van binnen klaar , zuiver s en bykans door- Jcbynend als roffen Bern;[leen , of den Deen Carneool, , die den gemeenen Man roode Agaat noemd. De reuk op koolen is als van Dammar Selan’, doch Jlapper en lieflyker , ook wat byzonders hebbende. Nu by nader onderzoek beb ik verflaan , dat bet anders niet is, dan een oud en van naturen gerafineerd Dammar Selan , doch niet aan of wit deszelfs Kav voortkomende , maar werd gevonden in de [cbeure der Steen-rotzen , als een ‘Colophonia Mineralis, en daar van zeggenze , zalze baar platte figuuren bebben:, als zynde tuffen de fteenen geformeerd. Men vind het zeer weinig , dierbalven bet ook duur is, en de meefte Maleytfe Kooplieden weten zyn oor/pronk niet, zo dat jk "er veele gevonden bebbe, die met my meenden , dat bet een Artificiele Dammar Selan ży, van deszelfe vetfte ftukken door fmelten en rafineeren al- dus gemakt, gelyk men by ons de Colophonia prepa- reerd. Naam, In ’t Latyn Refina Carneola. Op Maleyts Ramak Daging en Dermack. of Dormack Daging , al- les van de salaris coleuren , by zommige ook Lem- mack Daging. Plaats, My is niet bekend, dat bet elders valt dan op Eiland Crimata, bet welk zeer klippig is, en daar de Jłeenen op malkander leggen, als groote kiften, alwaar ook veel Dammar Selan boomen «va[fcben , als mede in de lage heuveltjes langs de ftrand veel y/er-ficenen , De Ma- leyers zeggen, dat bet over al in hare Landen valle, daar Dammar Selan-beomen flaan , by derzelver worte- len in de dp Ea . Gebruk. Deze Refina werd tot branden of wierooken niet gebruikt „ maar alleen tot de Medicyne by de vrouwt- jes » dieze met andere droogeryen onder bare vermaarden drank Djudjambu mengen, dewelke zy de jonge dochters en Vrouwen, die uit bet kraam-bedde wederom, opfłaan , ingeven, De Portugeezen gebruiken bet tot wierook inde erken, tot reukwerk, en om de luiren der kinderen te berooken tegens dè quade-lugt. Nog vind men op 't zelfde Eiland Crimata uit de over- Dongen klippen op ftrand uitfweeten een weeke Gom, 3 in 74 HERBARII AMBOINENSIS forma Myrrhe, fed inpurum magis, femperque mol- lem obtinens fubftantiam ,; nec unquam indurefcens , ex quo obfcure fufce preparantur placentule inftar denarii minoris: He inpurum referunt mel cum qua- dam re condenfatum , fed non vifciditate adherent, faporis fatui & fere infipidi, aliquando parüm falfi. Si mafticetur , arenofum apparet, quod fit, quum ex fcopulis colligatur: Rarifiime hoc gummi reperitur, unde & carius eft Ramack Daging: | Maleyentes illud vocant Mor feu Umor Daging , quod denotat aliquid, quod carnem confervat , vel aliquid, quod forma car- nis femper fefe offert. iee, .. Ufus. A mulierculis adhibetur uti precedens refi- na ad potum riempe Djudjambu , & magis interne, quam Ramack Daging: Hic loci inferere illud debui , licet minerale videatur, quod ad plantas non pertinet, fed quum utraque cum Dammara Selanica magnam ha- beant convenientiam, fimulque vendantur in eosdem uius, hic convenienti locari poterant modo: De ejus ortu jam non agam , fed quidam hanc de- notant differentiam , dicentes, Mor feu Umor Daging ita.dictum fuiffe s qum ingeftum fefe cum carne no- ftrisque venis affimilet, hasque in profpera Confervet valetudine, Dormac vero Daging ulterius penetrare, in ni nempe noftrorum offium medullam. Com- mifcent vulgo utrumque, infantibusque propinant , u“ ti dicunt, ad falubrem folidamque ipforum carnem conftituendam. + a Si propidetur cum Padma, qui eft fruétus niger & fquammofus, & Djudjambu potui incoétus , muliercu- las reddit poft partum Rapat i: e. coarétatas; hatu- ram exficcans, licet etiam exhibeatur puellis. - in. de gedaante van Myrre, docb vuilder, en altyd week blyvende , en niet bard werdende, waar van men don- ker-bruine koekjes maakt „in de grootte van een kleine /cbel- ling; Zy gelyken ook vuilen boning die met iets dik ge- maakt is „doch ponts nietkleverig , aan fmaak fmets, en bykans on/makelyk , em zomtyds wat filtig. lm ^t kaau wen Werd men ook eenige zandigbeid gewaar, dewyl bet van de klippen afgenomen werd. Men vind "t ook zeer weinig, en is nog duurder dan 't Ramack Daging: De Maleyers noemen 't Mor of Umor Daging, ’t welk wil zeggen of iets, dat bet vlees langduurig maakt , of iets dat altyd in de gedaante van vleefch blyft. E _ Gebruik. Het werd van de Vrouwtjes: gebruikt als van 't voorgaande , onder de Djudjambu, doch meer bin- nens lyfs dan de Ramack Daging, ik beb ^t albier moe- ten zetten, hoewel "t fchynt een mineraal -te zyn, bet welk onder de planten niet en boord, en dat om datze bei- de met de Dammar Selan groote gemeenfchap bebben, te zamen verkogt , en tot eenderlei einde. gebruikt werden: Immers zynen oorfpronk uitgefleld ` zo maaken ookan- dere dezen onderfcbeid , dat bet Mor of Umor Daging alzo genaamt zy om dat bet ingenomen zynde , zig met ons vleefch en aderen vermengt , en dezêlve in een gezon- de dipofitie behoudt, maar Dormac Daging dringt die- per in tot in "t merg der beenderen van ons NA Ly Men- genze gemeenelyk 1'zamen , en gevenze de kinderen:in} zo ze zeggen, om een gezond en bard vleefch te maken. . Met Padma een fwarte febinferige vrucht, en Dud. jambu gedronken ; maakt de Vrouwtjes Rapat, dat is geflooten na " baren, en de natuur opdroogende , boewel- ze Det ook de jonge Dochters ingeven. CAPUTDECIMUM. Dammara alba. Dammar Puti; feu coc ws Dammar Batu. een w c I I Fic fecunda ufitatiffima & vulgatiffima hifce in regionibus eft refina: Ejus arbor omniüm fere altiffima & maxima eft; trunco erecto & ro- tundo altam Abietem vel Cedrum referens, qui nun- quam finuofus eft, vel ullis conftat ramis , nifi in fum- mo vertice ; ubi refpeétu trunci parva tantum confpi- citur coma. Se Ejus cortex eft glaber, ex ruffo cineréo mixtus colore, forma fua ab aliis facile hxc diftinguitur fil- veftribus arboribus: Ejus vulgaris craffities eft octo vel decem pedum in diametro , inferiorque trunci pars magnis conftat nodis inflar capitis , ex quibus tam- quam ex mammis profluit ejus Dammara. Ejús mas & femina Cccurrit, trunco ac foliatura harum differens , unde fimul has defcribemus arbores; illarumque differentiam in fructibus notabimus. ` Foliorum rachides funt re&z , lenta, & virides, & cruciatim fere in ramislocantur , rotund, inanterio- re parte ftriate: Hifce folia infident utcunque oppo: fita , exceptis junioribus furculis, in quibus alternata fepelocantur. x». nr Se SE Sunt autem angufta, ab utraque acuminata parte; in junioribus vero arboribus longiora, magisque acu- minata, quatuor nempe vel quinque pollices longa,, ultrá digitum lata, Salicinis foliis fimillima, fed nori ferrata, in fenioribus autem arboribus tres vel tres . cum dimidio pollices longa, vix digitum lata, obtufe acuminata, unde & hzc Olez folia emulantur. Nullum gerunt nervum intermedium ‘fed ibi parum funt excavata inflar canalis , funtque porro fcabra ; labra „ ac per longitudinem tenuiflimis ac vix nota- bilibus venulis pertexta, glauca RE autem pro- pullulantia ac tenera foliola palli e virent, vetufta vero folia ad oras retroflecturitur, acfi ab inferiore parte ¢ymbam formarent. Adeo brevibus vinfident petiolis y; ut feffilia fere fint, fed ibi parum in: torta funt, unde hzc folia non recto locantur ordine, fed obliquam efformant crucem. In furculis foliorum rachides nunc oppofitz , nunc alternatz progerminant, inque iis a tribus ad fex foliorum paria m on- .X HOOFTSTUK. A ge mar Batu-Boom. : WIĘ wyra = z E INE is de tweede gebruikelykfte em de gemeenfte bers D in deze quartieren: Den boom is eene van de boog- Jte en grootfte, met een regte ronde flum , een boo- ge maft of Ceder-boom verbeeldende , nooit bochtig „en zon- der takken tot boven toe, alwaar by na proportie van den Stam een kleine kruin beeft. de De fchorffe is effen, uit den licbtagoffen en graauwen gemengt , en aan zyne gedaante onder, andere Wout-boo- men van verre ligt te kennen. Zyn ordinaris dikte is acht a tien voeten in de ronte , en de onderfte ftam is be- zet met groote knoeften als koppen, daar de Dammar als wit mammen loopt. Hy is Manneken en Wyfken, aan flam en bladeren weinig van malkanderen werfchillende , daarom. zullen wyze onder malkander befchryven , en bet verfcbil alleen- lyk in de vruchten aanwyzen. : De ryskens zyn regt , taai, en groen, enfbaanbykans “in kruis om de takkenregt-rond , na vooren «vat geftreept. Aan dezelve Doan de bladeren meeft regt tegen malkande- ren, bebalven aun de jonge telgen, daar aan zommige verwiffelt Jaan. Zy zyn fmal, achter en vooren toegefpitft „aande jonge boomen vooren fpitzer en langer, te weten, vier em yf duimen lank, ruim een vinger breed , de willige-bladeren gelyk, doch zonder kerven, aan de oude boomen drie en drie en een balf duimen lank, fchaars een singer breed 4 en mit een flompe [bits , dierbalven de Olyf-bladeren ge- ` £y hebben geen imiddel-zenuwe , maar zyn aldaar wat bol, pelyk een geut, voorts ftyf, glad, indelengte met fubtile en pas kennelyke adertjes doorreegen , boog- of Zee-groen, doch de eerfte uitkomende welke blaadjes bleek-groen , ook krommen aan de oude bladeren de kanten wat nederiwaarts , als ofze van onderen een fcbuitje wil- den maken. Zy bebben zo korte voetjes „ dat zy fcbier ge: zie Lëck te bebben , maar zyn aldaar wat gedraait , wes- balven de bladeren niet in ryen Donn, maar een fcbuins kruis maken: Aan de telgen fiaan de ryskens ook dwers en regt tegen malkander , en aan ieder van drié tot zes pa- ren bladeren; gevreeven xynze van een bersathtigen ie Liber II. cap. DN | HI Boek. X. Hoofiff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 175 Contrita hzc folia refinofum fpirant odorem, talem- ue habent faporem , avulfa diu funt viridia: Flores ob arborum altitudinem , qua adícenfum negant, ignoti funt, nec fub arboribus umquam inveniuntur. ecidui, unde concludo, fru&uum germina mox pro» pullulare fine natabilibus floribus, quum vero ex fru- étibus optima inter marem & feminam detegatur dif- ferentia, feparatim utrosque defcribam fructus. Primo itaque femine fructus, qui vulgatiffimi & maxime noti funt, formam habent & magnitudinem Limonis Manis feu Aurantii Sinenfis, fubrotundi nem- pe, fuperius parum compreffi, coloris glauci, in fim- lices diftinéti fquamas, inftar Pinearum , que tamen fibi adherent & adglutinate quafi funt, quamdiu vi- rides , fi vero maturi funt fructus vel avulfi , intra paucos dehifcunt dies, atque feparantur he fquame; que non craffe funt, fed plurimz fibi incumbunt , in- terne albicantes, molles , & ab inferiore anguftate parte, ubi fifluram patiuntur , communique pedunculo adfiguntur, referte feminibus amplis & planis, inftar Cucumeris feminum, fed latioribus & tenuioribus , uz fquamarum fpeciem etiam referunt , quz primo dmt alba, dein fufca, inque medio parum protube- rant, ubi farina reconditur alba, mollis , & ficca, in ua vis feminalis latet. Frućtus hi in rachidis fummo olitarii vel gemini excrefcunt , plurimis infidentes brevibus , craffis, & lignofis pedunculis, multis mino- ribus rachidibus obfeffi , juniorem referentes Ananaffe fruétum., quam diu nempe in fquamas nondum €x- crevere. . : ups Secundo ; Maris fructus multum differt a prece- denti, multoque minor eft, binos longus pollices vel paulo magis , digitum craflus , extremitatem referens apexabonis, ex plurimis formatus parvis & anguftis -fquamis, que regulari ordine fibi invicem arte in- cumbunt: Juniores hi fructus flava adfperfi funt fari- na, dein vero ex. viridi & purpureo mixti colore, fi maturefcant, intenfe lutei vel fufci funt. Si horum fquame fibi adhereant, funt glabre ac fere fplenden- tes, -quum autem aperiantur, non pungunt uti Pini, fed facile a communi decidunt pedunculo , ubi etiam bifide funt, inque hac fiffura paleaceum quidquam reperitur , quod femen mentitur, hi autem fructus. plurimum inmaturi decidunt, unde he arbores non multum propagantur. m Ex utrisque hifce domefticis arboribus, fed pre- fertim ex femina , pellucida effluitrefina, primo mol- lis & vifcofa, fed intra paucos dies inftar lapidis in- durefcens, alba atque pellucida inftar Cryftalli , præ- fertim qua arboribus ficcata adheret , in quibus de- det inftar conorum glacialium, que autem ex ar- ribus in terram deftillat, nigricat, & fordibus com- maculata eft. Glaciales ifti coni aliquando palmam lati & pedem longi funt, ftriati, & ex plurimis qua- fi compofiti loramentis, quod elegantem prebet ad- fpectum. | Ee E Primo femi-anno , uti dictum eft, refina hzc eft alba & pellucida , fed dein elegantem contrahit au- reum colorem inftar Succini, fragilis, interne fplen- dens inftar disfraćti vitri. Multo durior eft prece- dente Dammara Selanica, & frigida quodammodo in- fle&i vel duci poteft, fed contufa friabilis eft: Quz ex mare colligitur , magis pellucida eft & albicans , fed Jentius exficcatur & pauca exftillat quantitate , unde rara vel nulla fere ex hac colligitur arbore. Ut ita- ue hec majori copia hanc fuppeditaret refinam , in- erior trunci.pars inciditur magnis cultris, ex quibus vulneribus copiofior hzc effluit Dammara ,. unde ar- bor ibimagnos generat nodos, conftantes ex duro & va- riis venis intricato ligno inftar Aceris,qui inftar capitum protuberant, atque in fuperficie fua continuo Dam- ‘mara obduéti funt, plurimisque conftant ramis, In- cole etiam undique circa hujus arboris radices terram ` depurant, foveolasque excavant, in quibus depluen- tem colligunt Dammaram , ut non ita fordibus fit .commaculata , ubi vero radices fupra terram fefe eri- ‚gunt & denudate funt , nodofie funt per incifiones, fi- militerque hanc exfudant refinam, qua albo cortice ipfis quafi fuperduéta eft. Odor recentis & mollis Dammarz refinofus admo- dum eft, ficca autem nullum fpirat odorem; Carbo- nibus inpofita mixtum dat odorem ex Refina Pini & Maftiche, qualis & fapor eft, fed ad Canarinum ac- cedit hic. Facile ignem fufcipit , diutiusque fovet quani en Jmaak , en afgebrooken bare groente lang beboudende. Het bloeizel is y wegens de hoogte der boomen, die onbe- klimmelyk zn, onbekent, en onder de boomen is bet ook noort te vinden , zo dat ik giffe, dat de fchepzelen vande vruchten rat: voortkomen , zonder kennelyk bloeizel, En dewyl aan de vruchten bet befte onderfcheid tu[fcben Manneken en Wyfken te kennen is, zo zal ik ieder in ’t SCH befcbryven. erft de vruchten van bet Wyfken, als zynde d gemeenfte en meeft bekende , e dos de nea en "i daante van een Lemon Manis of Sineeze zoete-appel , te weten, rondacbtig , en vooren een «veinig gedrukt , ligt Spaan/ch-groen , en in enkelde fcbubben verdeelt , gelyk de pyn-appels , die echter aan malkander kleeven , zo langze groen zyn, maar aan de rype en afgebrookene ope- nenze haar in weinige dagen, en wallen van malkander : Deze fchubben zyn niet dik, en leggen veele op malkan- der, binnen wit, week, en achter toefmallende , alwaar ze een kloofjen bebben, en aan de middelfte fteel breede platte zaden, als Comcommers-zaden, doch breeder, en dunder y die men voor fchubben zoude aanzien , eerft wit; daar na bruin, im de midden bebbenze een kleine buik, daar een «vit , week, en droog meel in leid , waar in de zaad-kragt fteekt. De vruchten flaan aan "t voorfte der EE een of twee by malkander , amgeven met veele kleine ryskens, en op korte, dikke, en houtachtige voet- a > gelykende een jonge Ananas , zo lang zy niet fchil. eren. | Ten tweedens de vrucht van 't Manneken ver/chilt veel van de voorgaande, en is veel kleinder, twee dui- men lank of «vat meer, een vinger dik, gelykende een eindeken van een Soucys , van veele kleine en fmalle fchub- ben gemaakt , die ordentelyk en digt op malkander eed De jonge vruchten zyn met een Se meel beftrooid , daar na groen, en paars penis do ste ryp zyn , donker-geel en bruinachtig. Als de fcbubben nog aan malkander kle- ven y zynże glad, en bykans glimmende, en al geopend fleekenze geenzints als de pyn-appels, maar wallen mede ligt af van den middelften fleel, alavaarze mede geklooft zyn, en daar tuffchen leid ook iets kafachtigs , ’t geene bet zaad wil zyn, doch vallen deze vruchten meeft onryp af, en daarom vermenigvuldigen bun deze boomen niet veel. Uit beide deze ftammen , doch voornamentlyk uit bet W'yfken , vloeid een belder bers , eerft week en kleverig , maar in weinig dagen fleen-bard werdende, wit en door- fchynende als kriftal , inzonderheid bet geene aan de bog- men opdroogt, alwaar men bet ziet. bangen , als yskegels, maar het geene van de boomen afdruipt op de gront, is artachtig , en met vuiligheid gemengt, De voornoem- de ys-takken zyn zomtyds een band breed, en een voet lank, geftreept , en als uit veele firengen t'zamen gezet, fraai om aantezien. In 't eerfte halve jaar zynze , als gezegt, wit en door- Jchynend , maar verkrygen daar naar een fcboone goud- geele coleur , gelyk den Bern-fteen „ kort af breekende , en van binnen glimmende, als gebrooken glas. Het is veel harder als bet voorgaande Dammar Selan , laat zig kout zynde , eenigzints buigen en aftrekken ‚ maar bryzelt geklopt of geflagen zynde, Dat van "t Manneken is klaarder en witter; droogt lankzamer op, en druipt zeer fcbaars uit, daaromme van dezelve geene of weinig vergadert werd. Op dat nu deze boomen rykelyker dit bers zouden, uitge- ven, werdenze beneeden in de ftam rondom gekapt met bousome[Jen , uit welke quetfuuten dan rykelyk deze Dam- mar uitloopt , waar door de boom aldaar groote. knoeften rewind, van een bart en met aderen verward bout, ge- Dyk bet Boog-bout , die als koppen uitfteeken; en buiten geduurig met Dammar bekleet , en vol takken zyn: Ook maken de Inlandets rondom de wortelen dezen boom fcboons en eenige kuiltjes, daar in ze de afdruipende Dammar vergaderen, om met minder vuiligbéid vermengt te wer- den; daar de wortelén bloot boven de aarde leggen , zyn- ze knoeftig door bet kappen, en faveet insgelyks dit bers uit, dat met een witte fcbor[Je daar op bangt. De reuk in de werfche en weeke Dammar is zeer hers- achtig , maar in de drooge beeft men geenen. Op koelen “gelegt of. gebrant , beeftze een gemengde reuk van pyn- lo en Maftyk, gelyk ook den [mach is, dech wat na de Canaris trekkende. Zy ontfangt ligt bet vuur , en - et 176 quam Dammara Selanica. Rarum & nullum fere dat fhrepiryda, fed plurimum emittit fumum acidulum, infolitis gravem. Uti vulgaris Dammara, que in fo- ro venalis proftat , alba ac femi-pellucida eft, qualis colligitur ex nodis inferioris trunci, ita & hzc verfi- color reperitur, nunc enim ruffa eft, nunc cornea, nunc vero nigricans , nihilominus tamen dura & femi- pellucida, quales funt magnz glebe & capita, que ex craffioribus ramis & vetuftiffimis dependent arbo- ribus, quum enim hz. arbores ob fummam altitudi- nem non confcendantur, gleba ¡fte ibi diu funt pen- dule , priftinamque perdunt fuam albedinem ; cornei- que funt coloris, hoc autem plurimum obfervatur in Dammarz arboribus circa Way; unde comperio, colorum difcrimen provenire ex diverfo tempore, prout glebe diu ex arbore dependent vel decidunt ; atque-in terram prolapfæ fuerunt. . Anno 1688 tale fruftum mifi ad Academiam Leiden- fem , quod formam habebat capitis infantis, & pau- lifper ope humana tali modo formatum erat, hujus vero nalus deformis erat, prope quem rubra decur- rebat ftria , ach fanguis foret: Servo quoque ejus fru- ftum album & femi-pellucidum , formam gerens ve- fica fellis ingentis bovine: Criftallinos iftos ramos quoque in Patriam transmifi, fed certus fum. nullos albo colore praeditos, fed inftar Succini flavos ibi perveniffe: po Arboris lignum albicat , longitudinalibus conftans fibris inftar Pinaftri , putaretque aliquis lignum effe Cedrinum: In afferes fecari poteft, & fatis berie poli- ri, inque loco ficco fatis durabile eft, neutiquam vero in aqua marina, unde ad ligniarium ufum non adhi- betur , prefertim quum hocce lignum difficulter ex remotis: petatur montibus: Obfervavi quoque proje- étos: ejus truncos intra paucos annos omnino putre- factos fuiffe, inque rubram degeneratos terram ; qua- le folum erat circumjećtum s inque rubra ifta terra diftinéte notari poterant vene iftius ligni, atque in- ter illas plurimi pellucidi ramuli dure Dammare: In hifce putrefaétis truncis hinc inde pulchra quoque reperiuntur. frufta pinguis ligni , meli busdam. in locis femi-pellucida & eleganter venofa, que circa nodos trunci ac ramorum locata fuerant: inguia hujus ligni frufta non putrefcunt, licet quam diütiffime in terra proje&ta fuerint, fed non fint ma- jora; quam ut ex iis cultrorum manubria, vel globuli ad opus acicularum formari poffint; >> =, Nomen. Latine Dammara Alba: ` Malaiee Dammar Puti & Dammar Batu, h: e. lapidea refina, quum fit duriflima omnium Dammararum, unde proxime ac- cedit ad Gummi Anime: 'lernatenfibus dicitur Salo folummodo , & Salo Bobuda: Amboinice Camal, Ca- mar, & Cama, & circa Lariquam Ie. Javanis circa Grifeccam Dama, quod cum Arabica voce in antece- denti explicata capite convenit. „ Locus. Nusquam he arbores occurrunt , nifi in fum- mis montibus & folitudinibus, ab hominum converfa- tione remotis, unde & noftre nationi funt plurimum ignote', folum amant rubrum argillofumque , quo omnes feré Amboinenfes montes conftant , omnesque porro excelfos locos, ita ut per regionem Hituenfem pervagantes , illas quafi plantatas videamus ad mediam montium partem eo precife loco, quo terra eft al- tiffima , & ab utraque parte declivis fit. In fummis ve- ro & frigidis montibus non crefcunt: Mas utcunque folitarius invenitur aliis junctus filveftribus arboribus ; hujusque in lata via, qua per iftam Hituenfem de- currit regionem , quatuor vafte & ingentes arbores prope viam locatz funt, quarum omnium, quantum apparet, radices fibi mutuo juncte & intricate funt, binz faltem harum arborum fupra terram ita conjun- MN ut inter illas tamquam in fedili quis federe offit. S Femina femper copiofe , plurimeque fimul cre- fcunt , que peculiarem formant filvam, non tamen denfam , fed difperfam , circa terre quoque fummita- tem, quales in Amboina fùnt filveftres montes inter Mamalo in Hitoes ora & Waya, ubi plurima inveni- tur Dammara, que in Amboina ufurpatur; occurrit porro in Hoeamohela in montibus poft Lockin & A- nin. In Batsjana vero in magna infula Gełolo, ac for: te in plurimis infulis Moluccis, uti etiani in Boero, fed non multum inde defertur hzc refina ; quum ejus fil- ei coloris, qui- HERBARII AMBOINENSIS © Liber. IL cap. X. bet zelve beter , dan de Dammar Selan. Zy knerft niet of weinig , maar geeft veel rook van haar, die na den ` zuuren trekt, en de ongewoone befwaarlyk voorkomt. Gelyk nu de gemeene Dammar , die men op de markt ver- koopt , wit en balf doorfchynend is, diergelyke men baald uit de knoeften van den onderften flam , zo beeft men daar en tegen dezelve nog van anderecoleuren , namentlyk ros, boornveravig , en fwartachtig , niet te mim bard en balf- doorfcbynend , gelyk "er zyn de groote klompen en koppen, dewelke aan de dikke takken en zeer oude boomen hangen , avant dewyl deze boomen wegens baar boogte niet beklom- men werden, zo blyven de klompen aldaar lang bangen , verliezen bare eerfte witte coleur , en werden boornver- wig, doch wind men dit meeft aan de Dammar-boomen omtrent Way, waar uit ik bemerk, dat bet onderfcheid- der coleuren komt , na dat de klompen lang aan den boom gebangen of afgevallen; op den grond gelegen bebben. Anno 1688. heb ik zulken ftuk ma de Academie van Leyden gezonden, gefatzoeneert als een lankwerpig kinds-kop y zynde maar een weinig door menfchen band gebolpen, em de neus wat mismaakt , waar by men een roode ftreep zag, als of bet bloet was: Ik bebbe ooh een fiukje wit en half doorfchynend , gefatzoeneerd als een groote gal-blaas van een Os. De voornoemde Criftalyne takken beb ik ook in baar eerfte coleur na ^t Vaderlandt; gezonden , doch betrouw, dat daar van geene in baar witte coleur ; maar Bernfleen-geel zullen overgekomen Zyn: Het bout is wit, jik iey als wuurenbout., en men: zoude meenen, dat men Ceder-bout voor hadde: ^t Laat zig ook tot planken zagen, en redelyk glad werken , en op bet drooge kan bet een tyd lank duuren , maar in Zee-wa- ter geenzints, en daarom werd bet tot timmerwerk niet meer gebruikt, te meer, alzò dit bout moeyelyk uit bet verre EA te baalen valt. Ook beb ik bevonden, dat de omgevallene ftammen in weinig jaren gants vergaan y en in roode aarde weder verandert waren „ gelykde gront. was, daarze.op [Londen , kunnende men in dexelve roode aarde nog duidelyk befpeuren de aderen van ^t bout, en daar tuffeben veele klaare takjes van barde Dammar. In fai iP e ook bier en LS mooye es vet bout,’ wig en op zommige plaatzen bal, is ice em polt; Gren wa Ge knoes= ten des Jiams en takken geftaan beeft. De wette flukken vergaan niet, al leggenze nog zo lang in de aarde , maar zy vallen niet grooter , dam dat men kleine fteelen, en begten of Klo[fen tot fpelde-werken daar van maken kan. Naam. In't Latyn Dammara Alba, in "t Maleyts Dammar Puti en Dammar Batu , dat is fteen-bers, om datze de bartfte onder alle Dammar is, en daar in zeer wel met bet Gummi Anime overeenkomende. Op Ter- naats Salo flegts, en Salo Baboda, op Amboins Camal, Camar, en Cama. En omtrent Larique Iffe. Op Fa- vaans omtrent Grifec Dama, bet welk met ’t Arabifche in 't voorige kapittel gefteld overeenkomt. soe Plaats. Men vind deze boomen nieuwers dan in ’t boo- ge gebergte en avildernifJen , gants van men/cben omgang afgezondert, en daarom zynze onze Natie meeft onbekent. Zy beminnen een rocde klei-grond, gelyk meeft alle de Amboinfche bergen zyn , ende altyd de hooge plaatzen zodanig , dat men °t Land Hietu overgaande dezelve als geplant vind, balfweegen juift, daar ^t Land op’t boog- Jte is, en men te weder zyden afgaat : Doch op °t aller- boogfle en koude gebergte willenze niet avafJchen. Het Manneken ftaat meeft eenzaam, onder andere Wout-boo- men gemengt , en daar van ziet men aan de groote Land- weg, diet voornoemde Land Hitoe overgaat, vier ge- weldige groote boomen digt aan de weg flaan, alle vier (zo men niet beter bemerken kan ) met de wortelen aan malkander vaft, immers twee daar van zyn boven de aar- de aan malkanderen vaft „ dat men daar tu[Jcben als ineen floel zitten kan. Het Wyfken waft altyd veel, en met groote troepen by malkander , maakende een byzonder SI : nid d maar ydel verfpreid , meede omtrent "t-boog fte van’t land, gelyk in Amboina is ^t "ie gebergte tu(jcben Mamalo op Hitoes-kuft en Way, alwaar men de meefte Dammar vind, die men in Amboina gebruikt : Woorts vind menze op Hoeamobel , in "t gebergte achter Locki en Anin: Op atsjan, op 't groot Eiland Gelolo, en mifJcbien in de mele Molucze Eilanden , als mede op Boero , doch werd niet veel afgebragt , om dat deszelft wilde bergen - we III Bock. X: Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. filveítres montes vix perambulari poflint. „Ex quibus- dam intellexi Maleyenfibus in Borneo: quoque oc- currere hanc refinam , fed parva cum differentia , quum non ita alba ac pellucida fit ac Amboinenfis. U/us. Uti Dammara Selanica in occidentalibus a- quofe Indie partibus eftufitatiffima ad faces,fić & hec Dammara Batu in Amboina huicque adjacentibus infu- lis. Melius ardet , nec tanto conftat labore.ejus præ- paratio , quanto Dammara Selanica „ejus enim dura fru- fta , qualia naturaliter funt ¿ five. pura. five inpura promifcue fumuntur, heecque involvuntur foliis. Go- muto vel Sagueri ad pedis longitudinem, ac trium digitorum crafitiem in forma facis, que etiam Dammara vulgo vocatur: Ha autem Dammarz in fuperiore parte accenfe equaliter ardent cum pauco & fepe nullo ftrepitu, fed vehementem emittunt fu- mum inftar coronularum picearum , qui infolitis gra- vis & incommodus eft, omnemque fupelleétilem atro obducit colore, ubi multum accenduntur he faces, ac praefertim in loco claufo.. Saepius autem funt perforande, quum fepe nimis fortiter com- pace fint, nec flammam concipiant. . Amboinenfes peculiares formant ex Gabba Gabba fedes, quibus hanc inponunt Dammaram, quz fæ- pius tote conflagrant, quum dormiunt homines. . Ardentes gutte, que inftar ftellularum ex hac de- ftillant Dammara , quum per plateas circumfertur , fta- tim fuffocantur , quz alioquin feepius noxas caufłarent, fi vero alicujus tangant cutim „quod fervis fape acci- dit, qui illam gerunt, vehementer urunt , & malignam dant exulcerationem „quit. fzpius in Amboinenfes de- m 4 generat phlyCtenas, fi non cito curetur... — In re medica ejus ufus nondum eft exploratus , qui- dam vero Amboinenfes,, quod tamen ego „ ac multi mecum nollent experiri, praefertim quum pedum vul- nera contrahunt ex tribulis,acutisve lignorum ramentis, quam primumilla extraxerunt,unam alteramve ardentis A ne inftillant vulneri guttam , qua vulne- ris ulcus prohibetur, hanc autem Indi in corneis fuis ac callofis pedum plantis vix fentiunt. „.Dammara hzc fola difficulter liquefcit,fed melius cum Calappi oleo, vel pice. noftra, qua quidam na- vigia obliniverunt, compertum. autem eft, illam non fortiter adharere, ac facillime decidere, unde huic operi inutilis eft, faltem non ulterius tentatum fuit, licet defectus picis navigationem periculofam reddat in hifce regionibus, quod tamen per fupra memora- tas refinas fuppletur quodammodo. lllis, qui fcrip- turam exercent , vel ib actis & Secretis funt, hec quoque Dammara in ufu eft, fi enim hi erronea uedam vocabula vel litteras male exprefferint, atque illa expunxerint , ifti loco infpergunt pulverifatam hanc Dammaram, qua glabram terunt chartam, in quo loco alias formare poffunt & infcribere litteras , he autem tempore iterum decidunt. ` ` | In deciduis & putrefaétis truncis y uti dictum eft, elegantia confpiciuntur pinguia ifta frufta , quorum illa elegantiffime funt ftriata & venofa , que nodis in- haferunt, ex quibus Dammara profluxit: Hec frufta eligunt. Maleyenfes & Macaffarenfes , ex quibus ma- eg telorum & cultrorum formant , quz eleganter norunt incidere. Ex ceteris craffioribus fruftis. fphaerulze fabrican- tur pro acicularum opere, & gradus fediles , lignum vero eft fragile, nec vim ferre poteft. Hac frufta ignem facile concipiunt , elegantemque fpirant Ma- ftichinum odorem, prefertim fi lignum hoc rapfatum carbonibus inponatur. Dammara hec accenía 6 pa- tine fuppofita, ipfam obducit atro levique rubro co- lore, ex qua maffa fcriptores Athiopes fuum. confi- ciunt atramentum, uti apud nos Typographi atra- mentum fuum librarium preparant ex fuligine; illud autem atramentum eft nigerrimum , citoque ficcatur & facile expungi poteft, fi neceffitàs illud requirat. JEthiopum illud atramentum difficillime preparatur ex ifta Dammarz fuligine, quz acquiritur, fi magna Dammarz quantitas foffe inponatur & accendatur ; ipfique fuperinponatur patina terrea parum irrorata liquore quodam : Fuligo hzc bis terve cum aqua con- terenda eft, ac bis cum aceto exficcare vel evapo- rare debet , ultimo iterum cum aqua, in qua cortex Ca- tappan & Mange Utan incoéta eft, omni die commo- rn. IL vendo 177 wel te bewandelen zyn. Van zommige Maleyers beb- be ik verftaan , datze op Borneo ook va t, doch- met een kleinen onder/ebeid van ’t bers, ^t welk zo wit en door. Find niet is als bet Amboinfche, « af, ebruik. Gelyk de DammarSelan, als gezegt , inde, Wefter deelen van Water-Indiën de gebruikelykjke is tot „ bet branden , zo is deze Dammar Bata in Amboina en de- ze omleggende Eilanden. Zy brand beter , en men. heeft er zo veel moeite niet mede om te bereiden, gelyk met de Dammar Selan , want men neemt de barde brokken wi 20 alsze vallen , klaar en onzuiver door malkander , en wind dezelve Jlegts in de bladeren van Gomuto of Sagueers-boo- men, in de lengte van een voet , en dikte van drie vin- Beni, tot de gedaante van een toorze, die men in ’t ge- meen ook Dammar noemd : Deze Dammars dan boven aan- geftooken branden geftadig met weinig kner[Jen., en zom- tyds niet, maar geven een gee die rook van bun, ge- lyk de Sibiranfin., dewelke de ongewoone láftig voor- komt, en alle buisraad met fwart-root bedekt., daarze veel gebrand werd in een befloote plaats. Men moet deze toort - zen dikwils frookeren, om datze zomtyds te digt gepakt zyn, en niet branden willen. De Amboineezen maken byzondere ftoeltjes van Gabba Gabba, daarze deze Dammar inzetten, die zomtyds met Dammar en al wegbranden , als de Huisluiden daar by Slapen. aieri De brandende droppels , die als fterretjes van deze ammar. afvallen, als menze over flraat-draagt , gaan datelyk uit., anders zouden "er meer ongelukken van ko- men , maar als dezelve iemand op de buid vallen „ bet welk dPflaven-dikmaals gebeurt, dieze dragen, brandenze zeer fel, en-maken een quade ulceratie, daar uit dikwils de mj pokken werden, xo men t niet fpoedig ge- neeft. vie n de Medicyne beeft bet nog geen bekende gebruik , be- balven eene, dewelke ik en deele met my, de Amboinee- zen niet gaarn zouden willen nadoen , namentlyk alsze de voeten quetzen met trappen in voet-angels of fpitxe hou- ten y x0 draze "t zelve uitgetrokken bebben., druipenze een twee -droppels van deze brandende Dammar daar op, t welk belet dat de wond niet J'weert , ^t welk de India- nen aan baare boorne-zoolen niet veel woelen, _ Deze Dammar [melt mede moeyelyk alleen, maar wel met Calappus-Oly , of een weinig met onfes Lants teer gemengt » waar mede zommige de vaartuigen beftreeken ebben , maar men beeft bevonden, dat bet niet vaft en boud , en ligt weer afvalt, daaromze tot dat werk onbe- quens i$, immers men beeft bet niet verder onderzogt, oewel "t gebrek van pik en teer de Zeevaart in deze Lan- den bekommerlyk maakt , bet welk men eenigzints met de „voorgaande ber/Jen verzetten kan. By de Schryvers op de Secretary | beeft. deze Dammar ook baar nuttigheid , wani eenige abufive woorden op "t papier uitgefchrapt sbebbende, rigs daar op deze fyn gejcbrapte Dammar, en vryvent glad, zo kunnenze andere letters daar op febry- wen, doch deze letters vallen metter tyd weder af. Aan de omgevallene en verrotte Bommen. als gezegt, vind men de fchoone vette ftukken, waar van die geene mooift geadert zyn, die in de knoeften geftaan hebben, daar uit de Dammar geloopen heeft; deze flukken zoeken de Maleyers en MacafJaren , om kris-begten -daar van te maken , dieze konftig. weten uit te /nyden: Uit de andere fiukken, die lankdradiger zyn maakt men klofjen tot fpeldewerks kuffens, en traalytjes voor de ftoelen , doch ’t i$ bros bout, en kan geen geweld uitftaan. Deze flukken branden licht aan " vuur gebouden , en ge- ven een aangename Maftyks reuk , als men 't bout febrapt, en op koolen legt. Deze Dammar aangefteeken, en onder een fchootel gehouden, zet daar aan veel favart en fyn- rood , waar van de Moorfe Scbryvérs bare Inćt maken, gelyk onze Drukkers van fwattzel , welke Int zeer favart is, en terftond opdroogt, ook baar licht weder uit fcbrap- pen laat , als *t van nooden is. De Moorfche In& word zeer moeyelyk gemaakt van bet woorfchreve roed dezer Dammar , dewelke men gent, als men een party van deze Dammar in een kuil gelegt aanfteekt , en een aarde fchootel daar over flort, die wat nat gemaakt zy: Dit roed moet men twee a drie malen met water wryven, en tweemaal met Azyn telkens we- der laten opdroogen, ten laaften met water, daar in de fborjje van Catappan en Manga Utan opgekookt zyn, y^ ls e 178 vendo per integrum menfem, quum demun fit maffa feu atramentum fcribendo aptum. Dammara Radja , Ternatenfibus Salo Colano diëta , eas dem hzc Dammara eft, fed ejus tantum maxima &. optime ns dii frufta, que in fuperiore trunci ` e parte dependent , nullis commaculata fordibus; Qua autem in Batsjana & Hallemahera occurrit, nunquam ita flavefcit ac Amboinenfis, fed plerumque alba eft vel fenfim parum flavefcit, ceterum fapore & odo- re Amboinenfi fimilis eft, inque fimilibus reperitur &. colligitur arboribus. Hec fola a Moluccorum regi- bus ad fuffimigia adhibetur, unde & Dammara regia vocatur, nec plebi licet illam comburere. e, Jucundum prebent fpećtaculum & exhibent hifto- riam novitiani, fi forum frequentent , qui recentem hane Dammaram habént pro faccharo cantho, quod optime refert ; quam vili vendunt pretio y ac leti angulum petunt, ut illam fapiant, fed deceptos fefe mox comperiunt. : ug dr Uti fupra indicatum eft, in quibusdam navigatoriis Annálibus adnotatum legitur, magnam Maftiches co- piam in hifce reperiri infulis, per quam hec Damma- ra Batu intelligenda eft, que accenfa optime Matt. ches fpirat odorem. — À “Juniores Dammarz arbores funt elegantiffime , mi- noremque reprefentant Cedrum, ereétum enim gerit truncúm , qui hon longe fupra radicem foliola & ra- mulos emittit laterales, in quibus hoc peculiare ob- fervatur ; ramulos hofce transverfales ab inferiore trunci parte binos , tres quatuorve inuno circulo e(Te pofitos , atque inter horum ramulorum fpatium intćr- medium ex ipfo trunco folia per rt excrefcunt : Si horum aliquid decerpatur vel avellatur , vifcofus eftluit fuccus refinofus , & fortem fpirans odorem, enh In Appendice hee adduntur. Anno 1691. ex Ternata mihi transmiffa fuit Dam- mara alba regia , Salo Colano ibi dicta, tam fruftula ip- fius refine quam juniorum arbufcularum ficcatarum , ex quibus liquido conftabat, eandem arborum ac re- fine effe fpeciem, cum Amboinenfi alba Dammara , fed magis pellucida erat ac purior, quedam enim ejus frufta erant penitus pellucida, & inftar Cryftal- li alba; quaedam autem erant inpura & quafi cornea, omnia vero fragilia, nec füb dentibus trita in maffam cogi poterant, uti in mafticata Maftiche fit, cum qua odore es proxime conveniebant: Folia illis Am- boinenfis arboris fimilia rant, fed paulo longiora tenuiora , acflaccidiora, qua ficca flavefcebant, quir que pollices cum dimidio longa, & ultra pollicem lata, quum illa Amboinenfis arboris viridia perfiftant, caeterum eodem locata erant modo in rachidibus oppo- fita. Batavie, ut audivi , hec refina Dammar Kefi vocatur. | cb, ER LCA TIO vt Tabula Oningnagefima Septima, 2 Quz ramum exhibet Dammare alba, que Mas feu Damar Poeti Lacki Lacki vocatur, | A. Fructum: majori forma denotat; B. Vero foBywm.; va „35% 00 5 à; C. Junioris arboris ramülum, feu maris feu feminse demone rat. . E D. Cp ramulum Dammare femine, cum cjus fruótu natu- rali. OBS ERVA TED Arbercs he fab nomine Dam mare Batu arboris a Valent. p. 212, defcribuntur. le ^ I CAPUT HERBARII AMBOINENSIS. Liber LIL. cap, X. le dagen omroerende tot een maand lang , wanneerze eerft . bequaam werd tot fchryven. ammar Radja, by de Ternatanen Salo Colano ge- naamt „is dezelf [te Dammar , doch alleenlyk de groot fte en klaarfte ftukken , die boven aan pm bangen, metgeen ` vuiligheid vermengt , dewelke op Batsjan en Hallemabe- ra valt, °t welk nooit zo geel befterft, als de Amboin- Jcbe, maar blyft doorgaans wit, of werd metter tyd een weinig geel , anders van [maak en reuk de Amboin/che ge. byk, en valt ook aan diergelyke boomen. Deze werd al- leen by de Molucze Koningen tot branden gebruikt , daar- om menze Konings- Dammar noemt, en de gemeene Man magze niet branden. ' Een genrug yte klugt ziet men aan de nieuwelingen , die op de Amboinfche markt. komen , en deze ver[fe Dam- mar voor Candy-zuiker aanzien , «daarze wel naar gelykt, dieze dan voor een gering gelt opkoopen , en al blyde daar mede om een Zich loopen , om op te knappen ; maar bei winden baar ftraks bedroogen. Gelyk boven gezegt, vind men in zommige Scheeps: Fournalen aangeteekent , dat "er veel Maftyk im deze Ei: landen zoude vallen , waar door men deze Dammar Batu werfbaan moet „die in "t branden zeer na de reuk van Maftix fweeft. - Ken jong Dammar-boompje fiaat zeer cierlyk, en ver: beelt ons een Ceder-boompje , want bet zet een regten flam, beginnende niet ver boven de wortel bladeren , en zyde- takjes uit te geven, daar aan men dit byzonders ziet , dat de dwers-takjes van onderen op met twee, drie, en vier in een kring flaan , en telkens tuffchen deze vergaderinge der takskens ziet men aan den ftam zelfs de bladeren met paren ftaan , als men iets afbreekt, loopt er cen kleverig zap uit, Bert riekende en bersachtig. In bet Aanhangzel werd dit "er bygedaan. Anno 1691. is my uit Ternaten de witte Konings: Dammar , aldaar Salo Coláho genaamt , toegezonden 2 20 de ftukjes van "t hers als jonge Eres e boompjes, aan . welke genoegzaam bleek, dat bet eeńderley flag van boo- ` men en bers is met de Amboin/che witte Dammar , doch wel zo klaar en zuiver , want eenige ftukken*waren belder doorfchynent , wit als Kriftal , eenige vuil „en trokken na "t hoornverwige, alle gant/ch bryzelig onder de tanden, en in geen Maia te brengen , gelyk men aan den geknau- den Maftix doen kan, wiens reuk zy zeer na kwamen. De bladeren waren als aan de onze Amboinfebe Dammar, doch wat langer , dunder » en flapper , geelachtig opgedroogt, 53 duim lank, ruim een breet, daar de Amboinfche ook gedroogt , groen blyven, anders ftonden zy op dężelffte manier aan de telgen in ordre gefchikt tegens malkander. Op Batavia, zo ik verfta, wert deze bers Dammar Kefi genaamt. d UYTLEGGING Vande Beven de enbie e Plaat, Dewelke een Tak verbeeldt van de witte Dammar-Boom , di = Mannetje ofte de Dammar Poeti Lacki Lackigenaamt ` ^o wert. A : i E ; A Alwaar Lett, A, én vrucht in grooter gedaante vertoont. B. Deszelfs bladt. à d 3 Ec C. Een Takje van een jong boompje , het zy mannetje, het ` - zy wyfje. CET EAR .B. Is een Takje van de Dammar-Boom het wyfje „met des- | zelfs natuurlyke vrucht, AANMERKING. - Deze boomen werden onder de naar van Dammar-Batoe- | Boom by Valent. p, 212, voorgeftelt, , donum € "ma $ aa f A , 7 SS A NN Ra > NN N SO IIS III Boek. XI. Pat? AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 179 CAPUT UNDECIMUM. Dammara Celebica. Dammar Celebes. Ammarz Batu precedenti fimilis eft alia fpecies, D que Celebica nobis dicitur, quum plurimum in ifta occurrat regione , cujus arbor mihi huc usque ignota eft, hic tamen illam locare volui, quum ma- gna adducatur copia. : Ex magnis conítat glebis feu placentis, ultrá pedem - latis, externe cinereis & pulverulentis ; ita ut pro terra quadam haberetur, interne vero pura eft, foli- da, femi-pellucida, & cornea , quibusdam in locis nigricans, in aliis alba inftar Succini vel Gummi ani- ma, nunquam vero ita clara ac Amboinenfium Dam- mara Batu , fed aque dura eft & fragilis , fi contunda- tur vel ore manducetur, & licet vetuftiffima fit hzc Celebica, nunquam tamen ita ruffefcit ac Amboinen- fis,a qua etiam odore & fapore differt, Celebica hzc fere nullum habet faporem, carbonibus vero inpofi- ta pinguiorem fpirat odorem quam Amboinenfis , fere inftar Occhdenalis Tacamabace , cum aciditate quadam inftar Emplaftri Oxycrocei , licet tamen fubftantia ejus neutiquam cum Tacamahaca conveniat. Cito flam- mam concipit , fed lentam , minoremque dat ftrepitum, uam Amboinenfis , nec ejüs odor adeo gravis eft. Que in Provincia Manado occurrit, albiffima eft in claris ejus fegmentis , in aliis nigra corneique coloris, atque idem hic. color fepe in unis iisdemque obferva- tur fruftis , que vero ex Tambucko , Banaya, & Luboe adfertur , ejus partes maxime pellucida magis accedunt ad flavum vel ruffum , reliquum vero eft : itidem corneum. Ex relatu quorundam teftium ocularium hujus ze ` finz arbor quoad formam & fpeciem rhaxime referret Amboinenfem , quum fit itidem altiffima & ereCtiffima, magnisque nodis quafi protuberantibus, capitibusque conftans in inferiore trunci parte. Ejus folia autem funt breviora, latiora, craffiora, magisque fubrotunda quam Amboinenfis , Ceterum ejusdem forme fimilique riodo ftriata: Ejus fru&us quoque magnitudinem & formam Limonum habent, inque magnis fquamis ab invicem decidentes: Ejus refina fupra ignem liquefcit, inque fervida infufa aqua mollefcit', unde patet, pin- gulorem magisque ductilem effe Amboinenfi: Magnis dependet in glebis tam iri craffis arboris ramis, quam ex ejus trunco, atque ejus inveniuntur frufta , quz Pickol h. e. centum & viginti quinque libras ponde-. Taby" RER E maid Nomen. Latine Dammara Celebica:. Malaice Dam- mar Celebes , & Dammar Bangay, quum in hifce pluri- mum reperiatur infulis: Maleyenfes Hanc quoque vo- cant Dammara Batu, uti precedentem, cujus generis hzc quoque fpecies habetida eft. In Celebe vocatur Damma, & in Manado Dammar. Circa Tambuco Hulo. uidam ex noftro. populo hanc habent pro fpecie acamabace , uti & mihi ex Manado transmifia eft no- „mine Tacamabace Orientalis, cum qua tamen externa facie parvam habet convenientiani , fed tantum odore quodammodo, quiin vera Tacamabaca pinguior elt, nec unquam hzc in tantis reperitur glebis, magisque ruffefcit, ac magis obfcuri eft coloris ut & fragilior CH Dammara, de qua ulterius vide Nicol. Monardi tbr. fimplicium. cap. 2. T di Locus. Hec Dammare Batu fpecies in Amboinen- - fium infulis non crefcit, quantum ‘novi, fed magna Copia in infula Celebe, ac potiffimum in ejus parte Orientali , in Tambucci tractu usque ad Manado, uti & in Provincia Lubock, quz fita eft ad internam ma- ni finus Boegenfis partem, unde & a qüibusdarit Jammara Lubo dicta eft. In Bangay etiam reperitur, ejusque diftriétu Balante, in magna ejus regione. In Manado plurimum occurrit circa Ce Lacum, prope pagum Dandano, in diftriëtu Tambuao , Ban- gay, ac porro ih Celebes parté Orientali circa litora crefcit , ita ut arbores fepe fupra aquam inclinent, hujusque refine elegantia & pellucida frufta ubique in litore reperiuntur & colliguntur. |. Ufus. Bangayenfes , Celebenfes , & Boegienfes hanc adhibent Dammaram ad candelas, quam primum li- quefcünt in aqua fervida , ac dein manibus formant Tom: Hs .^ in Xt HOOFTS T UK. Celebifcbe Dammar ofte Harj. DE voorgaande Dammar Batu beeft cen móde-żoorte : die wy Celebifche noemen, om datze meeft op dat Land valt , wiens boom my tot nog- toe onbekent ts, echter beb ikze albier zetten willen, om datzeveel in: gebragt werd. am Zy beftaat in groote klompen of koeken, van een voet breed en meef , van buiten meeft graauw en ftofig, dat men t voor een fchol-aarde zoude aanzien; madr qan bin- nen isze zuiver, malfyf ; balf-door/chynend , boornver- wig , dam zommige plekken fwartachtig , aan zômmige wit, als Bern-fleen of Gummi Anime, nooit zo belder , als de Amboinfche Dammar Batu, maar even bard en bryzelig , als menze klopt, of daar in byt » en boe oud de Celebi/che is, werd nooit zo boog-geel als de Amboinfches aan reuk en fmaak ver/chillenze 06k, want de Amboinfche trekt wat na de Canary-reuk ; als mente kóuwt of brant. De Celebifche beeft bykans geen fmaak , maar op koolem riektze vetter dan de Amboinfche, fobier als de Weft-In- difche Tacamahaca, met eenige goorbeid , als de pleifter ero , E mr aan fubftantie de Taca- mahaca gants niet gelykt. - Zy.brand mede ligt, en ge- Jładig „ knerft mider dan de Amboin/che , p sb prik is zo befwaarlyk niet. Die in de Provincie Manado valt, is aan baar klaarfte fiukken beel wit, en aan de andere Swart, boornverwig , welke beide coleuren men dikwils aan een ftuk ziet, maar die men van Tambucko , Banay, en Luboe brengt „trekt aan de klare ftukken meer na’t ge le én role, de reft is ook hoornverwig. „ Na rapport van eenige oog-getuigen , zoude deg boom aan gedaante meeft overeenkomen met den Amboinfchen y als zynde mede zeer boog en pyl-regt, met grooteknoeften of koppen aan den onderften Bom. De bladeren zyn avat korter , breeder, dikker , en vooren ronder dan de Am. boinfcbe , anders van de zelffle fatzoen , en mede zodanig geftreept: De vruchten insgelyks van grootte en gedaante de Lemoenen ge » en in groote fchilferen van malkan- der vallende. De bers daar van komende , kan men. over "t vuur fmelten, en in beetwater week maken, tot een bewys , datze vetter en gedweeger is , dan de Amboinfche. Zy bangt met groote klompen , zo wel aan de dikke. tak- ken, als aan den ftam, en men vind "er. ftukken. die «vel. een Picol „dat is een. hondert en yf en twintig pont wee- - Naam. In ’t Latyn Dammara Celebica. Op Maleyts Dammar Celebes en Dammar Bangay, om datze op de- zelve Eilanden 't meefte valt. De Haler noemenze ook Dammar Batu, gelyk de voorgaande , van welkers ge- Jlagi zy óok te bouden is. Op Celebes noemt. menze Dam- ma, en in-de Manado Dammar.. Omtrent Tambocko Hulo. Zommige van onze Natie willenze voor eenzoor- te van Tacamahaca houden, gelykze my ook van Mana- do toegezonden is onder den naam van. Tacamahaca Ori- entalis , met de welke zy echter aan de uiterlyke gedaan- te weinig over een komt, maar wel eenigzints in den reuk, die in de opregte Tacamahaca nog al vetter is , die nooit met zulke groote klompen valt , caller en donkerder van.co- leur i$, en brofet dàn de Dammar , waar van ziet bree der Nicol. Monardus Lib. fimplic. cap. 2. zonis Plaats. Deze żoorte van Dammar mn wafcht in de Amboinfche Eilanden niet, zo veel my bekent is, maar biede, g t groote Eiland. Celebes, en dat meeft aan deszelfs Ooft-zyde van Tambuccos diftriét, tot aan Manado, als mede in de Provincie Lübock, gelegen aan 't binnen[le van de groote Boegifche bogt , waar van daanze by zommige Dammar d enaamt werd, Zy walt mede op Bangay, en deszelfs Aa Balante , op bet groote Land, In Manado heeft menze meeft omtrent 't ium Lack, by dé Negory Dandano , in bet diftri& van ambuao , Bangay , en voorts op Celebes Ooft-kuft waft ze omtrent de flrandén, zo dat de béomen zomtyds over ’t avatér bangen , en de /choone klaare ftukken vind men over al op de firand verfpreid, Cebra Die van Bangay, Celebes, en Boegies ge- bruiken deze Dammar tot branden , dezelve eerft week ` makende in beet-water , en rollende dan met de banden ei Z 2 | dż So HERBARII AMBOINENSIS Liber II. cap; XI in craffas candelas fpithamam circiter longas , quas Nipe foliis obvolvunt , ita ut Batavicam referant Dammaram , excepto quod minores fint: Continuam atque zqualem dant flammam, nullum vero ftrepi- tum , meliusque ignem fovent. quam Amboinenfes: Manadenfes hanc liquefaciuntDammaram fupra ignem, inque tenues effundunt, arundines Bambu, quas ac- cendunt.uti apud nos candelas. Per totam porro Ce- lebem ufurpatur ad omnium armorum manubria. fir- manda, uti fupra cap. 7. de Canario Decumano fuit ictum. In Manado incruftant terrea vafa, patinas, ollas cum hac contrita , ac fuperne illinita , uti Amboinen- fes illud cum fua perficiunt. Hac quoque obducunt ligneas vaginas telorum fuorum & armorum Kriffen didorum, qua illas glabras ac fplendentes reddunt, lignique Rodi inferviunt ad manubria illorum Kriffen, trunci vero lignum non eft durabile, nec operi me- chanico utile eft. Ulteriore disquifitione forte conftabit, Dammaram Batu in Borneo. crefcentem , multo magis cum hac Celebica convenire quam cum precedente Amboi- nenfi: Corneum amittit colorem, fi diu coquatur , at- que albefcit. de gedaante van een dikke keerze , omtrent een {pan lank, dieze dan met bladeren van Nipabewinden, datze de Ba- tavi/che Dammar gelyken , bebalven datze kleinder’ zyn: Zy branden geftadig zonder knerfJen, en bouden ^t vuur” beter dan de Amboinfche. De Manaders fmelten deze Dammar over " vuur , en gietenze in dunne Bamboezen, dieze dan branden, als kaar(Jen. Voorts wertze op beel Celebes gebruikt, om alderbande wapenen in-baar ficelen vaft- te maken, gelyk boven cap. 7. van bet Canarium Decumanum gezegt is. Faça In Manado verglazenze ook de aarde potten , Jobootels; en bakken met deze gewrevene , en daar op gefineerde Dammar , gelyk de Amboineezen met de baare doen. Zo beftrykenze ook de boute fcbeede van bare: Kritzen, daar mede , om dezelve glad en glimment te maken, ent bout van de knoeften dient tot krits-begten „ maar dat van den Dam is niet durabel , en dient tot geen timmerwerk. By nader onderzoek zal men mi[fcbien bevinden , datde Dammar Batu, op Borneo vallende , veel meer met deze Cele bifcbe Dammar zal over een komen:,. dan met de voorgaan= de Amboinfche. Zy verlieft bare boornverwige coleur ; als menze lang kookt , en-wert wit. CAPUT DUODECIMUM. © Camirium, Camiri. + Amirium eft arbor craflã , fed non alta, quum ejus C truncus mox: in ramos fefe dividat, qui corticem . gerit glabrum , cinereum , multisque punctis hinc inde notatum , fragilem , ac füccofum, Folia duplicem habent formam , in junioribus enim ramis multo funt majora, triangula iege tres acutos apices divifa , fe- re inftar Hedere, fed. multo majora, plerumque fex ollices longa & lata, aliquando etiam decem & un“ Be police : Tres gerunt ac quedam quinque ma- gnos'nervos , qui ad pedunculum concurrunt , qui fep- tem & o&o pollices longus eft, rotundus, rugofus, acfi arena confperfus effet , vel etiam lanuginofus, uti & fupremi rami „ac inferior foliorum pars. Prope foliorum ortum in-ipforum pediculis binz locantur verruculz , folia autem fine ordine arte fibi jungun- tur circa ramos. AE "Alia ac maxime vulgaria folia in adultis arboribus ab inferiore parte latiffima funt, fenfimque acuminata definunt , fed nullos habent angulos , excepto quod horam quadam ad oras fint finuofa , octo novemque pollices longa, quinque vel fex lata, cum tribus in- gentibus nervis ad petiolum concurrentibus , fed pau- cis conftantia coftis, fuperne obfcure viridia , inferne ex viridi gilva. — ` Inter folia flores proveniunt brevibus, fed extenfis racemis infidentes, tres quatuorve fimul juncti, bre- vibus & herbaceis pedunculis fuffulti. Flores hi re- ferunt illos Gayang, fed funt minores, ex quinque tenuibus & anguftis petalis conftantes, in quorum centro quzdam brevia apparent ftamina antheris lu- teis inftructa ; illi autem jucundum. fpirant odorem. Fru&tus ex ipfis non progerminant floribus, fed eo loci, ubi pedunculi ` eri concurrunt, fimplices quoque plerumque proveniunt , aliquando gemini uno in pedunculo brevi ; craffo , & lignofo juncti. Singulus iterum fructus duplex eft , vel integer vel bifidus, integer formam & magnitudinem fere habet Nucis Ju- landis , fed irregularis, & fuperius obtüfo apice ïn- ructus. Bifidus formam! habet fcroti, in medio ful- catus , ier, obtufe acuminatus, ex viridi cinereus, & quafi farina & arena confperfus: Exterius putamen fimilé eft Juglandis „fed non ita colore fuo manus in- quinans, {ub hoe reconditur nux in integro fimplex, in bifido fruétu duplex, fingula vero obvolvitur tenui pellicula feu cellula, quz ab una parte ingens habet foramen, per quod nux confpici poteft, duplices au- tem vuleatiffimz funt. Nux ipfa formam habet rotundi Canarii , fed paulo magis eft plana € lata; parum comprefla, externe nigricans & rugofa- Putamen vero craffius & durius eft quam in Canariis , quod non nifi forti icttu a. jus XI. HOOFTS TUK. De Camiri-Boom. E Camiri-boom is wel dik, maar niet boog van ftam, die bem ftraks in takken verdeelt , met een effene licbt- : aauwe fchor(Je , bier en daar met eenige punttjes bejpikkeld, bros, en zappig.. De bladeren zyn van tive- derlei gedaante, want aan de jonge takken-zynze veel grooter , driehoekig, of im drie fpitzen verdeelt , bykans als die van yaf aar deer o0ter , im i gemeen zes duimen lank, en breed, zomtyds ook tien en elf duimen. 2) bebben drie , en zommige oak yf groote zenuwen, die by den fteel zamen[looten. De fteel is zeven a acht dui men lank, rond, ruig, als met zand beftróoit s of wol- achtig , gelyk ook de voorfte takken, en onderfte zyde der bladeren, Aan de fteeleń by de bladeren ziet men twee roodachtige vratje$; en ftaan de bladeren zonder ordere ` digt agter malkander rondom de takken. De andere en gemeenfte bladeren aan de volwaffthene boomen zyn agter ook breedft , en loopen allenskens fpits toe, maar bebben geen boeken, bebalven dat zommige aan de kanten een weinig bogtig vallen , acht ennegen duimen lank, e en zes breed, met drie groote zenuwen agter ` t'zamen ftootende , en voorts weinige ribben, boven don- ker-groen, en van onderen uit den groenen vaal. - Tuffchen de bladeren komt *t bloeizel voort aan korte, doch uitgefpreide trosjes , drie en vier bloempjes by mal- kander , op korte grasachtige fleeltjes. De bloempjes ge- Lyken ’t bloeizel van Gayang wat, doch zyn kleinder , en uit vyf teere en [malle blaadjes beftaande , in welkers midden men eenige korte draatjes ziet met geele nopjes, die wat liefelyk van reuk zjn. ` De vruchten komen uit de bloeme zelfs niet voort, maar aan die plaats , daar de bloemdragende ficelties t’zamen flooten y. xy komen ook ger meenelyk enkelt voort St twee by malkander gevoegt op een korte, dikke, boutachtige feel Jeder. trucht 15 wederom tweederlei „ of enkelt of dubbelt; de enkelde is in de gedaante en grootte bykans van een Walnoot „ doch wat fcheef , en na vooren met een fLompe [pits. De dub- belde beeft de gedaante van een klootfak , in demidden van agleren na vooren met een kloove „ eneen ftompe fpitze uit den groenen-graauw, en als met meel en zant beftrooit, De buitenfte bolfler is gelyk aan de Wal-nooten , doch zo verwende niet: Daar onder leid een noot inde enkelde een, in de dubbelde twee, ieder beflóoten in een dun vliesken, of buisken, "t welk aan de eene zyde een groot gat.beeft aa door men de noot ziem Ran , en-zyn de dubbelde de meefte. - De noot zelfs-beeft de gedaante van een ronde Canaris, doch wat breeder en platter, aan "t een einde wat zamen- Kani, van buiten fuvartachtig en rimpelig. De feba- e is dikker en harder , dan aan de Canaris , die — IA HD, v CM GRN SĄ gu NU SS a Se % A ZŁ III Boek. XII Hoofiff. ' Ejus interior pars repleta eft undique nucleo albo & pingui, fubftantia & fapore fimili Nuci Juglandi, fed hzc oleofior eft magisque naufeofa: In maturofructu utamen ions flavefcit ac denuo nigrefcit: Trunci fignum eft album & inutile „ in ramis fragile , medul- Ja aquofa repletum , unde periculofum eft ejus infifte- ' te ramis, quum facile rumpantur. Anni tempus. Floret in Septembri , fructus vero dat in O&obri & Novembri, fepe etiam ejus rami ex infe- tiore trunci parte progerminant , majores vero rami non ere&i excrefcunt, fed incurvi , & late fefe ex- tendunt. Wu - Nomen Latine Camirium. Malaice Camirin , Camiris & Boa Cras. Ternatenfibus Saketa. Amboinice Tara Mabu; h. e. Canarium favanum , vel quia in Java plus rimum crefcat , vel quia a Javanis ejus ufum: ac. nu- cleos primum acceperint: Econtra Amboinenfes Ricinum vocant Camirium, quum ex ejus nucleo o- jeum quoque pingue exprimatur. In Boero Sibu: & Sibut. Macaflarenfibus Sapiri. Boegenfibus Ampiri. Bimenfibus Callelli. , Mc | - Locus. Plurimum crefcit in Java & in Moluccis refertim in Batsjana Sc Mackiana: item in Bonoa Baro, ut & in Celebes parte Occidentali Macaflarens, fibus fubdita. In Amboina & Banda quaedam etiam hujus inveniuntur arbores, fed rare, nec ita magna funt oam aliis in locis. Cm VAR UO VE. tür quod manibus. tra&atur ,. donec craffitiem & fpeciem: pauxillo piperis mixtos, fed non multi fimul funt e- ciantur rius deflagret, quod mox exftin toftus | cleus .eximitur, qui ita comeditur, vel Sajore in- avant loco Calappinuclei: ! poteft eodem modo, ‘ac ex rapfata Cala medulla, i rdos', fi illuminandis, quum craffum fit ac lente ardeat : Puta- mina adhiberi poffunt ad. carbones , uti Canarii puta- mina ; quum fint pinguia , craffa , ac diuignem foveant: Eadem quoque putamina:Caffombe floribus mifcentur, ut pingue tr daro venditoris , licet emptoribus hoc obftet. EIEPLLCATIO. © Fabule Quinquageima Ofiaue, Que ramum exhibet Camiri. ek wë A. Fru&um geminum `" B. Ejus wieków dere | : ; .OBSERVATIO. Camirium à Valent. pag. 213. defcribitur , fed cjus figufa No, XL. propófita penitus diverfa eft ab illa Rwmpbii, que alioquin in omnibus partibus & fpeciebus cum re- fpondent. Nec dubito , quin. Valentinius figuras fuas ex - phianis compofuerit, vel faltem ab hujus piétoribus forte do- no acceperit, licet nullam bujus rei in preefatione fua faciat mentionem, ; ; CAPUT AMBOINSCHE KRUYDBOEK: KER) š Ze, Ss kneedende, tot de confiftentie van di ` ma neemt men de ftokjes van gefpleete Bamboezen, of Lee 1 leum excoqui etiam 181 dan met een goeden flag open krygen kan: Het binnenfte is det uitgevult met een witte oa vette beeft, van a ftantie en-fmaak-de Wal-nooten gelyk , doch wat vlyach- tiger en walgelyker: Aan de rype vrucht werd de bol- Jier wat geel , en teh Vaatften-rookachtig, Het bout van de ftam is wit em ondeugent , aan de takken bros , enmet een waterachtig bert, daarom bet op deze takken zorge- lyk te ftaan is, als kort afbreekende. + ^ . Sayfoen. Het bloeit in September , de vrucht beeft men in Otkéber en November „men-ziet zomtyds ook de takken uit den onderften fram. uitfpruiten, op de booft-takken gaan niet regt op; maar krom , en breiden zig ver uit. © Naame In "t Latyn Camirium.: In ‘trMaleyts. Cami- rin, Câmiri, en Boa Cras: Op Ternaats Pla: Op -zAmboins Yaro Mahu, dat is Canarium Javanum, ofte om datze op Java meeft valt, of om datze wan de Fava- nen bet gebruiken korrels eerft ontfangen hebben : daar en tegen noemen de Amboineezen den Ricinus Camirium, om dat quanfuis wit deszelfs korls ook een vette Oly ge- perft werd Op Buro Sibu'en Sibut: Op Macaffar Sa- piri, op” d op Bima Calleli, =- | - Plaats. Hy'waft meeft op Favas en: in de Moluccos , inzonderbeid op Batsjan en Mackjan. Als mede op Boe noa, en Buro, en op Celebes We[terdeel, onder de Ma- caffaren: ftaande. In Amboina en Banda zynder ok sont, "ge, doch niet veel, en werden zo groot met als opandere plaatzen.. Lee, S ki iw^t wd hth Í Frot „Het gemeenfte. gebruik by de Favanery si h is kaar arsien daar. uit te maken y want aiia mpide frboongemaakte korrels ; mengt deaeloe met eon mig kattoen , ofte dr cm Has beed ongel , daa leba, em rold"dezem deeg daar om als onveen Lemmet ; met de banden tot de dikte eń forme van cen kaarze , die vere rietken aanfteekt.. yi tek pra branderi vel efladig ,' maar o antis, iger dan de ongel-kaar/- [^ geven ook een onlieflyken reuk van “ri e by groote Heerén niet’ gebruikt werden, maar alleen by Slegte lieden: De Bonotrs doender minder móeite: aan; | ^ de Jlegts de binnënfte korrels aan ane oru van oezen gemaakt ‚en fleekenze zo aan, De Amboinees zen uit aangebooren traagbeid „ maken det gein werk af s bebalven datze zommige raauw ecten , met een weinig pe- per gemengt, doch men moet er niet veelwan eeten , want ey maker dronken. +". | í NOS Ct Zeekerfle is y dat men de nooten eerft in^t vuur fmytes en 20 lang brade , tot dat de buitenfte febaal in de brant raakt, die men terftond wederom uitbluft, ende gebraden beeft egen e , die men dan zo utt de bant eet , of. met ander. Sayor Rookt „in plaats vats Calappus- pit „welkers gebrek men door deze korrels vervult , gelyk ook de . T met dezelve «vaffen, in plaats van Calappus=pit. Men kan der ook een Oly “van kosken op dezelfde manier, als uit de geraspte' Calappus-pit , bet velk de flegte lieden gebruiken, om Vis daar in te bra» den, maar wat oud zynde, is "t mergers toe bequaam , dan tot branden in de lamp, want bet dikisy en lang- zadam brand. De fcbaaleń kan men gebruiken om koolem - daar van te maken, gelyk de Canary-fóbaalen y want ży zyn vet, dik, en bouden ^t vuur lange. Dezelfde Jeba- len werden ook onder de Caflómba-bloemen gemengt om dezelve vet en goet te behouden, en op datze niet te zeef op en droogen , tot fcbaade van de verkooper , hoewel de ` koopérs daar tegen aanzien. ÜYTLEGGING © Fan dt acht-en-cyfiig he Plaat, _ Dewelke ‘vertoont een Tak van de Camiri-Boom. A. Verbeelt cen dubbeldeurucht. - B. De binnenfte korrel, 2.0 AANMERKINGE. . De Camiri-Boom wert by Valent. ps 213. mede befch'eveft s doch deszelfs figuur onder No. XL. verbeeldt. verfchilt ges heel van: die van ius 5 die anders in al hun deelen en gedaante met elkander overeenkomen : En ik twyffele niet, ofte Valentyn heeft zyn figuren uit die van Rumphius ontleent, of door de Teekenaars ontfangen, fchoon hy daar van in zyn Voorreden geen gewag maakt. 82 HERBARII AMBOINENSIS CAPUT DECIMUM TERTIUM. Pangium. Pangi. D4ngium truncum gerit altiorem magisque erectum, P quam praecedens: Ejus folia funt duplicia, mul- tum a fefe invicem differentia, uti de Canario enere fuit notatum , in junioribus enim arboribus unt maxima , inque tres angulos feu lacinias divifa, pedem circiter longa, decem pollices lata & ultro, lurima autem decem pollices funt longa & novem RE quzdam ad unam tantum oram angulofa funt, quum alterius lateris angulus jam excreverit , alia u- trisque carent iftis angulis. Tenera vero folia funt ant fertis; ita ut tria quatuorve folia differentia in una confpiciantur arbore juniore: Prope foliorum petiolum quinque , in quibusdam vero feptem magni concurrunt nervi, atque foliorum ore prope petio- lum funt equales, nec finuate. Petioli autem longi funt: Folia adultarum arborum cunctos iftos amife- runt angulos, formamque habent oblongo-cordatam, novem longa pollices , feptem & octo lata , obtufo apice donata, intenfe viridia, glabra , & fplendentia, faporis ingrati & fervidi, : Flores me latent. Fructus vero fimplex dependet hinc inde ex ramo forma, & magnitudine ovi Stru- thiocameli, vulgaris vero ovi Cafuarii, plurimi au- tem funt umbilicati , ad latera gibbofi , externe ob- {cure ruffiz ac tandem ex fufco cinerei inftar Calap- i veteris, rugofi , parvisque notati punctis inftar frutas Atun , qui ex craffo dependent pedunculo , pro- fructum extenfo. . Cortex externus craffus eft uti in, Malo Punico, fub quo pauca reconditur caro albi- Gans, in qua: nuces feu caftanes quafi compacte funt: He nuces funt plane, multiformes, plurime vero inftar compreffe burfulz , majores Juglandibus „ plano ` latere fibi accumbentes, angufta vero illarum pars in- trorfum fita eft, latiffima vero extrorfum , quedam craffiores funt & triangulares, alie aliam habent for- mam, plerumque unum cum dimidio vel binos lon- æ pollices , quzdam vero tres, bina enim oecurrunt 5 ecies feu varietates , una major, altera minor. Minor eu vulgatiffima fpecies formam habet Nucis Juglan- dis, plerumque triangularis, aliee autem ita differunt & irregulares funt, ut inter decem vix binz occurrant fibi fimiles, `- Pellicula nucis exterior hirfuta eft, li- gnofa, ex nigro cinerea, rugofa, protuberantibus ertexta venis & intricata inftar facci coriacei vetu- ioris & rugofi, feu contracti: Major autem fpecies inftar burfe formata eft, plana, recta, nigra, mul- toque rugofior, protuberantes enim venz ita intrica- te decurrunt; ut arbufculas quafi referant, velramos & frutices artificum manu elaboratos , omnesque hi elevati funt, quorum ore in quibusdam locis adeo acutz funt, ut difficulter tractari poffint > ac magis fpinas referant, inferior vero nucum. pars ©qualior . eft, nec ita rugofa, latiffima illarum pars, que puta- mini adjacet , aperturam habet, ex RH a ormatam fiffüura, que obtegitur operculo ejusdem fubftantie cum cortice , qui adeo firmiter ipfi inheret, utnon nifi vi avelli poffit. Putamen craffitiem cultri habet fubftantia &c. conveniens cum Tamputrong. Calappe nucis. In hoc reconditur nucleus planus, amplus, al- bus, putaminis formam habens , qui in bina dividi poteft fegmenta faporis nucis Avellane . fubftantia conftans molliore & lenta, que, fi non fit matura pe- nitus , amaricat, faltem in Amboina fefe ita offert, in aliis vero locis major eft, pinguior, & dulcior. Hi fru&tus in arbore relinquuntur , donec fponte decidant, atque exterior putrefcat cortex , tum enim nuclei ni- grefcunt & permaturi funt, a quibus caro illos am- biens facile feparari poteft, illi vero raro ac vix cru- di comeduntur, vim énim hábent inebriantem y ho- m nesque vertiginofos reddentem , unde & quidam in animi deliquium incidunt, licet (atis grati ac dul. cis fint faporis, fed preparandi funt, ut mox indi- cabitur; Hujus arboris lignum durum eft, folidum, & grave: Cortex vero fragilis, lignoque firiniter ad- hzret. ; Nomen. Liber HI. cap. XIII, XIII. HOOFTSTUXK De Pangi-Boom. | E Pangi-boom beeft een booger en regter ftam , da ; n D voorgaande. De bladeren zyn t«veederlei , duel dei? _ van malkander verfcbillende , gelyk van de Canari ge- egt 15, want aan de jonge boomen ynze zeer groot „en in drie hoeken of lappen verdeelt , omtrent een voet lank, en tien duimen breed , zommige meer , de meefte zyn tien duimen lank, en negen breed > xommige bebben aan de eene zyde nog een boek , zynde den bogt van de andere boek bykans Jonge zyn regt bertformig ; zo dat men drie of wierderleg bladeren aan een jonge boom ziet. By de fieel ftooten vyf. en aan zommige zeven groote zenuwen te zamen jenzyn de randen by den fteel vlak , en zonder bogt. De fteelen z lank. De bladeren van de volwa/Jene boomen bebben alle . de uitfteekende boeken verlooren , en zyn geformeert , als cen lankwerpig bert, negen duimen lank zevenen acht dito breed , met een flompe fpits , boog-groen , glad , em glimment , onlieffelyk van Jinaak, en wat beet. Het bloeizel is niet bekent. De vrucht bangt enkeld biér of daar aan de takken „ in grootte en gedaante van een voogel Struis-Ey , in "t gemeen als een afuaris-Ey , de meefte het een tepel voor aan, en aan de zyden wat bul- tig, van buiten donker-ros of tanyt, ten laaften grauw , als de oude Calappus, van buiten ruig, en met kleine ` punttjes bezet , gelyk de vrucht van Atun bangende aan een dikke fteet, die by de vrucht- een kransjen beeft, de buitenfte fcbor(je is zoo dik als aan den Granaat-appel, daar onder een weinig wit vlee/chs en daar inne zeekere nooten of Zoe Sepakt zjn, Deze nooten zyn platen van veelderlei fatzoen ; doch meeft als een gedrukte beur- ze, Wat groter dan onze mooten, met de platte zyde op malkander ende y met "t fmalle eind na binnen Me se breedfte na, buiten gekeert » zommige zyn «vat dikker, gants driezydig , en van andere fatzoen, in’t gemeen een en een balve , en twee duimen lank » en zommige drie , want men beeft "er twee zoorten van groote em kleine.» De Hei, ` ne 0 gemeenfie zoorte is in de gedaante vaneen Wal-noots door de bank driekantig , maar zommige zo verfchillend, en rond-bollig van fatzoens dat men onder tien geen tapee zal vinden, die malkander gelyk zyn. De buitenfle fchel is ruig , houtachtig , uit den fwarten grauw , rimpelig y en met uitfleekende aderen door malkander loopende, ver- werd, als een leeren zakje dat nat gemaakt 'îs en ing. krimpt, "t Groote geflagt is meeft gef ormeert als een beurs- Jes en plat, regt , favart, en veel ruiger, want de uit- Jieekende aderen loopen zo aardig door malkander , datze eenige boompjes verbeelden, of dorre takken en ftruiken door meefters band in eenig Ebben-bout uitgefneeden y en dat allegaar verbeeven Werk , waar van de kanten op zommige plaatzen zo feherp zyn , datze moeyelyk om te ban- delen zyn, en veel meer doorns gel ken doch de onder- Ste zyde is: altyd effender , en Sen ruig den breedften boek; die tegen de bolfter ziet, heeft een deurtje; zynde cen lankwerpige fcheur , dewelke geflooten is met zen dek- zel van dezelfde fubftantie, als de febel, die "er zo val in fluit, dat by niet dan met gewelt kan afgetrokken wor- den. De febaale beeft de dikte van een me; van Jubftan- tie Gc. gelykende de Tampurong aan een Calappus-noot. Daar binnen leidt. een, breede, avitte, en Platte kern, na de gedaante van de fcbaal geformeert > die zig imtavee bla- deren laat verdeelen , van Jmaak als Hafel-nooten, van Jubfiantie weeker em tayer, em als by niet ter deegen ryp ts, wat bitter, immers in Amboina- is by-zo maar op andere plaatzen valt by grooter , vetter „en zoeter, Deze „vruchten laat meh aan de boomen bangen , tot datze van zelfs afvallen, en de buitenfte fcbor[Te verrotte „ want als dan zyń de Korrels fuvart, en ter legen ryp, waâr van men “t ombangende vleefch gemakkelyk kan affchudden. De binnenfte kerm werd niet of weinig raauw: gegeten, want by beeft een duizelig- of ‘dronken-makende Most s waar van ook zommige in Javym vallen, boewel by rede- Lyk aangenaam van fmaak is, maar men moet bem toche- reiden, gelyk flraks Brest zal werden. Het bout van dezen boom ts bart , digt „en faváar. De febor(]e bros, en aan * bout vaft klevende. ei Naam. uiteewa[Jcben , andere weder zyn niet boekig. De gebeele © III Boek. XIII. Hoofi/. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. Nomen. Latine Pangium: Malaice Pangi , Capaya, & Copaya. Javanis Poutsjong, preparatus vero ejus ci- bus vocatur Caluac & Colowac: Macaflarenbus & Ba- leyenfibus dicitur Pangy , Boetonenfibus Pany, Ter- natenfibus Bobbi & Sawan. Boeronenfibus Hami. Am- boinenfibus Any, Omenfibus Salea. Locus. Optimi plurimique hujus arboris frućtus in- veniuntur in Celebes regione , fub Macaflarenfi & Boe- genfiinperio, uti & in Java, Baleya, Boetona, Boero, & Cerama, rari funt in Amboina, & tantum hinc in- de in planis filvis, quumque non ita jucundi fint fa- poris quam in aliis locis, hinc non multum ab Am- boinenfibus expetuntur vel adhibentur , vulgusque anxium eft illos edere , quum fruétus hi habeantur no- civi. Ups, Apud Maleyenfes, Macaffarenfes, Boegen- fes, & Boetonenfes fructus hic in magno eft ufu ad cibum, fed non crudus, verum fequenti preparatus modo: Mature nuces tote in aqua ebulliuntur, dein putamina in partes contunduntur , nucleique eximun- tur, inque angufta confcinduntur frufta inftar Braffi- cz laftucariz, qua fcrobiculo inponuntur , intus re- pleto palea, dein per 24 horas macerantur in fluvia- li vel pluviali aqua, qua malignitas extrahitur , ac tum fine noxá comeduntur vel fola, vel cum Calappa nu- ce rapfata. Cum hifce incoquuntur etiam pifces, ut condimentum eorum fit pinguius , uti alias cum Ca- lappz medulla fit. Frufta hzc exficcantur quoque & confervantur, ut pluviofis menfibus cibus hifce pin- guior reddatur: a norunt ex ficcis & calefaétis nucleis inter binos afleres Oleum exprimere lampa- dibus inferviens , quod plenis amphoris fallaciter ven- -dunt pro Minjac Widjing feu Oleo Sefamino , quod mul- to pretiofius eft... - | TE " Se? Boegenfes illud oleum alio preparant modo., ĉon- tundunt nempe & in paítam manibus formant depura- tos & foli exficcatos nucleos, fenfim affundentes aquam tepidam, donec oleum fupernatet , quod aufertur. Hoc oleum, firecens, dulcefcit, & aptum eft ad pla- centas & pifces fricandos , nec ita cito rancefcit ac oleum Calappa. Arboris cortex contritus aqueque injeétus pifces enecat in ipfa natantes. Foliorum fuccus ulcerationi- bus, vel putridis inftillatus vulneribus, vermes enecat & animalcula pruritum excitantia , que circumjectam ar- rodunt carnem. Hoc autem cafu expertum fuit, quum putrefacta & a vermibus exefa caro in hifce obvolve- retur foliis, unde hi vermiculi ftatim mortui fuere, atque ex illa carne in folium tale deciderent , iftaque caro iterum rubebat , fanumque adquirebat colorem. - Hanc vero antipatiam habent hzc folia, fimulque vim omnes enecandi vermes in putrefactionibus nidu- lantes, quos enecant & prolabi faciunt: Idem quo- que preftant recentes nuclei, fi manducentur vel a- qua conterantur , & capiti illinantur, pediculos ene- cant: cavendum vero eft, ne inter manducandum fuc- cus corum deglutiatur: Gallinz quoque moriuntur , fi hos crudos vel coctos edant nucleos: Si decidui fructus nondum fifi fuerint , paleis vel aliis rebus fic- cis inponendi funt , donec putrefcant , ac nuclei tolli poffint „qui fub cineribus calidis etiam torrentur ‚dein officula eximuntur , inque cibos preparantur , uti fu- pra dictum fuit. .Sinenfes quidam quibusdam abhinc annis nucleos hofce ex Java venales adduxerunt , quo- rum decem pro ftuvero vendunt, quos toftos cum pi- fcibus edunt, non erant autem ita rugofi ac Amboi- nenfes. Si Amboinenfes hunc fructum in cibum przparant , clam id efficiunt, nec coram pluribus hominibus , cre- dunt enim, fi malevolus homo, qualem Wangis & Matta Panas h. e. Magum & Ferventoculum vocant, cafu reteriret, illosque adfpiceret nucleos , malignam qua- arem talem cibum contra&turum effe , idem quoque obfervant in preparatione filveftris Oebis: Excavata horum nucleorum putamina adhibentur pro igniario y eum adaptant: Szepius illa in mari cui operculum li & po- flu&uant, inque litus projiciuntur, unde nigra lita funt. Fru&us ex craffis proveniunt ramis , e pediculo lon- go, & incurvo dependentes , qui major , & craffior eft reliquis foliorum pedunculis. * Baleyenfes hos non edunt , N 183 Naam. Jn "t Latyn Pangium, in ’t Maleyts Pangi, Capaya, en Copaya, op Javaans Poutsjong, maar de geprepareerde koft biet Caluac èn Colowac. Op Macaf- jars en Baleys Pangy » op Boetons Pany , op Ternaats Bobbi en Sawan: Op Boero Hami, op Amboins Any, op Oma Salea. forr; Plaats. De befte en meeft van deze vruchten vind men in *t Land Celebes , onder ^t; Macaffaarze, en Boegi/che J gebiet, als mede op Fava, Baley , Boeton, Boero , en Ce- ram: Weinige-beeft men in Amboina, bier en daar in de vlakke Bo/jcben , en om datze flegter van dE zyn dan op andere plaatzen , werdenze van de Inlanders niet veel gebezigt , zynde ’t gemeene volkje meeft bang, om die te vielem > om datze bet voor een [cbadelyke vrucht bou- en. Gebruik. By de Maleyers, Macaffaren „ Boegis , eń Boetonders , is deze vrucht in groot gebruik tot de koft, niet raauw , maar eerft aldus toebereit. De rype.nooten ` kookt men gebeel in water te degen op, daar na klopt men de fchaale tn fłukken , neemt de korrels uit , en fnydze in Jmalle riempjes, als kool-falaat , legt dezelve in een korf- je, van binnen met ftroo belegt , en weektze een etmaal of een nagt in een Rivier of anders vers water, bet welkde quaadaardigbeid uittrekt, daar na kan menze zonder feba- de eeten alleen y of met gerafpte Calappus. Men kookt'er ook VifJchen en Sayor mede, om dezelve vet te maken, gelyk men anders met Calappus-pit doet: Zo werdenoak deze riempjes gedroogt, en verwaart, om in de reegen- maanden de koft daar mede te vetten. De favantn weż ten uit de gedroogde, en weder warm gemaakte kernen a twee planken een Oly te perzen, tot de lampen Or "t welk zy met potten vol bedrieglyk voor injac Widjing verkoopen , °t welk veel koftelyker is. De Boegis maaken die Oly op een ander manier ; ży ftampen, en kneeden de fcboongemaakte , en in de Zon ge. droogde kernen, allenkskens werm water opgietende , tot. dat 'er de A boven op dryft ; bet welk zy dan affchep- pen. Deze Oby vers zynde 5 is-zoet em bequaam om koek» jes en-V'iffcben in te bakken, werdende zo ligt niet gar- flig als Calappus-Oly. — M e wiet van den boom gewreven , en op water ge- ftrooit , dood de Viffchen, die daar inzyn., Het zap van de bladeren in verrotte wonden of ulceratien gedroopen , dood de Wormen, en diertjes daar in, die *t jeuken ver- oorzaaken „ en in 't oleefcb om zig vreeten, zynde dit by geval ondervonden , als men een fuk rottende en wormi vleefch im een van deze bladeren wond , daar van wormpjes terftond flierven , en uit bet vleefch op "t blad: vielen, werdende 't zelve wederom rood; em van een ge- zonde coleur. | En zulke antipatye en kragt bebben deze bladeren, om allerlei wormen in verrottinge te dooden, en doen afval- len: Het welk ook doen de ver/cbe korrels, als men de- zelve kaauwt , ofte met water wryft, en op "t booft fmeert , om luizen te dooden ; wel toeziende , dat men im + kaawwen geen zap infwelge. Ook flerven de Hoenders, ałsze van e in eeten „ bet zy raauw of gekookt: Als de afgevallene vruchten nog niet geborften zyn, zo moet menze in flroo of andere ruigte begraven , tot datze verrotten , en men de korrels witneemen; die men ook cnder heete affche braad, daar na de pitten uitneemt , en tot eeten bequaam als vooren maakt. Zommige Sineezen Lebben eenige jaren berwaarts deze korrels uit Java albier te koop gebracht , gevende tien voor een ftuiver „om gebra- den by de vifch te eeten , maar zy waren zo ruig niet als de Amboin/che. Als hu evenwel de Amboineezen deze vrucht tot koft avillen toebereiden , zo doenze 't zelve buiten "t gezigt van veele menfcben, «vant A gelooven. als een quaadaardig, menfch, diergelyke zy Wangis en Matta Panas, * dat is Tovenaars en Heet-oogen noemen, by geval daar vx hol gingen, en deze Kerns aanzagen, 20 zoude dezelve ko een fcbadelyke eigenfcbap ontfangen, "t welk zy ook ob/er- weeren in "t toebereiden van de wilde Oebis. De uitge- - bolde fcbaalen van deze korrels werden ook gebruikt, om tontel daar in te verwaren , werdende wederom een dek- zel van bout daar op gemaakt. Zy dryven dikwils in Zee, - en werden op de firand uitgefmeeten , waar vanze Jwart en mooi gefchuurt werden. De vruchten komen ook aan dikke takken voort , aan een lange kromme fleel, en grooter dan de reft aan den boom. De Baleyers zullen daar niet van eeten , of moe- ten 84 HERBARII AMBOINENSIS ¿Liber DL cap. XIV. edunt, nifi prius per aliquot feptimanas in aqua fue- rint macerati, ac priús quedam illorum portio galli- nis obfertur, ut exploretur, an fine noxailloscome- dere poffint. Recentia folia matutino colleéta tempore, quum a rore madida fint, cum pauxillo falis & Limo- num fucco contrita, ac ficce fcabiei , Cadel diéte , illi- nita, que cum pruritu proferpit, fi fortiter illinan- ` tur, illam curant. In Uliafienfibus infulis aliud addunt folium mihi ignotum. DNE feepe fit, ut vaccz in- prudenter héc comédant folia, que inde moriun- tur: In fructibus diu in terra projectis & putridis ver- miculi generantur. Ku Pangii maris foliatura convenit cum femina, fed nullos gerit fruêtus, ac plurimum in Baleya occurrit, ejus autem folia & cortex vim habent magis nocivam uam femina, unde & adhibentur ad pifces enecan- Os. Utriusque Pangii folia contrita, inque aquam pro: je&a fquillas enecaht , qua tamén innoxie edi pof- funt. | ee PEA TG Tabule Quinquagefime None, a 3 Que oma exhibet P amgii A ex quo fractus dependent, ? $ d B, Ejus officula feu nucleos Dit, j OBSERVATII O: Pamgiumi a Valentino in Amboin. defcript. pag. 213. obiter E RES SEIO „akad dia ^ ) ^ ^ É Me s MP Ni. ok: der, eons ag e ^ d AT B VARI e dis ten eet eenige weeken in "t water geweekt zyn sen dan werpenze nog cerft wat voor de Hoenders om te beproeven, of die bet zonder fchade kunnen eeten. De ver/che blade: ren s morgens vroeg afgenomen , alsze nat van den daauw zyn, met een weinig zout en zap van. Lemoen- Maas ge- wreven „en op de drooge fchurft , Cadel genaamt »gefmeert, bet welk met jeuken. zeer voortkruipt , eerft dapper ge- ayreven, geneeft,’t zelve. In de Uliafers doenze:nog een ander blad daar by, zynde my nog onbekent. Op aley gebeurt "t zomtyds dat de Koebeeften onvoorzi tig van deze laderen eeten , die dan daar van fłerven. In de vruch. ten, die lang op de grond leggen rotten, werden worm. des gegenerecrt. [y | angium 't Manneken is van.bladeren *t Wyfken ge- lyk; maar 't draagt gantfch geen vruchten, word meeft op Baley gevonden „ em is -aun- bladeren en: Jeborfe nog Jchadelyker dan ^t Wyfken, dierbalven tot ‘dooden van Viflchen gebruikelyk. MMC e bladeren van een ieder Pangi gewreeven, en in ^t water ge/mecten., dooden de Garnalen , dewelke men echa ler zonder fchade eeten kan. UYTLEGGING +. Van de wegen-en-ojftigfie Plage,’ len. A. Beduyt een vrucht in ’t grot, B. Deszelfs korrels, AANMERKINGE. De Pangi - Boom wert mede ter loops vermeldt by Valenti in de befchryving van Ambon. pag. EL WADA 4 Dewelke vertoont een Tak van het Pangium met zyn rv o a CAPUT DECINUM QUARTUM. Frućlus Mufeuliformis: Boa Affueffeng. | ¡Ruétus hic videtur effe ex genere precedentis Pan- L gii: Formam habet & magnitudinem coerulei con- chylii dehifcentis, ac forte eft Pangium monta- num hirtum , protubetantibus eminentiis & conulis fi- guratum inftar Pangii: A poftica parte; que dorfum refert, ad aliquam adneétitur partem inftar conchy- liorum , atque ab ifta parte & ad fupremum &undique ad acutum apicem fiflura eft, ach fefe aperiret, in fu- prema vero ejus parte operculum videtur adheefiffe ; quod per maturitatem. decidit, uti in Pangio fit, in interna: ejus parte. bina crafliufcula & ficca apparent foliola inftar labiorum , que in inferiore fua parte craf- fifima funt ,' aque es plurimis ficcis filamentis intri- catis conftant: In externa fructus parte aliquando pris- matica fungofa fubftantia reperitur inftar fuberis, que inter ficcas rugas facile auferri poteft, quum qua am etiam filámenta mollia fint» Siccum putamen-nigricat cum cinereo mixtum inftar Pangiorum. | Arbor ipfa ignota penitus efl. Sicca ac vacuahzc pu- . tamina in Ceramz litore inveniuntur circa Camariam & Hatifoim, uti € in Oma in fluviis.prope. Aboro „ ` nec incole norunt ex quanam decidantarbore sdicen- tes, per flumina ex altis rapi montibus. Nomen. Latine hactenus mihi dicitur Fruêtus Mu- Jculiformis , & Malaice Boa AfuelJeng , h. e. fruétus Conchylij ex ejus forma. Omenfes hunc.vocant Ay- bua Etté feu Ay Hoeamette , h. e. fructumnigrum , multi autem non perfectam habent coerulei Conchylii for- mam ,.fupérna nempe parte planam „ fed ab utraque parte compreffi funt, ita ut craffiores fint quam planis. Quidam ctiam ad fummum acute definunt , unaque pars brevior eft altera. "R .Ufus ejus nondum .notus eft,. fed quum rari fint. Ki fructus , tamquam. aliquid curiofum aflervantur, & incola: Ome illos colligunt „ut internam extrahant me- dullam.,quam clavis pedum vel ulcerationibus illorum a, inponunt, quas curat. In "€ i Atta ad TUgge a -hangtze-mede maar, ven ftuk weegs waft , gelyk de Moffelen yk.aan de Pangi ge/cbied ,' binnen ziet men twee Pr pod e zyny en wan veele gedroogde draadjes. in: malkander veravert bes Jam, Buiten: om ziet men zomtyds mog bangen een pers Sige vooze fubftantie , als kórk X, die = nes tuee dz gedroogde rimpeltjes kan uitbaalen , wanneér men: ook be- vind , dat zommige draatjes nog week zyn. De gedroog- de fchaal is fwartachtig , met wat graauw , gelyk de Pangi-orucbt. -- fu COUREE Det KE - Den-boom is nog onbekent. - Men vind de drooge en lee- ge Jebaalen op de ftrand van Ceram, omtrent ir rd en Hatifoa, als mede op Oma in de Rivieren by Aboroy zonder dat de Inlanders weten te verbaalen , van wat boomen datze komen, zeggende alleenlyk, datze door de Rivieren van *t hooge: gebefgte afgevoert werden: ` - „ Naam. By provifie masze int “Latyn heeten Fru&us Mufculiformis , of int. aleyts Boa Affuffeng , dat is Moffel-orucbt., na bare. gedaanté. ; Die ivan Oma: noe: menze Ayhua Ette of Ay Hoea Mette; dat is fwarte vrucht, veele bebben niet de volkomen fatzoen van een blaauwen Moffel; te weten bovenwaarts:plat, maar zyn gen orn en achteren gedrukt, datze: dikker zyn; dan breed. Zommige loopen ook na boven [pits ; en de eene zyde is wat korter dan deandere. ©. Simt: REZ Het Gebruik is nog niet bekent, bebalven dat menze wegens baar zeldzame fatzoen tot: een rariteyt bewaart, en dat de Inlanders van Oma weeten te zeggen, datze dere: vruchten zoeken om:’t binnenfte mêrg daar uit tekry- en , en 0p.krabben der voeten y of verouderde zeeren der enen te leggen „en die te El 1-4: 1 n | Pag. 184 . Y WNN A RANK TT WEED, 77447) MQ N u À NU à M f ES SENSN NS RON GU UD ^ RU TSS BS w NU NU 5 TUM GUY Za m SA EE UA M NM / A M U d AA WNL, 4, GL LALLU, M A AA VVNL Y f, /, f, Wy 7 OND GADA, NN 4 7 M, Véi p Uu NS RU ÁS ÁS INS SNSNNSS oi IM Boek. XIV. Hooff: AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 18; In Rumpbii M mei caput correétum & aućtumi equenti invenitur modo. Tic fructus, ut certus effem , ex quanam proveni- ret arbore , per triginta me annos occupatum te- nuit, nec huc usque recte cognofcere id potui, diu enim ejus arborem putavi effe montanam prece- dentis rangi fpeciem , quum incole nunquam mihi ejus perfectos flores vel folia oftendere potuerunt, qui femper modo depuratos & per aquam circumaćtos invenerunt fructus in Cerama ora auftrali prope flu- ininum oftia. “Donec tandem anno’ 1693. in magna Correnorum vifitatione mihi folia fruétusque perfeéti fuerint adlata ex Cerama ora, ex quibus cognovi nullam cum Pangio habere atfinitatem , fed potius montanam effe fpeciem fubfequentis arboris La&arie, feu Mange Brave, in certo enim ejus ramulo mihi apparuit, folia ejus locata eodem fere modo folitaria circa ramulos, quorum tria quatuorve fimul uno ex ortu proveniunt, ex quorum centro racemus florifer exoritur. Haujus autem folia funt minora illis Mange Brave , inferiore parte anguítata, fuperiore magis di- latata feu rotunde definentia, inftar illorum Caju-Puti, fex vel octo pollices longa, tres digitos lata , horum- que coftz transverfales funt. Flores ex fimplici brevique progerminaht rácemo , qui fimiles funt illis Mange Brave, fed multo mino- res, inque illo unus alterve modo fructus perfectus eft, illosque filveftris Catappz amulans, tres nempe pollices longus , vix unum latus, ex rotundo com- preffus, & ab utraque parte per longitudinem fulcum planum gerens, externe graminei coloris , interne duriuscula carne fructus hic mufculiformis repletur, caro hec lacte turget, uti & cuncta folia, eorumque petioli, in vetuftis vero fructibus hzc exficcatur in entam ac tenacem fubftantiam , que adneétitur oris fructuum protuberantibus: Siccus vero frućtus, qua- lis plerumque invenitur , prona parte amplam gerit fif- . furam, cui tamen nullum operculum fuit junétum, ad dorfum vero & ab inferiore parte usque ad fum- inum conneétitur, unde conche apertz fpeciem pre. fe fert: Fructus hic externe rugofus eft , apicibus pro- tuberantibus ac lineis obduétus , acfi opus topiarium effet, qua in re cum Pangio convenit, omnes autem. ejus anguli ac fovez fubftantia tenaci ac ficca replen- tur, acfi ex fubere effet confecta, que €xterne pelli- cula obducitur tenui. ei ` Intus locantur bina triangularia & ficca foliola la- biata, inferiore fua parte latiffima & craffiffima ; at- que ex plurimis ficcis filamentis adunatis & intricatis conftant: Sinucleifubftantia eradicetur, vel aque ro- tatione abradatur, tum fructus miram contrahit for- mam, qua eft, acfi arte quadam prominentiis certis effet exfeulpta , ipfique figure quedam inprefle , quzdam autem harum formarum ore funt molles & brofz. > A > BR "^ Hujus quoque fru&us varie inveniuntur forme; que forte totidem ejus funt fpecies , vulgatiffime au- tem funt oblonge inftar vulgaris conche feu mufcu- li, quedam funt breviores & rotundioreś , fed prômi- nentie harum funt majores magisque circinnate, que- dam vero funt Glandibus minores. Putaminis color eft ex cinereo nigricans inftar illorum Pangii. * Nomen. Latine Fru&us Mufculiformis : Malaice Boa- A[Juffeng. Belgice Moffel-vrucbt. Omenfes illum -vo- cant 4y-bua-ette feu Ay-bua-mette, hi e: fructum ni- grum, Camarienfes vero illum nominant montanum Wabo feu Obupaë terreftrem,h.e. Mangam Bravam mon- tanam. ^ -- ` Locus. Hi fru&us plurimum inveniuntur in littori- bus Camarienfibus , & in auftrali Ome plaga .circa majorum fluminum oftia , eorum vero arbores incolis fere ignote fint, credentes in montibus remotis Jo- cari; memorata autem Correorum vifitatione com- pertum eft; arbores hafce haüd ita remotas a litore crefcere. feos w - ' Ufus: Incol& de eis ufu nil nobifcum communi- candum habent, excepto quod Omenfes predicent, hofce fefe querere fructus, üt medullam internam extrahant, quani clavis pedum inveteratisque exulce- rationibus inponunt , quas ćurat, alioquin ficci & de- “purati hi fructus inter res curiofas adfervantur. Tom. II. Meo In de Appendix van Rumphiús werd dit Hooftfluk ver» meerderi en verbeetert gevonden op de volgende wyze. MA deze vrucht uit te vor[cben , van wat boom dat zy- komt ; beb ikwel 30 jaaren toegebragt „en tot nog toe geen volkomene kenni[Je gekregen „want ik bebze lang voor een berg-zoorte van de voorgaande Pangi gebou- den, dewyl my de Inlanders nooit bladeren „of volkonte vruch- ten daar van konden toonen, vindende alleenlyk fcboonge- maakte en door 't water gerolde vruchten op Cerams Zuid. kuft , by den uitgank van de Rivieren. Eindelyk anno 169 by de groote vis der Corren, %yn-miy bladeren eń ook me vruchten van Cerams kuft gebragt , waar ‘aan tR ge. merkt bebbe , dat bet geen gemeenfcbap beeft met Page? maar veel meer een berg-zoorte zy van de volgende Arbor Laêtaria of Manga Brava, want dam een takskem daar van medegebragt , bevûnd tk dat de bladeren ftaan op ge- lyke manier enkelt rondom de takken, waar van», en'q. by eenen oor/pronk. t'zamen P y: gevende uit haar mids den bet bloeyende trosje. Doch deze bladeren: zum. kleins der dan die van Manga Brava, achter fmal , en vooren breed of rondacbtig , gelyk die van Caju-Puti, 6. en 8. — lank „ 3. vingers breed, en baare ribbekens lopen, wers, ` Het blefzel komt aah een enkeld'kort trosje » gelykente na dat van Manga Brava, doch veel kleinder. Aan 't zelve trosje komt maar een a twee vruchten tot perfettie, en gelyken na die van de wilde Catappan, te weten, 3: duimen lank, en fcbaars een breed, uit den ronden wat plat, ter weder zyde in de lengte een vlakke geut bebben- de, buiten gras-groen , en met een bartacbtig vleefch , de binnenfte Moffel-vrucht verbergende , welk- vlebfcb. vol melk is, gelyk ook alle de bladeren en Deelen zyn, doch aan de oude droogt bet op tot een taaye fubftantie , dewel- ke vaft bangt aan de uitflekende kanten van de vrucht: Dedrooge vrucht » gélyk menze gemeenlyk vind j beéft aan’ de voorfte kant, als gezegt , een tier Jebeńr rondoms waar op echter geen dekzel gezeten beeft , en aan de rugge en van onderen rondom tot adn de voorfte belft bangtze aan malkandér , waar door zy dé gedaante van een gapen- de Moffel-verbeelt. Buiten isze ruig met uitftekende pún- ten en linien „ als met graveerzel Pd „ waar inte met de Pangi overeenkomt , zijnde alle de boekjes en kuiltjes met een drooge taaye fubftantië als met kork uitgevult y eri buiten bm bekleet met ten dun velletje. ; VAIO ` Binnen ziet men tweć dikachtige en gedroogde blaadjes als lippen , die beneden op "t dikfte zyn; én van veele ge- droogde draatjes in malkander verwert beftaan. Als meti de korkacbtige fubftantie uitpeutert , of door bet rollen in "t water verfleten werd , zó krypt de vrucht een rare ge- daante , als ofze door konft met verbeve figuurtjes gegra- weert was; doch zommige kanten van dit graveerzel zyn week en vezelachtig: ncn Zoo beeft men bok ver/cheide gedaanten van deze vrucht , bet welk mi/Jcbien zo veele zoorten zyn, want de gemeen~ fle zjn lankwerpig als een ordinaris Moffel , zommige zjn korter én ronder; doch bet graveerzel is zo klein als Ke kelen. De coleur van de [cbaal is fwartacbtig , met wat graauw ; geljk die van Pangi. ^ Naam. Jet Latyn Fructus Mufcaliformis. Op Ma: leyts Boa Affufleng, in °t Dutt: Moffel-vrucbt, Die van Oma noemenze Ay-hua-ette, of Ay-hua-mette, dat is fwarte vrucht , die van Camarien noemeń bet Edd BA of Land-Ohapaé ; dat is Berg Manga rava: ^ en S ^^ Pláats.. De vruchten vind men veel op de firandenvan Camarien; en op de Zuid-z3de van Oma, omtrent de tiitgank ban grote Rivieren, doch de boomen zyn by de “Inlanders meeft onbekend , gelovende datze diep in "t. gë- bergte fłaan; maar by de voornoemde Corre-topt is bevon- den, dat de boomen zo beel Ye, re van ftrand niet eh Daag, Gebruik: De Inlanders weten. ons van ¿yn gebruik niets te zeegens bebalóem dat die van Oma voorgeven, datze deze vruchten zoeken om bet binnenfte merg daar uit te krygen j en op krabben der voeten, en verouderde zee- ren der beénen te leggen, om die tegeneezen , anders zyn de drooge en fcboongenidakte vruchten waard, dat mente onder rariteiten bewaart. Aa Myn 86 HERBARII AMBOINENSIS Liber MI, cap. XV, Meo autem judicio hec arbor affinis eft alii, qua itidem anno demum 1693 mihi innotuit, ac memora- to in itinere detecta fuit, que Lattaria Salubris feu Upas Lacki Lacki vocatur, que affinis quoque eft Meg Brave, quz infra in 42 capite defcribitur. EIS PLPENTDIO Tabula Sexagefima , Que ramum exhibet arboris, cujus fructus Méu/culiformis a bio vocatur. A. Ipfum denotat fructum, OBSERVATIO:- Arborem hanc ad Apocyni genus pertinere, facile conftat, unde & . arboreícens fru&u Mufculiformi topiario vocari ete à e pa Pa CAPUT DECIMUM QUINTUM. | Ampacus latifolius. Ampac. | Mpacus duplex eft, major nempe & latifolius , al- ter vero-minor & anguftifolius,. major .Ampacus '.. hoc peculiariter defcribetur capite. & ES i iA 51 ; Y : ST: . Eft autem plerumque frutex ingens, raro arbor, hó- minem. crafla eft, Sal in defertis crefcit locis, ejus- que truncus non rectus ,fed incurvus & finuofus eft, at- que fzpe etiam inclinans. Ejus cortex eft ex cinereo ruffus, fragilis, fuccofus, ac facile ab. arbore. fepa- . rari poteft. Folia funt magna, tria femper junćta in communi petiolo longo, quorum medium longius eft binis lateralibus , funt autem oblonga , ab utraque parte anguftata , fuperius fubrotundo-acuminata > ple- rumque octo longa pollices , quatuor lata, in juniori- bus vero Suodegim, longa funt pollices , feptem & octo ollices lata, flaccida , inferius mollia. & lanuginofa , inftar foliorum Cydoniz , quales & funt SETA ui in tenuibus & longis ramis cruciatim. locantur, cofte transverfales arcte fibi accumbunt & oblique decur- runt: Ex foliorum alis ti in Alcanna vel Vite. ` Flofculi funt copiofi & congefti, atque ex quatuor parvis & fubrotundis conftant petalis ,. qui in centro plurima gerunt ftamina breviuscula.cum antheris fla- vefcentibus, in quorum medio ftilus excrefcit luteus, funt autem inodori, atque fub hifce racemis bina ple- rumque foliola fupponuntur flaccida , minora reliquis. Flofculis fuccrefcunt baccz parve, bina fibi june Coriandri femini fimiles. vel paulo. minores , virides » que fefe aperientes officulum exhibent parvum inftar eminis Sinapios, ex coeruleo nigrum, glabrum & fplen- dens inftar Margarite. Si bacca ifte in quatuor de- hifcant fegmenta , florem referunt quadripetalum , quz diu in racemo perfiftunt , licet femina: fuerint de- lapfa, que nullum notabilem habent faporem. Arboris lignum eft molle, album, ficcum, & inuti- le, ex trunco effluit „fed perpauca & rara refina flava, plerumque pellucida, nunc citrina, nunc crocea in- {ftar Succini, que dura admodum eft inftar Dammare Batu , fique recens fit, nullum peculiarem fpirat odo- rem ,immo ingrata fere eft, fed vetufta& crocea , car- bonibus inpofita odorem {pirat Styracis Calamite vel proprie Caju Lacca, refina hzc non invenitur nifi cir- ca filum corticem prope.nodos , qui foli expofiti funt, in pus granulis. rboris cortex gravem fpirat hircinum odorem , in- colis tamen gratum , in una tamen regione jucundio- rem quam in altera. In Hitoe faltem & Uliaffenfibus infulis non ita ingratus eft quam in Leytimora: Flores fert Junio, ac brevi poft fructus confpiciuntur matu- ri, qui diu ex racemis dependent in quatuor fiffi feg- menta , qui femina fua emiferunt. Nomen. longi progerminant racemi,u- -. ` fertjes, verbeelden xy een vierbladig. bloempj Myns oordeels beeft dezen boom eenige maagfcha een ander, dewelke ik ook eerft in ^t um osa bob m ren kennen , en op de voornoemde togi ontdektis , genaamt Lactaria Salubris , of Upas Lacki Tacki » zynde mede een maag {chap van Manga Brava, den welken ziet in "t wole gende 42. Kapittel. UTYTLEOUGING Van de xeftig fle Plaat, Dewelke vertoont een Tak van een boom, welkers vrucht de Moffekvormige vrucht van Rumphius genaamt wert A Wył in de vrucht zelve, sie AANMERKING. Dat deze Boom tot het geflagt van de Apocynum behoort, is licht uit de befchryving SE ^g nemen , waarom eee o boomachtige Apocynum: met een Moffelformige verhevene vrucht genaamt kan werden. | +: XV. HOOFT STUK De Breedbladige Ampac- Boom. ` E Ampac-boom is tweederlei, de eerfte groote, en D breedbladige , de tweede kleine, en fmalbladige. De groote ,zynde de eigentlyke Ampac „zullen wy in dit Kapittel befc bryven. - De zelve lyf s meeft een gran Struik, zelden werden- de een boom van een mans dikte, te weten op eenzame, wilde plaatzen , wiens ftam ook niet regt , maar bochtig, en voor over bellende fiaat. De fchor/Je is ligt-ros, en met graauw gemengt, breekzaam, zappig, en laat zig ligt van den boom Jcbellen. De bladeren zyn groots aid drie by malkander op een lange feel , waar pe langer is dan de tavee ter zyden, lank- querpig , en achter toefmallende , voor rond met een kort Jpitsje, in "t gemeen acht duimen lank, wier. dito breed, aan de jonge boomen twaalf lank , en zeven a acht dita breed, flap, wan onderen zagt en wollig , als queeblade- ren, gelyk mede de fteelen, dewelke aan de dunne lange takken "in "t. kruis ftaan ,. de ribben zyn digt , en loopen Jcbuins. Wit den-fchoot der bladeren komen lange trofs fen, gelyk aan de Alcanna of Wyngaart. van bet - De. bloempjes fiaan digt, en zyn van vier kleine em rondachtige blaadjes gemaakt , met veele korte. draatjes in de midden, en bleek-geele nopjes, daar op in de mid- den een geel heuveltje „ en zonder reuk: aan deze tro ziet men ook gemeenelyk twee weeke bladeren ftaan , klein der dan de andere. Op de Powiek volgen kleine bezien twee en twee by malkander , den Coriander gelyk , of wel zo klein en groenachtig , dewelke opengaande. vertoonen ieder een klein koritje, van binnen als een Moftaart-zaats uit den blaauwen pube » glad „en glimmende „als een Pas rel. ` Als de voornoemde: bezien baar. openen, in Se febil- je a b ene de nog lang aan de tros flaan , al zyn de:zaden ona len, die geen merkelyke fmaak bebben. — E - Het bout is week, wit, droog, en tot niets gebruike- lyk, uit den flam vloeid, doch zeer, aa „ een weinig bleek-geele bers , meeft doorfchynend „zommige. Citroen- verwig, zommige boog-geel, als Bernfteen, zo bart. als de. Dammar Bau » vers zynde beeftze geen byzondere reuk, ja bykans onlieffelyk , maar oud en te deeg geel,ge worden zynde, riekze op koolen na Syra amita of eigentlyk na Caju Lacca. Men wind deze bers niet dan omtrent de geborftene Jcbor[fe by de knoe[len , die wel ter Zonne ftaan, en dat nog met kleine klonters. | De jcbor(fe van den boom beeft ook een fterken bokach- tigen, doch by de Inlanders aangenamen reuk, maar op t eene Land lieffelyker dan op ^t ander: Immers op Hitoe , en in de Uliaffers isze zo onlieffelyk niet, als op Leyti- mor: Het bloeidin Funy, en kort daar na ziet men ook de rype vruchten aan de troffen, die daar lang blyven aanbangen, te weten, in wieren gefpleeten, die t za meelt uitgeworpen bebben. mls Naam. Pao. 186. Tab. zx.| 72 PZ ŚM 7 sk Weg Zone. 17 .' ZAB | ab. LXI. 2 Lag. P Tom. H. II Bock. XV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. i$ Nomen. Latine Ampacus. Malaice & Balaice Am- ac. Amboinice in Hitoe Steg Hajate; In Leytimo- Ta Siu Hune, & Suibumate, h. e. foetentes umbilici fordes , ob ingratum corticis odorem, refertim in Leytimora. In Oma & Uliaffenfibus infulis vocatur | Ayala, Aa, & Mattelan. In Manipa Saffza. Locus. In Amboina non frequenter occurrit , ac plu- rimum in Hitoes regione, atque in tribus infulis Uliaf- fenfibus non procul a litore in levibus filvis foli ex- pofitis, nec vaftas arbores habentibus, nullum enim emittit gummi, fi per folem non bene exuratur. In Ba- leya majori occurrit quantitate, ubi & plus refine ` exfudat , quz tarde indurefcit, ac melleum gerit co- lorem. T E Tabula Sexagefima Prime Rami exhibet Ampaci latifoliz , uti a Rumphio vocatut; ; C"OBSERVATIO. Ha arbores Rhois verze funt fpecies, vocaturque mihi hac Rhus foliis ternatis petiolatis oblongis , ex petiolis florifera. Tom. IL CAPUT Naam. In ’t Latyn Ampacus. Naar ’t Male tfe en Balifche Ampac. Op Amboins , op Hitoe Sico ajate. Op Leitimor Siu Hunaë , en Suihumáte » datis flinken- de vuiligheid des navels , wegens den onliefl yken reuk van de fchorfJe y inzonderbeid op Leitimor. Op Oma, en de a Ayaíla, Affa, en Mattaélan. Op Manipa Sat - fea. Plaats. Men vind bet in Amboina niet veel , en meeft op^t Land van Hitoe , en inde drie Uliaffers , niet verre van firand , in ligte Boffcbagien ; die wel ter Zonne fiaan, en geen groote boomen rondom bebben , want by geeft on. ders geen Gom, als by niet ter degen van de Zonne ge- brand werd. Op Baly vind menze in meerder quantiteit i alwaarze ook meerder bers geven ; bet welk langzaam op- droogt , en booningverwig is... : © Rd Gebruik. By de Amboineezen is dezen boom en zyn bers in geen gebruik , maar de Baleyers gebruiken 't bers om ba re "Krisen in de begten vaft te maken , waar toeze dit bequamer, vinden dan eenig ander bers, want boeusel ?t aan den boom langzaam droogt , xo werd bet nogtans:, eens droog zynde „zeer bard, en boud-vaft al ?t geene, daar bet aanbaakt. Zy moeten bet eerft wederom Jmelten ; in de begten gieten; en daar na "t geweer in flecken. JB et de bladeren waffen zy op zommige plaatszer 't lyf en booft , om datze den faveet en «ui igheid afneemen: De Herte-beeften knauwen ook gaarn aan dezen boom y éi eeten de jLerkriekende /chorffe daar van, Lou € 120 Het Saflea op Manipa wa/jcbende , beeft een fcborfje welriekende als de moie s die de NU mede ebruiken tot papjes op bet ezigt te /meeren, om bet wk rein en blinkend Fagin m s p KR: Godi: j Den boom Haulawan , dat is nagel-ruikende ; en op Manipa waffchende, bunt mede uit de chap’ van Ampac te zyn „ hoewel by geene drie bladeren by malkan= der beeft, want de bladeren zyn ruig en lankwerpig , als Ampelaas, doch langer en fyn gezaagt. Achter de bla- deren aan de ryskens ftaan veele ronde korreltjes op lank- achtige fleeltjes „ im Lëps van Cubeben , groenacbtig y zonder-merkelyken [maak. Dezes booms (here ftooten de: Manipeezen in water , en fmeeren bet lyf daar mede , alg ze bet waffen willen; om bet zelve te reinigen. "De een-en-feflig fte Plaat Veitoont een Tak van de breedbladige Ampac-boom ; zo als £e van Rumphius genaamt werd, | ) AANMERKING > Deze boomen zyn waare zoorte van de Rhus , en werd deze van my genaamt Rhus, met drie lankwerpige geftećlde blaas. deh, uit de ftcelen bloem dragende. Aa 2 i XVL 18 HERBARII AMBOINENSIS Liber HE cap. XVI. CAPUT DECIMUM SEXTUM. Ampacus anguftifolia. Gendaruffa Befaar. $ Inor feu anguítifolia Ampacus cum præcedenti maxime convenit forma & modo crefcendi, fed folia funtplerumque minora, quinque nem- e et fex pollices longa, binos & binos cum dimidio lus; ternata quoque; & cruciatim pofita in longis fla- ellis „in hac vero fpecie non funt lanuginofa , fed gla: ra, & ex nigro fplendentia folia; longioribus rotun* dioribus & anguftioribus petiolis infidentia , triaque femper uno ex ortu propullulant, ubi folia heee funt latiora & fibi invicem quafi adunata. eg contrita acidulum & aromaticum quafi fpirant odorem, qua- lem & cortex fundit in quibusdam locis: Lagondi folia effe quis putaret , nifi effent nimis magna. ` "Irunci lignum fatis grave eft, fi recens cedatur ; adeoque ficcum , ut nulla humiditas in illo obferve: tur, aliquando ejus frufta ficca foco adhibentur , quz omaticum fpirant odorem, fi cortice obdu&a fint: runcus itidém plerumque fruticofus eft, excepto fi er octo vel decem annos in hortis filveftribus con- Pervétür; ubi frutex binis ternisve truncis excrefcit in Abietis altitudinem & cruris craffitiem , ceterum in viis publicis , aliisque incultis filvis humilis eft fru- tex & incurvus. Cortex glabrior & tenuior eft quam praecedentis, ex nigro fufcus, fragilis, & a ligno fa- cile feparandus, fed fortiorem fpirat odorem, proxi- me accedentem ad pifcem Cutanam , que pifcis coria- cei fpecies eft, hircinum olens foetorem : In Uliaffen- fibus non ita gravem habet odorem , immo fi ficcus fit ac toftus, fatis gratum diffundit odorém , ita ut ibi quoque confervetur & aliis mifceatur fuffimigiis , é contra Leytimorenfis, quique circa Larique crefcit, pe- netrantiffimus ac puriffimus eft. ` Ex hoc'cortice nullum ‘notabile exfudat gummi; fed hinc inde in fiffuris aliquid refinofi heret, immo aliquando ula colliguntur ex illis , flava inftar fulphuris ,*& fragilia. Flores, racemi , ac femina funt uti precedentis, excepto quod majori copia in folios rum rachidibusobferventur; brevibus copiofisque inci- dentia racemis iftis in locis, ex quibus folia deci- derunt. Floret Februario, ac femina obfcure nigri- cantia & inftar maygaritarum fpleńdentia diutius pe- So elles ofita is atque inherent. Mai ^ omen. Latine Ampacus anguftifolia, Malaice Baldice Genda Ruffa Befuar , hanc enim habent pro fpecie Gerda rula, quum gravi odore cum ipfa cons veniat: Amboinenfes iden ipi “tribuunt nomen ac Breeden eque in Hitoe „ac in Uliaffenfibus infulis. ernatice dicitur Giba. \ Locus. In iisdem invenitur locis, in quibus preces dens, optima autem occurrit in infuld Oma. Ufus. Quum hujus lignum fit folidius , gravius , dius 'tiusque duret, ad tigilla adhibetur, licet raro ita re- &um inveniatur , ac folummodo in remotis montibus, . ubi per multos atinos quiete fteterit , uti in Leytimora in montibus Oorimeffenfibus ; ubi elegantiffimum ac ` rectiffimum P sys lignum. Si vero terram tangit, facile putrefcit, fed tectis optimum eft & fatis dura- bile, praefertim in Amboinenfium xdibus copiofo fu- mo fxpe repletis. T X Qui infulam Omam inhabitant , adfervant inferio- rem corticis partem prope radicem decorticafam , il- lamque adhibent ficcum ad fuffimigia, quz vulgo Tó- nobubo ipfis vocantur. Hic cortex cum illo Pule; in aqua contritus & oleribus infperfus vermes & erucas fugit. Cervi fefe lubenter adfricant hujus arboris cortici. . Hujus fpecies in litore videtur crefcere ; quz fimi- liter folia gerit ternata , communi petiolo infidentia, Cacare fere fimilia, fed anguftiora & glabriora. Fru- Cus ex er dependent racemis inftar Piperis arcte fibi junéti, fpherici inftar nodi Thoracis, corallii ru- bentis coloris, externe molli obdućti carne, intus of- ficulum durum gekeken inftar officuli Cerafi. Arbor hzc crefcit in litoribus fterilibus & faxofis, früctus gerit menfe Julio. In« XVI HOOFTSTUK. De fimalbladige -“Ampac- Boom, die men tot SE za die een fpecerjacbti; e reuk van baar geven, als er de fcbor(fe nog aańis. Den it deze fchor[Je fweet geen merkelyken Gom, maar bier en daar in de febeuren bangs 20 s ersacbtigs , en Romeno Sk Meigen Heli, ERI SM, en bry- zelig. De bloeizel, troffen’, en zaad zyn als aan’t voor- gaande; bebaloen datze in meerder rueenigte aan, de rys: kens Jtaan , in-korte trosjes veele by malkander , in plaat- zen daar de bladeren af evallen zyn, en men zietze in February , en de e Fed benne Pareltjes blyven langer. in de buidtens hangen. . Naam. S "t Latyn - Ampacus anguftifolia. - Op Maleyis en Balys Génda Ruffa Befaar , quant Si bour den "t voor een zoorte van de Genda ruffa, alleenlyk om datze in flerken reuk der fcbor[Je met "t zelve wat over - een komt: De Amboineezen noemen bet met den a mg naam als "t voorgaande, zo wel op Hitoe, als in de Uli- gert, op Fernaats Giba. Plaats. Men vind bet op dezelfde plaatzen , als "t vo- rige, doch °t befte vind men op bet Eiland Oma. Gebruik. Dewyl dit bout wat digter , fwaarder, en duurzamer is , zo werd bet tot fparren gebruikt, hoewel: men 't zelden zo regt kan vinden, en dat alleen in ^t of. m gebergte, daar."t lange jaren ruft beeft, gelyk op timor in "L gebergte van Oorime(jen , daar ’t zeer Jeboon en regt waft: ` Als "t de aarde raakt , vergaat bet zeer ligt, maar in bet dakwerk ist durabel , bezonderlyk in der Amboineezen buizen , daar veel rook is. é 1 Die op °t Eiland Oma bewaren de onderfte ftukken van de fohor(Je , die naaft de wortel afgefcbilt zyn’, en gebrui- . ken die gedroogt onder baar reuk-werk, "t welk zy in ’t enum lonohuho noemen. Deze fcbor[Je met die van ule in tr water gewreeven , en op de Moeskruiden ge- Jirooit , verdryven al "t gewormpte en rupzen. De Her- te-beeften wryven zig geern tegens zynen baft. Hier van fcbynt een zoort op ftrand te walicben, waar aan de bladeren insgelyks drie en drie op een fteel ftaan, bykans de Cacara gelyk, doch finalder , en gladder. De vruchten bangen aan lange troffen als peper, digt in mal- kander gedrongen s regt-rond, als een Wambas-knoop s koraal-rood , buiten met een week vleefch , binnen met een barde Deen, als een kerfJe-fleen: "t Waft op magere en Steenige ftranden , de vruchten ziet men in July. Há Zed. LXI. Lag 189. MI Boek. XVII. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 38 Interim Ampacus Litorea prima dici poteft, Am- boinenfibus nullo innotuit nomine nec ufa, In Leytimora altera ejus minor occurrit fpecies; que in longis petiolis tria fimul jun&a folia quoque gerit, brevibus propriis infidentia pedunculis, qua . quinque pollices longa funt, binos cum dimidio latas medium vero fex , feptem , & octo pollices longum eft, Lanfii foliis fimillimum , ficcum , & tenue , coftz trans- verfales alternatim locantur. SC Flores vero amplis infident racemis ex quatuor par- vis & albicantibus petalis conftantés, parum retroflexis, ` acidulum fpirantes odorem , non autem ingratum, in horum centro quinque albicantia ftamina locantur. uedam ex Amboinenfibus mulieribus corticem fit pra memorate anguftifolie fpeciei conterunt in te- nuem pultem, qua faciem illiniunt , ut elegantem fibi concilient colorem. 4 Se Tabula Sexagefima Secunda à Ramum exhibet Ampaci anguftifolie , floribus ex tamo & pe- tiolis ortum ducentibus. NACE PENTA OBSERVA ELO . Hec mihi dicitur Rhus foliis ternatis oblongo-acutis, ex ramis & petiolis florifera. Ampacus arbor a Valent, p. 213. pure defcribitur, ejusque ramus in Tabula No. XLI. exhi etur; fü cid. hein Yes dd ur iiic N . z aa — nm CAPUT DECIMUM SEPTIMUM. Flos Cufpidum. Bonga Tanjong, Fu- (oss. Ja Kaukż, 8 Efcripturo tales arbores ,?quz ob gratos coluntur D flores, primo mihi occurrit Bonga Tanjong , que a Malayenfibus', qui optimam habent florum cognitionem ; tanquam princeps arborum floriferarum habetur. RA Arbor proxime accedit ad Caryophyllum , eftque elegantiflima, coma regulari modo ordinata & denfa, cujus rachides ac folia jucundum quoque przbent ad- fpectum, magnitudinem & altitudinem habet vulgaris imonii; Ejus truncus fimplex eft & erectus , fed non ' altus ac craflus, raro rotundus , plurimum angulofus, quafi ex variis conftrućtus effet truncis , fi nempe ve- tuftus fit, mediocres enim vulgo rotundi funt. Ejus cortex elt craffus, durus, rugofus, & fiflus, fique in- cidatur, paucum eg Zu fpiffum lac. Folia funt fo- litaria , irregularia, fed copiofa , Citrifoliis quodam- modo fimilia, vel paulo latiora, integra , quatuor pol- lices longa, binos lata, obtufo apice inftruêta , glabra, firma, & fplendentia, multis transverfalibus pertexta venulis, non tamen protuberantibus, nec adeo pa- rallelis ac in Caryophylli foliis. Horum foliorum o- rz ab inferiore parte quodammodo finuofz funt , funt- que ob fcabritiem parum incurvz, Ex foliorum alis tria , quatuorve , fed plerumque bina progerminant capitula, ex rotundo acuminata inftar capitulorum. Lini, crocea, quum hxc fefe aperiunt , flofculos exhibent unguis magnitudine , ex fimplicibus acuminatis petalis conftruétos , primo enim gerunt tria, quatuor & quinque parva petala, quz ipfis pro općr- culo. externo inferviunt; ipfis jungitur ordo alter de- cem vel duodecim parvorum, albicantium , & angufto- rum petałorum , magis acuminatorum , fpicaque api- cem referentium , quorum bina femper funt conjun- éa. Circa centrum tertius occurrit petalorum ordo -extrorfum inflexorum , quum flos fit apertus, ac tan- dem in ipfo centro minor, & quartus occurrit ordo pe- 'talorum minorum introrfum inclinantium , parvamque conftituentium cavitatem , fub quibus capitulum feu ermen locatur, quod in fruétum excrefcit. Omnia ifta petala acuminata in centro connexa funt, ac circa germen inftar coronz ponuntur, quz ita fi- mul etiam decidunt, rotundum relinquentia ape quo 9 e Het mag by provifie bieten Ampacus Litorea Prima by de Amboineczen beeft bet no pna naam , of gebruik. Op Leitimor vind men een Kender geflagt , "t welk op lange Deelen mede draagt drie bladeren by malkander , op korte fleeltjes gevoegt , vyf duimen lank; twee en een bal. ve breed, Waar van 't middelfle zes, zeven; en acht dui- men lank is, de Lanze-bladeren zeergelyk, droog , en dun de dabers-ribben ftaan verwiffelt tegen malkander. ^ De bloemen Daag aan wyde troffen, van vier kleine en witte blaadjes gemaakt , een weinig achterwaarts geboo- Ben, wat zuur riekende, doch met onlieflyk, binnen in eedt vyf witte draatjes. ommige Amboineeze vrouwen wryven de fcbor(fe van "t bovenftaande Anguftifolia tot een fynen Se bat = my aangezigt daar mede, om op baar manier blank werden. De twee-en-feftig fte Plaat Vertoont een Tak van de fmalbladige Ampac-Boom , met zy ti bloemen uit den Tak en fteelen der bladen te voorfchyn, `- komende. AANMERKING. - Deze Boom wert van my genaamt Rhus, met drie langs werpige puntige bladen ; uit de takken en fteelen vrucht dra- gende, En wert Ampac-Boom van Valent, p. 213. genaamt; en op de Plaat onder No, XLI, verbeeldt, de XVI. HOOFTSTUK. De Tanjong - Boom , of Boom der "T EO u$ - fpitze Bloemen. Ullende mu die Boomen befchryven, die men wé- gens baar lieflyke bloemen: aanqueekt , zo Komit voar ` eerft_ voor de Bo a Panjong , by de Maleyers (dewelke de befte Sai en oordeel bebben van bloemen) woor de Prince[Je van de Boom-bloemen gebouden: De boom is naaft de Nagel-boom , eene van de cierlyk- fle met een welgefchikte en dikke kruin, zo van ryskens j als loof , fraai om aantezien , in de grootte en boogte van een gemeene Lemoen-boom, den flam is enkeld, rond , niet hoog , maar dik, zelden rond, maar hoekig, en als uit ver/cheide flammen tzamen' gezet , te weten, alsze oud querd, want de middelbare zyn meeft rond. De feborfJe is dik, bard, ruig, en geborften, en als men daar im kapt, loopt "er een weinig dikke melk uit. De bladeren aan enkeld , en zonder order, doch veele aan de takskens ; de Citroen-bladeren venigzints gelykende , of wel zo breed, en met effene kanten, vier duimen lank, en twee breed, met een ftompe [pits , glad, ftyf, en glimmende , met weele fyne ribbetjes dwers doorreegen , nergens uitftecken- de, zo evenwydig niet, als aan de Nagel-bladeren. De kanten van deze bladeren zyn van onderen een weinig ges zoomt, en ftaan wegens baar fłyvigbeid wat bogtig. twee knoopjes voort , uit den ronden toegefputfe, gelykde Lynzaat-knoppen. , boog-geel , deze baar ei? vera toonen kleine bloempjes , im de grootte van een Nagel , meeft van enkelde /pitsjes A , want vooreerft beb- benze drie, viersen vyf kleine blaadjes , die haar tot een dekzel van buiten dienen , naaft die flaat een andere DE qan tien a twaalf andere Kleine, witte, en fmalle blaad- jes » meer de fpits van een Ayre gelykende , en altyd twe aan malkander : Wat inwaarts ziet men nog een diergely- Ke kring, wiens blaadjes uitwaarts geboogen zjn, als de bloeme. open flaat , eindelyk in. de midden ftaat nog een kleinder kring , van nog kleinder blaadjes gemaakt, die inwaarts fluiten, en een kleine bolligbeid maken, waar onder ftaat een klein knopje, daar de vrucht uit werd, Uit de Jchoot der blaadjes komen drie, wał, meeft * Defpitzen zyn allegaar adn malkander vaft op débodem , en ftaan om *t voorfchreeve knopje, als een kransjen , dies zy ook zo gebeel afvallen, met een rond gat in de midden, , Aa 3 daar 10 HERBARII AMBOINENSIS Liber. MI. cap. XVII. quod germen occupavit: Florum color non vere al- bus cft „fed flavefcit quafi, inque ficcis obfcure flavus eft. Odor jucundiffimus & penetrantiflimus eft om- nium fere florum Indie, fed non late fefe diffundit, licet quidam ipfum ferre nequeant, quum nimis gra- vis i is fit, quodque mirum eft, in ficcis remanet ac perfiftit. Arbor totum per annum florifera eft. Flo- rifera ejus capitula peculiarem habent qualitatem , per diem enim rari conipiciuntur in arbore flores aperti, fed plurimi magis dehifcunt quam aperti funt, quam- primum vero Sol occidit, vel, uti Atthiopes loquuntur, in tempore Mengarib, h. e. fub initium noétis, om- nes fefe aperiunt, & füos apices extendunt flofculi , at- gue per totam noctem aperti tali modo funt usque in ummum matutinum tempus , quum cito decidunt tanta copia, ut totam repleant terram ; fuperflua ca- pitula eodem ipfo die fenfim fefe aperiunt, ac fubfe- quente nocte idem fubeunt fatum, qua in re maxime convenit cum Arbore Trifti a Garzia libr. 2. Arom. cap. 1. aliisque Portugallicis fcriptoribus memorata, pro qua hanc Tanjong diu habui, fed ulteriore disquifitio- ne comperi , veram Arbórem Triftem ab hac differre; noftramque Tanjong pro ejus fpecie habendam effe: Ex rotundo ifto capitulo feu germine, quod poft flo- ris lapfum pedunculo infidet, fructus excrefcit Ovi- formis vel Olive forma, fed craffior, ab inferiore parte latiffimus, pericarpio feptem apicibus coronato infidens, quod ipfi accumbit & fuccrefcit. Fructus hic eft rotundus in parvum apicem definens, coloris primo aurantii, dein rutilantis ignei. Sub tenui & fragili pellicula aurea reconditur, fic- caque caro, dulcis cum quadam adftrićtione , que edu- lis quodammodo eft: Intus locatur officulum lapideum inftar Lupini vel Tamarindi officuli, fed craffius & oblongius, ex nigro fufcum , ac rugofum, umbilica- tum in ififeriore feu anguftiffima parte. $ E Trunci lignum externe albicat.vel flavefcit, intus fufcum vel fere purpureum, folidum , tenuibus con- ftans fibris, durum, & grave; fufcum vero iftud cor ‚in vetuftis tantum reperitur arboribus , quo mediocres deftituuntur fere omnes. * Anni tempus. Arbor hac non certum obfervat anni tempus, fed florifera fere femper eft & frugifera, ita tamen , ut aliquando per femi-annum quiefcat, & fru- &us maturefcunt plerumque menfibus occidentalibus; fereno aére flores per totum diem in arbore confpi- ciuntur aperti, non tamen ita ac vefperi, qui fubfe-. quenti die, uti dictum fuit, magna decidunt copia, pluviofo vero & ventofo aére rari aperiuntur , diutius- que ex arbore dependent, nec ita fortem fpargunt odorem , quam tempore calido: Arbor tardiffime crefcit, uti omnia dura ligna, ac per octo vel decem annos durat , antequam fructus proferat vel flores: Econtra Ebenum lignum in uno eodemque plantatum loco jam fexto vel feptimo statis anno füos dat flo- res, cum quo Tanjong magnam videtur habere affi- nitatem. py. - In his infulis non fponté crefcit , fed diligenter co- lenda eft hec arbor circa edes, ubi expetitur ob ele- antem fuam comam, denfam ümbram, & odoratos flores: Neutiquam vero credendum eft, quod quidam Amboinenfium perhibent , hanc nempe domefticam arborem ex filveftri vel litorea Tanjong, de qua in fequenti agetur capite , per diligentem culturam in hortis effe propagatam. : Longam adequitur fenećtutem, anno enim 1667 que- dam circa caftellum Vittoriam locata ex feneétute per- iit, cujus truncus erat admodum angulofus & ultra ulnam in diametro craflus, quz Portugallorum tem- porejam diu ibi viguerat, ita ut nonaginta circiter numeraret annos. : Nomen, Latine Flos Cufpidum & Tanjonus. Malaice Bonga Tanjong, quod nomen fortitum eft non a lapi- dofis montibus vel promontoriis, in os filveftris fponte_Śc lubenter crefcit, fed a multis cufpidibus, ex quibus flos compofitus eft. Macaffarenfibus quo- ue dicitur Tanjong. In Batavia vocatur Kaucki, vel Toda Kauki. 4 Locus; ln Amboina raro occurrunt hz arbores, faltem adventu meo anno 1654 binas tantum obfer- vabam prope caftellum iëtoriam, que ex aliis — a daar 't knoopje geftaan heeft, de coleur is niet regt wit maar trekt na den geelen , en in de gedroogde wertze don: ker-geel. Den reuk is eene van de liefiykfte en Jierkfte onder alle bloemenvan Indién , doch ver /preit zig niet vet- rey, boewel bem zommige niet verdragen kunnen, om dat by bun te fterk voorkomt, en dat wonder is , die ook blyft in de gedroogde bloemen. Den boom draagt 't gebeele jaar door. Ze bloem-gevende knoppen zyn van byzondere ei. genfchappen in *t vertoonen van bare gaven; want over dag ziet men weinig bloemen ter deegen geopend aan dien boom, maar de meefte meer gapende , dan geopent , maar zo dra de Zon onder is , of gelyk de Mooren zeggen, in den tyd van Mengarib, dat is beginzel van de nagt s openen baar deze bloempjes te deegen , en breiden bare /pit- zen wyd uit, aldus den gebeelen nagt over aan den boom verblyvende, tot tegen den ia ij „dat is "t laat- Je banen kraai vallenze fchielyk , en met heele troepen van den boom af, datze de grond bedekken: De knopjes , die daar aan. blyven , gaan dien zelven dag. allenskens open , en bebben dien volgenden nagt bet zelve lot teverwagten: waar in by met den boom Triftis zeer over een komt, by Garzias lib. 2. Aromat. cap. 1. em andere Portugecze Schryvers zo vermaart, waar voor ik deze Tanjong ook lang gebouden bebbe , doch by nader onderrigt bevonden , dat den regten Arbor Triftis daar van verfchille , en dat onze Tanjong flegts, voor veen-Zoorte daar van te houden zy: Uit dat ronde knopjes bet welk na ^t afvallen van de gebeele bloeme aan den fied blyft ftaan, waft de vrugt in de gedaante van een Vogel-Ey, of korte Olyve , dóch dikker , achter breetfi , en op een fterretje van even pit: zen flaande , dat daar tegen aanleid , em voor op met een klein Ju fpitsje , voor rond , van coleur eerft Oranje, daar naar vuur-rood, Onder een dunne en bro[fe buid leid een goud-geel , droogacbtig vleefch, zoet met eenige zamentrekking , "t welk men ook ter nood teten kan. Binnen leid een fieen- barde kern , als een Lupinus of Tamaryn-fteen, doch dikker , en lankwerbiger , fwart-bruin ; en wat gerimpeld, met een navel aan de achterfte of fmalfte beet, ` Het bout vam den ftam is buiten wit, of bleek-geel, binnen bruin, of bykans purp ip, digt , fyndradi, “hard, en fwaar , doch dit bruine tert M rest de oude boomen , want de middelbare bebben t niet of wei- ME, ge EVE KZ? Dezen boom beeft geen regte Sayfoen, maar draagt meeft "t gebeele jaar door bada Hae. s envruch- ten, doch by zomtyds een balf jaar ruft , en de vruchten rypen meeft in de Weft-Mouffon, by feboon weder ziet men den gebelen dag over de bloemen wel geopent aan den boom , ook nu en dan din afvallen, maar nooit zo veel geopent, als in den avondftond , die dan tegens den dag, als gezegt , met boopen afvallen, by regenachtig en win- dig weer openen baar weinige , en blyven langer aan den boom bangen, ruiken ook zo veel niet, als by warm aves der , den boom fchiet zeer langzaam op , gelykalle andere barde bouten , moetende wel acht a tien jaaren ftaan „eer by bloemen draagt, daar den Ebben-bouten-boom in een en dezelfde Thuin van zaad geplant, in "t zesdeen zeven- de jaar prowa beeft , met welke den Tanjong groote gemeenfchap fchynt te bebben. z waft in deze Eilanden niet in °t wild, maar moet naarftig onderbouden werden, omtrent de buizen, daar men bem gaarn beeft om zyn fraaye kruin, digte fcbadu- we , en welriekende bloemen , zynde geenzints te gelooven bet voorgeven van zommige Amboineezen , dat deze tam- me van de wilde of firand-Tanjong, waar van in’t vol- gende kapittel, door naarftige oeffeninge in de boven voortgekomen zyn. - Hy komt tot een groote ouderdom , want Anno 1667. is "er een aan 't Kafteel Victoria ftaande , door puuren ouderdom uitgegaan , wiens ftam zeer boekig , en meer dan een vadem in de ronte dik was, zynde al lang in de Por- tugeeze tyden alreeds in fleur geweeft, zo dat by al om- trent de 9o. jaren moet data bebben. ` Naam. [m "t Latyn Flos Cufpidum en Tanjonus. In’t Maleyts Bonga Tanjong , bebbende de naam niet van Jteenige voorgebergten, of Capen, daar anders de wilde gaarn waft, maar van veele fpitzen , waar uit de bloem ` gemaakt is. Op Macaflars ook Tanjong: Op Batavia noemt menze Kaucki, of Foela Kauki. ^ ^ 7 Plaats. In Amboina vind men weinig van deze boomen; tinmers by myne aankom[le im ^t jaar 1654. vond ik er maar twee aan °t Kafteel Vittoria, zynde van o : at- —" LJ 3 SS | S RES | ESOS SS SZ ij A ŹŹ ZZ 22 A za LJ 7J. R TZ GA zz Z A eZ za: ZZ bb kkk Jm TA 7 Jh it R LL ARIAS LI III Bock. XVII. Hoof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. x &z erant locis, dein autem multiplicate funt ex fe- minibus, quorum vix vigefimum progerminat officu- -lum, uti etiam nunquam juniores arbufcule fub ma- trice propullularunt. In Macaffara & Java majori oc- currunt copia, fed ubique tantum in hortis. Ufus. Hujus arboris flores plurimum in ufu funt, decidui enim alligantur amento ulnam vel orgyzam longo; quod facile fit, quum flores, uti diétum eft; natura fua perforati funt , qua amenta vili pretio in foro venduntur. Mulieres plurimum hzc circa col- la gerunt , ut & crinibus nexa, quz e longinquo re- prefentant auream catenam , quumque fint detrita, er octo vel decem dies confervantur in cubilibus vel in veftimentis , qua odore fuo replent, licet geftata fuerint. a Javani, & potiffimum Sinenfes in Java habitantes, ex nucleis hifce norunt oleum exprimere , quod picto- res adhibent àd pigmenta loco Olei Lini, quo & pi- &uras, folisque umbracula feu umbellas obliniunt & reparant. Viridia hujus folia igni injećta firepitum edunt vehementem , non autem ita fortem quam Ebe- mi folia, unde multum comburuntur in hortis ad gli- res, ferpentes, aliaque nidulantia animalia fuganda. Recentia hujus arboris folia contrita, capitique il- linita profunt Cephalalgie „ex frigore flatibusque or- tum ducenti , extrahunt enim dolorem. : - ~ 'l'runci cor, uti dictum fuit, eft fatis folidum, dü- rum, & eleganter fufcum, - Me aptum quis pútaret operi tornatorio, fed facile rimas agit, licet ex ve- tuftis defumtum fit arboribus , ita ut nulli hactenus operi adhibitum fuerit. ne In Horti Malab. tom. 1. Fig. 20. arbor hee vocatur Malabarico vocabulo Elengi, Bracmano Vavalli, fed diftinguenda eft a Va/favelt feu Pavate , a Gory Acoft. cap. 14. defcripta: In horto autem ifto rariffima. ejus qualitas omiffa fuit, quod hujus nempe flores potifli- mum per noctem aperti fint, ac fub diem decidant, hic autem adjungemus illa, quz in illo ulterius con- tinentur horto, inque iftis regionibus comperta funt. Trunci lignum in aqua durabile admodum ‘eft, fed extra illam vermes facile contrahit. ac generat: Me- dicinalis ejus ufus fubfequens eft. ` Ems radix trita cum aceto tumorem faciei tollit, fi illiniatur pars af- fecta, eadem cum aqua contrita contra Aphthas alia, que oris ulcera conducit ut & contra Anginam, fi hac argarifetur. Corticis decoétum curat Anginam , do- oremque dentium tollit ; Ex floribus aqua odorata deftillatur, que propinatur ac prodeft Melancholicis & febri laborantibus. Maturus ejus fruétus cum aqua . conie gravidis. exhibetur &. difficulter parturienti- US: ++ 3 sanib H A ' Bonja Tanjong dividi poteft in marem & feminam, . o ex forma foliorum & florum non facile fefe diftin- guens , mas autem non nifi flores producit; femina vero flores ac frućtus fimul. DX E Ec ACIDO Tabule. Sexagefime Tertia, | Qua ramum exhibet arboris quae Flos Cufpidum Rumphio vos * ` cature : A, Florem denotat. . B. Fruétum caliculatum, C, Ejus officulum. : OBSERVATIO. > Arbor hec in notis ad H. Malab. vocatur Oleze'adfinis Malabarica , Pyri folio, flore odorifero ftellato; eftque Kau- ken Indorum Brey, Cent. 1. pag. 20. cap. 8. & AN. Se pag. 33. & Thef. Zeyl. pag: 133. & Arbor Indica Pyri folio denfiore, floribus odoratiffimis. Elengi H. Malab, Plukn. Al- mag, pag, 203. ut & Arbor Zeylanica, floribus odorátis, fas ciem humanam quodammodo referentibus. Muf: Zejl. p. 39. de qua vide Thef: nofir. Zeyl. pag. 27. ad Prunum relata eft hzc arbor a Rayo in Hifi. pl. p. 1564. vocaturque ipfi Prunus Malabarica fruta calyculato, Elengi _hayr gevlogten: Vertoonende van verre de hard, en fcboon-bruim bout, ’ plaatzen aangebragt , maar zyn naderband wat v z nigvuldigt door "t zaad, dic van ecbter pay de ed tig fte korl opkomt , gelyk men ook nooit jonge boompjes on- der de oude gezien beeft. Op. Macaffer en Fava vind peda: im meerder meenigte, doch over al maar in de bo- Gebruik. De bloemen van dezen boom zyn i i ! meeft ingebruik want de afgevallene rygt men aan ken € ‘lle, of wel een vadem lank, bet welk igt toegaat , dewyl de bloemen, als gezegt, van: naturen gegaat zyn ,' welke - fnoeren zy dan voor een geringe prys op de markt «erkoo- pen. De Vrouwen dragenze meeft aan den bals sen in’t } gedaante va een goude-ketting , en dan afgedragen zynde s géien nog wel acht a tien dagen verwaart op flaapfteeden wif by de kleeden, dieze met barem reuk vervullen, al Zynze verflenft. : 4 diei “De Favanen, doch meeft de Sineezen op. Fava «voon- ae veten uit deze korrels een Oly te perffen „’t welk de Schilders gebruiken tot bare verwe , in plaats van Lyn-zaad-Oly , als mede om andere fcbilderyen , en et perfols of zonne-dekzels daar mede te vernifJen. De groe- ne bladeren in ’t vuur geworpen y. kner[Jen. zeer „ doch z Jterk niet „ als die van ^t Ebben-bout , weshalven menze gaarn brand in de booven, om rotten, Slangens ewancer ongedierte daar ligt omtrent woonende te. verjagen: zr x as v po vgn dezen boom gewreven, en op oft gefmeert, zyn Zoet voor de booft- die van koude en winden komt am gege Leg Het bert van den ftam; als regt, is wel cen digt, ` j in bout , "t welk men desbalven zeer bequaam zoude achten tot drayers werk ; maar "t febeurt zeer al is ^t van oude boomen genoomen, xo dat men tot mę toe geen werk daar van gemaakt beeft. in bet eerfte deel van de Hortus Malabaricus Fig. 20, werd by genaamt in °t Malabaars Elergi , in’t Braminees Vavalli , doch te onderfcheiden van bet Vafiweli of Pavate, d Chrift. a Coft. cap. 14. be/chreven, in de voornoemde ortus is de raar fte tigen/cbap uitgelaaten y dat men de. - ze bloemen meeft by nagt geopend ziet , en tegen den dag, afvallen , doch zullen wy: bier by zetten; bet geeneind zelven Hortus fłaat s fe red er Nos a is; D Het bout van den flam is im "t water zeer durabel ; maar daar buiten word bet ligt «vorm[leekig : Zyn Medi- éynale gebruik is de volgende x De avortel met Azym ge- wreven , is goet tegens de fwelling des aangezigts daar op gefmeert ; als mede met water gewreven tegen de [prouw; en zerigbeden des monts, en feel daar mede gegorgelt. Het afzietzel van de fcbor(Je geneèft bet hals-gefweer , en. tand-pyn , daar mede ge/poelt. Uit de bloemen werd eem welrickent water gediftideert y; "t welk mentedrinken geeft aan melancolyke en koortaige menfeben. De rype vrucht met water gewrevens werd den harenden Vrouven te drin- ken Se A aa traçada Dem + 61 - De Bonga Tanjong kaw men verdeelen in Manneken, en W'yfken , aam fatzoen van bladeremen bloemen niet wel te onderfcheiden; doch bet Manneken draágt niet , dam bloemen „ en bet Wyfken bloemen ćnorucbtem ^. © CY TPES GTNG Van de drie-en- fefligfle Plaat, Dewelke vertoont een Tak van een boom, die de Flos Cu- fpidum van Rumphius genaamt wert, A. Vertoont de bloem, B. De vrucht. C. Deszelfs heeft, AANMERKINGE. Deze Boom wert in de aantekeninge op de Hortus Malabar. genaamt een Malabaarfche Boom, gelyk aan de Olyf-boom , met het bladt van een Peereboom „en een ruikende gefternde bloem; en is de Kauken van de Indianen by Breymius in zyn Centuria p.20. en in het Muf. Zeyl. van Herman p.33. en in de Thef: Zeyl. p. 133. En wert genaamt een Indifche Boom met het bladt yan een Peereboom, met zeer fterk-ruikende bloemen, de Elengi van de Hortus Malabar. by Plukn. in zyn „ p. 203. en een Zeylonfche Boom met riekende bloe- men, eenigfints gelykende na eens menfchen aangezicht, in het Muf. Zeyl.p. 39. waar over zie de Thef. Zeyl. pag. 27. Deze boom is tot de Pruymeboom gebragt van Ray in zyn biflor. pl. pag. 1464. en wert van hem genaamt Malabaarfche Pruymeboom , met een vrucht die in een kelk zit. De 92 HERBARII AMBOINENSIS Liber II. cap. XVII Elengi Cbara&eres muperrime mecum benigne communi- cavit Clar. Dom. GARCINIUS fequentem in modum. Hujusce generis Flos monopetalus , tubulo caret; & if plurima acuminata, zequalia, in dúos ordines diftributa ( inte- riora fcilicet exterioraque ) fegmenta ad unguem usque divi- ditur. Haec numero fexdecini, bina fimul, fed adeo leviter feparata , ut animadverti diftinctio ifthæc nequeat , nifi oculis valdé admoveantur; in Solis formam , vel iuftar. Radiatorum florum diduéta, Bellidis minoris flori ferme fimilia, 8 vel 9. linearum diametrum habent, Interiora autem femper claufa, in acuminati, Conicive, folliculi formam difpofita , genitalia floris organa, ab aćre facilé leedenda tegunt, atque tuentur: Numerantur 8. magni- tudine & figura exterioribus zqualia , ejusdemque ( candidi nimirùm at parüm fqualidi) coloris exiftunt. Unguis autem, qui craffiusculus eft, paululùm obfcurior & magis viridefcens color. ; Stamina inveniuntur 8, ex fegmenti bafeos interna paite nafcuntur fingula; antheris gaudent infrà latis, in: acutum fi- nem abeuntibus fupra y ftramineo colore preeditis, rugofis; que caudis fuis , in origine pariter craffis ; & in fuperiori parte gracilibus dupló longiora obfervantur. At, verfùs prin- cipium fuum anguftiora, quum fint monopetali tloris fegmen- ta, interna quàm in medio, interftitiaque idcirco inter fe re- linquant, per quae nimius aéri pateret ad interiora floris adi- tus , valvulà, aut lingula ad cujuslibet interftitii partem | in- teriorem appofita, idque intùs accurate claudente ; hoc Na- tura przecavit. Lingula h&c, ejusdem feré ac floris fegmenta coloris, gracilibus pellucidisque pilis hirfuta , extraneis cor- poribus , qua genitalia’ floris organa offenderent , tanto exactiüs ingreffum claudit. Quapropter tuto femper latent ftamina, t - Ovario ( cujus figura & moles pené ut in Milii grano) in centro Calicis pofito , monopetalo flore undique cin&o , fimplex , albefcens, fui -— fimilis, tres lineas alta (licet . Ovarii diameter fit tantum linea unîus) Tuba, vel ftylus in= fidet; Calix eft quoque integer, in 8. fegmenta divifus, que in binos etiam ordines difpofita, quatuor intrinfecüs , & totidem extrinfecùs deprehenduntur, Interiora in crucis formam po- fita exterioribus magnitudine parumper cedunt; bafibusque inftructa funt anguftis, ex ee ir ex nervulo oritur pet totam fegmenti longitudinem , coftze ad inftar ptoduéto; Prze albore fuo, & cum Monopetali floris fegmentis fimi- litudine , pro petalis floris ab incauto facilé haberi poffent hac Calicis fegmenta. Verüm exteriora in formam crucis fimiliter difpofita , interioribus majora; amplo oriuntur prin- cipio, & coloris funt fqualidi ; obfcuri , quemadmodum in €o- rum pediculo obfervatur , viridefcentis , nec non intrinfecis lucidi. Omnia hzc fegmenta funt acuminata , plus minus diduéta , prout nimirüm fe expandit flos, & ad 75 ¿mBpos molem habitá ratione; qui ubi id in fru&um evafit „ fic- cantur, & in ftellæ radiis 8. preedite formam diducuntur. Pedunculus ejusdem eft ac Calicis pars extrinfeca coloris ; ut floris diameter longus, lineam craflus, in infimá tamen parte gracilior quam in fuperna: Hujus quippê partis pedun- culi moles cum fructu fenfim augetur, donec duplo craffior evaferit. Ex foliorum alis bini, vel terni, immo plures fi- mul aliquandó prodeunt pediculi, Fructum obfervare non potui. De Kentekens van de Elengi heeft my onlangs mil- delyk medegedeelt de Beroemde Heer GARCIN op de volgende wyze. ‚Dit geflagt draagt een eenbladige bloem zonder Pyp, uit zeer veele gelyke, puntige , en in twee reyen verdeelde (uit- wendige en inwendige namentlykY blaatjes, tot aan de grond verdeelt zynde ; beítaande , dewelke zeftien in getal, twee teffens by elkaar ftaan, doch zo licht verdeëlt , dat deeze verdeeling naauwlyks te merken is, ten zy men ze tegens het licht hout; deze ftaan als een Zon, die zyn ftraalen uitfchiet, verdeelt, of als een geftraalde bloem , gelyk de bloemen zyn van de kleine Maagdelieven, welke een omtrek hebben van acht of negen linien. j De binnenfte rey der bladen is altyt gefloten, en heeft de gedaante van een puntige en kegelachtige ftomp, welke de teel-deelen van de bloem door de lucht ligtelyk befchadigt werdende , bedekken en bewaren, zy zyn twaalf in getal , en in grootte en gedaante gelyk aan de buitenfle, en ook van dezelfde coleur, te weten witáchtig: doch het onderfte ge- deelte van dezelve , dat dikker is, is wat donkerdet en gtoen- der van coleur, ege, Acht vezels zynder; uit het binnenfte deel van de gront des bloems hun oorfpronk hebbende, welke noppen hebben van onder breed, van boven {pits eindigende ; van ftroo cos leur, en ruig , dewelké met hun onderfte deel van onder ` ` Ook breder zynde en van boven fmalder , tweemaal grooter zyn als de bladen, welke in hun begin fmalder zen dan in hun midden, wyl het deelen zyn van cen eenbladige bloem, en daar door middeleplaatzen open Jaren , waar door te groote doortogt is voor het binnenfte gedeelte des bloems, zynde daarom een klapvlies als een tongetje geplaatft tuffen ieder opening aán deszelfs binnenfte deel, het geen het egaal toefluit, ‘en de natuur bezorgt. Dit tongetje is bykans van dezelve coleur als de deelen des blóems, en is ruig door dun- ne en heldere haairtjes, waar door zy aan de uitwendige lichaamen , die aan de teeldeclen des bloems nadeelig zoudeti zyn , den ingang zo veel meer belet, waarom de vezels daat veylig verborgen leggen. ecd De Eyerzak (welkers grootte én figuur is als een korrel van de Gierft) in het midden van de kelk leggende, en van alle kanten door de eenbladige bloem omvat zynde, is eenvou- dig, witachtig , zig zelve in alles gelyk , drie linies hoog , en welkers omtrek maar van een linie is, heeft van boven op een trompet of ftilet, — ` i De kelk is ook geheel in acht deelen verdeelt welke ook ` in twee geleden flaan , te weten vier uitwaarts, en vier in- Waarts. Waar van de binnenfte in t kruis taande , een weinig kleinder zyn als de buitenfte, en hebben een fmalle gront, waar van elk uit een klein fenuwtje te voorfchyn komt, door de ganíche lengte van het deel desbloems, zig verfpreidende als een ribbetje. - dye Pa Deze deelen des kelkszouden van onkundigen ligtaangezien werden voor de bladen zelfs des bloems, om derzelver witte coleur , en de gelykheit der deelen van de eenbladige bloem, doch de uitwendige deeien a!s een kruis ftaande, en grooter als de inwendige, komen met een breed beginzel te voren, en zyn van een donker-rofie co eut , zo als die aan de fteel befpeurt wert, te weten.groenachtig , en van binnen, helders Alle deze deelen zyn puntig, en min of meer gapende, zoals te weten zig de bloem uitfpreid , na proportie van de grootte des vruchts, dewelke als begint te groeyen en zig uitzet, zo werden die deelen dof, en zetten zig uit in de gedaante van een fter , met acht ftraalen zig vertoonende. 2 Het fteeltje js van dezelfde coleur , als het uitwendig gedeel- te des kelks, en zo lang als de bloem, een linie dik, in zyn onderfte deel fchraalder, en ranker als in het boveńfte. Dog de deelen van dit ftceltje werden van tyd tot tyd grooter met de vrucht „tot datze de helft dikker is geworden. Uit den oor- fpronk der bladen komen twee, drie , en zomwylen meer fteeltjes voor, De vracht heb ik niet kunimêm onderzoeken. XVIII. III Boek. XVIII Hoof:f. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. CAPUT DECIMUM OCTAVUM. Tantonus Litorea. Bonga Tanjong Laut. i Ilveftris feu Litorea Tanionus altiorem , rećtiorem, & rotundiorem gerit truncum , orgyiam in diame- tro habentem , cujus cortex eft fcaber, fiffus, ex cinereo fufcus , feu nigricans , qui vulneratus lac fun- dit fpiflum ac pingue, fed rarum: Folia ejus funt mi- nora & anguftiora Domeftice , que nempe in litore crefcit, quatuor vel quinque pollices longa gerit folia, unum cum dimidio lata; in vetuftis autem. arboribus quatüor tantum pollices longa funt & unum lata, fu- perius magis acuminata quam domefticz , glauca , fca- bra,& glabra, tenuiffimis pertexta venis , magis quo- que intricatis quam in Caryophyllo, a nulla protu- berantibus parte , nervus vero ab utraque extenditur parte. Sine ordine in ramis fita funt folia, atque ex eo- rum alis hinc inde minores progerminant ramuli, binis tribusve foliis conftantes, ita ut luxuriofa fit arbor. E contra flores non ita copiofi funt quam in domefti- ca,in una tantum alterave arboris parte bina ternave apparent crocea capitula, fimilibus infidentia petiolis, que in flofculos fefe aperiunt Domeftice Taniono fimil- limos, fed nunquam tam ample e aperientes. Pri- mo autem conftruéti funt ex quatuor-ruffis: vel cro- ceis petalis, ftellatim vel: cruciatim extenfis, in qui- bus plurima minora alba petala acuminata locantur, que in centro iterum minora, fed fimilia continent pe- tala, omnia fibi juncta & nexa, fimulque decidentia , in- tus vero magis albicant | w Divae n gratum iti- dem fpirant odorem, fed debiliorem. Fruêtus plerum- que domeftice Taniono fimilis eft, vel paulo minor, inftar vulgaris Olive, plurimum flavefcit ; & pericar- io quadripetalo infidet: Sub exteriore fragili cortice cca quoque reconditur caro, ac dura fufcaque nux uti in domeftica, fed glabrior & acutior, ‘que aperta putamen exhibet inftar Nucis avellanz, ed multo minor eft; in qua albus crafłus & vifcofus continetur ‘nucleus , faporis amari , in bina divifibilis fegmenta. . “Intus bina occurrunt albicantia foliola, in quibus venz & nervi diftin&e apparent, ab inferiore fefe aperientia parte, fuperiore vero conjuncta, e quibus capitulum erigitur , quod per parvum foramen extra putamen excrefcit, & arbufcule nove radicem format, Uhus tantum duorum vel trium florum in fru&um excrefcit, cxteri decidunt, ita ut finguli. fruétus fimplices dependeant. ^. . wares Uw Arboris lignum externe pallidum eft, albicans, fen- fimque ad internam partem magis rübet, ita ut me- dia ejus fubftantia fit ex rubro fufca, vel fere purpu- rafcens inftâr ligni Cerafini , eftque porro durum , fo- lidum, fed tenuibus conftans fibris , inftar Ebeni ligni, in vetuftioribus arboribus hzc interna fufca. fubftan- tia adeo late fefe extendit, ut fere totam trunci craffi- tiem occupet , & per trium digitorum fpatium tantum albefcit, quod inutile cenfetur , fufcum vero iftud Jignum in radicibus etiam obfervatur. Anni tempus. Flores raro in hac confpiciuntur ar- bore, fed progerminant Majo fub initium luviofo- rum thenfium , quo tempore domeftica Tahionus plurimos etiam profert flores ,. fruétus- maturefcunt O&obri & occidentalibus menfibus. Nomen. Latine Tanjonus Litorea , Malaice Bonga Tanjong Laut ,& Tanjong Laut „aliis dicitur Cumbang Kach: Fati, ac forte ita dictum eft, quum flores lurimum decidant; apud Amboinenfes plurima ob- tinuit nomina juxta locorum diverfitatem , in Hitoë enim dicitur Lolan Key, & circa Oerien Patiatta, in Hoeamohel, & Bonoa Leytin, Leytir, & Leytiby in See Rufukey feu Lufukey ; in Boero Balan ronga. | Leu; Hec arbor fponte paúcis occurrit in Amboi- ne litoribus, nec bruni invenitur, nec ufquam ni- fi in fterilibus faxofisque litoribus, que ob fcopulos vix meabilia funt, uci praefertim eft totus montium Capahz diftrigtus, & promontorium Affaloclo, ere: Tim. II. gione 193 XVII. HOOFTSTUK. Dé wilde of firand- Tanjong- Boom. E wilde of Brand. Tanjong beeft een booger l D e Pep Jtam, van een cod inde "ix p -— y en zeer. ruige, geborften, vuil- ) of fwartacbtige fchor(Je ; die led $n dietis en vette melk uitgeeft y doch mede fchaars. Zyne kruin is digt van takken en ryskens:: De bladeren zyn. kleinder en Jmalder dan aan de tamme:; namentlyk de gene die op ftrand waft, vier en vyf duimen lank „een en een balve breed, aan de oude boomen zynze maar vier duimen lank, en ruim een breed, na voren toe fpitzer , dan de tamme s boog- en Zee-groen, ftyf „en glad, met zeer fyne adertjes doorregen , mede verwerder als aan de INagel-bladeren , en aan geene zyde uitfleekende , doch de middel-zenuwe build te weer zyden uit. Zy Jtaan zonder order aan de takjes , en uit bare fcboo- ten komen bier en daar andere fcbeuten met tavee a drie bladeren, zo dat bet een weeldrig gewafch is. Daar en tegen komt bet bloeizel zo veel niet uit , als aan de tamme want men ziet bier en daar flegts twee en drie boog-geele knappen. op diergelyke fteeltjes ftaande , waar uit de bloempjes werden , de tamme ‘Tanjong zeer gelyk, doch bun nooit zo wyd openende, Zy beftaan voor eerft uit vier boog-geele of role blaadjes, van buiten: Bert Zeg geopend, daar in veel andere witte blaadjes’, of /pitsjes aan, en in de midden een kransje van deii dog kleinder Jpitzen gemaakt „ die alle aan malkander bangen, en t'zamen afvallen, van binnen zynze witter dan de tamme , mede welriekende , doch flappelyk. .. De vrucht is gemeenelyk de tamme Tanjong gelyk, of wat kleinder als een middelhare Olyve , bj meeft geel y en ftaat op een fterretje van: vier fpitfen: Onder ż buitenjte broffe buid leid mede een droog vleefch , en cen bard bruin noot- je, als in de tamme, doch gladder en fpitzer, dit nootje geopend zynde , beeft een fcbaal als een Hafel-noot , doch veel kleinder , en binnen in een witten, dikken „ kleeve : pon heeft, bitter van fmaak ; die zig in tween laat elen. - Binnen wind men twee witte blaadjes , daar aan men alle aderen en zenuwen bekennen kan, naar achteren baar openende, en na vooren aan malkander hangende , met een knopje , "t welk door een kleine opening buiten de Jcbaal uitfleekt , en waar uit de wortel van't jong boomp- je fioe werd. - 2 UGT d an de twee of drie bloemen «verd maar. eene tot een vrugt , en de andere vallen af , zo dat ieder vrugt enkelt bangt: ~ Het bout is van buiten bleek, witachtig, en allenks- kens na binnen werd bet rooder , zynde't binnenfte [cboon ligt-bruin, na purper trekkende, als onze ker[Je-boomen- bout, bard, fyn; en mafJyf , alseen lever of Ebben-bout, aan de oude boomen is-dit bruine bert zo groot , dat bet febier de gebeele dikte van den [lam beflaat , tot twee a drie vingers wit bout, waar mede "t omvangen is, en E welk men voor [pint boud, welk bruine bert ook in de avortelen te vinden. is. Sayfoen. De bloemen ziet men zelden aan dezen boom , en bloeid in May, zynde 't begin van de regen-Mou/Jon , om welke tyd de tamme Tanjong ook baar meefte bloeizel rd , de vruchten ziet men ryp in O&tber , ende Weft- Mou/jon. | Naam. Im ’t Latyn Tanjonus Litorea; in "t Maleyts Bonga Tanjong Laut en Tanjong Laut , by andere Cumbang Jatu en Cumbang Jati, zynde miffchien zo enaamt , om dat de bloemen gaarn afvallen: By de Am» bineezen beeft bet veele namen, na: de ver/cheidenbeid der plaatzen, want op Hitoe beet bet Lolan Key , en . omtrent Oerien Patiatta, op Hoe-Amobel en Bonoa, Leytir, en Leytil, op Nufalaut Ruflukey , of Luflu- key, Op Boero Balan Tronga. laats. Dezen boom waft van zelfs op weinige ftran- den van Amboina , en is niet veel te vinden, en dat ner- gens dan op lelyke klippige firanden, die wegens klipper e te bewandelen zyn , gelyk inzonderbeid is "t gebee- e re van Capaha, en den boek can Affaloelo, vuB tegen 104 HERBARII AMBOINENSIS Lie lll. cap. XVIIE i i arvarum infularum Nuffatello , Nuffani- ër? a: 3 Leytimora &c. ubi he arbores aliquan- do "in nudis créfcunt rupibus, quas radicibus fuis am- biunt, immo ipfas perforant, ac nihilominus tamen e- re&z in altum excrefeunt: Majori occurrit hee ar- bor copia in infulis ad Earum fitis , praefertim in Key, nomen gerit. Ds Hoe Ród magno in ufu eft apud incolas Keyenfes , qui ex illo ligneos clavos ac pinnas formant , quibus Corre-Correm, Champans , aliaque navigia go nectunt, uti in aliis locis id fit cum ligno Sappan ve Lolan , Keyenfes autem dicunt hoc lignum triplo ui tius durare quam. Sappan vel Lolan. Nuffalauten s Omenfes, qui.precipui navigiorum funt ees inter Amboinenfes nullum aliud adhibent lignum a talia opera nifi Ruffa Key, quod tamen a proce ti videtur quodammodo differre , ibi enim non crefcit in litore , fed in ipfa terra, nempe in montibus, ejus folia funt quoque letius viridia & majora, arboris cortex fundit quoque quoddam lac, lignum eft iti- dem grave &folidum , ex purpureo in fufcum tendens, ac per longitudinem facile findendum. " Ob hunc ufüm lignum hoc vocant Malaice Lolan Corra Corra; uti lignum Sappan dicunt Lolan. Tsjello, e. tin&orum Lolan. Leytimorenfes ac praefertim Neff onge , uti in precedenti dictum fuit capite ; litoream hanc Tanionum cum precedenti domeftica unam eandemque cenfent , dicuntque domefticam ho- minum cultura ita fuiffe degeneratam , Ke fupra refutavimus: ` Lignum hoc, prefertim fi ficcum fit, magnam habet convenientiam cum illo Ackoles «vel Eckores ligne, hoc autem. niagis ruffefcit , feu hepati- cum liabet colorem , atque politum magis fplendet. - -` Lolan Key igni inje&um. ftrépitam dat inftar falis vel Nanu ligni , ingratumque fundit odorem , quod in Tackóle nom obfervatur. In infulis Pa enfibus clavos navigiorum ex hoc quoque formant ligno. Elegans orro eft, & optime poliri poteft pro fcriniariis & tor- jonibus, conducens ad ciftellas ex ipfo fabricandas e > dolabra , & cancellos ex ipfo forman- üt l , —— E m. js, fed'oportét, ut fit penitus ficcum , ac diu fuerit ` Crer revi uas rimas agita, mucefcit ob falfedinem, uo vitio plurimum laborant ligna in litore produéta, Kor Anm fint ficca ac dis rondere Incolae quoque ex illo fábricant manubria toranorum & bre- vium haftarum ùt & &dium poftes, ubi frequenti oc- currit copia, licet parcant labori lignum hoc ceden» di, ob duritiem ac locorum invios acceffus, in qui: bus crefcit, in iftis fzepe fcopulis arbores tales proje- cte occurrunt, quarum externum computruit lignum, internum vero ad hominis craffitiem eft elegans, du- rum; fufcam, ac politum inftar Marmoris. Bala Boeronenfis multum crefcit in ejus orá fepten- trionali; unde Balatetto vocatur, tam in litore quam remotius in terras in faxofis montibus Ebeno ligno | mixtum, ibi quoque illud adhibent ad manubria To- ranoruin „ex quo & carbones fabrorum exurunt , quos optimos habent ifti fabri. . Inquirendum eft, an hoc lignum non fit Ebenum ru- brum, vel fufcum in infula S. Mauritii crefcens: Ha faltem arbores magnam- inter fefe habent convenien- tiam tam foliatura, quam cortice, & ligni gravitate, PRA hide E A TIO Tabula Sexagefime Quarte, Quz ramum exhibet Tanjoni rose, ubi Litt, A, Ejus frg- Gus gemellor. B. Officulum feminale denotat, i" i C. Intermum duplex foliolum eft, ex quo furculus erigitur, qui ex folioli apertura furfum excrefcit , inferius autem fructus . capitulum in radicem abit, CAPUT tegen over de drie kleine Eilandekens Nuffatello , den boek van Nuffanive, en Oma op Leytimor ($c. alwaar deze boomen zomtyds op de barre klippen flaan, die met bart wortelen bevattende , en doordringende. Niet te min zeer fchoon en regt. Meerder vind men bem in de Zuid- Oofter Eilanden, inzonderbeid op Key, waar van by den toenaam beeft. Gebruik. Dit bout is meeft in gebruik by de Inavoon- ders van Key, die daar uit alle bare boute nagels of pene nen maken, waar mede zy bare Corre-Corren , Champans, - en andere vaartuigen aan malkander begten, gelyk op an- dera pm met bet Sappan-bout of Lolan gefchied, en de Keyers zeggen, dat dit bout wel driemaal zo lang duurt als "t Sappan of Lolan. Die van Nuffalaut en Oma, zynde de voornaamfte Scheeps-timmer-lieden onder de Am, boineezen ; gebruiken ook geen ander bout tot zulke wer. ken; als bet Rufa Key, "t welk echter van't voor febre- ve wat fchynt te verfchillen, want bet waft aldaar niet op firand , maar wat Landwaarts in, en zelfs int ge- bergte de bladeren zyn jeugdiger - groen , en grooter, de jehor fe des booms geeft ook wat melk, bet bout is me. de fwaar en digt, uit den paarfen meeft na den bruinen trekkende , en in de lengte ligt fplytende. E Van wegen dit gebruik noemen zy dit bout op. Maleyts Lolan Corra-Corra, gelyk 't Sapan-bout Lolan Tsjelio, dat is verwers Lolan:: Die van Leytimor , inzonderbeid . van Nuffanive , 1 elyk in "t voorgaande kapittel gezegt, bouden deze ft anjong met de voorgaande tamme voor een en dezelfde boom , en zeggen, dat de tamme door ba- veninge der menfcben alzo- geworden zyn, "t welkwy bo ven wederlegt bebben. Nog beeft dit bout, inzonderbeid Sedroogt zynde, met dat van Ackole of Eckore groote elykenile, doch dit laatfte trekt meer na den roffen , of eververwigens en gepolyft zynde, glimt beter. - Het Lolan Key gebrand zynde, Zerf ook in ** vuur, als zout of Nani-hout , en beeft daar by een eier reuk y " welk men in ^t Tackole niet befpeurt. In de Papoeze Eilanden makenze insgelyks de Nagels voor bare - vaartuigen daar van: Voorts is dit bout zeer mooi, om te bearbeiden voor kiftemakers en draayers , voor alderban- maar” “te degen drog zn; en lang ge 1 bebe bens anders febeurt bet, en flaat uit wegens de ziltig- beid daar in zettende , welke fouten meeft alle bouten on- derworpen zyn, die op firand waffen , alsze niet ter de- [^ oud en beftorven zyn; De Inlanders maken ook de eelen van bare Toranen en korte fpieszen daar van, als mede fiylen van buizen, daar. bet in overvloed te krygen is, boewelze zeer ontzien de moeite van't omkappen , Wes ens zyne bardigbeid enmoeyelykbeid der plaatzen , daar't pes men vind "er zomtyds boomen y zodanige klippen omgevallen, waar van 't buitenfte bout vergaan, en 't binnenfte bert fcbier een mans dikte is, Jcboon y. bard , bruin, en glad, als Marmer. Het Boeroneeze Bala waft veel op deszelfs Noort-Weft hoek, daar van Balatetto genaamt , zo wel op firand sals Landwaart in, op "t klippige gebergte , en onder?t Ebben- bout gemengt: Zy gebruiken bet aldaar. tot fteeleń van Toranen, en om {mits koolen daar van te branden s de- welke bare fmits voor de belle keuren. — — NE Het ftaat te onderzoeken, of dit niet xy bet roode of bruine. Ebben-bout, "t welk onze Natie voorgeeft op 't Eiland Mauritius te waffen: Immers deze boomen bebben groote gelykeniffe met malkander aan bladeren, fcbor[je » en fwaarte des bouts. p ta UrTELECGING Van de vitr-en-zestig fle Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de Strand Tonjong-Boont; al- waar Lett. A. deszelfs vruchten, Y B. De Zaat-korrel. ; C. Het binnenfte dubbeld blad: vertoont, waar uit één jong boompje grocidt, ziende de opening van de blaat es na de fteel uit het onderfte knopje, dat by de {pits vait de vrucht legt, wert de wortel, XIX. N UN NN Y M Der (A. 2 WH, iy t H TUM I— 2 y p fp IA AA SA ZE M PPS A e, LA ATA Lab. LXIV. Zom. i. III Bock. XIX Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. tos “CAPUT DECIMUM NONUM, - Cananga. Bonga Cananga. Ananga eft arbor fatis alta, erećto ac rotundo con- ftans trunco, orgyiam in diametro habente , qui corticem gerit cinereum & zqualem, raros ra- mos, ac plurimum transverfos, cum levi coma undi- que tranfparenti: Folia longis infident rachidibus per ordines alternatim pofita , uti in Malo Perfico , fed multo funt latiora & longiora , non erecta, fed oblique fibi invicem juncta, ceterum cum Monox, & Dam- mare Selanice foliis multum conveniunt , , palmam circiter longa & fepe longiora, tres, quatuorve digi- tos lata ; juniora vero folia ultra fpithamam longa funt, inferiore parte fubrotunda , equalis porro. la- titudinis, longo apice ornata, laete viridia, tenuia; multisque obliquis pertexta coftis , fuperne glabra, inferne parum rugofa per protuberantes coftas. Un- .. decim vel tredecim uni adherent rachidi , exceptis que in inferiore prolapfa funt parte, prater foliola aduna- tim infuper adherentia. | ` a AE que Trunci vetuftiores plurimum funt finuofi , contracti, & exefi. Aach, „ Flores inter & poft folia racemofi proveniunt ex flaccidis dependentes petiolis , qui primo adfpećtu pro floribus non haberentur, fed penicilla videntur ex lin- teo confe&a, nunquam enim aperti funt , fed flaccidi & emarcidi quafi dependent, ex fex conftant longis, anguftis , & flaccidis petalis , digitum longis, minorem. digitum craffis, que fimul trigono junguntur calici, in horum centro tuberculum apparet planum ex plu- rimis ftaminulis, uti in Ranunculis, conftruétum fla- vefcentibus, in quorum medio fefe erigit capitulum feu piítillum fubrotundum inftar. grani Piperis, quod in fruétum excrefcit. Horum florum color triplex eft, in teneris enim petala ex coeruleo virefcunt, ac intror- fum inflexa funt inftar coronule, quum fefe. magis aperiunt, color eft inmaturi pomi ex. viridi nempe & flavo mixtus, adulti & vetufti flores luteum habent colorem , fed femper cum viridi mixtum. '. Horum odor eft fortiffimus, late fefe diffundens „ex * Narciifi .& Caryophylli odore mixtus, qui ex incola- rum fententia omnium gratifiimus eft, noftre vero nationi nimis gravis , Indi enim femper fortiffimum ` odorem; licet non ita fit jucundus „optimum cenfent: Odor hic e longinquo gratior eft , quam fi quis proxime accedat, multoque penetrantior eft vefperi „ obfcuro & placido aére, ac gcc tenui pluvia mixto ; quum ftatim obfervatur é ca hanc ambulamus arborem. gh A Flores plurimum decidunt , nullum relinquentes fe- men, exceptis paucis quibusdam, qui in fructus ex- crefcunt, qui coni funt oblongi, fere uti fuperiores ` glandium partes; fed non ita duri, repleti quibusdam mollibus officulis, que raro progerminant, licet ter; re committantur , fed a fturnis „ aliisve animalibus comefta , & per ftercus rejecta, novas progerminant arbufculas, unde he arbores tali propagantur & trans; plantantur modo, que in filvis & fepe etiam iri hor- tis per iftas quafi confitz aves conquiruntur. ^ Trunci cortex eft glaber & cinereus. Lignum vero eft pallidum ac intus magis flavefeit, neque durum, neque. durabile, & in ramis fragile. Recens cafum, fi erigatur, multam emittit aquam , nulli operi utile. Anni. tempus. “Quotannis circa finem pluyioforum menfium feu Septembri arbor hzc plurima fua dimit- tit folia, ita.ut paucis fuis ramis fere tota fit nuda & -emarcida, tum rari etiam in ipfa notantur flores, fed tunc temporis fructus maturefcunt , qui raro, colli- guńtur , quum fturni alieque aves magna hanc arbo- rem occupantes copia: illos. comedant ; Eodem quo: -que tempore ex trunco vel ejus corticis fordibus ge- urba deformes , maculis nigris infignite & pilofe, que per totam ferpunt arborem , ac folia & fructus depafcuntur , he autem ab avibus devorantur, ita ut intra unius menfis fpatium generentur & pere- ant; fubfequenti dein Novembri regerminat arbor, novaque emittit folia , ac flores producit: … Tom. II. fit fentitur quafi, quam: primum çir- ` XIX. HOOFTSTUK. De Cananga- Boom; E Cananga is een redelyke booge boom, met een ze, D tę en ronde ftam , omtrent 9 e in de rolde. _ een ligt-graawwe effene fcbor/[Je, weinige takken; ` die meeft dwers flaan, en een ydele kruin, daar men ` overal doorzien kan. De bladeren ftaan aan lange rys- kens, in rygen tegens malkander verwifelt, gelyk aan den Perfick-boom, doch veel breeder en langer , niet regt, maar fcbuins tegens malkander , anderzints met die van “Monoa en Dammar-Selan veel overeenkomende , omtrent een band lank of meer , drie en vier vingers breed , maar de jonge bladeren zyn ruim een fpan lank, achter rond, meeft van eenparige breedte „met een lange [pits poor aan, blyde-groen , dun, en met veele fchuinze ribben doorregen; boven glad , maar van onderen wat rimpelig, wegens de uitfteckende ribben. Hier van ftaan elf a dertien aaneen taksken , behalven die geene, die achter afgevallen zjn; en nog een bosje jonge bladeren voor aan. De oude ftam is meeft wat bochtig, ingekrompen, en doorvreeten. ; ECKE x: j „De bloemen komen tuffchen; en achter de bladeren by bosjes voort ‚aan flappe fleeltjes hangende, die men tem eerften woor geen bloemen zoude aanzien, maar voor eeni- ge quaftjes of bosjes lint, want zy ftaan nooit geopent, maar als ver. nederwaarts bangende. Zy beftaan uit zes lange s Jmalle, en flappe blaadjes, een vinger lanky en een pink breed , welke zamen op een driekantig bordje Jtaan , binnen ziet men een vlak heuveltje van zeer korte floppelen gemaakt; digt in malkander gedrongen, gelyk in de Ranunculus , Kokend » boven z iain riste, als een peper-korl , daar uit de vrucht waft. - De coleur van deze bloemen is driederlei , avant nog jonk zynde, zyn de blaadjes” blaauw-groen , en flaan inwaarts, gebo- gen als een kroontje, beel geopend bebbenze, de coleur van een onrype appel;-te weten groen en geel gemengt , de ou- ak zyn regt geel, doch zodanig , datter altyd wat groens erio0pt, io coo Med EES, ' ; Haremreuk is-zeer Gert, en zig ver uitfpreidende , uit Narcifjen en Carioffel-nagelen gemengt , na "t oordeel der Indianen; van de alderlieflykfte , doch voor onze Natie wat fwaar , want de Indianen oordeelen altyd, den fter- ken reuks.al is by zo zoet niet, voor den beften, Van verre is dezen reuk veel aangenamer dan digt by, ook veel Jterker des avonts , als jut Seen en fil weer is, voor- namentlyk by een dunne flof-reegen, wanneer men bem genoegzaam woelt, als men omtrent deze boomen wande- len gaat, . = 5 , _» De bloemen vallen meeft zonder zaad af ; bebalven eeni- ge weinige ¿die vruchten voortbrengen , dewelke zyn eent, ge kegelformige knoopen , fchier,als de voorfte einden. der. eekelen, docb.zo bard niet, em binnen met eenige weeke korls vervuld „ die zelden opkomen; al rakenze de aarde » maar door Spreuwen of andere Vogels gegeeten, en door, den afgang weder uitgeworpen zynde, brengenze nieuwe, boompjes voort, dierbalven deze boomen alleen met dierge- lykę plantjes voortgeteeld werden, dewelke men in ’t wild, en zomtyds ook in de boven, door de voorfchreve Vogels gefaait vind. .»., : E ET o» De fcbor[fe des ftams is egaal, en regt-graauw. Het bout van den flam bleek, en na binnen toe geelder , niet bard, nog durabel , en aan de takken, bros. . Het versge- kapte , als men bet over eind elt, geeft veel water uit, en is tot niets gebruikelyk. —.. JOY Sayfoen. Faarlyks omtrent bet einde van de regen: Mouy- fon of September -«erpt dezen boom zyn meefte bladeren af , en ftaat als dan met zyne weinige takken zeer kaal, en als uitgedort, als dan ziet men ook weinige bloemen, daat aan ,. maar zyne vruchten werden dan ryp , doch ko- men weinig te regt, want in die tyd-bouden de fpreuwen en andere vogels met and daar op buis, dieze opegten. Zo komen ook in die tyd uit den flam of vuiligbeit der Chat woort zeekere lelyke favart-ge/pikkelde en baairige rupzen , die langs den gebeelen boomkruipen, bladeren en wrucbten opeetende , die dan door de vogels wederom ver- nielt. worden, zo datze in omtrent een maand opkomen , en vergaan, daar op in November begint den boom we- dérom nieuw loof te gewinnen, en bloemen te dragen. Bb 2 Als 96 HERBARII AMBOINENSIS. Liber III. cap. XIX, uum arbor fit tenera, fupremi ejus rami fepius funt amputandi , ne ita alte excrefcat , comamque adquirat denfam , quod in vetuftis non bene fuccedit arboribus, quum enim he detruncantur , fzepius per- ' eunt per pluvias penetrantes. Non tantum in & circa pagos crefcit, ubi plantata eft, fed etiam in filvis, in quibus per aves feritur , altiusque erigitur, floresque fenfim degenerant, ex- eepta alia vera filveftri fpecie, quam in fubfequenti defcribemus capite. Nomen. Latine Cananga. Malaice Bonga Cananga & Canangan. In Java dicitur Tsjampe, quod nomen gene- raliter odoratum denotat florem. In Batavia Fula Ca- nanga, ac nomine Indoftand Fula Betele, quum ejus flos cum Siri Pinanga feepius mafticetur. Ternatenfi- bus dicitur Saja Cananga. Macaflarenfibus itidem Ca- nanga, Baleyenfibus Sondat. In Banda Cumbang Cay- rano. In Amboina Copabbar & Coppanabbal, h. e. flos filveftris, quum Amboinenfes hanc arborem non plan- tent, fed hinc inde in filvis conquirant: In Leytimo- ra vocatur Copawaarita, h, e. flos filiformis, ex for- ma penicilli , vel lintei filamentofi. : Locus. Plurimum crefcit in infulis aquofe Indie, uti in Java, Malacca, Baleya, Bima, Celebe, Am- boina, ac porro in omnibus Moluccis. | Ufus. Potiffimum colitur hec arbor circa edes & in plateis ob gratum florum odorem , quos Maleyen- fes omnesque. Indi capillis innećtunt , & veftimentis ac cubilibus inponunt , fervaptque hi flores in tertium diem odorem. Sicci quoque T'abaco admifcentur, fimulque horum fumus hauritur , alii horum petalum addunt Siri Pinange , que fimul manducant ob gra- tum odorem. Arcus infuper feftivi in nuptiis & con- viviis hifce ornantur, omnia porro odorata olea cum hifce ac fubfequentis Tsjampacce floribus preparantur, fi Oleo recentes infundantur, fepiusque hoc repeta- | tur, ex quo oleo dein unguentum componitur vel cum aliis aromatibus vel cum radice Curcume , qua ambo unguenta Borri-Borri feu Boborri vocantur, uti in ifto indicabitur capite. Quidam putarunt hoc O- Teum & Unguentum effe refrigerans, quum incole il- ]a in febribus adhibeant, quibus corpora fua illiniunt, quod erroneum eft, ambo enim hi flores uno gradu calidiores funt ultra temperatum , prefertim Cananga, atque incole fuum inungunt corpus talibus in febri- bus, que e accedunt frigore, ut hoc minuatur. Omne porro Boborri unguentum, quod hi ingrediun- tur flores & Curcuma, adhibent incole a calefaciendum frigidis pluviofisque diebus. “Arboris cortex ad fimilia quoque adhibetur uñ- guenta, que contra Leucophlegmatiam preparantur dd confümendam illam & exficcandam. CH ` Lignum nullum fere praebet ufum, quum molle & Pi fit, Cananga vero , in Hitoénfibus crefcens fil- vis, ex vetuftis truncis fatis durabile exhibet lignum , quod incole ibi adhibent ad poftes edium , quod ta- inen facile putrefcit & vermes generat, fi humidita- tem attrahat; A noftra natione obfervatum fuit, flo- res hofce vertiginofos homines reddere , fi horum nimia quantitas cum Pinanga mánducetur. ~ In Rumpbii Appendice haec adduntur. “Canange fructus ulterius defcripti & examinati fe- ` quentem fefe in modum habent: In menfe Decembri ex racemis progerminant iisdem , ex quibus flores propullulant, forma femi-pérfectarum glandium depen. dentes , fed calcibus deftituti , & quodammodo um- bilicati, obfeure-fufci, molli putamine obdućti, in his novem plani & rugofi nuclei locantur pallide fu- fci, fplendentes , ac cimices quodammodo referentes, hi vifcofe infident carni, que dulcem & jucundum fpirat odorem, EXPLE corpus Als dezen boom nog jonk is , moet men bem zomtyds de bo- venfte toppen afbreeken of affnyden , bet welk bem belet zo"yzelyk boog op te fcbieten, maar bout bemlaag , en met een digte kruin. Aan de oude boomen wil zulks niet aan- gaan, want als men zodanige boven den top afkapt , zo gaan zy dikmaals uit , door bet inwateren van reegen. Hy waft niet alleen, en omtrent de M SE , alwaar by geplant werd, maar ook in 't wilde Bofch , zynde al- daar door de Vogels-gezaaid, daar by ook veel booger werd, en de bloemen verwilderen wat metter tyd, bebal- ven nog een regt wild geflagt , waar van in "t volgende Kapittel. Naam. Jn’t Latyn Cananga. Op Maleyts Bonga Ca- ` nangaen Canangan. Op Java Tfampe, 't welk echter in't generaal een welriekende bloeme biet. Op Batavia Fula Ca. nanga, en met een Indoftans woord Fula Betele, om | dat men de bloem veel by de Siri-pinang eet. Op Ternaats Saja Cananga: Op Macaffers ook Cananga. Op Baleys - Sondat. Op Bandaas Cumbang Cayrano. Op Amboins Copabbar en Coppanabbal, dat is bloeme des wouts, em datze de Amboineezen niet planten , maar bier endaar in bet Wout vinden: Op Leytimor Capawaarita , dat is touwtjes bloeme, na de gelykeniffe van een bosje lint of touwtjes. Plaats. Hy waft meeft in de Eilanden van Water-In- diën, als Fava, Malacca, Baley , Bima, Celebes, Amboina, en voorts alle de Moluccos. Gebruik. Men havent deze boomen meeft omtrent de buizen, en op de ftraaten van de és am > om den liefly. ken reuk der bloemen , dewelke de Maleyers en alle de In- diaanen zeer gaarn dragen, zo in de baairen, als in de kleederen en bedfteeden , beboudende baren reuk tot in den derden dag. Zy werden ook gedroogt , onder den Tabak ge/needen, en t'zamen gerookt, andere doen een blaadje van de bloeme by de Siri-Pinang, en kauwen tzamen alles, om een goeden reuk te maken. ` Bebalven dat wer» den ook de feeft-boogen , op bruiloften en maaltyden daar mede verfiert , ook alderlei welriekende Oly werd met deze en de volgende Tsjampacca-bloeme gemaakt, als menze vers in Oly weekt , en dikwils repeteert , welke Oly na- maals tot een zalve gemaakt werd, of met andere jpece- ryen „ofte met de wortel Curcuma , welke beide men Bore ri-Borri ofte Boborri noemt , gelyk in ^t zelve kapittel zal gezegt werden. Zommige bebben gemeent „ dat deze Oly en zalve verkoelende zyn; om datze de Inlanders in de koortze gebruiken, om "t lyf mede te fmeeren; ^t welk een abuis is, want beide deze bloemen zyn boven de ges ` tempertheid wel een graad beeter; inzonderbeid de Caz nanga, en de Inlanders fmeeren met dézen Oly "t lyf in zodanige koortzen , die met groote koude beginnen , om de- zelve wat te verminderen. Ook alle Bobory-zalven , daar veele van deze bloemen en Curcuma inkomen , gebruikt men om "t lyf te verwarmen by koude regenachtige da- en. à De fchor{Je van den boom werd ook gebruikt onder zo- danige zalven, die men maakt tegens de koude zugt , om dezelve te verteeren en op te droogen. Het bout beeft meerendeels geen gebruik , om dat bet week en bros is, doch de Cananga in de Hitoeefthe Boffchen «va[Jcbende , beeft in de oude flammen een redelyk dura- bel bout, "t welk de Inlanders aldaar tot ftylen van bui- zen gebruiken, dat al mede ligt vergaat , en vermolmt , - zo bet de minfte vogtigbeid raakt. By onze Natie is er- varen , dat in de bloemen een duizelig-maakende kragt pod "t booft fleekt , als men te veel daar van met Pinang aauwt. 1 | In bet Aanhangzel van Rumphius werd dit "er by- e gedaan. ME e De vruchten van Cananga naarder befchreëven zyn al- dus; In de maant December ziet menze-met trosjens by malkander voortkomen „aan dezelffte trosjes ‚daar de bloe- men bangen , in de grootte van ee gl pecan , dig zonder kelkjes, en eenigzints met kuiltjes , donker-bruin, en week van fcbaal , daar in vind men 9. platte en «vat rimpelige korrels ligt-bruin , glimmende , en eenigtints maar weegluizen, gelykende , deze leggen in een kleverig wleefch , 't welk zoet en liefiyk van reuk if. - 5 UYT- I . Zad. Lxv.| Lge LZ Jr ŁAM a : me é d Lag . 297. II Boek. XX. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 197 EXPLICATIO Tabula Sexagefime Quinte, Que ramum exhibet æ vulgatis, ubi Litt, A, florem naturali forma & magnitudine denotat. f | B. Ejus fructum. C. Fruttum diffectum. D. Officula feminala, OBSERVATIO. Nomine Canange arboris a Valent, p. 213. defcribitur, & in Tabula fab No. XLII, exhibetur. CAPUT VIGESIMUM. Cananga filveftres. Cananga Oetan. Ilveftris Cananga domefticz fimilis eft, excepto- S quod folia ejus fint majora & latiora, nec ejus truncus ita craffus vel altus eft quam domefticz, Flores non racemofi , fed folitarii dependent, &con- ftructi funt ex tribus amplis & finuofis petalis , qua jutarentur parva effe ipfius arboris folia , fi coftas aberent, funtque pallida , citrini coloris, in medio autem breve & trigonum apparet piftillum, majus quam Dammare Selanice , quod apertum intus exhibet flava. - filamenta feu ftamina. Recentes hujus arboris flores debilem fpirant odorem, ficci vero ita penetrantem ac domeftice: Sponte crefcit in idi À min litus & in montibus ac potiffimum in regione Hitoenfi. Nomen. ; Latine Cananga filveftris. Malaice Cananga Oetan. Amboinice-Coppanabbat. 3 Ufus. Parum hee arbor præbet ufüs, excepto. quod tenuiores ejus ac recti trunci adhibeantur ad ti- gilla tectorum & edium fupremam partem, non diu autem durant, quum non modo cito exficcentur , fed fubito etiam pereant. * “~ In Ramphis Appendice Caput hocfequentiamplia- er e NEN LUKI E modo. ` Sub filveftris Canange nomine trés mihi obvene- tunt arbores quas omnes hoc in capite defcribam, _ dum parvi funt ufus ac momenti. - Primo, Cananga filveftris prima, five trifolia mix- ' tam habet Champacce & Canange formam, hec enim. arbor optime Champaccam refert , truncum gerens mediocrem, ex quo rari & breves progerminant ra- mi rotundi, glabroque obdućti cortice, qui in pau- cos divifi funt ramulos , horum fummo magna infident folia breviffimis innixa pedunculis fine ordine, Ca- narii foliis quodammodo fimilia, fed anguftiora, no- vem longa pollices, vix tres lata, fuperior ipforum ars zqualis eft, fed parum rugofa & quafi granulo- à videtur, ab inferiore autem parte nervus medius protuberat dorfo acuto , laterales vero cofte funt ra- re ac tenues, foliumque ipfum illo in loco eft molle “& lanuginofum, fi tangatur. o era Inter & fub foliis flores progerminant longo infiden- tes petiolo , magnitudine forum Champaccz , conftru- €ti ex tribus magnis & finuofis petalis virentibus, qui caliculo infident tripetalo, acuto, inftar floris Canange, ex ejus centro capitulum elevatur trigonum , (e in fructum excrefcit: Petala hec tria funt ftriata & grate quodammodo fpirantia , alioquin pro junioribus ipfius arboris foliis haberentur, capitulum autem iftud tri- onum & acutum in tres fefe aperiens lamellas duras Sora exhibet brevia ftamina à quz aliud ambiunt ` capitulum, quod ipfum fructus eft radimentum. Lon- ge poft folia frućtus hi excrefcunt tres & quatuor. perfecti , novem vero fimul fzpe una in arbore ta- cemofi excrefcunt uno ex pedunculo in ramis, qui | É magni- . maar ydel; en zyn gemaakt van dri UYTLEGGING Van de vyf-en-fefligfte Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de tamme Cananga-boo Y A ga" n . alwaar Lett, A, vertoont de bloem in zyn sote en gedaante. ` SES i T ed B. Deszelfs vrucht, C. Dezelve geopent. ` D, De zaat-korrels. AANMERKING. Onder de naam van Cananga-boom wertze by Walent.p. 212: befchreven, en op de Plaat onder No. XLI veel. e XX. HOOFTSTUK. De wilde Cananga-Boomen. E wilde Cananga is de tamme meeft gelyk, bebal- D ven dat: de bladeren grootér en e oCh den ` flam werd ook zo dik en hoog niet, gelyk aan de tamme’, de bloemen hangen niet met bosjes by malkander , e breede en bochtige bladeren „ die men voor kleine bladeren van den boom zou: de aanzien , zoze geribt waren, bleek, Citroen. eel, in de midden ziet men een kort en wat drieboeki egeltje wat grooter dan in de Dammar Selan, "t. welk geopend zynde , vertoont, van-binnen eenige geele draatjes. De verfche bloemen bebben een flappen reuk, maar gedroogt zynde , al zo flerk als de tamme. Het waft van zelfs in de BofJchen, zo langs de flrand, als op 't gebergte, en SE op "t EEN — ` Naam. Jn 't Latyn Cananga Silveftris , op Malents Cananga Oetan. Op bai? Co pansbbać. | 1 . Gebruik. Men heeft weinig gebruik van dezen boom; bebalven dat men de dunne en regte Bommen zomtyds neemt tot /parren van dakken en bovenwerk van buizen s die niet lang duuren konnen , om dat bet niet alleen ligt ópdroogt , maar ook baafl bederft; In de Apendix van Rumphius és dit TE op de volgende wyze verbetert, ` Onder den naam van wilde Cananga, zyn my drieder- lei boomen voorgekomen, dewelke ik alle drie in dit Ka- pittel befcbryuen zal , dewylze doch van klein gebruik zjn. 1. Cananga Silveftris prima five trifolia, heeft cen emengt fatzoen van Tsjampacca en Cananga; want den boom gelykt beft na cen Tsjampacca-boom, met een mid- delbare [lam , daar aan weinige en korte takken ftaan , rondt, en met een efene Jchor [Je bekleet , en in weinige regte takskens verdeelt , aan "t einde derzelwer ftaan groo- te bladeren, op zeer korte voetjens zonder order , die van Canary ecenigzints gelyk, doch fmalder , 9. duimen lank; Jcbaars 3. breed, aan de boven zyde Deckt niet met al uit, bebalven datze wat ruig en korrelig (cken, aan de on: derfte zyde puilt de middelzenuwe verre uit met een Jcber- pe ruego» maar de zyde-ribben zyn weinig , en fubtiel, De is bet bladt aldaar zagt, en als «velacbtig in "t aan. taften. Tu/jchen en achter de bladeren komt de bloem voort en- kelt, op een lankachtig fleeltje, im de grootte van een Tsjampacca-bloem , gemaakt van 3. breede en bogtige bla- deren, van coleur groen „ 0p een 3 /pitzig voetje ruftende als de Cananga-bloem , in de midden met ec? drie- zydige knop, waar uit de vrucht wert, Deze drie bla: deren zyn wat gefbreept „en eenigzins welriekende , an: ders zoude menze voor jonge bladeren van den boom aan- zien, den voornoemde driezydige en fpitze knop, zig in 3. Lado ar gpenende , vertoont veele korte draatjes, ómgevende een ander pits knopje, bet «velk "t regte be. inzel van de vrucbt ts. Verre achter de bladeren komen per vruchten tot perfeltie 3. en 4. en 9. uit eenen boom by km lu: op eenen [eel aan de takken, dexcloezyn 3 in 198 HERBARII AMBOINENSIS Liber III. cap. XX, magnitudinem Prunorum habent , funtque oblongo- rotundi, brevi obtufoque apice coronati, & ad latus fulco notati funt, externe autem parum rugofi funt & granulofi: Putamen vero exterius durius eft quam quidem herbacez fubftantia , neutiquam tamen li- gnofum. Intus tria continentur officula plana, mu- cofa obducta carne, transverfaliter pofita, & quadam parté pellicula feparata , qua exteriori adneétitur pu- . tamini. Quodvis officulum feu nucleus tećłus eft dura & fpadicea gluma ad oras rugofa , magisque fufco colo- re diftinéta. Sub hac gluma reconditur fubftantia pla- na, colorem & formam fructus Mufe emaradi refe- rens, quodammodo gratum & aromaticum Apirans odorem. "Trunci cortex eft cinereus inftar Champacce , fatis craffus, fique incidatur , vifcofus exftillat fuccus, qui ih album exficcatur & condenfatur gummi , quod o- doratum eft inftar nuclei. Trunci lignum leve eft & inolle, ac quodammodo odoratum. Rami funt breves ac facile disrumpuntur. Nomen. Latine Ke filveftris trifolia, Malte Cananga Oetan. Ab Amboinenfibus varia ipfi inpofita funt nomina, vulgo autem ipfis vocatur Coeban Abbal h. e. flos ag viel Peculiariter autem hzc prima fpe- cies dicitur Matta Auwe, h. €. oculus borti, ex qua- nam vero ratione me latet, alii autem illam habent pro Leyitir Poeti, h. e. albus Laurafter „a quo tamen nimium differt. Caybobboenfes illam vocant Matta Ayn feu Ay-Hoa- Maroea , Malaice vero Boa Djoedja- roe, h. e. femineus frućłus ob fubfequentem ejus u- Locus. Hinc inde in Amboina occurrit, fed raro, nunquam in altis montibus, fed in defertis hortis fil- veftribus, tam in planis quam in altioribus locis , unde memorata obtinuit nomina. ; ESA - Ufus. Hujus arboris pauce partes funt in ufii, ex- ceptis ejus. nucleis feu officulis, que mulierculee con- - terunt ad unguentum odoratum feu Boborri , quo: in ter lavandum corpus inungunt, ut bonum phi conci- dient odorem ;* compertum vero eft , fi hifce fruéti- bus folis corpus illiniatur, illud dolore affici.. ~- > ` Ejus lignum eft leve, ad xdificia tamen adhibetur, hujus enim tenues & ereéti trunci palis inferviunt, ut & edium tectis, quod tamen haud diu, durabile eft, quum non tantum cito exficcetur ; fed etiam cito cor- rumpatur. HE e Secundo, Cananga Fot fecunda , five angufti- folia; fórma & modo crefcendi cum domeftica con- venit, ejus enim folia irregularis quoque funt magni- tudinis, a fex ad novem pollices longa, binos cum dimidio & tres lata. Flores fub foliis progerminánt racemofi tam in ipforuin rachidibus quam in ramulis, ex fex petalis conftru&i, multo brevioribus quam in domeítica , non ultra femi digitum longis , quisque ve- ro trigono continetur planoque caliculo , da longo adnećtitur pedunculo. Petala hzc circa piftillum lo- cantur, quod componitur ex obtufis tubis, in qua- fum centro granulofum continetur capitulum inftar fruftuli Siriboe. Poft deciduum florem piftillum hoc craffe mi lignofiim eft , ac memoratum craf- fiusculum capitulum fefe dividit in 13 & 14 minorá capitula, que in totidem exerefcunt fructus ,- cujus & exemplum in Europa proftat in cerafis rübris , quo- rum quatuor vel feptem fepe uno in pedunculo ex- crefcunt , quisque autem fructus magnitudiriem habet Nucis avellane junioris, qui fub molli & tenui-puta- mine multa recondit plara ër tenuia femina fquamo- fa, penetrantem fpirahtia odorem. . . a ` Tertio y Canánga filveftris tertia five latifolia, folia petit illis Sjampacce magis accedentia, fubtus nempe anuginofa, multo tamen majora & fuperius fubrotun- da, octo pollices longa, quatuor lata, ` X Flores rdcemóft dependent plurimi rion in rachidi- bus, fed in ramis, qui ex fey petalis conftrućti funt brevioribus quam in precedente , quorum tri exterio- ra in triangulo locata funt, tria vero interiora apici infident , qute in centro capitulum continent. uti in antecedente. Hic’ apex feu &ermen multo majus eft; ex quo viginti vel viginti quinque fructus excrefcunt, brevibus infidentes pedunculis arćte adunati, fed non omnes adolefcunt. Hi magnitudinem habent perfect nucis Avellanz , primo albentes, dein rubentes, ac demum in de grootte van Pruimen, lankwerbig-ront, 1 korte ftompe /pits boven op} en aan AR A^ pilis met een maüt, van buiten wat ruig, en korrelig. De buitenfte fcbaal is barder dan kruidachtig , en echter niet boutacbtig. Binnen vind men 3. vlakke korrels, meteen Jlymerig vleefch omgeven, dwers leggende, en een fluk- welgs met Jcbeyd-vellekens dan malkanderen gefcheiden die aan de buitenfte fchaal vaft zyn. ee : Teder korrel is omgeven met een barde en Caflanie-brui ne fcbaal', aan de Łada rimpelig en pary ace wh der deze fchaal vind men een vlakke beeft, van fubftantie en coleur als oude Pinang , eenigzints welriekent. en fpe- ceryachtig, ` fae AJ De fehorffe des flams is ligt-graauw, gelyk aan den ` Tsjampacca-boom, redelyk p ch als mać. dur in kope; loopt "er een flymerige zap uit, dewelke tot een witachti- ge Gom ftolt, en mede welriekende is als de beeft. Het out des ftams is licht, em week, ook van eenigen reuk. De takken zjn kort , en breeken kort af. Naam. Jn "t Latyn Cananga filveftris trifolia: Op Maleyts Cananga Oetan, by de Amboineezen heeft by verfcheide namen , want im "t gemeen noemt men bem Coeban Abbal, dat is wilde bloem. Int byzonder biet deze eerfte zoorte Matta Auwe, dat is, Oculus Horti, 00g of cieraat des Tbuins, uit wat reden weet ik niet, andere willen bet bouden voor een Leyitir Poeti, datis, witte Laurafter, waar van bet nogtans te veel.verfchilt. Die van Caybobbo noemen bet Matta Ayn; of Ay-hoa- maroea, en in °t Maleyts Boa Djoedjaroe , dat is, Be ruedo, om zyn volgende gebruik, — - à „Plaats: Men vind bet bier en daar op Amboina, doch niet veel, geenzints in ’t hooge Bofehs maar altyd in ver- latene Tbuinen , zo in de vlakte als in "t booger gebergte, waar van bet de bovenftaande namen beeft. ` - » Gebruik. Van dezen boom werd weinig. gebruikt, be- balven de beeften uit de drie bovenftaande vlakke korrels; dewelke de Inlandze V1 rouwtjens wryven toż een, welrie- es Ji „ of Boborri, waar mede xy onder "t waffen’t yf bejiryken s. om gen. goede. geur te en, docb men: beeft bevonden, HUS. sas d en: op bet lyf firykt, datze de buit befeeren, ct - Het: bout. de licht; werd echter tot den-buisbouw ge- bruikt , te weten ,. men neemt de dunne en reste fan tot /parren. van daten, ep bovenwerk gn it doch niet lang duuren konnen om dat bet niet alleen ligt opdroogt.» maar ook baaft bederft. Ea .,2. Cananga filveftris. fecunda five anguftifolia, is aan wasdom en fatzoen de tamme naafłkomende ; want de bladeren zyn mede van ongelyke grootte, van zes tot ne- en duimen lank, twee en een half, en 3. ditobreed. De loemen komen achter de bladeren voort „ met bosjens by fnalkander , zo wel aan de ryskens als aan de takskens , gemaakt van 6. bladéren , veel korter dan de tamme , te weten , met hoven een balven vinger lank, en ieder ftaat op een driehoekig plat voetje , en 't zelve op centange fitel. Zy Doan róndom een beuteltje , gemaakt van ftompe frijen, en in de hidden van ^t zelve ziet men een korre- lig knopje, als een ftukje van een Siriboa. Na ?t afval: len wan de bloem werd een lange fteel dikker „ en boutacb- tiger, en 't voornoemde dikke middelfte knopje verdeelt zig in 13. en 14. andere knopjes, waar uit 20 veel vruchten werden, waar van men cen exempel. in Europa aan de roóde Karen. ziet „ Waar aan zomtyds-wier en zeven b malkander zitter op een fleel , ieder vrucht is in de groot: te van een jonge Hazelnoot ; onder een weeké febaal ver- Bri veele dunne platte zaadeń als febubbén , en fterk i ES | eii 2, Cananga filveftris tertia five latifolia, „beeft bla- deren met die van Tsjampacca naarder overeenkomende, . te weten , van onderen «volacbtig , doch «eel. grootter y en. van vooren tonder , 8. dütmen lonk, abad. a … De bloemen bangén in SC by malkander , “met aan de ryskens , maar aan de takken , gemaakt van 6. blaadjes ‘wat korter dan de voorige, waar van de drie buitenftein een Triangel Baan, en de 3. bińnenfte op een beuveltje ` verbergende een knop gelyk de woorigé. Dit bewveltje, word veel grooter , waar uit 20. en 25. vruchten waf- Jeben op korte dikke voetjes in malkander gedrongen , doch - komen niet alle tot perfeltie, Dezć zyn in de grootte van een volkomen Hazenoot, eerft wit , daar na roót, ten Jaaften blinkent-ftwart, Onder een weeke Jlymerige febaal ver- le: LL ARSS ST Tab. EX VI. NS SE the SSeS SSS A " Zei UE — HY, WB RS S i Y CNL AE NS M NS DO R RES DII, CH PAP) < ALI EAA RA A ELE EES NN NU NN EEN TEENS SRS z WON MAMA HL 777 GOES 07 el Y = SSSSY K 777 2 1247 H HH - ZY PO SZA ŻA E = ZE ZA A < ESSE A Naa a SSS É? ARS EE 2 IRN Reo ERAS ANA XA SSS SSS AAA SSS AX A AN A NN NU NY NS i S U SARNA STE Ñ Y uu 7 LĄ Pa) ZZ sare Y ZB T ia D ZI n N ` N H 2722 7 dé Ge E EE EEN N AA N NW Ñ Se 253 ZE 25 La SEZ? eel ers, zo es a. cz 238: es 22 ZA Zi Le SG See SE LL Lë ZZ ZZ 22 Ze oe ZZ 27 / ZI P ZA SC SE SES 22 22 ze Ge Lp; MEE ELITE ZE SS 77 77 Cé GH = Sa =. A U = A TEA A ANN | M * EEEN SEON Da HORDE Ree aAa NOS BRA 2 f ; UE NU ES y : | RANNO E É N SSS a ` ` X == ULU AOS ` Ry j À = E => ENA SS ^ . * III Boek. XXI. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. demum ex nigro fplendentes , fitb tenui mucofoque putamine bina reconduntur fpadicea officula feu nu- clei, qui plana parte fibi invicem accumbunt, funt-. que duri & rugofi , aliquando etiam tres inveniuń- tur,quorum medius planus penitus & compreflus eft, nec tam penetrantem fpirant odorem ac praecedentis. EXPLPEA TTG Tabula Sexagefime Sexta y: Ubi Figura prima ramum exhibet Cezezze filveftris prime, five zrifoliz. * Altera vero figura ramum denotat Canange filveftris fecunde, | feu anguftifolie. „e CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. Sampacca. Bonga Sjampacca, Rbor hzc florifera duplex quoque eft , domeftica & filveftris; domeftica mediocris eft arbor in-. fioribus extenfis ramis. Folia plurimum binis in ordi- — sordi- ` entes foliola , uti in Cananga, fed multo breviores funt, magisque aperti. | | T flos ex quindecim vel fexdecim craffiuscu-« idis conftat petalis , quorum quinque extre« ma vix femi digitum longa funt & extrorfüm. inflexa quinque alia magis interna erecta funt ac lon- giora, quinque reliqua in medio centro pofita funt minima, & inftar pyramidis connexa , füb his recondi- tur piftillum undique cinctum plurimis breviusculis & craffis ftaminibus , qua antheras gerunt fubrotundas, ex flavo virides. Floris vero. color intenfe luteus feu croceus eft, inftar vitelli ovi. Odor gratus ac:dulcis, fed fortis , ad Narciffum accedens, fique remotus, jucundior eft quam Ca Ab omnibus Indis hi flores inter amoeniflimos & dul- a, nec ita caput gravans. cifimos habentur , noftra vero nationi magis naufeo- ` füs videcur, fi diu quis illos fubolfaciat. Jucunditas: - hee per longum non durat tempus , faltem non diutius una notte, fenfim enim foeni adquirit odorem , qui in ficeis ingratus eft, atque hi Macis feu Nucis-mofcha- te floribus adeo finiiles funt, ut pro iis haberentur ab inperitis, odor autem illos facile diftinguit. . 7 Poft deciduos flores medius ille ftilus feu germen . exerefcit in longitudinem trium , quatuorve pollicum; atque ex fingulis capitulis fruétus provenit forma & magnitudine uve Mufcadelle feu Apiana, nunc ro- tundior, nunc magis finuofus inftar Fabarum vel Re- num, qui fimul uvarum racemum referunt. Bacce he externe pallide virefcunt, tugofe funt, & parvis juafi punétis obfite , quarum quaevis fteltiformis eft: . ellicula harum exterior cultri craflitiem habet, fique ` maturus fit fructus , dehifcit ad ejus partem gibbofam feu convexam, ubi interne exhibet fex vel octo ru- Lenia & angulofa officula; Mali granati officulis fis milia, fed breviora, in his continetur durum, nigri- cans, & fere trigonum granum , quod verum hujus ar- boris femen eft. Trunci cortex glaberrimus eft &. cinereus, Lignum molle, fuccofum , & inutile. Sin-: gulis plerumque floribus fupponitur parvum ác viride folium, reliquis fimile, fed vix dimidii digiti longitu- dinem habens, duod eleganter ornat hunc florem, D ` fir" decerpantur. - Nullam novi arborem hoc pecu- liare habentem, quod ex uno.nempe flore plurimi ac feparati fructus excrefcant. y A ANI 199 verbergénze twee. Caftanje-bruine korrels . met haar plat- te zyde tegens malkander leggende, bart en weven zomtyds 3., waar van de middelfte gantfch fim is en. niet zo ert van reuk als de voorige. i HE EE Ce e Van de zes-en-zeftigfle Plaat, Alwaar de eerffe Figuur vertoont een Tak vai usd D gt dic Cradle Eon. Patan VB Xe eerte wilde e źweede Figuur verbeeldt een Tak van d ‘ Ofte de fmalbladige Cananga Boom, det. tweede wilde, XXI. HOOFDSTUK. | Druyve - boom, ofte Oranje-bloem ; en. | T sjampacca-boom. DS bloem-boom is mede taveederlei, “tamme , en wil- de. ` De tamme werd een middelmatige’ boom, als : | onge appel-boomen, met een laage ftam, en wei- nige dikke uitgebreide takken. De'bladeren. ftaan meeft in twee ryen jcbuins tegen malkander , doch houden geen precyze order, en ftaan zo veel niet aan de takjes; gelyk aan de Cananga, doorgaans fcbaars een [pan of een band lank, 2. duimen breed, in een lange [pits toeloopende , met weinige fcbuinze ribben, flyf, glad, en blyde-groen, doch de oude bladeren naaft komende , bier en daar jonge Jcbeutjes uitfbootende. Uit den fcboot der bladeren kos men de bloemen voort , meeft twee by malkander op eenen Jłeel;*żynde eerft lange en fpitze knoppen, als kegels, daar uit werd de bloeme , de Narcife meeft gelyk „of mé- de een bosje bladeren vertoonende , gelyk de Cant doch veel korter , en meer uitgebreid. - Jeder bloem beftaat uit 15. à 16. dikachtige en weeke blaadjes, waar wan de vyf buitenfte fcbaars een halve vinger lank, en uitwaarts gekromt zyn; vyf andere na binnen Daag meeft overeind , en zyn wat langer, en de vyf binnenfte zyn de kleinfte , en fluiten tegens malkan= der, als een piramidje , daar onder ziet men een pilaartje, rondom met bleek-groene knopjes bezet „en met veele Korx te dikke draatjes. «De coleur. van de bloeme is boop-geel , als een dooir wan een Ey. De reuk*js lieffyk en zoet, maar geil, en na de Narciffen trekkende, immers van verre aangenamer dan de Cananga „en ’t booft min be- Jevarende. Zy werden van alle de Indianen onder de zoetfte en aangenaamfte gereekent ; doch onze Natie komt by wat walgelyk voor, inzonderheid als men bem lange ruikt. dom lieftykbeid bl'yft bem ook niet lange by, im- mers niet langar dan eene nagt , «vant allenkskens begint by booiacbtig te werden, en in de gedroogde onlieffelyk. De gedroogde zyn de Foelie of Mufchate bloemen zo gelyk van coleür , dat menze daar voor danzien zoude , doch den reuk onderfcheidze terftond. Na "t afvallen van de bloemen , waft "t middelfte pis laartje uit tot in de lengte van drie a vier duimen, en wit ieder knopje dan "t zelve ftaande word een vrucht, in grootte en gedaante van een Mu/fcbadelle- Druive, zome . tyds wat rónder , zomtyds wat bogtig, als boonen, x Nierkens , en t'zamen gelykende een tros Druiven. bezien zyn van buiten bleek-groen , ruig ¿en alsmet kleine punêtjes bezet, waar van ieder de es qr van een fler- ` retje beeft: De- buitenfte fchelle beeft de dikté van een mes, en ryp zynde, berfize aan de bultige zyde open, vertoonende binnen zes en acht roode , en boekige korrels , die van een Granaat-appel gelykende , doch korter ,inde- zelve fłeekt een barden , fwarten y fcbier drieboekigen Been, bet welk bet regte zaad van dezen boom is, De fchorfJe des ftams is zeer effen, en ligt-graauw. Het bout week y zappig , en ondeugent : Gemeenelyk by ieder bloe- mie ftaat een klein groen blaadje, de andere van den boom gelyk ; doch niet boven een balve vinger lank, bet welk deze bloeme niet weinig verciért , als menzet'zamen af breekt. Ik weet geen andere boom van die wonderiyke eigenfchap als dezen, namentlyk, dat uit eene bloem veele en van malkander gefcbeiden vruchten komen. i | ay- + soo HERBARII AMBOINENSIS. Liber III. cap. XXI. Anni tempus. Ejus tempus florendi incertum eft, toto enim anno flores fructusque profert, quiefcit autem aliquando per aliquot menfes: Flos ejus multo . gratiorem fundit odorem fereno ac claro aére quam | sag pluviofo , quum multo fit fortior „fed & fimul gravior z ejus odor. Colitur hec arbor circa edes & arva, fed non in hortis prope olera, ac propagatur per ar- bufculas, que ex feminibus Seeche, que aves devoraverunt & rejecerunt. Luxuriofe exerefcit , fed non magnam adtingit feneétutem, atque tandem an- guítam & irregularem- contrahit comam. In juniore autem rate hec amputanda eft, ut humilis fit, ac fefe extendat, fiepiusque ruditer tractanda eft, ejusque rami avellendi funt, ut coma denfior fuccrefcat. “In Ternata altera hujus occurrit várietas, que for- ma huic fimilis eft, fed ejus flores funt minores , cro- cei itidem , atque odorati. dag In Java etiam Sampacca reperitur colore multum varians , arbor enim ejusque flores vulgari fimiles funt, fed floris color eft coeruleus ac debilis coloris, vocatur ibidem -Tsjampacca Biru, raro Occurrit, ac wi ege pa ds rarum oftenditur. -- ertia inf tur ut & Baleyá, que alba cognominata eft , foliatu- ra ac floribus vulgari fimilis, fed flos minor eft , colo- ris albi „ac jucandioris odoris quam vulgaris nullibi occurrit nili in hortis Magnatum ob fingularem ejus formam , gratumque odorem , diftinguenda autem eft à fubfequenti Amboinenfi alba, qua filveftris habe- tur. Vulgaris radices funt externe rubentes, Ae fa- poris amari, qualis & eít trunci cortex , nullos autem format fructus nifi in fenectute. e a: d A „Nomen. Latine Sampacca. Malaice Tsjampacca , quod Portugallici fcriptores dicunt Champacca ,. & Javanice Cbampe & Cambang , generaliter autem denotat florem odoratum , fic quoque Portugalli Indici hunc florem Indoftano vocabulo Fula Cbampacca, Belge autem in Batavia Oranje -bloemen , feu croceos flores vocant a colore & ufu florum. . Ternatenfibus quoque dicitur, Tsjampacea. Macaflarenfibus- Tsjampagga & Bonga, Eydja. Baleyenfibus Tsjampacca. Amboinenfibus Co- pattum & Coppa Puckuri , h. e. flores crocei. Loehu- . ' nenfibus Cubane.. . dolia | . Locus. Flores hi per totam Indian, fed plurimum in Malayenfibus regionibus, aquofa India, ac porro per omnes hafce infulas vulgares funt, nusquam fponte; fed ab hominibus culte proveniunt hz arbores. — . Ufus. Eundem habent ufum ac præcedens , pluri- mum autem apud juvenes tam mares quam feminas , Malayenfes autem, Javanz , & Macaflarenfes mulier- cule hos maxime expetunt flores, quos crinibus in- ne&unt, ubi elegantes hi crocei flores inter capillos nigros ac fplendentes mixti elegantem przbent ad- fpectum & ornamentum , quum vero hic modus plu- rimum inftituitur a levibus mulieribus, ut viris pla- . ceant, hinc quidam ex noftro populo,licet precipiti judicio, hos flores meretricum cognominarunt, non co- itantes apud. Malayenfes obtinere hunc morem. ice etiam confpergunt cubicula , ciftas , & capíulas, in quibus veftimenta fervant, ac lintea, fed-non diu- tius quam per noctem ibi remanent , quum muco- fum brevi eontrahaüt odorem. Flores hi precipui funt inter ornamenta , quos adhibent ad arcus feftivos & cubilia nuptialia, ut & convivia, atque elegantem dant confpectum, fi amento alligentur, ita ut unus Bonga Manoor per fpithame diftantiam neCtatur fin- gulis Saurpacce floribus. à Magno quoque in ufu funt in preparatione odorata Minjae Boubou feu Minjac Mani, cujus bafis funt hi flores, ac fequenti componitur modo: Recipe flores ` Sampacce , . Tanioni ,. Conange » Manooris , vel fimiles odoratos flores.ac, folia , quantum vis , macera hos “in Calappe vel alio quovis oleo , nullum fere fpi- rante odorem, digere illos per triduum in Sole, om- ni dutém die novos adde flores, quos dein abjice, depüratum vero oleum plana infunde patine, in far- tagine dein carbonibus inpone , infperge tum Ben- zoin , Unguem Odoratum , vel Dupain MacafJarenfem , huic fuperinpone alteram excavatam magis patinam feu gabatam y eui fumus adhaerere poteft , qui per os leum tranfit, tum oleum magis infpiffatur & odorem retinet , quod in ollis bene obturatis vel cantharis aler, uper ac peregrina fpecies in Java reperi- . ` op Javaans Champe en Sayfoen. Zyn Sayfoen is onzeeker , want by draagt bloemen en vruchten "t gebeele jaar door, nemende zom- ' tyds eenige maanden tot een pauze. - De bloeme riekt veel aangenamer by klaar en fcboon , dan by regenachtig weer, avanneerze wel fterker , maar fwaar van reuk is. Men bavent dezen boom omtrent de buizen enerven , doch juift niet in de Thuinen by de Moeskruiden , enby werd voort- geteelt door de plantjes., voortgekomen uit de korrels, die de Vogels gegeeten, en weer uitgegeeven hebben. Hy febiet weelarig op, maar komt tot geen grooten ouderdom, ewint eindelyk een magere en onfatzoenlyke kruin. In de jonge dagen moet men bem dezelve afbreeken, dat by laag blyve , en zig uitbreide , ook bem zomtyds wat ruuw ` handsets en de takjes afbreeken, waar van by dichter WEG A E Ka In Ternaten beeft men eene zoorte van dit tamme ge- Jlagt , van gedaante de gemeene gelyk , maar de bloemen zyn kleinder , ook boog-geel, en welriekender. d Nog beeft men op Fava een "lsjampacca, in coleur werfchillende , want den boom en bloemen zyn de gemeene quel gelyk, maar de bloeme is ligt-blaauw, en van een, flappen reuk, by biet, aldaar Tsjampacca Biru, werd zelden gevonden in ^t, wild , en tot een rariteit vertoont. Nog een derde vreemde zoorte beeft men op Fava en Baley, eer de witte, aan bladeren em bloemen de gemeene gelyk, bebalven dat de bloem wat kleinder is , aam verwe gants. wit, en aangenamer van reuk dan de geme- ne, men vindze nergens dan in boven van groote Heeren, wegens bare gedaante. en goede reuk, en zy is te onder- fcheiden van de volgende vimboinjche witte ,. diemen voor wild acht. De wortel van de gemeene is van buiten rool- achtig, en bitter van fmaak, gelyk ook de febor/Je des flams., en.by formeert geene vruchten „dan eer ft oud zyn- de s BOB ei aam. Int Latyn Sampacca. Op Maleyts Tsjam- pacca , bet welk de ese Jchryven Champacca , d À mbang, bet welk in "t genes raal een welriekende bloeme beduit , en zo noemenze de In- diaanfche Portugeezen , met een Hindoftans «woord Fula: Champacca , de, Nederlanders op Batavia noemenze O- ranje-bloemen, van de verwe, en Hoere-bloemen 't gebruik. Op Ternataans mede Tsjampacca. Op. * caffers Tsjampagga en Bonga Eydja. Op Bale; pacca. Op Amboins Coppatum en Coppa is geele bloemen. Op Loebunees Cubane. : - Plaats. Deze bloemen zyn in gebeel Ooft-Indie meeft in de Maleytze Landen Water-Indién > en voorts. in alle deze Eilanden gemeen, nergens in "t. wild, maar door de menfchen gebavent, ^» — TCU - Gebruik. Zy hebben dezelffte gebruik als de voorgaan- de, meeft by bet jonge volk, zo Mannen als Vrouwen, de Maleyt/cbe , Favaanze, en Maccaffaarze Vrouwen, zyn inzonderheid groote vriendinne van deze bloemen, op bet hooft in bet bair te draagen , alwaar deze goud-gee bloemen onder baar favart glimmend bair fraai uitftee- ken, en.dewyl bet gemeene volkje is van ligten aard, en zulks alleenelyk doen, om de Mannen te bebagen , 20 beb- benze zommige van ons volk , met een verbaaft oordeels Hoere-bloempjes genaamt , niet bedenkende , dat het een Maleytze moode is. Zy beftrooyen ook daar mede haar, . bedfteeden, kifben, en koffers, daar im zy ’t linnen ben «paren, doch men moetze niet boven.een nagt daar in leg- gen laten, of zy krygen.een vermufte reuk. Voorts zyn- ze de voornaamfte vercierzelen van feeft-boogen , en bed- fleeden op Bruiloften, en maaltyden, en zy ftaan fraai aan fnoeren geregen , zodanig, dat er een van Bonga er een {pan lank tu[Jcben ieder Tsjampacca-bloeme ome. erem Zo zynze ook veel in "t gebruik, om bet welriekende Minjac Boubou of Minjac Mani. daar van te maken > daar deze bloemen wel de principaalfte in zyn, en werd aldus toebereid + Neemt bloemen wan Tsjampacca Tan- jong, Cananga, Manoor , -of andere diergelyke welrie- kende bloemen; en bladeren , zo veel gy wilt , weektze in Calappus-Oly , of andere Oly, die niet fierk riekt, eh fleltze drie a vier dagen in de heete Zon, -dòch alle dagen nieuwe bloemen nemende : Smyt daar na de bloemen Weg», en doet de gezuiverde Oly im een vlak fcboteltje , Belt bet in een anderen teft op koolen , daar op ftrooit Benzowin, Unguis Odoratus s. of Macaffaarze Dupa , en ftelpt daar over een. andere kom of diepe fcbootel, daar den rook uam aan flaat , en door de Oly trekke bier van werd de ly. «vat dikacbtig , eń «velriekent , dat menin welgefloote por. jë. Tab. LXVII. is: E SSD OS Ze 225 O DOT U 2 ZA SS SSS HB Zee A LT SRTA BZ, Hf M DÉI 5 7 za, ZUMA ZA An) MUM OAM NN NN S N 3 Sess Sos O DN NOOO Es SS SR PZ Poł SL ROM << Ee NS SS ION a A SS SR os qe. Wer, SS Ss ULF LER > SE NN NN N => SS N NSS sin SS NS 7 i | => SN d 2 UT AM U AN eg | j 5 e GES MR P277 7 h a l SEE SER EI EESTE A GE Aa OSR c 11 Bock. XXI. Hoofif; AMBOINSCHE KRUYDBOEK. zor aflervatur: Hoc oleum quotidiano infervit ufui apud mulieres Indicas , quod adhibent poft corporis vel ca- pitis lavationem, quo & inungunt corpus ad gratum ipfi conciliandum odorem. . Mulieres Baleyenfes hos conterunt flores cum Ca- nangz floribus in Calappe oleo, cui admifcent Cur- cume fruftulum , quo corpus illiniunt magis per con- fuetudinem , quam ex utilitate, dicunt autem illud in- fervire, ut varios ex corpore extrahant morbos , fca- biem curent, ac cutim glabram reddant , fed referunt quafi diabolos croceatos vel curcumatos. ` Obfervavi araneas maxime hofce expetere flores, quum enim hos certo tempore menfz inponerem, ac me averterem , mox ingens fefe aranea illis jungebat, fine dubio vires quasdam ex iis extrahens; a quo tem- pore anxius fui hofce flores cubili vel ejus toralibus inponere. ; Contra Nephritidem feptem hujus Sampaccz recipe ` etala ac nodum Curcume nodofe, que conterantur upra E ECH cum pauxillo aque, quam panno trajice vel filtra. In hac exftingue candentem teftam, uam calefaétam epota: lidem quoque flores urina ar- ori conducunt & Gonorrhzez, tam in viris quam fe- minis; fi feptem horum florum capitula fumantur, ante- quam fefe aperiant , que incoque juniori Calappa nu- ci, dein ébibe ejus aquam, que acre expellit pus. | Cortex Djudjambo incoquitut , quod puerperis poft artum propinant ad lochia pellenda. Lignum vetu- Fori truncorum circa cor fatis durum eft, per lon- gitudinem ftriatum , leve, nec rimas ageris , unde ap- tüm eft ad fiftulas felopeti ex hoc formandas. ^ ` ` “To Hort. Mal. Fig. 19. Part. 1. paz. 31. Malabarico goes dicta ampaccan , ac Brachmanis Champo s fed ejus folia ibi latiora defcribuntur , quam in Am- boinenfi oSfervantur , nifi junioris arboris defcriptio fit formata. Medicinales ejus vires in ifto horto funt fub- fequentes, radices cum cortice ficcate , contrite , ac cum fpiffo làdé mixte Apoftemata maturant & ape- riunt, fi emplaftri forma ipfis inponantur. Radicum ‘cortex ficcus in aqua tontritus , ac propinatus men- - ftrda provocat mulierum , ac lochia expellit, fi larga bibatur copia, Contriti ejus flores oleo Calappe in- coéti fedant Cephalalgiam & Ophthalmiam ex atdore ortas, ut & podagra dolorem, fi pars affeCta illinia- tur. Idem quoque praftat Oleum; in quo per qua- . draginta dies flores infufi ac macerati fuere. Oleum ex officulis ejus expreffum flatulentiam abdomihis ex- pellit externe illinitum: Flores hi S bein | xhibent aquam , quz propinatur contra Leypothy- Suam rel enrfetote da Vins con se A EXPILIGATIO Tabula Sexagefima Septimi , Que ramuin exhibet Sampacce vulgaris, ubi Litt A. forem atum. y eir or | |, C. ei feminala denotant. OBSERVATIO. | Hujus diboris varia dédi Synonyma in AT Zeyl, bag. 3i. ad arborem procetain am Leyl. dictam floribus oblongis, luteis , odoratis , acca Malabaris; Pes Fale Litanie Herm. Mef e ijs Laut American Indore ta. paf. łot. & Uvifera arbor Orientalis folio oblongo Herm. Par. Bai. Pr. p. 385. reliqua vide in Thef. Zeyl. l. é. & in Ray. kif. pl. pag. 1641. Ut & in ejus tom, 5. Dendrol. p. 77. 83. fub nomine Tsjampacce ars ` Mtcnstta hoc genus vocatur a Limmeo in Char. pl. gem, No. 337: ubi ejus notus vide charactenfticas, “Tom Il; CAPUT ligt „en niet febeurende ,, dáarom bequaam , om jes of kannetjes verwaren moet. Dezen Oly iseen dage- Dr gebruik by de Indiaanfche Wrouwen, gé i dam a als mixtyfen, naar bet en os van bet hooft baair s: en zomtyds meeren ze ook bet lyf da reuk te bebben. W daar mede, om een goeden Cii A «water. op een fieen , en klein uft daar in uit eenige reu zo «warm. - pis, en-druipert , zo van Mannen als Vrouwen , als men zeven knoppen van. deze bloemen neemt setze openge- gaan Zyn, en kookt die: in een jonge Calappu$; en daar na bet zelve water drinkt; bet welk de fcherpe materie De fchorffe werd onder andere Djudjambo. gemengt om de Kradm-vrouwen naar bet lafos ze fi dos de nageboofte uittedryven. Het hout aan de oude fiammen omtrent bet bert is redelyk bard ; in.de lengte tie os n tot Roefs en Musquetten van temaken. - e “In Hort. Malab: fig. 19: Part. 1. pag. 31. werd by in 't Malabdars genaamt Champaccan , in't Braminees Champ. Doch zyne bladeren werden breeder befchreven, dan xy aan 't Amboin/che m werden, of by moetze werzagten ook de agraas , als men daar mede ert, Het zelfde doet ook den Oly , daar deze bloemen veertig dagen ingeweekt zjn: Ee uit de kernen uitgeperft , verdryft de opgeblazentbeid des lyfs van win- den, van buiten opge/meert: De bloemen gedifteleert ge- UYTLEGGING Van de zevenveri-zeftigfte Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de gemeene Sampacsa , al waar Lett. A. deszelfs bloem afgezondert vertoonta] B. Deszelfs vrucht. — c C. De Zaadkorrels. : AANMERKING. D bei Da ne p ih Leg Se, re jo . S 1. i e D LI pag. . sciant wert ei * ; e Boom Hapughaba op. Ceylon ge- naamt, met lankwerpige geele en riekende bloemen , Cham- pacca by de mede M Pau rá by de Portugee- ; ampacta van de Indianeh., by Breynius in zyn add Arty ke „tor. en de Ooft-Indifche Druyf-dragende Boom met tankwerpige blaaden van rg ia. Pr. pag. 385. het mar mas an A d Lo de a aats, en ay in zyn biffor. Po a en in het dee deel Dendr, bi 77. als mede in de . p. 83. onder de naam van Tijampatca-Boom, wert hy Pyka. pe 214. befchreven. — | " Micuatia werd dit geflagt genaamt van Linzess in zyn Charatt. der planten No, 337», alwaar men deszelfs kentekens 1 XXII: zt % we 202 HERBARII AMBOINENSIS > Liber. HI. cap. XXII CAPUT VIGESIMUM "SECUNDUM. Sampacca filveftris. Ti sjampacca Utan. Gafes hzc Sampacca truncum gerit magis ere- &um & altiorem; quam domeftica , foliatura cæ- terum ac modo crefcendi cum i fa convenit , rami vero ejus funt magis erecti, ac folia majora & ampliora, octo: vel novem pollices longa, quatuor , lata digitos , magisque viridia , pauciores habentia co- ftas quam vulgaris, molliora, ac juniora fere lanugi- nofa in inferiore parte, quales & ramuli ac petioli, contrita autem florum odorem fpirant, funtque fapo- ris amaricantis , ac rubram tingunt aquam, in qua contrita be infufa fuere, atque hec ficcata viridem fervant colorem y quum vulgaris fufca fint, .....- Flores cum praecedentis floribus omnino Conve- piunt; excepto quod petala fint latiora , albicantia s ac cóloris ftraminei, odoris debilis, fi vero culta fit arbor, ejus flores penetrantiorem & quafi luxuriofum fundunt : (lica... Pi Jum horum brevius eft & latius , racemus vero frugi- fer cum baccis vulgari fimilis eft, officula inclufa in- certi funt numeri , a binario usque in feptenarium nu- merum , nec ita rubentià ac in priori, fed late rubent quum matura fint. | (7s ; Altera hujus filveftris occurrit. fpecies , que flores gerit ex luteo virides , forma ceterum cum priori convenientes, horum autem odor quoque fatuus eft, ejus truncus lignum dat molle „ac lentum, eoloris ob- fcure citrini , fi fit recens , vel maceratum , odo- que fpirát unguenti haud tamen ingrati , fere in- ftar Olei Laurini, vel unguenti Diapompboligos. | Nomen. Latine Sampacca filveftris & Alba. Malaiee Tijampacca Utan & Puti, diftinguendum vero eft a d deles” Sampacco Puti, in precedenti defcripta e NV: E SS w = : cie. Raro oceurrit in filvis Amboinenfibus ac lo- | cis umbrofis , plurimum ‚vero in Hitoénfi regione & circa Larique, in hortis etiam coli poteft, ubi non majorem adquirit “altirudiriern quam domeftice Sam- pacca , odor autem forum ibi exaltatur, ` - Ufus. Flujas arboris: lignum molle | uidem eft ac facile, OH péceft) attamen dorabile: eft, nec fa- $5. uram patitur , fion autem bene politi poteft. iftule felopetaria ex illo formantur, ut & alia: mi, . fora ad rem feriniariam pertinentia. Diutiffime un- guenti fervat odorem , prafertim fi occlufum fuerit. * Juniora ejus folia contufa in aqua macerantur , do- nec rubrum adquirat colorem „que ab Amboinenfi- bus oculis inftillatur, ut clarum reddat vifum. Ta Rimphii Appendice hac adduntur, - Primo Sdmpacca Alba feu Tsjampacea i Poetis hae altiorem & rectiorem gerit truncum domeftica: re: liqua in textu: y, Nalium peculiarem przbat lic flos ufum 4 quum ` debilis fit odoris. Juniora vero folia parum contufa, & in aqua macerata, donec rubefcat „ ab Amboinen- fibus óculis. inftillatur » uc eculorum. aciem augeat, illesque elaros'reddat i 0001: pen m 4 pi i 44, | $ A o odorem , minorem tamen domeftica. . Piftil- uit den à de voorige gelyk, werd flap van reuk, den flam EUM) Oe -Vertoont:een Tak van de witte wilde Tijampacca-Boom. ` XXII. HOOFTSTUK De wilde Tsjampacca~ Boom. + E wilde Tsjampacca heeft een regter en booger Jiam, dan de tamme, anders aan. ietin en Së dom dezelve zeer gely » doch de takken. waffchen regter over eind; De bladeren zyn wat grooter, en brec- der, acht en. ger-groen , met minder ribben, dan de gemeene, er in ’t,aantafben, en de jonge bykans Gef Za aan don derfle zyde, als mede de jonge takjes gewreeven zynde, rutkenze meer na de bloemen bitter van. fmaak , en ver- wen bet water roodachtig , daar menze gekneuft in leid. De gedroogde bouden baare groente „daar de gemeene bruin befterven, … De bloeme is gebecl en al de gemeene gelyk, bebalven dat de bladeren wat breeder. EE do coleur , als firoo, flap van reuk, doch gebavent zynde, werdze . Jterker en geil,'ecbter de t | WY | middelfte Fo > amme nog al.wykende.. Het vrucht-dragende tros, met zyne bezien, is de gemeene meeft gelyk , de binnenfte korrels zyn ongel din ge- tal, van twee tot zeven toe, zo rood niet als de voorige maar licht-rood, als zy ryp zyn. ży oligos; Iba. Of dofie ^ mnm Nie > pe Plaats. d e + D en. Boffcben , Ce? Eischte „plaatzen , . i De jonge bladeren wat genat, eh inap be eg 2 : 3 Erp Jn de Appendix van Rumphiusazerd bygedaan, Poor wilde: Tsjampacca «werden tebee boomeh gebou- den, de eerfte is de gemeene witte, die men in '£ wilt - vint. De Moerde i$ Berg-Esjampacea innt + ZOB befcbreeven. ża — = 1. Sampacca Alba of Tsjampacca Poeti: Deze beeft een booger en regter (om dam de tamme; Dopo. den e | gier fi Het wóerige-in Met heeft geen zonderling gebruik van: deze bl dewyl daar weinig reuk by fr: De Com 06 8 asim gekneufi y en. in water geweekt, tot dat bet roodachtig werd, doon de Amboineezen in de oogen am Det gezie eben, .; ke Dé ms w A 1 & Aa, WAS ore coupe fous ; LQ TOL WEE cond negen, duimen lank, vier vingers breed, bo- Pilaartje is «wat. korter en breeder , maar de Age) | Zeg. 202. "Zad. LXVII, gogo ÓW A í V j | à £ 4 > Tom: z| III Boek. XXIII. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 203 CAPUT VIGESIMUM TERTIUM. | Arbor Violaria. -Caju Mera Banda. Legans arboris forma ac florum jucunditas hunc E ipfi tribuit locum, licet arbor fit exotica, atque unica tantum a me obfervata anno 1657. in Ban- de infula fumma circa urbeculam Lonthoiram , altiffi- ma autem erat arbor inítar Tamarindi, vel paulo al- tior, trunco craffiflimo , fcabro , ac fiflo cortice „coma denfa & late extenfa. In ramis fine ordine tenues & ere&z erigebantur foliorum rachides arcte fibi junćte , uti in Blimbingo Bu- lu, inque iis-bini foliorum ordines fibi oppofiti , duo- decim ac plura paria in quavis rachide. Folia quoque formam habebant iftius Blimbing, fed anguftiora e- rant, ac fuperius magis acuminata, inftar illorum Ca/- fie Fiftule , licet multo fint minora, fuperius pallide viridia feu flavefcentia, inferius lanuginofa ac gilva. Ejus flores plures fimul progerminant longo mp. dentes petiolo in ramorum fummo , tanquam uni infi- ftentes umbelle , inter horum vero pedunculos folio- la fquamofa excrefcunt. Florum capitula , antequam fefe aperiant , oblonga funt inftar Rofarum, fed gla- briora, ejusdemque coloris. =. + — E jek Flos ipfe ex quinque componitur petalis interne allidis, rofacei coloris, formam gerens majoris Vio- €, vel florum Canne fiftule. In ejus centro incurvum locatur corniculum feu piftillum ventricofum, & acu- rhinatum , fufcum, ex quo in aliis arboribus fructus feu filiqua excrefcit, circa illud tria alia incurva & contorta ; locantur ftamina ;- in medio quoque ventri- cofa & lutea, in floris bafi quinque alia apparent bre- viora ftamina. Floris odor gratiflimus eft, ad Violam accedens, quantum autem novi, nulli huic fubfequun- tur fructus faltem in arbore Bandenfi. Quum floret, quod menfe Martio in Banda erat , tam copiofis orna- tur floribus, ut e longinquo rofam penitus referat, quod elegans oculis prebet fpeétaculum , fed magis ratum nafo , quum odorem fpargat jucundiffimum. e reliquis ejus facultatibus ac interiore fubftantia , plura addere non poffum , quum ejus poffeffor nimis caram hanc eftimaret arborem, quam ut incideretur. Nomen: Bandenfibus verum ejus nomen erat inco- gnitum, qui illam interim Caju Mero, h. e. arborem rubram vocabant, Ipfi Latinum tribuo nomen Arboris Fiolarie , feu Violarie Cormandelice , inquirendum e- nim.eft, an eadem fit arbor, qua in Java Senting dicitur. — E Ss i sa Locus. Uti fapra di&um eft, unicam tantum ejui! arborem inveni in Lontora, que ibi in monte locata erat juxta civis cujusdam domum, atque uti dicebatur, antea. ibi plantata & adducta erat a mercatoribus Ja- vanis vel Malayenfibus , qui femper exoticas quas- dam arbores pro fenioribus adducebant regionis hu- jus rectoribus , ut viliori venderent pretio Macim: vel Kuces Mofchatas , unde & hzc provincia variis abun- dat. arboribus frugiferis pre reliquis vicinis infulis ; alii autem.mihi narrabant tales quoque arbores ma- gna reperiri copia in ora Cormandelenfi , ac forte in aliis Malayenfibus ac vicinis ipfi regionibus. ` si * Ufus. Arbor hzc in Banda magno habebatur preti; quum unica tantum in tota illa occurreret regione, ac prefertim ob gratos ejus flores, quos vicini adeo ex- petebant , ut continuo illos decerperent pro convi- viis, nuptiis, aliisque feftivis diebus, quod domino , fepius, qui homo morofus erat , difplicebat „ ita ut * totam fepe detruncare vellet arborem , fed continuis dehortationibus ac precibus id inpediebatur, donec “tandem illam totam exftirpaverit, ita ut Banda caro hoc ac rariffimo privaretur dono: An autem hujus hominis invidia, an vero Bandenfium civium negli- gentia (qui illam per ramos facile propagare potue- rant, ) magis fit culpanda , aliis judicandum relinquo. Utraque non effet abfolvenda, fi hujus evi mos ipfe illos non abfolveret , qui nullas eftimant res, nifi que crumenis augendis inferviunt. - ga, i Ifto-anno tres hujus arhoris ramos in Amboiñam adduxi, ibique plantavi, quorum bini perierunt, quum Tom, J, aqua XXIII. HOOFTSTUK. Violier of Roode-Boom. DZ Jchoone gedaante dezes booms , en lieffelykbeid der bloemen beeft bem albier een plaats verworven i hoewel "t een uitland/che boom, en maar cen eenige van my gezien is, Anno 1657. in Banda op 't booge Ei- land in °t fłeedeken Lontboir, Bet was een zeer boogen boom, als een Tamaryn-boom , of wel zo boog met een zeer dikken fram, ruige en geborftene fcborfe, cen digte em wel uitgebreide kruin. Aan de takken flonden zonder order , en digt-achter malkander dunne en regte ryskens, gelyk aam de Blim- bing Bulu, en daar aan kleine bladeren in twee ryenregt. tegen malkanderen, by twaalf en meer paren aan ieder rysken. De bladeren waren ook, als die wan voornoemde limbing » doch fmalder , en vooren meer toegejpitft , ge- lyk die van Caflia Fiftula , boewel veel kleinder , boven ligt- of geel-groen, van onderen wolachtig en vaal. Deze bloemen fiaan veel by malkander op lange fteeltjes, bykans in een dolle, tuflchen welke Bechter aant uitter- [^ der takken , daarze t'zamen ftooten, ftaan werfcheide groene en kleine blaadjes, als fchubben. De. knoppen der ` bloemen 5 eerze opengaan ‚zyn lankwerpig , als rooze-knof- pen, doch gladder , en van de zelfde coleur. - De bloeme zelfs beftaat uit vyf blaadjes , van binnen bleek en roozeverwig » gefatzoeneert als een groote Viool of de bloeme van Canna Fiftula. In de midden ftaat een krom boorntje , met een breede buik , en een bruine [pits , waar uit aan andere boomen de vruchten of bouwen waffchen , om bet zelve Doan drie andere kromme en gedraayde draa- den, ook in de midden buikig en geel, op den grond van de bloem ziet men nog yf andere korte draatjes. De reuk van de bloemen. is zeer lieflyk, en na de Vioolen trekken- de, maar zo veel my bekent is, volgender geene vruchten op deze bloemen , immers aan den Bandaezen boom. Als by bloeit e welk was de maand Maartin Banda) Daat by zo vol bloemen y- dat by van verre , als vol roozen Jchynt , een aangenaam: fpettakel voor bet gexigt , maar nog meerder voor den reuk, dien by als dan verre van zi, verfpreit. Van zyn verdere eigenfchappen en. binnenfte Jubftantie kan ik niets meer fcbryven , om dat den eigenaar bem. al te waart bielt , om daar in te kappen; Naam. By de Bandaneezen was zn regte naam: onbe- kent , die bem by provifie Caju Mero (dat is roode boom noemen ) ik - sa int; Latyn de naam van Arbor Violaria „ of iolaria Cormandelica, flaande nog te on- derzoeket s of by dezelve zy met die gene; diemenop Fa- va Senting noemt. - Plaats. Als boven gezegt, heb ik maar eenen boom op Lontor gevonden, ftaande aldaar op den berg naaft een Burgers buis; en zo men zeide, was by in voorige tyden aldaar aangebragt door de Favaanfche of Maleyt/be Koop- luiden , die telkens eenige vreemde boomen aan de oude Re- genten des Lands medebragten, om beter koop te vinden aan de MNoote-mu/jcbaten of Foely , waar door die Pro- vincie van alderbande vrucht-boomen , boven bare nabu- ren, toż nog toe verzien is, andere zeiden my, dat dier: gelyke boomen op de kuft van Cormandel overvloedig te vint den waren, ênmifibien in andere Maleytfche , en nadere Landen meer. f Gebruik; Dien boom was in-Banda in pronto agting s om dat 'er maar een eenige op bet gebeele Land was, en wegens zyne lieflyke bloemen; daar de buuren zo gretig op waren, datze die geduurig afbaalden op Bruiloften em andere Hoogtyden, bet welk den eigenaar (die een korze- lig booft was) dikwils verdroot , dat by den gebeelen ftam daar neer: wilde ua ` ar telkens bros mite wierde: Eindelyk beeft no pt „en zo wier. Banda van een der bare befte SE ee t. Of nude- zes Mans nydigheid of der Bandanéezen Borgers flofhg- beid (die bem ligt met takken badden konnen voortplan- ten) meer te berispen zy; laat ik andere oordeelen. Zy zouden beide niet te ontfchuldigen zyn , indienze de mode van de tegenwoordige Eeuwe niet zelfs verfchoonde, dewelke geene dingen acht , die niet in de beurze dienen. Ik bebbe in 't voornoemde jaar drie takken van dezen boom mede naar Amboina gebragt , en aldaar geplant, Ces avaar 204 HERBARII AMBOINENSIS Liber ill. cap. XXIIE aqua marina infeéti fuerant, tertius autem eleganter excrefcebat , fed idem cum matrice arbore ubibat fatum, quum enim in conduêto ftabat horto, cujus offeflor flores ejus tam cupide videbat, ac. latro atibulum, brevi etiam cedebatur. | Dein intellexi , talem quoque juniorem arborem reperiri in arvo quodam circa eandem urbeculam Lontoram, dicto Lackoy, an autem fponte ibi pro- erminaverit,an vero nuper per ramos ibi propagata uerit, me latet. In Appendice pro ARBORE VIOLARIA fubftitui vult Rumphius SAMPACCAM MONTANAM feu TsjAMPACCA GOENONG, que fequentem in modum ibi defcribitur. Vera filveftris feu montana Sampacca truncum ge- rit ereétum & altiorem quam omnium precedentium, foliaque producit fimilia aliis Sampacce foliis „ fed ru- sofiora , nec fubtus lanuginofa, que fimplicia funt & olitaria, ramulisque infident incurvis & nodofis. Flos folitarius provenit ex novem formatus petalis, que introrfum in tribus triangulis locantur, quorum tria exteriora operculi vicem gerunt: quam diu arbori in- heret flos , eft flavus, avulfi vero flores mox fufci funt, eorumque pars inferior albefcit , odoremque habent ad Mefpilos accedentem. Ex medio tubo fimplex excrefcit fructus magnitu- dine Pruni, fed ejus pars fuperior obliqua eft, ex- terne rugofus eft & quafi fquamofus feu paleaceus, fed non dehifcens , uti jn Manoz feu Pyrorum Sinen- fium fru&ibus. Maturus vero in viginti circiter cel- lulas divifus fefe apefit, quarum quzvis officulum continet planum ac rubrum fructibus Corallarie Par- | vifolie fimillimum , fed tenuius. Fructus avulfi vix per 24 horarum fpatium AE fervari poffunt, quin in plurimas rimentur partes feu fegmenta juxta fquama- rum numerum , quas externe exhibent, quavis au- tem interne cameram reprefentat inftar cymbe ex- cavatam „in qua memorata rubentja officula locantur, | iffima fua parte per parvum filamentum ad- nećtuntur medio communi ftilo. — . a ~ Tranci cortex eft cinereus, rugofus; fiffus ;& mu- fcofus, interna parte flavefcens. Lignum eft album; & longitudinalibus conftat fibris, fed non durum eft, fi he arbores recentes incidantur, tum gratum, fed debilem fundunt odorem, qui in detruncato penitus difparet ligno, unde dulcis ac gratus ifte odor tan- tum in vetuftis & deciduis obfervatúr arboribus, qua- - Jes anno 1693 circa Alang & Hatoe in remotis mon- tibus varias invenimus, que gratum fpirabaht odo- rem; nemo autem incólarum nobis vegetam demon- ftrare volebat arborem , dicentes , fefe decidudrum mo- do arborum ramenta & fruíta ex filvis petere, pro uxoribus fuis , quz ex illis odorata preparant unguen- ta. Omnes vero, quz poft pagum Soeli locate funt , juniores funt arbores, incole vero dicebant , idem il- Jed lignum deciduarum arborum ab uxorculis fuis etiam in ufam adhiberi. | | Jans ara ‘Nomen. Latine mihi dicitur Sampacca móntana. Ma- Jaice Tsjampacca Utan „feu Tsjampacca Goenong , quum precedens alba Sampacca pro filveftri quoque habea- tur fpecie. Wayenfes & Soelyenfes illam vocant Pokor Coepan Taft, Alanghenfes. vero nobis nullum, aliud fubminiftrarunt nomen nifi Bour Hanit, quod fine dubio erroneum eft, quum Hanit feu Hanet alia penitus fit arbor a nobis Hbro quarto defcripta. Lotus. In altis crefcit montibus ventofisque circa Dammarx arbores polt pagos Way & Soely in mon- tibus Elacka-Siaman. n Ufus. ja hzc arbor ita raro occurrat , nec huc risque benë nota fit, hinc ficcum ejus lignum tantum in ufiim venit, quod aliquando in altis montibus ex - deciduis arboribus colligitur. Quidam ‘tam latos ex illo adquifivere afferes, ut'ex iis ciftas formaverint, quum vero illud lignum non elegantis effet coloris y; hinc ad Sandapilas illüd adhibuerunt. .. Noftrates pluris id fecerunt, atque ex ejus minu- tis fegmentis oleum tentarunt deftillare , quod fortem foliorum Limonis Poerrut fpirabat odorem, fed tam pauca illud exhibebat quantitate, ut vix opere pre- tium effet, Alius vero ac melior modüs eft y fi —€— e Te waar van "er twee uitgingen , om dat baar bet Zee-water eraakt badde , de derde begon fraay op te komen , maar j^ kreeg bet lot van zyn Moeder, want fbaande op een gebuerden bodem, wiens eigenaar de bloemen zo gaarn zag, als den dief de galg , moeft by mede wandelen. Naderhand beb ik verjtaan, dat diergelyke jongen boom te zien was im zeeker Erf, omtrent bet zelve fteedeken Lontor , genaamt Lockoy, of by aldaar van zelfs voort- gekomen , of eertyds met takken geplant zy, is my onbe- kent. + In het Byvoegzel wil Rumphius, da: men voor de ARBOR VioLARIA Belt de BERG-TSJAMPACCA, efte de Tsjampacca GOENONG , die aldaar op de volgende wyze befchreven wert. De regte wilde of berg-Tsjampacca gewint een grooter, regter ¿en booger ftam dan alle de voorgaande, heeft wel bladeren als ander Tsjampacca, doch ftyver en van onde- ren niet wolachtig , flaande enkeld aan kromme en knoes- tige takskens. De bloem ftaat enkeld, gemaakt van 9. blaadjes binnen malkander in 3. Triangels ftaande , waar van de drie buitenfte bet dekzel zyn, aan den boom bleek- geel, doch de afgebrokene werden ftraks bruin, en deon- derfte belft blyft wit , van reuk als Mispelen, Uit bet middelfte pylaartje werd een enkelde vrucht in de grootte van een pruim , doch de voorfte boek flaat wat Jcbeef , van buiten wat ruig en als ta, wad. Doch niet opengaande, e als aan de vruchten Manoa of Sineeze Peeren. De rype walt in omtrent vo. buiskens van malkander , ieder verber een platte en roode kor- rel, de vruchten van Corallaria Parvifolia gełyk, doch dunder. De afgebrokene vruchten kan men qualyk een etmaal heel bebouden , ofze berften in veele flukken na "t getal der fcbubben , die zy van buiten verbeelden „en ieder vertoont van binnen een kamertje als een fcbuitje, daar in gemelte ligi-riode zaden fchuilen: met de boek aan een klein draatje aan de middelfte pilaar va, De feborfê is granum, ruig, geborften, enmofchache tig, van binnen bleek-geel. Het bout is wit, em regt= dradig , doch niet bart. Als men wers indeze boomen kapt, zo werd men een aangenaamen , doch reuk gewaar, maar aan bet afgekapte bout niet met al. Dier dien zoeten en aangenamen reuk alleen) ^e aan de oude en om- | boomen free «werd. iDiergelyken wy Anno 693. omtrent Alang en Hatoe ver int gebergte ver- Jcbeide gevonden bebben van een aangenaamen reuk, maar niemant van de Inlanders wifte of wilde onsden groe den boom aanwyzen , zeggende, datze bet maar met fpaanders en fiukken uit bet Bofch rr baare vrouwen, om welriekende zalven daar van te ma- kan. En alle die gene, welke-achter bet dorp Soeli Doan, zyn nog jonge boomen , doch de Inlanders zeiden „dat bet zelve bout van omgevalle boomen by baar vrouwtjes mede gebruikelyk was. É 99 s Naam. Jk noem.bem in.^t Latyn Sampacca montana. In 't Maleyts Tsjampacca Utan, of Tsjampacca nong, dewyl de voorgaande witte Tsjampacca ook voor een wilde zoorte gebouden werd. Die van Way en Soe- ly noemen bem Pokor Coepan Wafi. Die van Alangh hebben ons nog tot geen ander naam opgegeven dan Bour lanit, welk buiten twyffel een abuis is, vermits Hanit Hanet een geheel ander boom is, en van ons in °t 4- - E " 21 BIK "m" . Plaats. Hy waft in.’t booge pebêrgte, daar bet lucht: is. em omtrent de and S ins ds de Negoryen van Way en Soely int gebergte Elacka-Siaman. „Gebruik; Wyl dezen boom zo zelden gewonden werd, en tot nog toe niet ter degen bekent is , zo beeft men 218 met bet drooge bout bebolpen , waar van men mu en dan in ^t booge gebergte een omgevallen boom vint. ` — bebben zo breede planken daar van gekregen, datze ki daar van gemaakt hebben, dog dewyl bet bout van geen aanxiën was, zo bebbenze dit tot doot-Kiflen gebruikt - De onze bebben wat meer werk daar van gemaakt, en woor cerft wait bet klein gekapte bout een Oly zoeken tedis- tilleren, *twebk wel kragtig van reuk was na de blade- ren van Lemoen Poerrut trekkende , doch daar — 20 weinig van, dat bet de moeite niet waart was. - - A. LANE SI, DOO UW OI NA s WAN SE GEN RE PZDR TE T, ULM 22 LE PEA Vii amma” EEE = em, JU Boek. XXIV: Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 205 ligni rafura in Canarii oleo maceretur , & poft aliquot dies per pannum trajiciatur, oleum prebet gratum in hunc vero finem oleum minimorum Canariorum eft eligendum ; qualia in Banda & Boero crefcunt magna enim & vulgaria Canaria oleum dant ranci- dum. . Eadem hzc rafura facculis indita, & inter ve- ftimenta depofita, ipfis gratum conciliat odorem. EXP&ICGATIFO: . Tabule Sadi None, Quz ramum exhibet Sempaccee montane, Ubi Litt, A, conum denotat erum. B. Ejus cellulas , in quibus femen reconditur, C. Semen ipfam. CAPUT VIGESIMUM QUARTU M. _ Lingoum : Anxana. Caju Lingoo. Icet hec proprie arbor pértineat ad ligna zdifi- catoria feu tigna, hic tamen loci inter oriferas, ob infignes , quos gerit, flores , eam locare volui ; qui ob gratum odorem famofi admodum funt, ejus- que lignum infuper dignum eft , ut ob jucundum odo- fem inter odoratas numeretur arbores. Hujus tres precipue obfervavimus fpecies‘, inter fefe variantes, quarum prima rubrum „altera album , ac tertia faxati- Je vocatur Lingoum , de hoc in capite agemus. ` ` Rubrum itaque Lingoum arbor eft altiffima, & fil: . veftris, raro trunco conftans erećto, plurimum vero finuofo & craffo, qui ad inferiorem ejus partem am- lam format bafin ex latis alis conftantem j quique fupra faepe in binos tresve dividitur truncos ; qui cor- ticem habent fiffum & quafi laciniatum , aliis parafitis concretüm herbis. Rami glabrum , fuccofum , & leri- tum gerunt corticem inftar Salicum: In his ereéte lo- cantur rachides , in binos ordines alternatim locate , in- 9 ue iis folia fimili fita funt modo cum uno inpari ex-, olia hzc funt cordiformia, integra , inferiore pat- . te rotunda & ampla , fuperius autem acuminata & cito. - anguftata, Canne fiftule foliis fimillima , ‘fed minora, . tres nempe quatuorve pollices — binos lata, te- nuibus parallelis coftis pertexta , tete viridia , glabra, elegantemque prebentia adfpectum: | In vetuftioribus vero arboribus fuperius funt rotun- diora, breviora, & firmiora, éX rac idis foliofe ortu - longi excrefcunt racemi , inque fis plurimi fimul flos- culi Viole formam habentes; ex tribus conftantes mi- noribus petalis, quorum latifimum ac fummum ex- . trorfum refle&itur, bina autem inferiord fibi mutuo . opponuntur inftar alarum , atque decem contegunt - ftamina antheris flavis ornata, arcte fibi junéta, crocei elegantisque coloris funt autem tenera atque hinc.ru- gola , citoque marcefcentia , m vero fpirantia odorem , perfe&te inftar Leucoj? lutei, non autem ita „durabilis eft hic odor. ; os Flores hi viridi infident caliculo , eorumque petioli in ortu genticulati funt, quales & ramorum rachides. Fo- liorum odor gramineus eft, fique manducentur , mu- cofa funt. Poft flores iisdem in racemis fructus ex- crefcunt forma tenuium difcorum , magis autem fic- cum folium quam fructum referentes, minores num- mo inperiali, uno autem latere prominentem gerunt angulum, feu brevem apicem , atque prope pedun- chan una fruêtus ora finum efformat , funt autem inftar cochlearis excavati. Circa oras fructus hi fimpli- ces funt inftar pellis „in medio autem duplicati , protu- berantes, certisque venis elevati , ficci, ac duri. In hoc ventre feu duplicâtura bine tresve occurrunt cel- lulæ, in quibus tot locantur oblonga femina gilva, glabra, & dura, Cucumeris femiha sémulantia , que ab una binis autem primis fpeciebus ` der en beter manier is, als men bet lo : zaagzel van bet b in Canary-Oly „weekt , en na eenige dagen door een re perh, zo komt "er een aangenaam Oly van , doch bier toe moet men de Oly van kleine: Canaris verkiezen , dierge- lyken: in Banda en op Boero wallen , want de gemeene groote Canaris tot Oly gemaakt > rieken wat garftig. Het zaagzel in:linne zakjes gedaan, en tuffchen kleederen ge- legt , geeft dezelven een aangenamen reuk. AY Lo GINO Man de negen en-zeftig fle Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de Berg-S Boom: Alwaar Led. “A. vendunt Beni Oniebsdragopie be B. De kamertjes, daar het zaat in b i C Be akt er? in beflooten is, XXIV. HOOFTSTUK. De Lingoa-Boom, | HM boom eigentlyk onder de timmerbouten beboort gerekent te werden, zo bebben echter bem albier onder de bloemdragende 49 a wegens zyne bloem , dewelke om baare aangename reuk vernibart is, zynde daar en boven bet bout , wegens zyn goede reuk, ook waardig-onder de welriekende boomen ge- Delt te weńtlen. Wy bebben daarvan drie principale zoor- ten adngemerkt, met eenige kleine veranderingen yte we- ten; eerft bet roode , ten tweede bet pelzige , of witte, ten derde bet fteen-Lingoo, waar van de twee eerfle zoora ten in dit Kapittel zuilen befchreven werden. - Eerftelyk. Het roode Lingoo iseen zeer hoogen Wout- boom , zelden met een regten , maar meeft bogtigen en dikken ftam; beneeden een grooten ftoel met breede vlerken ma- kende , en boven zomtyds-zig in twee of drie [Lammen ver- deelende ; met een pe ise e en gelapte fchor/Je , en. dik- avils met andere ruigte bewaffchen. De takken bebben een gladde , xappige „en taye fchorJe , gelyk de Willigen: Aan dezelve flaan regte ryskens , in twee ryeń verwijjelt te- gens malkanderen, en aan dezelwe de bladerenin gelyke or- der, met een voor uit alleen. | sy ‚Deze bladeren zyn wat bertformig , „dan zonder-klove , maar achter rond, breed, vooren fchielyk toegefpitft, die van Canna Fiftula zeer gelyk , doch kleinder , namentlyk drie en vier dimen lank, twee breed, met fyne even- wydige daversribben , zeer jeugdig - groen ‚glad „en fraai van aanzien. T Aan de oude boomen zynze van vooren wat ronder, korter, en flyver , uit den fcboot der ryskens komen lange troffen voort, en daar aan bloemkens veele by malkanderen, ge- fatzoeneert als een Viole, en uit drie blaadjes g bs avaar van "t breedfte en bovenfle uitwaarts gebogen ftaat, en de twee onderfte ftaan tegens malkander , als twee wan- gen, en bedekken tien draatjes met geele nopjes, digt te- gens malkander ftaande , fcboon-geel van coleur , teer » en daarom wat rimpelig , en baaftig verflenzende, zeer zoet en aangenaam van Teuk, regt als de geele Violen of Leu» cojum Luteum, doch zo befiendig met. | Zy Ban in een groen kelkje, en bare fteelen bebben by baren oorfpronk eenige knietjes, gelyk ook de ryskens aan de takken. » De der bladeren is grasacbtig, en im "t kauwen wat Smerig, Na de bloemen aan dezelfde troffen. «vaffcben de vruchten, in de te van, dunne febyven , doch meer een gedroogt blad , dan cen vrucht ge- lykende „ wat kleinder als een Ryxdaalder , doch aan de cene kant bebbenze een uitfteekende boekiof korte [pitze s en by de fteel maakt de eene rand een bogtje, en xyn wat bol, als een lepeltje. Aan de kanten zynze maar enkelt, als een vel, maar omtrent de midden dubbelt , buikig , en met eenige uitbuilende aderen wat Ce ‚droog, za, ta In dezen buik vind men zaden, vaal , glad, en bard, de “ zaden van Komcommers gelykeride , doch aan de eene boek zynze breed y en bebben een naveltje , als cenbaone , daar Cc * ; bin- 206 HERBARII AMBOINENSIS Liber Vll; cap XXIV. una parte lata funt & umbilicata inftar fabarum., in his viridis reconditur fubftantia in bina fegmenta di- vifibilis. Ejus lignum variam exhibet fubftantiam & colorem, fub fuccofo enim cortice album occurrit lignum, bi- nos tresve digitos craflum, quod tamen non ubique ita craffum eft nec apparet, in quibusdam enim locis mox fub cortice, ac prefertim in alis & radicibus ru- brum apparet lignum , fub tenui reconditum alba fub- ftantia , atque magis introrfum fubftantia fanguinei coloris, Sandalo rubro adeo fimilis, ut vix diftingui oflit, excepto quod Lingoum craffioribus conftet fi- fis. Lignum hoc difficulter per medium finditur, quum intricatum admodum fit, variis contortum fi- «brisácnodis, unde potiffimum ferra elaborandum at- que oblique perdolandum eít, fi vero ex vetuítis fit arboribus , tandem levigari ac poliri poteft, peffimum vero eft, quod hoc lignum frufta non exhibeat ma- na concoloria, fi enim magis introrfum vergat, al- bum iterum adquirit colorem, eftque molle & cario- fum, vel omnino excavatum. Odor recens elaborati ligni eft aromaticus ac gra- tus, proxime accedens ad Sandalum Citrinum , vel ma. gis ad lignum Caju Lacca dictum , quod licet fit fla- gellofum , cum hoc tamen Lingoo magnam habet affi- nitatem. Optima hujus ligni frufta colliguntur ex a- lis prope radicem c&fis, atque ex mediocri arbore firme fatis poftes ac trabes formari poffunt , quum ` ejus cor fubftantiam gerat folidam. In vetuftis arboribus hujus ligni frufta occurrunt lete rubentis coloris, eleganter ftriata ac folida , adeo- que pinguia, ut igni oppofita oleum exfudent, quod & Agallochum itidem preftat, ejusque odor multo magis gratus eft quam in reliquo arboris ligno , quod, fi comburatur, nullum vel paucum admodum exhibet oleum ; ac fundit odorem, copiofum vero acriterque vellicantem fumum. er Frufta hec ita ac fepe funt variegata, ut flammam quafi cum fumo fuo reprefentent , qualia Malayenfes & Macaffarenfes valde expetunt, ex qui- “bus armorum vaginas formant. Hzc fatis bene po- liri poffunt ; fed rubentem ac corallinum non diu fervant colorem ,. quum ficca in fufcum atque obfcu- re rubentem tendant colorem, talia quoque fegmen-' ta circa corticem, ubi truncus fiffus eft, ac continuo per folis radios agitatur , obfervantur, qui pinguedi- nem ad has adtrahunt partes , hasque externe nigri- cantes & -quafi exuítas reddunt , fub quibus fufcum ac dein late rubens reconditur lignum , ubique ita pingue , ut iftud oleum ad ignem exfudet ex illo. Vales fpe arbores in faxofis ac preruptis inveni li- toribus, quarum anteriores radices ab aqua marina confperfe ac viciffim radiis folaribus exufte erant, pofteriores vero feu quz ad terram fitz erant , neuti- quam, quum he aliis obtegebantur herbis, in quibus obfervabam ; priores iítas radices cffe eleganter ruben- tes, pingues , & odoratas , unde concludebam, Solis ardorem hujus arboris pinguedinem in illas adtrahere, atque ibi quafi concentrare. In aliis enim arboribus, excavatas itidem in litore radices gerentibus , ab aqua marina itidem & copiofe confperfas , fed parum a fo- laribus exagitatas radiis, nullum fere vel paucum ad- modum reperiebatur rubrum ac pingue iftud lignum. Alterum. album feu molle Lingoum , quod vulgatiffi- mum , priori fimile eft modo crefcendi aę forma, ejus autem folia funt magis oblonga & majora, ad Canna Fiftule. folia magis accedentia , ultra quatuor & quinque pollices longa, binos & binos cum dimi- dio lata. Flores vero ejus, fructus, ac femina priori .fimillimà funt , excepto quod fructus fint majotes inperiali , gilvi, illorumque angulus eminens latior, & major, ac femina medullam habent viridem , ex- terma autem fpecie hec arbor vix a priori-diftinguen- da eft, maximaque differentia in ligno confiftit , quod in hac fpecie duplex eft. Primum itaque eft citrinum feu flavum’, atque ad ejus extremam partem & circa nodos quasdàm gerit maculas rubras, € fzepe tan- te funt , ut pro prima haberetur fpecie, lignüm autem hoc multo magis fungofum eft, ac craffioribus con- ftat fibris , vix vel nunquam. per longitudinem fin- dendum, quum ejus vene oblique ac fibi intricate decurrant ; quod difficile eft ferris aliisque inftrumen- tis elaborandum ; riunquam vero poliri poteft. Alte- rum ex flavo-citiereum eft pauca rubedine mixtum, priori Rep zit een groenachtig heeftje , dat men in tween de- en kan. Het bout is zeer ongelyk van fubftantie en coleur want voor eerf onder de zappige fcbor[fe beeft men een wit bout, twee en drie vingers dik, en dat ook niet over al > Want op zommige plekken vind men firaks onder de fchor (fe , zon- derlyk aan de vlerken en wortelen, een rood bout, onder dit witte [pint , wat innewaars vind men een bloed-rood bout, bet roode Zandel zo gelyk, dat genge qualyk on- derjcbeiden kan , behalven dat de Lingoo wat grofdradig is. Dit bout fplyt zeer moeylyk in de lengte, want bet is verwert, dradig of windig , en quaftig, daarom men "t meeft met de zaage bearbeiden , en over dwers Jchaven moet, evenwel zo "t- van oude boomen i$, laat bet zig eindelyk nog glad werken , en polyften ; maar "t flimfte van dit bout is, dat men geen groote ftukken van een coleur daar uit kan krygen, want ftraks na binnen toe «verd ^t wederom bleeker , als een gebakken Been, zynde voorts ^t bert wederom witachtig, week, en vermolzemi , of t'ee- nemaal bol. — —— De reuk van bet vers gewerkte bout is Jpeceryachtig , en lieffelyk, zeer ma, als witte Zandel, of nog nader, als *t bout Caju Lacca genaamt , bet welk boewel een touw- ewas zynde , met de Lingoo groote gemeen/cbap beeft. e befte flukken beeft men uit de vlerken naaft de wortel ebouwen , en uit de middelbare boomen, kan men ook maf- Vive Jtylen en balken bebben, want aan dezelve t bert nog vaft van fubftantie is. Aan de regt-oude boomen vind men ook. ftukken van dit bout, ligt-rood van coleur , fcboon geadert , ma(fyf, zo vet, datze aan "t vuur gehouden, Oly uitfweeten , gelyk "t Agel-bout doet, zynde den reuk daar by veel aangena-, mer 5 82 ander że van den boom, ^t welk in ’t branden geen of Weinig Oly en reuk van zig geeft , maar een fcherp bytende 43 * E e i E Deze flukken zyn zomtyds zo fcboon geadert , dat men een grooten brand, met een draayenden rook , daar im fpe- culeeren kan , GC Ne de Maleyers en Macaf[faren zeer zoeken , om kris:fcheeden van te maken... Zy laten zig re- delyk wel polyfien , maar bouden bare coraal-roode verwe. niet lange , en bi fterven bruin-rood > zulke flukken vind. men ook omtrent de fcbor/Je daar de flam gefcheurt is, en geftadi van de Zon geraakt werd „ dewelke de vettig= heid na deze plekken trekt, « czele van-buiten [wart en verbrand maakt , waar onder AL bruine- en daar.ma 't ligt- roode-bout leid y: doch over al zo wet, dat voornoemde Oly aan "t vuur uitfweet: Ik beb diergelyke boomen op fłeeni- ge en fteile firanden. gevonden, wiens voorfte wortelen van 't zout water befpat, en met beurten door de beete Zon gebrant wierden, maar de achterfte of Landelykfte mere „als zynde met eenige ruigte bedekt , waar aan ik. emerkte , dat de eerfle wortelen fchoon rood , vet „en wel- riekende waren, en daar uit befloot, dat de Zonne-bitte de vettigheid in dezen boom by malkander vergaderde, Want aan andere boomen „ die ook met bolle wortelen op Jirand ftonden, wan 't Zee-water rykelyk befpat , doch weinig van de Zonne getroffen wierden , was geen of weinig rood of vet bout te vinden. ` R) a # De taveede. Het witte. of weeke Lingoo zynde 't ge-. meenfte , is de voorige aan wasdom en gedaante meeft ge- lyk, de bladeren zyn wat lankwerpiger en grooter, die van Canna Fiftula nader komende ,. ruim wier en vyf dui- men lank, twee, en twee en een halve breed... Bloemen, vruchten , en zaaden zyn als aan °t voorige , bebalven dat de vruchten grooter zyn dan een Ryxdaalder „ ligt-vaal , ende uitfteekende hoek is wat ag en grooter, en de zaden hebben van binnen een groen merg , doch aan ^t ui- terlyk aanzien kan men dezen boomen qualyk onder/cbeiden, zynde "t merkelykfte verfchil in ’t bout gelegen, "t welk in deze zoorte tweederlei is. Het eerfte is bleek-geel, en heeft aan de kanten, en by de knoeften zommige roode plekken , zomtyds zo groot dat men "t voor ^t eerfte ge- Jlagt aanziet, doch dit bout is veel vooffer en grofdradi- ger, qualyk of nooit regt fplytende, om dat de aderen Jcbuins door malkanderen loopen., moeyelyk voor de zaagen en [chaven, en laat zig nooit glad werken, Het tweede is uit den geelen graauwachtig „ met. weinig of geen rood gemengt , anders 't voorige gelyk, beide van een re- delyk en ma[Jyf bert „ buiten met een wit fpint omgeven, i em \ HI Boek. XXIV. Poet. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. li priori ceteroquin fimile, & utrumque fatis folidum ge - rit cor, quod externe alba textura obductum ett, un- de & rudioribus operibus mechanicis melius infervit quam rubrum. ` ` i | Gë pn erh fpecies hanc habent proprie- tatem, quod ex vulnerato cortice , prefertim ramo- rum, ac ubi is glaber eft, tenuem ac læte rubentem exftillent fuceum , qui mox in obfcure rubens ac mol- le concrefcit gummi , inftar fpifi fanguinis vel opaci Rubini feu Pyropi. Hzc quoque arbor adeo luxuriofa ac vegetabilis eft, ut non folum ejus rami, fi terram tangant , pre fed etiam magna trunci feg- menta, fi in filvis projecta fint, undique tot emittant ramos, ut intra annum virgultum efforment, unde & apti funt hi rami ad hortorum fepes, hoc autem mali habent , ut, fi terre commifli fuerint, plerumque al- bas generent formicas. 9638 ` Florendi tempus plurimum eftin Menfibüs Augufto € Septembri, quum rubra inprimis fpecies tot fori- bus onufta eft , ut tota arbor e lon inquo gnicum referat luteum florem, gratumque undique fundat o- dorem : Fructus maturefcunt a Februario usque in Aprilem. Y w . Nomen. Prima fpecies Latine vocatur Lingoum Ru- brum, generale autem nomen Malayenfe eft Anxana, quod Sinenfes Angfela pronunciant , vulgatiffimum vero ac maxime notum nomen eft Lingoo & Lingoa, “Ac particulare prime fpeciei Lingoa Mera, & Lingoa Bonga ,quum hzc rubra fpecies plurimos proferat do. res, alii autem Lingoa Bonga priina vocant fpéciem - - mollem , que ad oras rubra eft. : Ternatenfibus dici- tur Lingo. Macaflarenfibus Pattene. Amboinenfibus Nala kiri a rubro. colore fimili avi Kiry; Malayenfi- “bus Noeri feu Loeri. Boegenfes populi illam vocant Tijendana , eX ignorantia cum Sandalo illud confun- "dentes ob communem forte horum lignorum odorem, uti quidam Macaffarenfes omne Lingoum Tsjampagea dicunt, ob gratum.ac rofaceum odorem.: In Bima vo- «atur Narra; in Timora Sana & Na. : » Altera fpecies dicitur Lingoum molle. Malaice Lin- Puti, & Gabba Gabba, & Lingo-Parampuan boinice Nala Uppar , & Nala Uppal , idem eee non quidem quum lignum fit adeo molle, fed quum magoam fir infia fungofe Gabbe Gabbe, nec facile poliri poffit, ` ESSAS VR Locus Oinnes Amboinenfes infule fatis copiofe hoc exhibent lignum , in filvis cunctis preterea invenitur devioribus, in locis declivioribus etiam melius crefcit, ut -Qad montium pedes, quam in altioribus ac frigidiori- “bus montibus, ubi raro occurrit: Notum porro eft “per totam aquofam Indiam a Malacca per Sumatram, “Javam, Macaffaram pas in Molaceos; juxta rela- tionem Sineńfium in Auftrali Sinte parte quoque occut- feret, ibidémque vocaretur Tjchet Zutt, ^" ^. Ufus. Ambo hee ligna magno in ufu funt ad tigna t & fcriniatia opera, ita ut inter precipua edificatoria ‘Harum infularum ligna numerentur, ex quibus poítes, trabes, & afferes formantur , certo tamen difcrimine: Rubrum enim lignum eft fatis folidúm, fed non ma- gna exhibet fegmenta , ob fungofum ac excavatum ejus cor, unde & plurimum ad ciftas , forium faftigia, aliaque feriniaria expetitur opera. | A “Ex alba & pallida fpecie afferes fatis ampli formari fed, uti ditum, non bene poliri poffunt, fique tractentur, ramenta fepe emittunt, unde & diffi- cilë dedolantur , femperque rugofze remanent macula. Si rubrum fit levigatum , polieridum eft rafüra fua; affulisque fortiter perfricandum , ac dein laneo pan- nO, fi cera primum leviter fuerit obductum, deter- 'gendum ; unde dia rubrum fuum: ac Corallinum fer- Vat colorem. Si vero tempore fiat nigricans vel ob- Toure rubens , iterum fricandúm eft rugofis Ampélii fo- lis, ac memorato póliendum modo: —— ^ ~ ~ Si elaborentur Hec ligna , jucundum fpirant odorem, ‘prefertim fecundum Citrinum, quod ex rubro mix- tum quoque eft. Cifte, capfule, fimiliaque quam diutiffime hunc retinent odorem , fi occlufa ferventur, ita ut pro Sandalo citriho haberetur hoc lignum. Orm- nia porro Lingoî ligna hanc habent proprietatem , fi nempe aqua ac praefertim agua marina ipfi adfundatur, Blaucum- ftatim contrahit colorem , puto aquam liuric 3dqüirere colorem , non vero lignum , omniaque porro lintea, fi fint mádida , quum hae adtingant lignum, a imi- * : Am- * en dierbal 7 "bp | ag ty: YE ge, bequaamer dan "t roo- Voorts bebben alle Lingoos geflacten deze verdere ei, Schappen, dat uit de gequet Y foka, e e ease bei - "de takken > of daarze glad is, een dun en ligi-reod zap "uituloeid , die firaks in een donker y rood, en dweek Gom. befterft > als gefłolt ‘bloed, of donkere Robynen. “Abs mede een nodamige weeldrige en Broegende adrd fleekt in deze boom, dat niet alleen alle de takken, zoze de aarde raáken , uitavaffen > Maar ook gebeele mooten van den ftam 'alsze in "t Boch blyven leggen’; febiéten aan alle Kanter, ` met zo weele bakken op, datze binnen "t jaár cen firuik maken, en daarom xynze tot tbuinftokken zeer bequaam ; Doch hebben deze Balen oók die fout, alsze in-de aarde Doan, datze gomone witte Mieren genereeren. De bloeityd valt gemeenbjk in Auguftus „en September, wanneer bet rode geflagt inxonderbeid zo vol. bloemen bangt , dat den gebeelen boom van verre een geele bloem Jebynt, en zyn aangename reuk wyd ver/preid: Devrug- ten ziet men ryp van February toi Ze April, Naam. De verfte zoorte biet in "t Latyn Lingoum Rubrum: Den generalen naam in't Maleyis is Anxana; "t welk de Sineezen Angfela witfpreeken, maar de ‘pen meenfte en meeft encore Lis Lingo en Lingóa én in "t byzonder de eerfle zoorte Lingoa Mera, en Lingoa Bon- „ga, om.dat deze roode zoorte de meefte bloemen draagt y doch andere noemen Lingoa Bonga de cer fhe zoórte tant weeke geflagt, "t welk aan de RAN ied oss Op Ternaats Lingo: Op Macafers Pattene:: Op Arbins Nala kiri wan de rode verw des Vogels Kiry: By de Maleyers Noeri of Loeri genaamt: Be Boegifche volkerén noemen "+ Tsjendana, wit ontwetenbeid met "+ Sandel-bout ver- "mengende , ini[Jcbien. wegens’ den: gen ten Yeu y gelyk affaren al bet Lingoo 1 e an wegens zyn goeden of bloemachtigen reuk. ‘Op ima Mae ta, op Timor Sama en Na. 7 KS _ De tuseede zoorte biet Lingoum molle: Op Maleyts Lingo Puti, en Gabba Gabba, en Lingo-Parampuan; op Amboins Nala Uppar, en Nala Uppal , alle vaneen beduitlenis , niet Zo zeer om dat Det week van bout , maar om dat bet riigis, als voore Gabba Gabba, en zig niet glad laat werken. ui ~ Plaats. fm alle de Amboinfebe Eilanden ist redelyk gemeen in alderlei Bo[Jfcben , inzonderbeid die wat hi zyn, bet waft ook liever in de laagte, of aan "thang der bergen, dan op ’t hooge en kou gebergte » daar men *t zelden vind. Voorts is *t'meeft door gebeel Water, In: diën bekend, van Malacca aan door matra, Fava, — Nat zeggen der Sine ina te vinden, zommige Mac werken, in "t bandelen zeer Baier à d moeyelyk ekken bebo è bruin, of fwartachtig geworden ir, moet men 't 4 overt 4 st de fi osé Bader en Ampelaas, én po- lyften als vooren. $ | ; In "t werken geven deze bouten een lieflyken reuk s; in- „zonderbeid bet tweede , "t welk geelachtig en met rood ge- mengt is. De Kiften, Comptoiren , en Laadjes behouden - dezen reuk zeer lang , alsze wel geflooten gebonden wer- den, zo dat menże voor geel Sandel-bout aannemen zoude; Alle de Lingoos zoorten bebben ook deze eigen[cbap, dat eenig water , intonderbeid: zout water daar o gepoten zijnde , terftond Spaanfch-groen van verwe werd: bet water, en niet bet bout, enalle't linnewerk , "tel, vogtig xynde; daar aan raakt ; mede zo verwt , bet welk : 1507. Ld 208 HERBARII AMBOINENSIS Liber Ill: cap. XXIV, fimilem contrahunt colorem, quod praefertim fubfe- quens Lingoo Batu etficit , non autem ita Lingoo Mera. Inter tria itaque Lingoi ligna rubrum elegantiffimum eft ad opera fcriniaria, Lingoo Gabba Gabba vulgatiffi- mum, maxime odoratum & maximum; Lingoo vero Batu durabiliffimum :. Ad hortorum fepes ,. palos , fi- milesque poftes , quz eliguntur , ut progerminent, ubi- que adhibentur » quod autem tali plantatur modo, ci- to ac late fatis excrefcit , fed raro producit flores, donec in ingentem adoleverit arborem ; plantata hzc arbor nunquam fere fructus profert , ramos tamen vidi in Augufto & Septembri plantatos , qui floriferi hujus arboris funt menfes, floribus onuftos; antequam folia . produxerant, hoc autem femel tantum fit, dein autem * lambaco: Hzc li nullos dat flores , nifi quum ingens fit arbor. . Apud Malayenfes & Macaffarenfes hujus arboris flores magno habentur in pretio , quos capillis inne- &unt, unde & hzc arbor prope edes plantatur ; ejus- que flores in foro venduntur. Arboris cortex aque incoétus multum adhibetur ad pultem Papeda , que per hunc indurefcit, & folidam adquirit fubftantiam. Si aqua calcis hujus ligni afferibus infpergatur , illa fla- vefcit, uti aqua marina glaucum adquirit colorem, unde patet, fine dubio pigmenta quzdam ex hoc præ- parari poffe ligno, fi circa hanc rem experimentum inftitueretur. Sub hifce arboribus plurima fepe fof- fe apparent ab apris excavate, qui avide hujus radi- ces expetunt, ut & furculos. wa Malayenfes, uti ditum eft, ruberrima hujus ligni eligunt frufta elegantiffime venofa , ex quibus telorum vaginas formant, quz fatis caro emunt pretio , fi ve- . ne ex ipfotum fententia decurrant, huic enim operi nil nifi elegantiffime venofum expetunt lignum : Plebs Amboinenfis & Hogamohelenfis pinguiffima uo» ligni frufta adhibent ad fuffimigium, loco Agallochi feu Caju Lacce, cum quo plurimum convenit, taliaque pin- uia norunt eligere frufta tam in albo quam in rubro Eike fi arbores Soli rite fuerint expofite , frufta hzc bene purganda funt ab adjacente. alio. graciliori ligno, quod nullum exhibet oleum, licet ejusdem fit coloris, hoc enim acrem ac vellicantem dat fumum, neque folum hoc lignum adhibendum eft, fed aliis fuffimigiis mixtum. . KE E . In exterioribus fegmentis, m cortici exufto adjd- cent, veng fzpe adparent pellucida, uti in vero Ca- c. lignum dant fragile, fed pinguiffima funt ac penetrantiffimi odoris, quem tamen, diu fi fuerint affervata , fenfim amittunt: Corticis iftius decoćtum fi gargarifetur, aphthas curat atque os depurat, Ide dieque preltat ruber fuccus , feu gummi ex trunco ef- uens, qui interne affumptus diarrheam curat: Op- timum lignum , quod ad poftes aliaque zdificatoria adhibetur, filve exhibent, in quibus projectum jacet, cujus exterior cortex ceteraque fungofa fubftantia computruit, prefertim rubra fpeciei, ex quo poítes formantur, quz per decem annos in terra perdurant. . Recentia hujus folia cum pauxillo falis contrita , ac per linteum cribratus eorum fuccus curat Lap- par Garam, Ted cutis malum eft grave, fi ru- eat & rugofa fit, parvis puftulis variegata, ac pruri- tu infeftata, qui tamen minor eft quam in Herpete feu Koecurap. 'Tenera ejus folia parum manibus tra&ata , donec flaccefcant , Ze 8 inponuntyr ac furunculis , ut maturefcant: Eadem quoque folia cum frufto carbo- nis igniti contrita ac fronti illinita, Cephalalgiam cu- rant, ex ardore ortam. In Combello litore truncüm rubri Lingoi inveni a- deo vicinum mari, ut continuo maris eftu per aquam irroretur , quinque circiter pedes altum 7cujus radices terre quodammodo infike erant, fed cortice penitus denudatus erat, externe cinereus plerumque , interne véro rubens. Hujus varia adquifivi frufta, elegantes- que afferculos, quórum quidam penitus rubri efant, alii late rubentis feu rutilantis coloris, omnes vero eleganter venofi & folidi, adeoque pingues „acfi fru- fta client induratz cera, alia autem ejus fegmenta, que er ad terram fita erant, nec ab. aqua marina confperfa ; ab.albis arrofa erant formicis. Ex alis albi Lingot, fi nondum adulte fint, nihil ap pote „dat men tot inzonderbeid ^ volgende Lingoo Batu doet , maar Lin- - goo Mera ’t minjie. Zo is dan onder de drie zoorten van Lingoo bet roode gelag: tot werken wel ’t Jchoonfte, Lingoo Gabba Gab- a '¿ gemeenfte ,.welriekenfie, en groot/te, en Li Batu "t durabelfte. Tot tbuin healen fr mod ug ten ¿en diergelyke fiylen , die men bebben wil, dat zulken uitfbaan, is 't over al gebruikelyk , doch "t geene aldús geplant werd, fchiet wel baaftig op, maar men ziet bet zelden bloemen dragen, tot dat bet een grooten boom ge- „worden is; Vruchten draagt bet geplante fchier novit, evenwel beb ik gezien , dat flaaken in Auguftus en Sep- tember geplant wierden, zynde de bloemen van d ze boom , dat dezelve vol b. flonden „ eerze bladeren hadden y doch dat gefcbięt maar eens, want daar na bloeyenze niet meer, tot datze groot geworden zyn. By de Maleyers en Macaffaren zyn de bloemen in groote agting 5 om in de bairen te dragen, waarom men de boos men ook by de buizen aanqueekt „ en de bloemen op de paf- Jer opdemarkt verkoopt. De fchorfJe van den boom is zeer gebruikelyk in "t water gekookt , waar mede men de Pape- da toebereid , dewelke daar door ftyf en lymig werd. Als er kalkwater op deze planken komt, zo werd 't zelue geel, gelyk bet zout. water Spaanfch-groen , waar uit bet blykt, ‚dat. men buiten. twyfel eenige verwe uit dit bout zoude kunnen trekken, zo bet eens bezogt wierde, : Men ziet dikwils onder deze boomen veele kuilen en groeven gemaakt, „bet welk de wilde Verkens doen, dié greetig,zyn naar de wortelen van dezen boom, als mede na de jonge fcbeuten. „De Maleyers, als gezegt, zoeken de roodjte flukken , die mooi geadert zyn, om baare kris-fcheeden van te mas ken, dezelve redelyk duur betalende, als de-aderen maar na baren zin loopen , want zy tot diergelyke werken geen „ander dan mooy geadert bout willen. bebben ` "t gemeene Volkje van Ambon en Hoeamobel gebruiken de vetjte ftuk- ken tot reukwerk „in pente van Agalhout of Caju Lacca, „met bet welke "t. meeft overeenkomt , en Weten zoodanige Jtukjes zoo wel aan "t witte; als aan "t roode Lingoo te vinden, als maar de boomen wel ter Zonne flaan: Deze » Jtukjes moet men zorgvuldig zuiveren van al 't mager bout, ‘daar geen Oly uitkomt , al às "t e, ere coleur ; want ‚dat geeft een fcberp-bytende rook van zig , en men moet bet dan nog niet alleen gebruiken, maar met ander reukwerk vermengen, : "ENDS . In de buitenfte flukken , die naaft de verbrande febaal leggen, vind men zo glimmende aderen, gelyk in `t -opregte Calambac :- Dezelve zyn bros van bout, maar de vetfie en flerkfle in reuk, doch lang verwaart zynde, verliezen. veel van baar lieffelykbeid. Een afkookzel van de baft gemaakt , en daar mede den mond gefpoelt „geneeft de fpruw , en zuivert de mond. Het zelfde doet ook dem rooden zap of gom uit den flam vloeyendes dewelke ook binnens lyfs Dedos sgeneeft den buik-loop : °t befte bout, qu en timmerwerk wil gebruiken , às 't ge- ne men in de Bo[Jcben vind van zelfs omgevallen „en waar van "t buitenfte [pint of witte bout afgerot is „-inzonder- beid van °t roode geflagte, waar van alen gemaakt , im de aarde tien jaaren goed. blyven. Diver/cbe bladeren met een weinig gemeen bout gewre- vem, en door een doek gekleynft y geneezen’t Lappar Ga- ram, een moeyelyk accident, wanneer de huid rood en ig werd, met kleine pukkeltjes en juiken „ dog minder , dan by de Herpes of Koecurap. De jonge bladeren een weinig met de banden gebandelt tot datze flap werden, legt men op de fapeeren en bloetvin- nen, om die te doen rypen: Dezelfde bladeren, met een [Lukje van een gloeyende koole door malkander geavreeven , en op -bet voorbooft gefmeert, geneezen de booft-pyn, die vam bitte komt. > E ‚Op den firand van Combello beb ik: een [lomp van een roode d ts gevonden, zo digt'op een fieenige firand 5 dat by gedurig by boog water van de Zee gefpoelt wierde, omtrent wyf voeten boog , met zyn wortelen nog eenigzints in de grond ftaande , van zyn Jebor [e gantfch berooft, en van buiten graauw beftorven , maar binnen. doorgaans rood, Hier van heb ik verfcheide flukjes en Jchoone plank- jes bekomen , zommige el rood , zommige licht-rood , e en vuurverwig , dog alle fcboon geadert s malos , en 20 vet , als of "t ftukken van eenig verbart wajcb waren » dog veele ftukken, die wat landwaarts Londen , en van 't Zeewater niet befpoelt wierden „waren van de witte mie- ren doorwreeten. … Uit de vlekken. van "7 witte Lingoo, 20 pones illam cum no: III Bock... XXIV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 209 poteft, z ipfarum lignum fit nimis molle, quod etiam inftar pellicule ad craffitiem trium digitorum totum ambit truncum, internum vero lignum opacum femper habet colorem. Rubri ligni partes ore mafti- cate gratum & aromaticum fundunt odorem ac fapo- rem Caju Lacce emulantem, unde detegitur iterum magna inter has arbores affinitas, licet prima fit ar- Y eer oon frutex. :. Lingoum rubrum circa Malaccam & Peram crefcens non ett: concavum, fed plerumque folidum , adeoque ibi latum , ut ex illo afferes trium quatuorve pedum formari poffint. Vul- go non licitum eft illud Cedere, fed tantum publica- nis, qui focietatis mercatoribus illud vendunt , foli- dasque detegunt & norunt arbóres, fi fecuri illas al- lidunt ; nec fonitum percipiunt. Ternatenfes Lingoo rubro utuntur loco Sandali rubri , prefertim ad dyfen- teriam fiftendam , quod bonum hoc in morbo preftat effectum. . Hujus arboris fuccus in planas deftillans patinas ad folem exficcatur , vel fupra ignem, fanguinisque ficci formam ac fpeciem refert , minima vero ejus fruftula pellucida funt inftar Robini , qualia plerumque in Java formantur, ubi ha arbores non ita frequentes funt quam in Amboina. Gummi hoc vehementem habet adítriétionem , fimulque detergit, parvum enim ejus fruftum ore affumptum illud contrahit inftar Aluminis, detergitque adeo pure ac Acacia vel Catecbu. . In Orientali Timore parte in Provincia Ademantutu certum crefcit rubrum Lingeum, quod ab Amboinen non differt, nifi quod ejus lignum ad alas & in nodis fit lete rubens , plurimis conftans intricatis venis y carbonibusque inpofitum pinguedinem fundit ejusdem coloris, ac Amboirienfe, in Timora Naa feu Sanáa : illud vocatur, lignum hoc Macaffarenfes multum ex- petunt, vocantque illud Tsjampaga Babyan, ex quo elegantes formant telorum vaginas, que per longum fervant tempus gratum odorem, hoc autem ex radi- cibus colligitur, non vero ex alis, fepe etiam exter- ne rubet, interne pallidum eft vel flavefceris:. Non mirum effet, fi hoc rubrum Lingoum pro Sandalo rubro haberetur, quum ex Timora etiam adferatur, atque- hactenus ignoram fuerit , quenam fit arbor, ra contulerim .Amboinenfi ar- ore, atque comperirem, zque elegantia ac. pinguia exhibere fruíta Lingoi arbores vetuftas Ceramenfes & Amboinenfes ac Timorenfes. Hoc quoque lignum eleganter rubens in Bima occurrit & Narra vocatur; quod diu a. noftro populo pro peculiari habitum fuit ligno; fed nihil aliud effe comperio , nifi Lingoum ru- m.. Bimanenfes ex hoc elegantes fabricant ciftas - capfulas, plurimis conftantes forulis, frufta autem eleganter venofa Macaffarenfibus vendunt , qui ex illis ` elegantes formant vaginas. Optima autem frufta ele- ffime venofa circa craffas reperiuntur radices, quo- rum afferes vidi ultra fex pedes longos, tres cum di- - midio latos, quz plerumque elegantiffimis flammis variegata funt, que tanquam rara adfervantur. ` -7 . Veteres Romanos itidem quam maxime expetiiffe menfas Tigrinas,Pantherinas,& Apiatas,conftat ex Pli- nii libr. 13. cap. 15. ubi dicit, ex radicibus Oxycedri jn monte Atlantis crefcentis., pretiofas tales menfas fuiffe cońftrućtas , quas ex vario venarum decurfu Tigrinas, Pantberinas , & Apiatas vocabant, que vix pedem in diametro & quatuor circiter pollices craffz erant, atque a decem ad quindecim feftertias vende- bantur, decem autem feftertia novendecim cum di- midio ponderibus argenti zquivalebant, feu trecen- ta ac duodecim cum dimidio inperialia, talis autem menfa fuppellex fuit Marci Tullii Ciceronis. : In junioribus Lingoi arbufculis circinnata fepe inve- ni folia, que pallide virentibus obfeffa erant tubercu- lis & verrucis, externe herbacez fubítantiz , in- terne vero lignez , inque is teredo parvus latebat, qualis in gallis Quercus occurrit, quadam vero ver- ruce foliolo ornabantur , ac facillime feparari pote- fant a pedunculis ac foliis, quibus adherebant. um, „uti fupra dictum fuit, Lingoi fuccus in fan- guinea frufta exficcari poteft, hinc multi ex noftra natione in Batavia crediderunt, hunc verum effe San- güinem Draconis, atque hanc arborem draconis arbo- rem vocarunt, quem errorem inutile duco multis re- Te” | EXPLI 20 ze niet ter deegen oud zyn, kan men hiets maken, ò datze te week bout Der Sei » t welk ook, als een ig. in de dikte van drie vingers, den Bebeelen ftam omgeeft zynde £ binnenfte bout altyd donker van coleur: De fiuk- ken van "t roode in de mond gekaaiwt given een lieflyken en fpeceryachtigen reuk, en fmaak van baar , zeer na Ca- ju Lacca komende, waar uit men nopmaalsbe/peurt , dat tullchen deze beide boomen een maagfchap zy 4 boewel-’t eene een boom, ent ander een bofch-touw is. "t Roode Lingoo omtrent Malacca en Pera vallende, is nict bol , maar meeft-maffyf, en aldaar zo breed » dat men planken van drie a vier voeten breed, daar van kankrygen. De M man mag bet niet kappen , maar alleen de pagters, te 't aan de Koopluiden van de É. Compagnie verkoopen, Zy kennen de maffyve boomen, alsze met een byl daar te- gen flaan, en dezelve niet bol klinken. De Ternatanen gre 't roode Lingoo, ih plaats van rood Sandel- out, inzonderbeid om de Bloed-loop te flelpen , en vinden daar goede bate bj. e LIP. n d _ Den zap uit deze boomen ARE. en in vlakke fchootel- ` tjes gedaan , kan men in de Zon droogen , of over t vuur, werdende als van gedroogt bloet , doch de kleinfte ftukjes blyven klaar , als robyntjes, gelyk men meeft op Fava doet , daar deze boomen zo overvloedig niet zyn als op Am- boina. Dit Gom heeft een. eweldige zamentrekking , met een abfterfie , want ven klein ftukje in de mond genomen , trekt dezelve zo te zamen, als eenig Aluin, en vaagt zo zuiver af als eenig Acacia of Catsjce. „ Op 't Ooflerdeel van Timor, in de Provincie Ademan- tutu, waft een zoorte rood Lingoo, niets van de Am- boinfche verfchillende, bebalven dat bet bout aan de vler- ken en de quaften ligt-rood is, met vele en Verwerde adé- ren, op de koolen eenige vettigbeid van ziggevende, van , dezelffte reuk, als bet Amboinfebe , op Timor Naa of Sanda genaamt, dit bout zoeken de Macaffaren veel, en noemen "t Tsjimpaga Babyan , om /cboone kris-fcLeeden daar van te maken , die bare goede reuk van binnen lang bebouden , doch zy nemen 't van de wortelen, eń nietvan de vlerken, ook is °t dikwils van buiten rood , van binnen bleek of gaa Het zoude geen wonder zyn dat men dit rood Lingoo voor rood Sandel aanzag, dewyl ’t juifk van Timer komt , en tot nog toe onbekent is geweeft „wat * voor een boom zy, tot dat ik ’t-zelwe met onze Amboin- Jebe vergelykende. bevond, dat ik al zo feboone en vette fiukken aan oude Lingoo boomen op Ceram en Amboina evonden bebbe „als bet Timoreefcbe was. Insgelyks werd dit bout fchoon-rood op Bima gevonden , en Narra genaamt, zynde lange by onze Natie voor een byzonder bout geacht, doch bevinde bet zelve anders niet te zyn dan rood Lingoo. De Bimaneezen maken "er fraaye doosjes en kisjes van, met veele binnen laadjes, en zodanige Jłukken , die mooy geadert zyn, verkopenze aan de Maca/faren , om kris-[cbe- den daar van te maken. De befte frukken , die op "t mooift gevlamt zyn, vind men omtrent de dikke wortelen , waar van ik planken gezien- beb over de zes voeten lank, drie en een balve voet breed ‚doorgaans met fcboone wervels en vlammen verciert , die men voor groote rariteiten boud. - Dat de oude Romeinen ook zeer verzot zyn geweeft op tafels van gemarmert of gevlamt bout, blykt uit Plinius lib. 13. cap. 15. daar by zegt , dat men uit de wortelen van den Ceder-boom (anders Oxycedrus en Tyja ge- naamt) op den berg Atlas waffcbende , zodanige koftelyke tafel-bladen beeft gemaakt , dieze na verfcheidenbeid der aderen, vlammen, en plekken Tigrinas; Pantherinas , en Apiatas noemden , dewelke fchaars een vet in de diameter bebbende , en omtrent vier duimen dik s voor tien tot vyf- tien feftertien verkogt wierden „uitmakende de tien fefter- tia omtrent. negentien en een balf ponden zilver ; of drie bondert twaalf en een balwe-Ryxdaalder , zynde dit eene geweef van Marc. Tull. Ciceroos Huisraad, Ik bebbe aan jonge Lingoas-boompjes zomtyds kleine ge- ` krulde bladeren gevonden „ bezet met bleek-groene knobbe- len en wratten, buiten podacie van fubftantie, bin- nen boutacbtig, en daar im een klein bard wormtje , ge- byk men in de Gal-appels vind , zommige wratten badden een klein blaadje boven op, en zy waren ligt af te trekken wan de fłeelen en bladeren, daar aan zy bangen. | Dewyl , als boven gezegt , bet zap van Lingoo tot bloed- roode e kan opgedroogt worden, zo zynder veele van onze Natie op Batavia bewoogen geworden te geloven , dat dit bet opregte Sanguis Draconis zy, en dezen boom ook Draaken-boom genaamt , welk abuis ik niet waardig agte met veelen te wederleggen. Dd UYT- “mo HERBARII AMBOINENSIS Liter. D. ap. XXV. EXPLICATIO Tabula Septuagefime y Qui ramum exhibet Lingoi feu Arboris. Draconis & Ansan) - ubi Litt. A. ejus fructum jufta denotat forma, OBSERVATIO Vocatur hzec arbor in H. Ame. part. 1. pag. 213. Draco ' Arbor Indica filiquofa Populi folio. ubi ejus icon per pauciora in rachide folia ab hac differt, eftque Angfana Javanica , arbor filiquofa ; floribus luteis odoratis, cujus truncus & rami humo- rem fundunt fanguinis draconis inftar Cleyeri. hujus $ men: tionem fecit Grinmmius in Ephem. Germ. ann. 13e Obferv, 37: & Ray. in Dendrol, p, 113, bey dee fant Moe ‚que ioa perdre fan- guinis fundunt, quas collegerunt Valent. in Hifi. reform, p. 265. Dale Pharm. p. 297. 8% Pomet. p. 259, nomine Lins goæ a Valente p, 11$. deferibitur. — i N UYTLEGGING Van de zeventig fle Plaat, Dewelke vertoont een Tak van het Lingoum , ofte de Drakes Boom, of Amaxana, alwaar Lett, A. de vrucht in zyn grootte vertoont, AANMERKING: Deze Boom wert in het eerfłe deel van de Amfterd. genaamt Peuldragende Aer Drake-boom , met KS lier-bladeren , alwaar de figuur door minder blaaden aan zyn fteng van deze verfchilt: En is de Javaaníche Peuldragende Angfana-boom met geele riekende bloemen , welkers ftam en takken een root zap geven als Drakenbloedt van Cleyerus. van deze heeft Grimmius mede gewag gemaakt in de Epbemer. German, ann. 13. Obferv. 37. en Ray in het derde deel in de Dendrol. p. 113. Daar zyn verfcheide Boomen, die een root zap als Drakene bloedt uitgeven , welke vermeldt werden en by een vergadert zyn door Valent. in zyn Hiftor. fimpl. reform. p. 265. door Dale in zyn Pharmacol..p. 297. en door Pomet inzyn Hiffoire de Drogues. pag. 159. Lingoa - Boom wertze by Valent. p. 21 5. genaamt en befchreven, | 7 CAPUT VIGESIMUM QUINTUM. Lingoum Saxatile. Lingo Batu. Ertia Dii fpecies eft faxatilis, cujus truncus altus quidem , fed incurvus & finuofu eft, cor- ticem gerens gilvum ‘ac fiffum , qui laciniatus ex trúnco dependet, rami, folia, ac flores cum pre: cedenti maxime conveniunt, excepto quod rami fint tmagis nodofi ac duriores, fique adtendatur adcurate ; difcrimen in foliis quoque a , que in hac fpe- cie minora & rotundiora funt, caeterum eodem ordi- MES vienen FloretinOttobri & Novembri , quo tempore plurima éjus vetufta decidunt folia, fructus autem diu in ar- bore fuperfunt , aliquando ultra annum, unde rari fub arboré reperiuntur: Hec fpecies non ita obvia eft quam precedentes, ac filveftris magis nature. Nusquam eani nifi in locis faxofis eque in montibus ac in planis. RSE In Cerama -crefcit quedam Lingoi Batu fpecies , que lignum gerit amplum ac folidum, flavefcens, T heeft by den Wort undique ramis propullulantibus cinéta , & XXV. HOOFTSTUK. pp Be dive uet ie w Shieh Li aston ain «uel “boog , dog niet regt ; maar wa ca jd vm ae sole en slice fare ne pes den fan bangt, e caem, deer, nen a men meeft met de 9 voorgaande over een, bebalven dat de takken wat barder.en knoeftiger zyn, en als men der naauw op let, kan men ook bet rfcbeid aan de bladeren ziens dewelke in dit geflagt wat kleinder enronder zjn, andere zints in dezelfde order aan de ryskens ftaande. De vrugten zyn wel tweemaal zo „ dam aan de beide e, vier en vyf dwersvingers breed, anders van bet zelfde fatzoen , en werden zo niet, als die van 't roode, wanneer zy afvallen. Het bout is van buiten mede wit en fpintig , binnen vaal of leververwig, ` vers zynde , maar wee de gd. befterft gebeel bleek , van ENT fyndradig , bard, en fwaar, met een ma[fyf Het neemt de fcbaaf en zaag beter aan, dan de vorige, en laat zig redelyk glad werken, dog in de lengte bet mede niet regt , om dat zyne aderen mede fcbuins , en wat verwert loopen. Aan de kanten by de knoefben - beeft bet zomtyds eenige eg er „ die niet xo vet zjn , als aan bet roode, evenwel | zy mede een goeden Sandel-reuk , alsze vers zjn, gk Ok bet bout , alsmen bet werkt, doch veel flapper dan de voorige, den [Lam by à erde en de wortelen flaan meer inde aarde. Als "er eenige vogtigheit of Zeewater op dit bout s de dat men de flukken in "t water legt » zo werd bet zelve fchoon Spaanfeb-groen, bet welk devo-. rige gelagten ook «vel doen, dochveelflapper , en zomtyds gebeel niet. Het kalkwater daar op gegooten word geel. Het is ook levend en groeizaam van natuur , docbzo zeer niet als de voorige, daarom bet ook zo wel niet tot ers, of ftylen gebruikt werd: Evenwel vind men de flukken van de omgekapte ftammen in bet Bofch leggen, _ gebeel ende al met de opgefchootene takken bedekt, en tot een firuik geworden. ‘Het bloeid in October en November , in welke tyd de meefte oude bladeren afvallen , de vruchten blyven lang aan den boom bangen, en zomtyds over bet jaar , daar menze weinig onder de boomen vind. Dit geflagt às zo m niet als = vorige, en — «an go Mag ens eenige plaatzen , zo 0p bergte , Pref de eae Mot. Ce oe Op Ceram valt eenxoortevan Lingoo Batu, zeer breed en ma[Jyf van bout, bleek-geel , met zeer uerwerde = groote , Pag. 210. Q Tab, LXX. d “4 | LN n 1 N RS 1 N e { | NAK 1 M (W ' d TF Ze Tom ZH. III Boek. XXVI. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 211 tiffimis conftans craflis venis, elaboratu difficile, nec per longitudinem fefe findens, elegantes tamen exhi- bet & amplos afleres, qui im menfis & ciftis, fi po- lite fint, elegantes reprefentant venarum flexuras, & concolores funt, unde merito rubro preferuntur , fi vitium non haberet hoc lignum , quod humorem adtingens , viridem adquirat colorem. Nomen. Latine Lingoum Saxatile. Malaice Lingoo Batu, non tantum, quod. faxofis crefeat locis, fed quod lignum multo durius ac folidius fit reliquis prio- ribus. Amboinice dicitur Wala Pate, Nala Pata, & Nala Hatu. Locus. In cun&is crefcit infulis Amboinenfibus & Moluccis, non autem ita circa ædes ac bina priores , fed in filvis & montibus. Up, Hzc fpecies optimum prebet tigni lignum , ad trabes, poítes, & afferes: Hoc Lingoum fundum petit in aquaob ejus gravitatem , quod in prioribus non ita obfervatur. CAPUT VIGESIMUM SEX TUM. Bintangor Maritima. Bintangor Laut, ram ac flores, tam inordinatus ac fqualidus eft ejus truncus, cortex, & externa facies , quum peculiarem habeat crefcendi modum, ita ut , fi vete- res Poétz hafce frequentaffent infulas, materiam ip- fis fuppeditaffet fingularis Metamorphofeos , videtur enim quafi agricola, qui aliquid querit, vel ex mari petere ftudet, id quod amat, femper enim ejus ra- dices ad filvarum oras tantum excurrunt , nec umquam ultra paffum extra illas fefe in litus extendunt, trunco autem fuo ita prominet , acfi continuo in mare prola- beretur, quod tamen nunquam fit, quum fit fatis fir- mus. AAA en EE E oe - Si litora fint prerupta ac declivia , oblique ac magis ereéte locata eft hzc arbor, fi vero fint plana , ita inclinat, ut vix fub ea decurrere quis poffit, ac fu- perier tantum trunci pars parum fefe erigit, ita ut ejus viridis mode coma fupra aquam fefe extendat, & jucundum prebeat fpectaculum , fi attendamus , qua ftudio hec arbor tentet vel toto vel femi inclinato trunco marinam confpicere aquam, acfi illam olfa- . cere vellet, comam tamen fuam ita confervat, ne ab ipfa confpurcetur. ^ w |. s lei p . Arbor ipfa eft vaftiffima, tam craffo conftans trun- co, ut fere nulla ipfi fimilem quoad craffitiem gerat, atque hic, uti diétum eft, nunquam erigitur , fed fem- per inclinat, ejusque cortex eft craffiffimus , rugofus, caber, & irregularis , qui tam fordidus eft , ac cujusvis Lamii dorfum; eft enim fqualidus, niger, craffus, in- que ejus fiffaris aliquid flavi apparet inftar gummi, fed raro tamen.: Paucos gerit majores ramos, fed tantos, ut horum quisque truncum fere referat, hi autem fefe dividunt in plures alios rugofos & nodofos ramos, qui omnes denfam gerunt comam. . esa < „Econtrafolia omnium elegantiffima funt,que inveni- untur , plerumque palmam vel octo longa pollices, qua- tuor vel quinque digitos lata,in junioribus arboribus lon- jora & latiora, lete viridia, feu ex flavo viridia, in- ferius magis lutea, glaberrima, crafla, ac firma inftar membrane, fuperius fubrotunda ac parum fila , feu bifida , inferius magis anguftata :. Nervus medius ab in- feriore protuberat parte, ubi triangularis & acutus eft, . non aútem an fuperiore folii parte, parallelis. porro folia conftant ac tenuibus obliquisque venulis pertexta funt adeo mollibus, ut vix tactu percipiantur, quz cruciatim oppofita funt , quatuor fimul, fi numefen- tur. : : I ; Rácemi floriferi in fummis progerminánt ramis ex foliorum alis ingentes & extenfi hifce infident flores, qui primo capitula funt albicantia, longis fuftentata pe- dunculis albicantibus , referentes. Pomorum Europzo- yum flores , fed majores , quorum pedunculi cruciatim quoque fiti funt: Flores hi compofiti funt ex novem Tom. II vel Que pulchra etiam hzc arbor eft quoad foliatu- grove aderen , wel moeyelyk om. Ze werken, enindeleng- te niet fplytende, maar geeft echter fchoone en breede plan- ken, tot tafelsen kifben , die gepolyfi zynde , jęboone draay- ingen van aderen vertoonen, qn van eenparige coleur yn, daaromze met reden beter dan bet roode geacht, worden, in- dienze de fout niet badden » datze vogtigheid rakende , zo ligt groen worden. . wd? Naam. /n ż Latyn Lingoum Saxatile > in it Maleyts Lingoo Batu, niet alleen om dat bet op ficenachtige plaat- zen waft Des om dat bet bout veel barder en malyver 15, dan aan de voorige Amboins N Pata, en Nala uw El PN Meio „Plaats. Het waft im alle de Amboinfche Eilanden , en Moluccos , niet zo familiaar by de wooningen der men- fon s gelyk de twee voorige; maar in de Boffcben en ge- er, en. . < d r I ebruik. Dit geflagt geeft bet belle timmerbout tot er. werk, balken, ftylen, en planken, dit „Lingoo ned "$ water wegens zyne fwaarte, datde andere niet en doem. - XXVI. HOOFTSTUK. De Zee-Bintangor- Boom. e feboon dezen boom van e / en bloemen is, zo lee lyk is by van ftam, fcbor(je, en uitterlyk aanzien , hebbende daar by een zeldzame manier van valen , zedanig dat, indien de oude Poeeten 1n deze Landen waren geweeft „zy, aan bem [lof badden gevonden tot een rare Me- tamorphofis , want zy [chynt cen Landman te zyn, en na vets te zoeken; of te kykem in de Zee; dat by bemint; om dat by altyd met zyne wortel aan de rand van bet Bofch Jlaat , durvende niet een [Lap daar buiten op de bloote ftrand komen , en voorts met bet lyf bangt by zodanig over den zelven in de Zee, als of by alle ommezien vallen wilde A daar by echter geen noot van. heeft. Als de firanden Beil afgaan , zo flaat by fchuins en meer opgeregt,. maar op vlakke flranden gaat by zodanig leg- gen, dat men qualyk onderbem door kan kruipen, en flegts bet voorfte deel van den Lam. regt by wat opwaarts, dać by effen zjn jeugdig loof boven't water bout, in fomma , ^t is pi te zien s fats wat. voor een iever poogt, of met een geheele , of met. een half nedergebogen en als knielenden [lam bet Zeewater te berken ur Io daar aan rieken wilde, en echter zynkruin zodanig bewaart, 4latze van het zelve niet em en Werd. Het is een grooten woeften boom, met een zo dikken ftam, als men eenige andere ziet, als gezegt, nooit regt over eind flaande ‚maar altyd voor over hellende , met cen zeer grove „ruige , en ontfatzoenlyke fchor fe , zo lelyk sals y^». Haymans rupge zyn magi Vuil, fart, dik, en bard , en in de Jcbeuren ziet men iets geels, als een gon, doch zeer fchaars. Hy beeft weinig booft-takken , waar van ieder een geheelen flam-verbeelden kan > maar dezelve verdeelen bun in veele andere ruige knoeftige takken , alle met een digt loof bekleet. De bladeren daar en tegen xyn van de fchoonfte „die men vinden mag, in "t gemeen een flaande band of acht: dui- men lank, vier a vyf vingers breed , aan de jonge boomen zynze langer en breeder, jeugdig of geel-groens doch van onderen geelder „ zeer glad y dik „en ftyf , als Parcament: Vooren rond, of een weinig. geklooft, achter «vat toes Jmallende ,; de middel zenuwe freekt onder verre uit, al- waarze driekamtig en fcherp is, maar hoven niet, voorts over dwers xynae doorreegen met zeer fyneenevenwydige adertjeś , die men qualyk voelen kan , zy Doan tegen mal- kander met bun vieren in 't kruis. De bloemdragende troffen komen aan °t ooorfte der tak- ken, als uit den fcboot der bladeren ; groot en wyd uitge- Jpreit , daaraan komen de bloemen , zynde eerft witte knoppen. op lange fleelen ; zeer gelyk bet appel-bloeizel in Europa, doch wat grooter , met bun fteelen ook int kruis, cones ^ negen of tien fpierwitte ronde , balf bolle ; 2 en 21 HERBARII AMBOINENSIS Liber Ill. cap. XXVI. vel decem albis, fubrotundis, femi excavatis & inte- gris petalis formam minoris Rofe referentibus, ho- rum bina extrema maxima funt, quibus oppofita funt bina alia petala cruciatag inque horum medio quin- que vel fex alia minora petala extrorfum flexa, quo- rum cavitas iterum erigitur, floris centrum repletum eft breviffimis ftaminibus antheras croceas gerentibus, quales in Rofis Anthere vocantur, qua adeo aréte compaéte & replete funt, ut petala videantur ex- trorfum flectere, ftaminula hec in medio fubrotun- dum ac ruffum abfcondunt capitulum, cui piftillum inponitur albicans, quod in fructum excrefcit. Flo- rum odór eft gratiffimus ; ad Lilia alba accedens , quem per 24 horas fervant. ` ik d - Fruêtus funt perfecte fpharici , forma& magnitudi- ne rotundi Préni minoris; vel globuli fclopeti; gla- berrimi & £quales, fuperius parum acuminati, glau- ci, quamdiu ex arbore dependent, maturi vero & Seen funt flavi vel lignei coloris, horum exterior pellicula fenfim rugofa eft, finditur, ac decidit, fub fue occurrit capitulum perfecte fphericum, pallidi - coloris, quod conftat ex ficco & fungofo putaminć inftar füberis, in hujus centro verus reconditur nu- cleus,ex rotundo acumińatus , fubftantie Caftanearum, externe albicans, interne craflus, luteus, .vifcofum exfudans Oleum, quod in vetuftis etiam nucleis ex- primi poteft , & inftar T'erebinthin$ cum exungia mixte fpiffüm eft. A In tota-arbore continetur vifcofus, féd paucus liquor; qui in abruptis foliis craffus apparet inftar lactis con- denfati, qui in cortice gummi fłavefceńs refert, in fructibus vero oleum flavum: Si folia traétentur, odo- rem fpirant fquillanim toftarum , e odor penetran- tior eft in cortice vetuftarum prefertim arborum , qui plerumque gummofus eft: Lignum primo intuitü uercino fimile vidétur, fed peculiaris eft forme, qiod a ceteris differt Ze ; eftenim grave, fo- lidum, craffis 'conftans fibris,.: plurimisqué raris & intortis fibris & venis, ita ut vix findi poffit, & nun- quam pe T longitudiném, fed femper juxta decurfum venarum in parva fegmenta rimas agit. _ .- | - Illud duplicis coloris eft , primo enim eft. cinereum inftar Quercini ligni, maculis aliquando pallidis feu flavis diftinétum ut & fibris craffioribus. Alterum eft ruffurń inftar latéris (emi coćti, tenuiores habens fi- bras, quarum decurfus plerumque funt longitudinales, ftriasque formant latas , ceterum utrumque eandem habet fubftantiam & naturam: Ruffum vulgatiffimum eft, fique politum fit, fplendet, & radios feu reflexum emittit inftar Serici, hzc vero ligna difficulter olin! poffunt, uti infra ulterius indicabitur. . :..., . Hec arbor , uti dictum eft , femper in litore crefcit, radicibus infixa ore filvarum, ceteraque coma ad li- tus & mare inclinat. Ad diftantiam vibrationis arcus fepe in filvis occurrit planis, fi vero loca hac adcu- rate examinentur , apparebit tractum illum fuiffe a mari auctum & adcretum , atque ibidem nucleos ab hominibus vel avibus fuiffe projectos.. In media enim terra hz arbores plantari fatis bene poffunt, ubi & ere&z fatis crefcunt in initio , fed fenfim increfcen- tibus annis naturalis inftinétus fefe prodit , quum ad mare iterum inclinant, non autem ita acfi in litore locate A coc con E Phe Rt In ifthmo, quo mons vetus Soya dictus ad Borea- lem plagam alteri jungitur monti, qui locus per mil- liare in ipfa regione fitus eft; ab antiquis jam tempo- ribus vaftiffima ac filveftris penitus ftetit Arbor Bin- tangor, nec ulli notum eft, qua ratione ibi excreve- rit, hac radicibus fuis totum occupabat iftum Ifth- mum , ita ut vix aliquis tranfire ibi poffet, plurimique homines rupes effe radices iftas putabant. ` : "Anno autem 1664 fubitus hanc arborem infeftavit ignis, nulla cognita cauffa , & quum hec müfco aliis- e concreta effet herbis , ita totam incendit arborem amma, ut tota quanta fuerit confumpta & deflagra- ta maximo incolarum dolore, qui hoc tânquam in- fauftum habebant omen. Ejus lignum itidem ruffum, erat, fed non ita eleganter ftriatum ac illúd , quod Hlor peet ce poo nv 4 ; uotannis menfe Decembri copiofos prófert flo- res; quum jucundum ad longam diftantiam fpargit odorem: Súbfequentibus menfibus maturefcunt fru- &us, qui plerumque in aquam decidunt, faftuofum vero mare amatoris fui dona fperneñs, illos in litus projicit . bouten laten en beele blaadjes, in gedaante van een klein roosje , waar van de twee buitenfte de grootflezyn, by de bloem Jtaan twee andere blaadjes met de voorige in "t kruis, en binnen dezelve vyf a zes kleindere blaadjes uitwaarts ge- boogen , en dan met de bolligbeid weder opwaarts , bet middelfte is uitgevult met korte draatjes, die Saffraan- geele noppen dragen, diergelyke men in de roofen Anthe- ra noemt, zo digt in malkanderen gedrongen, datze de blaadjes fchynen uitwaarts te perffen. Deze draatjes ver- bergen in baar midden een rond en ros knopje , daar een witte draadje op flaat , waar uit de vrucht werd, den reuk van de bloemen is zeer lieflyk , na de witte Lelien trekkende , en bebouden die over een etmaal. De vruchten zyn regt kogelrond , in de groottevan een ronde Pruime , of een kleine Bus-kogel , beel glad en effen; met een klein fpitsje voor op, Spaanfch-groen, zo lange zy aan den boom bangen, maar de rype en afgevallene zyn geelachtig » of boutverwig , de buitenfte fchel werd metter tyd rimpelig, fcheurt en valt af , daaronder vind men dan een regt rond bolleken , bleek van coleur , beftaan- de in een drooge en vooze bolfter als kork, in de midden leid de regte korrel, wit den ronden wat fpits, van fub- flantie als een Caftanje , van buiten witachtig, van bin: nen dik, geel, en kleverig, Oly witfweetende , bet welk men in de oude beeften nog uitperzen-kan ; en zo dikavord als Terpentyn met ongel gemengt. | In de beele boom fteekt een kleverig , dech fcbaars zap , bet welk zig in de afgebrooken bladeren dik vertoont , als witte melk, in de fchorf]e als een geelatbtig Gom, in de vruchten als een geele Oly: De bladeren wat gebandelt rieken , als gebraden garnalen , welke reuk men Pete ge- voelt in de fcbor[Je , zonderlyk van de oude boomen, die meeft gómmeus is, bet bout is in "t eerfte aanzien bet Ei- kenbout gelyk, doch van een byzondere gedaante „en van andere bouten verfcbillende, want bet is fwaar , allt, grofdradig , en met veele zeldzame draayingen vanaderen ' zodanig verwerd, dat bet qualyk fplyten «vil , fcbier nooit in de lengte {plytende, maar alleen na den loop der draay- ingen, en dat nog met korte ftukkem. = = ; Het is tweederlei van coleur , bet eerfte isgraauwach- z tig A als Eikenbout , en zomtyds met bleeke of geelachtige e p en, en grofdradig; Het ander is bleek-ros als een alf gebakken fteen, fynder van aderen „en wiens draay- ingen meeft in de lengte loopen; em maken eenige breede fireepen, anderzints beide van eenderlei fubftantie en aard, „bet roffe is wel bet gemeenfte, en als bet gepoly/t werds glimt bet; en geeft een weerfchyn, als zyde, doch deze e ig zeer qualyk polyften , gelyk bier onder zal gezegt werden: © = | , Het waft ; als gezegt, altyd op bet Grand, enmet bet refterende lyf overhangende na de Zee. Men vindze wel een boog-/choot daar van af in vlakke Bofchen, maar als men de plaatzen ter degen aanziet, zal men befpeuren s dat bet voor-Land aldaar aangegroeit zy. Ofte dat de korrels door menfchen ofte vogels aldaar gebragt zyn. Want men kanze wel landwaarts in planten , daarze „voor eerft fcboon regt op[cbieten , en gelyken, alsofzeeen “avakkere boom wilden worden, maar met de jaren vertoont zig de natuurlyke drift, beginnende na de Zee te rie- pe Be voor over te hellen, doch zo zeer niet , als dieop firandi ^. ak HR ; Op den finallen bals, waar mede den berg oud Soyain bet Noorden aan de andere berg vaft bangt, zynde wel een myl Landwaart in , beeft van al oude tyden geftaan ter zeer grootenen woeften ftrand- Dintangor-boom , zonder dat iemand weet , boe by daar gekomen is, by befloeg met. zyne uitfteekende wortelen dien gebeelen bals , dat men ter naauwernoot vóorby gaan kofte, en de meefte menfchen enze voor klippen aan: ES ‚ Doch in bet jaar 1664: is een fchielyk vuur in dezen boom gekomen j men Weet niet boe, en l dezen boom = mo/ch en andere ruigte zeer bebangen was, beeftden and zoodanig totgenomen, dat by gantfcb verbrand is, tot geen kleine droefbeyt van de Inwoonders y die dat voor een quaad voorfpook bielden ; zyn bout was mede van bet role geflagt , doch zoo mooy geadert niet, als bet geene op firand waft? — nm 2 BA Faarlyks in December flaat by vol -bloemen y wanneer by zynen lieffelyken reuk verre verfpfeidt. In de volgen- de maanden rypén de vruchten, dewelke meeft in "t wa- ter vallen, doch die fpytige Zee, bares Minnaars gaven veragtende y fmyt die al weder op ftrand met boopen , dr a III Bock. XXVI Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 23 rojicit magna copia, atque quo usque id fieri poteft, ubi nuclei ifti fub herbis latentes in arbufculas excre- fcunt, unde & hee arbores ad filvarum oras femper locantur. Nomen. Latine Bintangor Maritima, Malaice Bintan- gor Laut. Quidam hanc etiam vocant Bonga Tanjongs quod nomeń commune eft cum arbore fupra capite 17 defcripta, quum plerumque crefcat in montibus iftis ad mare fitis, quos Malaienfes Tanjong vocant. Bel- ga noftri , Moluccas inhabitantes; ipfi nomen Caju Ma- rea tribuerunt, quod forte acceperunt a Lufitanis qui Marea dicunt maris zftum, feu talia litora, qua viciffim maris itu & reditu inundantur, ubi & he ar- bores-potiffimum crefcunt. Javanis dicitur Fampelong & Tsjankoc , Baleyenfibus Tsjampelong & Tsjampelong, quo nomine plurimis Maleyenfibus nota eft. Terna- tenfibus Fidacéa „atque peculiariter ejus flos Copratsja, & Carpuratsja, fruétus vero Tsjopelon. Macaifarenfi- bus Punanga Boeg: Betau & Bitaw. Amboinenfibus Hataur , Hataulo , & Hutaulo; ut & Hattou-Ui. Locus. Nota eft hee arbor per totam Indiam aquo- fam, ac prefertim in infulis Moluccis ; & Amboinen- fibus, tam in planis quam in preruptis litoribus, que raro homines vel animalia frequentant: In Amboina lurimum occurrit in faxofo litore bere & Suli; n Cerama totus plani litoris traétus a Nal ovico ifth- mo usque ad Afla Hoedi, per aliquot milliaria obfitus eft-vaftiffimis Caju Marea arboribus , plerumque uafi decumbentibus , comaque fua in aquam inclinantibus; ita ut fub iis tanquam fub umbraculo ambulare quis poffit , adeoque vegete crefcunt y ut illarum folia ul- tra pedem longa fint. Obfervatum fuit, aves aliquan- do nucleos in montes transferre , ut. in infulas, in quarum litoribus non inveniuütur ; nec note funt , qui ibi etiam fepe progerminant. Hinc qm tales ar- bores occurrunt in Banda regione altiore , ac forté tali modo ifta Soyaenfis arbor propagata fuit: In Occidentalibus Indie plagis hac quoque nota eft, uti in Malabara, & Zeylana ; ibique longo & fi- nuofo trunco in litore decumbit , ac fuperiorem trun- ci ac come erigit partem, ita ut ab aqua marina non adfpergatur s ibique boinenfi.. Pe ee $9 ! Dum itaque hee arbor in Zeylana ac vicinis in-. fulis eradicafa ; cafü per mare in Cormandelam trans- vehi poteft; fi pro vero aflumére velimus , que Por- tugallici fcriptores 5: & inter, alios —€— tom. 1.. libr. o. cap. 17: rer. Indic. ex ántiqua ndorum tranílatio- ne narrant, Apoftolum St. Thomam ad urbem Me- liapourum feu St. Thome ; que tum temporis duode- cim milliaribus a mare diftabat, vaftam arborem cin- ura fia e litóre ad urbem pertraxifle , ex qua totum fuum facrarjum coriftruxit , quod lignum Rex Saga- mus antea adeo expetiverat in fuum ufum, fed omni fui populi vi advehere non potuit, haud male ergo concludi poffet, talem fuiffe arborem ; nulle enim ingentes in litore crefcunt arbores ; que méchanico uic ufui infervire poffint. Ufui; Quamdiu hee arbor crefcit, ejus flores ac fruétus ufüi inferviunt: Flores expetuntur 4 mulieri- bus, qua illos capillis fuis inneétunt , vel in ciftis ve- ftimentis adponunt, ut gratum ipfis concilient odo-. rem, florum antherz ufui medico conducunt , atque illum in finem colliguntur & adfervantur, quas potio- bus incoquunt puerperis propinandis. Petulantes Baleyz reges floribus hifce pulvinaria replent ut gratum fpirent odorem ; aéri autem faepius hzc exponenda funt , quum craffos alioquin ac pingues generent vérmes: Hoc autem femen , generali no- “mine Sari dictum, calidioris eft nature, quam illud Naggaffari , quod ad fimilia adhibetur mala; florum cauffa hzc fzepe arbor a Maleyenfibus & Macaflaren- fibus circa sedes fuas plantatur; & loco Nagga-fari ufur- atur. . que Ear I Er ia 1 e ` Ex maturis ejus fruétibus oleum colligitur vario modo, primo enim eorum exteriora putamina decor- ticantur , interioresque ‘nuclei in Sole exficcantur , donec flavum exfudet oleum, hi dein contunduntur vel conteruntur , inbreque pilofe inponuntur ex CS aD- - Bintangor Laut. plurimós & odoratos profert flo- res, ejus autem folia ibi funt minora quam in Am- dat zoo hoog op bet Land, als ze kan, a : korls , die in de ruigte gefmeeten worden , ropa boompjes opfchieten , en daar van daan komt het , dat dee- ze boomen altyt in de rand wan bet bofcb ftaan. … . Naam: Jn ’t Latyn Bintangor Maritima. Op Maleyts ] | _ Zommige noemen bem ook Bonga Tan- jong cen naam gemeen met den boom „boven, Kapittel 17 befchreven om datze gemeenlyk ftaan aan de hoofden of voorgebergten , die in de Zee uitfteeken , die de Maleyers Tanjong noemen, Onze Nederlanders , die in de Moluc- cos woonen, hebben bem den naam van Caju Marea ge- geven, den welken zy miffchien geleend bebben van de Caftilianen , dewelke Marea noemen bet getyvande Zee, of zoodanige flranden , die met beurten door Eb en Vloed befpoelt worden, alwaar deeze boomen meeft waffcben. Op Javaans Jampelong „en Tsjankoc: Baleys Lsjam- poelong en Tsjampelong , met welken naam zy ook by de meefte Maleyers bekent is. Ternaats Fidacca, en de bloem in ’t byzonder Copratsja en Carpuratsja , de vruch: ten Tsjopelon. Op MacafJers Punanga Boeg: Beau, en Bian. Op Ambons Hataur, Hataulo „en Estudios ook Hattou-Ui. ` € cn ka Plaats. Hy is bekent. door gantfch water-Indiën, in; zonderbeidt veel in de Moluxe en Amboinfthe Eilanden, zoo wel op vlakke , als fteyle ftranden, daar weinig ge- woel van menfchen en vee isi In Amboina heeft men bem meeft op de fteenige firand van Larique-en Suli, op Ceram is de gebeele vlakke flrand van bet Na[Jaufcbe gat aan, tot Affa Huelt, eenige-mylen lank , met zeer fware Caju Maria-boomen bezet , meeft leggende, en met haar booft aan bet water reykende , dat men daar door , als on- der Prieelen kan gaan, zoo weeldrig int groeyen, dat: de bladeren over een voet lang zyn. Men beeft bevonden, dat de Vogels zomtyds eenige korls in bet gebergte brengen, ook op Eilanden, op wiens ftranden zy onbekent zyn , en komen aldaar zomtyds op. Hier door vind then eenige zoodanige boomen op bet hooge Land in Banda; en mi Jim is de voornoemde Soyaan/cbe boom ook zoo voortge* ee, í ^ . In de weftelyke deelen van Indiën is by ook bekend e als in Malabaar , en op Ceylon, met een lange en bogtige ftam op ftrand leggende, en bet voorfle zyne kruinen op- ligtende , datze buiten bet ‘water blyven, aldaar meede veele en welriekende bloemen dragende , doch, de bladeren zuilen wat kleinder zyn, dan aan de Amboinze. Dewyl dan dezen boom op Ceilon , en de naburige plaat- zen uitgeworteld , by geval door de Zee mede op Cor del kan gebragt werden, zo men voor de waarheid wilde bouden, bet gene de Portugeeze Schryvers ; en onder an- deren Jaricus Tom. 1. Lib. 2. Cap. 17. Rer. Indic. uit een oude Traditie der Inlanders verbalen , dat den Apof- tel St. Tbomas by de ftad pe of St. Thome, die doemaals twaalf mylen van de Zee lag, een grooten boom met zyn gordel van den Brand na de ftad zoude gefleept hebben , waar uit de gebeelen Kapelle van bem gemaakt zy, en welk bout den Koning Sagamus te vooren zogaarn tot zjn eigen bouw begeert badde , doch met alle zyn magt. niet optrekken konde, zo zoude men niet qualyk konnen giffen; dat bet eem zodanigen boom moet geweefl zjn, avant geen groote boomen op firand waffen, die tot die fa- bryk dienftig Ee | | Gebruik. Zo lang als dem boom ftaat , beeft men bet gebruik van de bloemen en vruchten. De bloemen zyn bes geert van bet Vrouw-volk „die dezelve garen in bare hai- ren dragen; of in bare kiften by de kleederen leggen y om een goede reuk daar van te krygen; bet geele van binnen werd verward tot gebruik in de Medicyne , om iu dranken te gebruiken ; voor de Vrouwen , die uit bet kraam- bedde opfbaan. > oyni Sipora icin Bou TE De dertelê Koningen van Baley vullen bare booftpeulem daarmede , om dat bet wan goeden reuk is, doch men moetze. zorityds verlugten, anders gewint bet dikke en witte wormen, en às it Zaad CE welk men in "t. gene- raal Sari noemt, ) beeter van natuur , dan dat van Nag- ga-Safi, bet welk men tot diergelyke gebrecken ebruikt ; om der bloemen wille word ook zomtyds dezen boom. van de Maleyers , ep MacafJaren by bare buizen geplant , en in plaats van.N agga-Sari gebruikt. : Uit de rype vruchten werd een Oly gebaalt , op ver- heide manieren; want men fchild vooreerft de buitenfte bolfter af , de binnenfte korrels droogt men in de beete Zon, ‘tot dat daar de geele Oly uitfweete , „dezelwe [Lampt of vryft men als dan, doet bet in een bairige feeft „van den Dd 3 Calap- a4 HERBARII AMBOINENSIS Liber TIL cap. XXVI. lappearboris Runut confećta; qui inter duo compri- muntur ligna, donec fpiflum exítillet oleum, vel hi nuclei ficci tam diu confervantur, donec oleum tale requiratur qui tum contunduntur & in fartagine tor- renturj ac priori exprimitur modo, uti cum Nucibus mofchatis id fit, tofti hi & contufi aque etiam inco- : qui poflant, ac fupernatans tolli oleum ope cochlea- ris, uti Calappz oleum colligitur , expreflio autem ejus melius fuccedit, fed magna iftorum nucleorum requi- ritur quantitas : Oleum hocce modice calidum eft, conducitque ad cutis fordes & fcabiem tollendam & curandam: In Macaflara, Baleya , & Bima candele ex hifce formantur nucleis, ad folem.enim ficcati adhi- bentur; qui acuto adligantur bacello in formam & longitudinem candele , vel contunduntur & mifcen- tur cum certa Goflypii quantitate, & circumvolvun- tur anguftis Bambu arundinis fegmentis , vel ex Gabba Gabba confectis in formam candele. Quidam femi- maturos colligunt fructus, quos muria condunt , quo- rum exterius tantum putamen inftar Olivarum come- ditur. .. Ejus lignum durabilem fatis continet materiam , fed difficillimum eft elaboratu dolatoribus, ut & fecuri , fer- ra tantum per recens tranfire poteft , atque ex illo non nifi breves trabes & lati afleres formari. Quid- uid itaque ex illo defideratur ¿ex recenti prius ligno rmandum eft, dein perdolari ac poliri tritura po- teft frequenti. Optimum eft ad axes, rotas, majoresque ntachinas ingentium tormentorum bellicorum ; quum non fin- datur , vel rimas agat, licet magni ipfi infigantur clavi ‘ob crifpam & vorticofam ejus fubftantiam ; unde & incole infule Key illud adhibent ad coftas navigiorum incurvas; quum in aqua marina quam maxime durabi- le fit;ferra fatis bene etiam in latos formatur afferes, ex quibus meníz ac cifte fabricantur s. fed difficilem requirunt laborem, antequam glabre & polite fint , dolabra enim vix glabrum. reddi poteft hoc T femperque rugofum ac pilofum eft in una alterave arte, dein autem fricatur aqua & arena; ac. denuo ccum politum fit ope fcorearum ex arundine Rottang fila confećtarum , magna hominum vi applicatarum. Hac friétione demum in confpećtum veniunt rari ifti vortices , ftrie , & unde venofz ,lignum ipfum fplen- det, primzque fpeciei lignum exficcatur obfcure ci- nereum , fecunda vero pallide ruffum cum luteo mix- tum, quod magis etiam fplendet quam cinereum, ac reflexum exhibet. > < NOIR e Portugallorum cifte in Zeylana & Malabara con- ftruíte ex hoc ligno, multo craffiores habent fibras, funtque rugofiores quam Amboinenfes, eleganter au- tem {plendent, & obfcure fufcum habent colorem , inftar ligni Sideroxyli vetuftioris, pro quo male etiam a noftratibus fepe hoc lignum habetur. Hoc au- tem mon eft sady ad quavis opera éx af- feribus confeéta, nifi rite ficcum fuerit, atque per annum adfervatum , hi quoque ex hoc confecti. non fint tenuiores pollice; hoc enim lignum nunquam timas agit , neque humiditate , neque colore , fed tenui- ter fecati & nimis recenter ufurpaci afferes incurvantur pluviofo: prefertim tempore, ac fefe contrahunt, recentesque hoc quoque vitium habent, quod cifte éx illis: fabricate facillime mucofum fpirent odorem; fi diu occludantur. . Incole tam Jave ; quam Mo: luccarum Sr Amboine rato hoc adhibent lignum, quum parvis fuis. fecuribus , reliquisque pufillis in- ftrumentis non valeant ingentes hujus ligni moles élaborare. elo uote 103 went - Hocquoque lignum aliud habet vitium , ficez nempe & rugofz fepe in hoc funt macule , que nunguam poliri polluüt , fed femper rugofe manent, unde & hoc poftea a Boeronenfibus & Manipenfibus anno circiter 1666 Societati wr. mme kan ne fuit ad coftas, carinas , & afferes Libürna & Scaphe ex illo: forman- dos, quod in Liburna ultra duodecim duravit annos, Scaphe non ultra binos, caufla autem fuit , quod illàd, ad Scapham adhibitum , nimis recens fuerit, “quo fa- étum} ut nimis contractum fiffuras cauflaverit. - ch Hujus arboris cortex depnratus ac fponte decorti- catus y cum Sideroxyli cortice ; Samama , & Gayang Laut aque incoétus & propinatus depurat puerperas, expellit fluxus albos aliasque inpuritates, fi per oćli- duum ejùs cyathus matutino ingeratur tempore , quum dein medicamenta adhibentur confortantia , hujus cor- Calappus -bóom genomen , ( Runut genaamt) en pertze tujJcben twee planken, tot dat "er de dikke Oly uitkomt, of men verwaart deze gedroogde korrels , tot dat men de. Oly van nooden heeft; als dan fiampt menze , en roftze in een pan, en pertze als vooren , gelyk men de Noote- muljcbaten doet, men kan de grootfte en geltampte ook in water kooken, en de bovendryvende Oly met een lepel afnemen , gelyk men de Calappus-Oly maakt , doch de uitperfinge gaat vaardiger voort , maar men moet een goe- de quantiteit korrels bebben. : Deze Oly is matelyk warm, goed om alle vuiligbeid en fcburft des buits te gene- zen; op Macafjar , Baley „en Bima maakt men ook brant- kaar(jen van deze korrels , want men neemt die inde Zon gedroogde , en geheele korrels, en rygtze aan een (ite Jiokje ,- tot. de gedaante en lengte van een kaar/je, of men age » vermengtze met wat Cattoen , en ombindze met Smalle fpaanders van Bamboezen, of Gabba Gabba ge- maakt, tot de gedaante van een kaar/Je. Zommige neemen de half rype vruchten, en peekelenze in, waar van men alleen de buitenfte bolfter eeten kan, als Olyven. Dit hout beeft «vel eem durabele flof , doch is zeer moeyelyk om te bewerken voor de fcbaaf „en-byl, alleenlyk kan de zaag door bet verfche komen, en daar uit niet: meer, dan korte balken , en breede planken gewinnen; Wat men dierbalven daar uit bebben wil, moet men uit bet verfche bout eerft in bet ruige kappen, met een groffe Schaaf bewerken , en met veel fchueren glad maken: Het is aller dienftig ft tot wielen „affen , en affuiten van Jwaar Canon, want bet en fcbeurt niet, alflaat men gro- te fpykers daar door, wegens xyne werrige fubftantie y daarom gebruiken bet de Inlanders van Key tot alderbande kromme inbouten van bare vaartuigen, want bet in Zee- water inzonderbeid durabel is , met. de zage word bet ook tot reedelyke breede planken gebragt , waar uit men tafel- bladen , en kiften maakt, maar verei(jcben eenen geduri- gen arbeid „eer menze glad krygt , want met de fchaaf kan menze niet meer, dan effen maken, blyvende als dan nog ruig en pelzig , daar na fchuurt menze met water en zant, en ten laaften polytft menze: droog met boenders van gefple- te Rottang gemaakt , en met kragt wan mans armen. Door dit uryven komen eerft de rare drayingens ftreepen, en baren van aderen voor den dag „en bet bout begint ter dee- ge te glimmen, beftervende dat van de eer fle zoorte donker- grains en van de tweede ligt-ross met geel gemengt , et welk ook meer glimt, dan bet graauw» fchyn-wan zig geeft. Re EN et ET ae nee "ees zelde - De Portugeefche kiften, die men op Ceylon en-Mala-, dif it bout maakt, zyn veel grofdradiger, en rui- baar van: ger van buiten, dam de Amboinfche „glimmen echter moois- en zyn donker-bruin «an coleur ‚als bet oude yzer-bout y: waar voorze ook abufivelyk van de onze aangezien wors: den. Men moet dit bout tot geen werk-gebruiken-van Planken gemaakt, of bet moet ter deegen droog zyn y em. omtrent een jaar gelegen hebben, ook de planken met veel dunder dan een duim zyn „want dit bout fcbeurt wel nooit s nog door vogtigheid, mog door bitte, evenwel de dun ge- zaagde te vers gebruikt, trekken baar «vat. krom z ingon- derheid. by regenachtig weer , en krimpen zeer in ; -zobeb- ben ook deze planken vers gebruikt deze faute, dat de kis- ten daar van gemaakt , zeer ligt vermuft ruiken, alsze lang geflooten fiaan. De Inlanders żo:twel op Favas, als in de Moluccos , en-Amboina gebruiken anderzints dit bout weinig , om datze. met haar kleine byltjes „en onnozel ge- reetfcbap , geen raad weten , die onbefcbofte: blocken te bear beiden," T iic iof: Dit bout heeft ook-nog andere gebreeken ‚te weeten ee- nige drooge en pelzige plekken , die geen polyflen aan- neeman , maar ruig Maien -«vaarom. dit bout. gan de Boeroneezen e? Manipeexen „ omtrent Anno: 1666. tot planken gebruikt aan bet jagt, over de-twaalf jaren ad unum is, en aan de floep niet boven-tavee jaren y, n de oorzaak zyn, dat bet geene aan de floep verbezigt wierde, te groen genomen is; waar door bet te veel ine krimpende , groote opening veroorzaakt beeft: De {chorffe van dezen boom van de buitenfte ruigte ge- zuivert; en dan: van zèlfs affchillende ,- met. de Jcbor[Je van Y/er-bout , Samama, en Gayang Laut in water ge- kookt ; en gedronken, zuivert.de Vrouwens, die van bet kraambedde opfłaan , zet af de witte vloed en andere. on- reinigheden , achtdagen des morgens een klein kopje vol daar van > en een weer-; "=" | I Boek. XXL. Hooff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 215 corticis decoctum curat quoque miétum cruentum & Gonorrheam. Folia per noétem in aqua pura macerata , hanc cœ- ruleo tingunt colore, uti Tabacum , quam frigi- dam reddunt, bac oculi lavantur infammati, vel fa- cies ipfa inmergitur pating hac aqua replete , quum ardor exftinguatur feu extrahatur, ac vifum refocil: lat, hinc & Chirurgi quidam in Banda-hec deftilla- runt folia, illaque aqua bonos preeftiterunt effectus in ophthalmia. In Java & Baleya primores hanc plantant arborem circa edes fuas, ut & in hortis , in quibus fatis elegan- ter erecto excrefcit trunco, fed arte & labore ita for- matur, ab illa parte amputando ramos , ad quam incli- nare tentat. Ob elegantem ejus umbram plantatur, atque ob odo- ratos flores, qui Nagaffari accedunt , uti & ob fructus, ex quibus candelas formant. : Si arbor fit tenera, glabrum gerit corticem , incre- fcentibus vero annis rugofus eft ac finditur , uti in Amboinenfi , tumque lignum aptum eft ad afleres pro ciftis & tabulis ex illo „pięta Pó Alter magicus ac fuperítitiofus ufus apud incolas Boëronenfes viget, quem tanquam fummum arcanum nobis celant. Hujus enim arboris fructus inplantant Cranio humano, quod plerumque recens illum in f nem detruncatur, hujus oculos effodiunt , illorumque loco orbitis inponunt iftos nucleos, quos pauca obte- nt terra, ex quibus excrefcit arbor , cujus ufum Iberis fuis relinquunt. +, bei posue Ex hujus arboris fru&ibus Oleum conficiunt, quod in lagenula eorpori appendent, quo & iftud illiniunt, cujus vi cunéta valent percutere five per inftrumenta jaculatoria, five per emiffaria ex fclopeto fimilibusve. Hac arte inter ceteros -excelluit Ginadi, frater Radja Roemaite in Boero , qui omnia quam certiffime percutere poterat, & fimul inpenetrabilis erat noftro- rum globis, qui in ipfum emittebantur, quum anno 1680. noftrates in Cajeli provocaret, non autem li- ber erat a carnificis fecuri & vecti, i ipfum fubfe- quenti anno in Amboinenfium catafta tangebant & porrigebantur: .. . — eA R Relatio hee infervire poteft admonitioni noftrati- bus, ut fi oer videant tali lagenula in collo ornatum , indicio fit , plerumque talem effe propugna- Si lignum hoc fit glabrum ae perdolatum , aqua rfricandum elt , & pumice, qui per aliquod tempus in mari flu&uavit, unde & multo durior eft illo, qui ex terra colligitur circa zftuantes montes, qui tales magna emittunt vi, qui dein in mari fluétuantes re- periuntur. ei l : s z ei M In Rumphii Appendice hc fabjunguntur. Anno 1692 mihi mirum ligni fruftum delatum eft ex Caybobbo, quod incole predicabant radicem ef: fe.Bintangor , quodque in mari fub aqua excreverat , fed abruptum erat, & per mare diu fluétuaverat , inque litus proje&um erat, eleganter erat incifum, acfi fta- tuaria arte effet elaboratum, fubfequenti anno Bata- viam miflum fuit, ac locatum in infula parva, Edam di&a, ubi junctum fuit Japanenfi folario Nobili Dai, Gubernatoris fenioris Foannis Campbuyfii , ubi manu- brio fcalarum infervit. ; In Hort. Malab. part. 4. Fig. 38. Malabarice voca- tur Punna & Punnaca , Belgice geele Gom - Appels, ubi ejus defcriptio cum noftra fatis convenit, excep- to quod non indigitetur, arborem effe maritimam feu litoream, nec etiam opinari quis debet, verum fla- vum Gummi ex ‘hac provenire arbore , quod noftra natio colligit ex alia penitus arbore , Carcapeli ditta, ue in Zeylana Cureas vocatur, de qua vide caput ubfequens quadragefimum primum. EXPLI- van gedronken , waar na men de Stoppendé. medicamen- ten appliceert, de Decoétie van de {chor reneeft bloedpiffen , en Geh, Howes d a v De bladeren een nagt in vers avater gelegt; geveń bet zelve een blaauwachtige coleur, als Tabak, en maken bet zer koel, bier mede waft men de verbitte oogen, of men dompelt bet aangezigt in een fchootel vol van dit water , dit trekt de bitte uit, en verwerft bet gezigt , hierom beb- be zommige Cbirurgyns in Banda deze bladeren: gediftil- leert, en met bet water insgelyks ookgoede Ka? aan verhitte oogen. 4 Op Fava en Baley planten de groote Heeren dezen boom by bare buizen, ook Landwaart in , daar by mogi r groeit, doch met moeiten daar toe gewend werd, den ftam re houdende, en de takken aan die zyde afkertende , ii) overweegen wil. _Zy planten bem, om mooye fchaduwe , om de wel- riekende bloeme , die de Nagas Sari naaft komt, eg om de vruchten, waar uit zy kaar/Jen mäken. © =; Fonk zynde heeft by een gladde /chorffe, maar in den ouderdom werd die ruig en geborflen, gelyk aan het Am- boinfche, als dan is bet bout bequaam tot planken van me en tafels, ae | een anderen Magi/chen of fuperftitieufen gebrui bens. de Inlanders do M vrina eren en voor ons verborgen bouden. Want zy planten de vruch ten wan dezen boom im cen dootsbooft van een menjch „date xe tot dien einde gen vers afkappen , de oogenuit- or ce tir deme Ren, en s cem aveinig met aarde, latende” daar vit cen boom groeyen , wiens gebruik zy aan bare kinders overlaten: tt de vruchten van deze boom, makenze een Oly, dat ze in een flesje aan 't lyf dragen, ook bet zelve daar me- de beftryken , door wiens kragt zy lieden alles raken kun- nen, bet zy door werp-geweer, als fchieten uit roers. Door welke kunft onder anderen vermaart was Ginadi broeder van den Seg Radja Roemaite op Boero, die wel alles wel een wijjen Jcbopt bad, en ayas Door onz ogels , die na bem gegoit mierden, als by Anno 1080.. de onze in Cajely uitdaagde, maar niet woor de beuls był en koevoets die bem bet volgende jaar op °t Amboinft Schaupt raakte, Dit verbaal kan dienen tot waar fchowtwing voor de on- ze, als zy diergelyke flesjes met Oly iemand aan den ls zien dragen, dewelke gemeenelyk voorvegters willen zyn. Als bet bout glad en even gefchaaft is, zo moet men’t. Jcbueren met water, en dat flag van dryffieenen,dewelke een tyd lang in Zee hebben kegen drypen, en daar door veel Go geworden zyn , da E a rj e brandende bergen neemt , dewelke zodanige genoegzaam uitwerpen , be du in Zee dryven. Inde Appendix van Rumphiuswerd dit "er by gedaan, _ Anno 1602. fs my een CH fiuk bout van Çay- bobbo gebragt; bet welk de Inlanders voorgaven de wor- tel van Bintangor te Si in Zee onder water gegroeit s doch afgebroken , van de Ze lang gerolt, en op firand ge- worpen, bet was zeer aardig uitge/neden, als of het door Beeldbouwers konft gemaakt was, bet is im 't volgende jaar naar Batavia gezonden , en geplaatft op bet Eilande- ken Edam, aan bet PE ree Speelbuis van den Edelen Heer oud Generaal Johannes Camphuis s daar bet tot een knop aan de trappe dient. SCH, In Hort. Malab. part. 4. Fig. 31. biet by int Me labaars Punna en Punnaca, in ’t Duits geele Gom, els , met onze befcbryving redelyk wel accorderende ,he- Ipen dat men niet merken kon, of “teen ftrand boom zy, ook moet men niet meenen, dat "er regte geele Gom pis zen boom komt , bet welke onze Natie balen uit een ande ren boom Carca Poeli, en op Ceylon Cureas, waar over zie bet volgende een-en-vetrtig fle Hooftftuk. H nó HERBARII AMBOINENSIS Liber Yl an XX VIL EXPLICATIO Tabule Sepruagefima Prime, Quz ramum exhibet Biztamgore Maritime , uti a Rumphiô vo~ catur. o eia A. Ejus integrum denotat frućłum jufta magnitudine, & pu tamine obvolutum. B. Fruclum diffeclum. - C. Ejus mucleum fitit exemptum. OBSERVATIO. TsopuyLLvM hoc genus a me in Thef. Zeyl. Pag. 131. vo- catum fuit ob clegantiffima folia ftriata, fibrofa , & quafi mu- fcularia , atque haec planta Inophyilum flore octifido , qua eft Nux Zeylanica oleofa major. Herm. Muf. Zeyl. pag. 57. & Punna H, Malab, part. 4. Tab. 38. & Calaba Plum. Nov, pl. ge». pag. 39. Calophyllodendron Indicum folio fubrotundo, Vaill. act. reg. Paris; an. 1722. pag. 283. & See yo fo- liis ovatis, obtufis, ftriis parallelis transverfalibus Linn. H. Clifort. pag. 206. quod jungitur alteri Prius fpecie flore quadnfido , que in Thef: Zeyl. pag. 130. Tab. 60. defcribitur & exhibetur. a Rayo in bift. pl. pag. 1525: vocatur Prunifera , feu: Nucifera Malabarica j folie Nyimphzz., fruétu rotundo, cortice pulvi- ` nato, & a Plwknet. Arbor Indica, Mali Medicae foliis amplio- ribus. Maderafpatana , forte Punna H. Malab. Pbyż.Tab. 147 Fig 3. Focraha Flacourt. Hift. Madagafi. pag. 139. Nomine Bintangor arboris maritime defcribitur 2 Valens. pag. 216. reli- qua vide in Thef: Zevl. pag. 131. ge e 32 oui verd CAPUT VIGESIMUM iss SEPTIMUM, 7 Bi (X Uam irregularem etiam & fordidum truncum gerit (Qprzeedeńs Bintangor, tam elegantem & bene ordi- . wenatum hzc Bintangor montana feu filveftris,'fique inter fefe comparentur, differunt panum cras & incomptus rufticus a tenera ac poli cus montane Bintangor eft rectiffimus Pinange, raro craflitiem Calappi adtingens. ` Ejus folia funt octo vel novem pollices longa, binos lata, vetufta vero acutum gerunt nervum medium ab inferiore parte, atque in longum acutumque definunt apicem, precedenti firmiorem, fine ordine petiolis infident , funtque porro litorali Bintangor fimilia ; dum vero hujus lignum duplex eft, album nempe ac ru- brum, parvum quoque inter folia obfervatur difcri- ‚men, in una enim fpecie funt acuminata, in altera: vero obtufa. ^ : ` A: Hec etiam fine ordine locantur, aliquando autem oppofita furit, & obliquam formant crucem; Quz in Boero crefcunt , longiora gérunt folia & tenuiora Am- boinenfibus ; Trunci cortex zqualis eft craffitiei , ex- „terne cinereus vel flavefcens ac glaberrimus, interne luteus, qui decorticari poteft in magna fegmenta, ita ut canales inde formari poffint. Flores Bintangor litoralis floribus maxime fimiles funt, vel paulo majores, ex quinque fübrotundis, craffis, & albicantibus conftantes petalis , qui intus replentur antheris luteis, longioribus infidentibus ftaminibus , au in precedenti , jucundum KE odorem, e d debiliorem. Singuli quoque flores longo infident: petiolo albicante, & cruciatim, uti in Caryophyllis, magnis in racemis ‘congefti funt, quorum ple- rumque bini oppofiti ex foliorum alis progerminant. Fruêtus itidem rotunda funt pilule , duplo minores quam in precedente, parumque acuminati, in arbo- re glauci, fine floris veftigio , nudo infidentes pedun- culo , binos autem gerunt cortices feu putamina , quo- tum exterius cultrum craffum eft , primo lignofum, & fere friabile, acfi ex arena compofitum effet, fub hoc alterum locatur craffius ac durius putamen , fed tan- „Bintangor falveftris. Bintangor Utan. ita puella. Trun- gracilis inftar ` UY TRE GO FN? Van de een-en-zevenftigfle Plaat, , Dewelke vertoont een Tak van de ffrand-Bintangor , zo a'sze van Rumphius genaamt werd, A. Wyf aan de geheele vrucht in zyn bolfter en grootte. B. De vrucht opge faeden; C. Het witgenomene pit. AANMERKING. Dit gellagt van boomen is Ixophyllum van my genaamt in de Thef. Zeyl. pag. 131, om dat deszelfs bladen zeer aardig geadert en geftreept zyn als de vezels van de fpieren , en deze plant werd aldaar genaamt Inophyllum flore oétifido .. en is de oote Zeyloníche olieachtigé noot van Hermaz in zyn Muf. ejl. pag. 57. en de Punna van de Hortus Malab. in het vier. de deel Tab. 38, en Calaba van Plumier in: zyne niejawe geflag- ten der planten pag. 39. en Ooftindifche Calophyllodendron met ronde bladen van Vill. Ze de adt. Paris 1722.pag. 284. en Ca. laphyllum tiet rondachtige ftompe en geftreepte bladen van Linneus in de Hort. Cliffort. pag. 266. welke verder in de Thef: Zeyl. pag. 130. befchreven en Tab, 6o. verbeeldt werd, en die van Ray in zyn fer, der planten pag. 1525. genaamt werd een Malabaatíche Pruim ofte Noot-dragende Boom ‚ met bladen als de Nymphzz , en ronde vruchten , en van Pluknet Ooft-Indifche Boom 3: met breede bladen als de Appel-boomen die mogelyk is de Punna van'de Hortus Malab, en in de Hiflorie van afc. pag. 139. de Zee Bintangor-boom werd by Va- leni. pág, 216, mede befchreven. het overige ziet in Thef. Zeyl, bag. 131. Pra 4 Ex Kä B Pe à XXVI. HOOFDSTUK. zeer teer LIT o e KI ga VQ Lo 4 ei Ai Eo aay = isen ERMEE b 2. ^ De wilde Bintangor - Boom. p Oo lelyk de voorige Bin an sor van flam : Ą zoomooy 7, en welgeftbikt Z de -Bintangor, en zy beyde cu Met malkander vergeleeken , vertoonen eenen groven Gate 2 Boer , by een klein. Fuffertje. -De ftam van de berg-Bintangor is zeer regt en rank als een mang: boom , zelden de dikte van een. Calappus-boom berekende. De bladeren zyn agt en negen duimen lank , twee ditoos breet, en meer , hebbende onder mede een fcberpe middel- ribbe , en vooren een lange fmalle [pits ,ftyver als de voo- rige , Jtaan zonder ordre aan de Gë , en zyn verders de ftrand- Bintangor gelyk: doch dewył dit bout taveeder- ley às, mamentlyk wit en roodachtig , zoo wert "er ook een klein onderfcheidt in de bladeren. gemaakt , avant aan de eene zoorte zynze vooren regt toegefpitft, en adn de ande- fe loopenze y qn REGE en . Zomtyds flaanze ook zonder ordre , zomtyds tegens mal. kander „en maaken een fcbuin kruis. Die van Boero zyn óok er en fmalder, dan de Amboin/che , de fcbor/fe van den fiam is egaal dik, van buiten licht-graauw of bleek- geel, en zeer effen, van binnen geel, men kanze met groo- A Stukken affchillen , zo dat men gooten daar van maaken an "Mg De bloeme is bet Brand Bintangor meeft gelyk, of wel zoo groot, uit vyf ronde, witte, en wette blaadjes ge- maakt , en binnen gevult met veel geel zaad, op ere draaden. dan de voorige , mede ju, van reuk, doch flap- per: Ider bloem insgelyks ftaat op een langen witten feel, én in `t kruis, gelyk de nagelen „aan groote troffen , waar van gemeenlyk- twee tegen malkander uit den fcboot der bladeren voortkomen. rien dll Be bd De vruchten zyn mede ronde pillulen , l tweemaal Rlein- . der dan aan °t voorige , met een kleine fpitze voor op „aan den boom fpaans-groen , zonder overblyfzel vam de bloem 7 den blooten fteel flaande. Hy beeft twee bolfters of chellen, waar van de buitenfte een mes dik, eerft bout- ‘achtig, byna bryzelig, als of ze van zant gemaakt was, daar onder leyt een ander dikkere en harder fcbaal , ten jaat- DI Boek. XXVII. Hooftff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 2:7 tandem itidem friabile, ex craffiori quafi arena con- flatum, in medio vacua eft cavitas nucleo deftituta, ab arbore decidens, & ,fi per aliquod tempus in terra prolapfus fuerit fructus, friabilis eft, quum primo li- gnofus fuerit, ac ficcus fine ullo oleo vel gummi, orte etiam non omnes vacui & nucleo deftituti - funt , fed quidam hoc repleti, qui arborem propa- ant. : Arbores, qua folia oblongo-acuta & obfcure viri- dia gerunt, quz non ruffa fed viridia exficcantur, li- no conftant albo, quod, fi recens, graviffimum eft, ed cito exficcatur ad oras , hoc habet rectas ac breves fibras, craffas, & quafi abruptas , oblique etiam inter- dum decurrentes , interne autem tenuiores funt & magis intricate ; fi politum fit hoc lignum ,- fplen- det inftar ferici; lentum vero eft quam maxime ob longitudinales fibras, & flexile, nec facile rimas agit vel frangitur, plurima autem ejus vis in longitudina- libus marginum fibris confiftit, internum enim lignum facilius rumpitur. Altera fpecies priori fibris fimilis eft, fed ex albo magis ruffefcit, plurimisque ` conftat partibus, que craffioribus repleta funt venis, nec facile poliri po- teft, craffe enim.hz vene dolabris fefe opponentes decidunt, & fulcos formant. Hujus fpeciei folia fupe- rius obtufe acuminata , & aliquando bifida fino : inque oris deorfum finuofa: In utraque porro fpe- cie nullum obfervatur gummi, neque in foliis neque in cortice , & uno plerumque florent tempore -cum Bintangor litorali, feu maritima; nunquam autem. in litore occurrunt , fed in denfis filvis tam in montibus So in vallibus, quoque loca funt ficciora ac magis axofa, in quibus crefcunt, quo melius illarum fit li- gnum. Nomen. Latine Bintangor Montana. Malaice Bintan- or Utan, & folummodo Bintangor , Malayenfes enim Boć pro vera habent sadzą s recedentem arbo- rem pro Champelong, Amboinice Hataul Lau-muri. Locus. In omnibus Amboinenfium occurrit infulis, plurimum vero in Boero, & Hitoenfi regione , feu ma- gna Amboina. Ufus, Hujus arboris nil nifi rećtus in ufum adyoca- tur truncus, fi recens fuerit, nec ultra crus craílus ad tectorum fulcra, fi vero majores funt , malis inferviunt navigiorum minorum , fed bene attendendum eft, ne hujus ligni nimis magna abradatur copia, fed tantum in rotundam amputetur formam , plurima enim ejus vis, uti dictum fuit, in exteriore confiftit parte. Si navigiis inpofitum fuerit, fuprema ejus pars la- mina plumbea obducenda eít, ut ab aqua pluvialis vi & partodine confervetur , fi ita rite fit confervatum, diu ufui effe poteft, & magnos ventorum ferre inpetus. Ga tećtorum fulcris inferviet , itidem decorti- candum modo eft, nec aliquid de ligno ipfo auferen- dum, atque decorticati trunci Soli exponendi funt, ut exficcentur, & indurefcant, fi enim nimis recen- tes & virides teétis inponantur , incurvantur , quod X de precedenti itidem obfervandum eft ligno, multi ' autem ex noftro populo hoc negligentes , hoc lignum injuriee-infamarunt inmerito, nec ita durabile effe ac perfuadetur , quod tamen ipforum ignorantiz inputan- dum eft. Hoc autem lignum femper ad fuperiores domuum partes adhibéndum eft , nunquam vero ad .poftes, que terram tangunt, quum ibi facile ac bre- vi putrefcat. - EC Bintangor Montana aliam feu tertiam habet fpeciem magnitudine multum a prioribus differentem , eft enim arbufcula tenuis, vix ultra pedem crafla, recto tamen itidem trunco conftans, & fiavefcente ac glabro cor- tice. : Hujus rami fefe dividunt in longa ac lenta flagella, hifce folia infident rara, bina fibi oppofita; que Gra- nati foliis accedunt, vel acumini minoris hafte, tres pollices longa, minorem digitum lata, fenfim acumi- nata, firma, glabra, tenuibusque pertexta venis pa- rallelis, inftar omnium Bintangorum. Flores fructusque me haétenus latent, quum raro in confpe&um veniant, uti & ipfa arbufcula: Ejus lignum eft lentum, folidum, & ex albo ruffum. Tom, II. Nomen, laatften'ook bryzelig, en uit grover zand beftaande , in de midden is een yuele bolligheit zonder kern , van den boom afvallende, en een tyd king op de aarde leggende y Wor- denze eerft bryzelig , van te vooren z»ynze boutachtig , dog droog , en zonder eenige olye of gom, mi/jcbien zynze ook niet alle ydel; maar eenige vol, die den boom voortplan- ten. De boomen, die een lankwerpige fpits en donker-groen blad hebben, bet welke ook niet vaal of ros , maar groens achtig opdroogt, bebben een wit bout, vers zynde zeer. J'waar, maar droogt ligt op. Aan de kanten beeft beż regte, doch korte aderen, grof en als afgebrooken, ook wat fchuins loopende , na binnen zynze fynder, en lopen meer gékrult; gepolyft zynde, glimt bet als Satyn, bet is zeer taai Wegens de lange draaden, zeer buigzaam s zonder te fcheuren of te breeken , maar zyn meefte kragt beftaat in de langdradige kanten , want bet binnenfle bout breekt ligter. ; i De andere zoorte is de voorige aan draden gelyk , maar bet trekt wit den witachtigen een weinig na den Mgt-rbs- zen, vol van flukken grove aderen, en laat zig niet glad werken, want de grove aderen tegens de /chaaf opftaan- de, vezelen uit , en maken groeven. De bladeren van de- , ze zoorte hebben vooren een jLompe {pits , zomtyds in tween gekloven, en aan de kanten zynze nederwaarts wat ge- zoomt. - Koorts van beide zoorten ziet men gene gomach- tigheit, nog in bladeren , nog in fcbor[fen , en zy bloeyeń meeft op eenen tyd met de ftrand-Bihtangor , “men vindze oe op flrand , maar in digte bo(jcben, zo in 't ge- ergte, als in de valeyen , en boe droogeren fteenacbtiger de plaats is, daarze wafchen, boe beter menze houdt. Naam. Jn ' Latyn Bintangor Montana, in’? Ma. leyts Bintangor Utan, en /legts Bintangor, want de Maleyers houden dit voor den regten eigentlyken Bintan- gor, en den voorigen boom «oer Champelong ; op Am- boins Hataul Lau-muri. ik Plaats, - Men vind bem in al de Amboinfche Eilanden, doch meeft op Boero, en bet Hitoeeze Land , of groot Amboina. Gébruik. Van deze boomen gebruikt men anders niet, dan de regte ftammen , alsze nog jonk zyn, en niet boven een been dik, tot fparren-van dakwerk , maar grooter zynde y tot majten en rbeen van kleine [cbeepen en jonken, doch men moet 'er wel op pa[Jen, dat men van dit bout aan de buitenkant niet veel afneeme , maar flegts een weinig befnoeye , dat bet rond werde, want zyn meefte kragt , als gezegt , beftaat in de kanten. In de fcheepen gezet xynde, moet men bet ook boven met een (at loot of prefeming bekleeden , dat het voor ’t inwa- teren van den reegen bevryd blyoe , dewelke bet van bin- nen ligt doet vergaan , dus verwaard zynde , kan bet lan- ge in Zee duren, en wegens zyn flyvigbeid groot gewelt van winden witfbaan. ET | ` -Het geene tot fparren dienen zal, moet men insgelyks Jlegts Gast, en niets van bet bout afnemen , de gefchil- de ftammen in de Zonne fiellen, datze ter degen uitdroo- gen en fiyf werden, want anders te vers gebruikt in bet dakwerk wordenze krom, bet welk men ook, by de voorige aanmerken moet „ doch veele wam ons volk op deze dingen niet lettende , bebben dit bout zonder fcbuld in een qua- den naam gebragt , zo durabel niet te zyn , gelyk men voor-, eeft, bet welk doch bare onwetenbeid te verwyten is. Men moet dit bout altyd aan de bovenfle deelen van een huis gebruiken, en geenzints tot ftylen, die in de aarde flaan , want daarze dezelve raken, vergaange in korten, tyd. ` Nog beeft den Berg-Bintangor een andere of derde zoor. te, aan grootte veel van alle de voorige ver/cbillende, avant bet blyft een dun rank boompje , niet boveneen been dik wordende , doch met een regte ftam , en een bleek-ge- le effene fcborfe. De takken verdeelen bun in lange en taye gerten: daar aan ftaan de bladeren zeer ydel, ook twee en twee tegens malkander. De bladeren gelyken die van Granaten wat, of de fpitze van een kleine piek, drie duimen lank, een kleine vinger breed, allenkskens toegefpitft , fiyf, glad „en met fyne evenwydige adertjes doorregen, gelyk alle Bin- tangor. e bloemen en vruchten zyn my nog ogbekent , om dat» ze zelden gezien worden, gelyk bet boompje zelfs, Het- bout is taat, ftyf» en uit den witten wat ros, RE Naarn, mg HERBARII AMBOINENSIS Liber DL cap. XXVII. Nemen. Latine Bintangor Tenuifolia. Malaice Bin- tangor Daun Kitsjil. Amboinice Hataul Laun Maun. Locus. Raro occurrit, femperque crefcit in locis faxo- fis ad pedes montium, uti in oeamohel circa Lie- lam & in magna Amboina, in monte Capaha , ubique haud proeul a litore, & in exilioribus filvis ex mino- ribus arboribus conftantibus. Ujus. Lignum durius & folidius eft vulgari Bintan- gor, uude & ad tectorum fulcra adhibetur, fed non magna conquiri poteft copia. "Tabula Septuagefima Secunda Ramum exhibet Bintangora filveltris, uti a Rumphio -voca- tur, 4 : à OBSERVAT IO. Dt stay een s BEER T ex i i NN Naam. Jn 't Latyn Bintangor Tenuifolia. Op Ma- leyts Bintangor Daun kitsjil, en in 't Amboins Hataul Laun Maun. | Plaats. Men vind bet weinig, en bet waft altyd op JBeenige gronden, in "t bangen van de bergen, gelyk op. Hoeamobel omtrent Liela, en op groot Amboina, in r gebergte van Capaba, over al niet ver van ftrand, en in, igte bo(Jcben van klein boomwerk. - Gebruik. Het bout is wel valter en barder, dan dat wan de gemeene Bintangor, daarom werd bet mede tot bet dakwerk gebruikt, maar men kam bet in geen over- vloed bekomen. De twee-en-feventig fle Plaat | Vértoont een Tak van de wilde Bintangor, zo als die va - Rumphius genaamt wert, : HANGOT 3, ie v AANMERKING. Onder de naam van wilde Bintangor- Boom, komt ze voor ed roe P. 217, en Wert op de Plaat onder "Na XLV, vete eldt. À + 1 BRIT e m CAPUT VIGESIMUM OCT AV UM “Novella: Daun Baru. ` Uasdam nunc deferibemus arbores , que flores itidem gerunt fpeciofos, & Althez fants- que in noftris feu Europeis terris pufilli funt frutices , fed hifce in regionibus in arboris formam excrefcunt, has in'quatuor diftinximus fpecies > qua- rum primam & vulgatiffimam cum varietatibus fuis hoc in capité'defcfibemus. ` | . «Novella feu Daun Baru eft arborubique obvia, plu- rimum uno, fepe & pluribus truncis inftar fruticis excrefcens, prafertim que in litore crefcit „non alta fed mediocris crafftiel inftar- vulgaris Mali; trunci cortex eít cinereus & fere albicans, in litore pallide ruffus, fed remotius in terra cum viridi mixtus, in ramis vero.ex fufco & viridi variegatus , in fuperioribus vero ex coruleo viridis, ubique fuccofus , & a ligno facile feparandus , uti in Salicibus. Folia fünt folitaria & ampla, fubrotunda, cordata, latiora quam longa, inferiore parte binis magnis fub- rotundis auriculis donat, quorum quedam quinque fexve pollices longa funt, feptem vel octo lata, que- dam vero quatuor longa & quinque lata, in juniori- bus autem ramis aliquando occurrunt pedem circiter lata & palmam > S ad oras tenuiffime ferrata, in vetuftioribus vero foliis ore funt integre, & ad api- ces feu angulos parva tantum crenarum veftigia fuper- funt, folia hic porro fuperius cito anguftantur in a- icem acutum fed brevem, funtque fuperne glabra & ete viridia, inferne cinerea , ad lanuginofa feu rugofa, quinque , feptem , & novem protube-, rantibus coftis donata, que per folii füperficiem di- fperfe funt , fed ad petiolum concurrunt , exceptis plu- rimis aliis transverfalibus coftis. - ^ -- Folia tenerrima & juniora funt ex fufco viridia, & inftar libri complicata, fique fefe aperiant, diu ab u- traque virefcunt parte, quo autem fint vetuftiora, eo firmiora, magisque cinerea funt ab inferiore parte. Odor & fapor eft fatuus , herbaceus , & mucofüs , gua- lis in omnibus Malvaceis detegitur generibus, `. > Longis infident & rotundis petiolis prope folitim reflexis, inftar manubrii cochlearis, qui teneri prope fuum ortum in ramo bina gerunt peculiaria foliola, inter que eg inter binas genas locantur, qua etiam ad os florum obfervantur, fed fenfim de- cidunt. Verufta vero folia plerumque perforata funt a vermibus vel formicis, ac funt difrupta, rugofa, & fepe ex relictis tantum coftis conftantia, hzc enim arbor prz reliquis quam maxime vexatur a nigris for- micis. Flos admodum lentus, XXVI. HOO FT S TUK, Nieuw-blad- Boom. de eerfte of gemeenfte met baare o gen in di Je" Kos? zeegt? haare veranderingen in dit Kae Strand wáft, niet boog , maar middel gemeene Ippel- den en bykans witachtig ; op ftrand ligt-ros, maar Lande- waart im met vuil groen gemengt, aan de takken uit bet bruine en groene gemengt , maar aan bet voorfte blaauw- groen taai, zappig, en van bet bout ligt af/cbillende , gelyk aan De bladeren ze effen, of aan de fpttzen venige kleine overblyfzels van der alendis van voren in een korte of febielyke [pitze eindigende , boven glad, en jeugdig-groen "DAR on- deren grys of pos o ak fo aantaftenapolachtie, of ruig, met oyf; zeven, en negen uitfleekende ribben, De gebeele jonge bladeren Kai nachtig „ en t'zameń evouwen als een boek, en alsze baar openen, blyvenze angen tyd groen aan weer-xyden, en boe ouder , boe fty- ver, en graauwer zy van onderen worden. De reuk en Smaak is fmets, grasacbtig , en Jlymerig, gelyk alle Ma- y Jtaan op lange ronde fieelen, by bet blad omgekromt als cen Deel van een lepel, die e ide „ by baren ma Jpronk aan den tak twee kleine, ere blaadjes bebben, tuffcben dewelke zy als twee wangen flaân, welke mem ook ziet by de fleelen der bloemen, maar metter tyd of- -' wallen. De oude bladeren zyn meeft vol gaten, en van de Wormen of mieren doorvreeten, ruig, gefcheurt ; en dikwils in bloote ribben. beftaande , want dezen. boom meer dan andere van de fwarte mieren geplaagt werd. De Pag. 228. s ES / AH 4, OI ^ W / D h S GEN y 7 iN RE | E | W NY N NM GANT NOS SOY Wo A GA ZA | ds à m T mL. ESA AA Z R U RE NE ROS N N WN Tab. PDD d DÄ W wu UL WWW Zom. LL. III Bock. XXVIII. Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. zig Flos formam habet uti in Malva & Althea , .cala- thoides nempe, ex quinque magnis conftans petalis, infra firmis, fupra flaccidis & rugofis, per longitudi- nem ftriatis, quorum quodvis dimidia fua parte alte- rum complećtitur, ita ut totus flos ex uno conftru- ctus videatur petalo, non autem ita ample extenfus & apertus eft hujus flos quam in Malva, fed ad un- uem magis incifus & excavatus eft. Color eft flave- cens, in centro interno obícure fufcus, ac fere fan- guineus: In medio piftillum locatur more Malvaceo- rum, ultra femi digitum longum, cujus fummum plu- rima ambiunt farinacea ftamina , in ejus vertice fufcum apparet capitulum , inodorum penitus. Flos autem - duplici barbato in(idet calici , cujus inferior pars com- ponitur ex decem, fuperior vero ex quinqué longis viridibusquê petalis acuminatis , arcte flori adcumben- tibus. Quamdiu flos arbori infidet, non ultra campa- nz formam apertus eft, fed fub vefperam magis fefe extendit inftar patinz, ac plerumque totus quantus decidit, coloremque adquirit magis intenfum, ac ftrias contrahit late rubentes, externe autem, fi tangatur, rugofus apparet. Hic florum lapfus plerumque in adultis obfervatur arboribus, in junioribus enim plu- rimi remanent, qui fefe fub vefperam contrahunt & claudunt in caput, quod Go, gë iterum fefe aperit more Malvaceorum : prolapfi autem flores in terra aperti manent, & ita putrefcunt. | Doft florum lapfum fefe contrahunt & claudunt ifta quinque calicis petala, & fructum formant, qui conftat ex oblongo cono, forma & magnitudine Nucis Mo- fchatie, externe autem rugofo , & obfcure fufci colo- ris. Hee fructus capita facillime fefe per maturita- tem aperiunt in quinque fegmenta , quorum fingula fruftum cafei excavatum referunt. Quodvis vero feg- mentum ablatum fefe icerum dividit if binas cellulas , inque fingula quinque locantur femina magnitudine acinorum Üvarum , forma gibborum renum , infi- ida, plurima autem horum feminum pars non per- fecta eit, fed putrefcit , unde & raro ex iis nove exe crefcunt arbores. : , ; Hujus lignum eft album, fungofum, & ficcum le- viffimum eft nec durabile: Rami medullam habent fungofam & aquofam, in vetuítioribus vero truncis ultra hominem craffis Cineream generant medullam, æ fepe ita cinerea eft, ac Salimoeri , & externo albo ligno ita obducitur, ac caro lardo fuo, quod & in Ebeno quoque confpicitur ligno. Medulta hee durabilis tt, nec facile in terra putrefcit, licet fun- ofa ac levis. fit, & licet tota arbor faporem habeat atuum & aquofum , in hac tamen cinerea medulla amarities fubtilis obfervatur, que detegitur maítica- tione, vel fi cum aqua fupra. "m 5l ne air quoniam vero comperi medullam lane cineream in cunétis non reperiri arboribus , prefertim que in pagis crefcunt per ramos propagate, hinc diu cogitavi „uti & multi mecum incole, hane arborem in binas divi- dendam effe fpecies, quum autem plurimi -dicant , unicam tantum effe fpeciem, eo quod in floribus & fo- liis nulla notabilis confpiciatur varietas, hinc ad ul- teriorem disquifitionem illud differam, licet perfua- fus fim , quandum poffe me oftendere differentiam tam florum quam foliorum: Radices album gerunt lignum, & mucofum corticem , uti tota arbor. „Arbor liec vegetativam quoque habet naturam, ita ut omnes ejus rami, quam pufilli etiam , terre com- miffi progerminent, fed non diu extra terram. fervari offunt vegete, dum totum lignum fit fungofum , & SCH facillime fuccus vivens exftillat € exficcatur, unde & tales rami, qu rimum cefi funt, plantan- di funt nec ultra Erg ervandi; Per totum annum flores producit , fed copiofiffime menfibus Decembri, Januario, & Februario, qui ficci funt menfes. + - Nomen, Latine Novella. Malaice Daun Baru & Ca- jer s h. e. novum folium, quum femper novain ‘hac arbore obferventur folia; adeoque fit luxuriofa, qua denominationis fignificatione in aliis quoqué oc- currit linguis , uti Ternatenfi & Macaffarenfi Baru. Javanica Condong Waru, Bandenfi Paru Ranu & Va- rook. Amboinenfi Haru: In Luhoe Pappatale. In Ba- leya Waru, Portugallice Polo €ondan. Locus. Hec arbor ubivis nota eft per totam aquo- . "fam Indiam tam in litore, quam in ipfa regione ubi- que crefcens, unde & inter omnes arbores viliffima Tom. II, - e T De bloem is geformeert , als die van Malva en Heemft m t gemeen, te weten kloks-gewys, uit vyf eroote blas deren gemaakt, beneeden [Lyf , boven Slap en rimpelig, in de lengte geftreept, en elk fchier met zyn belft bet inder omvattende , zodat de gebeele bloeinchynt uit een blad e- maakt te zjn , zo wyd niet geopend , als inde Malva = dieper en bolder, Hare coleur is licbt-geel , op den. grond van binnen boog-bruin , en bykans blued-rood. In de mid: den ftaat een pilaartje , -na gewoonte van de Malue ruim een halve vinger lank aan bet bovenfte met veele bel achtige noppen bezxet, met een bruin booftje bowen op; zonder eenigen reuk. Zy flaat in een dubbelde gebaarde kelk, waar van bet onderfte deel beftaat uit tien, en bet boven[le uit vyf lange groene fpitzen; die digt tegen de bloem aanleggen. Zo lange de bloeme aan den boom Daat isze niet meer, dam kloks-gewys geopend, maar tegens den avond:openenze baar wyder, te weten; als een (cho, telije, en valt voor bet meefte deel af, 20 gebeel als by is, werd booger van coleur , gewind eenige ligt-roode Jireepen, en is van buiten wat ruig in bet aantajten : Dit afvallen gefchiet meeft aan de volwa/Jen boomen, want aan ce jonge blyvender veel bangen „en fluiten baar des avonds te zamen in een knop, die nooit wederom open gaat, na de manier van al de Maluwen , de afgevallent bloemen blyven zo geopent op de aarde leggen, en ver- gaan: „Na bet afvallen der bloemen fluiten bun de vyf hover» gemelde baarden'wederom toe; en formeeren de vrucht. dewelke ts een lankwerpige knop, in gedaante en grootte «an een Note-mullchaat , doch van buiten ruig, en don: ker-graauw van coleur. Deze knoppen openen baar ligt in vyf deelen, daar van ieder cen jtuk Witgefneeden kaas gelykt : leder deel afgenoomen zynde » verdeelt xig wederom in twee kamertjes of celletjes , en in ieder celle leggen o war rd 3 in de Em als de korrels van drui ven, in de gedaante van bultige niertjes, zonder bet meefte deel van deze Cegt ni tot SZ ; maar verrot , wesbalven ook zelden andere boompjes daar paz mk nen. | et bout ts Wit, ©005, en gedroogt zynde zeer li ganfch niet durabel. De saben Ms een bg. Co terachtig bert, maar in de oude flammen , die dikker , als een man zyn, gewind bet van binnen een graauw beet dat zomtyds zo graauw word als Salimoeri, met bet bui- tenfte witte bout, als vleefcb met zyn frek bekleed ge- lyk men im bet Ebben-bout ziet. Dit bert is durabel. en vergaat niet licht in de aarde s boeavel het voos en ligt is. Ook hoewel den gebeelen boom laf , en [mets isvan /mattk, zo vind men nogtans in dit graauwe bert een fubtile bit. men gewaar word in bet knauwen , of in bet water op een Been: dewyl ik mu bevonden bebbe y dat dit graauwe bert miet in alle boomen is, in- zonderbeid die in de Negoryen met ftokken Alant ‘wor’ den, zo ben ik lang in bedenken gewee/t , gelyk ook veele Inlanders met my, dat dezen boom in tavee zoorten beboor- de verdeelt te werden, maar dewyl de meefte deel ftaan- de boud, dat bet maar een zoorte zy, alzo. men aan de bloemen en bladeren geen merkelyken-onderfcheid kan zien of aanwyzen , 20 moet ik my tot nader onderzoek daar me- de conformeerén , hoewel ik my nog al laat voorftaan eei nen onderjcbeid. te konnen aanwyzen, zo in de bladeren als bloemen, - De wortelen bebben een wit bout , en Kä merigen baft, gelyk bet gebeele gewafeh. Deze boom beeft mede een zeer groeyzamen aarts zodat alle frokken ( boe klein zy ook yn) im de aarde geftooken wederom uitjchieten, doch willen niet lange bowen de aar: terbeid , . uryven n de leggen , want dewyl bet gebeele bout woos is, loopt er de groeyende zap zeer boat wit, en verdroogt , dierbal- ven men de bokken, zo draa zy gekapt zyn, verplanten moet, of immers niet boven een nagt laten leggen: by beeft wel in *t geheele jaar bloemen, maar Ada in De- cember, January, en February, de drooge maanden. Naam, Ja ’t Latyn Novella, in.^t Wdy: Daun Baru en Caju Baru, dat is Nietiw-blad „om dat men al- tyd jonge bladeren aan dezen boom vind, em by zo weels. drig in "t groeyen is, en zo biet by ook meeftin alle andere taalen „als op Ternaats en ena fe Baru. Op Favaans Condong Waru, op Bandaas Varu Ranu en Varook. Op Amboins Haru. op Lubce Pappatale , op Baleys Was ru, op Portugees Volo Condan. Plaats. Dezen boom is een allemans vriendt; want by is, bekend door gebeel Water-Indiën , zo op ftrand, als nóg 74 in, overal wallchende , en daarom ook de et. es der vo HERBARII AMBOINENSIS Liber II cap. XXVIII. eft, nec curat loca humida, ficca, umorvia, aperta, & fimilia, in omni enim crefcit folo & ccelo. Elegan- tiffime autem & luxuriofiffime inveniuntur in locis maritimis , ubi & arbores funt craffiores binis homini- bus, uti inter alia apparet in Sumatra , in finu Lam- ponico, & in Cerama parva; uti & in omnibus infu- lis ad Eurum fitis: Nota porro eft in firma Indie ter- ra usque in Auftralem Chinz provinciam. Ufus. Licet hee arbor vilifiima fit, nihilominus tamen multa prebet commoda non tantum in quoti- diano ufu domeítico , fed etiam in Medico; Primo ma- gnum dat hortorum fepibus ufum , quum facillime hu- jus rami terre commifi progerminent , non autem omnes excrefcunt , fi arcte fibi invicem jungantur, quum terra non omnes alere poflit: fi autem hinc in- de poftes vel fulcra ad aliquid fuftinendum locentur, ciciffime progerminant, fi nempe libero exponantur aéri, uti in ambulacris fimilibusve operibus. Léntus quoque cortex ufui infervit; ex quo omne ligatorium formatur genus , incole enim infularum Auftralium illum adhibent loco funium pro navigiis fuis , funis igniarius ex illo quoque confici poteft, fed non tam bone eft note, quam qui ex Lontaro arbore fit. Ampla ejus folia optima funt ad cibum ob- tegendum, qui per plateas circumfertur in patinis. Tenera ac juniora folia in aqua contrita optimum prabent capitis lavamen in ejus ardore ac inflamma- tione, modice enim refrigerant, & capillos alunt. Obftetrices éjus mucilaginem adhibent ad lubrican- das vias tempore partus. Noftra autem natio; fi Ca- put lavant fucco Daun Baru , pruritum fentiunt; quem indigenz non obfervant. ` get ri > . Daun Baru.radix recenter effofla, cum aqua con* trita, & epota optime refrigerat ardenti febri laboran- tes, infipida penitus eft, unde & alii addunt radicem albe oe GE huic autem fini melius refpondent zadices N “rubre infra defcripte. Juniora ejus folia inter manus comprefla , ita ut flaccefcant & in- calefcant, Furunculis inpofita, alio OE fo- lio, illos refolvit ; parvi fi fuerint, vel illos matura: re faciunt, fi majores fint; Folia hec cotta & pro- pinata, vel in balneo infufa Dy/uriam curant: Inter: na cinerea ligni medulla in vetuftiffimis truncis tam fufca eft quam in magna Salimoert: Si elaboretur, odo- refn fpirat dulcem & uńguentofum ;-fed cito t ifte odor: Igni inpofitum lignum cito flammam con- cipit, exfudatque paucam Olei quantitatem , fed mul- to rariorem quam Saliniuri. . -Cinere - ESA lignum licet molle & leve, durabi- lius tameneft externo albo, quod tamquam inutile abjiciendam , uti album illud Ebeni lignum. — Parve ex illo cifte & capfule formari poffunt, ut Sí poftes plebejarum edium ,fi tante magnitudinis Con- quiri poffit , quum in terra durabile etiam fit , apud noftros autem Amboinenfes in parvo hucufque eft ufu, praefertim quum hoc:cor feu medulla fepius concava &exe(a ft. c oro RAZY Maxima bus medulle RE colligenda funt ex arboribus in montibus vel defertis locatis y quos, raro homines frequentant, quum ibi arbor fatis re- &üm generet truncum , qui-alias prohibetur continua ramorum amputatione ; quum quotidié in re-domeftica adhibentur. bays PUN es 3 -4 Funes ex cortice conftruéti non tantum navigiis in- ` ferviunt „fed etiam retibus pifcatoriis. Tenues quoque reftes ex illo fabricantur pifcatorum , quos & in cin- étibus geftant , uti id alias fit cum córticé Gnemonis filveftris. ~ - di M Ifta quoque medulla a quibusdam in re medica ad- hibetur, quam propinant cum aqua contritam contra abdominis tormina. “Contra Choleram radix quóque Novelle propinatur cum aqua contrita, fi fimul folia ejus calefacta ventriculo t Notandum ves ra eft ad ufüm medicum adhibendas efTe talium arbo- rnm radices , qué fponte in filvis crefcunt , quum he efficaciores obfervatz fuere illis, que ex depaćtis propagate funt ramis." ! In Sina hzc quoque arbor vulgaris eft , fed ibi fper- nitur. In Śnicharponico in Sumatra ex hujus cor- 1134 A tice der verachtfte onder alle boomen , by laat zig ook niet gele- gen zyn aan vogtige, dorre, fcbaduacbtige , luchtige &c. plaatzen , want by waft op allerlei gronden. Defchoori- Jte en weeldrig fte nogtans waffthen aan de Zee-kant, al- waar de boomen dikker worden dan twee mannen, ge- byk men onder anderen zien kan op Sumatra, in de bogt van Lampen, en op klein Ceram, als mede in alle de Zuid- Oofter Eilanden. Hy is voorts bekend op bet wafte Land - van Indiën, tot in de Zuider Provincie van China toe. + Gebruik: Hoewel dezen boom zo veragt is , niet te min beeft by verfcheiden groote nuttigbeden , niet alleen inde dagelykze buisbouding, maar ook im de medicyne y voor eerft beeft men ten groot gerief daar van , in’t maken van de Paggers, dat is, heggen van de Thuinen, om dat men daar van gemakkelyk de fiaaken kan krygen, enin der df- gebouwene plaats firaks andere ava[Jcben , doch groeyen niet alle ftaaken , zo alsze in de beggen digt tegen malkan- der gezet flaam , want de grond katze niet alle voeden s maar als men bier en daar fbylen zet , om iets te dragen, die pe zeer SH te weten , 'alsze onder den vry- p emel (aan s als van Paggers , en opene Gal- eryen. | à e taye baft beeft ook zyn gebruik om allerbande bind werk daar van te maken y'en de Inwoonders van de Zuid-Oofter Eilanden gebruikenze ook tot touwen voor baare vaartuigen , men kan der ook tond anmaken , dog die is zogoet niet , als van de opregte Lontar-boom. De breede bladeren komen wel te pas, om alderhande koft me- de te dekken, die men in fcbooteltjes over ftraat draagt. Met de jonge bladeren in water gevreven, waft men bet booft, als bet verbit is , want zy verkoelen matelyk ; en doen bet bair waffchen: _ De Vroedvrouwen gebruiken dem zelven flym om de pafagie te gladder te maken in barens tyd. Onze Natie evoelt in "t waffen van "t booft eenige jeukte van Daun Matos zap, bet welk de Inlanders niet voelen. ` _ De wortelen van Daun Baru vers gegraven, met wa ter góvrecven , en gedronken, verkoelen zeer kragtig inde brandende koortzem say zyn gants zonder fmaak, en zom mige doen daar by de wortel van witte Gendarufa , dog "bier toe zyn st de wortels van de Novella Rubra, bier ónder befcbreeven. De jonge bladeren tu(jcben de banden wat gedrukt, datze flap en warm "worden; en op de bloedvinnen gelegt, met een ander blad daar over , verdeelt dezelve, zoze nog klein zjn, of ryptże, zo zy groot geworden zjn. De bladeren gekookt , en gedronken, ook in een bad gebruikt , geneezen de perfing op *twwater. Het inwendige graauwe bout werdin de gebeel oude ftammen zo bruin, en m ig, als im de groote Salimoeri: In het werken riekt bet zoet en zalfachtig , maar dien reuk vergaat baaft, im "t vuur brand het ligt, en fweet wat ge! uit, doch veel fchaarzêr , dan Salimuti. it graauwe bout , hoewel week en ligt, is nogtans dus rabelder , als bet buitenfte witte , bet welke men voor {pint moet reekènen , gelyk bet witte aan bet Ebbenbout. — — Men kan der kleine kiftjes en doosjes van maken, als mede ftylen tot gemeene buizen , als men bet zo groot kry- gen kan, want bet ook Zu de aarde durabel is, doch bet is by onze CAM in klein gebruik, te meer al- zo men dit PRE Wis witgevreeten wind. - De grootfte Jtakken van dit bert moet men zoeken aan de boomen, die im "t gebergte of eenzame Plaatzen ftaań ; daar weinig menfchen komen, want aldaar gewint den boom een redelyk regten [lam , bet welk bem anders belet werd, door bet afkappen zyner takken , die men dagelyks in de buisbouding van noodén beeft. p De touwen van de baft gemaakt, gebruikt men niet al- leen tot vaartuigen , maar ook aan de visnetten. Zo*ÀWer- den ook dunne lynen daar van gedraait , als vifch-lynen, die de Inlanders in bare broeken dragen, gelyk men an- ders doet met den baft van wilde Gnemon. — „Het doorfebreeve bert gebruiken ook zommige in de me- dicyne, gevende bet zelve in water gevreven te drinken, tegens bet krimxel of buik-pyn. _Tegens bet bort of Cho- leram, drinkt de wortel van Novella, met water ge- vreeven , en legt eenige laaww gemaakte bladeren daar van op de mage: Maar bier by font te wetens, dat men tot allerlei medicinale gebruik nemen moet de wortelen van zodanige boomen , die van zelfs in ^t wilt groeyen; vermits die kragtiger bévonden zyn, dan die van geplan- te flaaken voortkomen. "s In Sina is dezen boom wel mede gemeen, maar werd aldaar veracht, In de bogi van Lampon op Sumatrawe- ; e Te tens SD ATAN U N RÓ NU u LH SILLA ŻĘ v VAT 7, 22121 HN = = a ÁS SS To. I TESS SAR ES NN UN UN th NM D NOK ARARAS NJ AOS AA) Lé 77 o OG Ze = <>: =. e AD 27 "ON SA | n - A A g T Ze 4 214984 NN GRIN UNA my | tS EE iiia HI Bock: XXVII. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. sa tice in aqua macerato fortiterque contufo , & expli- cato certas formant minores veftes ruth coloris , qua- les in Orientalibus infulis ex cortice Sacce lib. 5. cap. 9. defcripte conftruuntur. Ex hoc fabricant tunicu- las, qubus fe induunt , fiin mari pifcantur, ac dein ite- rum eluunt, non autem fortiter circumvolvende | funt; quum aquam reddant admodum muciláginofam, dein iterum ficcantur. Hodie multum in Batavia plantantur ante edes; & juxta vias, ob umbram: Celebes incole hujus corti- cem macerant in aqua, quem contundunt, & ex quo crafliora formant fila vulgaribus retibus infervientia, . Prima hzc Novella in Hort. Malab. tom. 1. 245 sn Fig. 29. Malabarice dicitur Bu-Pariti , Bracmanis Val- li-Cari Capoefi. . Ego autem a Malabaris-ipfam denomi- nari audivi Pu-areti. cujus defcriptio ab Amboinenfi non differt, excepto quod Malabarica peculiarem ha- beat qualitatem , a nullis nempe formicis, mufcis , vel aliis infectis arrodi ; unde & multo viridiorem gerit comam Amboinenfi, que nunquam a formicis libera- ta eft: Miratus infuper fum doétos illos Bracmanos tam pauca de Medicinalibus ejus virtutibus commen- tatos fuiffe, quas tamen. novi Malabaris notas effe, vulgaris enim nimis ufus eft, ejus folia ulcerationibus inponere , quz illis modo colligantur. Sic quoque non eft. Alcea, uti Adnotator Dr. van Syen ad illud car put adnotat ; fed Altbea arboreftens , a vero „Abutilo quoque libr. 6. defcripto differens. ` KB . Noftra natio in iftis regionibus illas fepe vocat Tilias Indicas , aliquando flores campanulatos: Mala- bari etiam vetuíta & flavefcentia folia cum calce > ^ contrita contra Odontalgiam inponunt. : ; “Tabula Septuagefima Tertia Ramum exhibet Novelle; uti a Rimpbio vocatur y ubi Litt. A. tenerum denotat folium acuminatum & crenatum, unde : multum foliis net, TERT "R ei Ed E V c 2 Le STRZ. tw "W NADE, Pis COBSERVATIO | "Quum hzc arbor in variis occurrat regionibus , a variis etiam denominata fuit & defcripta auctoribus, quos in The- faro Zeyl. pag- 136. collegi , ubi vocatur Ketmia Zeyla- "nica , femper virens & florens , Tiliz folio, flore luteo. Hart, catal. femin. Efique arbor folis Indica, major , feu, Alcea ris) - orbiculatis fulcatiś , fuccum Gutte Gambz fimi- lem fundentibus. Herm. Muf. Zeyl. pag. 4$. Ketmia Indica Tilie folios Phim. catal. pl. Amer. p.» ut & Ketmia Indica, Populi folio, fru&u orbiculato compreffo. Tournef. Inff. pags 100. & Althza arborea, Indica , Populi folio . flore-Ephemero. Herm. H. Lugd. Bat. pag. 22» & Alcea arborea Indica maxi- ma, Populi folio, flore majore flaveícente Breyn: Pródr. 2.p, ro. & Alcea Indica arborefcens, folio Populi vel cordiformi, flore ephemero ex albo flavefcente mm. Hy Bofian; pag. 6, + EK. t xs y à p: L kas Seek PED m APS 4 am fri Ne . c. arti Fe e Hibiscus a recentioribus hoc gefius jam vocatum eft, hujus- ` que altera varietas a Royezo. in Fl, Leiaenf. Prodr. pag. 532. vocatur Hibiscus caule arboreo, foliis. cotdato fubrotundis , acuminatis, crenatis , que denominatio buic optime itidem- quadrat fpeciei, AS OS tenze uit dezen bajt, door bet weekenin 't water, fterk kloppen, en uitrekken, zeekere kleedjes te formeeren, ros van coleur , gelyk men in de Ooftersche Eilanden met den baft van Sacea lib. 5 cap 9. befcbreven doet, Hier wit makenze rokjes, alsze op Zee willen gaan villen men kanze weder uitava[fen , doch niet flerk vringende , wan- neer ży bet water beel JLymerig. maken > en dań weder droogen. Hedendaags «werdenze veel. op Batavia voor de buizen geplant ; langs de weegen, om fcbadusve te maken. De volkeren op Celebes Ooft-kuft weeken den baft in. water , kloppen, en maken daar grof-gaaren van, tot flegte netten dienende. De eerfte Novella werd in Hot Malb. tom.1 pag. 51. Fig.29. int Malabaars genaamt Bu-pariti, in 3t Braminees V alli-Cari-Capoefi.. Doch ik zelfs: bebze van de Malabaren horen noemen Pu-areti. Wiens befcbry- os Wez de Amboinfcbe niet verfcheelt, bebalven dat de baarfcbe een b „zondere eigenfcbap moet bebben; dot, ` ze van geen mieren, Vliegen , of ander ongedierte ge- quelt werd, en daarom veel jeugdiger loof draagt, daar de «Amboinfche „als gezegt , fcbier noit zonder mieren is. Zo ben ik cok verwondert , dat die geleerde Bramines van zyn. medicynale kragten zo weinig opgegeeven bebben , die ik nogtans weet de Malabaaren bekent te zyn, want bet een al te flegt po: is; de bladeren op ulceratien te ge » dewelke daar mede flegts toegebonden. werden. 0 is bet opk geen Alcea, gelyk den Adnotator Ds. van Syen op "t'zelve. Kapittel felt, maar een Althea arbore- fcens, van bet eu Abutilon mede ver/chillende , van ons lib. 6. befchreeden. i x O ait Onze Natie in die Landen noemtze zomtyde Ooft-In- difche Linde-boomen , zomtyds Klokjes: en: De - dMalabaaren leggen de oude geelaci tige bladeren, met kalk SE gevreven, op de Tond mmer io: De drie-en-feventigfle Plaat Vertoont een tak van de Niewtümbrad-boom , zo alsze van ys genaamt werd, alwaar Letter A. aanwyft cen jong blad, dat gerant en gehoekt is, en daar door veel y de oudere. bladen, verfchildt, ir 01 inate p AANMERKING. j Wyl deze boom in verfcheide geweften voortkomt 20 beef ze ook vericheide benamingen gekregen, welke ik in my ^ Thef Zeyl. page 136. by een verzameltheb , alwaarze genaamt „altyd groen zynde en bloeyende à L pom , en een Seele bloem , zò alsze van Hartog in zyn Cataloge genaamt werd, en is de Ooftindifche Zonneboom of groote boomachtige Althza met het bladt van de Lindeboom, en een dag duur. nde bloemen; met ronde m die een zop gevenajs de Gutta Gamba van Herman fnszyn-Muf. Zen pag. A1 en de, Ooft- Indifche-Ketmia met het biadt. van de Lindeboom , van Plum, in zyn Catal.pag 2. als mede Indifche Ketmia met Populier blad, mmer ronde gedrukte vruchten van Ti OF. Pag. TOO, in zyn Inftititute; en de boomachtige Althea met-een Populier ` bladt en cen bloem die maar een dag duurt van Herman, in de Catal.: van. de Leidze Thuin pag 11: en boomachtige Alcea met een Populier bladen een geele,bloem van Breynixs in zyn tweede Prodr. pag. 10: en van Amman in de Hortus Bofianus . 6. : y d i Hibiscus is dit geflagt van de niëuwe Kruydkenders genaamt, en van deze zoort wert een diergelyke by de Profe//. van Ros yen in zyn Flor, Leidens. Prodr. pag. $32. genaamt Hybifcus met een boomachtige ftengel, met ronde hartvormige blaa- den , {pits en getant zynde, welke benaminge aan deze plant A És "E d 2 2 XXIX: e. 222 HERBARII AMBOINENSIS Liber Ul cap. XXIX. CAPUT VIGESIMUM NONUM. Novella Repens. Baru Tal. Mm 7 Ovella repens feu Baru, pigra eft arbor, truncum N erens vix hominem craflum, qui nunquam fe- Berit „fed procumbit in terra, raro rectus , fed plurimum incurvus eft & in arcum finuatus , ita ut fæpe tantum occupet locum , quantus domui fufficeret. Ejus cortex eft léntus & mucofus , uti in precedente, eftque craffiffimus & mucofiffimus omnium Baru fpe- cierum. Lignum eft album, fungofum , & leve „in ve- tuftis vero truncis ejus cor feu medulla eft fufca vel cinerea , ruffis ac luteis maculis diftincta. ` ur Procumbens hic truncus undique radices emittit craflos ac fibras in térram , & furfum A rn erećtos ramos. Folia vulgaris funt forme , fed multo majora, novem nempe vel decem pollices lata, oéto longa, infra auriculata auribus fibi mutuo incumbentibus & petiolum obtegentibus, qui rotundus , tenuis, & de- cem pollices longus eft: Vetufta autem folia feptem modo pollices lata funt, & fex longa ; novem ner- vis per fuperficiem donata, qui prope petiolum con- currunt, quum vulgaris Baru folia feptem modo con- ftent nervis, funtque inferius magis albicantia, quam in vulgari. put E Flos priori fimilis eft, vel paulo magis oblongus, ad oras flaccidior , nec ita ample extenditur vel aperitur imam vulgaris; fed claufus eft inftar crateris, coloris vi,in fundoautem woes rubentis, quod externe ita apparet, ac in vulgari. do! Semper crefcit in locis planis , in collibus frigidius- culis, vel ad ripas aquarum, ubi elegantem format arcum, in preruptis vero & inaqualibus locis non Ícit. E lo bin o Latius Novella Repens. Malaice Bárú Tali, "quum inftar craffi rudentis in folo decumbat. Amboi- nice Haru Paracca, h. e. Novella fecretorum , quum arcu fuo & erećtis ramis fecretum referat locum, alii autem illam vocant Haru Palacca, h. e. Novella Ex- cellen; quum maxima gerat folia. us. Ex cortice primo fila duci poffunt uti ex illo dm Juniora folia contrita & Dee e do- rem fedant in febribus ardentibus & Cephalalgia. Lignum ad leves adhibetur poftes, fi reétum fit, uti & ob levitatem ad ligna fluctuantia, quz navigiis alligan- tur, ut melius aque innatent. OBSERVATIO. Hujus arboris nullam inveni figuram , neque etiam fubfe- quentis, que tam ex Hort. Malab; Figuris, quam ex auctoris noftri defcriptione intelligi & concipi poterunt: Harum vero arborum fpecies obiter memorantur a Valent. pag. 217, in Anis - boina defcriptionts XXIX. HOOFTSTUK. De kruipende Nieuwblad-Boor. E Novella Repens of kruipende Baru is een luyen D boom; gewinnende een ftam, fcbaars een man dik ; die noit over eind flaat , maar legt zig platmeder op de aarde , zelden regt uit/cbietende , maar meeft krom, em in een kring geboogen , befluitende dikwils een plaats zo ` groot , dat er een buis in ftaan kan. Den baft is taai en Slymerig , als aan de voorige , zynde dit de dikfte en fly- merigfte fchorfJe van alle Baru geflagten , bet bout is wit; voos, en ligt, doch aan de oude ftammen krygt. bet med? een bruin of graauw bert, met geele*of roffe plekken. Dezen liggenden ftam fchiet over al veele dikke wortels of vazelingen in de aarde ; en over eind veele reste takken: De bladeren zyn van fatzoen, als de gemeene, doch veel grooter , te weten , negen en tien duimen breed, acht di- to lank, achter met twee ronde ooren, die over malkander Jlaan ; en den fieel bedekken, die rond , dun „en mede tien duimen tank is, de oude bladeren yn maar zeven duimen breed, en zes lank , met negen zenuwen in de ronte door- toogen ; achter by den Keel t'zamen[Lootende „daar de ge- meene Baru maar zeven beeft, van onderen witter dan de gemeene. De bloeme is mede als aan de gemeene , of wel zolang, en aan de kanten flapper, zy opend baar zo veel niet „als de gemeene , maar blyft geflooten „ als een bekertje; van coleur ligt-geel, op den grond een weinig Bruin-rodd , bet welk men van buiten zo niet en Ziet, als aam de gemeene: „Hy waft altyd op vlaktens „die in de koele valeyen, of aan de kanten van de wateren zyn , daar bydanten moye kring maakt „maar op [Lyle of oneffene plaatzen word by niet lange ` M rn. > Op Maleyts Bau ru Tali: om dat bet als een dik. Kë the 2 leid. Op Amboins Haru Paracca , dat is, NovellaSe- cretorum , om dat by met zyn kring, en overeind ftaan- de takken, een fecreete plaats werbeelt , doch andere noe- men bet Haru Palaćca , dat js, Novella Excellens, om dat bet de grootfte bladeren beeft. | , Gebruik. Van de fcbor[fe kan men voor eerft KN Jpinnen , gelyk uit die van bet voorige. De jonge blade» fen even, en op bet bi gefmeert , verkoelen den brand in beete koortzen en ligte alen gebruikt, als men bet regt krygen kan, als mede wegens zyn ligtigheid tot. de vlothouten , die meg. aan de praauwen bind, om te beter op bet water te dry- ven. | AANMERKING. Van deeze nog van de volgende boom heb ik geen figuut in dit werk gevonden, welke of wit de Hortus Malabaricus ligtelyk kunnen aangevult, of uit de befchryving*van onzen Auteur ligt verftaan werden. Verders zyn de zoorten van Dau Baroe of nieuw bladt by Valent. p. 217, ter loops vermeldt. CAPUT ooft-pyn. Het bout werd tot - M Bock. XXX Hoff... AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 223 C A PUT TRIGESIMUM. Novella Rubra. Daun Baru Mera. Fqp*Ertia Daun Baru fpecies forma convenit cum vulgàri, fed ejus truncùs non ita externe albi- cat, magisque ruffus eft, vitidibus nigrisquemá- tulis notatus. Ejus folia fant minora quam vulgaris, ad oras leviter ferrata, feptem quoque nervis donata, . qui in inferiore parte rubent , uti quoque pedunculi & ramuli fuperne rubent, inferne véro virides & rugo- fiores funt quam vulgaris, venarumque rubędo in ve- tuftis fenfim difparet foliis. Flós minor eft quam vulgaris: matutino apertus tempore , quum campanam refert, coloris vero eft fla- vefcentis, in fundo interne fanguineus , fub vefperam fefe iterum claudit, totusque flos rubefcit vel purpu- tafcit , ftriis tamen flavis interpofitis, Fructus funt uti in vulgari. : Lignum eft'album, durius, & folidius vulgari, ejus cor feu medulla fenfim quoque ruffefcit. Cortex mu- cofior eft quam in vulgari, vifcofumque exftillat fuc- cum, fi incidatur, Radices funt longa, fimplices, binos circiter digitos ` éraffe , que raras emittunt fibras, atque interne ruf- — für itidem cor feu medullam habent. ` Nomen, Latine Novella Rubra, Malaice Datis Baru Mera. Amboinice Haru Com. © | Locus, Hee fpecies rari occurrit tam in litore quam iti Vallibus frigidiufculis > uti in illis Waytombo vallibus, in Zaba & Hitoe, circa rivulum Wayalla, in diftrićtu Kaycetto, ` : Uus. Lighum & folia vulgo ufutpari póffünt uti a- Kardan gard Een a peculiariter autem hujus ar- - boris radices & lignum virtutem poffident refrigeran- tem pre ceteris Baru, unde in aqua contrità propi- fiantür accedente febrium ardore, cui potioni fubfe- itur lenis fudor, qui magnum adfért levamen; éün» em im finem hae quoque folia contéruntur , que ins ponuntur pectori & fronti. à rd Quum anno 1678 in Banda ardentes febres vehe- menter graflarentur, in magno ibi pretio erat quod- dam lignum Caju Dingin, h: e. lignum refrigerahs di- um; quod Dey ie cum fücceffü adhibebatur pro refrigerio in iftis febribus, quum vero ibi hon magna oceutreret copia, ex Amboina illud petierunt, cujus parva frufta pro fpeeimine nobis transmittebant , que erant alba, folida ; & levia: Habita adeurata inquifitio- tie non áliter judicare potüimus, quin effet hujus Novelle rubrê , cujus quadam etiam frufta ibi transmifimus ; uum vero nunquam mihi folia & flores Bandeńfis Caju Dingin transmiffa fuerint, res ac conćlufio in, incerto héret, inque medio relinquitur. Is Hort. Malab. tom. 1. Fig. 30. pag. są. Novella hec Malabarice denominari videtur Pariti, ac Brae: fnanis Cari Capufi , folia éfiim ibi minora dicüntur vulgaris , ad oras tenuiter ferrata , inferne plurimis toftis donata & lanuginofa. De ejus virtutibus Bracmani nihil notarunt , nifi quod flores cum femineo lacte cónterantur, illudque &uribus inftillatum Cephalalgiam fedaret. QBSERVATIO. Vatietas heee tantum: videtur prima: Bat Bechet unde ge- que figura a Rumpbio addita eft, eademque hüic Syhonyma compétere videntur que in Commel. Fl. Malab, p. 2. porro recenfentur, vide H, Malabariam. 1. c. Breysigm; & Pieko, Almas. po ip c , CAPUT Naam. In t Latyn Novella: Rubra. vonden werden. XXX. HOOF TSTUK De roode Nieuwblad- Boom. E derde zoorte van Daun Baru komt aan gedaante met de gemeene overeen , den [tam is van buiten zo wit niét, maar zomtyds licht-ros, met fwart en groen geplekt. De bladeren zyn wat kleinder , dan aan e gemeene, aan de kanten fyn gezaagt y ook met zeven zenuwen in de ronte vex/preid s die van onderen road zyn: gelyk ook de fteel en ryskegs van boven, maar van onde- ren regt groen, en ruiger dan de gemeene, en de roodig- beid der aderem vergaat ook wat in de oude bladeren, ` De bloem is wat kleinder als van de gemeene: Des morgens opgaande vertoondze regt een klokje, van verwe ligt-geel, op den grond van binnen bloet-rood, tegens den avond trekize weer wat zamen, en de geheele bloeme werd ligt- rood, of wat paars, echter met geele Jtreepen tuffeben beiden. De vruchten zyn als aan "t gemeene, Het bout is wit, digter, en wat barder , dan aan "t CREE » bet bert werd ook metter tyd graauw; Den aft is wat flymeriger als aan de gemeene, met cen kleve- rig flym, als men daar in kam, ` „De wortelen yn lank, ęenparig, omtrent twee vingers dik, daar weittig vazelingen afvangen , van binnen met een ros bert. : Op. Maleyts Daun Baru Mera. Op Amboins Haru Godać M Plaats. Deze zoorte werd zeer xelden en weinig gevoh- dens zoop flrand, als in koele valeyen, gelyk in de va- leyen van de Waytombo, in de Laha, en op Hitoe, omtrent bet riviertje Wayálla in bet diftrikt dan Kay- tetto. : Gebruik. Hét bout en de bladeten kan men gebruiken in "t gemeen, gelyk andere Baru, maar inzonderbeid zyn de wortelen, en bet bout zen dezen boom begaaft met een verkoelende Kragt , boven andere Baru, daarom wordenze in water gevreeven en gedronken by bet aankomen van de bitte in dé koortzen , waar op kale: AE begint te favee- ten, en groote verligting gevoelt. Tot den zelfden einde wryft men ook de bladeren , en fmeert dezelve op de Bor en bet voorbooft. ^ue pr Als Anno 1678. In Banda de beëte koortzen geweldig | jn genaamt, dat i$, koel-bout „ om dat bet dagelyks gebruikt wierd tor verkoeling in die koorts vas, bebben ży ape uit Amboina gevordert, eenige kleine fiukjes ong tot een m je toe efcbort. an. A E Hoko Malab. tom 1. Fig. 30. pag. 53. [tan de- ze Novella in 't Mages: genoemt te werden Pariti, ufi, want de bladeren werden aldaar geftelt kleinder dan aan de gemeene , aan de kan. żeń „pa pras! , van ofidefén zeer geribt , enwolachtig. Zan zyné kragten bebben de Braminees anders niet opge even, als dat de bloemen, met vrouwen-melk gevreven, en in de geren gedruipt , de booft-pyn ftillen zullen. AANMERKING. Dit fehynt madr een vétandering te zyn van de eerfte zoott van de Baru „waarom ook van | us by dit Hooft- ftuk géen afbeelding gedaan is, welke in de Hortus Malaba» ritus op de aangehaalde pláats gevonden wert, cn hier toe behooren die benamingen die by Commelin in de Flora Mas labar. p. 2. by Breymys en Plakn, in on Almáz. p. 17, 803 sau HERBARII AMBOINENSIS Liber ll. cap. XXXL CAPUT TRIGESIMUM PRIMUM. Novella Litorea. Baru Laut. £X Uarta fpecies litorea eft, aliquando fimplici, ali- Q quando pluribus inftar fruticis excrefcens: trun- cis; fimplex autem hominem craflus eft, non altus , fed finuofus, mox fefe in ramos dividens. Cor- tex eft mollis , ac licet in tenues ductus fit fibras, mu- fcofus tamen aclentus. Folia maxime a prioribus diffe- runt tribus fpeciebus, que duplicem habent formam, in junioribus enim ramis ac arboribus tribus angulis & apicibus donata funt, quorum medius longiffimus: Prope petiolum fiffa funt & auriculata , ad fummum decem vel undecim pollices longa , octo lata, plerum- que autem otto longa, & quinque pollices lata funt. nguli hi laterales in vetuftis fenfim foliis decrefcunt, ita ut penitus fepe difpareant , aliquando vero unus tantum ab una apparet parte, funtque breviores prio- ribus, obtufo apice conftantes , porro cordiformia funt hzc folia, fed oblonga & integra, qua quinque gerunt albos & protüberantes nervos ad pedunculum concurrentes, crafla, glabra, & glauca, fapórem ha- bentia aromaticum , ROA falluginofum. Longis infident firmisque petiolis , fine ordine arcte fibi juncta, ac plerumque obfita funt gallis, que infeétorum nidi funt fefe in hifce abfcondentium , ad oras fxpe arro- fa funt & deformata. E - ! . klos julien Baru fimillimus eft, fed major, ex Quinque itidem fefe ambientibus petalis conftruétus, que in fundo & externa parte rugofa & fcabra funt ad tactum, fuperior vero ac interna pars eft flaccida, tenuis, & ftriata, flavefcens, in fundo fanguinea, faltem non ita rubens ac in vulgari , eftque niagis claufus hic flos ,, nec unquam ita apertus eft ac vulgaris. Per totum autem matutinum tempus & ante meridiem a- : ertus eft inftar crateris vel Tulipa, poft meridiem ora tertia fenfim fefe contrahit & claudit, incarna- tumque adquirit colorem , fub vefperam , quum deci- dit, obfcure rübet. In ejus centro locatur piftillum articulum digiti longum, antheris luteis obduétum , quod tam profunde calici inplantatur, ut externe & oblique ere&um vix confpici pom. Ch E Poft florem frućtus feu vafculum feminale excre- fcit , inftar panis vel cafei formatum , ex rotundo quinquangulare, ita ut quinque ifti anguli in medio concurrant, & in plee definant , binos digitos latum, unum pollicem craffum ; hujus fructus cortex feu puta- men externe glabrum eft, lignofum, & nigricans, fponte Tua fefe non aperiens , juxta quinque tamen iftas futuras facile findi & aperiri poteft: Interior ejus pars eft al- ba & fplendens inftar ferici, temuibus ac albis pelli- culis in tot cellulas divifa, in quibus reconduntur quindecim vel fexdecim majora femina , inftar fegmen- torum cafei formata, dura, externe gilva, interne al- ba, ficca, infipida,ac per totam. fubftantiam tenuifii- mis S pigri maculis notata. ` ' Rami funt fragiles, glabro, cinereo, & lento cor- tice obducti: Lignum eftduplex , externum album eft molle, & inutile ramentum , fenfim ad internam par- tem magis rubens, IM truncis, qui non ultra crus craffi funt, nullum peculiare cor formans, in vetuftis vero fufcum reperitur.cor, in quibusdam locis ftriis nigricantibus pertextum , ab exteriore parte fepara- tum, nec durum, & per longitudinem. ramenta ex- hibens „aromatici quoque odoris ad vinofum acceden- tis, qualis & fapor eft, quum fricetur vel elaboretur, linguam vellicans, & inter omnia, medicamentofa 1. gna jucundiffimum , fi ingeratur, nec illam habet a- maritiem, que in Mad Baru deprehenditur, econ- tra externum lignum album eft, infipidum , immo in- . gratum y fi hoc lignum ita in litore crefcat ;ut viciffim aqua marina adipergatur , ejus fapor quoque falfus eft, quod in üfü medico preftantius eft, fed non fcrinia- ris. Ejus fepe cor in inferiore trunci parte circa ra- - dices craffas eft denudatum , ubi a fole ita exuritur, ut inftar fubfequentis Salimoeri & Caju Matta Batu ni- rum fit, talis autem pinguedo , quum in foco exuirtur oc lignum , non exfudat, In XXXL' : HO BEE T. S.T U K. De Grand Nieuwblad- Boom. E wierde zoorte is een ftrand-geflagt , zomtyds met D een enkelden , zomtyds met verjcheide ftammen , als een ftruik op/chbietende, den enkelden is omtrent eeu man dik, niet boog , maar bochtig , en bem firaks ińtak- ken verdeelende. De fcbor[fe is zagt, niet te min in dun- ne fchilferen gefcheurd y -mosachtig „en taai. De bladeren verfcbillen merkelyk van de voorgaande drie zoortem , en zyn daar en boven van tweederlei gedaante , want aan de jonge takken of boomen-bebbenze drie hoeken of /pitzen, waar. van de middelfte veel langer uitloopt, by den fteel geklooft , en in twee ooren verdeelt , op "t boog [le tien en elf duimen lank, acht dito breed , maar door den bank acht lank, en vyf breed. Deze zyde-boeken verliezen baar aan de oude bladeren , of zomtyds ziet men maar eenen aan de : eene zyde , en zyn wat korter „ dan de voorige, met een Jlompe fpits, en voorts regt bert-formig , doch lankwer- pig, en aan de kanten ongezaagt , bebbende vyf witte en „uitfteekende zenuwen, by den fleel zamen ftotende, dik, glad en boog- Zee-groen , met een fpeceryachtigen fmaak, die wat na den-ziltigen trekt: Zy ftaan op lange e fteelen, zonder order, en digt op malkander , zy zyn ook meeft bezet met eenige knobbelen , bet welk de buisjes zyr wan eenige infella, die zig daar in verbergen, aan de kanten afgeknaagt en ongefbelt. De bloeme is die van de gemeene Baru meeft gelyk » doch wat grooter ; mede uit vyf malkanderen omvattende bladeren gemaakt , beneeden en van buiten Jf , en ruig in’t aantaften , maar baar bovenfte deel is flap , dun „en rim- pelig, ligt-geel, wat beneeden regt geel, en op de grond bloed-rood , immers zo bruin niet als aan de gemeene, 2 fłaat ook meer geflooten , en opend baar noit zo wyd als die van de gemeene. Den gebeelen voormiddag Daat zy eopend als een kelk of tulpe, ma de middag ten drie uren p^ baar allenkskens , en werd ligt-rood. Indemidden, ftaat een pilaartje omtrent een lid van een vinger lank, met geele noppen bebangen, zo diep in den kelk, dat men bet van buiten en wat Jcbuins baande qualyk wiet, > cag SEHE DIOE GEE | Na de bloeme komt de vrucht, of bet zaad-buisken voort, als een klein broodje of kaasken geformeert , uit den ron- den x der zo dat de vyf boeken na de midden in een beuveltje t'zamen fluiten , twee vingers breed , en een duim dik. De fchaale van deze vrucht is wan buiten ef- fen, boutachtig , en donker-graauw of fwartachtig , van zelfs niet fplytende, echter kan menze langs de yf naden ligt openen. Aan de binnen[le zyde zynze wit en glim- mende als Satyn, met dunne en witte velletjes, in zo veel kamertjes afgedeelt , daar in fcbuilen suis a-zeftien as zaad-korrels , als fneeden van een kaas geformecrt , ard, van buiten muisgraauw, van binnen Wit, droog, onfmaakelyk , en door de gebeele Jubfiantie met fyne fwar- te jes Ae Arot W cet papie zyn breekzaam met een effene,. graauwe , en taye fcborffe bekleed: Het bout is tweederlet, bet buiten- Jte is bet witte, weeke , en ondeugende [pint , allenkskens na binnen rooder wordende , in de [Lammen , die niet boven een dye dik zyn , geen byzonder bert. makende , maar im de oude word dit bert bruin, en op zommige plekken met Jwartacbtige ftreepen doortogen , van bet omleggende [pint merkelyk afgezondert , niet zonderlyk bard , enin de lengte Jplinterig, mede van een fpeceryachtigen reu den wynachtigen trekkende , gelyk ook de finaak is,"als men bet vryft of bewerkt, op de tonge wat /cherp, en onder alle medicynale bouten- bet alderliefiykfie , om in ta neemen, zonder eenige bitterheid , die in bet gemeene Ba- ruis: Daar en tegenis bet buitenfte witte bout onfmakelyks ja gant/ch onliefeljk » als dit bout zodanig op firand waft, dat bet met beurten van bet Zeewater befpat werd, zo is de fmaak mede wat ziltig, bet welk in demedicyne te beter is, maar niet voor de fcbrynwerkers. Zomtyds leid dit bert aan den onderften ion of dikke wortelen. bloot, daar bet dan van de Zonne zodanig gebrand word, dat bet zo fwart word als bet volgende Salimoeri, en Caju Matta Buta, doch men wind diergelyken vettigbeid by bet branden in dit bout niet... 4 an III Boek. XXXI. Dag AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 223 In vetuftifimis penitus truncis hoc cor internum plerumque excavatum cariofum vel exefum eft yitaut optimum fit in illis, in quibus incipit excavari, fi enim fit adhuc folidum , nimis viride nec fatis adultum habetur. Per ramos etiam. in terra propagari poteft, ut & per femina, fed tum frutefcit plerumque , non enim lete crefcit, fi non mari fit vicinum. eod abo ba " y Nomen. Latine Novella .Litorea y. Malaice .. Bark © Laut & Baru Partey, Amboinice Harw Bayn. Fer» natenfibus Bayn fava, quidam etiam Amboinenfes erronee illam wocant Holla Holla & Yan Matta bh e ` pifcium oculos," cum alia arbore De vocata hanc con» š . obfefi, neque fundentes. ~ ra z Locus. Nullibi fponte crefeitenifi in litoribus, ac prefertim faxofis & preruptis; in quibus craffe ejus radices fepe denudatz conípiciuntur, & ex fufco ni- gruni cor exhibent, quod in arte medica non multum valet, quum fit nimis vetuftum , ficcum, & infipi- dum. .. Amat guoque litora folitaria , que raro adeunt homines, uti inter alia in promontorio Hoeamohe- lenfi, quod Ciel vel ficcum Oryz& promontorium vocant, ubi he arbores elegantiflima obfervantur. “In (ina Amboinenfi raro occurrit, & ibi tantum fru- tefcit, quum ejus rami erecti continuo amputentur & detruncentur. Que in ftagnantibus finibus & pa- ludofis crefcit locis, nullum exhibet lignum elaboran- do aptum, nec ufui medico utile. S OE RD: U/us. : Hujus arberis Alia fers h üfü eft, nifi in- ternum ejus fufcum cor feu medulla , ac primo , filon- ga & elegantia fint frufta primero infervit , ut cite & capfule , fclopetorumque fiftule ex hac for- mentur , quum fit leve , elegantifque coloris , nec faci- le rimas agat, in iftis enim longis fruftis aliquando fefe offerunt nigra ilte rie, quz lignum ornant. . Capfule ex hoc conftruéta-& occlufz. diu, vinofum fervant odorem, ita ut hoc quoque lignum inter cla- borandum gratum fpiret odorem, : Ejus folia ab Amboinenfibus, fed raro, coquuntur iftar Sayor, & eduntur pro olere, qua modica fua falfedine haud ingratafun. —— ^ — ^ | 1 — Ig re medica Edogtus fumexperientia, hoc lignum effe faluberrimum , ob prefensauxilium, quodin qui- busdam adfert morbis, fufcum enim ejus cor fupra Eso A contritum cum aqua , & propinatum miri- ce prodeft illis, qui Oepas Mera feu Pleuritide labo- "s inorde mee & periculofus apud Malaienfes, qui zgro rubram cauflat faciem , pecto- fis lancinationes , łaterifque & dorfi dolorem ac re- fpirationem dolorificam. Nec minorem,fi non majo- rem preftat effectum in omni Cholerica paflionis ge- nere, Malaientibus Oepas: Couening dite, .quum ho- mines inde eruétent 6 evomant magnam bilis flava quantitatem. ` X iui E E “Tn Colica ventofa hoc lignum mifcetur cum Caju Toy feu Javanico ligno ftercorario, propinaturque ad flatus difipandos: Hujus ligni vires apud Amboinen- fes plurime note funt, arbor autem ipfa ab illisfper- Opt box nitur, unde & fapientum proverbium verum effe cog- . nofcitur, Deum nempe ejusque operationem per na- turam nullibi adeo prefentem effe, quam in contem- ptis ab hominibus rebus: Vix. ejus vires edoćtus fui per pecuniam & preces ex Amboinenfi obftetrice, cu- jus mater ufque ad ipfam mortem bus ligni vires nulli detegere voluit, nifi fuz filie, eandem quoque cognitionem poftea inveni apud quosdam. Ternaten- fes, cujus ufus & notitia, dein a me in Amboina ite- rum reftituta , & in ufum. vocata fuit, ficuti & quoti- die illud in familia mea adhibeo. que febribus propinatur, utcor corroboretur , ardor- que reftinguatur. ` Szepius autem expertus fui egrum mox evomere ejus potionem , licet, uti dictum fuit, gratiffima fuerit, fed'indicium eft ventriculi faburra i hoc medicamentum fufficere ad. hofa tem füperandum, unde & de novo propinanda eft ta- „lis potio. Ut autem hoc cor medicamento aptum inveniatur, cedenda funt & Si tales arbores, quarum cor nondum cafiofum ett, & adhibenda illa pars, que in radicibus vel inferiore trunco continetur, ac: nutri- mentüm fuum ab aqua marina haufit , quod lignum in- ter manducandum falfum eft,- Es WE “Tom. II, t Fus- In ardentibus quo- - Aan de gebeele oude ftammen is dit bert vanbinnenges meenelyk bel. vermolmt , en uitgewreeten , zo dat bet bef: te valt aan dewelke bet effen begint bol te werden , want de geheele mafive werd nog te jonk geacht, Mr Men kan bet ook met ftokken landwaarts in verplanten, als mede door de korrels, doch bet blyft aldaar meeft een Zog » want bet wil niet aarden, als bet de Zee niet ruikts aii y . Naam. fm "t Latyn Novella Litoria, int Maleyts Baru Laut, en Baru Partey: Op Amboins Haru Layn, Op Ternaats Bayn Java, zommige Amboingezen. noemen bet abufivelyk Holla Holla en Yan Matta, dat is, Vijch- et » met een anderen boom van dien naam confunde- rende: Plaats, Het wil van zelfs nergens waffchen, dan op Stranden , inzonderheid die wat eis zyn, en [teil af- loopen, alwaar zyne dikke avortelen zomtyds bloot leg- gen, en bet bruin-fwarte bert ontdekken, bet walk in de medicyne niet veel deugt, om dat bet te oud, droog , en Jmakeloos is. Het waft ook liever op eenzame frranden, daar geen gewoel van men[cben is, gelyk onder anderen op den uitjteckenden boek van Hoeamobel , Ciel, of drooge ys-botk genaamt , daar deze boomen zeer feboori ftaan. In den Amboinfcben Inbam vind men bem weinig, en maar eén flruik, om dat żyrie reste takken gedurig afge- kapt werden. Het geene in flille bogten en moera(fige plaatzen groeit, beef geen goet bout tot arbeiden y nog tot de medicyne bequaam. De bladeren werden van de Amboineezen ( doch zeer zelden ) als ander. Sayor gekookt-en gegeeten, diein bet moes met baar matige ziltigbeid niet onaangenaam zyn. In de medicyne bebbe ik door ervarentbeid geleert en on- - dervonden , dat dit een gezegent bout zy, wegens zyne prefente bulpe y die bet tn zommige ziekten betoont , want bet bruine bert op een fteen met water gevreeven, enge- dronken , belpt wonderbaarlyk die geene , die met bet Oopas Mera (dat is pleuris ) aangetaft werden, Een Jchielyk en periculeus accident by de MOLA Oepas Me- ra genaamt , om dat de patient rood in bet aapgezigt werd, groote fiecken in de borf, zyden, en rugge ge. voelt y em pynelyk adem. baalt. Niet minder, xo niet meer operatie doet bet. in alle zoorten ván bet bort by de Maleyers Oepas Couehing genaamt , om datze den mena Jcben veele geele gal doet braaken. jt == In Colica ventofa mengt. mer dit bout met Caju Lag e - of Favaans ftrond-bout „ en geeft bet te drinken, om winden te breeken. De kragten van dit bout zyn by de Amboineexen. meeft onbekent , en de boom zelve by bun lie- den veracht , waar uit men merkt de fpreuke der wyzen waar te zyn, dat Godt en deszelfs werkinge door de na. ture nergens zo tegenwoordig zy, als in verachte dingens ik bebbe bet ter nauwer nood geleert door gelt, en fmee- ken van een Amboinfche Vroedvrouwe , wiens moeder tot de doot toe de kragten dezes bouts aan niemant beef! willen behent maken, dam aan deze bare dogter y; hoewek. ik dezelve kenniffe namaals ook gevonden bebbe by zommi- > ge Ternatanen, zynde voorts de kenniffe dezes bouts door my in Amboina wederom vers gemaakt, gelyk ik bet zelve tot. nog toe in myne buisboudinge dagelyks gebruike, heete koortzen geeft men bet ook in, om bet bert te fler- ken, en den brand te verminderen. Doch ik bebbe dike maals ervaren; dat bet den patient dadelyk wederom uit» braakt ,: hoewel , als gezegt , bet zelve aangenaamis, om in teneemen , hetwelke dan een teeken is van een zeer vere vuilde maag , en dat dit fecours te fwak is voor dien vy. and: Men moet zig-echter daar aan niet fiootęn „ maar al wederom ingeven, voe - Om nu A bert tot de medicyne bequaam te fockenente kappen , moet men xodanigen boom uitzoeken, wiens bert nog niet vermolmt is, en daar van neemen bet gene in de wortelen of onderften ftam zit, en zyn woedzel van bet Zeewater beeft; bet welk in bet kauwen een weinig brak. digo: Ge. PÉ Di 226 HERBARII AMBOINENSIS Liberlll. cap. XXXI Fufcum hoc cor diligenter a reliquo albo adjećto ligno,internaque corrupta parte depurandum eft, ac fe- meł bifve falfz inmergere oportet aque, ad folem exfic- care , ac dein confervare , unde vires fuas ufque in deci- mum confervat annum , fi modo aliquando in aqua falfa inmergatut ; falfedo enim hujus ligni effervefcentem in- rimis fedat bilem , ut in pluribus falfis obfervavi ignis. Quum vero tale cor in vetuftis arboribus nun- quam craflum reperiatur pu plerumque fit conca- vum, hinc nulla ex hoé fabricari fere poffunt ope- ras nifi longa corone,felopetorum@ue fiftule, pro hifce vero operons partes fumuntur MS trunci, que remotius diftant , & ab aqua falfa libere funt, in qui- bus nulla vel pauca falfedo PE Recentia folia haud ingrata funt, fi cum Siri Pinan fnafticentur, totumque replent os grato fuo odore acidulo fapore. In Rumpbii Appendice hzc adduntur. üidam pifcatores manubria formant majorum cul- trorum Parrangbs dictorum ex fufco & medicato hu- jus arboris meditullio, in hunc maxime finem, ut fi noxium quendam pifcem per infortunium comederint, ac egre fefe inde habeant, tum hzc manubria füpra porphyritim cum aqua conterunt, quam tanquam añ- tidotum fuperbibunt. EXPLICATIO Tabule Septhagefime Quarte, Que ramúm exhibet Novelle Litoree , uti a Rumphio vocas … Dit bruin bert moet men ter degen van al bet witte Spint s em bet binnenfte verrotte fuiveren, eens of twee- maal in zoutwater dompelen, tn de Zonne droogen, en dan bewaren, zo kan bet zyne kragten bebouden tot in bet tiende jaar, als men bet altemets maar flegts in zout- water legt , want de ziltigbeid in dit bout is inzonder- beid bet gene, dat de woedende galle nederzetten kan, gelyk ik aan meer brakke bouten bevonden hebbe. Om dat men nu dit bert aan de oude beomen nooit dik kan vin- den, als zynde meeft bol , zo kam men geen bequamere werken daar van maken, als lange lyften en laden tot % roers , maar tot dit werk neemt men de ftukken uit de bot ven-ftam , en die wat verre van bet zoutwater afftaan, daar in men geene of weinig brakkigbeid proeven kan. De groene bladeren zyn ook niet onaangenaam by den ` Siri Pinang te kauwen, vervullende den mond met een goeden reuk, en een rynfchen finaak. Inde Appendix van Rumphius werd dis "er bygedaan, _ Zommige Viffchers maken de begten van baare Par- rangbs of houzwme/Jen uit bet bruine medicynale bert dezes booms tot dien einde , wanneerze van een opblazer of ander Jchadelyke vifch eeten , en zig qualyk daar van gevoelen, zo wryvenze deze begten met water op een [leen , en drin- ken zulks tot eem tegenbaat. UYTLEGGING Van de vier-en-zeventig fie Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de Novella Litorea ofte de tur, que vero mihi dicitur SDA fòlis cordato-acuminatis , Sida foliis cordato-acuminatis integerrimis , zo alsik die liever integerrimis. noem volgens zyn gedaante, A. Ejus f? denotat. A. Wat aan deszelts Vrucht. | B. cjus feminalia. B, De Zaaskorrels, eg e . : t s Wei $ A SE x > Si / a Już A Wa TPE DN PR PRZE SEP: AO SE eO — TT 290 m des CAPUT TRIGESIMUM SECUNDUM. Novella Nigra : Salimoeri. r y Ec quoque arbor ad Caju Baru fpecies refertur, H licet maxime ab iis differat, nihilominus tamen vulgarem fecuti fumus opinionem: Excrefcit áutefn hunc fimplici nunc eri fimul truncis, non ereétis fed incurvis, & ad unam inclinantibus partem: Raros gerit ramos ac foliorum rachides, qua ex ipfis ortàni fuum habent fine ordine flavis infidentia petio- lis, non cordiformia utiilla Daun Baru , fed lanceolata inftar lati apicis hafte, & in obtufum magis apicem definentia, fex feptemve pollices longa, quatuor & quinque longa, late viridia , integra , nec ferrata , pau- cis & obliquis pertexta venis. Decidua vero nigre» fćuńt , & contrita ingratum magis fpirant odorem fa- poremque quam Daun Baru, | Flores c — wee dependent, fed non om- nes fimul fefe » flores Stramonie tefetentes , fed multo minores funt magnitudine Mirabilis Mexi- cane, tenui ac longo conftantes infundibulo, qui fè- fe fuperius aperiunt in quinque fexve rugofa petala, adeo aréte fibi juncta, ut ex uno conftrućta videan- tur pétalo, colons aurantii vel inftar Calendule, in- odori ; prout autem petalorum numerus eft, totquo- e ftamina flava intus locantur, aliis brevioribus & icantibus intermixtis. Plurima quidem florum ca- pitula ex uno latoque dépendent racemo , unum au- tem alterümve fefe tantum fimul aperit. Hofce ín- fequuntur fructus feu bacce rare fimul ex parvo de- poems racemos fühtque ex rotundo acuminate ftar fi coni , brevi duroque apice coronate, vix articülum digiti longe, externe glabre ac ple- rumque viridesyfenfim vero ni t, ac prope api- cem fefe aperiunt. e intus continent officulum yramidale, fuperius acuminatum, inferius latum, ubi & excavatum eft eg foveola, ad latera autem quam maxime angulofum eft, & acutis obfitum quafi ver: rucis XXXIL HOOFTSTUK. De fwarte Weg Mad. Boom. Ezen boom werd ook onder de ge/lagten van Caju Baru gereekent , hoewel by merkelyk daar van vers aard » t welk onaangezien bebben wy ’t gemeene gevoelen willen volgen: Hy fchiet op met een enkeld, zomtyds met werfcheide Dammen. niet regt , maar bogtig, en naar eene zyde bellende: E beeft weinige takken ep ` ryskens , daar aan flaan de en zonder order op geele Ka » geenfints bertformig , gelyk die van Daun Baru maar als "t breede yfer van een fpeer geformeert , meeft met een funt Spits, zes en zeven duimen lank, vier en vyf breed, ligt-groen , zonder eenige ruigte of tanden , na Kon n iaa aderen p. De afgeval- werden fwart , gevreeven veel viezer van fmaak en reuk dan t Daun Baru. ik ^ - De bloemen bangen in troffen by malkander , maar gaan viet te gelyk open , gelykende de bloemen van Stramonias doch veel kleinder , tn de groote van Mirabilis Mexicana of Mervilje, te weten met een langen dunnen hals, en vooren geopent in vyf a zes rimpelige blaadjes , zodigt o malkanderen zw. datze een fcbynen , van coleur d ranje , of als Gouds-bloemen , zonder reuk, na 't getal der bladeren Baan zo veel gele draden van binnen, met nog andere korter en witachtige, Daar bangen wel veel knoppen by malkander aan een wyde tros , maar gaan maar een of twee teffens open. Daar op volgen de vruchten of bezien , weinig by malkander hangende , in een kleine tros, uit den ronden toegefpit/f , als een flompe keegel, meteen kort en bart /pitsje voor op, /chaars een lid każ, buiten effen, meeft groen blyvende, doch metter tyd werdenze rookver wig of favartacbtig , en gets by de fpitzen. Binnen leid een pyramidale korrel of fteen, boven fpits, onder breed , en aldaar wat uitgebolt , als met een kuilt- je, aan de zyden zeer hoekig , en met foberpe vratten of kuiltjes bezet , als of by door een ers band uitgefnee- den was, bleek, boutverwig , alle de kuiltjes zyn p ` oat Pag. 226. M o 0) DIA HU) 6 Git Hd == NN ANNAN WSS A y N NO ANN AAR N N WA UNNE ANN n) w NRY: a WH NN NIA RN KU s TARA ANS PPE Sug NU MA Au WA / fil Bock. XXXII. Hoof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 334 rucis & foveolis, acfi artificis manu elaboratum effet, “pallidum vero eft ac lignofum: Omnes he foveole excavate funt ficca & fuberacea fubftantia ; que adeo firmiter officulo, externoque ejus cortici adheret, ut ferro quodam fepararida & exuenda fit. Officu- Jum deputatum Turcicam refert gallam , vel Miroba- lanum Emblicum, inferior vero ifta fovea ipfum fere concavum reddit. m - Fructus penitus maturus in quatüor vel quinque feg- menta divifibilis eft, in fingulis autem nucleus conti- netur parvus fubftantia , &fapore conveniens cum Ca- nario. : . Rami funt fragiles, fique difrumpantur , odorem a- maricantem fundunt. Cortex eft albicans, glaber , & tenuis ; ingratum quo- que fpirans odorem. Externum lignum albiffimum eft, cujus inutilis pars circiter binos digitos crafla eft. Internum cor ex ci- “nereo nigricat feu terrei vel pulli eft coloris, ficcum, lentum, & rugofum, fi incidatur. Si tranfverfum fe- cetur, vel cedatur, videtur compofitum effe ex plu- rimis voloulis fibi inpofitis, ad oras nigrius, vel uti “vulgus loquitur, magis fufcum ac durius, ubi & nigre ftrie per cinereum lignum longitudinales decurrunt, fique poliatur, obfcure viridem reflexum exhibet in uibusdam locis, unde & multi illad comparant cum E Juglandis ligno , vel Occidentali Palo Santo, immo cjus frufta adeo nigra inveniuntur , ut cum Ebeno certent ligno , ejus autem levitas, ftriarumque decur- fus differentiam exhibent. Interna medulla fenfim magis fufca eft ac fungofa, nunquam autem fiffa vel concava nifi ad nodos. | . Lignum hoc duplex eft: Primum ac optimum eft nigrum fupra defcriptum , quod mas vocatur , nec ul- tra femur eraffum eft, nudum nempe ejus Cor. Alte- Tum eft cinereum , nigricantibus conftans venis, longi- tudinalibus fere inftar Abietis; Quod femina dicitur & multo levius eft, cujus & magna formari poffunt frufta, ita üt & afferes ex ipfo fecari poffint, vilius “autem eft priori. ` Si h&c ligna elaborentur vel recentia cedantur, inftar Mofchi odorem fundunt , fed debilem , qui pene- trantior-eft , fi carbonibus inponantur, nigerrima fruf- ta igni expofita, facillime flammam concipiunt , & o- leum exfudant, fed paucum. Circa litora quoque crefcit vel non longe ab illis ad lapidis jaétum in ipfa terra, optimum autem prebet lignum, quod in litoribus parvis in infulis crefcit, ubi & radices plurimum nude fupra terram fefe eri- runt, truncufque ita incurvus eft, ut fere ad terrain inclinet, ipige aTa , unde & he arbores mari - ci vel ventis facillime eradicantur vel prójiciuntur , qua- rum externum & inutile lignum brevi putrefcit, in- ternum vero cor magnis fruftis juxta litora difjeétum reperitur , externe cinereum , interne vero eleganter nigrum: Hec frúfta meliora habentur ac preferun- tur iftis, que recentia ex arbore ceduntur , nulla au- tem nifi parva opera ex illis formari poflunt. ^ Alie arbores , que binos fepe homines craffze funt, elegans ac latum gerunt cor, quamdiu autem cre- fcunt, nunquam adeo nigrum eft iftis, que mortuz funt & in litus projectz, licet etiam elegantes & ni- gre hujus cordis partes in vegetis promineant & in cre- Ën eg prefertim fi foli bene expofite fuerint, in una eademque etiam atbore truncus fepe vel quidam rami ab una parte nudi , & nigro fuo corde prominentes, altera autem horum pars vegeto & vi- ridi tegitur ligno. m i Nomen. Latine Novella Nigra & Ebeniformis. No- ftrà natio illud vocat Bafłaart Ebben-bout, feu Ebe- num fpurinm, Ternatenfibus dicitur Salimoeri, Tsja- limoeri , & Salungeri. Quidam illud Malaica lingua vo- - cant Baru Laut, cum precedenti illud confundentes, Amboinenfibus Kanawa, Kanawan , & Kanewan; In Banda & infulis ad Eurum fitis Cenau & Caju Waro, in Buro Fana & Fala, Macaffera Ama. Altera feu cinerea fpecies in Band? dicitur & Keya Waranderck. Locus. Notum eft hoc lignum in omnibus Moluc- Cis, Amboinenfibus , reliquisque ad Eurum fitis in- fulis: Multum etiam & elegantififme crefcit hzc ar- bor ih faxofis Ciele montibus, velficco prómontorio regio Wocimofciehfis „ ubi hec ac precedentes EP TUM. M. arbo- d . vult meteen drooge en kurkachtige fubftamtie, zo vaft aan den [Leen en buitenfte buit EN em rd cem Jer daar uitpeuterem moet. De fchoongemaakte korrel gu. ais dan een Turkze Galnoot, of ( Mirobolanus 3 5002) doch bet onderfte kuiltje maakt bem bykans ; d iA rype kan men ih vier of vyf deelen, en in teder ficekt een beefije , van fubftantie en finaak , als Ca- nary. .. De takken zyn breekzaami, afgebrooken gevenze cen bit teracbtigen reuk van baar, ` De fcbor/Je is witachtig, effen „en dun, mede vaneen onlieffelyken feuk. „Het buitenfte bout is zeer wit, en bet [pint uitmakende 1$ omtrent twee vingers dik. Het binnenfte bert is uit den graauwen fwartachtig of aardverwig van coleur, droog, taai, en pelzig in "t kappen. Als men ’t over dwers zaagt of kapt, zo gelykt bet t'zamen gezet uit veele dunne rol- len op malkander leggende, aan de kanten fwarter , of gelyk de gemeene man zegt, britinder en harder > alwaar men de fwarte fireepen of vlammen door *t graauwe bout in de lengte ziet loopen , en als men het polyft „ geeft bet een donker-groene weerfchyn op zommige plaatzen , daar- om bet veele met bet Europifche Nooten-bout , ook met bet Weft-Indifche Palo Santo vergelyken , ja men vind ftuk- _ ken zo fwart, datze "t Ebben-bout kunnen. tergen, maar de ligthtid en "t loopen der vlammen verraadze datelyk. Na binnen toe werd bet allenkskens wederom graauwer, . en woofer , doch nooit géfcbeurt of bol, ten dvare by de WEI c eg +3 | Men vind dit bout tweederlei: Het eerfte en't befle is^t Jwatte , bier boven befchreeven , * welk men bet manne- ken noemt , en niet boven een dye dik is, zegge bet blote bert. Het tweede is ligt-graauw , met Jwartachtige a- deren in de lengte, bykans als bet Dennen-bout. Dit boud men voor "t wyfken, bet is veel ligter, en men kan "er groote ftukken van krygen , zodat men ook planken daar van SR kan, maar bet werd voor flegter gehouden, dan ’t eer fte. | p > Alls men deze bouten werkt of vers kapt , gevenze een Mufcusachtigen, doch flappen Lag com Dad; die men Juri gewaar word, op koolen gebrand , de fwarte ftuk- en aan "t vuur gebouden , branden zeer ligt, en faveet eên Oly uit, doch Jchaars. Ae a „Het waft ook omtrent de ftranden, of niet ‘boven een fleen-werp daar van af landwaart in , doch bet befte is’t geene op de bloote ftranden van kleine Eilanden waft , ale waar men de wortels meeft bloot boven den grond ziet , en den flam zo gebogen, dat by bykans op de aarde leid, daarom ook deze boomen door de Zee of winden zeer ligt uitgewortelt en gebrooken werden, waar van dan 'tbui- tenfte fpint in korten afrot, en bet binnenfté bert met groote ftukken langs den flrand verfpreid legt, van bui- ten graauw aantezien , maar binnen fcboon fwart, dez Jtukken houd men voor beter, als die men van den ver- [chen boom kapt, maar men kan niét als klein werk daar van bebben. : Andere boomen, die wel twee mannen dik werden, bebben wel een fchoon breed bert , maar xo lang zy groei- en, is "t nooit zo fwart als de andere, die beftarven zyn, en op firand leggen, boewel men ook fchoone fwarte fluk- ken van dit bert ziet bloot uitftecken aan de nog avajfende boomén , inzonderheid die wel ter Zonne ftaan. Meri vind ook aan dezen boom zomtyds den flam.of eenige tak- ken dan de eene xyde bloot, met bet favarte bért uitftee= kende , en de andere bélft met ^t groeyende bgut bedekt, -~ Naam. In 't Latyn Novella Nigra en Ebéniformis. Onze Natie moemt bet Baftaart Ebben-bout. Op Ternaats Salimoeri , "T'sjalimoeri , en Salungeri , zommige noemen "t in Maleits Baru Latt, met bet woorige vermengende, Op Amboins Kanawa , Kanawan „en Kanewan ; In Ban- da en de Zuid-Oofter Eilanden Cenau en Caju Waro, op Buro Fana en Fala. Op Macaffers Ama. Het tavee- e of graauwe geflagt biet in Bandaen Key Waranderck, ; Plaats. Het is bekent in alle Moluxe, Amboinfebe „en Zuid-Oofter Eilanden, dech 't befte vind men, als ge» zegt, op kleine en onbewoonde Eilanden: Het ftaat ook zeer veel en fcbooh op ?t fteenige ooorgebergte Ciel, of cal toe van 't Landfchap Hoeamobel, alwaar de- t 2 © x9 HERBARILAMBOINENSIS Liverlll. cap-XXXIL arbores ita luxuriofa:& aréte fibi junéte adftant, ut litus illud przruptum vix perambulari vel ligna diftin- g poflint, quam diu non fint decorticata. - Tota oere Borealis pars hoc quoque ligno repleta eft, fed maxime fpecie cinerea, qua magis in ipfa cedi- tur regione, licet nigra etiam Reparatur idis Lif- fatetto ora. In magna Amboina prope promontorium Lienz, ac in ipfi vicina infula Puloana plurima hujus ligni elegantia & longa reperiuntur fruíta juxta litus projecta. Ufus. Ex rectis hujus arboris truncis primo depu- ratis ab externo & inutili ligno, vel ex nigris fruítis, que depurata in litore inveniuntur, incole formant poftes edium & cafarum fuarum, hoc enim lignum, licet leve & fungofum appareat , quam maxime tamen durabile eft, & refiftit pluviis, ventis,ac terra ,nec „multum rimas agit, licet nudo exponatur coelo, fic quoque hi poftes incorrupti nudique terrz infixi re- periuntur hinc inde in Cerame montibus, ubi edes ante multos jam annos deftruête fuere. Quidam harum incolarum indigena ridiculo mihi nar- rabat modo, affirmabatque fefe in Keya tales vidifie pof- tes, qui-a mundi initio ibi fteterant: Putabat forte ab illo tempore , ex quo ille locus habitatus fuit, -Malaienfes enim aliquando initium inhabitationis cer- ti loci initium mundi vocant. In Cerama faltem tales poítes oftendi poflunt tali- bus in locis, in quibus a centum annis nulle edes exítructz fuere, uti inter alia in l'anuru, que magne Cerame ora eft ad Argeítem fita. Nigra quoque & ftriata illa frufta hodie quam maxime adhibentur & expetuntur ab aftulariis, tornionibus, & capfulariis, elegantes enim ex iis cancelli, pedes , & poftes fedis , cubilium ; fcamnorumque fedilium , atque ex latiffi- mis fruftis menfuie, aftule, capfule, ac fimilia ope- ra formari poffunt: Nunc autem tam lati hujus ligni occurrunt afferes, tres nempe pedes lati, ut ex iis ingentes cifte & menfz fabricari poffint. Exvulgari , ac deteriore ligno varizfclopetorum fiftule ac canales "D quem in finem Sociétas Indica magnam hujus ` i gni quantitatem ex Boero petit , quum enim fit lignum . leve , & maxime durabile , optimum & aptum hifce ope- . ribus cenfetur & comperitur. Si hoc lignum fit perdol tum, in initio nullumexhi- : bet fplendorem, fi vero ficcum fit, & poliatur frice- turque, elegantem adquirit colorem fpadiceum , tum- ue ftrie feu flamme ifte in confpe&tum veniunt, lignum quoque quo magis ad oras feu extremum vergat, . eo nigrius elegantiufque ftriatum eft. In Europa fine dubio maxime expeteretur a fcrini- ariis , fi ibi notum effet, ac deferretur. Ex optimis 'ejus fruftis formatas vidi vaginas telorum Kriffen di- €orum, nullo agen obduétas, ut eo melius Iris ac flammz ifte fefe offerrent, gratoque fuo odore nafum recrearent. A NB. In tranfitu adnotandum eft, nos Belgice voca- re gevlamd in lignis , radicibus , lapidibus, fimilibufque, quod Latini Undulatum & Undatum crifpum dicunt, venarum autem flexus, ipfis Zortices & Gart vocan- tur. Licet autem hujus ligni odor prefertim carbonibus inpofiti, dulcis fit & inftar Mofchi, fed gravis fimul, Amboinenfes camen hunc fugiunt tanquam pernicio- fum & nocivum adítantibus, quum hos reddat debi- les & inertes, quale &lignum habetur. Hanc calum- niam ipfi adtulit Æthiopum flamen Hitoenfis, qui for- te fortuna fuum coqueret cibum in foco ex hoc ligno conftruéto , ac brevi poft cum fociis fuis abdominis dolorem fentiebat, quem hujus ligni fumo adfcribe- bat, quuni autem maxime peritus effet ac optime no- viffet cuncta lignorum erum genera, ipfi majo- m ONE wód: idi porro eundem iftum flami- zel aliofque indigenos Rhizotomos nigerrima ac pin- guiffima hujus ligni frufta cedentes, que ad radicem vel in inferiore. trunci parte eminebant, in crefcen- tibus adhuc" arboribus, antea autem verba quzdam confufurrabant, parvumque deponebant donum num- mi cüprei vel fericeorum filorum, quod ipfis moris eft, fi medicamentofas effodiant radices, ut quafi nature donis gratos fefe teftentur. Hec frufta eun- dem fere in ufum adhibent ac precedentis , ad certam fcilicet Oepas fpeciem, que ipfis nigra dicitur, fe ple- ze en de voorige boomen zo weeldrig-en digt tegens mal kanderen fiaan , dat men dien fiylen y ^j uda CS delen , nog de bouten Mog Wéi kan, 20 lang zy niet gefchilt 5 0 De gebeele Noort-zyde van Boero is ook vol ‚van dit bout, doch meeft van ^t graauwe géflagt , bet welk wat Landwaart in gekapt werd, hoewel ^t Jwarte ook te vinden is op den fleenigen boek Liffatetto. Op root Amboina by den boek van Lien, en bet daar by ge- egene. Eilandeken Puloanan, vind men veel fcboone en lange fiukken langs den ftrand opge/meeten. Gebruik. Uit de regte ftammen eerft van 't buitenfte Jpint gebeel en al gezuivert, of uit de favarte Battes „die men al gezuivert op den firand vind, maken de In- woonders Glen tot bare buizen en butjes , want dit bout, hoewel "t ligt en voos febynt, is nogtans ongemeen dura- bel, zo tegen regen, Wind, als aarde, ook niet of weinig Jcbeurende, al Jiaat bet onder den blooten Hemel, zo wind „men deze Jiylen onbedorven; en bloot in de aarde Doan bier en daar op °t Ceramze gebergte , daar de Negoryen-. al voor lange jaren uitgeroeit zyn. - Zekere Inlander zeide belaggelyk tot my, en bielt * ook ftaande, dat by op Key diergelyke ftylen gezien bad- den, die van t begin des werelds aldaar geftaan hadden: „Hy wilde miffchien zeggen vam: dien tyd af , dat die plaats bewoont is geweeft , want de Maleyers noemen zomtyds bet begin van de bewooning eenes Lands bet begin der Kar t. ; 3 P 3 mmers zy konnen op Ceram ftylen toonen op zodanige plaatzen ; daar in de naafte vs jaren ex Ne did nog buizen gefiaan hebben: als onder anderen op TR den Noord-Weft boek van groot Ceram. Ook werden de Jwarte en gevlamde ftukken bedensdaags zeer veel gebruikt, en nog dagelyks meer gezogt van de bierlandze kiftema- kers, draayers, en lademakers , want menkan’er inzon- derbeid fchoone tralien, voeten , en fiyltjes van hebben E Jtoelen , bedfteeden, en zitbanken: Uit de breedtfte fiukken gebeele bladen tot tafeltjes, kiften, kleine doos- jes, en diergelyke werken. En nu werden er alzo bree- de planken gt > PA WE en drie woeten breed, dat men groote kiften en tafe van Maken kan: uit t Jlegtfte alderbande doda toż Mufquetten e: be „waar toe de E. Compagnie jaarlyks een groote quantiteit van „Boero ontbied: want om dat bet een ligt, en niet te min Curabel bout is, werd bet inzonderheid daar toe bequaans bevonden. d. … In "t eerfte opgefchaaft , vertoont dit bout geen glans nog gedaante , maar droog geboend en gepolyft , werd bet ees mał Jaén PE Ad Me baar de vlammen, en hoe m n de kanten ge bee fwa mooyer geadert dat bet is. BD fu Be M Het zoude in Europa buiten twyfel welgetrokkenz indien "t de /chrynwerkers wë: j A Di UT wierde. Uit de befte ftukken beb ik ook gezien &ris-fcbe- den gemaakt, met geen zilvere of goude likken overtoo- gen, op datze de vlammen te beter zouden toonen , en met baren zoeten reuk van binnen aangenaam zjn. . ANB. In pafJant aantemerken, dat wy int Duits ge- vlamd noemen aan bouten, wortelen , (eegen ESc. bet gene de Latynen Undulatum en undatum crifpum noe- men, maar draayingen van aderen, ^t geene xy Vorti- ces en Gyros noemen, "PE | Hoewel den reuk van dit hert, inzonderbeid op koolen, zoet en Mufcusachtig, doch geil is, werd by echter van de Amboineezen gefchuwt , dewelke bem voor de omftaan- ders febadelyk bouden , als makende dezelve flap en krag-, teloos, gelyk bet bout zelve is. In dit quaad geroep heeft bem een Moorfcbe Paap van Hitoe gebragt, die by geval zyne koft met dit bout kookte, en kort daar op met zyne maats eenige buikpyn gevoelde, bet welk by den rook var . dit bout toefchreef „en dewyl by een byzonder. kenner van planten vas , beeft men hem te meer geloof gegeeven. Voorts beb ik gezien, dat dien zelven Paap , en andere Inlandfche Wortelgravers de fwartfte en vet/te frukken van dit bout afkapten, dewelke aan de wortelen of onder- Sten fram bloot uitftaaken aan nog groeyende boomen, dog alvoorens eenige woorden prevelende, en een klein ge- Jcbenk van een kooperen pennink of eenige zyde draaden by den wortel leggende » bet avelk by bun lieden een ge- meen gebruik is, alsze eenige medicamenteufe Wortelen uitgraven , om Berg, de nature voor bare gaven dank- baar te zyn. Deze ftukken. gebruiken zy bykans tot bet zelffte einde, als "t voorige, te wetem tot een flag van Oepas ; d welk zy bet fwarte noemens ¿en daar door ge- 1 - meente NN Mis N My iun OW w Zed. LXXV. HMM MM ZU WAMI A nn W Mh H UAH WM HG f4 n 17 m p n Se € REŻ EE ee zz IM Bock. XXXIL Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 229 plerumque intelligunt Colicam ventofam , hujus autem non tantam habeo experientiam ac prioris, uti & vulgo-in re medica non ita notum eft. Si teneris ac junioribus hujus arboris foliis quis mas nus fricet, ita ut ipforum odore inpregnate fint, in- munis is erit ab ictibus venenatorum pifcium , quales funt Ican Swangi & Ican Sambilang , fique antea quis ab ipfis fuerit ictus, ac conteratur pars affecta hifce foliis, nullum percipiet dolorem. Cofte minorum navigiorum ex hoc quoque forman- «tur ligno, noftri vero naupegi experti funt clávos fer- reos non inhaerere diu huic ligno , fi ficcum fit, quum fungofum nimis fit, fefeque contrahat. Ur au- tem hoc praveniatur , dicunt incole , lignum hoc viri- ` ‘de adhibendum effe, cui per rubiginem clavi magis infixi herent. Hoc quoque modo Keienfes illud ufurpant ad navi- -giorum coftas recenter ex arboribus , neutiquam vero nigrum vel quod in litore fluctuat. Si hoc lignum in bacellos confcindatur , hique iterum colligantur , opti- ‚mas praebent faces in litoribus, que non facile a yen- to exítinguuntur. Întellexi, hoc quoque lignum reperiri in Ora Cor- mandelenfi, ibique notum effe nomine-Ebeni fpurii, ex quo ibidem fedes, cubilium pedes, ac menfz for- mantur, que atramento tinguntur, poliuntur, & pro ' vero venduntur Ebeno; licet multo fit levius, idem «um Amboinenfi noftro :Salizoeri 'inftitui poteft. An Cormandelenfe cum hoc conveniat , inquirendum eft, ego faltem dubito. ` 4; Si Ternatenfes ad quendam tendunt locum, in quem 'pacem tranfferre ftudent, cantant in fuis Corre Corre, quod figni navalis fuftis confectus fit ex Bali- Nawa feu Bayn Fava, h.e, precedenti Baru Pantey , recepta- at vero iftius, cuiinfigitur ex Salimoeri , eo quod bina hęcce ligna preftantia fint medicamenta , ac fem- per conjunéta inftar maris & femine , five con- trita five in pultem confecta & externe illinita , ut varios extrahant morbos; ut & intus affumpta. Quo ` cantu fignificare volunt, ubi bina hec ligna inveni» untur, bina ibi adeffe efficacia medicamenta. Macaífarenfes, in quorum litoribus nigrum vald: reperitur hoc lignum illud adhibent ad Balira, h. c. panucellium , Malaienfibus Parang ditum, ut & ad rhombos. . | EXPLICATIO E on ae Qua ramum exhibet Novelle Nigra ; uti a ga vocatur. - Is acutis , im. Quz vero mihi dicitur iromza tegerrimis floribus » frubhibufque confer i racemofis. — OBSERVATIO. Heec fpecies ni forte varietas videtur illius, que Ipomaa foliis cordatis, acutis, integerrimis, flor bus folitariis vocatur a Royezo ui A Solani folio ; flore rofeo, Plum. page 3. | j Prodr. p. 434. quod eft Quamoclit \ met onze Amboinfche Salimoeri ook doen kan, ` van te vooren ge[Looken is, en dezelwe meenelyk verftaan Colicam ventofam, maar daar van heb ik zo veel ondervindinge niet , als van "t voorige , gelyk bet ook by de gemeene man tot medicyne nog mecft onbe- kent is. Als men met de jonge bladeren de banden fterk oryft s men verzeekert zyn tegens "€ datze daar na rieken, z0 zal fieeken van venynige viffeben, gelyk daar is den [can Swangi en Jean Sanbilang, maar'zo men van dezelue bladeren daar op vryft, zal men geen pyn gevoelen, $t. De Inhouten en ribben in de kleine vaartuigen maakt ‘men ook van dit bout , doch onze Timmerlieden hebben ers waren, dat de yzere fpykers niet wel in dit bout houden, "als bet droog werd, om dat bet te voos is, en Wat ine ‘krimpt: Om 't welk voortekomen żeggen de Inlanders, dat men ^t groene bout-gebruiken zał, waar inde fpykers te vafter roeften, Ba, ^. Op dezelve manier gebruiken bet de Keyers meeft inbouten van bare vaartuigen , neemende daar toe "t gee. ne half oud is, en uit de verfche boomen, en geenzints bet geene fwart is, en op den ftrand dryft. Dit bout tot dunne flokjes gefneeden , en weder Yzamen gebonden, geeft goede toortzen om op rand te ligten, die niet ligt van de wind uitgaan. dk verftaa , dat dit bout ook walt op de kuft Cormandel onder den naam van baftaard Ebben-bout , wóar van men aldaar ftoelen , voeten tot bedfleeden , en tafels maakt, "die men dan met inkt beftrykt, Poly, en voor opregt «Ebbenbout verkoopt, boewel *t veel ligter is; ?t welk men | | - Of m "bet-Cormandel/cbe daar mede accordeere, ftaat nog er derzoeken , ik voor my twyfel daar aan, Als de Ternatanen iewers na toe Pangayen, daar zy den vreede brengen willen, zingente op bare Corre Cor- ven, dat den vlagge Bot gek ży van Bali Njawa of Bayn Java, dat ir, bet voorgaande Baru Pantey, en bet buisje, daar die inftaat, van Salimoeri, dewyl de. ze bouten twee groote medicynen Zyn, en altyd Pzainen gevoegt werden, als manneken en wyfken, bet zy ge- vreoen, en tot een pap gemaakt , en van buiten opge/meert, om verfcheide ziekten uittetrekken , bet zy van binnen in- genomen. Willende alzo te kennen geven, dat alwaar zy beenen komen twee groote beilmiddelen gekomen zyn, N De Macaffaren, op welkers ftranden "t wel zo fwart walt „gebruiken bet bout tot Balira, dat is, fchiet-fpoe- Un » by de Maleyrs Parang genaamt , als mede tot foin» raden. ! d UYTLEGGING eo Van de vyf-en-xeventi; fe Plaat , Dewelke vertoont een Tak van de Novella Nigra, 20 alszê van Rumphius genaamt werd, welke ik volgens zyn geflagt noem Ipomea met rondachtige fpitzen, heele bladen, ch trosachtige bloemen en vruchten, ^. — AANMERKING. - Dit fchynt een zoort, zo niet flegtseen verandering te zyn van die plant, die de leomaa fokis cordatis , acutis , integer. rimis , floribus folitariis genaamt werd van de Heer van Royer in zyn Prodr. van de Flora Lidenf. p. 430. het welk is de Quamoclit Solani folio, flore Peg. 5- rofeo van Plum, in zyn Catal, Pia XXXIIL no HERBARII AMBOINENSIS Liber III cap. XXXNI. CAPUT TRIGESIMUM | TERTIUM. Gelala Litorea, Gelala Pantéy, & Gelala Itam; | Res fubfequentes arbores inter floriferas locum maxime obtinent, quum certo anni tempore e- .. legantiffimis fuis floribus confpicuz & e longin- quo vifibiles, ab aliis facile dignofci poffint, preler- “tim prima fpecies, de qua in hoc agam capite, tres ‘enim obfervavi fpecies 17e. Litoream feu Gelalam ni- gram. 20. Albam, 30. aquaticam. ` . Gelala litorea feu nigra vulgatiffima eft, magnitu- -dine & craffitie trunci Quercus fimillima „ hujus enim 'truncus craffiffimus eft, fed non altus, ac mox fefe in “ramos craffos dividens, qui obdu&i funt cinereo & gla- ‘bro cortice,ubique tamen brevibus, firmis, & latis fpinis ‘obfiti inftar filveftrium Rofarum, excepta inferiore vetufti trunci parte, in qua non obfervantur, cete- re partes ufque ad ramorum fummum,immo & rachides undique ita obfite funt, ut adfcenfum & taćtum ne- ent. Eus s Folia magnam habent convenientiam cum illis Pha- feoli bortenfts , funt autem multo majora & glabriora, quatuor vel quinque pollices longa, paulo minus la- ta, magnos {inus gerentia ad oras, tria femper con- jun&a, quorum medium longiori infidet petiolo, ad hujus.folii ortum binz uafi verrucz locantur, bina- ‘que pofteriora binas itidem' habent verrucas, brevif- eege etiolos. Ceterum hzc tria folia fibi quam fimillima funt, excepto quod in binis lateralibus mo- ‘re Phafeolorüm magnus nervus non recte per medi- um decurrat. Eorumque finus exterior multo latior fit interiore, funt autem fuperius glabra & obfcure “iridia , inferius say rugofa. ZS Flores plurimi fimul longo ir racemo progerminant, atque ex uno conftrudi funt petalo, quod ab uno la- tere ponitur parum convexum , inftar cymbz, coloris Kermefini, ab altero autem latere decem longa & fir. tha locantur ftamina fubra cum antheris fufcis, qua- Tum hard breviora, quinque po horumque medium feu ündécimum (quod piftillum ) longifi- mum eft; Totus vero flos minorem digitum longus eft. Stamina autem prope füum ortum conjuncta funt, ubi bina alia apparent foliola rotunda & conca- va inftar concharum, binis aliis fimilibus inpofita fo- liolis, quorum bina extrema intenfum magis habent colorem ee floris petalo , bina vero interna fanguinea funt , fimulque collem quafi minorem efformant , loca- ta autem hzc funt inter petalum iftud ac ftamina illa, nunquam vero fefe aperiunt. Flores fubfequuntur fruétus, qui rotunda funt fi- lique , palmam circiter longe vel paulo minus, mino- remque digitum craflie , in variosrotundos ifthmos di- vife , qui collo plerumque angufto fibi conjunguntur. In fingulo tali ifthmo oblonga & craffa reconditur faba, ab utraque parte compreffa , ach plurima ex uno vol- vulo abfcifiz forent, per dorfum futura notatz, uzdam harum rubent; ac more fabarum hilo notate unt , forma ey ee fabarum equinarum. Plurimz autem tales pedunculo communi, quz tam diu arboribus inhz- rent, donec ventis dejiciantur, hifce'enim fabis ne- que homines, neque animalia vefcuntur crudis. Ar- boris lignum eftalbum, molle, & inutile, ac facillime utredinem contrahens, fique incidatur , fumofum pirat odorem. ^ Inter omnes arbores Indicas nulla eft, que tam cifum obfervat florendi & fructificandi tempus, quam hzc Gelala,femel enim in anno fuos profert flores b finem Julii, quum Sol Leonem intrat, quum ar- bor plurima fua dejicit folia, & undique magnis in ramis elegantes hos rubros profert flores, ita ut arbor e longinquo rubro quafi linteo videatur tea, atque hinc inde unum alterumve tantum in ramis re- manet folium. uUo M - Hoc in ftatu perfiftit ufque ad dimidium Augufti, quum flores magna decidunt copia, Solumque ker- mefino quafi linteo obtegunt, quibus dein meufe Sep- tem- filique fimul dependent uno ex ' XXXIII. HOOFTS TUK. De firand of fwarte Gelala-Boom. | D drie navolgende boomen bebben mede plaatze onder. de bloemdragende , om datze op zekere tyd des jaars door bare bloemen aanzienelyk , en van verre kennelyk werden, inzonderbeid bet eerfte geflagte, waar van wy in dit Kapittel bandelen , want ik beb drie daar van aan- gemerkt. 1. De ftrand of farte Gelala. 2. De witte of gevlamde. 3. De water-Gelala. Berflely& de firand of farte Gelala is de gemeenfte , in de grootte en dikte van flam den Eiken-boom meeft ge- lyk, want dezen ftam is zeer dik, doch niet hoog , em zi datelyk in dikke takken verdeelende , bedekt met een ligi- graauwe effene fcbor(Je, doch over al met korte, flyve, en breede doornen bezet „ als die van wilde roofen , bebal- wen aan bet onderfle van den ouden ftam, daar menze niet gewaar werd, de reft tot aan bet uitterfte der rys- - kens is zo vol, dat men bem nergens beklimmen , nog aan- taften kan, RS à ; . De bladeren bebben groote gelykenis met die van de Turksze boonen, doch veel grooter , en gladder , vier en vyf duimen lank, en wat minder breed , met groote wan- gen aan de xyden, altyd drie by malkander lande » bet middelfte op een lankachtigen fleel, met vratten by bet begin van bet blad , en de twee achterfte bebben t'zamen twee vratjes, en zeer korte fleelen: Anders zynze alle drie malkander zeer gelyk, bebalven dat de twee ter zy- den na der boonen. maniere de groote zenuwen niet regt in de midden, en daar door de buitenfte wange veel grooter dan de binnenfte hebben, boven glad, em boog- of donker- groen, van onderen wat ruig. ; ; + De bloemen komen veele by malkanderen woort aan ten lange tres, en beftaan maar uit een blad, bet welke aan ` de eene zyde Daat, een weinig t'zamen geboogen, als cem Jebuitje , regt febarlaaken-rovd., aan de andere zyde ftaan tien lange en ftyve roode draaden, met bruine noppen, waar onder «yf kortere; en vyf langere, en bet middel- Jte of gi bet lang[te is. De gebeele bloem is een kleine vinger lank: Deze draden zyn by baren oorfpronk aan -malkander vaft, en „daar achter ziet. men twee andere kleine blaadjes, rond en bol, als febulbjes, op twee an- dere diergelyke blaadjes leggende , waar van de twee bui- tenfte booper van coleur zyn, dan bet blad, en de twee binnenfte bloed-root , en t'zamen een bewoeltje uitmaken- de, tufjcben bet groote blad em de voornoemde draadem Staande , doch baar noit openende. Na de bloemen volgen de vruchten, bet welk zn ron- de bouwen, omtrent een band lank of minder, em een kleine vinger dik, im verfcheide ronde bobbelen afgedeelt y die meeft met een fmallen bals aan malkander bangen: im ieder bobbeltje [cbuilt een lankwerpige en dikke boone , aan beide einden wat gedrukt „.als of er veele uit eenrolleken gefneeden waren, met een naat op den rugge, zommige roodachtig , en na den aard der boonen met een navel ge- teekent , in grootte en gedaante van paarde-boontn. Pan deze bouwen bangender veele by malkander aan een tros, blyvende zo lange aan de boomen bangen , tot datze van den wind p a worden, want nog menfcben, nog vee gebruiken deze boonen raauw. Het bout is wit , week, en ondeugent tot eenig timmerwerk, ligt verrottende , en * van een Tookaebtigen reuk, als men daar in kapt. Lë š ; ` Onder alle Indiaanfche boomen ir er geen , die zyn Say- Joen zo precys boud in bloemen en vruchten te dragen, als deze Gelala , want bare bloemen brengtze maar eens des jaars voort, en dat in "t laatftć van Julius, ‘als de Zon in den Leeuw begint te komen, wanneer den boom zyne meefte bladeren afwerpt, en aan alle kanten met É Mii troffen deze roode bloemen voortbrengt , zo dat den om van verre fcbynt , als met een rooden doek overdekt, blyvende.bier en daar een, blad aan de takken hangen. - „dn dezen ftand blyft by tot over de belft van Auguftus, wanneer de bloemen in menigte afvállen, en den grond als met een fchârlaaken doek bedekken, waar op in SCH ~ tem | III Boek. XXXIII. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK: ar tembri infequuntur fructus novaque folia. Quum ves ro circa Julium, (uti plerumque fit) magni fint. im- bres ac pluvie frequentes, florendi tempus differtur ultra menfis dimidii fpatium; quum alias in terris crefcit, im quibus ifto tempore zxítas ficca. eft, uti plurimum hoc obtinet in omnibus infulis ad: Occidentalem -Am- boinz partem fitis, certum ac dictum obfervat ordi- nem: Plurimum in litoribus crefcit planis, in ipfa e- tiam reperitur terra ab hominibus plerumque planta- ta, quod per depactos- fit ramos cra(Tos, licet et ejus fabz optime etiam progerminent. Nomen. Latine Gelala litorea, Malaice Gelala Laut & Gelala Itam, quum fponte juxta litora crefcat, ac refpectu fubfequentis fpeciei obfcure viridia gerat fo- lia; Quidam volunt Dadap verum effe nomen Malai- cenfe, & Kelala Ternateníe , Macaffarenfe vero Rara & Caju Madjannang h, e. quietum: folium, cujus ra- tio infra indicabitur. Amboinice in Leytimora voca- tur Ucken, in Hitoe & Cerama Nackil & Lackin. Ba- leyenfibus dicitur Dalundung. Bandenfibus. Dadap. Vox Gelala derivari poteft ab Arabico Gal aut Galal, h. e. clarum reddere, quia florens rubicundum de fe fpargit colorem. Locus, In omnibus reperitur aquofz Indie infulis & ubique in litoribus crefcens, in quibus lapilli occur- runt & permixti funt, in fimplicibus vero litoribus non reperitur vel raro, uti in occidentali Baleyz par- te, ubi tamen in ipfa regione fefe offert. . Ufus, In Occidentalibus infulis hac arbor majorem ebet ufum quam in Amboina, ubi fepe per copio- os fuos flores efficit, ut pifces menfibus Augufto & Septembri perquam rari fint, vulgus faltem hac illi adferibit cauffe, quum rutilantes ejus flores ex arbo- ribus dependentes ut & in folum prolapfi fulgorem fu- um longe in mare emittunt, quo piíces perterriti a litore decedunt. Hie tamen defećtus iis in menfibus quoque obfervatur in talibus locis & litoribus , in qui- bus nulle inveniuntur Gelale arbores, unde & Ban- deńfes non adeo hujus arboris floribus quam lactez adfcribunt aque, qua eodem ifto tempore mare in- ficit, ac per noctem igneum & lacteum quafi reddit mare, unde & pifces fugam arripiunt ad aquas ordina- rio modo coloratas. | | - E contra magna eft fympathia inter hujus arboris flores & Amboinenfem avem Loeris ditam, que fan: guinei penitus coloris eft per totum fuum corpus , ex- cepto Capite, hujusque alia minor fpecies elt Perro- quitten vocata, que ex rubro, luteo & viridi varie- gata eft. Ha itaque aves naturalem gerunt inftin- étum & ardorem rubri hujus arboris coloris, qua magna hanc frequentant copia, ipfique infident, uurn fuos profert flores, ita ut he vix ab ipfis di- ingui pe nt floribus, quamdiu pacate fedent. Hz roftro fuo iftud rubrum capitulum feu neétarium in cen- tro foris poitum aperiunt , epotantque fuccum ex ro- re ibi collectum. : Hzc porro arbor ufum habet in re medica, recen- tium enim foliorum fuccus ulcerationibus inftillatus, ipfifque folium fuperinpofitum illas depurat & con- fervat a putredine, crudamque preparat carnem ad confolidationem , per alia emplaftra procurandam: Hec autem cura haud felicem habet fucceffum in ho- minibus repletis vel potui nimium addictis, qui pro- inde nimis abundantem humorum adfluxum ad illas habent partes, 4 i In Amboinenfium variolis hec prefertim folia cele» brantur, ad inpuras & fordidas ulcerationes depu- randas, quod tarde quoque procedit, quum Gelala operationem fuam perficere nequeat , quamdiu novum generatur pus per continuum humorum adfluxum , un- de & talibus hominibus ficca & fobria prefcribitur Dieta: Alii autem ulcerationes curant ope foliorum fequenti modo, recipe vulgaris Gelale tenera folia cum quarta parte Pangage radicum ,, ftipitum ac foli- orum, expone hac fimul per noctem rori, dein er: prime fuccum nulla admifta aqua, Intinge huicturun» dam, & inponeulcerationi, eamque porro jufto mo- do obvela: T autem fuccus per aliquot dies in Bam- bu arundine fervari poteft. Hic omnem confumit cor- ruptam carnem , atque intra fpatium trium quatuorve dierum purum reddet fundum , unde curatio cita pro- movetur. Alii folia ore fuo mafticant cum pauxillo Cumini , quz ulcerationi inponunt , alio ejusdem arbo- t ns tember de vruchten, en jonge bladeren volgen, Maar- wanneer omtrent de tyd van Julius ( gelyk gemeenelyk: gefcbiet ) een langdurig reegen-weer voorvalt, z0: yer- agtert de bloeityd wel een halvemaand of meer , daar» by. anders in landen ftaande, daar bet: in die:tyd zoomer of yn mouffon is, gelyk meeft in alde Eilanden beweften: Amboina gelegen , de wvoorfchreve order precys agtervolgt. Hy waft meeft op vlakke ftranden, doch vind men bem ook landewaart in, meeft door demenfcben.aldaar geplant, ed welk met dikke takken gejcbied , boewel de korrels ook. omen. Naam. Int Latyn Gelala litorea, Op Maleyts Ge- lala Laut en Gelala Itam, om datze van zelfs langs de: Strand wafł y. en ten aanzien vax de volgende zoorte fwart- groene bladeren beeft. Zommige willen dat Dadap de; regte Maleytze naam zy, en Kelala dem Ternataan/febens Op Macaffers Rara en Caju Madjannang, datis , fil blad, wit redenen. gelyk bier onder gezegtzalaverden. Op Ame boins op Leitimor Ucken , op Hitoe en Ceram , Nackil em Lackin. Op Baleys Dalundung. Op Bandaas Dadap, Het woord Gelala kam afgeleidt werden van: bet Arabi- Jebe Galof Gelal, d. i, klaar enbelder makens: om dat by bloeiende een beldere coleur van zig geeft. Plaats. Men vind bem in alle de Bilandenvan Water- Indién, over al op de ftranden «va[fcbende , te wetem daar kleine fteenen onder gemengt zyn, maar op enkelde zanden vind men bem niet of zelden, gelyk op de: Weft- rear van Baley, alwaar men bem Abis landwaart im : Gebruik. In de Wefterlyke Eilanden. beeft dezen boom grooter gebruik dan in Amboina „ alwaar bysons-dikwils met zyn bloeyen groote [cbaarsbeid van viflchenverfchaft in de maanden Auguftus, en September , immers de ge- meene man [cbryft bem die oorzaak toe, dat zyne vuur- roode bloemen zo aan den boom bangende, als op demgrond leggende, baren glans verre in Zee verfpreiden, endaar door de viffcben van den oever jagen, Hoewel: men dit gebrek in dezelve maanden op zodanige plaatzen: em flrans den ook voelt , daar geen Gelala boomen Doan, dierbaly wen bet de Bandaneezen niet zo zeer bet bloeyen dezer bo- men, als bet melk-water toefchryven;, *t welk om dezelf» de tyd de Zee infelteert, en by nagt-vuurig: en. melk-wit doet [chynen, en de vifichen na water wan: ordinaris: cos leur vlugten, - Daar en tegen is er een groote vriend/chaptuffchende« zes booms bloemen , en de Amboinfche Loeris , dewelke bloed-root Over bet gebeele lyf zyn , bebalwen-aan bet boofty neffens een kleinder flag, die men Perroquitten noemt; wan rood, geel, en groen oleae. Deze vogelen dam bebben een natuurlyken drift tot roode coleur van-dien boom., -xittende met meenigte daar op, als by in zyn beet, jen fiaat, dat menze qualyk van de roode bloemen onder- feheiden kan „zo lange zy ftil zitten. Zy pikken bet voor- noemde roode bewveltje, midden in die bloem febuilende , open, en drinken bet zap daar uit van den dauw daar in vergadert, - Voorts beeft dezen boom ook zyn gebruik in de Medi- eyne, want bet zap van de verfche bladeren in eenige ulceratien gedaan, en een blad daar over gebonden, reis nigt dezelve van alle verrottingen. en maakt bet rauwe wleefch bequaam tot de wolgende ttim A , door andere pleifters te bevorderen. Doch deze cure beeft weinig, furs ces in perzoonen, die bet lichaam met bumeuren vervult hebben, of den drank te veel overgegeven zyn, em dier- balven te veel toevloeying in de ulceratie bebben. In de Amboinfche pokken werden deze bladeren inzona derbeid geroemd , om derzelver vuile en zeer etterige ulces ratie te zuiveren, bet welk al mede langzaam toegaat s want de Gelala baar werking niet kan doen, zo daar. nieuwe materie toeloopt , daarom zulke menfchen woorfchreven werd een fobere en drooge dieet ; andere cu- reren de ulceratien met de bladeren aldus: Neemt de jons e bladeren van de gemeene Gelala , met een wierde angaga, wortelen, fłeelen en bladeren te mamen, zet dit een nagt in den dou, en vringt daar na bet zap daar uit, zonder eenig water, doopt bier in plukzel, e bet in de ulceratie, bint bet voorts beboorlyk toe: Het zap kan men eenige dagen in Bamboesjes verwaren, Dit byt al bet ssim — » en maakt in drie q vier dagen een goeden grond, die zig voorts tot geneefin= ze jc ar gene de bladeren ndi dig een weinig Komyn , en fmeeren dat in de ulceratie , hon ven op sen blad van dien boom leggende. Wen 32 HERBARII A MBOINENSIS Libor III cap. XXXII, ris folio obducta. Hec pafta per femi-circiter horam: operatur ac dein peraéta eft. Sique hoc mane iníli- tuatur ,. nec ulceratio vefperiintumefcat , nec doleat, indicium eft, curationem fubfecuturam , fi contrarium. fentiatur, nihil efficiet hzc cura, fique: fuccedat ,. menfis fpatio opus eft ad ingentem ulcerationem cu-. randam. Arboris cortex cum Pinanga & pauxillo Maffoy manducatus conducit iis, qui Dyfenteria-la- borant. Quidam recentia quoque vulnera hifce foliis curare adnituntur, fed raro fucceflum vidiy quum im illis non fit virtus confolidans nec cicatricans „fed de-. putans. Tenera ejus folia cum illis Gumire & Calap- pi lympha in olus -coéta E comefta ,' atque folia pe&ori inpofita lac generant & augent lactantibus & erperis. Eadem quoque folia cum fłoribus quovis modo affumpta in feminis provocant obftruéta* men- ftrua. Contrarius autem effectus obfervatur in corti- ce; qui, uti dictum, cum Pinanga mafticatus, ejus- que fuccus deglutitus prodeft Dyfenteriz. : Aves iftz Loeris diétz , plurimum capiuntur , fi inter florentes. ramos fuftes locantur, iifque alligantur vi- {fco ex Socci-laête confecto obdu&i , quibus facilius in- fident , quum naturales arboris rami fpinis undique - Si florendi tempus defierit, ¡fte aves iterum mon- tes petunt, nec per totum amplius obfervantur an- num;-poftquam fumma cum patientia ultra menfem garrulum illarum ftridorem exaudivimus , maxime- ue mirandum eft tales aves, qua filveftris admodum fine nature, nec facile mitigande , adeo expetere ho- rum florum fuccum, atque e longinquis montibus prope hominum ades, quibus adftant etiam he arbo- res, advenire, unde vix hominum tumultu ac clamo- re fugari poffunt. ; Folia cum aliis herbis ad olus ufurpantur & edun- tur, prefertim ad certum cibi genus, quod Ternaten- fibus. Boboto: vocatur, quum quidam pifces foliis in- voluti coquuntur, ` = ^ - ..Ejus lignum. virtutem quoque vegetativam habet, uod ramis facile propagandum eft, unde & adhibe- tur ad palos & fepes, qui ex vivis expetuntur clau- ftris; abi hi rami pofiti intra breve temporis fpatium in craffas excrefcunt arbores, ex quibus fimul folia ad ufum colliguntur... Lignum hoc, quam vetufta e- tiam fit arbor, femper fungofum eft & leve, ficcum- ue diu fovet ignem , fumum, emittens , donec totum fruftum in cineres collabátur, nec unquam flammam. concipit, licet etiam vento vel flatu agitetar. «= > Carolus Clufius hanc videtur depinxifle arborem in libri rariorum plantarum appendice primo fag. 253. i ejus folia accepit a medico quodam Lufitano , qui arborem Gord! , forte a rubro florum colore , vocabat, dicebatque illam ex Ameriea accepilfe. Quedam hujus Gelale ps occurrit in Java, & Baléya, vocaturque peculiari nomine Dap Dap, cu- jus truncus altior eft precedenti , fed hullisobfitus fpi- nis, ejusque folia funt minora, rotundiora , &tenuio- ra; flores vero fructufque precedenti fimiles ; ejus autem fabz funt rotundiores. Adhibetur quoque ad palos & fepes uti prior, ejus folia non eduntur. Lig- num ejusdem eft fubftantie & ufus , ad lentum nempe fovendum ignem. +. — ONE SĘ. Similis vel non multum diverfa arbor eft Sinen- fium Goudong , in provincia litorea Fockien feu Hoc- kien crefcens, crefcendi modo & forma Gelale vul- ari conveniens ex relatu Sinenfium , ejus autem fo- jm funt majora, rami fpinofi, non autem truncus, flores quoque rubent, & fructus funt inftar preceden- tium fabarum. - Mee i — Ejus lignum eft quoque molle & inutile, excepto quod adhibeatur ad inftrumenta: quedam . mufica ; quum bonum edat fonitum : Uno anni tempore dici- tur foliissorbata , altera autem anni dimidia parte foliis onufta, ac quotannis menfe Augufto folia di- mittere, e Contra Amboinenfis per unum tantum Ar dimidium menfem foliis deftituta eft, nec tam cer- tum dimittendi folia obfervat tempus: Talem mitas bilem arborem-locatam effe perhibent: Sinenfes in pa- latio "regio Pecking : prope -celebrem puteum ,- ut quidam mihi indicavit Sinenfis, qui pre reliquis fuis popularibus doctus & peritus eft, hzc autem natio pre reliquis Chaldzorum fuperftitionibus addicta mi- ra de gebeele een balf uur en daar ma is bet gedaan. Als men dit des ogtens doet , en de ulceratie des avonds niet op/welt , of zeer doet, zo is bet eem teeken, datze de geneezing wel wil aanneemen, maar anders gevoelende zal:men bier mede niets uitregten , en als bet dan nog lukken wil , zo heeft men nog eem maand.tyd van noden tot een groote ulceratie: De fcborffe met Pinang, en een weinig Mar Joy gekaauwit , is goet voor die geene, die de roode loop bebben. Zommige willen ook werfche wonden met deze bladeren „ en baren zap geneezen, waar van ik weinig Jucces gezien bebbe , vermits daar geen beelende nog cica- tricereńde , maar zuiverende kragt infteekt. De jonge bladeren met die van Gumira'met Calappus-melk tot een moes gekookt, en gegeeten , en de bladeren op de borft ges legt, vermeerderen. de zuigende Vrouwen baar melk. Dezelffte bladeren met de bloeme op eenigerbande manier genuttigt, verwekken de Vrouwen baareopgeboudene maantftonden.: Een contrarie kragt beeft men in de fchor/- Je, dewelke, als gezegt; met Pinang gekauwt, cn bet: zap ingefwolgen „ belpt tegens de roode:loop. i detras - De voornoemde Loeris werden ook als dan meeft ge: „wangen, als men tuffchen de bloeyende takken eenige ftok= ken bind met Vogel-lym van Soccun-melk gemaa&t , bes Jfireeken, ‘daar zy te ligter opzitten; om dat de regte tak- ken vol doorns zm, “o ni . e: Als de bloemen over zyn, veruliegen voornoemde vogels weder in ^t gebergtes em men zietze dan "t gebeele jaar niet meer, naar dat men met patientie meer dan cenmaand lang baar gekakel en geraas op die boomen beeft moeten prio a , 2ynde te verwonderen, dat zodanige .vogels , die zeer wilt van aart en qualyk te temmen zyn, zo greetig op den zap van deze bloemen zyn, datze uit bet verre ge- bergte digte wi de woonbuizen komen 5 daar deze boomen ftaan, en qualyk door: bet gefcbreeww der menfcben kon= nen weg gejaagt worden. T De bladeren werden ook onder ander Sayor tot moes- kruit gebruikt en gegeten, inzonderheid tot een Zoorte van koft, die de Ternatanen Boboto noemen , als men eenige o leben met zeekere bladen bewind , en zo kookt: Het is mede een groeizaam bout , bet avelk:met ftokkem ligt voort te planten is „ daarom werd: bet gebruikt tot gar Eylen en groote beiningen , die mem van levende Palliffaden bebben wil, alwaar deze ftokken gezet in kore ten tyd witflaan, en tot dikke boomen werden, waar van men met eenen bet gebruik der bladeren bebben kan.» Dit bout boe oud den boom werd , blyft altyd voos en (er. droog zynde , boud bet vuur lange al fmookende, tot dat Slok in affebe vergaat, zonder. dat bet ovit vlamme van zig geeft , hoe zeer men ook daar in blaaft. - Carolus Clufius /chynt dezen boom afgefchetfl te beb- ben in zyne boeken van de rare planten in Appendice 1. pag. 253. hebbende deszelfs bladeren ontfangen vaneenen Siviliaanzen Medicus , dieze Coral (miflchenvan de.ro- de coleur der bloemen ) noemde, en voorgaf dezelve uit „America ontfangen te bebben. : Een zoorte van deze Gelala vind men op Fava, en Ba- ley, im "t byzonder Dap Dap genaamt , -van ftamzo hoog, als de voorgaande , doch zonder eenige doornen, de blade- ren wym kleinder , ronder , en dunder , voorts bloemenen vruchten de voorgaande gelyk, doch de boonen zyn ron= der. Hy werd ook gebruikt tot ftylen van Paggers, als de voorgaande, doch zyne bladeren eet men niet. Het bout is wam dexeloe fubftantie en gebruik, te weten om een langzaam vuur te onderbouden. *. Ken diergelyke of niet veel verfcbillende boom is de Si- neeze Goudong, in de flrand-Provincie Fockien of Hoc- kien «va[Jcbende, in de manier van wa/jcben en gedaan- te de gemeene Gelala meeft gelyk, maar bet zeggen der Sincezen, doch de bladeren zullen wat grooter zyn, de takken wat doornacbtig , maar de ftam niet; de bloemen ea rood, en de vruchten als boonen, - Het bout is week, wit, en onnut, bebalven tot: eeni- e muficale inftrumenten , om dat bet goeden klank geeft. y zoude de eene helft van 't jaar zonder-bladeren, ende andere belft met bladeren beladen ftaan , jaarlyks in Au- guftus beginnende zyne bladeren af te werpen, waar te- gens de Amboinfche maar een en een halve maand zonder _bladeren [laat , en zulke precy(je tyd van bet afvallen der bladeren niet onderboud. Een zulke wonderbare boom zeggen de Sineezen te flaan in "e ears of tot Pecking . by een vermaarde waterput , zo als my zeekere ‘Sinees verbaalt beeft, dewelke boven zynelandluiden gaauw en geleert moet myn, want deze Natie boven andere met Chaldeeufche fuperftitie ingenomen zynde , wondere din- | gen pne dc sc NN NA A n NN m NIU mę OLE d E See = SSS = SOS D better ra de hac Peckenfi fabulantur & gloriantur Goudonga, illam nempe quotannis puncto Lipfiu, quod meo ju- dicio eft fub Solis acceflum ad decimum quartum gra- dum Leonis , quarto nempe Augufti die , fuum primum dejicere folium, quo minuto per Aftronomum antea nenas & proclamato, Cefar cum fua familia & agnatibus in genua procidere & precari debat, quan- do intra hore quadrantem vel folium decifurum eft, vel Aftronomus plectitur inftar mendacis, vel tan- quam in arte fua-inperitus: Altera autem Sinenfium Goudonga non ita precifum obfervaret minutum illud, uti & puto Peckenfem non ita pofTe preftare, ni fal- lax diabolus in fcenam prodiret, qui fimul invocatur. Si ulteriore difquifitione sppanęćć „ has tresultimas fpecies nimium a vulgari Gelala differre, hujus ope- ris renovatione peculiare ipfis tribuendum eft caput. . Nomen Macaffarenfe Rara & Madjanang (h. e. pa- catum folium ) ex eo derivatur ,' quod virides ejus ramos circa illum plantent locum, in quo puerpera decumbit , quo indicare ftudent, ut circa illum lo- | cum quiete fefe tenere homines oporteat, hujus quo- | que folia {fub infantum cubilibus & pulvinaribus de- onunt, ut fubitos clamores & illorum tertores in omno inpediant. Fabas Gelale quidam ex plebeis torrent parum in fartagine fupra ignem, quas edunt vel cum pifcibus coquunt. y i S In Baleienfi Dalundung coffus gignitur craflus,pinguis & albus, qui edulis eft inftar Sagu-cofforum , ipfis Si- bata dictus, quem extrahunt acutis cum bacellis ex foraminibus ¿in quibus infidet, donec teneat illos, alioquin tale aperitur foramen , & comeditur ifté coffus per avem Blatock, nobis defcriptam nomine Pici Fa- vani. TE Tum Bontius libr 6. cap, 43. primam hujus fpeciem vocat Boatsjin Kring , quod nomen proprie competit fubfe- quenti tertie fpeciei Gelale aquatice ‚non autem erro- neum eft, fi in illo capite fabz ejus inter edules fru-. étus numerentur, qui arboribus increfcunt, quofque in eodem defcribit capite, De Tsjin Krings ulu au» tem nihil indicavite . ^... . a M Rumphii Appendice hec fubjunguntur. «Im Hort. Malab. part..6. Fig. 7. vocatur Muricu, Portugallice Folhas de Trinitade , Belgice Slackbout , Washout, & Elipbants-Boom , ubi icon ejusque de- fcriptio cum noftra fatis convenit, ex textu autem ibi non intelligitur , tria femper folia effe conjuncta , nec. certo anni.tempore ramos fuos quotannis demittere , tumque floribus onuftam penitus effe, quod forte in oris Malabaricis non ita o s Sheila, EXPLICATIO Tabula Septuagefima Sexta, Que ramum exhibet GeLaLa LiTOREA y feu ERYTHRIA foliis ternatis , caule fpinofò y ubi Litt, A. Ejus filiquas. SE B. Oficula feminalia denota. — - OBSERVATIO. Conan & CorALLODENDKON hoc genus vulgo vocatumt fuit, hujusque planta: fynonyma collegi , & auctores citavi in, ef. meo Zeyl. pag. 74, & 75, ubi examinari poffunt, In Es enc Ciffort.pag. 354 vocatur ERYTHRIA foliis ter- natis, caule fpinofo. Ubi vide reliqua „„ut & Royeni Fi, Le, daj. Prod. pos. 313. “Tom. LI. CAPUT À III Bock, XXXII. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 23 gen van dezen Peckinzen Goudong roemen: namentlyk dat by jaarlyks by het punt, Lipziu , bet welk mynes er- achtens in den ińtree der Zonne in de i4. grad dan dé Leeuw , op den vierden dag Auguftus zyn eerfte blad af- werpe, welke minute door een Aftronomiis te vooren be- kent en uitgeroepen zynde , moet den Keizer met zyn Hof- gezin neerknielen , en aanbidden ; als wanneer binnen den tyd van cen quart uurs ten ‘blad moet afvallen, of den Aftronomus word geftraft als een leugenaar , of in zyn konft qualyk ervaren, De andere Goudongs in Sina 3ou- den dezelve precife minuit niet onderbouden , gelyk ik ook „Juftineere den Peckinzen niet, doen zoude , indien den be: drieger Satan daar niet mède onder fpeelde, dewelke daar door aangebeeden word. | +, PG? Manti an - Als men by nader onderzoek bewind , dat deze drie laat ft genoemde zoorten te veele van de gemeene Gelala ver febil- en, zo dient men by bervattting dezes werks dezelve een byzonder Kapittel toe te voegen. - De Macafferfcbe naam Rara en Madjanang (dat is fiil blad ) komt daar yan daan, om datze de groene tak- ken rondom de plaats fleeken s daar een kraamvrouw leid, willende daar mede waar/cbowwen , dat men dar omtrent behoort [til te zyn, ook leggenze de bladeren de kinders onder haar flaapfteeden , om het fchielyke fchreeuwen, en werfchrikken in den droom te beletten. De boonen van Gelala rooften zommige flegte lieden een weinig in een pan over bet vuur, èn eetenze of kookenze by vilfcben. “In de Balifcbe Dalundung sva] een dikke, witte, en vette bout-worm, die eetbaar ts, gelyk de Saguwormen, „by bun lieden Sibata genaamt , dieze uittrekken met [bita ze flokjes, in de gaten , daar by zit „peuterende , tot dat by vafthoud, anderzints word dat gat geopent , en den worm gegeten. door den vogel Blatock, by ons befchrees ven onder den naam van Picus Javanus. 4 Bonpus lib. 6. Kap. 43. noemt de eerfte zoorte Boats- jn Kring, welke naam eigentlyk . toekomt de volgende derde zoorte Gelala Aquatica, doch men moet geen abuis. bebben in ’t zelve Kapittel deze vruchten onder de eetbare, boonen te mengen, die aan boomen waffchen, die by in't zelfde. Kapittel befchryft. Want van Tsjin Krings ge- bruik beeft by niet met al gezegt, i In de Appendix van Rumphius werd dit er by gedaan; In Hort. Malab. part. 6. Fig. 7. biet by Muricu, ix "t. Portugees Folhas de Trinitade , im ’t Duits Slack-. hout, Was-hout, en Eliphants-boom ; dagr de Fis. guur en befcbryving met onze overeenkomt , doch uit den text kan men miet bemerken „datter 3. bladeren by malkan-. der Haan, nog dat by jaarlyks op zeekeren tyd zyne së V en als dan vol bloemen flaat , welke mife Jchien in de Malabaarfe landen. x0 niet is , gelyk albier. _UYTLEGGING Van de zes- en- zeventig fle Plaat, Dewelke vertoont en Tak van de Gelala Litorea , ofte’ de ErvyrHRIA met drie bladen, en een doornagtige Deet alg waar Lett. ` A. De Houwen, B. De Zaat-korrels vertoonen, AANMERKING, ` Dit gefagtis eertyds Coral of doorgaans Corallodendrom gó: zanie P di van deeze plant heb ik de Schryvérs aandeel in myn Tbefaur, Zeylan. op pag. 74, en 75, doch.nu word het in de Hortus ci. Pag. 354 genaamt Eufraat met drie bladen en een doornachtige ftecl , alwaar het overigezie , als. mede de Prodr, Fl; Leidenf, pag: 373. 234 HERBARII AMBOINENSIS Liber. III cap. XXXIV. CAPUT TRIGESIMUM | QUARTUM. Gelala Alba: Gelala P uti. Ltera hic nota Gelala alba feu variegata, formá A precedenti fimilis, fatifque cra(fo & vegetativo cito excrefcit trunco, qui comam gerit tenuem. Foliorum forma cum vulgari convenit , femperque terna conjun&a funt, longoque infident petiolo , me- dium vero femper maximum eft , ac pro peculiari figno, feu nota femper linea alba feu flavefcente circa ner- vum medium, &ad utramque decurrente partem, flam- me in modum notata funt, que prope petiolum la- tiffima eft, ac fuperius acuminata , irregularis ple- rumque; quedam enim folia hanc flammam gerunt ad digiti latitudinem , alia multo anguftiorem, alia hanc gerunt prope petiolum , alia in medio latiffi- am. pros color viridis , multoque letior & pal- lidior eft , quam precedentis, funtque fimilibus tuber- culis prope ipforum ortum notata, hec autem arbor per variegata ifta folia elegantem prabet confpeétum. “Flores fructufque cum priori plurimum conveniunt, urimi fimul longis in racemis aréte fibi juncti, fed rariores , nec ita rubram efformant arborem , non omnes autem fimul aperiuntur „ ipforumque petalum brevius eft, fed latius, & craffius vulgari, color au- tem itidem eft Kermefinus. Silique funt rariores & breviores priori, femina vero ejusdem forme. Ra- mi porro omnes, ac truncus undique fpinulis obfeffi fünt pluribus curtis, foliorum vero petioli glabriores funt, gt eandem fungofam habet fubftantiam, ejus autem odor multo penetrantior eft vulgari, in- ratus quoque & hircinus, qui vero non ita notabi- fter cipitur in foliis, fed præfertim fub vefperam ac pluviofo tempore, quando hec arbor iftum lon- e diffandit odorem, ac proxime accedit ad odorem fent, i in recenti obfervatur Oryza, quem Malai- enfes Wangi vocant, ipfifque gratus habetur. Non ita certum obfervat anni tempus florendi & fo- lia permutandi, ac vulgaris, quod = menfem fe- rlus eft, fub finem enim Augufti vel fub initium Sep- tembris flores modo prodire incipiunt, quum foliis arbor adhuc veftita eft. Octobri menfe fructus for- mare incipit, quorum pauci perfecti excrefcunt , tum- que fenfim vetufta dejicit olia, nunquam vero iftis ita orbata eft ac vulgaris; Florum tempore aves Loe- ris & Peroquieten dicte, hanc quoque frequentant, que flores ita perdunt, ut raro fructus proferant; per ra- mos propagatur, qui facillime progerminant, arbus- cule vero ex deciduis officulis producte folia gerunt vulgari fimilia, intenfe viridia nec variegata , unde concludo hanc albam modo effe degenerationem feu vulgaris varietatem. à; In Java circa Bataviam altera hujus variegate Ge- lale occurrit fpecies, qua itidem fpinofa eft, fed fo- : lia gerit minora precedenti, hxcque in medio late rubentem habent lineam loco-albz, funtque faltem rubra circa nervum intermedium, atque ad linearum iftarum oras albicant, caterum antecedenti fimile eft, . Nomen. Latine Gelala alba & pida. Malaice Ge- lala Puti & Kelala Tulis, quibufdam Kelala Lacki, Lacki h. e. mas. Amboinice Ucke Pati & Ucke Mo- mi, h. e. odorata Gelala, + Locus. Hec fpecies raro in Amboina occurrit, & tantummodo hinc inde una alterave arbor prope des ` plantata. In Moluccis, & Celebes parte Orientali plurimum nota eft, ad occidentem vero partem ra- riffime vel non invenitur. Ufus. Harum infularum incole hujus folia folebant adhibere, quz ipfis in ufu erant ad coćtam Oryzam hifce obtegendam, ut ipfam inpregnarent odore fuo foenofo, qui ipfis gratus eft ; eadem quoque folia cum Calappi lympha inftar oleris coquuntur & edun- tur. Hits in locis , in quibus copiofe crefcit, ejus rami adhibentur ad hortorum palos, & fepes, um citiffi- XXXIV. HOOFDSTUK. “De witte of gevlamde Gelala - Boom. E tweede bier te lande bekende zoorte van Gelala , is de witte yi gefchilderde , van gedaante de voor- gaande meeft gelyk, ook met een redelyken dikken flam, die baaftig opfchiet, maar met een fmalle kruin. De figuur der bladeren is de gemeene gelyk, en ftaan altyd drie by malkander aan een lange fleel, zynde bet derde of middelfle altyd bet grootfle, tot een byzonder teeken bebbeńze een witte of geelachtige fireep , vlams ge- wys omtrent de middel zenuwe, met eenige boeken ter zy- den uitloopende , by den fteel breetft , en wooren toege/bitft, doorgaans zeer ongelyk, want zommige bebben deze vlam- men een vinger breed , zommige veel fmalder , andere bebben *t by den fleel , andere in de midden breetft. - De groente van "t blad is ook blyder , en ligter, dan aan °t voorgaande, en zy zyn met diergelyke wratten by baren oorfpronk voorzien, zo dat dezen boom van de ge- Jcbilderde bladeren een fraai aanzien beeft. De bloemen en vruchten komen meeft met bet voorgaan- de over een, digt by malkanderen aan lange troffen voort- komende , doch wat fcbaar[fer , en maken den boom zo root niet, zy gaan niet te gelyk open, en baar blad is wat korter, doch breeder en dikker , dam de gemeene, van coleur mede fcbarlaken-rood. De houwen zyn wei- niger en korter „dan aan °t gemeene , de zaden van bet zelf- de fatzoen: Voorts zyn alle takken, en den flam insge- lyks met veele korte doornen bezet , doch de ryskens zyn gladder , bet bout wam dexelffle vooffe fubftantie , van reuk veel fterker , dan bet gemeene , ook onliefiyk en bok- achtig , welken reuk doch zo ert niet gevoeld werd inde bladeren, maar inzonderheid des avonds en by regenachtig queer, Wanneer dezen boom dien reuk verre ver[preit > Hy komt naaft overeen met den booiacbtigen reuk van werfche rys, diergelyke de Maleyers Wangi moemen, en voor aangenaam bouden. — Re - In bet bloeyen en verwiffelen der bladeren boudenze zoo gene precyze tyd, als de gemeene , komende wel cen maand. ter , want in bet laatfie van Auguftus, of begin van September begint “by eerft zyne bloemen te vertoonen, wanneer by nog vol bladen flaat. In October begint by de vruchten te formeeren, waar van weinig tot perfe&ie komen , en als dan begint by allenkskens de oude bladeren aftewerpen , werdende nooit zo kaal, als de gemeene ; in zyn bloeityd werd by mede van Loeris en Perroquiten be- zogt , die de bloemen zodanig bederven , datże zelden vrug- ten dragen, by word voortgeplant met takken, die zeer licht opjcbieten, maar de jonge boompjes van de afgeval- - lene korrels voortkomende , gewinnen bladeren , de geme- ne gelyk, te weten, Teri 00g-groen „ en zonder vlam- ` men ah waar uit ik gi verândering is van de Op Fara omtrent Batavia “beeft men nog een ander zoorte van deze gefchilderde Gelala, wiens boom mede doornachtig is, de bladeren «vat kleinder, dan de voor- aande, dewelke in de midden bebben een ligt-roode ftreep, in plaats van de witte, of Ammers rood omtrent de mid- del-zenuwe , en aan de kanten van de vlammen witachtig, de reft bet voorgaande gelyk. : Naam. In 't Latyn Gelala alba en picta." Op Ma- leyts Gelala Puti en Kelala Lacki, Lacki dat is man- neken. Op Amboins Ucke Puti en Ucke Moni, dat is welriekende Gelala, |. . tiet i Plaats. Men vind deze zoorte in Amboinaweinig , bier en daar een boom by de buizen geplant. In de Moluccos, en bet Ooftelyke deel van Celebs der om de Weft beeft men bem niet of weinig. » dat deze witte zoorte flegts een Gebruik. De Inwoonders dezer Eilanden plegen de bladeren te gebruiken, den gekookten rys daar mede toe te dekken , om aan dezelve baren booiacbtigen reuk mede te deelen , dewelke by bum lieden aangenaam is, dexelve bladeren werden ook met Cala increased als moes gekookt en gegeeten. Op plaatzen „daar men bem in meenigte beeft, werden de takken gebruikt tot tbuin ftaaken , om ae es isze meeft bekent, vere Lag. 235. " N BREN (OWU AN ‘ WA ths NORMA NIN NĄ ai N N N NN LA CALI RS AA = E AA AA EA Lab. LXXVII. — D. Officula feminalia, . M Bock. XXXV: Hofif. AMBOINSCHE KRUYDBOERK. 295 vcitiffime crefcant, & per fpinas introitum inpediant. “Folia hec ulcerationibus quoque conducunt , & in olus cocta lactantibus exhibentur ad lac-augendum uti precedentis, in hunc vero ufum tales eliguntur arbores, que. a litore remota funt, quum falfeda maris folia quodammodo inficiat. — EXBLIGATIO | (07 Tabula Septuagefine Seprime, RE Que ranium exhibet A. foliofum. Erythtia: caule inermis E B. Summam caulis partém floribus ernatam, 4 Ge Siliquass ^ AAA OBSERVATIO.. Hee. protime accedit, videturque eadem effe planta, que ERYTARIA fol ternatis , caule. fimpliciffimo inermi vocatur a Royezo in Fl, Leidens. Prodr. p. 373. & efrCorat Caroli- nenfis haftato folio. Petiv. Hort. 106. & Dill, H, Eltb. pag. 197. T. 90. F. 106, VIS NEL py cael . NB, Rumphium hujus plante ramos foliofos & floriferos — feparatim delineaviffe , eft , quod primum folia progerminant, que ubi flores prodeunt, omnia prolabuntur , ita ut, quuin floreat, ominibus fuis foliis orbata fit hzc arbor „ uti id inflo- rentibus talibus fepius obfervavi arboribus; - ; uec et A ai licht groeyen.; en met: bare doornen den ingank beletten. _ Deze bladeren werden mede gebruikt tot ulceratien , en im. Sgjor. gekookt, om. de zoogende vrouwen de melk te vermeerderen, gelyk de voorgaande „werdende.‘tot- zoda- nigen gebruik witgekoozen die geène:hoomen „ die «vat van den [irand afftaan, om dat. anders de ziltigbeid van de Zee de bladeren wat infetteert, UYTLEGGING Van de zeven-enszeventig fe Plaat, Dewelke.door lett. A. aanwyft een bladdragende tak van de Erythria zonder doornen, B. Een bloemdragende por, > i C. De Houwen ofte Vruchten ` ` D. De Zaat-korrels, Peers p APR CAANMERKING. ` Deeze komt het naafte, en fehynt dezelve plant te zyn; ‚Welke de EryrTHRIA met een enkelde gladde fteél , en met drie bladen genaamt werd; van de H. van Royexin zyn Prodr, Fl. Leidens, p. 373. en is de Congr. Carolinenfis folio haftaté van Peziv, drooge thuin No, 106. én van Dillen. in de Hort. Eltb, p. 107.-T. 90. Fig. 106. verbeeldt. NB, Dat Rampbiać van deze plant de bladgevende en bloems dragende fteeleń in "t byzonder vertoont , is om datze eerft de _ bladen geeft, eń als de bloemen te voorfchyn komen ; die alle afwerpt; en alle de bloemen dan vertoont, gelyk ik dit dik, maals in deze bloéyende boomen gezien heb, - -i "- e cw QUINTUM. Gelala Aquatica: Ki yjamgking. PT\Ertia nobis Poda Gelala aquatica, que juxta*ripas uminum crefcit , multoque humi- ;... lior eft binis prioribus, & aliquando frutefcit, Ge in humilem & incurvam excrefcit arborem. Fotaquê planta multo fpinofior eft precedentibus, immo fpinis obfita eft usque ad foliorum coftas , nec - tra&tabilis eft. Rami ejus funt fragiles, aquofi , & in- tus plurimum excavati. Folia lÓngis itidem infjdent petiolis fine ordine terna femper conjunGa, fed mino- ‘ra Ca iora quam vulgaris, oblonga, in vetuftio- ribus arboribus, quinque fexve pollices longa, tres lata digitos, fuperius alca e fubtus eT > Es DA à 2 «t "M T 3 SÉ gg ec ‘Oo PP at: Ep o E. SCH EE Flos duplex eft, uterque brevibus ex racemis. pro- veniens in ramorum extremo, minor quam in vulgari fpecie , ejusdem ceterum forme. Maris flores , cujus arbor fpinofior eft; “primo capitula füntoblónga, ad apices parum incuryata, ex purpureo fufca, viridibus. * infidentia calicibus; aperti autem floris petalum fü- perius retro flexum eft more florum Fabarum, fan- uinei coloris; in horum centro albicans capitulum eu germen ádparet, ad latus ornatum binis violaceis foliolis, ex quibus emergunt decem longa albican- tia & firma ftamina: Silique ac femina mihi haGe- nus ignota funt, quúm raro reperiantur. Plantate vero’ in horto meo tandem fructus fuos produxe- funt, filiquas nempe pfotuberdntes, uti priores, fed > t | lores 6 o , - pige bouwen y als de voorgaande breviores & tenuiores, “in quibus locaritur fabæ ob- longe, dimidio minores quam in precedentibus , fru- D fta referentes ndr transverfim fciffe vel vòl- vuli, parum gibbofe, dure , glabre,& obfcure fu- fcm; EE autem fupremum hujus floris petalum intenfe purpureum eft vel violaceum, ac firma jus . ftamińa adeo aréte fibi accumbunt , ut cornu refe- tant. SRR : o. uei Femine flores,*que plurimum modo frutefcit ac | minus fpinofa eft, plerumque funt pallide virentes, fed aliquid violacei habent in fupremo petalo, cz- terum prioribus fimiles; utriusque flores femper ter- ni conjunéti funt brevibus in petiolis , tribus aliis op- ; "ees $ . gët inque racemo plurimas obliquas formant eru- X om. Il, y AE CAPUT TRIGESIMUM wë - em in groene buisjes. ftaa „den gevonden werden. “XXXV: HOOFTSTU K. > bét, blad van e opene bloem is aan het voorfte wat acbporwaarts geboogen , na de mas “mer van boonén-blo£izels ,. boog- of bloet-róot , aan bet ag- terfte-der bloemen ziet men een witachtig heuveltje, ter - myden bekleed met twee kleine violette blaadjes , daar tuf- [chen uitkyken tien lange, witte, en ftyve draden, De bouwen en boonen zyn my nog onbekent „vermits zy zel. dome oc E bebben. de Sean | te in mynen Thuin bare vruchtengegeven , te weten knop- der ; daar in leggen lankwerpige boonen half zo gropt als de voorgaande „ gelykende ftukjes van een door fneeden Cy- "Finder of rolle, ten weinig gebubbelt , bard, glad, en | + donker-bruin , zomtyds is bet boven[le blad van deze bloe» ` me hoog-purper. of violet, en de flyve draatjes leggen za. -digt tegens malkander » datze gen boorntje gelyken, Die van 't wyfken (t welk meeft een ftruik blyft, en minder doornen beeft) zyn- meeft. bleek-groen , met wat violet aan bet bovenfte blaadje, anders bet voorige gelyk, beider bloemen ftaan altyd drie by malkander, op kerte ' fłeeltjes, tegens over drie andere, en maken aan den tros ' veel febuinze kruiffen , onlieffelyk van fmaak s bet bout ts Gg 2 SEI a - 36 HERBARII AMBOINENSIS Liber Ul cop. XXXV, ces; Sapor ingratus eft: Lignum albicat, molle eft, & facillime exficcandum, Floret in Augufto, quo & alie Gelale, in Amboina vero nunquam fru&us ex hac productos vidi. Res s Nomen. Latine Gelala Aquatica, Malayenfibus & Fvanis Tsjankring & Tsjankre , ut & Gelala Ayer: Baleyenfibus Tsjangbing. & daling » quod nomen Malayenfibus quoque in u "Canne. © ^ Locus. In Amboina raro occurrit. Arborefcens in Lariqua & Hitoe, longa vero feu frutefcens juxta ripas fluminis Elephantis, ubique non longe a mari: Mage vero copia reperitur in va. ileum. ineo. & Sumatra, uti & modicum in Cerame ora Orien- i. > Ufus. Baleyenfes & Javani juniora edunt folia tam cruda cum pifcibus, quam coćta cum Calappi lym- pha in olus. Flores quoque per noctem in aqua ma- cerati, ac dein cum Calappi lacte codi eduntur. Folia itidem conteruntur cum odorato Boborri un* guento, ut & vetufte trunci fpine, ut unguentum iftud juftam. adquirat, confiftentiam , ejus radix cocta, propinata, & illinita Beriberi curat. Alii trunci cor- tice utuntur cum ifto Seru eundem in modum ac fi- nem. Bina ficciffimi ligni frufta fibi invicem. adtrita i excitant. „Hoc quoque lignum pra aliis valet aptum eft ad ignem confervan s carbonemque optimum format, ut funis igniarius. ` Incolze- humilem adhibent fpeciem ad fepes horto- rum ut & ad clauítra, quum plurimos ejus ramos are terre committant & inplantent , qui fibi invicem excrefcentes intricantur , lateque fefe extendunt, ta- morum vero fummitates fzpius disrumpendz funt, ut eodenfiores fint.fepes , minoraque gerant folia fine flo- ribus vel fructibus. Interior corticis ramorum pars rapfata vel contrita recentibusque inpofita vulneribus , illa curat. Lignum ipfum contritum & propinatum conducit iis, qui fan- guinem vel pus meiunt, : ABS REP PCXTIO : Tabula Septuagefima. Oitava, : Qué ramum exhibet G&LALA aquatics. feu ERYTHRIA codo pile Cora. PEAR: ceci. Ubi Litt, A. florem repraefentat, | 0. B. Ofícula Doische, fiw * BS ERVA TÃO * Gelalz fpecies a Valent, qa 21). itidem commemorantur; fed notandum eft in Tab, fub No. XLVI. fpuriam infculptam elle plantam , qua neutiquam eft. Gelala aquatica, fed Pipes ris vel Saururi fpecies, ` u eft, Macaflarenfibus - wit, week, en zeer ligt obdroogende , bet bloeit in Aun guftus met de andere Gelalas „maar ik beb bet in Amboi= na noit zien vruchten dragen. Naam. In’t Latyn Gelala Sgin, in't Maleyts en op Javaans Tsjankrin en lsjankre, ook Gel: Ayer. Op Baleys Tsjanghing en Janghing „ welken = by-de Maleyers ook gebruikt werd, op Macaffers anne.. ; : s > . Plaats. Jm Amboina werd het weinig gevonden: Het boomacbtige op Larique en Hitoe, bet lange of flruikag- tige langs de kanten van de rivier den Elipbant, overal niet verre van Zee: maar in grooter abundantie vind men bet op Fava, Baley, Borneo, en Sumatra, alsmedeeen weinig op de Pe ada van Ceram. pere Gebruik. De gers en: Favanen eeten de jonge bla deren gaarn zo raauw , met Boca[Jan en vi/Jchen, als gè- kookt , met Calappus-melk tot moes. De bladeren: vryvens ze ook onder welriekende Boborri zalve, als mede de ou de doornen van de ftam, om «die zalwe bare beboorlyke confiftentie te geven, zyn wortel gekookt, gedronken „en tes » geneefł de Beriberi: Andere gebruiken de cbor [fe van den fram, met die van Seruop gelykemanier, Twee ftukskens van bet droögfte bout of takskens tegens malkander gevreeven, geven vuur: Gelyk ook dit Beit voor andere bequaam is; om een fmeulent vuur te houden, een vafte koole zettende , gelyk lont. ic De Inwoonders gebruiken de laage 200 ningen of heggen, zo wel om bare fortr OE te veel. öm. beim re fortr in ale Do nen daar wan te maken, veele flokken nevens malkanderen plantende , die dan. digt: in malkander waffchen, en bum «wyd uitbreiden , doch men moet de toppen dikwils afbre= ken, op datze te digter groeyen, en te kleinder bladeren bekomen , zonder vruchten of blemen. TN = Het binnenfte oan. de fcbor[fe.der takken ge[cbraapt of Po: en op verfcbe wonden gelegt , geneeft dexelue, et bout werd ook gevreeten „en ingegeven tegens bet bloet en etter piffen. | | UYTLEGGING Van de acht-en-zeventigfte Plaat, Dewelke vertoont een Tak van de Galala aquatica > wiens fteclen met kleine doorntjes bezet zyn , en cen draagt met het bladt afhangende. — = bloem ‘Alwaar door Lett, A. de bloem verbeeldt wert; | De zoorten van de Gelala-Boomen werden gemeldt by Valentz 2.217, dog Daat aan te merken, dat op de Plaat onder No. XL VI. een verkeerde plant en niet de water-Gelala verbeeldt Wi wert , het welk een zoort van Peper ofte Saururus is, e i XXXVI Lf, ala. i e raalte aaan eis il TR EHI Tab. L XXVIII. Tom ZA. ^x IN Boek. XXXVI. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 252 CAPUT TRIGESIMUM SEXTUM. | Arbor Excacans, Caju Matta Buta. IN tales fubfequuntur arbores , qua nocivum feu purgans fundunt lac, inter quas excellit noxia illa arbor, quz vulgo Blindbout feu excecans & lacte- fcens arbor vocatur ,'& tanquam fpecies Latbyri arbore- XXXVI. HO OFT$STUK, Kape: Mata: Boeta Boom , of de Boom der blinde oogen, N U volgen eenige boomen, die een fcbadelyke of pur» ' gerende melk geven, Waar onder uitmunt dien ba- telyken gaft , die men-in ^t gemeen blind : bout, of melk-boom noemt , en den welken men voor een Lathy- Jcentis habetur , ac terror eft omnium nautarum , qui emittuntur ad lignum pro foco cedendum , ac toties EAC. » quum inprudenter ac ruditer hanc tras - Cent. Arbor autem eft inelegans, trunco incurvo incli- . nans, nodofa, fiffa, plena foveis ac cavitatibus, tam fimplici quam variis excrefcens ftipitibus, que autem fimplicem habet truncum, fupra litus inclinat, adeo- que ipfi inheret, ut reptando quis fub ea tranfire mos do poffit , pretereaque ejus radices per litus terra plerumque denudate decurrunt, quo autem magis fit denudata, incurva, & excavata, eo pluribus pol- let viribus: Ramis etiam fuis ac foliis eo magis præ- tereuntes allicit, que elegantia, glabra & fplenden- tia funt, minores rami elegantes fepe formant arcus & circinnos incirculum difpofitos, qui varios ad la-, = tus undique emittunt. furculos; Dividitur in marem —^& feminam forma non multum differentes , excepto. quod prior tantum flores, pofterior flores ac fructus proferat, Primo itaque mas ramos gerit & furculos glabros, füfco & aequali cortice obduêtos, folia cum illis Py- ri conveniunt, quatuor pollices-longa, ultra binos digitos lata, in obtufüm apicem definentia, glabra; crafla, fplendentia, fragilia, tenuibus transverfalibus | venis pertexta , que vix digitis percipi poffünt , ac pe oras in finus concurrunt, horum orz funt fer- rate feu rarius nec profunde dentate , quod uno max gis apparet tempore quam altero , pluviofis enim men: bus funt eraffiora, magis fplendentia , rariusque, fer- rata, maris autem plerumque magis dentata funt quam femine. Sine ordine brevibus infident pedun- culis circa ramos, vetuítiora rubefcunt inftar ignis, ac fenfim decidunt , ita ut tota fapius arbor iis fit denudata, — .. >. Ex foliorutm alis parvi excrefcunt floriferi Juli uti in Corylo, minorem digitum longi, culmum craffi, coloris ex viridi flavefcentis, hi obteguntur flofculis mufcofis , plurimum conftrućtis ex brevibus ac pallidis ftaminibus eum antheris luteis , tribus fimul junctis, nullam floris formam prebentibus, que fi per men-. fem arborem ornarunt, emarcefcunt , ac fine fructi- bus decidunt, ita ut hac fpecies fterilis penitus fit, uti Trugi Perda Salix. i i Secundo ; femina ramorum-corticem gerit cinereum magisque rugofum , uti & plerumque arbor ipfa plu- ribus obfita eft nodis ac tuberculis: Folia vix ab illis maris dignofei poffunt, qui antem adcurate illa obfer- vat, feminz videbit folia longiora & molliora, Tae riusque dentata, nec ita glabra aut lete virentia ac maris, magisque ab utraque parte anguftata ,illorum- que apex magis incurvus eft: ex illorum alis itidem Juli excrefcunt parvi late virentes, fed multo brevio- res quam pracedentis, in nullos notabiles flores fe» fe aperientes , parvis viridibus conftantes capitulis, quz in fruétus excrefcunt, Hi parvis ex racemis, de: pendent plures fimul brevibus ac tenuibus ex pedun- . culis, funtque bacca trigone , trifülez , ac triquetrz, quodvis vero harum. tuberculum fulco intermedio divifum eft, exterius autem glabra funt & ex cceru- leo virefeúnt, magnitudinem Capparidum habentes, fuperius tricufpide acuta notate, inftar Ricini fru- Etuum, quorum formam ,ut & Lathyris feu Cataputia | minoris s ita exacte referunt, ut primo intuitu pro iis en ook buiten twyfel een boomacbtig geflagt daar van zy, haberentur , ac fine dubio ejus fpecies arborefcens vi, Binnen ziet men drie kamertjes , en tn igder een korreltje detur, Intus tres cellule apparent, inque fingula . of boontje, in de grootte van een Catjang, dat is, Pha» continetur offieulum feu faba, magnitudine fructus eolus Indicus minimus, de zaden van Ricinus ook zeer Catjangb h. e. Pbafeoli Indici minimi; 'Ricini femini- gelyk, te weten glad, en met aparte linien geteekent, bus fimillima , glabra, ftriisque nigris e fed en veel kleinder y van. binnen met een. wit mer, ulto minor, intusque repleta alba. . vult, Br Bes een Fructus Gg 3 ] Z) rus arborefcens zoude boudén, den fchrik van alle Ma- troozen , die genden zynde , om brant-bout te kappen; zo dikwils met dezen boom bedroogen werden , als zy bem onvoorzigtelyk handelen. KS Het is een lelyken boom, van ftam krom, overbangen- de, knoeftig, gefcheurt, vol kuilen en bollekens , zowel met enkeldé, als met verfcheide ftammen opfchietende, doch de enkelde bangen meeft voor over op firand, en 20 laag , dat men dadr onder door moet kruipen, ftaande daar en boven de wortelen boven bet ftrand meeft. bloot; doch boe blooter , krommer , en bolder by ftaat, boe meer deugden men van bem beeft. Met zyne takken em blade- ren lokt by de voorbygaande zo cel meer aan, dewelke fraai , glad „en effen zyn, de kleine takjes maken obk zom- tyds rare bogten, en Krullen baar in een volkomen kring, met verfébeide [cbeutjes aan de kanten. Hy werd ver- deelt in Manneken en Wyfken, aan gedaante: niet veel van malkander verfcbillende, behalven dat de eerfte al- pe "t bloemen , en de andere bloemen en vruchten Eerftelyk „ Het Manneken beeft gladde takken en ryss kens , met een bruine en idem Jchorffe bekleed, de blades ren gelyken die van det „m , CL duimen lank y ruim twee winger breed, met een flompe fpits, glad, dik, glinfterende , breekzaam ,met.fyne adertjes Ja sp door- regen, die men pas voelen kan, en digt by de kanten met zoompjes t'aamenloopen., de kanten zyn getand of gefchaard, doch niet diep en ‘wyd van malkander , welke fchaarden men op. eene tyd meer ziet, dan op de andere, want im de reegen-maanden zynze voller , glimmender , en met wei. nig fcbaarden; zo zjn ook doorgaans die van, bet mannes ken meer getand, als die van bet wyfken, Zy ftaan op korte fleelen , zonder order rondom de takken , in den ou- derdom werdenze vuur-root , en wallen allenkskens af s makende den boom dikwils geheel kaal. ` `. i Uit den feboot der bladeren komen kleine kattekens , ge» lyk aan de Hafelaren „een pink lank, en een rca debe dik, groen-geel van coleur , en bedekt met een klein mof- . achtig bloeizel , meeft beftaande wit korte en bleeke draat. jes, met geele nopjes, drie en drie by malkander ftaande, zonder gedaante van bloempjes , dewelke na datze zo cen . maand aan den boom gepronkt bebben , opdroogen , en zon= der vruchten Zen: » zo dat deze zoorte onvruchtbaar is; ei de Trugi Perda Salix, . en tweeden , bet Wyfken beeft een graauwen en ruïs gere fcbor[Je aan zyne takken , gelyk ook den boom door- aans met meer bobbelen bézet is. De bladeren zyn qua- yk van bet manneken te onderfcheiden , doch die "er naauw oplet, zal van bet wyfken wat langer en weeker bevine den, ook weider gezaagt , enzoglad nog blyde-groen niet, als bet Manneken , achter en vooren fmalder , en de fpits «vat omgeboogen, daar komen ook uit baren fchoot kleine licbt-grone kattekens y doch veel korter , dan de voorgaan= . de, baar in geen merkelyk bloeizel openende, met kleine groene knopjes bezet, daar uit de vruchten worden: De- zelve bangen in korte trosjes by malkander , op korte dum» ne ficeltjes , en zyn driekantige bezien, met drie vooren, en. zo veel bulten gedeelt, waar van teder bult nog een voore im de midden beeft, vam buiten glad en blaauwe groen, in de grootte van EA boven op met een drie- tongig fpitsje , gelyk de vruchten van dë Ricinus bebben , deze vruchten gelyken die van Lathyris of Cataputia Minor zo wel, dat menze ten eer[len daar voor aanziet, 238 HERBARII AMBOINENSIS Liber. cap: XXX VI: Fructus hi feu bacce diu in arbore virefcunt ac de- mum ruffefcunt vel rubent, fique tum radiis folaribus incalefcant, vel in loco calido deponantur, crepitu aperiuntur & officula diffiliunt, qued & obtinet in u- triusque Cataputie fructibus. Si ore manducentur, primo nullum notabilem exhibent faporem , fed de- * mum fauces parum exurtint. à | . Âmba he fpecies copiofum fundunt lac albicans , -fpiffum , ingratum „ac naufeofum , fi vulnerentur , ac praefertim rami & abrupta folia, quod etiam vi ejici- tur, fi fortiter incidatur vel cedatur hecarbor, adeo- ue nocet ac quodvis Titbymali lac feu fuccus, præ- deg oculis, fi illos adtingat , quos adeo inflammat, talique dolore tumidos reddit, ut illorum ufum quis amitteret, ni cito auxilio illis fuccurreretur. Hoc nautz noftrates primis inftitutis navigationibus experti fepius fuere cum fuo damno, qui emiffi ad ignum cedendum pro foco, ac in litore has arbores ses videntes fecuribus fuis fortiter incidebant , fed mox profiliente lacte oculi ipforum ita infeftabantur, ut tanquam furibundi per litus decuritrent, quorum & quidam vifum fuum penitus perdiderunt. . “Non fufficit autem arbores has fplendidas tam ùo- ` civo refertas effe fucco , fed aliis infuper incolis nocis vis inhabitantur, variis in ipfarum nempe foveis feü ca- vitatibus nidulantur arborea vipera breves , fpecies formicarum magnarum, ac cito curfu illas perambu- lantium, nec non variz apium acVefparum {pecies, pre- fertim apes'quedam parva in ns nofira .anima- lium, nomine Ápicule feu Tobil defcripte , que nor ungunt, fed magna copia in auresac crines involant, b fepius in: foveis harum- arborum reperi cum co- iofo ac eduli melle , ore autem talis cavitatis ob- Jute erant gummi quodam nigro & refinofo , quod ad ignem liquefcebat, & éen Zéit odoratum erat, quod Micra eft ab hifce apiculis conftrućta & ela- rata. AE ` Nune pars hujus arboris viribus pollens mobis quo“ e defcribenda eft, que eft ligni pinguis ac vetufta fubftantia, non in corde ejus feu prope corticem: fi- ta, fed talibus in locis inferioris trunci vel craffarum fadicum, quz fupra terram elevantur ac fiffe funt & denudate , ubi foveas ac cavitates formant quafi exe- fas; oi ar hoc lignum, Teda. dictum, quod fpurium eft Agallochum „ ad radices vel ubi protuberat , exter- ne cinereum eft & glabrum, in foveis autem obdu- ćtum: eft cortice rugofo nigricante , tanquam hirfüta elle, qui tamen non verus eft cortex , fed potius pel: cula eft facile feparanda: Interne plerumque colo- rem gerit ferrugineum, nunc magis ebfcurum, nunc ` vero pallidiorem , prope oras vero, prafertim ubi radiis folaribus exuritur, perfecte nigrefcit in foveis, eftque binos tresve digitos craffum hoc lignum , in denudatis vero radicibus vix craffius cultro, arcte e- nim albo ac virenti adcumbit ligno:. Eftque porró durum inftar vitri fragile , adeoque pingue , ut abun- dans exfudet oleum , D igni admoveatur ,- unde & facile flammam concipit, ac inftar candele ardet. Si recens cadatur, dulcem, fed debilem fundit Benzoi- num odorem , quem diu retinet „ fi occlufum fer- vetur. Rapfatum porro & carbonibus inpofitum fortem fundit Benzoinum , & ex tofto pane mixtum odorem, immo inperiti pro Benzoino illum haberent odore, praefertim recentis ligni, quod enim per aliquot fuit adfervatum annos, multum grati perdit odoris, ejus , rafura mox fefe convolvit, & fibi quafi adglutinatur , ach vermes forent , ob pinguedinem, facile itidem flammam concipit, carbonibusque inpofita denfum ex- citat & nigricantem fundit fumum , oculis nocivum , fi nimis iftis adpropinquet. Lignum h exaltatur ac diutius perdurat: In ore retentum fapo- rem prebet inftar Aloés amaricantem, fed fimul pla- centarum faporem-emulantem. RBA ` Lignum hoc fantam habet cum Agallocbo fimilitudi- nem, prefertim fi ejus nodi fint rariores parumque | venofi, ut vix externa forma dignofci a fefe invicem poffint. Immo plurimi Pharmacopolz , hafce in oras delati, pro certo mihi adfirmarunt, tale lignum fefe e e in s oc non folum fuf- fimigiosinfervit , fed femper cum Ungui Odorato, vel ` alio quovis odorato ligno mixtum , cujus odor inde | Zy blyven lange groen aan den boom bangen , ten laat- ften wordenzewaal of rootącbtig ; en zoze als dan de Zon» ne raakt; of dat menze in een Warme plaatze leid, bèr- Jienze met kraaken open, en de korrels fpringen daar uit, gelyk de vruchten van beide Cataputien doen. In de mond geknaauwt , vertoonenze in 't eerfte geen zonderly- ke [maak , maar ten baatflen brandenze wat in de keel. eide deze zoorten geven ovèrvloedig een witte, dik- achtige, en ten eerften onfmakelyke , of wat brakke melk uit, als menze iewers quetft , inzonderheid de takken en afgebrooken bladeren, die ook dapper om zig [pat als men ` met gewelt daar in kapt , x0 (chadelyk als eenige Tithy- malus of Wolfs melk zyn mag 4 inzonderbeid. voor de 00- gen, alsze daar. in komt; dieze Zodanig ontfteekt en op- Jwellen doet, met groote pyn, dat men bet gezigt daar van verliezen zoude, indien men niet datelyk bulpe daar tegen doet, TS OC OS, Dit bebben onze Matroozen by deeerfte [cbeeps-vaarden mèt bare fchade dikmaals ondervonden, dewelke uitgezon- den wierden, om brandhout te kappen, en op ftrand deze boomen xo voor de band vindende, met bare bylen daar op in kapten , ftraks van de uitfpattende melk zodanig in de . oogen geraakt Wierden , datze als zinnelooze men/cben langs den Jirand liepen , waar van ook zommige haar gezigt verlooren bebben. . " - Nu is bet wiet genoeg, dat deze boomen van zelfs xo aanzienlyk, met een fchadelyke melk begaaft zyn, maar zy moeten daar en boven in de kuilen of daar zy bol zyn, ver/cheide fchadelyke inwoonders bebben van korte boom Jangen , een flag zeer groote en [nel loopende mieren s vir de zoorten van eue[pen „ enbyen , inzonderbeid een flag zeer kleine bytjes in onze Hiftor. Animal. onder dem. naam van Apicula of Tohil be/chreeven, dewelke niet Jteeken , maar die met meenigte in de ooren en bairen vlie- gen, deze bób ik dikwils in de kuilen dezes booms gevon- ` den, met een party eetbare Honing, en de wanden vat: bet bol bekleed met een favart en bersachtige gom ; over bet vuur fmeltende , en eenigzints welriekende , bet welk een; Melicera is, van deze bytjes gevorogt. - Nu moeten wy mede bet deugdelyke deel van deze boo- men befchryven , bet welke is een oude en vette fubfiantie van. bet bout, niet in ^t bert, nog naaft de fchorfJe „maar aan zodanige plaatzen van den onderften ftam y of dikke wortelen, die boven de „aarde leggen, daar. dezelve ge- borften zyn of bloot ftaan, en aldaar eenige kuilen of bol-. ligheden maken, als ofze uitgevreeten waren , dit vette, bout “Teda, het welk een baftaard Agel-hout is, aan de wortelen , of daar bet uitpuilt , is buiten graauw, en effen, maar im de kuilen-is bet met een ruige fwartach- tige fcbor(fe bedekt , als met een bairen vel, bet welkeg- ter geen regte [cbor[Je y maar veel meer een buit is, die men ligt affchrapen kan: Van binnen beeft bet doorgaans de coleur van yzer-roeft., zomtyds wat bruinder , zom- tyds wat ligter , maar naaft de kanten , inzonderheid daar bet van de Zonne geraakt word, regt favart, inde kuilen, en twee a drie vingers dik, maar aan de bloote wortelen niet veel dikker, als een mes, want bet leid digt tegen bet witte em groeiende bout aan. Het is verders bard, kort afbreekende , als glas, en za vet, dat bet rykelyk. Oly uitfweet , als men bet aan bet vuur bout , waar aan bet ook: ligt brand; em de vlamme boud, als een kaarze. Als men bet vers kapt; zo heeft bet cen zoeten, doch flap- pen reuk van. Benjoin, die bem ook lang byblyft, als . ment geflooten boudt, Anderzints gefchraapt , en op ko- len gelegt -beeft "t een veel flerkeren reuk uit Benjoin en gebrand broot gemengt , ja de onervaarne zouden bet voor Benjoins reuk aanneemen , inzonderbeid van bet verfche bout, want dat men eenige jaren verwaart heeft, verlieft veel van zyne bieflykheid. Zyn fcbraapzel rolt Jtraks, en kleeft aan. malkander, als wormen, wégens ` zyne vettigheid , ontfangt ook ligt de vlamme-op koolen, . en geeft een fwaren dikken. rook van zig, die de oogen wat binderlyk is, als men dien te veel maakt. Het werd niet ligt alleen gerookt, maar altyd met Unguis Odora- tus, of andere welriekende bouten, welkers reuk het ver- Jlerkt , en langduuriger maakt. Van fmaak is bes bitter 2 dem mond „als Aloë „doch te gelyk na koeken fmaken- - Dit bout beeft.zo groote gelykeni(je met bet Agallo- chum, inzonderbeid als men daar rare kwoeftenaan vind, en die wat geadert zyn „ dat menze qualyk kan onder/cbei- den vdnbuitenaantezien: Pa veele Apotbeekers bier in bet land komende, verzeekerden my y. datze diergelyken hout 4 in - gs m Boek. XXXVI: Hof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 230 in Europa tanquam bonum Agallochum emiffe ac ven: didiffe, uti & in hifce terris a Sinenfibus quoque ita aratur, ut pro Calambaco, quod optimum eft As gallocbum , habeatur. Hinc fepius cogitavi Pandetta- rium Matbbeum Sylvaticum , quam fcribit Agallochum adulterari cum Cbamelee ligno, hocce intellexiffe li- um, licet a Garzia libr. 1. Arom. cap. 16. repre- endatur, quum in tota India nulla crefcat Cbamelea, od forte verum eft , Pandebtarius autem audiens (puriúm iftud Agallochum ex laétefcente provenire ar: bore, fine dubio judicavit, Chameleam effe „e contra Garzias nunquam fatis bene hanc novit arborem , eo quod dicit ex ea odoratum poffe colligi lignum , licet perplurimam Indie partem crefcat;fin itaque Chameleam quis nolit habere pro P/eudo- Agallocho Pande&arii , in ejus locum füccedere poteft aliud lattefcens lighum , quod folia gerit Olez fimilia, & a nobis inter fruti- ces libr. 6. defcriptum eft nomine Ligulariz laltee. Notandum porro eft fpurium hocce Agallochum non in cun&is inveniri Caju Matta Buta arboribus, immo inter viginti vix in una reperitur arbore, que enim hoc gaudent ligno, in faxofis erefcunt litoribus, & a longo tempore hinc inde fille, ac viciffim ab aqua marina irroratz ,& a fole iterum exficcate funt: Si in talibus arboribus obfervantur quedam fovez , in illis Tede feu pinguia ifta frufta detegentur , fi pulfatione. explorentur, fonitumque prebeant durum: Pruden- tiffime tim cortex circumjettus feparandus eft, ne a latte talis homo inquinetur vel ledatur, ac dein fru- fta illa ex nigro fufca cedenda funt, & ab adherente albo ligno mox feparanda, omne enim reliquum hu- jus arboris lignum eft album, molle , lentum , & inuti- le, carbonibusque inpofitum acerrimum & ingratum fpirat odorem ; in omnibus reliquis arboribus erectis ac foli nimium expofitis , vel folo declivi locatis , aliis- que fruticibus nimis intricatis ac quafi fuffocatis pin- guia hzc frufta non, vel corrupta occurrent , quz €- tiam pereunt & exficcantur, fi apicule ¡fte nimis diu in illis nidulentur , que, uti videtur, pluri- mam exfugunt ac confumunt pinguedinem: Sic quo- ge inutile eft omne tale lignum, quod a magnis iftis inhabitatum eft formicis, vel aranearum telis obdu- &um eft. wg Pingue hocce lignum non eandem quoque habet fubftantiam vel colorem, ex maris enim arboribus multo magis fufcum eft ac pinguius , immo quadam ejus frufta inftar Ebeni ligni nigrefcunt, ac inftar vi- tri diffiliunt, nec cultrum admittunt, Femina vero magis ruffefeit , majoraque dat ramenta » quod raro e- tiam occurrit. „ia Et _ Altera infuper reperitur fpecies ex rubro & luteo variegata , fepeque tam lutea, acfi optimum effet Sandalum , ftriis S Nite pd conftans, atque hoc ligoum in magnis colligitur fruftis. "Garo Ternatenfe ex ruffo & cinereo mixtum eft, aliquando penitus ruffum , tenuibüs & intricatis con- ftans venis , optimum referens Agallochum : Omnium odor vulgo idem eft, fed Amboinenfe plerumque inguifimum eft ac Benzoin zmulans , Ternaten- fe vero magis florum refert odorem: Citrina fpecies gratum fpirat odorem, fi cruda fit, carbonibus vero inpofita, meo quidem judicio, reliquis inferior eft. U: bona porro a pravis dignofcantur fruftis , de- urata nempe fi fint omnia, aque marina fimul in- jice, fupernatantia abjice, qua fundum vero petunt, confervanda funt, quum fint optima, queque una alterave vice aque iterum marine inmergi poffunt ac Soli femper exficcanda , quo corriguntur, po uatuor vero vel quinque annos hoc lignum. multum de fuo perdit odore, unde & incole non diu illud confervant, fed fi in ufum illud advocare ve- lint, femper recens ex arbore petunt, vetufta vero frufta renovari quafi poffunt , fi aque inmergaritur marinz. 55 -- Anni tempus. Hec arbor — in anno floret: Or- dinarium vero ejus tempus eft Januario & Februario menfe, quum femina fuos quoque profert fructus , qui usque in Majum arbori inherent, quando fimul plu- rimam vetuftorum foliorum partem dejicit hec ar- bor, nova regenerat, & Julos emittit, qui in mare non ulta menfem perdurant , ejus radices latiffime pro- ín Europa voor goet Agallochum Schuet, eh dei J verko badden, gelyk bet ook nog bier te de d de Pisin zodanig geprepareert word , dat bet voor Calambacq ( zynde bet befte Agallochüm ) paleerts Hiérom beb ik dikwils gedagt, dat den Pandectarms Máttheus Sylva- ticus fcbryvende, dat bet Agallochum vervalfl word met bet bout van Chamelea oan dit bout moet verftaan Worden; boewel by van Garzias Lib. 1. Aromat: Cap: 16. daar over berifpt word , uit reeden , dat "er in geheel Indiën geen Chamelea walje e bet welk waar kan eg. maar PandeCtarius boorende , dat bet val/cbe Agel-hout van een melk-boom kome, beeft buiten twyfel geoordeelts dat bet cen Chamelea moeft zyn, daar en tegen beeft Garzias dezen melk-boom noit ter degen gekent, dat men daar een welriękend bout van bebben kan , hoewel hy meeft door ganfch Ooft-Indiën waft; wil men dan de Chace: lea ‘niet’ aanneemen voor bet Pleudo-Agallochum van Pandeétarius, zo kam men daar voor fiellen een ander melk-bout , bet welk bladeren beeft, die van den Olyf- boom wat gelykende , en vam ons onder de firuiken lib, 6, met den naam van Ligülaria Lactea befcbreeven is. , Nu ftaat verder te weten, dat men dit baftaart Agel- bout niet aan alle boomen van Caju Matta Buta vind, ja onder twintig pas aan eenen, want die bet bebben, moeten. op fleenige [branden ftaan , voor quer hangen, bier en daar geborften. zyn , met beurten van bet Zecwar ter bejpat, en dan wederom van de Zonne gedroogt wers den. „Als men dan aan dexelve eenige Ruilen ziet, daat zał men de voorfcbreeve Tedas of vette lukken vinden, die men met daar op te kloppen aan den klank bekenmen kan, als zy bardacbtig klinken. Men moet als dan zeef voorzigtig den omleggende baft affchillen , dat men van de melk niet geraakt en worde, de fwart-bruine ftukkem uitkappen, en voorts van bet aanklevende witte bout tef degen zuiveren , want al bet refterende bout van dezen boom is wit, zagt, tai, em ondeugent, en geeft- op dé koolen een zeer Jcberpen en onliefflyken feuk van zig, aan alle andere boomen, die opgeregt, en al te vlak te Zonne Joan, of Y een flikkerigen grond, en onder andere ruig- Te te zer bedomt, zal men deze vette klompen niet, of ondeugent vinden, Zo bederven dezeloe ook, en werden uitgedroogt , als de woornoemde beitjes te lange daar in Euisbouden , die zo bet febynt de meefte vettigheid daar . wit zuigen. Zo deugt ook niet al bet gene, daar de bol= len by groote mieren bewoont, of met fpinnerakken bes dekt zyn. Dit vette bout is ook niet van eenderlei fubftantie of coleur , want dat uit de mannekens boomen ts veel brinn- der en vetter , zommige flukken zó fwart , als Ebben-bout. kort afbreekende , als glas, en geen mes lydende. Da van bet wyfken roler en Jplinttger , bet welk men oo weinig vind, ( Nog beeft men een zoorte y die uit root en geel emengt is, zomtyds zo geel, als bet befte Zait bait, Lp fire- pen in de lengte , bet Welk men met groote flukken ind, Het Ternataanfche Garo is uit den roffen en graau- wen gemengt, zomtyds gebeel ros, met fyne en verwer- de aderen, bet befte Agel-bout nabootzende. Den reuk van allen is meeft een , aan bek Amboinfche is by wel den wetften , en na Benjoin trekkende , bet Ternataanfche meer na-bloemen, De geele zoort ruikt lieflyk, alsze raauwisg maar op koolen ,mynes oordeels, wyktze de andere, ` Om nu de goede ftukjes van de quade te onderfcheiden, alsze fcboon fosa Zyn, zo fmydze al te zamen in Zee- water, die dryven, laat varen, endie zinken , bewaart, avant die zyn de befte, die men nog een rys of twee in Zout-water kan doopen , en telkens in de Zonne droogen , waar doorze verbetert worden, na vier of wyf jaren Yer- lieft dit bout veel van zyn lieflykheid , daarom bet de In- landers niet lang en bewaaren y maar bet zelve willende gebruiken, telkens vers van den boom baalen, doch kan men de oude flukken wat verver/chen , als menze in Zeg, water dompelt, " Sayfoen. Dezen boom bloeit meermaals in "t jaars zyn ordinaris tyd is in January en February, neer bet Wyfken ook zyne vruchten voortbrengt, die tot May aan den boom bangen , wanneer by met een bet meefte deelder oude bladeren afwerpt , jonge gewind, en nieuwe katte- kens voortbrengt „ die in bet manneken niet boven een maand dyuren. De wortelen ver/preiden bun zeer wyd van 240 HERBARII AMBOINENSIS Liber III cap: XXXVI. proferpunt incurve & nodofe admodum, immo. fe- pius in litore denudate faxofo, in quibus fimul illud higrum detegitur odoratum lignum talibus in locis, qua cortice denudata funt. Non tantum in figuris exhibui folia, flores ër fructus tam maris quam ferni- ne, fed peculiari in charta, qua ratione tota arbot incurvo trunco plurimis, Polypodii Filicum &c. fpe- ciebus concreta occurrat in faxofo litore Keytetto in Hitoes ora, Nomen. Latine Arbor excecans. Belgice Melk-bout & Blint-bout , auod derivatum ita eft a plurimis Indicis denominationibus , uti in Malaica Caju Matta Buta. Baleya Caju Cożda & Capal. Ternatenfi Garo-.Mattà Buta, quod proprie pingue eft lignum , quod ex hac colligitur arbore. Macaflarice Sambuta. Amboinicé Matta Hui & Matta Huli. In Boero Maccafuta. In Cerame ora Boreali Mactabita & Babuta, ` = . Tada feu pinguia ifta frufta, que ex hoc eliguntur ligno, & pro Agallocho fpurio habentur, vocantur Garo-Laut & Garo-Matta Buta, quibusdam Garo-Boa- a h. e. Caaymàns-bout , ex rugofa ejus pelle feu cor- ice, quo obducitur pleramque, in Banda vocantur Garo tay aros , qium fepius in litore inveniantur, aliis mixta & proje&a ejećtionibus: Forte idem eft, quod in Baleya Menton feu Menongan vocatur, quod fu- pra libr. 2. cap. 12. fub Agallocho fecundario comme- moravimus, ac pro uno eodemque cum Madjagabu habebamus, dein autem intellexi Menongan pin- gue effe lignum, ex quo fpiffum elici ac fundi poteft oleum , hinc puto, magis accedere ad Caju Matta Buta, eoque magis , quum recens fibi invicem contri- um hoc lighum notabilem fpiret Benzoini odorem, Malaice Minjaan vocati. im “Locus. Arbor hec maxime nota eft in omnibus a- quofze Indie infulis , non tamen in omnibus litoribus; fed folummodo , uti dictum fuit, in ficcis & faxofis, vel que cum lapillis vel arena mixta funt, ac femper in litore haud procul a fluminum majorum terminis. Ulterius in ipfa reperitur regione feu terra, fed ibi ope humana plantata, quum ex ejus ligno aliquando fpes conftruunt , eo quod facile excrefcat, fed Garo in hac non eft ińveftigandum. | uum litora majorum infuldrutn , uti ab una parte Su- matre, Java, € Borneo, fint ccenofa, hinc arbor ibi non teperitur vel raro, ac Perl inter Mangi „Mangi in continenti terra, &.ad folidiores majorum fluminum ripas. Majori copia occurrit in orientali- bus infülis, que faxofis plerumque gaudent litoribus , ati in Aniboina , Hitoes ora, in Cerama „ać tota Hoea- mohel regione, ac porro in boreali ora circa vetus Lifa-Batta; In Ternata plurimum occurrit in infula Mothir, &in magna ejus infula Gelolo, juxta totum Hallemahere tractum, eftque porro in Papoenfibus infulis nota uti & in illis ad Eurum fitis: Quod autem crefcit in finibus placidis feu paludofis locis , non mul- tum participat , aut prebet hujusmodi pingue lignum ; atque fuffimigio ineptum eft. Tabula Septuagefima Nona Ramum exhibet arboris excecantis maris , feu Cafu Matta Bua ża, Lacki Lacki, uti ab incolis vocatur, - | Tabula Octogefima Ramum exhibet Arboris excecantis femine , feu Caja Matta - Buta, Parampuan. OBSERVATIO. He Arbores in Valent. -Amboine defcript. pag. 117. itidem commemorantur & in Tabula tub numeris XLVII & XLVIII. exhibentur ; de hoc porro Ligno vide Mifc. Acad. mat. curios. dec, 111, ann. 3, 0b/: 22. & Valent. Mast Exetic.pag. 592, CAPUT van den boom, lopende zeer krom en. knobbelachtig, en bloot op den fteenigen ftrand, daar men dan mede bet Jwarte reuk-bout vind , op zodanige plekken , daar geen Jcborffe is. Ik beb niet alleen in de figuuren vertoond de bladeren , bloeizel , en Vruchten; zo van bet Manneken, als van bet Wyfken , maar ook op een byzonder blad een gebeelen boom, zo als by met zyn krommen [Lam en veele zoorten van Filix, Polypodium €c. bewafJen te zien is, » een ficenigen firand van Keyttetto, op de kuft van itoe. Naam. In '; Latyn Arbor Excecans. In ’t Duits Melk-hout, en Blint-hout, zynde geformeer meeft na ` alle de Indiaanfche namen., als in °t Maleyts Caju Mat- ta Buta. Op Maleyts Caju Coeda en Capal. Op Ter- naats Garo-Matta Buta, beż avelk eigentlyk bet vette bout is, dat er van komt, Op MacafJers Sambuta. Op Amboins Matta Du en Matta Huli: Op Boero Maè- Cafuta. Op Cerams noort-kufte Maccahita en Babuta. De Tada of vette flukken, die van dit bout komen s en voor baftaart Agel-bout dienen , werden genaamt Garo-Laut en Garo-Matta -Buta, by zommige Garo- Boaya , dat is, Caaimańs bout , van de ruige buit , waar mede bet gemeenelyk is bedekt, in Banda Garo tay aros, om dat men bet dikwils op firand vind-, onder andere ruigte opgeworpen. Mijfcbien.is,bet "t zelfjte , ’t welk wy op Baley Meningan of Menongan, bet" welk wy boven lib. 2. cap. 12. onder bet Agallochum Secündarium aangeroert bebben, en voor een en bet zelfde met Madja- gahu hielden , maar naderbandt verftaande , dat Me- nongan een vet bout zy, waar uit men een dikke Oly fmel- ten kans zo giffe ik, dat bet nader met dit Caja. Matta Buta overeenkomt , te meer, alzo bet vers tegens malkan- der gewreeven, merkelyk den reuk heeft van Benjoin , in °t Maleyts Minjaan genaamt. EE * Plaats. Dezen boom is veel bekent in alle Eilanden van Water-Indién , doch niet op allerlei fra, maar al- leenlyk, als gezegt, op drooge en. fteenige , of die met fieentjes en zand gemengt zyn, en dat ali . niet verre daar van af „aan de uitg Garo beboeft men daar aan niet te zoeken. ., Dewyle nu de firanden van de groöte Eilanden den, ge- lyk aan de eene zyde hebben Sumatra, Java, en Borneo, moeralig en flikkig zyn, zo vind men dezen boom aldaar’ niet, of weinig , en dat onder de Mangi Mangis op bet vafle land, en aan de barde kanten van de groote ri- vieren. In meerder quantiteit vind men bem in deze Ooftérfche Eilanden, die meet fbeenige ftranden hebben, als in Amboina, de kuft van Hitoe, op Ceram, en. bet geheele Landfchap Hoeamobel, en voorts op de Noort-kuft omtrent oud Lifja-Batta, in Ternaten heeft men bem mecht op bet Eiland Motbir ,. en op bet groóte Eiland Ge- lolo, langs de geheele kuft van Hallemabera , en voorts. door de Papoeze en Zuid-Oofter Eilanden overal bekent. Het geene in pue bogten. of moera/fige plaatzen fłaat , beeft niet veel van dat vette bout, en is tot reukwerk enbequaam. A De negen-en-feventig fe Plaat Vertoont cen Tak van de Boom der blinde oogen het mannetje ofte Caju Matta, Buta-boom , zo alsze van de Inlanders genaamt werd, ' De tachtig fte Plat ` Vertoont een Tak van de boom der blinde oogen het wyfje; H ofte de Caju Matta Buta ; Parampuan. AANMERKING. Deze boomen komen mede voor by Valent. pag. 217. em werden op de Plaat onder No, XLVII en XLVIII verbeelt. Over dit hout zie verders de Mifc. Acad. wat. curiof: dec. 1114 ann. 3. obf. 2a, en Valent, Manti], Exotic. pag. 592» A XXXVII. tyd op firand „ an de en van groote rivie- ren. Men vind bem ook wel dieper in bet land, maar meeft. aldaar door menfchen geplant; die daar zomtyds Thuin- Jiaken van maken, dewelke ligt uit/cbieten , maar bet Tom. IL. Lab. LXXIX. OB A SCH BW": © 7 mmm ANN = z E E = = d z mmm s... — Z4. LXXX. Lag. 240. > `N AD RE a: LLL IN "A NA NY N ES U N WODR 3 WS SS NUR RM UŚ CS N NM N III Boek, XXXVII. Dep, AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 24t CAPUT TRIGESIMUM SEPTIMUM ` Arboris excecantis ufus. cole tanto odio eam profequuntur ac vitant, ut noftram admoneant nationem ; illam fugere, fi gom ipfi propius adftare videant ; quum ejus noxam ine dubio magis experti fuere noftra natione , quz il- lam non ita timet, quum forte fciat, arborem hanc fiepius innoxie culpari, fi enim quis fibi caveat, ne ejus lac oculis inftillet , nullum periculum ab hac me- tuendum eft: Lac vehementer quidem purgat, fed tamen non ultra tertium gradum calidum eft; Lingua enim exploratum, fatuum eft, & in faucibus paucum excitat ardorem , nec cuti nocet. Naute noftrates, uti dictum fuit, quondam hoe cedebant lignum pro foco, ac fepius in ipforum damnum, hodie autem illum in finem non adhibetur , nifi defeétu alius ligni, uti inter alia in Batavia fepe fit, ubi amplz illi urbi nimum deficit, &ex parvis petendum eft infulis; mos quidem ifte obtinet pravus , quum lignum hox vix ficce- tur, & combuftum acrem & oculis nocivum emittat fu: mum, caterum adhibetur ad hortorum palos parvos- HE arboris vitia cuivis nota funt, unde & ih- bones. | “Apud harum infularum incolas majori ih ufu Medi- co eft quam EE occidentalibus , qui corticem, ejusque lac ad forte adhibent purgans, fed talibus in “hominibus, qui robufto conftant corpore, ac valent viribus , & malignis repleti funt humoribus. ` that Macilentis vero & biliofis nocet hominibus, fed iis conducit, quibus humores predominantur pravi, unde inpetigines, fcabies, parałyfis, & fimiles fubfequun- tur morbi. ` Ad ordinarium purgans fumunt corticis partem , binos articulos longam , binosque digitos la» tam, hunc cum Pinanga mafticant , ejusque deglutiunt fuccum, quum autem ardorém faucium excitet , me: lius comprobatum fuit, fi ex hac arbore quzdam hu- jus lactis gutte Calappi lymphz , potui Thee, vel fucco alicui infundantur,talique propinentur modo,om- nis vero potus , cui hujus lactis gutte fuere inftillate, feri lactis confiftentiam & formam concipit. He pur- ationes furfum & deorfum operantur fatis fortiter , un: de egris & debilibus hominibus non funt propinandz , quod tamen incole fummo cum ægri difcrimine infti- tuunt. Optandum itaque effet M. Doctores & Chi- rurgos noftros Indicos melius noviffe artem praparan- di hoc lac, ut tutius & melius ingeri poflet , uti Gut- ta Cambodje ; alias ejus operatio corrigitur, fi femi- maturus Mute fru&tus fub cineribus toftus fupereda- tur, vel frufta quedam frigide pultis , Papedz dicte, comedantur. Idem hoc lac valet contra morfus & ictus venenatorum pifcium , fi vulneri illiniatur , fruf- tumque cupri rubri fuperligetur; fi vero alicujus ocu- los infeftet, eluendi funt cum Calappi lympha, ac leniter comprimendi, quum hzc nocivum iftud ad- trahat lac, & fimul educat. SH - (Notitia hujus fpurii Agallochi , quod ex hifce colli- ` | gitur arboribus, ante annum 1665 ad noftram non pervenit nationem , immo plurimis Amboinenfium hondum innotuit: Quum vero ifto tempore munus fubalterni gubernatoris in Hitbés ora per decem an- nos obieram ,ac per quinque primos annos que iftam fugerem arbótem ac reliqui , illo anno lignum hoc prima vice mihi dete&um ac demonftratum fuit a - Patti Cubu prefeito — Ely dićti , qui ex- aćtam habebat notitiam herbarum , ac multum me ad- juvitin defcribendo hocce opere, unde & wquum duxi ejus memoriam hic confecrare. | « Tom, HI. Primo XXXVI. HOOFTSTU E. Gebruik van de Boom der Blinde oogen, EY. ondeugden van dezen boom zyn by allé man bekent, wesbalven bem de Inlanders zodanig baten en vlie- den, datze onze Natie vermanen, van dezelve te Wwyken , alsze die daar omtrent zien Doan. bebbendê des- zelfs fcbadelykbeid buiten twyfel meer geproeft, dan de onze» die daar zo veel vreeze niet voor bebben , miflcbien wetende , dat dezen boom veel onfchuldig lyden moet ; want als men zig zelfs wagt , dat de melk niet in dê 002 gen Rome, beeft men geen gevaar van dezelve boom te verwagten. De melk is wel flerk purgerende , maar egź ter niet boven de derde graad beet: Want op de tonge ge- Proeft ; isze laf, im de keel verwektze een kleinen brand s en op de buid doetze geen quaat. Onze Matroozen, als gezegt, kaptén dit bout eertyds veel tot brandbout, en dikwils tot bare fchade ; maar hedendaags word bet daat toe niet gebruikt, als by gebrek van ander bout, gelyk onder andere tot nog toe op Batavia géfchiet, daar bet voor die groote ftad zeer fcbaars walt, eń van de kleine Eilanden moet gehaalt worden ; bet is evenwel een quaad gebruik, want bet bout qualyk opdroogt, en gebrant een Jcherp bytende, en voor de oogen een /chadelyke rook van geeft, anders tword bet tot Tbuin[laken , en kleine frylen gebruikt, om dat men daar lange Bongen aan vind, als men de dikke ftammen dikwils van baar kruin berooft, gelyk men met de Wilgen doet. Onze kruitmakers hebben uit dit bout ook koolen gebrand voor bet Buskruid; maar men beeft bevonden, dat bet wel fchoone , ligte, en zag te koolen geeft, egter wegens bare brackigbeid met ter tyd bet kruid doet uitflaan , en nt móemt men daar toe bet bout van de volgende Atbor Lattaria, bet welke bequa- mer koolen geeft. A: SATO edo - By de Inwoontlers dezer Eilanden beeft bet in de me» dicyne meerder gebrúik, dan om de weft ,. dewelke de feborfJe „én melk tot fterke purgatien gebruiken, doch by perzoonen , die nog redelyke kragten , en bet lichaam vol quade bumeuren bebben. -> ` | By magere en galachtige lieden doet bet geen profyt s maar wel by cavet 12 die met zulke bumeuren gepropt gyn; waar van pokken s ftburft , en lammigbeid komen. Tot een gemeene purgatie neemenze een ftuk van de fchors- fe, twee leeden lank, twee vingers breed, knauwen des zelve met ese » en favelgen bet Zap in, doch dewyl dit eenige brand im de keel veroorzaakt y -20 beeft: ment beeter bevonden, als men van de klare melk dezes booms eenige- droppels in Calappus-melk, Thee-water , of Towak vermengt , en inneemt, en, werd alle den drank, daar men — droppels van deze melk in doet, datelyk als. «wey. © Deze purgatien Werken. van onderen , en boven al vry wat flerk , en daarom zal menze geene zieke en af- gefloofde menfchen ingeven, bet welk de Inlanders dik» wils met bet uitterfte perykel van den patient doen. Dier- balven was bet te cad ra dat onze Doćtoren en Chi- rurgyns in Indiën deze melk wat beter leerden preparee- ren, waar doorze gemakkelyker , en onfchadelyker inges noomen zoude werden, als de Gutta Cambodje, ander- zints werd, bare werking geftuit, als men een balf rype Piffang neemt , onder de affiche braad , en opeet ; of eenia ge klonteren koude Papeda infwelgt.. Dezelve; melk is goed voor bet fteeken van venynige Viffchen; als menze op de quetfure ftrykt , en een fbukje rood-kooper daar over- bind, maar als zy iemand in de oogen komt , zal mem dezelve geduurig wafchen met Calappus-melk , en telkens zoetjes witdrukken, want deze neemt de andere fchadely- ke melt aan baar , en voertze te gelyk uit. tas De kenniffe van bet baftaart Agel-bout „ bet welk men aan deze boomen vind , ts voor bet jaar 1665: aan onze Natie onbekent geweeft „ ja zelfs tot nog toe aan de mee- fle part van de, Amboineezen. Maar als ik omtrent die tyd bet ampt van Subalterne booft over dekuft van Hitoe by de tien jaren bekleede en de eerfte vyf jaren alzo Jcbouso van dezen boom was, als de reft, is my in't zelfde jaar dit bout eerftmaal getoont door Patti Cuhu een Regent of Orangkay van bet Hitoeëze Dorp Ely , een ervaren” Man in de kenniffe der planten, diemy tn dit werk veel pee beeft, waarom ik ook beboorlyk agt s zyne „ag lenie alhier te zetten, ©. er 242 HERBARIIAMBOINENSIS Liber H cap. XXXVI. Primo multum tadii devoravi, ut hocce inveftiga- rem & detegerem lignum qb memorata pericula & difficultates , que circa hanc arborem occurrunt, fab- eunda, fortuna autem mihi favebat, quam multe mi- hi obvenirent arbores tam in Hitoes ora, quam in ip- fi oppofita regione Hoeamohel ; que fatis: magna co- pia hoe fuppeditant lignum; quam um vero hoc vulgo innotuit, cito deficiebat illud; quum ZEthiopes multa quotidie adhibeant fuffimigia ac odorata olea; atque hocce ligno utebantur loco veri Garo feu Agal- lochi, quod parce admodum in haíce defertur regio- nes: Primo tempore magni etiam hoc faciebam li- gna, dein vero comperiens multum fenfim amittere e fua jucunditate , fimul & minore illud habui in pre: tio, quandoquidem non valet, & inutile eft „fi diu ad- fervetur. Tam ex. vetufto quam ex recenti hoc ligno oleum pingue & vifcofum excoqui poteft forma Fere- binthine , fed: quod magis nigricat & per defcenfum fequenti preparatur modo: Confcinde & difcinde hoc lignum in parva fruftą , irrora hzc aqua marina, & his inple vulgarem ollam terream , huie inpone pati- ham terream, que paulo latior eft iftius olle apertu- ra ; tali modo ur iftius patine dorfum olle fuperficici feu aperture fit jun&um , & oras obiter obtegat , pru- denter hzc fimul inverte & alii inpone patinz paulo majori precedenti, jun&uras autem obvela cum viri- dihus Mufz foliis, quas obtura argilla, fed ubiquetam leviter, ut oleum tranfire poffit, inferiorem tum pa- tinam terrx committe , ita ut olla comminuto ligno repleta promineat; fupra hane ignem exftrue , unde pingue fenfim liqueícit lignum , atque oleum fuum e- mittit, quod per junéturas in inferiorem depluit pati- nam: poft femi circiter horam omnia fimul prudenter tolle, ita ut nulla era ços terra in fi "S Ze este dat patinam s in qua fpiflum nigricans, & vifcofum jes oleurii inftar Terebinthings lentum & tenax, fami fpirans odorem , quem nunquam: amittit. In ol ta ifta inpofita videbis carbones nigricantes ac femi- exuftum lignum , que abjice. Quum repeterem hunc progrefium ; lignum nulla irrorare volebam aqua, ju- dicans fumofum hunc odorem inde fuiffe ortum , pre- septor autem meus y qui mihi hanc demonftrabat de- illandi artem ; Iman Reti ditus ; qui Æthiopum flas men Boeronenfis erat; aqua iftam requiri admone- bat opie gti alias flammam conciperet, nec ul- lum exthiberet.o eum: Hocce modo ex etn Rl nie inguibus, prelertim ex iupra memorato Lingoo i- ee? „Olea exftrahi poflunt, quod inquirendum reftat. Oleum hocce adhibetur, ad cunctas fcabiei fpecies & cutis fordes detergendas , externe illinitum, quum vero fit: admodum vifcofum, cum pauxillo Calappi oleo. commifcendum $ calefaciendum eft. Senfim autem, fit. refinofum, inftar Terebinthine , , vifcofita- tem vero nunquam. amittit. : he's Ex junioribus ramulis „ac tenuibus radicibus a cor- tice denudatis, dentifcałpia formantur , quibus dolen- tes punguntur dentes; Catbarris repleti, ut humores effuant catharroíi; exurit autem quam maxime os. Maturi ejus fructus in mare decidentes a Sardis, Cabelinis, fimilibusque minoribus pifcibus comedun- tur, quorum inteftina abjicienda funt ; iń quibus horum fructuum nucleireperiuntur, eo quod amarum præ- beant faporem ; Si oleum. fupra defcriptum deficiat, ejus loco rafura pinguis iftius ligni adhibetur cum Ca- lappi oleo mixta, qua feabies illinienda eft. ——_ Amboinenfes hujus radices effodiunt oriente: fole, ita autem, ne effodientis umbra radices tegat, hasin feptem minora confcindunt frufta y quee corpori in- geftant contra incantamenta & preítigias. Eadem hec radix cum Zingibere contrita & illinitá omnes curat manutim vel pedum phlegmonas. “Fernatenfes pin- gue terunt lignum fupra porphyritim ; & eum aqua mixtum: propinant vel cum: debili potu Araea contra Gholeram & inteftinórum tormina. Vidi Sinenfes quoque hoc exhibere contra Aíthma, ad quod vero. utuntur fuo Garo, Timbion dito. Sinenfes & Malayenfes cum on. pe volunt deci. mercatores , ipfisque hoc Garo-Laut pro vero ven- de. Calambac : co, tales eligunt nodos ac frufta, = T4 cum vero certant Calamhaco quoad colorem ac mam, hee irrorant aqua rofarum , vel alia quavis odo- rata aqua, in quam rafura veri Calambaci fuit ininifla & mace- Ik nam in "t eerte veel verdriets, om dit bout op te koeken » en te leeren kennen , wegens de voornoemdemoeye- lkbeid, en perykelen omtrent dezen boom uitteftaan , en ik bad bet geluk, dat ik juift doenmaals veele boomen aan- trof , zo op de kufte van Hitoe; als bet tegen over gele: gene land van Hoeamobel , die dit bout irr redelyke quan- titeit uitgaven, maar zo baaft wierd bet niet bekent on- der den gemeenen man; of bet raakte baaft op, om dat de „Mooren met reukwerken en welriekende Olyen gedurig om- aan, en dit bout in plaats van opregt Garo of Agel- out gebruiken; bet welk in deze Eilanden zeer fchaars gebragt word; Wy maakten dan in t eerfte mede wat werks daar van, maar namaals bevindende , dat bet met verloop van jaren veel van zyn lieffely&beid verlieft, beeft bet ook veel van zyn agtinge verlooren, want bet niet deugt om lange te bewaren, ` o wel wit bet oude „als uit bet verfche bout, kan men een dikke kleverige Oly fmeltem , in de gedaante van Tarpentyn, doch fwartachtig , bet welk gefcbiet per dejcenfum, al- cus: Kapt en Jnd bet bout in kleine ft „ bevogtigt bet met Zeewater; en vult daar mede een gemeene aarde pot, doet daar op een aarde fchoteltje , bet welk een hairt- je breeder zy, dan de mond van de pot, en zodanig dat den rugge van de fchootel in de mont van de pot kome „em aan de randen loffelyk fluite: Stelpt dit zo met. maikan- der om, im een ander fchootel , die weder wat grooter zy, dan de voorige, en bewind de zamen'voeginge met grae- ne bladeren van Piffang, firykt daar over wat kley, dog over al loffelyk, dat "er de Oly cdm beide. doorloopen kan, begraaft de onderfte fcbootel im de aarde, dat de pot met bet gekapte bout ustfteeke, daar, op gy dan een vuur zult ftooken , zo zał bet vette bout beginnen te fmels ten, en zyn Oly van zig geven, dewelke tufJcben de za» menvoeging in de onderfte febootel loopt, Na omtrent een half uur, neemt alles zoetjes op, dat "er geen zand , nog aarde in de onderfte fćbpoiel valle, zo zult: gy in-dezelve een dikke , favartacbtige „en kleverige Oly vinden, zowafł: houdende , als PEW i » maar zeer rookachtig vanreuks die bet ook noit verlief, In de bovenfie pot vind gy een party jwarte koolen-, en half verbrand hout ,'t welke weg fmi. Jk, wilde bet bouż met geen water bevogtigen in t berdoen, om. dat tk oordeelde den. rookachtigen reuk daar van te komen, maar mynen Baas, die mg dit difle- leeren leerde , Iman Reti = Moarfebe Tute em -Boeros vermaande my, dat zulks noodig was, om dat anderzints- bet hout in den brand zoude raken „ en „geen -Oly- geven, Op deze manier konde men uit allerley wette bouten, ine zonderbeid van boven gemelde Lingo en Salimuti, een Oly krygen, “t welk nog te onderzoeken Daat, d De ' Oly werd gebruikt , om allerlei [cburftbeid en ons zuiwęrbeid vig erbg ids te verdryven , vanbuiten opgefieert, ` e bet zeer. kleverig is, moet men bet met een weinig Calappus-Oly warm maken, en vermengen. Het word mettertyd barftachtig , als tampentyn, maar. zn kleverigbeid verlieft bet not. | Uit de jonge takjes , em dunne wortelen van de fchorss Je ontbloot , maakt men tandeftookers „ waar mede- men zeere tanden flookt , die met zinkingen beladen zyn, daar de vogtigheid dan uitloopt: doch bet verbit den mond. al ory wał ü é de Alle de rype vruchten in Zee vallende, werden van.de Zardeynen , Cabelynijes , en andere kleine. Vifeben. ge- geeten , welkers ingewand.men dan moet weg. fmyten, daar: men deze korrels im vind, alzoze bet zelve bitter maken. Als men de voorfchreve Oly niet beeft, kan men bet fchraapzel van het vette bout nemen, met Calap- pus-Oly mengen , en de fcburftbeid daar mede-hefirykens De Amboineezen graven de wortels uit met de opgaan» de Zonne, a d des gravers fchaduwe niet over de wortel valle. Deze fnydenze in zeuen kleine flukkens en dragen die om bet lyf , tegens alderhande tovery enbelee- Jing. Dezelfde wortel met kleine Gember gevreven , en opgeftreeken , gone alle heete gefwellen aan’ banden. en woeten. De atanen vryven bet vette bout. op. een, [leen , en geven bet met water of flappen-Arack te drin» ken, tegens het bort , of fnyding des ingewanis.. Ikheb bet ook de Sineezen zien. ingeven , tegens den korten aafems, gelyk zy met baar Timhion; of reg? ro doen... — De Sineezen en Maleyers , willende de reemde Koop- luiden bedriegen, en d Garo-Laut voor opregte Calam- verkoopen, verkiezen. zodanige en en flukkens de ła opregte Calambacq aan. coleur en fataoen naaf _komen deze befirykenze met roozen , of ander welriekent water , daar in Jebraapzel wan! goed Calambacg geweekt. E? Ha III Boek. XXXVII. Hoofi?. AMBOINSCHE KRUYDBOERK. 243 macerata, dein hzc obvelant ficcis Mufe foliis , que per menfem adfervant in loco claufo vel olla , tum hzc - frufta verum adquirunt Calambaci odorem ac formam. Fraus tamen mox detegitur, fi comburatur , vel ore mafticetur hoc lignum , quum odor & fapor utriusque hujus ligni multum varient. : Verum eft, utraque effe amara, fi manducentur , Ca- lambaci vero amarities ad Corticum Citri accedit fa- porem, grataque eft , Garo Laut autem Abfynthium vel Aloén emulatur. : Boeronenfes totos hujus arboris ramos comburunt circa arva fua Oryza confita, horumque fumo mures fugare volunt, qui magnum ipfis adferunt damnum: Quidam inter urehdum folia arboris Lolowaral feu Lolowaran addunt, Boeronenfibus Fatabu Befaar di- tte , que ftrepitu ac ftridore mures fugant: ` Baley- enfes ex albo hujus arboris ligno albos formant Co- thurnos , quum lentum ac leve fit, quos Magnates pedibus fuis geftant. ' Si quis comperiat, ipfi vifum effe tenebricofum tam fumo hujus ligni , quam aliorum odoratorum ligno- rum oculos fuos abluet cum liquore, qui ex calicibus Globe exprimitur, quibus frućtus infident. CAPUT TRIGESIMUM Co. MP DENSO. S Arbor Laêtaria. Manga Brava. è “À Ltera laétifera arbor a vulgo pro fpecie filveftris Mangz habetur, oos potius ipfi peculiare tri- +. buimus genus. Magnitudinem habet Mange, truncum gerens tenuiorem , virum plerumque craflum cum cortice glabro, comam cæterum gerit quoque extenfam, ejus rami funt pingues, graves, regie: deorfum flexi , nigricarite obducti cortice , nodofi, acfi in articulos forent divifi, adfcenfum negant ob fra- gilitatem , exceptis crafliffiniis ramis; Folia Mo ordiné aréte fibi junéta locantur; Mangzque foliis fimillima funt , fed multo majora, otto nempe digitos vel decem plerumque longa, bi: nos vel binos cum dimidio lata, in junioribus arbori- ¡bus duodecim & tredecim longa, tres lata, flaccidio- ra autem Rc fuccofa funt Manga folia, fupe- riore parte latiffima , in obtufüm apicem definentia , at- que inferius fenfim anguftata. Horum coft ac nervi albicant, oblique decurrunt, nec ita parallele funt ac in Manga foliis , fcabie quafi & verrucis obfeffa videntur, quod fit a mufcarum ovis in illis latitanti- bus, quum decidunt , rubent inftar Cancrorum co- Gorm. disces DRA - Flos ex vagina provenit ex binis tenuibus foliolis compofita, inferiorque floris pars ex ftella quafi con» e ftat, ex quinque anguftis & lete virentibus petalis con- ftrufta, qua pro peculiari haberetur flore, ex hujus autem centro verus erigitur flos longo tubo conftans, & in quinque pu So & alba petala fefe aperiens, for- mam Narciffi referens. Hujus petala furit flaccida, fuperius fubrotunda & lata , brevi reflexo apice conftan- tia, uti & ipfa folia finuofa funt , in illorum centro tubus quinquangularis & concavus appáret, oris con- ftans rubris & dentatis , fimbriatus quafi, fine ullis ftaminibus, odoris expers. _ Poft fupremi floris lapfum fructus ex centro infe- rioris ftelle excreféit, qui pomum eft nunc rotun- dum, nunc. ex oblongo ovale, magnitudine femi perfecta Mange vel fructus Condondong » hic nempe in Amboina, in Macaflara enim aliisque Occidentali- bus infulis duplo fere majores funt hi fru&us, inftar Granati nempe, externe glabri, pallide virentes , tes pui pellicula teéti, fab qua pilofa reconditur fubftan- tia ex Craffis ac lignofis fibris conftructa, que in e- jus centro nucleum contiriet Pruńi magnitudine & Ca- ftance fubftantia , fed pinguiorem & cibo ineptum, im- Tom. II. mo is, daar ma bewindenze die met drooge Pi ang-bladeren, en bewaren die een maand lang in een M ek Plaats of pot, zo bekomen deze lukken aen reuk en aanzien van op- regt Calambacq, Het bedrog werd echter datelyk ontdekt, als men 't brand, of in de mond kaauwt, want reuk en Jmaak veel van deze beide verfchillen, - Het, is wel waar, datze alle beide bitter in de mond Zyn» maar de bitterbeid van "t Calambacq trekt na de Citroen-fchillen , en is aangenamer, maar deze trekt na Alzem of Aloë. | De Boeroneezen branden de geheele takken van deze „boom omtrent bare rysvelden, willende met dien rook alle muizen verjagen, die bet gezaaide groote fchade doen. Zommige fmyten in bet branden de bladeren van den boom Lolowaral of Lolowaran daar by, by de Boeroneezen Fatahu Befaar genaamt , dewelke met baar kner[Jen eń kraaken dezelve verjagen. De Baleyers maken uit bet witte bout van dezen boom bare witte trippen, om dat bet taai en ligt is, die de voornaamfte perzoonen aan bare voeten dragen. Als iemand bemerkt , dat bem bet gezigi verdonkert is, zo wel door den rook van dit , als andere welriekende bouten, die zal de oogen waffen met de vogtigbeid, die men uit de kolven van de Globa drukt , daar de vrugten qanwalfen, XXXVII. HOOFTSTUK. © De wilde Manga-Boom , ofte bet Melk - bout. K. En tweeden Melk-bóom werd van den gemeenen man , voor een zoorte van de wilde Mangas gebouden , maar wy willen bem liever zyn geflagt op zig zelven laten houden : by is in de grootte van een Mangas- boom, doch met een dunder [Lam ; gemeenelyk een man dik; en een effene fchorfJe, anders mede van een uitgebreide kruin, de takken zyn vet; fwaar-, bros, nederwaarts eboogen, met éen Yeeartàdbrlee Jchor/Je bedekt, en wat geknopt , als in. leden verdeelt, men kanze niet beklim» men, om datze zo ligt breeken , of men moet op de dikke takken fłaan. ` De bladeren flaan zonder order digt op malkander ; en zjn de Mangas bladeren zeer gelyk, doch veel grooter ; te weten, in t gemeen acht en tien duimen lank; tree em derde-balven breed, aan de jonge boomen twaalf en der- tien lank, drie breed, flapper en żappiger, dande Man- gas-bladeren, van vooren op bet breedft, met een [Lompe [pits , en naar achteren allengskens toefmallende. De ribben en zenuwen zyn Witachtig , fchuins , em zoevenwydig niet, als aan de Mangas-bladeren , ży zyn meeft fchurft van &anzien , en met vratten bezet, in dewelke Vliegen-eyers Jcbuilen , alsze afvallen , werdenze vuur-root , als gekookte kreeften: l De bloeme komt uit een booze of fcbeede van twee dun- ne blaadjes gemaakt , en befaat bet onderfte van de bloe» me uit een fterre, mede van vyf fmalle en ligt-groene blaadjes gemaakt, dat men voor een byzonder bloem zon- de aanzien, maar uit de midden van dezelve komt eerft de regte bloeme voort; met een "rid bals, en in yf breede witte bladeren geopent, in de gedaante van een Narcifus. Deze blaadjes zyn wat flap , van vooren ronds én breed, met een korte omgedraaide fpitze, gelyk de bla» deren zelfs wat bogtig ftaan , in de midden ziet men een vyfboekige bolle pype , met roode kanten, die wat gekar= telt zyn, als franjens zonder eenige draaden in de mid» den, en zonder reuk. ` Na bet afvallen van de bovenfte bloem , waft devrugt uit bet midden van de onderfte fterre, żynde een Appel, zomtyds rond , zomtyds lankwerpig ovaal ; in de grootte van een balf volwaffene Manga, of de vrucht Condondong, te weten bier in Amboina: want op Macaffer en andere Weftelyker Eilanden werdze wel tweemaal zo groot, te aveten s als een Granaat , van buiten glad, ligt -groen of bleek , met een dun buideken bekleed: daar leid een bairige fubftantie van grove en. boutachtige draden ge» maakt , dewelke in baar midden verbergen een witte heeft, in de ra van cen Pruim, en fubftantie als Gimme 2 9r 214 HERBARTIAMBOINENSIS Liber lll. cap. XXXVII, mo noxium a Malayenfibus faltem & Portugallis fu: neftus cenfetur, in hifce vero regionibus nihil aliud compertum eft, nifi quod fruêtus hic feu nucleus in- maturus inprudenter comeftus magnam adferat anxie: tatem. | ` Lignum eft album, molle, & facile exficcandum ;iń vetuftioribus arboribus circa meditullium cinereum; Omnes hujus arboris partes, ubi etiam lefe, copio- fum fundunt lac, majori fane copia & tenuius quam in precedente, unde non male haberi poffet pro ar: borefcente Titbymali genere, hoc tamen lac non ar- - det vel linguam mordet, fed fatuum eft eum naufeo- fa amaritie mixtum. Plurimum crefcit in oris maritimis vel haud procul ab iis, ut & ad ripas fluminum in locis planis ać cce: nofis. In paludofis vero locis ita luxuriat & craffe- fcit inftar craffiffime Mange, multo majores proferens fructus ac folia quam fupra defcriptum fuit. Bini fæ- pe etiam fruétus oppofiti funt tanquam teftés in {cro- to, binis diverfis nucleis conftantes. : Maturi ejus fru&us magna copia in litus projecti in- veniuntur a pellicula exteriore denudati, ita ut ni] nifi fibrofa fubftantia reftet. ` 3 Nomen. Latine Arbor Lataria ad diftinétionem Her- be La&arie , que eft Titbymalus. Belgice Melk-bóut. Portugallice & Malaice a Brava, & generali vo- cabulo Caju Suffu. Amboinice Wabba & Wabbo, in Hoeamohel Yabbal & Obopać, Ternatice Goro, & Goro- roro. Macaflarice Lambuto. Baleyice Bintaro; & Saffuru tan. Quidam Malaice illam quoque vocant Cajz Gretje, quod quidam pronunciant Caju Gorita. Male a quibusdam vocatur Caju Matta Buta feu Blint-bout. - Locus? Nota eft hec arbor per plurimam Indie partem, praefertim in magnis aquofe Indie infulis , ue eftuariis conftant, & per quas magna decurrunt umina; maxime hujus fpeciei arbores in Macaffara crefcunt, uti putatur. — . Ufus. Licet huic arbori noxia adtribuatur vis, non tamen. ita. periculofa eft, quin aliquid ingeri poffit. injuriam ipfi itaque faciunt; qui illam inter arbores exccecantes ponunt , haud enim compertum fuit ocu- lis noxam adtuliffe, quum ejus lac neutiquam fit adeo caufticum & acre quam praecedentis, unde & Amboi- nenfium pon hujus récentia & juniora folia in olus coquunt & comedunt uti reliquarum herbarum, quod olus leniter alvum fubducit y hoc tamen lac forti ac urganti valet vi, fed non fortiter operatur in bilio- os, fed tantum pituitofos & aquofos evacuat humo- res. Frufta corticis trunci adhibentur illarum arborum, "a mari diftant, ad palma longitudinem , vel fru- m radicis fpithamam longum , abradatur ejus pars exterior set » quz abjicienda eft, cetera pars us- que ad oe lignum in tenuiffimam radatur {cobem, am fubige aqua junioris Calappi , tranfcola per finteum ; ejusque lymphe poculum ingere , ac mox Pinangam maítica contra naufeam , poft binas horas fine moleftia alvum commovebit & fubducet, ita ta- meh, ut quis incedere, viamque profequi poffit; Dum autem hujus potionis fatis magna copia 'ingerenda eft, hinc quidam hanc rafuram preparant cum anati- ca aceti & aque portione ,. vel folo cum aceto debi- Hori, cujus binos cyathos; qui ad potum Thee in ufu funt, adíumunt , quod melius operatur, nec ita naù- feofum eft. Hoc Amboinenfium vulgare & quótidia- num eft purgans , quod ab Europzorum familiis nunc etiam receptum & in ufum vocatum eft. Expertus tamen fui in quibusdam temperamentis parum opera- ri, licet magnus ejus ingeratur hauftus ; e contra in aliis, qui minorem adfumpferant dofin , fortiffime operatum fuiffe , cujüs cauffa eft; quod in quibusdam humores non ita fint preparati , nec tanta copia, quam in aliis. Si quidam velint bis terve alvum de- ere; depurate radicis fruftum fumunt , quod cum Pinahgs mafticant , ejusque deglutiunt fuccum. Ju- niorum arborum cortex non ita fortiter operationem fuam exercet quam adultiorum: Sunt etiam quidam qui non certam obfervant dofin, tantamque depurati corticis fumunt quantitatem , quanta ipfis lubet , quem nte- cum aqua fubigunt, cui Oryza incoêta fuit. riores fruétus nuclei , uti fupra dictum fuit , noxii funt hominibus & animalibus, crediturque , fi magna inge- ran- [Te , als «an ch oude. doch vetter „ tot deten gan/(ch ondienftelyk , ja zelfs fechas delyks immers by de Mateyer en Postage AT voor doodelyk gebouden, doch in. deze landen: beeft men - niet anders bevonden’, als dat de onrype vrucht of korrel onvoorzigtig gegeeten , een groote benaausotbeid aanbrengt. Het bout ts wit, week, enligt opdroogende , aan de oude boomen omtrent bet bert afch-graauw. Aan alle kanten daar mem dezen: boom quetft,: inzonderbeid aan de takken y loopt "er de melk overvloedig uit, immers ryke- byker ; em dunder, dan aan de voorgaande ‚ daarom men niet qualyk oordeelen zoude, dat bet een boomacbtig ge- flagte zy van Tythymałus, echter iy deze melk niet beet of Jcherp op de tonge ; maar eer laf „ en‘ met cen walgelya ke bitterbeid vermengt, . Hy waft meeft-aan de Zeekant, of niet ver daar van af 5 aan de oevers van de rivieren „daar bet wlakenflykig is: In erger plaatzen word by zo dik en woeft , als de grootfte Mangas-boom , met: eel grooter bladeren, em vruchten y: als boven ftaat. Men vind ook: dikmaal twee vruchten tegens malkander-gewaffchen', als een Scrotum, ook met twee bezondere korrels. i Derype vruchten ziet meń in meenigte langs den ftrand opgeworpen , van de: buitenfte buid gexuiverd', dat mers ‘er niets aanziet, als de draadige bólfter: Naam. Im^? Latyn Arbor Lactaria y. tet onder/cbeid van de Lattaria Herba, °t welk is de Tithymalus. Im "t Duits Melk-hout: Op "t Portugees en Maleyts Man- - Brava; en in *t generaal-Caju- ~ Op Amboins abba en Wabbo ,. op „Hoeamobel Yabbal.en Ohopie. Op Terńdats Goro en Gorogoro, | Op Mataffers Lama buto. Op Baleys Bintaro „en Saffuru Utan, zommige noemen "t oók in't Maléyts Caju Gretje, '£ welk zom- mige uitfpreeken Caju Gorita, qualyk werd bet van zom- mige Caju Matta Buta, of Blind-hout genaamt. — - . Plaats. Het is bekend 3. door gebeel Ooft-Indién , inzonderbeid op de groote Eilanden van Water-Indiën, die groote rivieren en moeraffige voorlanden hebben, De grootjte vallen op Macaffar , zo men meent. Gebruik. Hoewel dezen boom een febadelyke kragi wer toegefchreeven , zo is bet n Gel Se mieć , e : kan daar wat van in "t lyf neemen. Zy doen bem ook on: gelyk, die bem onder de zoorten van Blind bout ree nen, want men bteft gene ervaringe, dat by de o er Jcbade aangedaan , zynde hy lang zo beet e ieri van natuur niet, als de Oóorgaande, daarom zommige Ams boineezen de jonge bladeren van dezen boom, als ander moeskruid., kooken em eeten , *t welk flegts een zagten ka- mergang maakt ; de melk evenwel beeft nog al eem flerk DP der tii de alachtige bumeuren niet zonderlyk aan, alléen de b WRA é pat ^ een . Men neemt de flukken van de Jebor[Je des ftams wat van de Zee afftaat, een band Hd gedet F ee fiuk van de wortel een (pan lank, fchraapt bet buitenfté ruige af, en fmyt dat weg, de reft tot bet bout toe fchrapt e klein, en kneet dat in bet water van de jonge Cae lappus , vringt bet door een doek, en drinkt daar van eer ved water-glas vol, ftraks daar op een Pinang kautwen- e voor bet walgen , zo zal bet na een paar wuren zonder groote moleftie den buik beroeren, en wakker afzetten, doch dat men daar by gaan en ftaan kan.. Dewyl men mu dit goedje in een groote pest moet inneenien , zoknee- den bet zommige met balf Axynen water , of wel beelen al met flappen Azyn „en neemen daar van een paar Theekop- jes vol in, "t welk beter werkt, en minder walging vera óorzaakt. Dit is der Amboineezen gemeene en dapelykze purgatie, dewelke nù ook by de Europidanftbe EA aangenomen werd, Echter beb ik ervaren, dat bet in zommige Complexien weinig werkt, al wierd daar een grooten dronk van gedaan, en daar en tegenin minder uantiteit aan andere org firk, waar van de oorzaak is, at bet de bumeuren by de eene zo niet geprepareert , nog in zulke menigte vind, als by den anderen: Zommige willende maar twee a drie ftoelgangen maken, nemen een Jłukje van de wortel fehoongemaakt „ en knouwen bet zel- ve met Pinang, en. eeen bet laatfte zap daar van ins De fcbor[fe van de jonge boomen werkt ook zo fterk niet, de oude. Ook Zynder, die geen zekere maat voor: Jchryven , nemende maar zo veel gezuiverde fcborffe ; als bun zelfs goet dunkt, Kneedeń dexeloé in water, daar reyfł in opgekookt is. Debintenfte korrels; als boven gezegt, zyn febadelyk voor menfebén en vee, en mengelooft „dats ze te veel gegeeten , dooden kunnen. Immers de Portus geeze Schryvers vermelden zulksvan bare Manga Wo Lag. 245. "ład. LXXXI. — a ene MI Bock. XXXVIII. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 248 rantur copia, mortem adferre ; Portugallici faltem fcriptorés hoc narrant de fua Manga Brava, uti & alii plures mihi etiam indicarunt, in Occidentalibus Indie partibus multo magis nocere quam in Orienta- libus infulis. Nihilominus tamen ex hifce nucleis ad folem éxficcatis exprimitur oleum haud magno labo- ré , quod idoneum eft ad lampades , multumque adhi- betur in illum finem in Macaffard: Pafta, ex qua O- Jeum expreffum fuit, cum Goffypio mixta in Caride- las formatur vulgo ufitatas, fed gravem. he fundunt odorem. UNE Ternatenfes adeo timent hanc arborem, ac incole harum regionum precedentem excoscantent arborem, nec mes fub illa fedebunt aut quiefcent arbore „nec ejus lignuni adhibebunt ad focum, ut quemdam cibum ES hoc coquant , dicentes malignitatém inde contra- ere, córpusqué commoveré, ejus vero lac illiniunt ictibus pifcis Sabandar , quos curat. Anno 1678 in Amboina ex hóc ligno cárbones in- ceperunt exurere tenues & leves, qui apti funt cón- ficiendo pülveri pyrio, meliusque pratparari poffunt illis ex precedenti ligno exuftis, quum hujus arboris czfio non ita fit periculofa ac prioris. Hec Manga Brava aliam terreftrem habet fpeciem, in apertis ac ventofis montibus crefcentem , huic maxi: - me fimilem , fed humiles he femper funt arbores, fo- liaque multo funt minora & anguftiora, uti & flores ac fructus. Lac minori quoque effluit copia: Hujus autem ufus nondum innotuit ; quu- rar Plurimum illam inventinmuidisHitoćnfis regionis mon- tibus , ex rubra argila & acutis Corallinis lapidibus commixtis in illorum planitie. A Anno 1686 Litorex fpeciei lac ćompertum fuit, optime valere contra ictus Icam Swangi qui in dulci bus vivit fluminibus , a quo Lariquenfis quidam in polliceiétum aeceperie, ita ut aon tantum torum ejus intumefceret brachium, fed fimul capitis vertiginem ac cordis anxietatem perfentiret, qua omnia evane- fcebant cum vulneris curatione, quam primum ipfi illineretur hoc lasti... t 72.3. Arbor hzc videtur defcripta in Horti Malabar. tom, 1. Fig. 39. nomine Malabarico Oda/lam. Bracmanis Uro , tantumque parvum: florum: ac fructuum inter- rit erfo regionum climati ac currit difcrimen , quod dive folo attribuendum eft, | Ia Ramphii Appendice hzc inveniuntur. Bintari fructus in Java funt majores & rotundiores, tam qui in litoré quam qui in ipfa crefcunt regione, = nucléis autém flavum & odoratum än "oi oleum squehteit in Moit: Macucos recipe nüdleos; quo exficea ad folem, dei Dera ii gh excoque in pauca aque quantitate , uti ex. Minja Djarac id extrahitur , tum memoratum accipis oleum, quod calidum habetur, aliisque calidis mixtum olei; cum ferventibus quibusdam aromatibus illinitur artu- bus refrigeratis , ceterum nullum ibi adfert hee ar- bof damnum. BA) In Macaffara Lamboetoe vocatur, ubi & fruétus ma» jores funt quam Amboinenfium , nücléique in ufu funt ad oleum conficiendum ; ejus vero folia funt anguftio- ra. Ibi ejus fructus decidui colliguntur , quorum pu- tamen exterius computruit, rémanente tantum tenui ` fighofaque pellicula, ques nücleum ambit, ex quo o” leum praeparatur. Tabula: Octogefima Prima Ramum exbibet arboris Laöerie , que Manga Breva vulgo tex R qr mea | ES: SE elyk my ook andere meer beriot bebben datze in d Welter che deelen van Indiën Kr febadelykes iti an in de Oojterlyke Ellanden, Niet te min maakt men uit des zelffte korrels, in de Zon gedroogt , en uitgeperft, een Oly, en’ dat met Kleine moeite, "E twelke bequaam is > om in de lamp te brandeń, eń veel gébruikt werd op. Macaffar, Den deeg, daar uit den Oly geperf? is, met Kattoen ge mengt, werd ook tot Raarfen gemaakt , by `t. geringe wolkje gebruikelyk , doch ruiken wat Sterk, De Ternatanen zyn zo bang voor dezen boom, als Inlanders voor bet organie Hiki Boat s zyzulłeń niet onder den boom zitten tufteny nog żyn bout gebruiken tot branden „ om iets daar by te kookem, zeggende , dat de kof: daar by een quaadaardigbeid bekome, en in 't lyf beroerten maakt, doch de melk. fieerenze op de Becken tan dert vis Sabandar , om dit te geńeczen, © 5 Jn "t jaar 1678, heeft mer im Amboina van dit bout begonnen Koolen te brander, die zetr fyn en ligt werden; en bequaam Zyn tot bet Maaker van buskruit, ook gemak- Rebyker te preparecren, als die van bet voorgaande Blint- bout ,.0m dat "er in bet kappen van dit bout minder pes rykel is. . Deze Manga Brava heeft nog een land-śoorte, die op E bergen “waft y de voorgaande meeft. gelyk doch bei blyven kleine boomen; De bladeren zyn ook veel klein» , der en fimalder»s als mede de bloemen en vruchten; De melk loopt "er wat fpaarzaam uit: Zyn verder gebruik is nog onbekent , want bet werd weinig gevonden. Ik beb het meeft gezien op kaale bergen van Hietoes land, van bong klei en fcberpe kraal-ficenen gemaakt, en daarze vlak zyn. Anno 1086. is de melk van de firand zoorte bevonden oai goed. te ayn tegens de Bechen van den Ican Swangi, die zig in zoete rivieren opboud; waar ban xéekére Inlandey op Log in xy daim gefloten wierd, daf bem niet alleen e queen arm opfwol, maar ook alreede drâaying des boofts, em benaawwtbeid des bertens qe dewelke terfbond genas, zo draa bem deze melkop de wonde gefineert wierde, Dezen boom fchynt defebreeven Räis im Hort. Mala- bar. tom. 1. Fig. 39. onder den Malabaarzen naam O- dallam. Op” B raminees Uro , blyvende alleenlyk een klein verfchil in de bloemen en vruchten, "t welk men de vera Jcbeidentbeid der landen kan toefchryven. dn de Appendix van Rumphius werd dit’ er by gedaan, De vruchten van Bintaró żyń op Fava groöter en rome der , gemeen zo wel a Ara a do in, uit de korrels acérd een geel en welriekende Oly gehaalt op deze manier; Neemt de rype Korrels „droogtze inde Zon, floot- ze klein, eń Rookbzé over "E butr met een weinig water, gelyk men met Minjac Djarac doet, zo hebt gy de voor- Dreevén Oly, dit werd gehouden voor beet , en onder ans 12 warńe Olyteiten gemengt , met nog eenige beete fpe; Cceryen, werd over de verkoude leeden gefmeert , anders geen [cbadelykbeid weet men aldaar van dezen boom, Op Macaffar Lamboetoe genaamt, alwaar de vruch. ten mede próofer zyn, dan aam "t Amboinfcbe , en de heeften mede gebruikelyk tot Oly. doch de bladeren val» len wel xo final, Men neemt aldaar de afgevalle vruchs tén waar aan de buitenfte bolfter meeft vergaan is, As, vende maar een dunne boutacbtige fcbaal , die den beeft bę kleet, waar uit men 't voornoemde Oly maakt, — De een-en-tacbtig ffe. Plaat Vertoont een Tak van de Melkgevende Boom, die Mangá Brava by 't gemeen genaamt wert, Hh 3 AAN: 246 HERBARII AMBOINENSIS Liber UL cap. XXXIX. OBSERVATIO. ` Mire variare videtur haec arbor fructibus , quod non tantum ex Rumpbii defcriptione , fed ex collatis etiam figuris conftat , qua in Horto Malabar. apud Rumphium, in Thefauro Meo Zeyl, nec non apud Periver. & Freyerum Occurrunt, qua inter fe conferri poffunt. Hujus autem arboris , quee potui invenire , Synonyma & auctores collegi in Thefauro meo Zeyl. pag. 151 & 142. quz hic repetere fuperfluum duco ; ejusque figuram exhi- bui Tab. 70. & mihi dicitur Mangbas lactefcens , foliis Ne- rii craflis, venofis, Jafmini flore, fruétu Perfice fimili ve- nenato , ubi vide defcriptionem & obfervationes, qua ut łubenter fateor , confufæ quodammodo ibi funt ; in hac e- nim planta tricas inveni, ex quibus mé expedire vix potui, przfertim feduétus Synonymis, ac Rumphii figura & de- fcriptione , qua minime inter fefe conveniunt, defcriptio enim ejus cum illa: Odallam H. . figura convenit, Figura autem refpondet illi, que in H. Malab. part. 1, Tab 46. exhibetur, & Curutu Pala ibi vocatur , uti ex illarum collatione ftatim elucefcit. Odalla autem convenit cum figu- ris Petiveri, Freyeri, & Thef, Zeylanici, vocaturque Cerbera a Limueó in Char. pl. gen. No. 178, ubi ejus Characteres la- tius examinari poffunt. -Curutu Pala jungitur a Plukm. in Al- . pag. 43. cum arbore Javanica Perfice foliis Herm. Caf. . & cum arbore Indica Mali Perficifelio. Hor. Beawm. pag. IOs A Mes se" AANMERKING. Deze boom fchynt wonderlyk te verfchillen in zyne vruch« ten, het geen niet alleen blykt uit de befchryving van Rum- pe, maar ook uit de figuren, die in de Hortus Malabar. y Rumphius , Petiver , Freyer , en in myn Thef. Zeien, ge- vonden werden, dewelke met elkander vergeleken kunnen werden. E Van deeze boom heb ik verders de benamingen en Schry- vers, die ik heb kunnen vinden, by een verzamelt in myn Thef: Zeyl. Op pop, tat en 152. Welke hier weder aan te ha- len overtollig is, en de Figuur daar van heb ik op Tab. 70, gegeven, welke van my genaamt wert Melkdragende Mane ghas, met dikke bladen van het Nerium , de bloem van de Jafmyn , en de vrucht als een Perfik, dog vergiftig, alwaar verders zie de befchryving en aanmerkingen, die daar wat geconfundeert zyn; want ik heb in deeze Plant eenige diffi- culteyt ontmoet, waar uit ik my naauwlyks heb kunnen red- den, voornamentlyk misleidt zynde door de benamingen van anderen, en als ik dé waarheidt zal zeggen, door de figuur en befchryving van Rumphius zelfs’, die met elkander niet zeer over een komen, want zyn befchryving komt over een met die van de Oda//a: van de Hortus Malabaricus , en zyn figuur met de Curutu-Pala aldaar in het eerffe deel Tab. 46, verbeelt, Zo als dit uit de vergelyking der figuren ligt blykt. De Odalla derhalven komt over een met de Figuren van Petiver, Freyer, en die van de Thefaurs Zeylan. welke Cerbera van Linneus genaâmt wert in zyn Char. pl gem. No. 178. alwaar deszelfs kentekens verder kunnen onderzogt werden, De Curutu Pala wert van Plukn. Almag. paz. 43. gevoegt met de Javaanfche boom met Perfike bladt van Herman in zyn gefchreeve Lyft, en met de Ooft-Indifche boom met een Perfike bladt van de Hortus Beaumont. pag. LO, CAPUT TRIGESIMUM | NONUM. -- Lignum Scholare. Pule. „p Ertia hzc lactifera arbor peculiare fibi confti- * À -tuit-genus a prioribus: diverfum. Satis craffum uoque gerit truncum, fed non altum , excepto fi in filvis creícat, ubi non vexata excrefcit & altio- rem ac rotundiorem habet truncum , circa hominum vero ædes locata, ubi fepius ceditur, decorticatur, ac disrumpitur , es truncus eft craffus, humilis, ru- gofo, craffo , & fiflo cortice obductus, qui hinc inde variis conftat nodis. In filvis alatus eft prope radi- cem, ac mox fefe dividit in binos tresve majores ra- mos, .qui eriguntur in altum , ejus autem coma ali- quid peculiare habet, quo e longinquo ab aliis facile dina arboribus, eft enim gemina, immo (eps tripla, fupremam Umbelle partem referens, per pe- culiarem erectum ramum fupra inferiorem ac reliquam latam comam fefe elevantem. : Ramorum cortex glaber eft & albicans. Juniori- bus ramis folia vicifim infident fupra fefe invicem , uatuor , quinque , vel fex in orbem fimul pofita, ae ex fimul perfe&um formant circulum-, ex quo tres uatuorve novi fimul progerminant ramuli , qui in ummo vertice quinque fexve folia fimul gerunt, in quorum centro apex brevis tanquam gemma locatur , qui autem pauciores gerunt radios, vel nondum com- pleti funt, vel partim decidui, unde & femper unum fegmentum vacuum confpicitur. olia hec maxime cum illis Mange conveniunt , ac irregularis funt magnitudinis in uno eodemque circu- lo, palmam lata, quadam quatuor tantum pollices longa, ac binos lata, eum obtufo apice, firma, fupe- riore parte glabra, inferiore plurimis parallelis coftis feu protuberantibus ftriis pertexta , quorum apex deor- fum flectitur , brevibus autem infident petiolis. In furculis hi circuli plures fibi invicem quafi incumbunt, qui in adultis arboribus, uti dictum fuit, fefe dividunt per tres quatuorve longiores petiolos. Flores in amplo & extenfo racemo progerminant, qui Papajz flores referunt, fed multo funt minores , ac uisque flos componitur ex quinque fexve craffiuscu- lis petalis albicantibus & extrorfum flexis tubulofis , quz in centro fuo tubum concavum formant , — a „ gebrooken werd, blyft by dik, en XXXIX. HOO FTS TUK. ` Scbool-boudt. E derde Melk-boom maakt mede een gelapt op Zi zelven , van de beide voorgaande verfchi . Hy is mede redelyk dik van eg > doch niet hoog, be- balven in ’t wild: als by ongemoeit opfchiet , beeft by een booger-en ronder flam , maar omtrent wooningen van menfchen, ftaande , daar by dikwils gekapt, gefchilt , en aag van ftam, met een ruige ; dikke; en geborftene fcbor[Je , bier en daar met knobbelen bezet. In ’t wilt gewint by ook vlerken by den wortel. Hy verdeelt zig firaks in twee of drie Rak ken, die regt over eind fbaan , en zyn kruin beeft iets by- zonders, waar aan men bem van verre bekennen kans want by is dobbelt, en zomtyds drie dobbelt, gelykende bet bovenfte een Cuperzol , of Zonne-fcherm, op een by- zonder verheven tak, boven de onderfte een bredere kruin witfbeekende. e fcbor[fe der takken is effen en witachtig. Aan de dunne takken nu flaan de bladeren, ook met beurten bo- ven malkander vier, yf , en fes in een kring , te weten Jes in een volkomen kring, waar uit drie en vier nieuwe takjes fpruitende , op baar kruin vyf of zes bladeren dra- gend met een kort fpitsje in de midden, en dewelke min- «der ribben bebben, zyn of nog niet uitgewaffchen, ofte ten deele afgevallen, wesbalven men altyd een hoek open ziet. Zy gelyken meeft de Mangas bladeren , en zyn van on- elyke grootte, ook aan een en dezelve kring, een band eed, zommige maar vier duimen lank, en twee breed, met een [Lompe [pits , at aan de bovenfte zyde glad , van onderen met veele evenwydige ribben , of uitfteekende ftre- pen doorreegen „ met de As wat onderwaarts gebo- gen, en Joan op korte fteelen: Aan de jonge fcbeuten ziet men dezer kringen , zommigen boven malkander ftaan, maar aan de volwaffene boomen verdeelenze haar, als ge- zegt is, in drie en vier andere fteelen. et bloeizel komt voort in een ydele en wyduitgebreide kroon of dolle, en get bet bloeizel van Papaja, dochis kleinder , zynde ieder gemaakt uit vyf of zes dikke blaad- jes, witac tig » en uitwaarts geboogen, op een balsken (taande , in de midden vertoonenze een bol pypken, met cm €. IIl Boek. XXXIX. Hoofs. AMBOINSCHE KRUYDBOER, 34 alba coronatum; haud ingrati fed debilis odoris, hee tamen arbor vefpertino tempore fuum fpargit odorém ad ictus jaculi diftantiam, ita ut hon certo conftet; ubinam arbor fit inveftiganda : immo Baleyenfes cre: dunt usque in coelum ipfum penetrare liunc odórem ; "nefciunt autem adeo füblime effe; ` ` Fru&us funt filique longe, angüfte ; culmum eraf: fe, plerumque rotunda , bine fémper uno petiolo juntte, a fefe invicem rémote inftar pedum homi- num extenforüm , vel forcipis ruftici: Horum parium bina ternave fimul majori ac communi infidetit petio- lo, ac quinque talia, & fupra hee bina alia, inque fummo bina fimul locatitur; que omnia totum confti- tuunt racemumi , hinc intricatus quafi apparet. Si: lique autem he funt parum incurva! inftar acinacis, externe pallide virentes & glabre; ita ut pto longis etiolis haberentur; otto vel decem pollices longs; intus vero repleta funt alba & lactefcerite medula, que concrefcit in femina tenuia, plana; filiqua for mam habentia; fed magis oblonga & fere quadrata ; funtque coronata Pappo tenuiffimo ; albiffimo , fericed, erecto. Semina hec regulari ordine fibi invicem o- blique incumbunt inftar abaculórum te&orutn ; fi vero per maturitatem filique fefe aperiant , femina liec vento disjiciuntur ; quod & obtinet in Nummularia Laêteas ć Hej - Tota hac arbor referta Quoque eft late albicante ; quod magna exftillat copia, fi ejus juniores vulneren- tur ramuli, vel folia abrumpantur. WZI Trunci cortex hoc itidem repletus eft „fed pauciore & fpifliore. Lac ipfum Ze przebet fa- orem, neutiquam sig o linguam vellicans: E Flores profert ficcis feu Occidentalibus anni tem- poribus, filiquas vero menfe Aprili. Ejus lignum eft album, facile exficcandum ; tenue, molliffimum , & albiffimum omnium Amboinenfium lignorum ; facile- que cibo th ad opera fcriniaria levia ; uti apud nos, Tilie lignum: fed non diu durat, ac cito cariofum, & a vermibus exefum eft. Optimum vero colligitur ex radicum alis, quod czdeńdum eft temporibus ficeis & decrefcente luna: Lignum hoc naturam liabet vegetativam ; facillime- e plantari poteft per ftipites & ramos depaćtos , un- b fepium poftes ex his forrnaritur , citiffime etere- feentes in ingentes árbores; immo licet hujus ligt frufta terre incumbant, plures tamen emittunt ramos. Loca amant ventofa he arbores, uti campos’, filvas- ue leves. Formice albe , Solot diéte , hancinhabitant orem ; que: es in hac formant nidos inftar qnatule. Fenues ejus radices funt amarifime ,ac cum cortice in re medica adhibentur ; hic autem cortex kg avellitur T- cito tamen regeńeratur „ unde $ o nodofis eff ejustrumicus, |, 000 Nomen. Latine Lignum Scholare ; Belgice Schooi-botut, ob fubfequenterh ae ufüm. Maláice Pule, Ternatice Hangi, Macaffarice Rita. Amboinice in Léytimorá Rite. In Hitoć & Hoeamohel Lite & Lyitobu. Ban- denfibus Tewer. In Horto Malabarico tom. Y. Fig. 45: Malabarice Pela: Bracmanice Santenu, Locus. lm omribus aquofe India infulis nota eft fiec arbor, & quantum dignofcere potui ex alioruin relatu, etiam in India veteri. S : 'Ufus. Ubi magna occurrit copia ;craffosque format truncos , ejus lignum in alferes fécatur „ut & in trabes & coftas, ex quibus exftruuntur ædes, elegans hoc eft & album, & in ‘cameris fororam reddit vocem, fed non diu durabile eft, nifi per ufum obfervetur ćedendi tempus fupra memoratum ; adesque tales ficce admodum fünt fervande; Vulgatiffima vero, uz ex hoc forniantur , funt affercula pedem longa vel paulo magis, digitum craffa „ab una parte topiario opere ornata, ubi & foramen excavatum eft pro fu- fpenfione ; hifce pueri lećtiones fuas infcribunt, & a . magiftris viciffim illas in fcriptis recipiunt, quas edo- ceri debent tam in Chriftianorum , quam in Ethiopum fcholis. . Quod vero his infcriptum eft , expungi met foliis Ampelaceis , donec fale afferculum priftinam tecuperaverit elegantiam & albedinem , quum de no- vo ipfi inferibi Mm apud nog fit in palimpfeftis, Eod Malayenfes ciftas fuas aromaticas aliaque minora opera fcriniaria ex hoc formant ligão- E ven Wit kransken omgeven; Wirt ontiefyk ; doch fd an reuk, evenwel in de avond-ftonden wd a en A ver/preid dezen boom zynen reuk wel ten book fchoot om zig, dat men niet weet , waar men den boom vindenzal, - ja de Baleyers gelooven , dàt by tot in den Hemel dringe , doch zy Weten niet, dat die o boog is. O. x - De vruchten zyn lange fmalle bouwen 5 inde dikte van een Jtroo-balm , meeft rond, waar van twee en tavee ål- żyd by malkander Domm op een fleeltje; van malkander geboogen , als geopende beenen ; of eeh Boere Vork: Van deze paren [laan twee of drie op een andere groote Jee, en diergeljke oyf boven die drie andere, en aan Ir op- perfte t zamen twee in cen kring; die de gebeele dolle uit- maken, zo datze als in een verwerde bis benen, Zy jn wat krom, als een Sabel; van buiten ligt-groen; en ef- fen, dat menze voor lange fleëlen zoude aanzien , ácht en tien duimen lank, van binnen zynze gevult met een wit melkachtig nos > t welk verandert in dunne platte zaden; den Dille gelyk, doch laksverpiger ; én bykans vierkant, welkers einden bekleed zyh met zeer dunne en hpt batrtjes, als de fynfte dlok-żyde , doch regt. Deze zad- den leggen ordentelyk em [cbuins op malkander, als ge- Sapelde leyen, maar alf dé bouwe van rypbeid berfi, ze vervliegenze daat uit, en verftuiven mét den wind, głe ‘lyk men mede ziet van de Nummularia Lactea. - pun gebeelen boom iy ook vol witte melk, die Badr ykelyk pond, als men de jonge takken quetft, of de éren af breekt. Se le Jebore des fiams béeftze ook, maar dutiniger, th dikker. Deze melk is bitter , en onaangenaam dan fmaak , doch gant/cb niet bytende of ŻY op de tonge: - Hy bloeit in de de P of Wefte moeflon , en de pou- weń ziet men in April. Het bout is wit , ligt opdroogent, fyn, bet zagtfte en witfte van alle Amboinfche Boombouten, en laat zig gemakkelijk Poem tot allerbande ligt fchryn- ME n hu Mr rude at CS het i$ jame mér „ dat bet niet durabel is, en 20 ligt a00Fm-/ReEkt, werd: Het befte bekomt men uit de dikken by dé uL T dan enen) bet nig al by droog weet „en eén afgaa? le maah kappen. — eis Het is mele een gPovizaam bout, en laat zig ligt vers planten met [okken en offre. SÓW men pagpar-[I- en dear van Maakt, dié zéer licht opschieten ; en ińkor- zeń tyd tot groote boomen werden; já al leggente de blok- Kem óp den grond, [chieten echter met veele takken op. Zy wa/[Jchen: gaarn in lugtigë plaatzen , als in de velden, en dele bofjchen. De witte mieren Cholor genaamt ) avóonén Ook gaarn aan dezen boom, die "er. groote. neften aan; maken ; zo groot als eeń.wdtetpót, De dunne coor telón żyń żóer Hifa 1 «werden met dé fcbof, dićyne gebruikt, de fébor[Jé werd bem diktóils afgetrok- > dm, 7 in ’t Korte wederom aangr eit; bedie Ao bób 20 knóbbelig. ` / , . Naam. Ja t Latyn Lignum Scholare: In 't Ze Él School-Hout, na bet volgende gebruik: Op Maleyts Pu- le. Op Ternaats Hangi. Op Macaffaars nie Op Amboins op Leitimor Rite. Op Hitoe en Hoeámobel Jte én Lyitohu: Op Bandaas Tewer, in Horto Má- labarico tom: f. Fig. 45. biet by in °t Malabaars Pala, ih i Bramintes Santenu. =. « Sé | Plaats. Hy is bekent in alle de Eilanden van Water- Indien; eń zo ik bemerken. kan, uit bet verbaal van añ- dere, ook in oud Indiën. : Gebruik. Daar men bemin meenigte , en in dikke ftam- men. beeft, Word by tot planken en ribben gezdagt , en de buizen daar van gemaakt , dewelke wel zeer net en wit zyn s dok in de kamers een klinkende ftem maken; maar - gym niet durabel, of men moeft de voornoemde precife tyd in "t kappen waarneemen, en die huizen mooi droog bou- den. Het gemeenfte, dat men dáaf van maakt , GE kere plankjes vaneen voet lank, of meer ; en een vingér dik, adn °t éefie eind mèt loftwerk uitge/needens en een oog daar aan gemaakt, dat menze op t kan ; daar op de [chool-jongens leeren fchryven , Kä de meefter baare leffen-in fébrift ontfangen , dieze leeren Zullen zo wel in de Chriftenen s als Mooren fcboolen. Dit fchrifé kan men met de bladeren Ampelaas wederom uituryuen y tot dat bet plankje wederom wit én zuioer wird, em dfi- dere fcbrift ontfange , gelyk men by ons met de-leyen , em ` De Faoanén en Maleyers maken. bafe Kruit-doosies , efi ander qa Schrymwerk daar van: Ui do rende d gier, 48 HERBARIIAMBOINENS IS Liber cap, XXXIX. latis trunci alis menfe minores ac crateres plani Du- lang vocati fabricantur. Trunci pou adhibentur ad fulcra poftium , T'ernatenfibus Mabangi dicta , quum radices in terram emittant, diuque virefcant. Cortex multas comprobatas poffidet virtutes in ar: te Medica, cum fucco enim acidorum Limonum & pauxillo falis contritus , cribratus , & propinatus , ven- triculum depurat a pituitofà vifciditate , detergente fua & amaricante vi, ac perditum reftituit adpetitum , fed ingratum przbet hauftum. Hanc ob cauflam rá- fura hujus corticis cum fübfequente ligno venalis pro- ftat in Sinenfium ciftis medicinalibus inter alia aromd- ta, que ex Java adducuntur. Idem hic cortex cum aceto contritus tumidos curat ventres , (non vero ob- ftru&iónes Tekatu vulgo dictas, ) ex quibus putride oriuntur febres. | ś aid Idem quoque cortex cum illo Ampaci fupra defcrip- to, & fucco Limonumacidorum contritus, ac oleri- ‘bus infperfus omnes fugat vermes & erucas. Alii hunc conterunt corticem cum foliis Klitsji& Sombong , in “pauxillo aque , propińantque contra febriculas lentas, € fere continuas. Tenues hujus radices cum Pinari- “ga‘manducate, & deglutite fpuriam tollunt‘ Pleuriti- em, omnesque pectoris &. dorfi lancinationes. In- terior cortex in aqua contritus & propinatus ventri- culum. & inteftina corroborat, Hunc in finem multi ex Macaflarenfibus primores, contritum hunc corti- Cem tam viridem quam ficcum cote admifcent ali- quando Oryze, aliisve cibis, quos fimul comedunt, dicentes ; corroborare ventriculum ac pirigues reddere homines, quidam vero Malayenfes & Javani ipfum hunc in finem adhibent lignum. Ternatenfes hunc 'Contéruht Corticem cum aceto, quem contra febres pro Wd PST AUNT. 1 TE pen. pinant. |. 3 ee? rbot hec quam maxime inimica eft & oppofita "Macaffarenfi toxicariz arbori, ita ut fi ramulus vel fo- Tium illius in cameram adferatur , in qua venenum iftius arboris pendet >, adi fubmoveatur talis ra- mus, viribus penitus deftitutum erit, quo modo au- tem cum foliorum petiolis venenum iftud ex vulne- ribus a POE po hoc veneno infecta inflictis , fit extra- hendum , vide infra in Arbore Toxicaria. Re o - Hujus arboris lac inftillatur vulneribus animalium Mit ds ‚unde emoriuntur hi & decidunt. adi ces quoque adhibent ad nafi ulcus, Rofton dictum , m, cum aliis medicamentismixtas, “In quibusdam parvis infulis fpeciem hujus arboris inveni , quam putabam a vulgari diverfam , ejus enim folia multo majora erant fimiliaque illis, que Rex 4- maroris gerit, multoque lacte referta, forte eft lito- “rea Pule arbor, quam inveniebam in infula pufilla "columbina feu Hulo-Anan dicta. Javani vaginas telg- Eo er RE hoc quoque formant ligno. -Si quis ex alto lapfus vel contufus fit, atque inde "magnas perfentit lancinationes, ardoremque in inte- fioribus partibus, hujus trunci corticem famat , ra- ‘dicem cum uno alterove Pule folio, ac fruftum tofti Calappi nuclei, hzc (imul conterantur cum pauxillo aque, quorum fuccum exprime & inbibe. . Depuratus Pule.cortex cum dimidia aque & dimidia aceti parte 'obtutate olle incoćtus , addito Curcume fruftulo, "dimidia nuce Mofchata; ac frufto Zingiberis contrite, propina eier poft.partum non bene expurga- ‘tis. - Idem hic cortex cum zquali aceti & aque parte “contritus & affumptus tumidum emollit & minuit lie- “nem, ac inteftina depurat ab aquofis humoribus. Ju- niora'ejus folia arundini Bambu cum 2 incoéta, ac “matutino tempore propinata , tam cito & tuto Beribe- ‘ri feu Paralyfin curat, ut non ultra binas dofes re- "petere neceffe fit. " NB. Inquirendum eft, an arbor Ternatenfibus Bin- ‘daus dicta , in Hoeamohel , Mintdo/fa vocataa prece- denti differat. Ejus enim folium erit inftar illius Pu- le, ejusque lignum album & molle eft, aptumque ad vide Libr. 4. cap. 11. in Cafaffo Citrina. Tabula Ocogefima Secunda amum exbibet Ligni Scholaris , - | R | OBSER. hb telorum. ` ` : Altera quoque arbor eft Poelo Batu di&a, de qua ken, maakt men kleime tafeltjes em boute platte bakken ( Duiang genaamt.) De mooten van den [lam gebruikt men tot onderleggers vun Paggers , by de Ternatanen ( Mahangi genaamt ) om datze wortels in de aarde fcbie- ten, en lang groen blyven. ` De fcbor/je beeft veele geprobeerde nuttigheden in de medicyne want met bet zap van eenige zure Limoenen , en een weinig zout gevreeven , doorgekleinft , en gedron= ken, zuivert de mage van pituiteufe flymerigbeid , met zyne afvegende bitterheid, en brengt de verloore ape- oa wederom, hoewel bet wat. moeyelyk inteneemen iss Om deze oorzaake ziet men de geraspte [cbor[Je met bet naafte bout te kopp in der Sineezen kruid-doozen, onder andere fpeceryen , die men van Fava brengt. Dezelfde Jcbor[Je mei Azyn gevreeven, en gedronken, geneeft de efwollen (niet. Tekatu in "t gemeen de koek genaamt) Hiken, en daar uit ontflaane verrotte koortzen. Dezelf fte JeboriJe met die van. boven genoemde Ampac en zap van zure Limoenen gevreeven , en op de moes-krui- den geftrooit „ laat geen wormen of rupzen daar aan groei- en... Andere wryven de fchorffe met de bladeren van GEN en Sombong in een weinig: water, en geven dat te drin- ken tegens de geftadige binnekoortzen. De dunne wor- tels met Pinang gekaauwt, en ingefavolgen, verdryven vol-lyvig maken. Zommige ken Zelfs bet bout bier toe, , De Ternatanen vryven de na in Arbor loxicaria. PGE Pa - a yw ~ De melk doet men in de wonden van beeften , die uł geneezen , met meer andere din~ . „Daar is nog een boom Poelo Batu genaamt , waar van ziet lib. 4. cap. 11. in Cafaffus Citrina. w" „De twee-en-tachtig ffe Plaat Vertoont een Tak van het School-hout > ofte de Taberna? montana , met lankwerpige blaaden, ; e AAN- Pag. 248. Zał. LXXXII. III Boek... XL. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 249 OBSTET TER Ad arbores lactefcentes filiquofas polyfpermas floribus cra“ teriformibus hanc arborem pertinere quisque facile videt, an vero ad Netia , Apocyna , vel fimilia fit reducenda, in- certus diu fui, donec in Plemierij novis plantarum generibus invenirem genus Tabermemontana ipfi dictum , cui haec peni- tus refpondet arbor, ipfique vocatur Tabernemontana lacte- Jens Citri foliis undulatis, & in HortoCl/ffort. pag 76. Taber- neemontana foliis lanceolatis, & foliis oblongis fplendentibus ibidem. How, j . Quondam ad. Neria a Breysi® in Prodrom. 2. pag. 77. heec arbor relata fuit, sk mp Nerium oce Ma- labaricum maximum pentaphyllum , polyanthemum , flore mi- nimo , racemofo , ex odorato viridi albicante, filiquis- propen- dentibus longiffimis. Nomine Pala in Hort. Malab. tom. 1. Les 2 ubi Tabula 46. elegantiflima cjus exhibetur icon, Co AANMERKING, Dat deeze boom behoort tot dé Melkgévende boomen met lange peulen, en veel zaaden en kelkvormige bloemen , kant ieder kundige licht zien, dog ik heb lang onzeker geweeft tot welk geflagt, het zy tot de Neria, Ap » ofte dier- gelyken hy te brengen was tot dat ik eindelyk in de nieuwe geflagten van Plumier vondt een geflagt, dat by hem Taber= nemóntana genaamt wert met het welk deze boom geheel overeenkomt, die van hem genaamt wert Melkgevendé Tas bernaemontana met bladen als de Citroen-boom dog omge~ vouwen ; en is de Tabernzemontana met lankwerpige blader in de Hortus Chiort. pag. 76. Ec. 1 Voor deeze is deeze tot de Nerium gebragt varí Breyne in zyn tweede Prodr. p.77. en wert van hem genaamt Malabaarfche Melkgevende Nerium , met vygebladen en veel kleine trosachtige ruikende , groen=witte bloemen met zeer lange afhangende houwen; onder de naam van Pala komt ze voor in de Hortus ar. eerfte deel Tab, 46. alwaar mede een frzaye figuur daar van gevonden wert. | — ia ` E CAPUT QUADRAGESIMUM. Arbor Pinguis. Mamina: dn Ed PS priores magisque notas lactiferasarbores quz- - dam fubfequuntur, que nullum quidem lac, fed vifcofum fundunt fuccum , qui in certum adhibe- tur ufum. po: | | Arbor Pinguis médiocris & filveftris , arbor eft raris conftans ramis incurvis & extenfis, quorum tenuio- tes funt pingues, flexiles „ac fimul fragiles. Folia fi- ne ordine locantur, funtque vulgaris forme, palmam & ultra longa, tres quatuorve digitos lata , ad oras ruditer dentata inftar magna lignee ferre , dentes vero hi late diftant nec profundi funt, folia porro funt glabra, firma, & pinguia, coftis rarioribus trans- verfalibus pertexta. ` Juniora autem folia funt paulo majora , & Haccidiora, coloris ex fufco & obfcure nigri- cantis mixti, adeoque glabra & fblendentia, acfi oleo effent obducta. Singulum autem folium non directe e petiolo füo erigitur, fed prope ortum finum format, unde & retrorfum fle&itur. Juniorum foliorum fapor primo eft acidulus, dein amariçans , femper autem cum notabili adftrićtione, un- de detegitur ex contrariis conftruêta effe partibus , ac primo laxare; dein detergere „ac denuo adftringere. - Flores eX parvis rarisque dependent racemis pluri- mum mufcofi, ex flavis conftruéti ftaminulis & tribus ambientibus brevibusque luteis: petalis conftantes , ui florem conftituunt. . Fructus rari itidem paucique mul dependent. ita ut unus alterve aliquando, tan- tum excrefcat & perfectus fit, funtque bacce oblon- ge Olive-formes , vel in hifce terris fructibus Ka- ringe majoris fimiles funt, fed breviores & rotundio- res, fuperius umbilicate, primo virides, deinlutez, ac tandem rubentes, Externe autem he bacez funt obduétz carne vifcofa ; vix cultrum craffa, que; fi incidatur, rofeum rubentemque habet colorem , & craf- fum flavumque exfudat lac, fab hac lignofum recon- ditur putamen , rotundam efformans nucem in pe- nitus maturis fructibus , externe nigram & rugofam ; in qua nucleus reconditur uti in Gnemonis fructibus, vifcofus, cinereusque , fubftantiam & colorem coćti “tenis referens. : Mt : "Ex vulnerato hujus arboris cortice fpiffum , albi- cansque, fed rarum exítillat lac, quod mox flavum exficcatur, & maxime vifcofum eft inftar pigmenti, fatuum ; & ingratum, ad linguam iur ea quod fi in glebam colligitur, in gummi condenfatur obfcu- re flavum, Lignum eft molle, albicans, & inutile. Ad oras filvarum & in vallibus crefcit,ut & in levi filva. In altis montibus raro occurrit , queque ibi reperitur, femper altior excrefcit & erectior, per ra- mos depaćtos tranfplantari poteft, fed tarde proger- minat. Tom, JI, Hujus XL.HOORFTSTUK- | De Vette-Boom. A de voorgaande en ineeft bekende Melk-boomen , vol- N en nú zommige, die juift geen melk, maar een everigen zap uitgeven, den welken men tot iets gebruikt. ` ` Arbor Pinguis is een middelmatigen en wilden boom, met weinige kromme en uitgebreide takken , waar van de dunnere. vet zyn, buigzaam, en kort afbreekende. De bladeren flaan zonder order, en zyn van gemeen fatzoen, een hand lank of meer, drie en vier vingers breed, aan de kanten grof getand , als een SCH bout-zaag „doch de tanden Doan wyd van malkânder, en gaan niet diep in, glad, fiyf, en vet, met weinige dwersribben. De jon- e bladeren. zyn wat grooter, en flapper - van verwe bruin, met wat donker-groen gemengt , zo glad en glim- mend, als ofze met Oly befbreeken waren. Het blad ftaat niet regt op zyn fleel, maar altyd by zyn oorfpronk een ` beet hebbende , en dierbalven achterwaarts geboogen. De fmaak aan de jonge is in t eerft wat Zuur; daar na bitter , doch doorgaans met ten merkelyke zamentrek- king, waar uif men merkt, datze van contrarie deelen “gemaakt zyn , im "t eerft laxerende , daar na afvagende , en op "t laaft adftringerende: De oude bladeren zyn inal- “zoet, met een kleine zamentrekkin Het bloeizel bangt aan kleine vele troffen, meeft mos- achtig, en van eg draatjes gemaakt , omgeven van drie. geele on korte blaadjes 5 die bet bloempje maken. De vruchten bangen ook weinig by malkander , zomtyds aan bet gebeele trosje niet meer , als een of twee tot perfeétie komende. Dezelve zyn lankwerpige bezien de Olyven gelyk, of bier te lande de vruchten van de age Varin- ga, doch korter en ronder, met een naveltje boven op, eerft groen „daar na geel , en ten laatften rood. Van bui- ten zynze bekleed met een kleeverig id Jchaars een mes dik, fooze-rood , als men daar in [nyd , een dikke eele melk uitftoeetende , daar onder leid een houtachtige chaale , een rond nootéken makende ¿ in de I rype wan buiten fwart en rimpelig , daar ih leid de beeft y als im de vruchten van Gnemon s Smerig, graauwachtig van fubftantie en coleur y als een gekookte nier, Uit de gequetfte fcbor [fe van dezen boom druipt een dik- achtige, o pa melk; dewelke kort daar na geel , en zeer kleverig word, als vernis , laf, en on- aangenaam, op de tonge mede zamentrekkende , ook veel in een klomp vergadert , befterft tot een donker-geel Gom. Het bout is week, witachtig, en onnut, Hy waft aan de kanten van de Boffcben in de valeyen, en onder bet ligte kreupel-boftb. In "t booge woud vind men bem zel- den, en die daar waft , word veel booger en regter van flam. Men kan bet ook verplanten met frokken , doch t la m 9p. POE TEN Men yo HERBARIIAMBOINENSIS' Liber. DL cap XL, Hujus & altera occurrit fpecies, que Mamina An- guftifólia dici poteft, quum minora gerit folia 4 quin- ue nempé fexve pollices longa, binos lata, crafla, "er: rarius dentata, dulci fed naufeofa adítriétio- ne predita, ^ ^. — E er w w lores quoque brevibus ac pufillis infident racemis, funtque plerumque capitula flava, ex plurimis flavis ftaminibus „ac tribus brevibus petalis conftructa. Ra: cemi- ipfi flavefcunt , nec ultra digiti aicut longi funt „ ex omni quoque parte fauciata exftillat fpiffum & album lac; quod flavefcit , fificcum eft, nec ita ruf- fefcit.ac precedentis. . < ` d Entao: | „Floret Januario, fructusque maturefcunt: pluviofis menfibus usque in Auguítum, ac diutiffime ex arbore dependeht, antequam maturefcant. 2 ` Aamen, Latine Arbor Pinguis:. Malayenfe nomen. ignotum eft, Amboinice autem dicitur Mamina, i. e. imgue lignum „feu arbor pinguis ex pingui foliorum orma. Luhonenfibus vocatur Talabe. “Locus: In omnibus occurrit Amboinenfium infulis s an aliis nota fit populis , nóndum cognovi. ` A Ufus. Juniora hujus arboris fufca folia puerperis magno funt in ufu ad infantes expurgandos , fumunt enim hzc folia cum illis Boa Rau-Utan , aliique in- volvunt folio „quod fub cineribus ardentibus torrent, hifce affundunt fuccum Limonum acidorum , fimul- que exprimunt fuccum, quem tepidum infantum ori infundunt, unde hi leniter purgantur per feceffüm a primis excrementis feu meconio, fimulque deterge- tur omnis linguæ , ftomachi, & inteftinorum pituita. Alis quoque temporibus hoc medicamentum infan- tibus exhiberi poteft , quum inquieti funt, & alvo adftri- Gta laborant, tam füccus hic folus, quam foliorum ‘decoétum ; unde mox fübducitur alvus , & pacate dor- miunt: Vetufta folia huic operi inepta funt, fi autem ifta non operentur folia, fuppofitorio ex Curcuma præ- parato füccürrendum ipfis eft. Mos hic per totam Amboinam mulierculis familiaris eft , & in Europzis fa- miliis etiam nunc obtinuit. ` In adultis hominibus hzc folia nullam habent vim purgantem, fed contra junio- ra hzc folia cum aliis comedi poffunt cibis, uti cum Bocaffan inftar alius Ulang Ulang. | * Amboinenfes picturas fuas obliniunt hujus arboris fucco, fed o ligneas, quod nos efficimus can- da vernice, he autem lacte ifo glabræ funt ac fplen- entes, fed per lactis colorem flavefcunt. - -` ` Quidam trunci corticem cum aqua conterunt, ejus- que fuccum expreflum tanquam leve purgans. propi- fant pro adultis ac fenibus. nfes ` mifcent lac cum illo precedentis Rite, illi tun- tur loco vernicis vel pigmentorum ligno infervien- eiit M 2 “Interior nucleus dele&ationis gratia comedi poteft, quum. dulcis fit inftar Nucum avellanarum. : : d A T abula Odogefima Tertia Ramuin exhibet Arboris Pinguis, ubi Lit, A, ejus fru&um > fefatatum', & majori forma expreffum reprefentats ` Alii e TE hoc isque u Men wind nog een tweede zoorte bier van , dewelke men Mamina Anguftifolia mag: noemen; want bet beeft kleindere bladeren , te weeten, vyf en zes duimen lank, twee breed, dik, ftyf, ook wyd gezaagt, met een zoete en walglyke zamentrekking. Het bloeizel waft mede aan korte Kleine troffen , en zjn _meeft geele knopjes, die beftaan uit veele geele draadjes, en drie korte blaadjes. De OKA geel, en niet bo- ven een lidt lang , overal loopt'er mede een dikke witte melk uit, die geel befterft „doch zo ros niet, als aan "t voori» TER Ma tülol B guod t usa Zy bloeid in January, de vruchten worden ryp in de regen-mou[fon , tot in Augustus toe, blyvende zeer lange aan den boom bingen , rze Typ: wórdén, = =: 2 - Naam. Jn ’t Latyn Arbor Pinguis, dem Maleytzen naam is nog onbekent. Op Amboins Mamina ; dat is , vet= bout, of wette-boom s na de vette gedaante der bladeren; (X PENS NSA sem ] " q War agen vi rgerende kragt , maar ter contrarie kan men de. Vite Meet met ! | ar door wel glad, en glim- mend werden, maar. door de verwe van | mel, łk wat geel- achtig fchynen. M NY SERET Zab. LXXXII. S 3 ZZ sea. SS SIN ALLA gz. z TWĄ A GA d „er, ES = z GË EE OJ ROR ZZ AA EA ober Lessee ee? SSS Lag. 240. * - ta radice Henbuffek. à p. eq. fepletum , ac cyathum aceto plenum , hzc fimul coque, III Bock. XLI. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. as CAPUT QUADRAGESIMUM PRIMUM. Adnotatio ad Guttam Cambodia. ES relatu quorundam Maleyenfium comperi , in Java quandam occurrere arborem ,qué magnam habet convenientiam cum precedenti. Mamina , ex qua flavus elicitur fuccus, quem pro una eademque habent cum Gutta Cambodje, ad hoc autem quidam periti Sinenfes rogati , ex quanam nempe arbore vera Guita Cambodje colligatur, hec fubfequentia refpon- derunt, quz tanquam adnotata hic proponere volui, ut aliis ulteriori inferviant disquifitioni. -. Gutta Cambodje itaque , que in Pharmacopzis Git- ta Femu, Gummi Gutta Gumba, geel Gom Sic. pluri- busque aliis corruptis denominatur vocabulis , Sinenfi- bus Tin Uyn, & Maleyenfibus Sari Luning dicitur, ex magna celligitur lactefcente arbore , in Cambodja crefcente , neutiquam vero ex convolvulaceo frutice, uti quidam male adnotaverunt. Primum in certis re- cipitur foliis magnisque glebis in corbiculis fibi invi- cem inponitur & inpingitur, ac fic porro per totam transfertur Indiam. Hinc a primis Maleyenfibus vo- cabatur Gitta & Gutta Cambodje ; h. e. gummi Cam- bodie , unde porro Gutta Cambodje , aliaque corrupta > derivata funt vocabula, . ~ Quondam apud Sinenfes in multo erat ufu Medico, a quibus fine dubio alie nationes ejus ufum edo&te fuere, hodie autem apud illos extra ufum eft, quum inter purgandum nimis violenter moveat alvum , ali- quando tamen illam adhibent talibus ih hominibus, ui nimis. ee dend ac macilentiores effe ftudent ; equenti modo, recipe hujus femi-drachmam cum to; Oryze craterem aqua ac inftar potus Thee ebibe femel omni menfe. T w Pes EN "vx Pr eicit 3-6 I BPO di unix Maleyenfes illam prefcribunt magnitudine Ámboi- nenfis Catjang , feu pifi minoris cum quodam liquore , huicque fuperedunt paucam Catsje feu Gitta Gambir , - quahtitatém | „ut naufeam ac fubitum compefcant vo- mitum. Apud noftram nationem in India Orientali de- gentem hodie optima ejus formula invenitur , magifte- tium nempe ejus, quod ex illà ope fpiritus vini Dr: paratur , & quod facile operatur per inferiora , nullum excitans vomitum. * .* « j^ wily Bontius libr. 6. cap. ez, fcribit ita ditam Guttam Gem, Malaice Lowan Cambodja, h. e. thus Cambod- je provenire ex arbore , quz fpecie , forma; & modo creícendi nullo modo differt (fi nihil differt „ergo ea- dem eft) a fpinofa & laćtefeente planta, qua ubique in Java crefcit, ipfique loco citato. E/ula five Latby- rus Indica, a a di Ligularia laea vocatur; quod hic æqué ac nos ex relatione forte aliorum ha- buit, Zeylonenfes faltem medici ipfi obloquentur , qui fuam Guttam Gemu ex perfecta arbore , & non ex convolvulaceo frutice colligunt. . * Bontius porro extraétum fuum: laudat, feu potius gummi iftius praeparationem , quam fequenti compo- nit modo: Recipe libram Gutte Gemu, contunde grof- fo modo, vitrez inpone lagena, cui affunde acetum forte ac deftillatum ita, ut ad altitudinem trium digi- torum fupra gummi iftud elevetur, lagenam hanc be- ne obturatam per o&o dies Soli expone , dein per cribrum linteum filtra, & fecundum artem in ficcam exhalet maffam ; hujus dofis eft a duodecim ad vigin- ti grana, five ficca five in vino diffoluta & contrita , omnes e evacuat humores fine vomitu per fe- ceffum em. A A | Rumphià Appendix hifce au&us eft. Dum ante € pet tempus exaudiveram , Europeos noftros in Zeylana & Cóetfchyn habitantes: laéteum quendam füccum collegiffe ex quadam arbore, illumque habuiffe pro vera Gutta Cambodja, hinc mihi adferri juM folia, fructus, fuccumque hujus arboris ficcatum Tom. II, anno XL. HOOFDSTUK. Aantekening op de Cambodje Gom. Tt bet verbaal van zekere Maleyers beb ik bemerkt, dat op Fava zekeren boom té vinden ży, dewelke groote gelykeniffe beeft met de voorgaande Mami- na, en waar wit een geel zap gébaalt werd, dienze voor een en dezelfde aanzien met Gutta Cambodje , daar op eenige ervaren Sineezen ondervraagt zynde , van wat voor’ een. boom de regte Gutta Cambodia kome, hebbe dit wei- nige tot narigt bekomen , "t welk ik maar tot een aanteke- ning hebbe willen zetten , om voor andere tot nader onder- zoek te dienen. De Gutta Cambodia dan, dewelke in de Apotheeken Gitta Jemu, Gummi Gutta Gumba, geele Gom Ec. en met meer andere bedorve namen genoemt werdt, is by de Sineezen Tin Uyn, en by de Maleyers Sari Luning enaamt , komt uit een groote melkachtige boom in Cambod- ja va[Jcbende , en geenzints van een towgewas y of om- Jlingerende beefter , gelyk zommige voorgegeven bebben. Het werd eerft im zekere bladen ontfangen, met groote klonteren in korfjes op malkanderen gepakt, en voorts door gebeel Indien vervoert. ` Hier van wierd bet by de eerfte Maleyers genaamt Gitta of Gutta Cambodia, dat is, «Gom van Cambodien „ waar van verders Gutta Cam- bodiz ; en de andere monftereuze namen gekomen zyn. ' Het Plogte eertyds by de Sineezen in groot gebruik te zyn in de Medicyne, van dewelke bet ook buiten twyf- fel andere Natiën geleert bebben , maar hedensdaags is't by bun lieden Kat? in onbruik gekomen; om dat bet by’t purgeeren te groote gewelt- in °t lyf doet „evenwel gebrui- kenze bet nog zomtyds , en meeft aan zodanige perzoonen, die overmatig vet zyn, en gaarn wat mager wilden wer- den, en dat dusdanig, neemt daar van een halve Drage ma favaarte , met de gebeele wortel Henhuffek even veel, een.ryskom. vol water , een Tbeekopje vol Azyn , kookt bet tzamen , en drinkt bet als Thee, en dat alle maanden eens. 4 SST AT WY Tr 1: ~ De Maleyers geven dexelve ; in de grootte van- cem Amboinfche Catjang of boontje, met eenige vogtigbeids en eeten daar op een weinig Catsjo of Gitta Gambir , om bet. walgen of vroeg braken te beletten:, By onze Natie in Ooft- Indiën werd bedensdaags bet gemakkelykfte recept wan dezen Gom gevonden. Het Magifterium , "t welk daar van met Brandewyn gemaakt werd, want bet zel- ve werkt gemakkelyk vag onderen, en veroorzaakt geen DNE AE onec he ` Bontius lib. 6. cap. $7. fcbryft, dat bet zo genadmde Gutta Gemu, in 't "M leyts Lowan Cambodia , dat is swierook van Cambodja, komt van ten boom, aan weeżen, gedaante , en manier van wafjchen niets verfchillende van de fteekelige en melkachtige ponte; overal op Fava groeyende „by bem loco citato Efula five Lathyrus Indi- a ca, en van ons Ligularia laCtea genaamt, ^t welk by miffcbien , zo wel als wy, van hooren zeggen heeft. Im- mers de Ceylonfcbe medicyns zullen bem tegenfpreeken , de- «welke baar Gutta Gemu van een volflagen boom, en van geen flingerende beefter balen. ' AR = Voorts pryft Bontius zyn Extraétum, of veel meer de preparatie dezes Goms , °t welk by op dé volgende manier bereid: Neemt een pond Gutta Gem. floot bet groffe- lyk, doet bet in een glazen fleffcbe , giet fterken gui ja leerden Azyn daar over, dat by drie vingers hoog bet “zelve bedekke , "t welk wel geflopt, Delt in de Zon acht dagen. > kleinft bet daar na door een doek; en bren „bet na de konft weder tot een drooge fubftantie, zyn do= fis is van twaalf tot twintig grein, bet ży droog, ofge- difolveert in wyn gevreeven , purgeerende alle qua E Jeża > zonder braaken , Preto ri door den kamer- ganga o5 | De Appendix van Rumphius is vermeerdert met bet 2% volgende, at? Dewyl tk nu lang geboort hadde , dat onze Europia- nen op Ceilon en Cost hepa » een zekeren melkachtigen zap uit den boom gebaalt, voor *t opregte Gutta Cambodja „gebruikten, zo heb ik my de bladeren, vruchten, en e Beta zap dezes booms Ao. 1693. laten brengen, a 12 aan A om HERBARII AMBOINENSIS Liber IE cap. XLI. anno 1693, ex quibus cognovi efle ex arbore, que Portugallis Carcapeli , Curcas, & Cannacorca vocatur , cujus fruétus muria & faccharo conditi per totam In- diam deferuntur , ut loco Tamarindi ufurpentur , hinc- que etiam Tamarinjo Ceylon vocantur. Ejus autem gummi adductum nihil minus referebat ; quam flavum gummi feu Guttam Cambodja , fed forte genuinum non accepi, nam aque infufum nec liquefcebat nec tin- Guram exhibebat, dentibusque contritum erat len- tum inftar Gummi Ammoniaci. De ejus tinctura nil quoque Baleyenfes fciunt, quibus hzc arbor Badongh vocatur , cujusque fructus ibi potius quam Tamarindi ufurpantur, eftque arbor ibi altiffima, plurimis gau- dens ramis, que in areis & prope «des crefcit & co- litur. Apud Cbriflopb, Acoftam nulla tinéture ejus vel gummi fit mentio. Nolo negare, eandem poffidere virtutem purgantem ac Gutta Cambodja, fed tum de- cem forte tales laéteos fuccos enumerare poffum hic in Amboina crefcentes , qu vim quoque purgantem habent, an inde ergo Gutta Cambodja vocarentur , quenam hzc effet in re Botanica confufio ? OBSERVATIO. . Gummi hoc Cambogium officin, a Dale in Pharmacol in 410% paz. 357: vócatur , qui varias de hujus gummi generatione recenfet opiniones, nec non auctores, qui vario modo deno= minarunt ac defcripferunt arbores , ex quibus colligi putant hoc gummi ; iod variis ex locis-adfertur, & in-Zeylana re» gione itidem repetitur „ubi ab Hermanno fuit obfervata in ar- bore, quz ipfi Arbore Indica Gumi Guttam fundens , fruétu dulci rotundo, Cerafi magnitudine; Carcapul: Acoftze Muf: Zeylo pag. 16. & Thef. noftri Zeyl: pog. 37. ubi varia hujus arboris collegi Synonyma cum: defcriptione ac viribus medicatis , &c, vide Ze Commel, Fl. Malab. p. 6. cared. ME PY É A y AAA aan ik bemerkte , datze waren van den boom by de Portu- geezen Carcapoeli, Curcas y en Cannacorea: genaamt waar van de ingeleide vruchten door gebeel' Indiën ver. voert werden. Om voor Tamaryn te gebruiken, en daar- om ook Tamarinjo Ceilon bieten. Maar bet ftukje mede gebragte Gom werd niets minder bevonden , dan geele Gom; of Gutta Cambodja że zyn „ of ik mofi bet opreg- te niet bekomen bebben , want bet wilde in "t water nog Zeiten nog verwen, en was onder de tanden taai , gelyk Gummi Ammoniacum. Zo is ook wan bet verwen by de Baliers niet bekent, alwaar dezen boom Badong hiet, en wiens vruchten aldaar liever dan Tamaryn gebruikt werden , werdende een zeer hoogen en wel getakten boom; in de erffen en by de buizen onderhouden. - By Chriftoph. a Cofta is van bet verwen nog van bet gebruik des Gomis ook niets vermelt; Ik wil niet ontken: nen ‚dat bet dezelffte purgerende: kragt heeft, als Gutta ambodja, maar dan kan ik wel 10 melk-zappen bier in Amboina toonen’, dewelke mede purgerent zyn, ep zoude men die alle Gutta Canibodjanoemen., wat zóudedatvoor een verwerring in de Kruydkunde geven. ; St AANMERKING: ^ Deeze Gom wert de Cambogium: der: Apothesken genaamt van S. Dale in zyn Pharmacol. in qto; pag; 357: die veríchei- de gevoelens opgeeft. over den oorfpronk van deeze gom, en verfcheide Schryvers aanhaalt , die op: verfcheide wyze be- Íchreven en benaamt hebben de boomen , waar-uitzy meenen dat deeze Gom vergadert wert, het. welk uit verfcheide plaat- zen komt „en in Zeylon.ook voorkomt , alwaar het van Her- man ontdekt is in een boom, die hy noemt Ooftindifche boom, die het Gummi Gutta geeft, met ronde zoete vruchten als een kers in de grootte ‚in zyn Myf: Zeyl, Pag. 26. en komt voor in onze Thef, Zeyl. pag. 37. alwaar ik verfcheide benamin- gen en Schryvers van deze boom aangehaalt heb met deszelfs kragten en eigenfchappen. Zie mede de Fl, Malabagr van Ca/p. Comme op pag. 6, EEE oe 000070 = = Y ra Eb WS e FR CHR CAPUT QUADRAGESIMUM 27 SECUNDUM ` Adnotatio ad Sanguinem Draconis. EN India mihi tres obvenere res, que pro Sanguine Draconis habentur ,' & omnes fpeciem ficci fangui- + nis, in duram.compacti maffam referunt , queque ex fententia mea omnino inter fefe differunt , ac forte etiam ab illo, qui in Europeorum Pharmacopzis fub llo nomine venalis proftat , füntque fubfequentes: Prima Sanguinis Draconis fpecies, funt frufta in ma- enas ac parvas placentas formata. Secunda funt capi- tula ficcis foliis obyoluta. Tertia eft mixta fubftantia forma pilei’,facchari conici , vel obtuforum conorum, atque he tres forme in Orientali hac India compofi- tz funt ,.& note Malaico nomine Dierennang feu Dier- nang, de quibus illa adnotabo ,. que ex relatu fide dignorum teftium edoctus fui. | dad: rima itaque eft vulgaris Sanguis Draconis ex bi- nis diverfis conftans placentis , quarum una fpecies in magnas rotundasque formata eft placentas, pollicem vel binos digitos craffas , a femi usque in totum pe- dem latas, inzquales, exterhe nigricantes feu obfcu- ze fuícas, interne ex rubro purpurafcentes , intermix- Zo nigro colore „ & fplendentes , in quibus palez qua- dar eu lignorum ramenta apparent; carbonibus hzc mafia inpolita, gratum fpirat odorem , fere inftar Ben- zon, magis autem ad Sfyracem accedit, unde a qui- Busdam Maleyenfibus Cominjan Mera, h. e; Benzoin a , fed erronee vocatur, vera enim Cominjan Mera widetur fpecies effe Benzois, pura & fémi-pellucida inftar fuccini rubri, fed magis rubet, carbonibusque inpofita odorem fpirat Dammare Selanice , nec char- tas rubro tingit colore. "Altera fpecies funt quadrate & parve placente, quinque vel fex digitos longe ,. unum craffze , irregu- Jares & finuofz , externe quoque ex nigro füfcæ, in- terne maxime purpurafcentes, pure, nec ullis mix- tz XLI HOOFTSTUK “Aantekening op bet Draaken-bloedt. | Y zyn in Indiën drie dingen voorgekomen, die men voor Sanguis Draconis, of Draaken-bloed houd , alle drie in de gedaante van gedroogt bloet-, entot een barde ma/Ja gepakt, ook na mym gifing alle. verfchil- lende onder malkanderen, en. mijJcbien- ook van "t geene men in de z „Apotheken. met die naam verkoopt , en zjn deze: Het eerfte zyń fłukken „ im grootte en klei- ne koeken. Het tweede- zyn. kleine: bolletjes , in drooge ‘bladeren gewonden. ` Het derde is een; gemengde fubftan- tie, in fatzoen van-boed-zuiker of ftompe kegels, alle drie in Oofi-Indiên gemaakt, en: bekent, met. de Maleyt/che naam Dierennang of Diernang,waûr: van: ik'zo veel zal aanteekenen, als ik uit:’tverbaal van geloofavaardige getuigen geleert beb. . | q, Het eerfte dàn: is °t gemeene: Sanguis Dtaeonis , “beftaande in tweederlei: koeken, te weten ; wę ee q + M Boek, XLII. Hoofif?. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 253 te paleis, carbonibus inpofite gratum quoque fundunt odorem, a precedenti tamen diverfum. - Secunda Sanguinis Draconis. fpecies," quam genui- nam & veram puto, parva funt capitula magnitudine Nucum avellanarum, ficcis obvoluta. foliis, tria vel quatuor fimul juncta, externe obfcure nigra feu niert, cantia, interne ex purpureo rubentia, inftar carnis fumo indurate ac recenter fecate , tenuis fübftantiz, carbonibus inpofita peculiarem dat odorem ex rubro Sandalo & Caryophyllis mixtum; a precedentibus fal- tem omnino diverfum „unde & concludo , utrosque il- los fuccos ex diverfis provenire & colligi arboribus, de quibus hic illa adnotabo , quz ab aliis accepi, quorum fides fit penes illos relatores. v Um Prima itaque fpecies, nefcio autem, an fit magna vel parva, ex arbore colligitur, de qua varia etiam referunt. Quidam enim dicunt , arborem effe. forma Pandang Boubou feu Kekermoni , ejus autem folia funt breviora; glabriora , non. fpinofa , vel acuto dorfo pra- dita, fed glabra & qualia inftar Toxicarie arboris, nullos profert hee arbor fructus , ejusque truncus mul- to craflior eft illo Pinange arboris, corticem. gerens. glabrum, qui vulneratus , rubrum füccum feu Sangui- nem Draconis fundit , qui in foliis colligitur , & in Macaflara Djerenne vocatur. Alii dicunt ex magna colligi arbore in Borneo copiofe crefcente , quam mi- hi dixerunt folia gerere multo majora illis Mange, quaque alta & extenfa eftarbor, ex cujus vulneribus primo exftillat fuccus liquidus, dein ficcus , qui mafti- catus lentus eft & tenax inftar: Maftiches; orisque fas livam rubro tingit; colores so ui 8050 000. Tertia fpecies ex arundine quadam magna , Rottang dicta; provenit, quam gehuinam puto, uti mihi illud relatum eft'a teftibus ocularibus, qui illam elabora- runt, im Sumatre nempe ora Orientali fpecies qua» dam eft magna Rottange, qualis in Amboina quoque occurrit, que: tali: deftituitur: fucco. , vel prz igno- rantia faltem non elicitur. ex illa hic d «am jnfra au- tem defcribiturlibr..7. vocaturque Palmyuncus Calappas rius feu Rottang: Calappe; ifta itaque: Rottang flagella emittit longa, brachium crafla, fructusque gerit paulo, majores noftra Rottanga Calappa. In fenećtute: fua mollem contrahit medullam feu cor, quod protra- Cum cum fruétibus contunditur ¿ perque decem dies fibi relinquitur, ac dein coquitur: Ex fuperiore ejus parte tenuiflime placente , ex inferiore craffiffimze Ls nie ac formantur, quales in officinis venales p t. Ab Atckina autem crefcit usque ad Palim- angh. eS : ponds ejus fpecies Tsjukiet dicta, ex minore colli- gitur arundinis Rottangz fpecie , qua brevibus-ac co- piofis conftat geniculis , minorem digitum crafla, qua- tuor vel quinque ulnas longa in Banjaran crê- fcens , componitur uti precedentes, ac venditur in parvis capitulis: 505 9 256^. ISTA mes Fru&us ex Bantama mihi transmiffi omnino conve- niebant cum illis iftius, majoris Rottange, qua infra libr. 7. occurrit, excepto quod paulo minores effent. Nomen. Generali latino vocabulo rubri hi & cor denfati fucci vocantur Sgnguis Draconis ; Belgice Dra» kenbloedt. Malaice Djerennang & Djernang, fcribendum vero eft Gerennang, Macaflarice Djerenne & Djerne. t Primum vero genus cum binis füis diverfis fpecie- bus vocatur Sanguis Draconis in Placentis. Maleyenfi- ` * bus autem idem obtinet nomen. ` Sinenfibus peculia- riter dicitur Hoy-Gjeck feu Hoyg-jet , h. e. Sanguinis gutta. > iia Mood = Secunda fpecies dicitur Sa Draconis in Guttis , licet in noftris Pharmacopzis aliquid fimile etiam vendatur fub hoc nomine, quod ex Occidentali adfer- tur.India. Ego autem voco: m Draconis in magnis & parvis globulis, in Macaffara enim hujus à tobuli venduntur magnitudine Limonis Nasz > a Mal enfes autem uti ven dictum fuit. Sinen tat pete dicitur peculiari nomine Tsjug-jeck , h. e. Sanguis Draconis, valoris lapidum pretioforum. ` ` — Ufus. Sanguis Draconis in placentis apud hofcein- colas raro interne ufurpatur , uti apud nos in Europa contra Hemoptoen & enteriam. Magnam vero seciem harum regionum incole mifcent Dupa vel a- liis fufimigiis uti Benzoin. Tenuiori fpecie tam in placentis quam in guttis utuntur Sinenfes ad politum lignum welriekende, doch van °t voorgaande wat verfchillendes „ 2. De tweede zoorte van Sanguis Draconis, dewelke ik voor zuiver en opregt boude, zyn kleine bolletjes, in de grootte van: Hazelnooten , tuffchen eenige. drooge blade- ren gebonden, drie en vier aan malkander bangende ; bui» ten donker-rood, of fwartachtig, vanbinnen purper-roots of als verfch gefneeden gerookt vleefeb, fyn van fubftan- tie, óp: koolen van een byzonderen reuk, te wetem van rood Sandel, en nagelen gemengt, immers merkelyk van "t voorgaande ver/chillende en: daarom oordeel ik, dat beide deze zappen van diver (Je boomen: komen, waar van ik bier zetten zal, bet gene my van andere opgegeeven is, latende. de verantavoordinge daar van. voor de opgeverss " De eerfte zoorte , maar ik weet nietde kleine > of groe te, komt van een boom, dewelke ook verfcbeiden opgegee: wen word. Zommige zeggen, dat "teen boom zy van de gedaante als de: Pandang Boubou of Kekermoni, doch de bladeren: zullen. korter. zyn, gladder, niet doornig , nog met een [cberpen rug, maar even, -als die van Spats wortel , zonder vruchten y de: ftam veel dikker, als een Pinang-boom , met een effen fcbor/Je , die: gequetft zynde bet roode zap, of Draaken-bloet uitgeeft , bet welkmen in bladeren vergadert, en op Macaffar Djerenne noemt: Andere dat bet van een grooten boom kome , veel op. Bor- neo waffchende , die zy my befchreven bebben met grooter bladeren, als die van Manga, boog , en wyduitgebreid s uit: deszelfs quetxuren druipende eerft als een week zap, daar na opdrogende, in bet kaauwen taai, als Maftix;, en bet fpeegzel root verwende, - =i IB fibril m De andere zoorte komt van een flag groote Rottang , bet welk: ik voor het Waarfchynelykfte boude, bet geen my ook opgegeeven is van ooggetuigen, die zelfs daar aan ewerkt hebben namently op umatras Ooft-kuft is een flag groote Rottang , :diergelyke wy in Amboina ook: beb. ben, doch diergelyke zap , of: niet: beeft + of door onkunde daar niet uitgetrokken werd; zynde bier ma befchreven lib. 7. onder de maam van. Palmyuncus Calapparius, Rottang Calappa, `; Deze voornoemde ` Rottang dan Ze zeer-lank van touw, en cen arm dik, dragende vruchten, “wat grooter, dan onze Rottang Calappa, In de oúder- dom gewintze-een week bert, dat men uittrekken kan, bet welk geftooten werd met de vruchten „ en laat bet tien dagen [laan , dan kookt men bet, Uit’t bovenfte wórden de fynfte koeken , uit bet onderfte de groffte gemaakt ; pe- lyk. zy in de winkels te koop zyn. Zy groeit van Aiekin af tot Palimbang. POHD De tweede zoorte Tsjukiet s: komt vam een flag kleine Rottang , vol korte leeden, eon pink dik, vier a vyf va- dems lank, groeyendevop Banjermaffing ; werd gemaal, als de voorgaande, en werd verkogt in kleine bollekens. - -- De vruchten van Bantam my toegezonden , quamen teenemaal: over een met die van de voorfchreve groote Rot- tang , die bier na lib. 7. te zien is, bebalven dat zy een -bairtje kleinder waren. Naam. Den generalen naam van deze roode en geftol- de zappen is in “t Latyn Sanguis Draconis, in't Duits ¡Draaken-bloet, In °t Maleyts Djerennang en Djer- mang, doch bet regte fchrift is Gerennang, op - Jar jerne, : “guis Draconis in Placentis, dat is, Draakensbloet in”. Biet, by de Maleyers beboudende de voorfébreven na- pa met bet zelwe doen tegens bloetfpouwen log, Re ce reden | Dupas of ander reukaverk gemengt , gelyk njoini, De fe irte in koeken, als Gi > gebruiken de 2 1i3 254 HERBARII AMBOINENSIS Liber. MI. cap. XLI, Jignum illo fricandum, donec incalefcat, ac rubrum contrahat colorem , acfi vernice obductum effet, un- de intenfe rubet, & fere nigricat. . ‘Sinenfes quoque norunt hujus granulis chartas fri- care , donec Kermefinum, feu elegantem rubrum ad- quirat colorem, quz ipfis in quotidiano e(t ufu. - “In oleo vel aqua fi conteratur , elegans exhibet pig- mentum rubrum, unde & multum adhibetur ad odo- rata olea, ut ipfis elegantem rubrumqne conciliet co- lorem. Macaifirenfes hoc fucco ficca & glabra Li- cuale folia obliniunt, quz in inverfa & calefacta fic- cant olla, ut pigmentum hoc foliis melius adhaereat , que dein ad volvellos Tabacarios adhibent., quum externe colorem gerant eleganter. & intenfe purpu- reum , eodem quoque modo Papyrum feu chartas tin- nt. Non multum tamen in ufu eft ad pigmentum ligharium, quum nimis caro conftet pretio , & in Ja- a inter pretiofas numeretur mercaturas. Cultro in-pulverem contritus hic Sanguis Draconis recen- tibus infpergitur vulneribus uti precedens, ad fangui- nem fiftendum , vulnusque curandum.: - Hinc fine dubio intelligenda eft illa fabula, que in novis Indie Orientalis & Occidentalis Adnotationibus Simonis de Vries occurrit, qui in prima iftius libri parte fcribit , in India Orientali ex Rottangz fructibus, (non diftinguens ex quanam fpecie) pretiofum expri- mi oleum, quod cuncta curat vulnera, ac praefertim illa, quz Baculi arundinacei ictu infliguntur, dicens, in India quotidianam effe. exercitationem omnibus in familiis, in quibus fervi aluntur. ! Tertia Sanguinis. Draconis fpecies in magnis for- mata fruítis occurrit, inftar faccharatorum conorum , fed minora fünt hzc fruíta, conftantia ex mixta fub- ftantia, que ex vulgari Sanguine, Draconis & Rino- cerotis fanguine componitur, cui multa ficca folia & alez admixte funt, raroque invenitur, magisque lei coloris eft hac fübftantia quam vulgaris Sanguis Draconis , ut & magis friabilis, ac cognofcitur , fi car- bonibus inpofita primo yes fundat odorem ,. ac dein foetorem det adufti fanguinis , a Sinenfibus Hoyg- jeck quoque vocatur. Puto in Java hanc fpeciem com- poni, ac quodvis tale fruftum binas pendet libras & ultra „ ibique reali nummo conítat, in China autem decem talibus nummis$ in pulverem, contunditur ac mifcetur cum aqua vel Oleo , quod inde rubet, Idem quoque Sede recentibus infperfus vulneribus , illa curat. Medici Sinenfes illum quoque interne adhibent aliis mixtum fimplicibus , contra afthma & inveteratam tuffim, ex qua Phthyfis oritur, ipfis Lui-Seang dictam. Jn defperata ac confummata Dyfenteria hujus ultima fanguinis: draconis fpeciei , Madjacaan feu Quercus bom. & vetufte Pinange partes recipe equales, ina ultima jn ignem fint tofta , donec in pulve- rem redigi poflunt , uti primum ingrediens, hujus pul- veris compofiti quotidie cochlearis quantitatem inge- re cum Oryze aqua mixti. — | Alii guoque Sinenfes Sanguinem Draconis in tres di- vidunt fpecies , quarum prima & optima eft. Tsjuckiet . dicta aque fupra memorata fecunda eft fpecies , in ca- pitulis feu globulis ceHećta , quam dicunt effe gummi ex Rottange fpecie 'exfudans , plurimumque crefcit in Banjar Maffingh. ; e - Secunda “species eft Sanguis Draconis Vulgaris, in * placentis inftar minoris patine formata , peculiari no- ` mine vocata rier fe Hoygiet: e SA ET „a: . “Fertia & viliffima eft Tsjaukiet , que fordida feu inpura eft, nigricans , ligno ac paleis commixta, u- triusque'has ultimas fpecies dicunt ex magna provenire Arbore , in Sumatra crefcente , que in Palimbangh plu- rimum venales adferuntur. T'ertiam autem iftam fpe- «ciem inter illas non numerant , quum fit faétitia , quam vocant Hoygjec. à .. Sunt quidam , qui preter memoratas jam fpecies ad pers Draconis quoque referunt multos alios condenfatos fuccos, uti fupra in capite Lingoi id in- nuimus, Sic Herbertus de Fager in certis ad me datis litteris fcribit, ex arbore ligni Caliatourenfis , ex quo rubrum faum vult colligi Sandalum, uti fupra libr. 2. id videri poteft, Sanguinem Draconis itidem: colligi, ay hy hi aliique rubri fücci ab ufuali Sanguine ra conis, qui hic in India ufürpatur, nimium diffe- . rant, inutile duco illos ulterius defcribere, praefertim i S duum Sineezen - om 't glad gefcbaafde boutwerk daar mede te or y: ven, tot dat bet warm werd, om "t zelve een roode co- leur te geven, als of t verlakt was , boog-root , en Goart. acbtig. j Zo weten ook de Sineezen met de bolletjes bet Pampier. te gcns dat bet Carmofyn of /choonthoog rood werd, ^t welk by baar in dagelyks gebruik is. In Oly of water gevreeven , geeft een fcboone roode vers we van zig, daarom bet ook veel gebruikt «verd by de welriekende Olyen , om dezelve een aangename: roodig- beid te geven. De Macafaren gebruiken bet, om ge- droogde en. gladde bladeren van Licuala daar mede te be- Jtryken , die zy ze dan op een omgekeerden en beet gemaakten ` pot bouden, tot dat de verwe ter degen aan de bladeren kleve, die zy daar na tot bare Bonckos , dat is Tabacks- rolletjes gebruiken, om dat zy fchoon boog-purper van buiten zyn. Op dezelfite manier konnen zy ook bet Pa- pier verwen. Het werd echter niet veel gebruikt tot bout verwen , om dat bet te duur, en in Japan een groote Koopmanfchap is. Met een mes tot. poeder gevreven, ftrooid men. bet im de verfche wonden, gelyk bet voor- gaande , om bet bloet te flelpen en te genezen. - Hier van moet men buiten twyffel verftaan dat Mugs. tig praatje, bet welk men in de nieuwe rommel, xo ge- naamt , Ooft en Weft-Indifche aanteekeningen van Simon de Vries vind, dewelke: in zyn eerfte deel ter nederftelt, dat men in Ooft-Indién uit de Rottangs vruchten (zonder te zeggen van wat xoorte) een kofielyke Oly perffe , waar mede men alderhande wonden geneeft , inzonderbeid die zen » die door °t flaan met een Baitang gemaakt werden, et welk by zegt in Indiën een dagelykze oeffening te zyn in alle buisboudingen , daar men flaven beeft. De derde zoorte van 't Dráaken-bloet, komt Zu groote flukken geformeert, als 2uiker-brooden , doch kleinder » en "t is een gemengde fubftantie van den zap des gemeenen Draken-bloeds , met *t bloet, van Rhinoffers-gemengt , waar onder veele A bladeren en. ftoppelen loopen, em is-weinig te vinden , ligter-rood van coleur ; dan bet ge- meene Draaken-bloet ; ook bryzeliger, en zyn proef is, dat bet op koolen: gelegt ; eerft wat avelrieke , daar na inkt als gebrant bloet., bet Met mede by de Sineezen oygjeck. Te meende dat bet op Fava gemaakt werd, wegende een seer! fluk twee pond of meer , en geld al- daar een reaal, maar. in Sina wel tien , men floot bet tot poeder, en mengt het in water of Oly, bet welk. mede root verft. Het zelfite ap merda wonden geftrovit, ge~ neeft dezelve. De Sineeze Medicyns bebben ^t ook in ge- bruik; om in °t lyf te geven, onder andere Simplicia yte- gens bet bygen , en ouden boeft, daar de teering afkomt, Cé bum Lui Séang geriaamt. In een oude èn defperate oode - loop neemt van dit laatfte Draaken-bloet, Mad- “jacáan of Galnooten, en oude Pinang , van elk even veel. De twee laatfte rooft over "t vuur , tot dat menze in poeder brengen kan, gelyk ook ’t eerfte, neemt daar van dagelyks een lepel vol in met Candf of ryft water. Andere Sineezen verdeelen de Sanguis Draconis ook in drie. zoorten , bet eerfte en befte is Tsjuckiet , xynde de bovengenoemde tweede zoorte im bolletjes beftaande y ^t welk zy mede ben te zyn „ uit cen flag van Rottang fweetende en valt meeft op Banjar Maike ` De tweede żoorte is de gemeene Sanguis Draconis in lyk genaamt Hoygjeck of Hoygjet. ` ` e derde, en Test e is Tsjaukiet, vuil fwart , met bout en ftoppelen , deze beide laatfte zoorten zeggenze uit een groote boom te komen, op Sumatra waflchende , en werden tot Palimbang meeft te koop gebragt. Doch de ` voornoemde derde zoorte reekenze daar niet onder., dewył bet een gemaakt ding is, en noemenze mede Hoygjec. = koeken , als een Piering of fchootelke geformeert, eigent= Daar zyn “er, die bebalven de bovenftaande zoorten mede onder Draaken-bloet reekenen, veele andere geftolde zappen gelyk Wy bier boven in ’t Kapittel van Lingoo gezegt bebben. Zo febryft Monfr. Herbertus de Jager ook in zeker brief aan my „dat wit den boom van bet Cali- atoer-bout, waar van by zyn. root-Sandel baalt , gelyk boven lib. 2. te zien is „mede een Draaken-bloet getrokken werde „doch dewyl deze en andere roode exi ab van bet in ndiën bebben, gebrüik zynde Draaken-bloet ‚dat wy bier in te veel ver/chillen, zo acht ik bet niet raadzaam Geo , , rega. * M Boek. XLII. Haft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 255 quum alienus fum ab illo more; be diverfas penitus res colore & fapore quodammodo convenientes fub idem redigant genus, eandemque inponant denomi- nationem, que proxima eft. via, qua omnia confun- duntur, quaque contraria eft Philofophorum norma & proverbio, qui bene nempe diftinguit y „bene docet. ec funt que, lećtoribus fi grata, commentari volebam de Sanguine Draconis, cujus anfam mihi præ- buerunt illa, que fupra commemoravi , quasdam nem- pe hic in Amboina reperiri plantas feu arbores, qua cum Arbore Draconis quandam habent convenientiam, ` quales nempe infra Jibr..6..cap..40. nomine Tormina- dis. & libr. 7. cap. 50. Palmyunci titulo occurrunt. & defcribuntur. OBSERVATIO. Variis ex plantis & arboribus Sanguinem Draconis colligi „eż Rumphii adnotatis conftat ‚qui autem ex arundinis fpecie præ- paratur, eft illa, quae Arundo faréta Indica officin, a Samuele Dale Pharmac. in 4to. pag. 29. vocatur, & eft Arundo far- | ¿ta Indie Orientalis Sanguinem Draconis fundens Moris, lift. Oxon, tom. 3. p. 210. & Ray. hift. tom. 3. p.615. de qua in- veni adnotata, quod modus rubram hanc materiam colligendi fit, fi fru&us in aqua calida macerentur, donec materia illa rubra in fundo vafis fubfideat ; unde aqua velevaporata vel ef- fufa concrétus ex fundo vafis colligitur feu condenfatus fuc- cus, ex quo vernix componitur , qua cifte & pixides obduci a Sinenfibus folent, d ADR Dein Palma folis & caudice undique fpinis longis acutifi- mis nigris armata D. Scherard . Dsjerenang dicta , i. e. Sanguis Draconis, ex fru&ibus Palme coniferz fpinofz elicitus Kemph. Amenitat. exot.p. 552. eftque Palma Sanguinem Draconis fun- dens altera S. Dale Pharmacol, 4żo.p. 297. ubi ex tribus inpri- mis Palma hujus fpeciebus fuccum colligi fcribit , quae a Pomet in biffor. fomplicium etiam recenfentur. … "Ef & alia Sanguinem Draconis fundens Palma a 7, Com= mel. in Hort. Amft, part, Kr 261. propofita & defcripta „ quz Arbor Draconis a Sam. Dale b, 297. vocatur , & cum citatis auGoribus ac ufu medico ulterius ibi proponitur, ubi reliqua yidenda, SE eg 4 -Arundo ipfa , ex qua juxta bium hic Sanguis Draconis colligitur, in Valent. Amboine defcript. pag. 218 occurrit , & in Tabula fab No. XLIX exbibetur. De Sanguine Draconis ejusque fpeciebus, ut & de fadtitio vide Valent. Hiftor. Simpl. reform. a pag. 265 ad pag: 269 & Epift. 2. pag. 38 5e & sbi | pag. 609:8 feq. Tob. Ochfu diflertationem de Sanguine Draco- nis, & Ray Append, tom. 3. page 65» Auge, ergeet, dl A GE e E E tx Th Ck AA LACTARIA SALUBRIS: feu Uras LACKI Lacki in Rumphii Appendice fequenti. defcribitur modo, quam in antecedentis locum fubftitui vult Rumphius, unde eam hic fubjungimus, ` Cum fupra defcripta Arbore Laftaria hec arbor tan- tam habet fimilitudinem, ut plurimi harum régionum incole hanc cum illa pro una eademque habeant, ac eo magis, quum raro hzc occurrat. Vulgarem vo- lui inflectere viam, vocavique illam Lattariam falu- brem , que primum mihi innotuit per Corre Co iter anno 1693. Formam habet Arboris Lattarie feu Mange Brave, quum truncum gerat brevem & craf- fum, glabro obduétum cortice , ex viridi & cinereo va- riegato. "^ dn ER eg olia bina fibi invicem oppofita, in ramorum vero extremo quatuor fimul locantur , funtque fimilia illis Bintangor, fed paulo latiora, craffiora ,& rugofiora, feptem, octo, & decem pollices longa, binos trans- verfales digitos lata, fuperius fubrotunda , & parum bi- fida, fubtus gerunt plurimas fubtiles coffas , fed non ita adunatas ac in Bintangor foliis , quarum inferiores parallele funt, fuperiores vero finuofie decurrunt, Omnesque terminantur in oras finuofas. Folium ip- fum m inflexum eft inftar feutelle vel cym- bz, fuperius gibbefum & glabrum. sc breeder te befcbryven te meer terwyl ik een afkeer beb van die manier , dat men verfcheiderdingen , diskin-coleur en. . Smaak malkander zo wat gelijken „onder een geflagt en be- naming zal brengen „en firydig tegens den regel der Philo- ~ Jopben , namentlyk die wel onderfcheidt die wel leert. Dit is bet gene , dat den Leezer zal gelieven voor: lief te nemen, bet welk ik wan. Sanguis Draconis berigten kan y zynde my aanleiding gegeeven iets daar van temel- den y om dat ik, als boven gezegt y eenige planten bier in Amboina gevonden bebbe , die met de Draaken-boom ee- nige overeenkomt bebben, en bier na lib. 6. cap. 40» be- Jcbreeven werden onder den Titul van Torminalis:en lib. 7. Cap. 50. van Palmyuncus. ` rise ¿NANMERKING. ` - Dat uit verfcheide gewaffen en boomen het Draaken-bloet vergadert: werd, blykt uit de aantekeningen van Rumpbius, dog dewelke uit een zoort van riet vergadert werd , is dat zoort, het welk de Mrundo Farla Indica genaamt werd van Sam, Dale in zyn Pharmac. in qto. pag, 29. en is de Aründo Faréta Indica Orientalis Sanguinem. Draconis fundens van Moris in zyn Hiftor, Oxon, tom. 3. p. 220. en van Ray in zyn Hiftor. tom. 3. p. 615: , waar van ik aangetekent vind , dat, de manier om dit roode zap te vergaderen is, datze de vrug= te in warm water laten weken, tot dat de roode ftof, daar van op de bodem van het vat valt, waar van, dan het water afgegoten ofte uitgewafemt zynde, het zelve vergadert werd op de bodem van het vat, en wan deszelfs geltolde zap een vernis gemaakt werd , waar mede de doozen en kaften gever- nift werden van de Sineezen, ' PT SÉ - "Ten tweede de Palr-boom met bladen, en zen ftam over al fteekende van Scherard , die Dsjerenang genaamt werd, dat is, Draken-bloet , komt ook uit de vruchten van ten doorne achtige Palmeboom by Kemp, in zyn Amenit. exotic. p. 552 befchreeven, en is de tweede Palm-boom , die Drake-bloet geeft, van Dale in zyn Pharmac. p. 297, alwaar br -zegt dat uit des, SE RR de Famicom zo een vrugt vergadert werd, dewelke van Pomet in zyn Hiffor, de Drogues ook ver= meldt werden. | n Ae NAP "es AS ` Daar is nog een andere Palm-boom Drakenbloct gevende van Le Commel: in het éerfte deel van de Amfterd, Thuin p. 261. efchréeven, die Draken-boom van Sam. Dale genaamt werd, op pag. 297, en. met de aangehaalde Schryvers, en deszelfs gebruik verders voorgeftelt werd, alwaar het overige nagezien kan werden, - Het riet ; waar uit volgens Rumphius het Draakebloet vergas dert werd, komt mede by Valent. onder de naam van Dra» ken-bloeds Rottang op pag. 218. en werd in de plaat Na. XLIX, verbeeldt. Over het Draken-bloet en deszelfs zoorte, alsme- de bet nagemaakte, zie verders Valent. iñ zyn Hiftor: Simpl, een. van pag: 265. tot pag. 269. en de tweede brief pag. 3 Eron aime de differtatie over het Daake-bloet van ‘Fob. Ochju op pag: 609 , en de volgende, Zie mede de Appendix van Ray in het derde deel op pag. 65. In de Appendix van Rumphius werd, de Lactaria Salubris ofte de Upas Lacki Lacki op de volgen- de wyze befchreeven , welke Rumphius i» plaats van bet voorgaande hier geftelt wil hebben, en wy daarom hier byvoegen, Met de bovenftaande Arbor Lataria beeft- deze boom “zulke gelykeni(je, dat bem veele Inlanders voor eem en dexelffte. aanzien , te meer alzo by weinig te vinden is. Ik beb de ined Jleur willen volgen, en bem genoemt La&taria Salubris, zynde eerft tot myne kenni/Je gekomen door de Corre Corre togt in "t jaar 1693. by is vange- daante als Arbor Lactaria, of Manga Brava, te weten “kort en dik van ftam, met effene fcbor[fe , mede wat wit en groen geplekt. ` . De bladeren flan twee en twee tegens malkander „dog “aan 't uiterfle der ryskens vier by malkander , en gely- “ken die iis Bintangor , doch wat breeder, dikker, en eer, 7. 8. en 10. duimen lank , 5. dwers vingers breed, woor rond, of een weinig gekloven, van onderen beb- benze veel fubtile ribben, zo digt niet als aan "t Bintan- or bladt, waar van de acbterfte evenwydig, doch de voorfte wat bochtig lopen, en eindigen allegaar in een “zoom langs de kanten: Het blad is wat neerwaarts gu * lad. gen als een fchoteltje of fchuitje, boven buikig en g Het 256 HERBARIIAMBOINENSIS Lic MI. cap. XLII, Flores proveniunt in racemo ramofo , uti in Manga Brava , hujus autem flores magis ad Jasminum acce- dunt, in longo enim pedunculo qc locantur alba & extenía petala retroflexa; in medio concava, flaccida, ingrati odoris , haec vero infident caliculo tripetalo. In quovis autem racemo quatuor vel quin- que tantum frü&us ad maturitatem perveniunt, for- mam habentes Condondong , vel inftar. illorum Mange Brave, geminique ies zaag e aréte fibi adcumbunt, brevibus ac vix dignofeendis infidentes pedunculis , ui non in centro , fed oblique fru&us perforant, qui uperius duro & obtufo apice conftant. Externe vi» ridis funt coloris, ac maturi flavefcunt inftar Manga, qui rugofi tandem funt ex ruffo nigricantes. Sub exteriore pellicula craffa & rugofa locatur gluma , que f longitudinem in craffa duci poteft filamenta, in- Rar frućtus Mange Brave. Quisque vero fruétus per medium fulcatus eft, fed nec vi feparari poteft, fed cultro Parrangb dicto findendus eft. Intus bina offi- cula plana fibi adcumbunt bilinguia fere, qua infe: rius excavata funt, ubi pedunculo fuere nexa, hee officula ex dura, fufca, & tenui quafi pelle conftant ; in qua planus reconditur nucleus ; corneus quafi & lentus inftar corii, qu faporem habet Nucum avel- lanarum, iń binis cellulis; quz ab utraque parte lin- æ ifti adcumbunt , nil invenitur nifi ifta crafía fila: x omni trunci & ramorum parte, ubi inciduntur, vel folium E „ immo ex ipfo ejus nervo me- dio exftillat lac aliquod albicans tenax, vifcofumque, quod mox exficeatur. Dicitur , aliis in locis truncos fuiffe obfervatos, quos bini vix viri amplecti poterant , inque fructibus qui- busdam f: unus tantum invenitur nucleus, ac unica tantum defcripta lingua. ; Radix eft medicamentum quod ex hat defideratur arbore, due externe obfcure flavefcit , multisque fi- brillis conftat, intus vero pallide flavefcentis eft čo- loris, & lignofa, ita ut haud male referat illam Anti- cholerice feu Upas Bidji. Hec fi recens fuerit, a- deo dura eft, ut fecures majoresque cultri feu. Par- rangh hebefcant , fi czdatur, in ramenta tameń fa- cile diffilit inftar vitri. Ejus fapor omnino convenit cum Anticholerica, que amaritiem habet fabaceam, fed non ita amara eft ac Rex Amaroris. ` Nomen. Latine Laêtaria Salubris , quum vidéam om- nes incolas banc haberé pro fpecie Arboris Lactariz feu Mange Brave, eam vero falubrem cognominavi, ut eam defenderem & liberarem a noxiis qualitatibus, quas Laétaria vera poffidet. Caeterum Malaice voca- tur Upas Lacki Lacki, quum tamquam mas habetur illius, que Rex Amaroris vocatur, diftinguitur vero ab alia Upas Lacki Lacki fpecie, qua poftea defcri- betur nomine Lani. In Leytimora vocatur Wabbo- Meyt , eo quod nullibi nifi in litore crefcat, quum Wab- bo, feu Manga Brava in media quoque crefcat regio- ne, Alangenfes vero. ipfam. vocant Lou Lite, h. e. folium emulans Lite feu Poete. Hoeamohelenfes il- Jam nominant JVantabule: Locus, Primum hee arbor; uti dictum fuit, inven- ta eft anno 1693. in Cerame plaga Zephyrea circa pagum Tamilau , ac dein ulteriore indagine reperta uoque fuit in uper litore Zephyreo Alang, & Toeleboe Boero & ipa, fed ubique rara ac hinc inde unica tantum arbor in {olo litoreo penitus arenofo , & aliquando etiam prope fcopulos. Tam diu ignota fuit, quia vix a Manga Brava quoad folia & fructus dignofci potuit. VE TM. Dus. ontra eosdem inprimis adhibetur affećtus, ad os Anticholerica ufurpatur , contra abdominis nempe tormina & dolores, ut & contra noxios pifces & can- eros „fi comefti fuerint , unde & ejus radices in itine- ribus marinis fecum convehunt. ^. Hoeamohelenfes,qui expertiffimam hujus arboris vir- tutum notitiam habere cenfentur , illam adhibent primo contra convulfiones & Epilepfiam , qui interiora fructus foliolain ufum vocant cum pauca radicis quantitate con- trita , ac guttatim illam ori infundunt , craffamque ejus partem nuche illiniunt. Secundo contra Rofton, feu nafi cancrum, recipe hunc in finem fructus nucleum , cum aqua contere, ejusque tenuiffimam partem naío in- funde , craffiorem vero externe ipfi illine. Tertio contra Upas feu Pleuritidem , contere nucleum o radi- Het bloeizel komt voort aan een getakte tros, mede ges łyk aan Manga Brava, doch deze bloemen gelyken meer na de Fafmynen, want op een langbalzig fteeltje ftaan 5. witte uitgebreide blaadjes achterwaarts gebogen , inde midden bol, flap, en onlieffelyk van reuk , op een voetje van 3: fpitzen gemaakt: Aan ieder tros komen maar A. a $. vruchten , tot perfectie van gedaante als Condondong, of als die van Manga Brava, en zitten gemeenlyk twee digt tegen malkander aan korte en pas kennelyke Jeeltjes e dewelke niet regt achter, maar wat ter zyden ingelaten werden , van vooren met een harde f Jpits; "by zyn van buiten groen, en in de rypheid geel , als Manga, de rype werden vol rimpelen , uit den roffen en fwarten ge- mengt. Onder bet buitenfte velleken leid een grofdradi- e en grove bolfter, die zig langs beenen in grove draden pen Jplyten ; even eens gelyk de vrucht van Manga Bra- va. Jeder vrucht beeft in de midden een klove deg laat zig met geen gewelt van malkander trekken „maar moet met een Parrangh van malkaar pekapt werden. Van. binnen vind men twee platte korrels tegens malkander lig- gen, als twee. tongen, achter met een uitge/nede boek ; alivaarze tegens een knoeftje van den fleel aangezeten beb- ben „deze tongen zyn van een barde „bruine ; doch dunne buit gemaakt, daar in vind men een platte beeft, boorn= verwig , taai als leder , van fmaak als Hazel-nooten; in de twee bolligbeden , die ter wederzyde tegens de tonge aan-. leggen, vind men niets dan de voornoemde grove dradèn: - Over aldaar men in den ftam of takken kapi „of een blad afbreekt, ja zelfs uit de gequetfte middel-zenuwe loopt. een witte melk uit, zeer Kleverig en [iram en, droogt dadelyk op: Men zegt dat op andere plaatzen den ftam gezien isvan twee vadem ônivattens , en in zommige urucbien vindmen ` ook maar een beeft, en een tong. i De wortel is bet Medicynale , dat men van dezen: boom neemt , van buiten donker-geel , en met veele vezeltjes be- hangen, binnen met een dok a bout , zo datze niet qualyk gelyken die van Anticbolerica of Upas Bidji. De ver/cbe ts zo bard in 't kappen, datze bylen en Parrangb om maken; echter breekt zy xo kort af als glas.: Den Jmaak komt. ten eenemanl overeen met Anticholerica , te queten , met een boonachtige bitterbeid , doch verre zo bit- ter niet, als den Rex Amaroris. ~ Naam. In ’t Latyn Lactaria Salubris, dewył ik doch zie dat meeft alle de Inlanders bem bouden voor ten Ar- bor. Lataria of Manga Brava, beb ik bem doch gezont of medicynaal bygenaamt ,- om bem te bevryden' van au Eme pen , dewelke den melk-boom heeft. Anders noemt men bem in °t Maleyts Upas Lacki Lacki, dewyl by voor bet Manneken van Rex Amaroris gebou- den werd ; doch onderfcheid bem van een ander Upas Lackã Lacki, bier na te befchryven onder den naam «an Lani. Op Leytimor noemenze bem Wabbo Meyt, dewyl by nergens dan op firand valt, daar de Wabbo of Manga ° Brava ook wel landwaarts in groeit. Doch die van Alang noemen. bem Lou Lite, dat is, éen blad dat naar Lite of EE gelykt. Die van Hoeamobel noemen bem Nan- tahule. ' Plaats. Hy is „als gezegt „eerftmaal gevondenin t jaar 1623. op Cerams Zuid-zyde , omtrent de Negory Tami- lau, em by nader onderzoek is by mede gevonden op Ley- timors Zuider:firand , Alang, en To&lehoe Boero, en Manipa, doch overal weinig, en bier en daar een eeni- gem boom E een pure Zant-flrant, en zomtyds ook by ) y is zo lang onbekent gebleven ,. dewyl men bem van de Manga Brava in bladeren en vruchten qua- lyk onderfcbeiden kan. ` Gebruik. Hy werd meeft gebruikt tegens detelffle ge- breeken als Anticholerica, te weeten, buik-pyn, krim- pen ,-en zo zig iemant qualyk gevoelt van febadelyke vif- Jchen-en Crabben , daarom zy deze wortelen op Zeereizen by zig voeren. ear 4 Die van Hoeamohel dewelke men meent de befte ken- niffe van dezen boom te bebben, gebruiken bem 1. tegens de ftuipen en vallende ziekte , neemende de binnenfte blaad- jes van de vrucht, met een weinig gedrevene wortel, gieten zulks met droppen in dem mond, en fmeeren bet dikke achter in den nek. 2. Tegens bet Rofton of Cancer der neùs: Neemt de kern van de vrucht, tze met water, bet dun[le doet in de meus , bet dikfle fmeert bo- ven op. 3. Tegens bet Upas: eryft de kern of de wor- tel, fmeert bet op de borft, geeft bet ook te drinken met ca. RR r lab. LXXXIV Lag. LY OU AUS SST SSSR AZ, LLLP SLD S 3 SS ee Ss = ; y NS S SS rr, Anno 1667 quum grave ereremus bellum e orra Macaffarenfes, quaedam Macaffarenfis femina capta Domino fuo Manipe prefecto tanquam magnum ar- canum, hujus arboris vires detexit, & laudavit contra horribile Macaffarenfium venenum, quod ex Toxi- Caria extrahunt arbore, quo tela fua inbuunt, hic au- tem Indorum dux ftrenuus ac fortis miles hujus vir- tutes exploravit , & comprobatas mecum communica- vit. Hujus nempe arboris tenues eliguntur radices y juarum fruftum quoddam , qui vulneratus eft, man- ucat, hujus autem dimidia pars deglutienda eft, al- tera vero vulneri inponenda, ut venenum extrahat. Undenam vero Macaffarenfis ifta femina hoc cogno- verit, nefcio, quum plurimis Macaffarenfibus haec arbor fit ignota, verum tamen effe poteft y hanc ar- borem in uno alterove iftius regionis loco inveniri y fed tamen parce ibi crefcere conítat. Eadem quoque femina addebat , Macaffarenfium milites ad bellum profećturos radicem hanc in cingulis fuis geftare „que etiam valet contra omne venenorum genus ¿quod cum: Pinanga alicui exhibetur; Corticis rafura in fuo vel Mufe folio parum calefacta, atque hac dorfum fri- catum dolentes pellit lancinationes ex fpuria forte Pleuritide ortas. . _ | Juniora ejus folia in olus cocta, cumque fucco co- mefta binas ternasve caufłat alvi dejeétiones. Ejus lignum , quod inftar Gabbe Gabbe leve eft cum anatica Coyoe Tsjina quantitate aque incoqui- tur & propinatur, ad omnes malignas exulceratio- : nes curandas. Decoctum hoc cunćtos malignos & corruptos e corpore expellit humores , tumidosque ac induratos emollit ventres , non autem purgat. . Viridis ejus cortex furfum rafus, & cum Sideroxy- li feminz cortice & manipulo end aque incoétus pro fomento infervit cedematofis pedibus , quos curat, | ut - gen, om bet fenyn uittetrekken. ‚Sangen. des Scheppers wysheid in de natuure haar betoonende , te pryzen is, dewelke gemeenelyk aan alle fchadelyke konin een merkteeken gezet beeft, dat menze van verre kanken- nen, bet zy aan bare afgezonderde plaats , vreemde fat- zoen, reuk, of diergelykem. Sayfoen. Hy bloeid in "t laatfte van dedrooge mouffon, en de vruchten vind men in May. Men beeft bem żo wel op ftrand, onder bet a en lugtige kreupel- Bofch., als in "t gebergte, en booge Bo(jcbagie, daar men fcbielyk onder bet digte geboomte een ligten plek zal vinden, elyk men onder andere zeer aar zien-kan langs de eod end: weg die over bet bofcbacbtise gebergte van Hietoe gaat: . Naam. Je? Latyn Arbor Regis. In "t MaleytsCa ju Radja en Caju Sommot , dat is mieren-bout: Op Amboins Aylatu. Op Boero Aymiri en Amiri: Op Ternaats Aflo en Bifi-mafalla. Plaats: Hy valt in de Ambvinfcbe en Moluxe Eilan- den, en dat in geen groöt getal, of by op andere plaat- zen mede valle, beb ik nog niet ervarén , want Caju Radja is by de Macaffaten en zommige Maleyers de Caf- fia Fiftula. | ‚Gebruik. Het bout van de jonge ftammen , die niet boven een been dik zyn, word veel gebruikt om dryfbout- jes of korken daar van te maken, die men aan de boven- kanten van de netten bind, By de Maleyers Plompen ge- naamt , om datze bouten van matuure doorboort, en ligt zyn. ` Zommige maken ook kleine maften van deze ftam- men tot Orangbayen.; en diergelyke kleine vaartuigen, om datze ligt en ftyf zyn; maar men móeizę bovén met iets bedekken , em voor "t inwateren bewaren. Als de „Amboineezen by dezen boom willen gaan, zo kappenze eerft ter loop alle daar omftaande ruigten wat af, daar na leggenze droog Atap om den boom, én fleeken dat in den brand; om de mieten tenigzinis te verjagen: Den boom met een vaardigheid piss t zynde > moet mën no al vuur ftooken, tot dat dé neal mieren uit den bollen boom vertrokken zyn. Doch de Indianen , als gezegt , aam bare buit zo gevoelig niet zynde, laten dit meeft onder- Wegen; . R E it /noód. gêwafch beeft eveńvel in de Medicyne wie: derom veel gebruik, want de herz in Kleine quantiteit gevreeven en met water gedronken , ofte het afkookzét daar van gebruikt , zuivert de Ingewanden van,.onderen van veele waterachtige en bedorve bumeuren: De blade: ten wat warm kt, en op den buik gebonden / doen de gefwollen milt flenken, en bet Kon indo den sels men bet voorfchreeve afkookżel van binnen mede gë- ruikt. ‚Anno 1667. Doen wy den fwaren Oorlog tegens de Macaffaren woerden „beeft. zeeker Maca sda Es eue vrouw.aan baren er den. Capitein Fonker van Mani- pa, voor een groot gebeim de kragten dezes booms aange- wezen, tegens bet fchrikkelyke Macaffaarze jj ate gi y welken Indiaan/chen Capitein, zynde een ftout Krygs- man, em verklarende, dat by zulks geprobeert | badde y my "t zelve gecommuniceert beeft: Namentlyk „men neemt de dunne wortelen dezes booms , en laat den ge/patten daar van een fiukje in de mond kauwen, waar van by de helft moet infwelgen „ en de teft Lp de quetfuure leg- rekken. Waar an nu de voor- noemde Macafjaarze vrouw dit beeft, kan ik niet weten, vermits by de meefte MacafJaaren dezen boom onbekent is, hoewel bet echter wel-zyn kan, dat by bier of daar op baar land, boewel weinig gevonden werde. Immers de- zelfde vrouw dede daar nog by, dat de Macaffaarze Sol- daten ten oorlog gaande , deze wortel by bun im baregor- dels dragen, en dat dezelffte wortelen ook dienden tegens alle vergevingen , die men iemant in den Pinang aandoet. De gefchraapte fchorfJe-in haar eigen, of een Piffang blad een weinig warm gemaakt , en den rugge daar mede georeeven , verdeelt de. pynelyke fleeken , miffchien van bet baftaart pleuris komende; Par De jonge bladeren gekookt ; als een warmoes, en met baar eigen zap gegeeten ; maakt twee of drie zagte kamer- et bout, "t welk zo ligt is als een Gabba Gabba, dwerd met gelyk gewigt Cabe Tsjina in water gekookt, -en gedronken , om alderbande quant en pokkige ulceratien te geneezen. Het verdryft al waadaardige en bedorve vogtigbeid uit bet lyf, en geneeft de bard gefavollene bui- ken, doch purgeert niet. De groene fchor[]e opwaarts gefchrapt , met de fchorffe van bet Yxer-bout bet «vyfken, en een band vol groene Cadjang in water gekookt, en daar mede Seet z E neefs Zad. LXXXV. Lr. TL A TELAS, GAAR TT T E IA ININNSNSM DORNA OSI N V. D NN NUN W NU H AU \ \ U NN NUNU AQUA NN d N d RES z ZĘ A WIL, TRA RRA DÛ 7 E e 2727 ZA 7 Lee: Ge Sr 7 TP P T 4 HT? 277 7 Se A = SN W SJ PRA DIA A ZA ma, aa HI Beek. XLII. Hofi. AMBOINSCHE KRUYDBOER. 239 tt & tumidos ventres ac Hydropem , fi hoc fimul propinetur decoétum. Ex ejus ligno tigilla quoque formantur, que edium tećtis inferviunt, ut & poftes minorum domuum fatis durabiles in Amboinenfium habitationibus fumo ple- rumque repletis, humiditatem vero non facile tole- rant, nec Amboinenfes hoc lignum potius ob arbitra- riam ejus virtutem contra incantamenta, quam ob du- rabilitatem ejus adhibent. Licet juniora folia, uti di- étum fuit, innoxie poflint comedi, vetufta camen & adulta vim poffident purgantem, bina enim ternave cum Bambu arundine aque incoéta , atque hzc epota aqua fortiter omnes purgat humores corruptos & ma- dignos, qui inteftinis inherent. | Es . Contra abdomina tumida & contra Tebatu alii Cor- ticem fumunc cum illo Ignis filvarum maris, quos fi- mul conterunt in pultem, ipfisque illiniunt; ut & pe- dibus cedematofis. Succus foliorum feu ipforum petiolorum , ubi cu- tim tangit, pilos deciduos facit fine ulla moleftia vel dolore. Quidam nauta T'ernatenfis hujus periculum facere volens, hoc fucco dimidiam barbz fuz par- tem tingebat, que tota etiam profluebat , reliqua ejus parte integra remanente, ita ut femi. barbatus ac fe- mi inberbis effet. Hoc autem ex Amboinenfium ar- borum fucco non fuccedebat experimentum. Dicunt quoque pluviz guttas in alicujus caput deciduas, qui fub hujus. arboris tegmine pofitus eft, capillos inde roflui, unde & incole fibi cavent pluviofo © ders ub hac recubare 7 T Alphorenfes more fuo populari omnes corporis pi: los hocce fucco depafcunt. , Tabula Octogefima Quinta _Ramum exhibet Arboris regis feu Caju Radja diéte ¿que mibi Hernandia vocatur, 3 OBS ERY AT FO. Hzc arbor fine dubio fpecies, ri eadem eft, que ix H. Cüffort. p. 485. Hernandia vocatur , & Tab, XXXIII, exhibetur, cum qua convenit Hernandia amplo Hedere folio umbilica- to. Plum. nov. pl. gen. p. €. & Umbilicato folio arbor Philip- penfis Balanti di&a Petro. Gazopb. Tab. 43. Fig. 1. forte eft Nux Zeylanica umbilicatis foliis Thef. zofiri Zeylan. p. 171. nec de zugtige of. gefwolle beenen , buiken, en water” zugt, als men van bei zelve afkookzel mede drinkt. tt bet bout werden ook fparren gemaakt tot bet daki werk, en flylen tot ligte buizen, redelyk durabel in de Amboinfehe berookte wooningen , maar konnen gant/ch Beene vogtigheid verdragen, en de Amboineezen nemenze meer wit eem ingebeelde kragt tegens alderbande Tover en belezingen, dan om zyn duurzaamheid. Hoewel de Jonge bladeren, als gezegt, zonder zorge konnen gegeeten worden , zo bebben de oude nogtans een purgeerende kragt, Want twee of drie van dezelve in een Bamboesje met wa- ter gekookt, en bet water gedronken, purgeert fterkelyk as quade en verdorvene bumeuren , die in de darmen zit- es. Tegens gefwollene buiken; en bet Tehatu neemen an- dere de fcborffe , met die van Ignis Silvarum bet manne- ken y vryven bet t'zamen tot een pap „en fmećren bet op de gefwollene buiken, en zugtige beenen. SC? . Den zap van de fteelen of bladeren, waar die maar bet lichaam aanroert , doet al bet bair uitvallen ; en dat zon- der moeite of pyne. Zeeker matroos in Ternaten. «villend? zulks probeeren, beftreek de helft van zyn baart en kne- vel met dezen zap, welke bem ook zuiver en kaal uitviel s blyvende de andere belft onbefcbadigt. Doch dit aan de mboinfche boomen geprobeert zynde wilde niet fucce- deeren. Men zegt ook, dat de drop van de regen iemant op. bet. hooft allende, bemdie onder dezen boom ftaat „alle de bairen doet uitvallen zen, daarom wagten ben de Inlan- $ by reegenachtig weer daar onder te fchuilen. pd De Alpboereezen na gewoonte bares lands doen alle de bairen des lyfs daar mede uitvallen. De vif en-tacbtis fle Plant Vertoont een Tak van de Konings-Boom , die Can Radjä by de Inlanders, en van my Hernandia genaamt eet. AANMERKING. . Dit is zonder twyffel , zo niet dezelfde boom, een zoort var de Hernandia , die in de Hortus Cliffort. p 485. voortkomt, ‘en Tab. XXXIII. verbeeldt wert , waarfmede overeenkomt ‘de Hernandia amplo Hederz folio umbilicato van Plum. nov; pl. gem. p. 6. en de Arbor umbilicato folio Philippenfis Balans van Petiv. Gazopb. Tab. 43 Fig. 1. mogelyk is hier toe bee hoorende de Nux Zeylanica umbilicatis foliis, in onze Tiet, Zeyl. p. 171. voortkomende, ge e CAPUT QUADRAGESIMUM QUARTUM. : Arbor Vernicis: Caju Sanga: T Icet arbor, ex qua celebris Sinenfium vernix, auctoribus illorum Cil , Sinenfium vulgo Tsjad di&a, componitur , in Amboina fit ignota , ih vicina tamen ipfi Celebe quoque fponte crefcens inveniatur, atque ex femine inde mihi transmiffo , hic in Amboina progerminaverit , ipfam fimul Amboi- “nenfi huic Herbario inferere volui , eoque magis , quod ejus forma, quantum novi, in nullo Europzorum li- bro ab aliquo fuerit exprefla. ` ` Arbor ipfa magnitudine & forma cum adulta cori- venit Manga, ramos gereńs exteñfos, qui corticem habent ex cinereo fufcum, glabrum, inftar corii loti. Rami tenuiores in plures fefe dividunt ramulos, quo- rum quatuor vel quinque fimul locantur firmi jcraffi, & breves. .. ` Folia fine ordine ramulis infident , plurimum tamen conjunéta circa illorum extremum, brevi autem fub ` ramulorum ortu quinque, fex , vel feptem fimul in or- „bem expanduntur uti in herbis ftellatis. Folia autem maxime accedunt ad formam foliorum vel proprie Mange Brave, inequalis magńitudinis , quedam €- nim omnino Manga folia referunt , excepto quod 1p- forum coftz fint ratiores magisque incurvz , alia au- tem & plurima Mange Brave folia emulantur, no- vem, decem, & undecim pollices longa, tres qua- tuorve digitos lata, im acutum apicem definentia , fir- Tom. LI mas "XLIV. HOOFTSTUK. Vernis-Boom, * "y Oevoel den boom, waar van bet vermaarde Sineeze vernis by de Autbeuren Cil, bj de gemeene Sinee- zen Tsjad genaamt, gebaalt werd , in Amboina onbekent is, echter op "t naburige Celebes mede van zelfs «va[Jcbende gevonden werd, ook door zaad my van daar toegezonden, bier ie Amboina opgekomen is xo “beb ik bem in ’t Amboinfcbe Kruidboek mede willeninlyven, te meer alzo zyné gedaante by geene Europifche Schryvers, zo veel my bekent is, uitgedrukt werd. ©, . De boom is in de grootte en gedaante, als een volwa/, {chen Mangas-boom, met uitgebreide takken , met een vuil grauwe efene Jtbor/fe , als gewoft leer. De dunne tak- ken verdeelen baar in veele ryskenss waar aan vier en oyf by malkandêr flaan s flyf , dik, en kort. De bladeren ftaan zonder ordre aan de ryskens , en ag- ter dezeloe aan dunne takken s doch mee W» malkander ; omtrent bet voorfte, maar kort achter de vergaderinge der ryskens ftaande met yf , zes ; en zeven in een kring, gelyk aan de poele, zy gelyken meeft na de Mangas-bla- deren, of eigentiyker na Manga Brava, van ongelyke grootte swant zommige gelyken beet en al de Mangas-bla- deren, bebalwen dat bare ribbetjes ydeler en krommer zyn. Andere en wel de meefte na die van Manga Brava, ne- en, tiert, en elf duimerglank ‚drieen vier vingers breet, met een lange fpits, ftyf, boog-groen , boven glad, en Kk 2 effer, a HERBARIIAMBOINENSIS Liber Ill. cap. XLIV, ma, intenfe viridia, fuperne glabra & zqualia , infer- ne cofte acute prominent, brevibusque infident pe- tiolis. “ Flores ex racemis dependent, illisque Mangz foe tide fimiles funt , flavi nempe feu albentes flores, plurimis ftaminibus rubris referti. | Fructus iisdem ex racemis dependent, tres quatuor- ve fimul , minores referentes Gajangos , binos lati pollices , ex rotundo obliqui feu irregulares, ab utra- que compreffi parte inftar Caftanearum planarum, ad oras craffi, & in multis quafi politi: Externe protu- berantes gerunt venas ex fufco cinereas & duras. Sub exteriore pellicula tenuis & fungofa reconditur fub- ftantia, in recentibus fuccofa uti in Manga foetida ; fed pilofa ac facile indurefcens ac ficcam contrahens fubftantiam, fub hac mox occurrit nux parva ejus- dem forme cum fru&u , ac fub illius tenui ac lignofo putamine nucleus duriufculus inftar Caftanearum , ex albo flavefcens , Copiofam exfudans Refinam , que inox in fufcam exficcatur maffam. ^ Truncus craffitiem obtinet vulgaris Mangz-arboris; antequam refinam fundat. | Lignum eft fatis folidum; fed intus fungofum, & cefu difficile, circa cor eft fufcum, ad oras album intermixto nigro colore. Inter lignum & interiorem elliculam corticis lac reconditur fpiffum , quod raro exfudat tam per fiffuras, quam per inflita vulnera. Quum primo exftillat, fpiflum eft, fordide albicans, & vifcofum inftar lactis Socci; fed mox eondenfatur ex fufco flavefcens, ac demum inftar picis nigrum y fplendens ac durum , friabile inftar Maflicbes vel Gum- mi Sandaracbe; Nunquam invenitur in magnis fruftis vel glebis , fed tenuibus in granulis tam in trunco quam tenuioribus ramis: ' Refina hec dum fit liquida , ac precipue iftud lac primum ex trunco exfudans a- _ deo caufticum eft, ut fi alicujus cutim tangat, illam 'exurat partem & exulceret, multo vehenientius quam lac filveftris Caffoe; vel Lenat ; aut Mange fetide. Si tamen femel induruerit , nullam amplius maligna qua- litatis dat notam; licet quis hauriat potum ex crate- ribus vel cyathis y qui vernice hac obducti funt: Re: fina hzc itaque eft illa famofa vernix fupra memorata; ua omne fcriniariorum genus ac nori tantum menfe y fedes, cunćtaque fupelleétilis genera, ut & patinz y ciftz ,fimiliaque,; fed & etiam muri feu edium parie- tes in Sina obducuntur, quod vulgari & communi vocabulo Verlakken dicitur, peregrini autem male pu- tant, talia opercula cum Gummi Lacca praeparari & obduci, uti re vera in Bengala , Souratta, aliisque Indiz locis fit, ubi iftud occurrit & crefcit Gummi. ua ratione autem hee refina coquatur & prepare- tur, ut fupra lignea opera extendatur, infra indica- bitur. . Lac feu refina mollis quam etiam nociva fit, tamen comperi fumma cum admiratione Bruchos non tan- tum vernicem iftam ex ligneis iftis machinis, ubi fif- fe erant, arrodeze , fed recentes etiam fructus , copio- fum exhibentes lac, & in menfa mea depofitos totos fere comediffe , unde: concludo noxiam illam qua- litatem non diu ifti inherere laćti, reftans enim fru- €tus caro non amplius nocet, quum lac feu refina ex- fudata fit. | Celebes enim populi regionentéBoegi & Loebo in- habitantes pro certo mihi afleruerunt, fructus hofce in fua patria innoxie fefe comedere , fi fupra carbones fuerint tofti, atque omnisrefina ex iis fuerit confumpta & deflagrata. Arbor decem jam inpleviffe debet an- nos, ac Craflitiem habere vulgaris Mange, antequam re- finam fundat, primis etiam tribus vicibus majores pro- fert fructus quam fubfequentibus , pugnum fcilicet magnos, Gajange forme , dein fenfim minores ge- rit fructus. Toti quoque atbori nociva adfcribitur exhalatio, Macaffarenfes faltem aliique Celebes populi hanc a- deo timent, ut non diu fefe füb illa fiftere audeant, multo minus fub ejus requiefcere umbra, xeque hanc ác fubfequentem fugientes arborem, dicuntque cor- pus inde intumefcere , malignisque affici puftulis, fi diu fub ejus umbra quis fefe componat, vel ejus gut- tas excipiat. Dum vero tam celebrem exhibeat ver- hicem, alie intrepide nationes hanc vifitarunt arbo- rem, precipue Sinenfes & Bouncquinderi; qui ma- gram adhibent prudentiam ad colligendam ejus refi- nam: effen, beneden fteeken de ribben wat fcherp uit, op zeer korte fteelen. Het bloeizel bangt aan troffen, en gelykt na dat van flinkers, te weeten een geelachtig en vuil witte bloem s met veele roode draaden uitgevult. De vruchten bangen aan dezelffte troffen, drie en vier achter malkander , gelykende ma kleine Gajang , twee duimen breed , uit den ronden wat fcheef , en te weder-, zyden gedrukt; als platte Caftanjen , aan de kanten dik, en aan veele, als gefleepen. Van buiten bebbenze eenige witbuilende aderen , uit den bruinen graauw en bard, Onder bet buitenfte velleken leid een dunne vooze fubftan- tie „in de verfchte zappig , als dan de ftinkers , maar baiè rig opdroogende , flraks daar onder leid een nooteken van dezelfde figuur, als de buitenfte vrucht, en onder des- zelfs dunne houtachtige fchale een bardacbtige beeft, ge- tyk Caftanjen , wit-geel, rykelyk een wit bers wit/wee: tende , die ftraks bruin befterft: De fiam werd zo diks als een gemeene Mangas-boom 3 eer by zyn bers geeft. Het bout is wel digt; doch voos, en moeyelyk om te kappen; omtrent bet bert bruin, aan de kanten wit en fwart gemengt. TufJchen bet bout en binnen[le velleken der fchorffe zit een dikachtige melk , dewelke fpaarzamelyk uit/weet, zo van zelfs door de reeten, als door gemaakte quetfuren: Dezelve eerft uitkomende , i$ dik, vuil-wit, en kleeverig, als de melkevan Soccuns maar befterft Jtraks bruin-geel, en ten laatften pik-/wart, blinkende en bard ; kortaf breekende , als Maftix of bet Gummi San- daracha: Men vindze geenzints met groote ftukken of klonteren ; maar met dunne kegeltjes, zo aan den [lam s als dunne takken. Dit bers nog week zynde s doch prin- cipalyk de melk eerft uit den Dam faweetende, is zo bran- dig van eigen[cbap, dat zoze iemant op bet lyf raakt , bet zelve deel doet verbranden , en faveeren, vinniger als de . melk van wilde Cafloe, of Lenat en Stincker. Even- wel als zy eens bard geworden is, zo bewyft zy geen Jcbadeby&beid meer, al drinkt men uit koppen en febaalt- jes, die daar mede verlakt zyn. Dit bers nu is dat ver- maarde Sineeze vernis, bier boven genaamt 4 waar mede men alderhande Schrynwerk, niet alleene van Tafels, . „Stoelen , en Kantoren, allerlei klein huisraad, kommet- jess Jcbaalijes , maar ook gebeele wanden binnen de bui- zen in Sina vernijt , ^t welk men in "t gemeen Verlak- ken noemt, dewyle de vreemdelingen abufvelyk geloovens dat zulke werken met bet Gummi Lacca toebereit wer- den, gelyk men waarlyk in Bengala, Souratta, en an- dere-plaatzen van Indiën doet, daar bet zelve Gummi walt. Hoe dit bers zal gekookt , en toebereid werden , om bet houtwerk te verlakken , ziet hier onder. . De melk of bet weeke bers mag zo fcbadelyk zyn, als t wil, zo heb ik echter met verwondering ervaren, dat de Kackerlakken niet alleen bet lakwerk van de Kontoo- ren, daar bet gefcheurd is, afknagen , maar ook de ver- fche vruchten, die rykelyk melk gaven, op myne tafel weg gelegt, fcbier teenemaal opgegeeten bebben , waar uit ik meene, dat die fcbadelyk eigenfchap niet lange by die melk moet blyoen , zynde bet refterende vlegfcb van ae niet meer fcbadelyk , als de melk of bet bers uit- gejweet 15. Want de Celebifcbe volkeren van de landen Boegi en Loebo verzeekeren my, datze de vruchten in baar land zonder fchroom eeten , alsze eerft op koolen gebraden ZYN y en daar door al bet bers verbrand is. De boom moet wel tien jaren oud zyn, en zo dik, als een volwaffchene Man- gas-boom , eer by zyn bers geeft; ook gevende eerfte twee en drie dragten veel grooter vruchten, dan de gemeene, te weten een vuifi groot , in gedaante als Gajang, daar na draagt by allengskens kleindere. * Den gebeelen boom werd ook een fcbadelyke uitwaffinge toegefcbreeven y immers de Mana en Aden ZC Jcbe volkeren zyn daar zo bange voor, om lang daar on- der te oan, veel min onder deszelfs fcbaduwe te ruften, even als voor den volgenden giftigen boom, zeggende, dat by bet lichaam doet opfwellen, en met vuurige puiften witflaan , als men lang daar onder ruft, of den drop op ons valt. ` Dead by echter zulk een vermaarden vernis uitgeeft, bebben zig andere Natién verftout onbe/chroomt daar by te gaan, inzonderheid de Sineezen en Touncquin- ders, dewelke nog al groote voorzigtigbeid moeten gebrui- III Boek. XLIV. Hoofift. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. żó nam: Quod fequenti fit modo. Sinenfium plurimi fi- “mul fub vefperam ad illum exeunt locum, in quo he crefcunt arbores , que nullibi occurrunt, ubi homi- nes vel animalia tranfeunt , quisque fibi quasdam eli- git arbores , in quarum trunco binas figit Bambu arun- dines fuperius acuminatas, ita ut corticem perforent & parum inclinent , quas per noétem in ipfis relin- quunt, & ante folis ortum altero die illas extrahunt, per diem enim nullum emittit fuccum , unus vero horum majori , alter minori copia hanc füfcipit refinam , prout arbores pingui vel gracili locatz funt loco, hanc quo- que refinam certis tantum anni temporibus fundunt, quum flores nempe incipiunt proferre, collectam refi- nam commifcent hi focii , ut quisque aequalem obtineat portionem , atque hzc cauffa eft, caro hanc refi- nam conftare pretio, quum fingulum Pickol , centum Sinenfes continens libras, in Sinenfium provinciis, in quibus non crefcit hac arbor, ducentis & trecentis conftet inperialibus, in Toncquien vero & Cambodja ro triginta , quinquaginta , & fexagirita obtineri poteft inperialibus, Sinenfibus quoque in ufu eft, fi huic accedant arbori, prius leniter ejus arrodant truncum; antequam Bambu arundines ipfi infigant , volentes quafi hoc indicare, fefe illam non timere, dicunt e- nim meticulofos prius ejus noxam perfentire quam intrepidos. j e Nomen. Latine Arbor Vernicis. Sinenfis Atlas & Petrus Kirckerus ipfam vocat Sandaracham Sinicam & Gluten Sinicum : Malaice & Macaffarice dicitur.C ga. Java Ingas & Ras eya Safuru, uti preceden- tem Arborem Laëtariam denominarunt Safuru Utan. Sinenfes arborem vocant Tsjiu Tsjat: Boegenfes & Loebockenfes Belawa. . Ejus refina mihi dicitur Zer- nix Sinica, Sinenfibus Cié, illi autem, qui apud nos vivunt, illam vocant T/cbat. Malaice &Siamice Am- rac. | P a Ą , A - Locus: Sinenfis P. Martini Atlas indicare videtur; refinam hanc in decima tantum Sine provincia, Che- kiang dicta, crefcere,a Sinenfium vero mercatoribus intellexi 3 in aliis quoque provenire provinciis, immo ` extra Sinam, uti in pee Tuncking, quod ip- fis Tamkia dicitur ; Cambodja, «& Siama, usque in Malacce tractum; Ac porro in Java, Baleya, & Ce: lebe, circa planos quoque Mari campos, & in finu Tellico ; Indica enim fpecies plurimum in planis cre- fcit campis;-circa magna flumina, in Sina autem in montibus plerumque ea » quibus provincia Che- kian repleta eft: Cele icas vero arbores haud multum a Sinenfibus differre, tales mihi pro vero indicarunt Sinenfes , qui. utrasque viderunt arbores , excepto quod Sinica arbor majora gerat folia ac fructus. Du plicem quoque fundunt vernicem , - cepe ma eft crocea, inftar auri fplendens- Altera eft nigerri- ma, qualem Indice noftre arbores tantum exhibent: Fru&us ex Macaffara ad me miffi , & in camera de- pofiti, omnes fere d quosque terre committebam , omnes fere propullulabant, & in ar- bores excrefcebant , unde conftat facile propagandas effe hafce arbores. Juniores arbufcule plurima gere- bant folia in orbem difpofita, eo loci ubi ramuli di- vidunturz quod in adultis raro obfervatur arboribus. U/us: Noxia hec arbor nil praebet nifi iftam ver- ñicem, qua Sinenfes, Tunkinderi, & Japonenfes tot elegantia preparant & obducunt opera, unde & pe. riculofe huic accedere arbori fuftinent; Optimum vero eft ex ipforum relatu, quod qui ipfi adfueti funt , non facile ejus perfentiant noxam ; ipfisque certum an- tidotum notum eft contra ejus malignitatem , cui cer- tiffime fidunt, fed peregrinis illud detegere nolunt: ita ut illorum arbor zque noxia fit ac illa Macaffa- renfium, unde homines nempe intumefcunt cum dif- ficili itu & ardore, fique hoc negligunt uti reme- dio, in Phthyfin tandem incidunt, ex qua languefcen- tes fenfim confumuntur atque intereunt; E xe . Refina autem fequenti przparatur modo in verni- cem; Ad refińe libram tantum recipe oleum feu pon- dus Tang-Ybu, quz arbor Sinica eft, ex affinitate Bon- ga Tanjong, ex cujus fructibus pellucidum preparant croceum Oleum, noftro Oleo Lini fimile, aliiadtres refine libras unum fumunt Olei pondus, quod cum ea leniter coquunt, & vernicem dat nigerrimam: Si vero ad unam refine libram bina Olei pondera fu- | man ken, om bet bers te vergaderen , en gefchied aldus. De Sineezen gaan met gebeele troepen uit tegens den avond na de plaats, daar deze boomen ftaan, dewelke men ner- gens vind , daar omtrent Menfchen en Vee verkeeren , ieder kiefb bem eenige boomen uit , in welkers Damme by twee Bamboesjes fteekt, voor toegefpitft, datze im de /chorffe gaan, en wat afbangende , latenze dien nagt over daar in fleeken , en balenze des anderen daags voor Zonne op- gang daar uit, want over dag willen xy niet druipen , zo krygt den eene veel, den anderen weinig, na dat de bo- men op vette , of op magere gronden ftaan , ook geeven zy dit bers ook alleenlyk op zekere tyden des jaars , te wetens als zy beginnen te bloeyen , bet vergaderde: fmyten zy dan tzamen , die van eene Compagnie zyn, om, dat een ieder alleen zo weinig beeft, en bier*van komt bet, dat bet een diere waar is, geldende een Picol van hondert Sinee- ze ponden in de Sineeze Provincien, daar by niet «alt twee en drie bondert Ryksdaalders, maar in Toncquien en Cambodja kan men bem voor dertig, vyftig, en zes- tig Ryksdaalders bebben. De Sineezen bebben ook in ge- bruik , datze na deze boomen gaande , eer ft zagtjes inden fiam byten, eerze de Bamboezen daar in fteeken, wil- lende betoonen „datze voor bem niet befchroomt zyn, want zy zeggen, dat de vertraagde eerder em ligter bet letzel daar vangevoelen, dan de ftoute: Naam. Jn ’t Latyn Arbor Vernicis, in den Sineezen y en bysPetrus Kirckero werd bet bers daar uit- Komende eeng Sandaracha Sinica en Gluten Sinicum, in t Maleyts en Macaffers biet by Caju Sanga. Op Fa- va Ingas en Rangas. Op Baleys Safuru , gelykenze dien woorigen Arbor Laétaria, Safuru Utam noemen; De Si- neezen noemen den boom Tsjiu Tsjat. By de Boegiffen Loebockers Belawa. Zyn bers noém ik in ^t Latyn Vernix Sinica, in 't Sinees Cie, doch de gemeene Sinee- zen, die by ons verkeeren, noemen bet Tíchat: Int Maleyts en Siams Amrac. się. Plaats. Uit den Sineeżen Atlas van P. Martinus zou ‘het fcbynen, als of dit bers alleene in de tiende Provincie van Sina (Chekiang genaamt) wiel, doch van de Sinee- ze Koopluiden verftaa ik; dat bet ook in andere provin- cien, ja zelfs buiten Sina ia werd, als in Quan- tung, Tuncking , 't welk zylieden Tamkia noemen , Cambodja , en Siam, tot in bet diftri& van Malacca: Voorts op Fava, Baley, en Celebes, omtrent de vlakke welden van Marus , in de bogt van Tello, want deze In- diaanze zoorte waft meerendeels op vlakke velden , omtrent groote rivieren, maar in Sina valt bet meeft op de bergen, waar van de Provincie Chekian vol is. Dat mu de Ce- lebifcbe boomen van de Sineeze niet veel verfchillen, heb. ben my zoddnige Sineezen verzekert; die beide boomen ge- zien bebben; bebalven dat de Sinecze boomen wat grooter van bladeren en vruchten zyn. Zy geven ook tweederlet vernis, de eerfte en befte is boog-geel , blinkende als gout. De tweede en naaft de befte is de pikfwarte, gelyk onze Indifche boomen alleen uitgeven. De vruchten van Macaffar aan my gezonden, en in een kamer gelegt, kak Jcbier allegaar uit, en zo veel ik er in de aarde Kat, wierden tot boompjes, waar uit blykt 5 datze ligt voort te teelen zyn. De jonge boompjes badden veele kringen van bladeren aan de plaats, daar zig de takjes verdeelen, die men aan de oude boomen niet veel ziet. E: , Gebruik: Van dezen febadelyken boom beeft men niets, dan bet voornoemde vernis, waar mede de Sineeze , Tun- kinders, en Fapanders zo veele fcboone en verlakte wer- ken maken , gelykze ook dien periculeużen boom durven naderen, doch bet befte is na haar zeggen, dat die bem gewent zyn, niet ligt eenige febade mada zynde on- det baar lieden een zeker tegengift bekent tegens deszelfs Jcbadelykbeid , daar zy vaft op gaan, en aande vreemde- lingen niet openbaren willen , zo dat bare boomen alzo Jcbadelyk zyn , als de MacafJerfcbe, doende de luiden op. pelen met ¿en moeyelyke brand of jeukte, enten laaften, zo zy dat bulpmiddel niet gebruiken, in éen teering vallen, waar vanze al quynende (Lis | Het bers werd aldus toebereid , dat bet een vernis were de, tot een pond bers neemt een pond Oly van Tang-Y hu, "t welk een Sineeze boom is, uit de maagfcbap van Bon- ga Tanjong, uit wiens vruchten zy een klaar gout-geel ‘Oly maken, onze Lyn-zaad-Oly niet ongelyk , andere ne~ men tot drie penden bers, een pond Oly, kooken dat zagts jes t'zamen , zo bebt gy een pik-favarten vernis. Maar als men tot een pond bers neemt twee ponden Olys zo | Kk 3 kryg? > zé HERBARII AMBOINENSIS Liber Ill. cap. XLIV, „mantur, ex fufco luteam prebet vernicem, aliquan- do etiam pallide flavam, qua lignum leviter obduci- “tur, ita ut ejus vene tranfpareant; fi porro inter co- quendum ipfi admifceantur Minium ; Gallarum pul- vis, vel alia fieca pigmenta, opera, que hac vernice obducuntur, talem adquirunt colorem, qualem gerit admixtum pigmentum. Liquidum decoctum Tsjat a- qua femper obtegendum eft; ne indurefcat. Vernice autem obdućta opera in loco humido & frigido fem- per depbnenda funt, ut ibi ficcentur , quod lente pro- cedit, fi vero femel fuerint exficcata , punguan dein mollefcunt, excepto fi aqua tepida ipfis affundatur , unde vernix fepe diflolvitur. = Ex Siama & Cambodja Sinenfes mollem excoétam deferunt hanc refinam cacabis infufam in Japanam cum magno lucro, hodie enim Japanenfium ars eft optima preparandi & obducendi opera ligniaria hac vernice, unde & quotannis magnam confumunt hu- jus vernicis quantitatem , ipforumque elegantia nigra opera vernicata per totum diftrahuntur mundum. ` - Boegenfes & Loeboxenfes populos hujus arboris "fructus fupra ignem toítos innoxie comedere poffe, fu- pra indicatum fuit, Sinenfes autem recufant aliquid ex hac arbore ingerere: gencin 9, Si ficci hujus arboris fru&us tractentur, illorum exterior pellicula comminuitur, & cutis pruritum excitat, vetitum quoque eft ex hujus arboris ligno focum exftruere , quum noxium exhalet & fundat fumum. In memorato Maro fepe tam prope flu- mini adftat, ut ejus fructus & folia in aquam deci- dant, unde caveat fibi quis, in illo circiter loco natet: uando Macaflarenfes hanc cedere volunt arborem, fuum tegunt & obvolvunt caput, manus ac pedes lin- teis, ne confpurcentur, vel tangantur ab ejus halitu, qui infenfibilis tamen elt., .. ena; Sangites. Malaice Meftica Sanga, eft lapis durus, laber & frigidus , ad inftar Silicis crefcens, fed raris- me in fructibus Sange, formamque fere ipfius, fru- étus retinet, fed minorem. Magnitudinem habet De- narii Batavi, in medio pollicis circiter craffitiem , ab ntraque autem protuberat parte, & undique ora lata obducitur , ita ut fere Lenti-formis fit ; mn ejus fuper- ficie quedam venarum partes apparent feu punctula , que protuberant ; qualia in ipfo confpiciuntur fructu, eft adeo dura , ut abradi nequeat, fed ab ipfa ex- plorari po ien porro gravis & frigida eft, coloris fer- ruginei feu fpadicei, ac glabra. Macaffarenfis homo, a quo hanc acceperam , pro vero mihi affirmabat , ejus opulares fructum ex arbore pendentem vidiffe , cu- jus fuperior pars in dendritem degenerata erat, infe- rior vero adhuc vegetabilis, unde funiculum arbori alligabant, ut explorarent & attenderent, quo tem- pore totus quantus hic fructus in lapidem mutatus effet: Poft aliquot vero feptimanas elapfas fignum in ifto quidem oblepvabart ramo, fed fructus totus la- pideus erat, deciduus , ac fub arbore decumbens. , Cum arboris ramulo delineata confpicitur, fimi- lemque dendritem aflervabant ejus amici, ejusdem for- ma ac magnitudinis ac defcripta. A Macaflarenfibus tales in magno habentur pretio , uas corpori alligant , tam folas quam aliis lapillis jun- das » fuperftitiofe credentes , inde felices, & a vulne- ribus inmunes fore in bellis. Cunćta metalla ad il- Jam explorari poffunt , uti ad wapidem Giny: » argen- tum vero melius auro, ob fpadiceum fuum colorem. In Java hec arbor frequentius in montibus quam in planis occurrit locis, ejus autem incolg artem igno- rant preparandi & colligendi ex ipfa vernicem, ex- ceptis Sinenfibus ibi habitantibus , qui parvam ali- quando ejus colligunt quantitatem , quam non ex trunco, fed ex eradicatis colligunt radicibus. Ejus durum ac durabile lignum aptum quidem eft poftibus domuum , nemo autem fibi prefumit illam ex- cidere, excepto Javanorum genere Vunnam dicto , qui illam intrepide , & uti dicunt, innoxie tractant , vul- gus autem non audet ad ipfam accedere. - In Rampbii Appendice hec inveniuntuf. In Tsjeriboni diftrictu invenitur circa oftia magno- rum & ceenoforum fluviorum , in quibus copiofi inve- niuntur Lamii pifces , unde & hac vitatur arbor, tum & ob pruritum & fcabiem, quam pili & gutte e es krygt men een bruin-geelen vernis , zomtyds ook licht-bruin, waar mede men `t bout dunnetjes verlakt, dat men zyne aderen daar door zien kan, verders als men onder ^t koo- ` ken Vermiljoen, fynen Ocker, of andere drooge-verwe daar onder mengt; zo werd bet lakwerk rood-geel, en van zodanige verwe , als gy daar onder mengt. Het week gekookte Lsjat moet men altyd met water bedekt bou- den, op dat bet nist bard werde: De verla&te werken moet men aan een vogtige koele plaats Bellen. en daar la- ten opdroogen, 't welk nog al langzaam toegaat , maar eens gedroogt zynde, werd nooit wederom week, bebal- ven met warm water; waar van ’t lakwerk los gaat. Uit Siam, en Cambodja vervoeren * de Sineezen week gekookt met groote potten vol na Japans en dat met groo- te winft, want bedensdaags bebben de Fapanders den Prys » bet fchoonfte lakwerk te maken, en dierbalven ver- befigenze jaarlyks een groote meenigte van deze vernis , werdende baar fchoone Jwart verlakte werken door de ge- heele weerelt getrokken. E. Ue. Dat de Boegifcbe , en Loeboxe volkeren de vruchten op koolen gebraden, zonder fchade eeten kunnen, is boven + gezegt: Maar de Sineezen weeten daar niet af z willende daar niets van nuttigen. : . Als men de drooge vruchten handelt, zo bryzelt bet buitenfte welleken , en veroorzaakt een jeuken op de buid 3 ook werd verbooden bet bout van den boom te branden, als van zig gevende een fcbadelyken rook... Op bet. voor: noemde Marus Daat by zomtyds zo digt aan de rivier Kant, dat de vruchten en bladeren in ^t water wallen, daar omtrent dan niemant baden zal. Als de Macaffaren den boom willen omkappen, zo bewindenze haar booft y banden, en voeten met doeken, datze niet geraakt wer- den van zyn fcherpe lucht ; die nogtans ongevoelig is. Sangites. Jn’t Maleyts Meftica Sanga, is een Dee bard , glad, en kout, als een gemeene kayfteen, groei- jende, doch zeer zelden uit de vrucht van Sanga, ook fchier de gedaante van de vrucht beboudende , doch klein- deri Hy is in de grootte van een Hollandze fchelling 4 en in de midden fchaars een duim dik , want te weerzy- den built by met een rónde buik uit , en rondom beeft by een breede rand, zo dat by fchier Linffe-vormig is. Op zyn vlakte loopen eenige ftukken van aderen of pukkeltjes, die wat uitpuilen, diergelyke-men ook aan de vrucht ziet. Hy is zo bard, dat men date af niet fchrappen, maar wel toetzen kan , koud , en fwaar, van coleur als Yzer- roeft , of Caftanje-bruin, doch glad. Den Macafaar , van de welk ik bem beb , verzeekerde my , dat zyne Lands- lieden de vrucht aan den boom bebben zien bangen , zyn- de van vooren al half in Geen verandert , en bet achterfte nog groeyende , weshalven zy een touwetje aan den boom bonden , om op te letten wanneer by gebeel in Sieen zoude verandert zyn: Doch na verloop van eenige weeken y vondenze bet teeken wel aan den tak, maar de vrucht was gebeel en al in fłeen verandert, afgevallen s en onder den boom leggen. Gy ziet bem by bet takjen van den boom afgeteekent , en daar was nog een zulken [leen by zyne vrienden , van dezelfde grootte en gedaante, als de myne. Zy werden by de Macaffaren in groote achting gebou- den, om volgens baar bygeloof aan 't lyf te dragen , zo alleen , als met andere mefticas gemengt, om gelukkig en onquetsbaar ten Oorlog te zyn. Alle metalen kan men daar op toetzen , gelyk op een anderen toetsfteen,doch bet zilver fleekt beter uit, dan bet goud, wegens zyne don- ker-bruine coleur. Op Fava vind men dezen boom meer op de bergen, dan in de vlakte; doch de Inlanders wee- ten den vernis daar uit niet te trekken, bebalven de Si- neezen aldaar woonachtig , die zomtyds een weinig daar uit halen, ’t welk zy luiden niet uit den ftam, maar wit de afgekapte wortelen tappen. yn bard en durabel bout is wel bequaamtot Dale aan buizen; doch niemant durft zig onderftaan dezen boom te kappen, bebaloen bet Favaanze geflagte Vunnam, de- welke bem onbefchroomt, em zoze zeggen, onbefchadigs handen » maar de gemeene man is te bang, om bem te naderen. In de Appendix van Rumphius werd dit "er bygedaan) Men vint bem in 't diftrië van Tsjeribon , omtrent den uitgank van groote en moera[fige rivieren, daar zig veele Caymans opbouden, waarom men dezen boom fchouwt , namentlyk , wegens "t moeylyke jeuken en fcburftbeid , = wel UI Bock. XLV. Hoff, AMBOINSCHE KRUYDBOERK. 263 les ex hac decidentes arbore , &, cutim tangentes cauf- fant , tum & ob vicinum. Crocodilum, qui fub hac fefe fovet arbore. Intellexi quoque Rangaas Javanice denotare tuber, quod Crocodilus tanquam probofci-. dem gerit, cum qua irregulares hujus arboris fru-, - &us compararunt & inde denominarunt. Tabula Ologefuua Sexta * Ramum exbibet Arboris vernicis dicte. Ubi Litt, A. Fru&um ejus naturali exhibet magnitudine, B & C. Binas fiftunt dendrites., que in hoc fru&u fepius crefcunt ; & inveniuntur diverfz figure, unde & Sangites quoque vocantur, OBSERVATIO Varie funt opiniones de generatione Vermicis & Gummi Lacce , ali enim credunt a formicis alatis praeparari, uti ab Apibus cera; alii autem fponte ex arboribus profluere , quod cum vero magis convenire videtur ; ftatuunt , atque hee iterum EEUU varia, Vi toto Xo a Ie fon divería , quas collegerunt. Valent. in biffor. fimpl. reform. pag. 276 & feq. Dale in Pharmac. $. 33 RER BEEN de Deis. D Gë inter Botanicos occurrunt Hernandes, Rajus , Baubinus , Cleye- fus, Hermanus, alique, qui de hifce commentati funt, & ex prioribus colligi poffunt laudatis fcriptoribus, „O x tem illae arbores ab illa Runiphi: i ikas ex examine mik welke de Jłofjens en regeftdroppels van dezen boom afval- lende, op de buid veroorzaken, en wegens de prefentie van den Cayman dewelke daar onder zig bakert. Ik verfiaa ook dat Rangaas in ’t Favaans biet de bult of knobbel, gie r Capes Fut op e neus beeft, waar mede zy de ompenge vruchten dezes booms vergel i ar f uiis Vl Gk uergeryken, en daar ña De zes-en-tacbtig ffe Plaat Vertoont een Tak van de Verlak-boom. Alwaar Lett; A, Deszelfs vrucht in zyn grootte verbeeldt. B en C. Twee fleenen, die in de vrucht groeyen; en daar val Sangites genaamt werden, AANMERKING. Verfcheide zyn de gevoelens omtrent de generatie van hef Vernis „en de Gom-Lac ; het welk zommige meenen dat de ge- vleugelde Mieren bereiden , gelyk het was door de Beyen gepre- pareert wert ; andere ftellen , het geen ook het waarfchynelykfte voorkomt ; dat het van zelve uit de boomen vloeidt, en deeze zyn weder zeer verfchillende, welke by een vergadert hebben Valent. in zyn Hiffor. fimpl. reform. p. 276. en de volgende. Dale in zyn Pharmac. p. 335. Pomet in de Hiftoire de Dro- gues pag 273. onder de Botaniften zyn Hermandes, Rajus, SE Cleyerus, Bessa, en andere, die daar gówię van maaken ; welke uit de eerfte Schryvers ligt te vinden zyn? dog alle die boomen verfchillen van deeze ; die by Rumphius voortkomt, zo als my zulks by onderzoek gebleken is. ` CAPUT QUADRAGESIMUM QUINTUM Arbor Toxicaria. — Ipo. Nº, inyeni hactenus: horribilius, ac deteftabilius toxicum, quod ab ullo producitur vegetabilis | quam quod ex hac laéteicente colligitur arbo- re; Lagtefcentem voco hane arborem, quum fuccum fundat ex fufco rubrum, uti precedentes lacteum dant; Illius autem venenofus fuccus eft, quo Indi per, totam aquofam Indiam potiffimum gloriantur; & Bel- garum arma eludunt, quemque milites noftri quondam magis timebant ; quam tormenta bellica ac bombardas; ejus autem natura & antidotis hodie magis notis ac de- tećtis , quam antea , non ita hoe timent venenum nec tanti eftimatur: ge, pu Vera hujus arboris fdrma plurimis ignota eft , quum prudens natura nocivam hanc arborem procul ab ho- minum habitationibus feparaverit , & in ignotis monti- bus & folitudinibus locaverit, quorfum litorales in- cole vix pervenire poflunt; fed illud accipiunt vene- num a feris niontium iricolis, qui veram arboris for- mam non poflunt vel nolunt defcribere. Credibile enim eft, iefe hanc arborem, quantum poffint lito- ralibus ac peregrinis celare. Immo D. Cornelis Speel- man » A 1670.per quatuor, annos bellum nefit in Celebes regione, ac tandem fuperbam illam acaflarenfium ñarionem fub fuum reduxit inperium; ipfe verami hujus arboris figuram nec ejus notitiam Mem Otuit ; fed deman abat Maximiliano de Fong; qui pra fectus fuit novis fub inperio redactis ditioni- bus, utomnem navaret operam, ad hujus arboris noti- iam fibi comparandam. eae ere Ab ipfo nihil aliud ititellexi nifi modum colligendi venenum iftud ex hac arbore , illudque preparandi urpandi; nullam vero arboris formam, quam sten Ícribam; Anno dein 1681 D. Cops Senator is Indie, tum autem Macaflara prefe- &us, continuis meis precibus non tantum altiorem hu- jus arboris notitiam , fed etiam ejus ramos; ac colle- &um mihi transmifit ex hacarbore venenum. Duplex invenitur hzc arbor , mas nempe & femina , ac primo ramulos & venenum femine per figniferum deputa- tum accerfit ex unica arbore, qua reperitur in Mari regione circa pagum Sudyan. — Alteri XLV. HOOFTSTUK. Macafjarfcbe Gift-Boom. k bebbe tot mog toe niet geboort van een fchrikkelyker en | Jnooder vergift, "t welk van eenige planten komt , dań mk geene deze zóorte van Melk - boomen uitgeeft. Ik noem bem een Melk-boom , om dat by een bruin-robde zap uitgeeft, gelyk de voorgaande baar witte melk , zyndedit zap den A i trots der Indianen door gantfch Water: Indiën, waar mede zy de Nederlaud/cbe wapenen dur. ven tergen , en waar voor de Soldatenvertyds banger wai ren , dán voor '+ Kanon en Musquet , doch wiens aard en tegenmiddelen bedensdaags beter bekent zynde , dan te vooren, werd bet zelve nu zo niet meer geacht of georéeft. De regte gedaante van den zelven boom is meeft onbe- kent , om dat de Reg CH natuur dit fnoode getwas vers re van de wooningen der menfchen afgezondert , en in de onbekende gebergtens en wildernifjen geplaâtft beeft , daar beenen de Strand-avoonders niet wel konnen komen , maar bet zelve ontfangen van de wilde Berg-avoonders, die de ne geddante niet wel konnen ‚nog willen beduiden: ant bet 1$ ongelooflyk , datze dien boom voor de Strand- woonders en Pone a zo veel verborgen bouden „als zy konnen. Zelfs de E: Heer Cornelis Speelman ,: de- welke omtrent bet jaar 1670., by de vier jaren op ‘tland Celebes geoorloogt „en eindelyk die ftoute Natie der Ma- caffaren teenemaal ondergebragt beeft, konde evenwel tot de regte kennis van dien boom niet geraken , doch liet be= vel aan Maxmiliaan de Jong, zynde geftelt tot Prefi- dent over de nieuwe Conqueften , allen mogelyken olyt aúntewenden , om kennis van dien boom te krygen. ^ Van den zelvên beb ik anders niet bekomtn; dan de manier om bet gift uit dien boom te verzamelen, te pres pareren, en zyn verder gebruik, maar niets van de ge- daante des booms, °t welk ik bier na Dellen zal. Einde- lyk 1681. beeft de Heer Cops, Extraordinaris Raad van Indiën, doenmaals Prefident van Macaffar , opmyh inftandige danboudinge my niet alleén nader berigt van dien boom, maar. ook deszelfs takken, en vergaderd gift toegezonden. Het beftond in twee zoorten: Namentlyk bet eerfte waren takjes en gift van een Wyfjes-boom , deë welke zyn E. door eenexpreffe gecommandeert Vaandrager beeft laten afbalen van een eenige boom, dewelke fm ^t land van Marus omtrent de Negory Sudijan fłaat, — ^ e N 061 HERBARII AMBOINENSIS Liber. Il. caf. XLV. ' Alteri autem ramuli & arulllines hoc veneno reple- te petite erant per Radje Tanettes populum ex mediis montibus, quos populi Toradjas dicti inhabitant , cer- tius affirmantes , illos effe maris rámos , que proprie ve- ra eftarbor, ex qua genuinum hoc colligitur toxieum : Maris ramulum delinerari curavi ; & utriusque fub- fequentem compofui defcriptionem , ac primo femi- nam, que maxime nota elt, defcribam. Primo itaque Toxicaria arbor femina truncum gerit craffum , eftque maxime extenfa inftar Mange arbo- ris, .cujus cortex eft rugofus; fiflus, & obfcure cine- reus. "Truncus ac craffi rami in geniculos quodammodc divifi funt, fed non completos, ac late diftantes: Li- gnum eft flavum, folidum, nigrisque maculis varie- gatum , foliorum rachides funt tenues, breves, & fo- liis plurimis obfeffe fine ordine ac fere feffilibus. Hec autem formam habent Lanfii foliorum vel proprie Ampelas, fed tenuiora & flaccidiora utrisque , fex feptemque pollices longa, tres quatuorve transverfa- les digitos lata, fuperiore parte rugofa, inferiore la- nuginofa, equalia feu integra, obliquis pertexta ve- nis, & in notabilem apicem definentia, ficca autem gil- va funt. Fructus producet fine dubio, fed hactenus nondum mihi perfpećtos , quos reduces defcribere mi: hi non poterant... . _ Sine noxa ad ipfam accedere quis poteft, fi modo. curet, ut caput & humeri linteis obducti fint, ne ejus ftillicidium talem tangat, unde corpus intumefceret. Dicunt quoque nullas plantas vel gramina fub hac cre? fcere, eque ac fub mare. Ut. ejus fuccus excipiatur , tenuis arundo Bambu dicta adhibetur, fuperius acuminata inftar haftz jacu- Jatorie , que trunco infigitur , in quam fanguineus exítillat füccus, qui mox obfcure ruffus, concrefcit: Hoc eft feminz toxicum , multo minus efficacius illo maris, nec fponte fua lethalis, unde & ad ferarum capturam adhibetur. Si vero ad bellum ufurpetur, cum illo maris inficitur, ut utriusque exaltentur vi- res. m Altera Toxicaria arbor tias truncum gerit altiorem, cominique anguftiorem , cujus rami quoque craflí ir articulos divifi funt: Ejus rachides funt copiofe & bre- ves». foliis undique obfite , fine ordine breviflimis in- fidentes petiolis , ita ut quadam feffilia videantur: Hec illis femins haud diffimilia funt, fed minora & firmiora, illis Ampele magis fimilia , quinque fexve pollices longa, binos ac tres lata ua ; fubtus quo- que lanuginofa , feu inftar panni mollia, diuque viri» dia funt, licet fuerint ficcata, quum illa feminz. gil» va fint. . … . An frućtus gerat nec ne; nemo mihi indicare po- tuit, ne talis quidem , qui ejus venenum collegit. Sub hac quoque arboré nulle plante, frutices, vel gramina crefcunt in tota ejus peripheria, immo ne quidem ad lapidis jactum , eftque terra fub hac fterilis, fufca, & quafi exufta, Perniciofiffime hujus arboris fpecies tanquam indicium malignitatis gerunt, quod ub hac avium penne ac plume reperiantur , aér enim circa hanc arborem adeo infectus ac venenofus eft, utaves ipfius ramis infidentes, vertiginofi fiant; ac mortui decidant; Ejus rami in magna Bambu arun- dine mihi transmiffi adeo efficaces ac cauftici erant, ut, fi manus huic arundini inponerentur, mox titil- larent, eodem fere modo ut artus congelati, fi fo- veantur. Omnia quoque pereunt ; que ejus halitu tanguntur, ita ut cuncta etiam animalia hanc vitent arborem, nec ipfam pratereant, immo aves ipfam transvolare fugiant. ` Nullus homo ad ipfam accedere audet nifi obvolu- tis brachiis , pedibus, ac capite linteis, alioquin mox fentit gravem artuum titillationem ,unde & rige- fcunt ac fenfum perdunt: Ejus ftillicidium in alicujus corpus depluens illud tumidum reddit , nec fub hacar- bore detecto capite quis ftet ‚ni capillorum profluvium patiatur: ita ut mors pedem ac fedem fuam fixifle pro- ` pe hanc arborem videatur. a - Sub hac tantum habitat cornutus anguis inftar. galli gallinacei cucuriens , cujus oculi per noctem inftar ignis anicant , in Macaflara Ular Balu dictus , qui aliquando e- tiam circa hominum inhabitationes feu pagos fefe con- fert, ubi glociens fepe auditur. Alii Celebes incole mihi bujus ferpentis formam ac fpeciem defcribunt, d qui - De andere takjes en rietjes met gift waren gebdalt door Radja Tanettes volk, verre uit bet gebergte, daar de wilde volkeren Toradias woonen, met wolle verzeekering aan. zm E., dat die van 't Manneken waren, zynde den eigentlyken gift-booni, daar van °t regte fpatte-gift se- ASY, ie Een takje van ’t ryc. beb SARIA afteekenen , doch van beide, de volgende befcbryvimg ge- poo , zullende voor eerft bet wyfken , als meeft bekent, een. è E De eerfte Gift-boom het Wyfken; zet een dikken Jtam, en breid zig uit, als een Mangas-boom, de fchorf- Je is gerimpelt , gefcbeurt ; en donker-graanw. De ftam en dikke takken zyn eenigzints in leeden ver- deelt, die niet doorgaan, en wyd van malkander ftaan. Het bout is wit-geel, digt, en met favarte flipjes ġe- Jpikkelt, de ryskens zyn dun, kort, en vol bladeren , aan "t uitterfte fchier zonder fteelen, en order. Zy hebben de edaante van Lanze-bladeren , of eigentlyker van Ampe- as, doch dunder en flapper , dan die beide , zes enzevem duimen lank, drie en vier dwers vingers brecd, aan de bovenfte zyde ruig, aan de onderfte wolachtig „ mét efe- ne kanten, zeer fchuinze ribben , en een merkelyke fpitze , de drooge be[lerven vaal. Hy zal eenige vruchten dra- gen, doch die my nog onbekent zyn, en de brengers wis- tenze niet te befchryven; Men kan bem zonder. fchroom genakèn , als men maar "t booft , en fcbouders met doeken bedekt beeft; dat ons zyn drop niet raake, waar van 't lyf zal opfwellen. Mer zegt ook, datter nog loof , nog gras daar onder waft, zo wel, als onder °t Manneken, * Om den zap daar uit te krygen, neemt men een dun Bamboesje, aan 't voorfte eind toege/pitft, als een werp* Dietz, en fteektze in den flam , zo loopt een bloedige zap daar ins die firaks donker-ros befterft. Dit is bet Wyf- kens gift, vea flapper in kragt, dan °t Manneken, em aan zig zelfs niet dodelyk; dierbalven tot bet jagen van bet wild gebruikelyk: Doch als men °t tot Oorlogen be~ zigen wil, zo vermengi men t met bet -Mannekens-gifts óm beide even kragtig te maken. ge De tweede Gift-boom *t Manneken, is booger van flam; én fmalder van kruin, mede aan de takken inwy- de leiden verdeelt; De fyskens zyn veel en. bont, digt- met bladéren bezet, zonder order achter malkander, op zeer korte fleeltjes „zo dat ook zommige: fchynen genete beb< ben. Deze zyn °t Wyfken niet ongelyk, doch kleinder en ftyver, die van Ampelas gelyker , wyf en zes duimen: lank, twee en drie vingers breed, van onderen mede wok- achtig of zagt, als laken, behoudende hare-groenigbèid lange, al zynze gedroogt , daar «die van °t Wyfken vaal Search Of by vruchten draagt, of miet, beeft my niemant konnen zeggen, zelfs die gene niet, die daar onder zyn. geweefł , en "t gift vergadért bebben, Onder dezen boom en wel een fleenwerp rondom , groeid nog loof , nog grass nog eenig geboompten „ blyvende 't aardryk dor, ros, em als verzengt. Onder de kragtig fle zoorte zal men ook tot een teeken vinden, veeren van vogels; want de lucht rondom deze boomen is zo vergiftigt , dat eenige vogels op: deszelfs takken willende ruften y ftraks duizelig werden „ en doot nederwallen. De takken in een groote Bamboes geftooken , en wel toegeftópt, my van Macaffar toegezon- den, waren nog zo kragtig, dat als men de band daar im ftak, een tintelen daar aan gevoelde, gelyk men aan de bevroore leeden doet , als men weder im de warmte komt. Alles gaat uit, wat by met zynen wind raakt „zodat ook alle gedierten myden dezen boom voorbytegaan , en de vo- gels daar over te vliegen, Geen Menfcb derft bem genaken s zonder hooft , armen; én beenen met doekén bewonden te hebben, of by wer gewaar een fwaar tintelen in de leeden, datze daar van Jtyfs en zonder gevoelen werden. De drop van de blade- ren iemant op "b lyf rakende , doet bet zelve opfwellen ; men moet ook onder den boom niet Haan, met ongedekten hoofde , of de bairen wallen uit; zo dat de doot by dezen boom zyn tente fchynt opgeflagen te bebben. WS Alleen. woond daar onder een gehoornde flang , kakelen de als een boen, of zo andere willen „ kraayende als een. baan, en by nagt met vuurige oogen, op Macaffar Ular Balu genaamt , dewelke ook zomtyds by de Negor yen komt; daar menze aan haar kakelen gewaar werd. Andere Ge- lebifcbe Inwoonders befchryven my de gedaante van lee ang rei si dh III Boek. XLV. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 2% qui fub Toxicaría habitat arbore , inftar Bafilisci, quod nempe fit animalculum, binis infiftens in ante- riore corporis parte curtis pedibus , unde & ereéto pro- cedit capite, in quo criftam vel cornu gerit, halitu fuo homines & aves tanguam veneno inficiens; unde & e longinquo telis occiditur. Rex Lubo feu Tolu- bo, (que eit regio fita in boreali Celebes ora ad fi- num magnum Auftralem ) lapidem feu Mefticam pri- mi defcripti anguis glocientis habuit, quz rubra erat & quafi ignea; alterius animalis feu Bafilisci unicam habeo inftar duplicis libelle, fupra femi fphzricz fi- ure, infra planam inftar globuli diffecti , coloris cri-. allini opaci , que ab uno latere maculam gerebat albicantem , & in alio loco a me defcripta eft nomine Dracontias. - 2 hs e Sch omen, Arbor nobis latine dicitur Arbor Toxicaria. Belgice Macafer/e Gift-boom feu Spatten-boom. Malai- ce Caju Upas: Succus ejus venenofus Toxicum Ma- cafarenfe. Belgice Spatten-gift. Malaice Upas. Macaf- farice, & per totam Celebem Jpo, quo nomine & ar- borem denotant. Prima illa ruffa veneni fpecies ; que ex femina colligitur, cognominatur a. Macaflarenfi- bus Pacanre Sama Fang, & Malaice.Maccan Cawul , h. e. ede vel ferva fidem, dum minores habet vires, & ex ejus tóxico quis curabilis fit, fi fervet fidem, quod plerumque in eo confiftit, quod curatus epulas exhibeat , altera few perniciofiffima maris fpecies Ma- laiće dicitur Upas Radja, in Macaflara Lupo Matta Foe, feu Malaice Djat j lFhoc^veneno in- fectus & vulnera OX mbat & moriatur: Se- cundum hoc toxicum durius femper eft ac nigrius rimo, fere inftar picis, fed per ignis calorem lique- cit. Utraque innoxie tractari poffunt , nec damnum adferunt , fi vivum modo non tangant fanguinem , im- 1no Celebes incolz ingerere audent hoc pro remedio intetno, uii poftea indicabitur. . Tela; que hoc inficiuritur.véneno , Malaice Sompit dicta , bacelli furit tenues ultra pedem longi, immo fepe fesquipedales, ex tenui ligno feu arundine con- fećti , culmi craffitie 2. recti , & firmi ; in horum extremo u lata ac denticulata fuperficies ex Lamii pifcis dente confe&ta adaptata eft, qua veneno obducitur forma gummi nigricantis, -in inferiore teli parte oblongum apparet fuber ; formatum ad canalem fiftule émiffo- rie. Fiftula hec feu Sompittan longitudinem viri ha- bet ex duro & nigricante ligno fabricata , interius ex- cavata canali recto & equali ad digiti minoris craffi- tiem. Huicinmittuntur tela ifta , que flatu emittuntur tanta vi, ut ad fclopeti minoris diftantiam ejiciantur , quamprimunt vero tale telum aliquid tangit, ejus hamus infixus renane , telumque iftud parvum tantum éxtra- : hitur, vel folum decidit fponte fia. - . Venenum autem ejus calidum penetrans fanguinem mož, fefe per omne diffundit corpus, ita ut in ve- nis pétfeatiri poffit; ingentem enim cauffat eftum ac fimul gravem capitis vertiginem , cui inpotentia & mors fubfequitur. Ad bellum fefe accinéturi tela hec veneno infe&a Canali ex Bambu arundine confecto inmittuntur, qui operculo firmiter occluditur, fi véro per annum ad- fervantur hec tela, minoris funt efficacia. Locus. Natura noxiam hand arborem, uti dictum fuit, longe ab hominum habitatiónibus feparavit , ejus- que patria eft proprio Celebes, cuncti veneni mater; xit apud Toradias , qui montium in- cole funt feri, inter Mandaram ad fepténtriónem ,. ubi fedem fuam Tomontano ad Orientem , & ad Borealem provincie Lubo plagam, que Toradiis vicina eft , fefe extenden- tes. E obenfes autem primum eunt ad pagum Tam- boge, qui per femi-diei fpatium a litore diftat , & prope fluvium Moyke fitus eft, quique diei fpatio vel itinere diftat a pago Maflamba, unde /po feu venenum iftud petunt,ut & ex pagis Lúbo fubjacentibus. Aliam quoque viam petunt prope pagos NER & Walendra, unde per diei iter veniunt ad Bólońgam , inde Awangum, ac porro ad Sadanium , ubi has arbores ipfis demoh- ant. Ut autem hujus veneni collectio rite inftitua- tur, adhibent Macaflarenfium vel Boegenfium regem vel principem quempiam, ne Toradias illos fallant : Hinc itaque Boegenfes & Mandarenfes illud emunt. Arbor autem ipfa ibi crefcit in defertis ac nudis montibus , atque e Idfiginquo facile dignofcitur , quum Tom. Il. « nul- X Jlang , die onder den Gift-boom woont , als. een Bafilis: cus, zullende een klein dier zyn, aan *t voorfte met twee korte beenen , waar door bet met bet booft opgeregt gaat; op bet zelve een kam of boorn bebbende, met zyn aaffe Menfchen en Vogelen vergiftigende , wesbalven bet van verre met pylen doot gefchooten-werd. - Den Koning van Lubo of Tolubo (aynde een Landfchap aan't Noort ein- de van Celebes groote Zuid-bogt gelegen ). zal een fleen of Meftica van de eerft genoemde kakel-flang gehad bebben , rood en vuurigs van de.taveede beb ik "er een, zo groot- als een dubbeltje; boven -balf-rond , beneeden plat ,. als een doorgefneeden kogel, van verwe , als donker-kriftal, aan de eene zyde met een witte plek; op een andere plaats van my befchreeven onder den naam van Dracontias. Naam. Den boom noemen wy in’t-Latyn Arbor Toxi- caria, in^? Duits Macaffaarze Gift-boom of Spatten- boom. In 't Maleyts Caju Upas. Den giftigen zap daar uit vergadert , biet Toxicum Macaffarenfe: Jo 't Duits Spatte-gift. Jn "t. Maleyts Upas: Op. Macafers, en doorgaans op Celebes Ipo, gelyk zy ook den boom noemen. De eerfie roffe zoorte (van de W'yfkens-boom komende ) averd IM Shee in 't Macaffers Pacanre Sama Jang; in °t Maleyts Maccan Cawul, dat is, eet, of boud w belofte , dewył bet flapper van kragten is, en men daar van geneezen kan, als men zyn belofte boud , beftaande emeenelyk in `t geven van een maaltyd, de andere of noodfte zoorte van "t Manneken, bietin’t Maleyts Upas - Radja, op Macaffers Lupo Matta Joe, of in’t Maleyts Djato Matti, om dat de gequetfte daar van terftond neer- walt, en fterft. Dit tweede vergift is altyd barder , em fwarter , dan bet eerfte, fchier als pik, doch fmelt door de warmte in de Zon: Beide zyn onfchadelyk te handelen, én doen ons geen quaad , als zy maar. "t levend bloet niet raken, ja de [nwoonders van Celebes durven bet inwen- dig nemen tot eenige Medicyn, gelyk bier na zal gezegt d'Deeg, 7 LU Lin P, De pylijes of flitzen, waar aan dit vergift gefmeert word, int Maleyts Sompit genaamt , zyn dunne ftok- jes, rykelyk eéh voet lang, en zommige anderbalven , vam een duń boutje of rietje gemaakt , in de dikte van een ftroo- halm, doch regt en ftyf. Aan ^t voorfte eind. fteekt cem beentje, of baayen-tantje, daar het venyn zaj brad is, in gedaante van een fwarte Gom: achter fteekt eem zez) korkje, gefatzoeneert na de pyp van *t Spat- roer. Dit Spat-roer of. Sompittan, is zo lang, als eem man, van bard en fwartachtig bout gemaakt, van bin= men met een doorgaande bolle pype, daar pas een pink im mag, zeer regt egaal geboort. Hier in fleekenze de voors. noemde fpatte of blaaspyltjes , en blaazen dezelve met een Jchielyke kragt daar uit, *t elk omtrent de diftantie van een Piftool-fchoot treft „ zo dra dit pyltje ergens invaart,, zo blyft bet angeltje fteeken ; en den loffen pyl trekt men. uit, of valt van zelfs at, - - " „Het venyn 't warme bloet rakende , werfpreit zig ter- Rond over "t gebeele lyf, dat men "t in de aderen voelen kan, veroorzaakt een groote brand, en daar op een fwa- re draaying in ^t booft , waar op de onmagt , en den doot volet. ; : en Oorlog gaande, werden deze Spatten in een koo- ker van: Bamboezen gedaan, waar op bet dekzel digt fluit, evenwel na verloop van een jaar , verminderen deze Spat- ten al vry van hare kragten. , Plaats. De natuur beeft dezen fchadelyken boom, als gezegt y verre van de wooningen der menfchen afgezons dert , én zyn eigen Vaderland is Celebes / de moeder van alle fenyn , daar by zyn zitplaats beeft by de Toradias, żynde wilde Berg - woonderen , tu/jcben Mandar in ’t We en, Tomotano in t Ooften, en benóorden de Pro- vincie Lubo, ’t welk naaft aan de Toradjas paald. Die van Lubo gaan eerft na de erf Tamboges een balva dag van firand, by de rivier Moyke , van daar van nog een dagryze tot de Negorye MafJamba , daarze bet Ipo balen, beide Negoryen onder Lubo [orterende. Zy gebruiken nog een andere weg, by de Mn Paloppo en Walendra , van daar een dagreyze landwaart in komt men eerft aan Bolong:, van daar na Awang , en voofts na Sadanii , die de boomen aanwyzen: Tot deze commiffie gebruikt men de een of ander Macafaarffe of Bugife e Creyn, dat is, Koninksken of Prins, op dat de Toradjas geen bedrog daar onder mengen. Van bier koopent dan de Boegifcbe s en die van Mandar. Rik Hy groeid aldaar op kale bergen, en is van verre. wel te kennen, dewyl geen geboompte daar omtrent flaat, en L1 "t land 266 HERBARII AMBOINENSIS Liter H cp XLV, nulle ipfi adftent arbores, terraque. ipfi fuppofita fit fterilis & quafi exufta. Arbor femina dica in decli- vibus crefcit locis poft Marum prope pagum Sudian. In Sumatra & Borneo fine dubio etiam occurret , nempe in Borneo in provincia Landas & Cute, in ejus pro- vincia Orientali e regione Macaflare, ubique in de- fertis montibus, unde & arboris forma litoralibus po- pulis ignota eft, dum Orang-Dayas feu feri homines montani ejus adferunt fuccum, — Cutenfis autem fuc- cus penetrantiffimus habetur , non quia Celebenfis aeque bonus cenfetur, fed quum putatur montanos iftos populos feu Toradjas primarium fibi refervare , ac viliorem Macaffarenfibus largiri. Quum enim Man- darenfes & Lubenfes , cum Toradjis fuis Macaflare fubje&i fint , hinc per montanos fuos curam gerere debent, ut quisque arundinem Bambu hoc repletam veneno Macaffarenfium regi tanquam tributum fol. vant & adferant , quum ipfi animus eft bellum gerere. - In Baleya in Baturz regione ad Orientalem plagam talis quaque reperitur arbor toxicaria , cujus fuccum montani Baleya regi tanquam tributum adferunt, in ol- lis ex Bambu confeétis collectum , eftque venenum hocce triplex nigrum , rubrum, & croceum , quod ef- ficaciffimum & optimum. Hocce veneno tela fua & canales emifforios obliniunt, quos fub cübilibus „que, inhabitant, affervant, nolentes quafi nociva ac mor- tifera hzc inftrymenta fuper ipforum capitibus pen- dere. Hujus veneni antidotum eft radix alba Djerudju Siche & illinita, vetantes fimul, nę vulneratus fub tećtum fefe conferat, GE ER : Hoc autem toxicum fequenti colligitur modo: Ne- mo vero audettam prope ad hanc accedere arborem , ut ejus fuccum manibus excipiat. Perfentiret enim mox omnes artus quafi congelafcentes ac fpasmodice ad- feitos. Unde primum caput obvelant, manus, ac pe- des linteis, dein fumunt fupra defcriptas acuminatas longas arundines Bambu, quas fumma vi & oblique cortici inferioris trunci infigunt, quo enim magis ac- cedit ad radicem, eo efficacius eft venenum, talesque quatuor vel quinque Bambu arundines uni infixz ar- bori per tres quatuorve dies relinquuntur , per cana- lem iftum fanguineus exftillat fuccus, qui brevi poft condenfatur & indurefcit , inque una fpecie mëtt, inaltera nigricat. Supremus harum aryndinum ge- niculus hoc tantum repletur fucco , reliqua pars am- putatur , px hoc venenum fit magis nocivum , lon- is ipfam arborem mox cadunt fecuribus , quum ejus focha extraxerint, dicentes, fi arbor ipfa moriatur, omnes quoque tales'occidi, qui ultimo hocce fucco inficiuntur ac vulnerantur. Si vero arbor füperfit, venenum fenfim fuas amittit vires. Hoc autem credo cum paucifimis inftitui arboribus, alias enim diu in- minute effent, hanc autem fpeciem confervant tan- tum pro Radjos feu regibus ac magnatibus. Quum fuccus extractus adhuc fit molliusculus , in magnis parvisque inpingitur glebis, vel manibus in longos formatur volvulos , quos Bambu arundini in, 3n a Omnes hi volvuli ac glebe in Macaffaram trans- portate a quodam magnatum Creyns dićtorum , qui lerumque cit Creyn Sumana, cujus officium eft illa lante affervare, in feparata domo Caftelli Boerenbong, ut in modico caloris gradu confervarentur, nimium enim frigus illis nocet, ac nimius calor multo, magis nocivus eft , unde decemplici obvolvuntur linteorum involucro , ac omni feptimana iterum diflolvuntur, de- tergentur , linteaque ac panni ipfis mundantur gle- bis, quibus dein involvuntur. Volvuli quoque omni feptimana ex Bambu arundi- nibus extrahuntur, qui pannis fricantur , donec fplen- deant, ut & ipfe Bambu arundines, quibus dein in- mittuntur, itaque obyolvuntur, ut aër penetrare ne- eat. ` Hocce opus perficiunt plerumque feminz , timentes, fi viri accederent , aliquid de hoc fubtraćturi aut fu- taturieffent. Alii autem Creyns feu magnates quandam ctiam fervant portionem; Hec quoqué caufla narra- tiunculz , quondam a fciolo Maroceano inter noftrates difperfe , menftruum nempe muliebre huic mifceri veneno, atque in eum finem. Macaffarenfium feminas bracteis indutas effe, in quibus iftud colligebant , & tradébant fummo hujus veneni cuftodi, quod tamen gunquam a quodam Macaflarenfium vjrg vel T audi: ' trokken bebben, zeggende, als den boom fterft, dat *% land daar onder dor, en verfengtis. De Wofkens- boom groeid in de laagte achter Marus, by de Negorye Sudian: Op Sumatra, en Borneo zal by ook wallen, te weten op Borneo în de Provincie Landas, en Cute van deszelfs Ooft-zyde tegen, over Macaffar, over al verre in 't gebergte, wesbalven de gedaante des booms de Strand- woonders mede onbekent is, dewyl de Orang-Dayas , of wilden den zap afbrengen, Dat van Cute werd wel voor *% kragtig fte gebouden , niet als of bet op Celebes niet zo goed zoude zyn, maar om dat men meende , dat de Berg- ieden of Toradjas bet eerfte onder haar bouden, en ’t Slegte aan de Macaffaren geven. Want dewyl Mandar, en Lubo met baar Toradias onder Macaffar ftaan , zo moe- tenze door bare Berg-lieden beftellen, dat een ieder booft voor hooft , een sagi à Bamboesje met dit gift gevult, aan den Koning van car tot tribuit moet afbrengen, wanneer by ten Oorlog wil gaan, Ce Op Baley in ’t diftriët van Batur , aan de Ooft-zyde gelegen, werd ook een zulke Gift-boom gevonden, wel- kers:zap de Berg-lieden aan den Koning van Baley tot een tribuit brengen, in potten en Bamboezen vergadert , van driederlei coleur fawart , rood, en geel, ik laatfte bet befte is. Zy befmeeren bare pylen „ en fpatten daar mede, die zy dan onder bare woonkamers bewaren, willende quanfuys dezen. doot niet boven bare hoofden bebben. Zyn tegengift aldaar zyn de witte wortels van Djerudju ,ge- kaauwt en opgefmeert , gebiedende daar by, dat den ge: guetften onder geen dak mag komen. = Dit gift werd op de volgende manier vergadert , nier mant derft zig verfbouten, dezen boom zodanig te nade- ren, dat by den zap met de banden daar uit wilde balen: Want by zoude gevoelen, als of bem al de leden wilder opkrimpen, en verfiyven: Dierbalven bewindenze cero bet hooft, banden, en beenen met doeken, daar ma nee: menze de bovengemelde lange eń toegefpitfte Bamboezen „ dieze met kragt, eń wat fchuins in:de bor van den onderften ftam flooten , want boe nader aan de wortel, boe kragtiger bet vergift is, vier of vyf Bamboezen in eenen boom, latende die drie of vier lagen daar im fleeken, za loopt dan langs dat geutje een bloedig zap uit , daar bet wee kort daar na bard werd, en aan de eene goorte ros , aan de andere fwart befterft. “Het voorfte lid van deze Bam- boezen werd maar vol, de refł kapt men af, om dit gift nog quáodsordigen te maken, zo kappenze den boom ter- Jtond met lange bylen omver, wanneer zy den zap uitge an alle die gene ook moeten flerven , dewelke met den laatflerz zap, daar uitgetrokken, gewond. werden: maar zo der boom in "t leven blyft, zo werd ook bet vergift mettertyd minder fcherp. Doch ik geloove, datze dit met de wei- nig [le boomen doen, anders zouden die al lang vermindert zyn, en deze zoort bewarenze maar voor bare Radjas , em Grooten. dies, sa E _ Terwyl bet uitgetrokken zap nog wat weekis „zo werd by in groote en kleine klonteren gepakt „ of met de banden tot korte rollen geformeert , dewelke effen in cen Bamboes- jngeb ee DE “Ale de bollen en rollen nu op Macaffer gebragt zynde, werden by een van de groote Creyns , wiens werk bet is, zynde gemeenelyk Creyn Sumana , inzyn Kafteel Borren- bong, tn een afgezondert buis zeer zorgvuldig die te bewaa- ren, enin een middelbare warmte te onderbouden, want al te groote koude is baar /cbadelyk, maar al te groote bitte nog veel fchadelyker , da werd bet wel tienvou- dig bekleet , en precys eens om de zeven dagen los gemaakt, geveegt, de doeken. en lappen uitgejchut , en Jerome! maakt , dan weder ingepakt, og A OR E - De rollen neemt men inspel ks alle weeken uit de Bams boezen , vryftze met oude Eras of , tot datze glimment worden, als mede de Bamboezen , [leektze als dam weder, daar in; en bewindze dat "er geen lugt aankome. Dit werk latenze in Y gemeen door vrouwen doen , vre: zende , dat de mannen daar by komende, iets daar van mogten fteelen, doch de andere Creyns bebben. mede iets in bewaring. Dit is oorzake van een mial praatje, eer- tyds by den neeuswyzen Marocean onder onze uitgeftrooit, dat bet Menftruum Muliebre onder dit vergift gemengt werde , en dat tot dien einde de vrouwen op Beste moeften broeken dragen, om °t, zelue te vergaderen, en aan den. generaal. tuigmeefter overleveren, ^t welk wy noit van eenig Mee man of vrouw hebben m a —— — UI Boek. XLV. Hoof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. a6j audivimus. In zdibus iftis, in quibus hoc adfervatur toxicum , nulle fquill nec concha torrendz funt. Si ad bellum profećturi fint, hocque preparare ve- lint venenum, ut hocce tela fua & canales emifforios abducant; omnes.volvuli ac glebe fimul adferuntur, que variis conftant coloribus ac viribus, concolores vero in unum colliguntur acervum. Quenam vero fint efficaciffime; ad vifum non ita dignofci poteft, fed hoc detegitur experimento. Recipe radicem Lam- poejang y Macaffarenfibus Lampoem , & Allia Paya di- tam, h.e. Zingiberis amare, hanc contunde, & in aqua macera , donec fit mucilaginofa , exprime & tranfcola per linteum , hujus aque parvam infunde patine portionem , cui inmitte portiunculam hujus veneni: Periti mox ex fubita ac majori vel minori e- bullitione de viribus dijudicare poflunt. Glebe, que iisdem conftant viribus, fimul contunduntur, iftique infunduntur mucilaginofe aque, quum mox fumma certe admiratione confpicitur , qua ratione hoc vene- num fuas exercere incipiat vires ac feevire, quod tanta e- bullit fefeque convertitfepe vi, utin medio tota con- fpiciatur fovea, per quam fundus patinz appareat, quod vero parvam tantum exhibet ebullitionem ac commo- tionem ; debile cenfetur. , . Vifcofo hoc fucco extremitates telorum inbuuntur ; quz ,uti dictum eft, ex Lamii pifcis dentibus confe- éte funt, fi autem hifce deftituuntur, eorum loco a- cuminatam arundinem adhibent. i ibus bene obturatis confervant. Optima horum telorum fpecies per bińos annos virtutes fuas retinent, funt autem quzdam , que intra unius alteriusve menfis fpa- tium fuas perdunt vires, & mortua quafi funt: Tota enim hujus veneni mafia, fi non rite confervetur ; cito corrumpitur: Putant autem vulgarem fpeciem poft anni lapfum non amplius mortem adferre, cujus fi- gnum eft, fi fucco Lampoejang infufum hoc venenum . non effervefcat, quo alias acuitur & exaltatur. Hec nulli rotet tractatio , nifi quod ardorem internum quis - percipiat, féd plurimum ab óptima fpecie. Toxicum hoc innoxium habetur, quani diu cum fuccó Lampoejang non fuerit commixtum , immo di- cunt, fine hoc nunquam fatis indurefcere, ac facile detergi per veftimenta, fi per illa tranfeat, cum hoc autem fucco fi fuerit commixtum & oblinitum, ita indureícit , ut eo per clypeum penetrare poffint. Hujus veneni efficaciffima fpecies feu Upas Radja, que Regi tantum fuisque aflervatur magnatibus, ex communi opinione incurabile adfert vulnus , vilior autem fpecies vulgo largitur ac diftribuitur, quum ad bellum eat. i Aliquando fit, ut forte fortuna antidoto quodami a prefenu ac fubita morte quis liberetur, & poft binos tresve annos elapfos ( licet talis fefe curatum dee? inde tamen moriatur, talibus autem maxime nocet periculofus eft coitus cum feminis: &uti inter herbas Lampoejang edulis eft & ad olus ufürpatur, fic hzc herba alicui, qui ex vulnere hifce telis inflicto fefe curatum putat, certam adfert mortem, fi comeda- tur. : Co. “In ultimo Madjerafenfium bello, quum Macáffa- renfes putabant totam vaftare Amboinam , ipforum fuperbiam ac fiduciam , quam in telis fuis hoc veneno infectis habebant, fenfim edocti fumus eludere, non tantum variis antidotis, quz in fubfeguenti propone- mus capite, fed etiam certo veftimentorum genere & modo, praefecti enim ac potentes ampla habebant veftimenta ex corio Hifpanico confecta ; qua adeo ca- pacia erant , ut fupra alias veftes hzc geftare poffent, ` qualia funt tunice , Bracce, & Ocrez, inque Capite alta mythra feu rugofa Hifpanica pilea , nautz vero, quicue glandes igniarias emittunt, ac primum inpetum faciunt, veftimenta hec habebant ex velis linteariis confe&a, quumque hzc laxa & libera e corpore de- endebant, apices telorum illorum emifforum illis in- xa herebant. In frontispicio militum erigebatur velum pice obdućtum , quod fiffuram habebat transver- falem , per quam fclopeta fua emittebant ignivoma , at- tamen aliquando unum alterumve telum per illud tran- fibat , quum nimis fortiter effet extenfum. Cavendum nobis quoque erat ab ipfis fiftulis emifforiis, in qua- rum fummo propugnatores mucrones ferreos inftar Tom. IT. hafta- konnen. Inde buizen y daar men *t bewaart, moet men geen Garnalen of fchulpen braden, of branden. - Als zy nu ten Oorlog gaan willen, en dit gift prepae reeren, om op de flitzen of fpatten te ftryken , zo werden alle de klontertjes en rollen by malkander gebragt, die dan van ver/cheide coleuren en kragten zyn, wanneer die van eenderlei coleur by malkander gelegt werden: Doch omde kragtig fte van malkander te onderfcheiden , kan niet wel met bet gezigt gefchieden , maar werden aldus geprobeert. Neemt. de wortel van Lampoejang ; in ’t Maca(fars Lampoein, en Allia Paya, dat is, bitter Gember ge- naamt ‚ kneuft die, en weektze in water , tot dat bet zel- ve wat kleverig werd, drukt, en zygt bet dan door een doek , giet daar van een weinig in een kommetje, en fnyd daar in een klontje of fcbrapzel van "t vergift. De er- varenfte konnen als dan firaks aan de baaflige kookinge , en lage of hooge opborlinge van de kragt oordeelen. Alle de klontjes van een kragt werden an “Ezamen ge- Jłooten, en in dat kleverige water gedaan, wanneer. men met verwondering ziet, boe dit vergift begint te woeden , en zyn kragten te vertoonen, kookende , en omdraayende, dat men zomtyds in de midden een kuil, en in deale den grond van de fchotel of bak kan zien; maar ’t geene flegts een kleine roering vertoont, werd voor flap gehouden. Dezen kleverigen zap werd als dan aan de punt vande Bitze geflreeken , zynde gemaakt., als gezegt „ van baye- tanden, of zo zy die niet hebben, van een toege/pitft riet- je, die zy dan in wel geflootene kookers bewaren. De befte flag kan zodanig wel twee jaren goet blyven, en daar zynder ook , die binnen een maant of twee beel doot eń kragtelóos werden; want ook de gebeele mala, indien menze niet bezorgt, en wel na wereyfch gade flaat , en bewaatt „ in der baaft bederven kan. Ordinaris gelooft men van 't gemeene flag, dat bet na verloop van een jaar niet meer dodelyk is, en daar vanis een teeken „als bet im den zap van Lampoejang niet meer kooken wil, waar mede men "t anders weder aanzet: Deze bandeling bes Jcbadigt niemant , bebalven dat men een inwendige bitte daar van gevoelt, doch meeft van 't befte. Dit vergift boud men dan voor onfchadelyk, zo lang bet met den zap van Lampoejang #iet vermengt werd, ja men zegt; dat bet zonder den zelven noit ter deegen. bart werd, en werd in "t fpatten door de kleeren ligt af- geftreeken , maar met dien zap gemengt, enaange/meert, werd zo bard, datze door een fchild daar mede kunnen Schieten. De kragtigfte xoorte van dit vergift of Upas Radja, dewelke maar voor den Koning, en zyne grooten bewaart werd, is na 't gemeene gevoelen ongeneesbaar s maar de flegter zoorte werd onder de gemeene man uitge- deelt , wanneerze ten Oorlog gaan. Het gebeurt zomwylen, dat men by geluk door eenig te- gengift van een baaftige doot bevryd zynde, na verloop van een, twee, a drie jaar (fchoon men meent genezen te wezen ) daar nog al evenwel van fterft , en voor zul- ke zeer quaad en periculeus is de vermenging der vrouwen , en gelyk onder de aard gera benta Lampojang eetbaar, en mede tot Sayor gebruikelyk is, alzo ts dat goet voor iemant , die meent van een Spatten-quetfuur geneezen te weezen , een gewi|je doot., z0 men daar van nuttigt. Wy bebben in den laatften Madjerafchen Oorlog , wan- neer de MacafJaren vermeinden gebeel Amboina afteloopen, baren trots, die zy op bare fnoode fpatten gefteld baddens allenskens fmi te verydelen, niet alleen door verfcbei- de tegenmiddelen ; dewelke wy in 't volgende Kapittel zul- len voorftellên, maar ook door een zekere manier van kle- dinge. Want Officiers , en die "t vermogen badden s maakten wyde klederen van Spaanfcb leer, zo ruim , dat- ze dit gemakkelyk boven de andere kleederen konden aan- trekken, als rokken , broeken, en laarzen , en op bet booft een booge myter, of ruige ern MULS y matroozen, en Granadiers, die den aanval moeften doen „ maakten zulke kleeden van Zeildoek ; want dewyl alles los en ruim om "t lyf bing, zo bleven de fpitzen van de blaaspylen daar in fleeken. Voor de front van de Zoldaten wierd een blinde van brefenninge of geteert Zeyldoek gezet , met een Jcbeur dwers daar in, waar door zy konden vuur geven, evenwel vloog Zomtyds een pyi bier door, dewylze te ftyf ge/pannen ftonden. Wy badden ons ook te wagten voor de Spat-roeren zelfs, waar aan de voorvegters yzere Dit: zen, als pieken badden , met vergift aangefmeert , enop de onze pende, daar dan de pieken goet voor Werd da 2 We seg HERBARIIAMBOINE NSIS Liber. UL cap. XL VI. haftarum infixos gerebant hoc quoque veneno infe- ctos, quibus invadebant milites noftros, cui actioni, he hafte optime inferviebant , quam methodum noftri dein quoque fecuti fuere, qui tales alligabant haftas fclopetis luis: | Quo modo autem vilis hujus veneni fpecies ad vé nationem preparetur in fequente vide capite; Hac in Appendice addita funt. _ Anno 1694 mihi fructus transmiffus eft, quem ad- firmabant fuiffe Macaffarenfis arboris Toxicarie, quem tam proxime , quam potero, defcribam , quemque imul figure addidi. | ek e R habebat globuli Íclopeti , duriffimus erat & ficciffimus ac rugofus , per quatuor enim arinos jam adfervatus fuit, externe erat obfcure fufcus inftar quarundam gallarum. Putamen vero exterius adeo firmiter interne adnectitur fubítan- tiz, ut feparari nequeat, internaque hec fubftantia inftar cornu dura eft; que non nifi vi findi poteft: Color itidem corneus eft, inftar medullé minoris Ca- lappi- Laut. Tabula Otlagefana Septima. Ramum exhibet Arboris Toxicarisé; po dife, ubi Litt.+A, ejus fructum repreefentat, DESERVATIO, Macaflarenfis heec arbor Toxicaria in Valent. Amboing de- feript. pag. 218. quoque occurrit », ubi mas & femina itidem enumeratur, & mas No. L: exhibetur, No, LI, que femi- nam reprzefentaret , ibi deficit. - Caeterum inter arbores venenatas Ipo feu Hypo defcripta quo- Que occurrit in Ray: tom. 3. Append. pag. 87. Detelisautem" eleterio hocce veneno infećtis in Macaffara & Celebe vie de Valent. epift. XV. Indie literate pag. 434 CAPUT à = > a $ NE welke manier daar na onze oppa[fers nadeeden, bindens de diergelyke fpitzen aan bare Snaphanen, Hoe men de flegtere zoorte van dit vergift tot de jagê prepareren zal, ziet mede im ’t volgende Kapittel. Dit is in de Appendix daar by gedaan, ` Anno 1694. is my een vrucht gezonder; met verzeker ring , datze van een Maca[Juarze Gift-boom was „dewelke ik dan zo na befchryven zal „als tk kan, en in de figuur’ beb laten by teekenen. Zy was in de grootte van een roer- kogel, zeer hard ingedroogt en rimpelig , want den eige~ naar badze al by de wier jaren bewaart: Wan buitem bruin-grauw , gelyk zommige Galnooten. De buitenfte dunne fcbaal hangt zo vaft aande binnenfte fubftantie, dat- ze niet te feparteren is; zynde de binnenfte fubftantie zo bard als boorn , dat menze niet dań met gewelt doorkap- pen kan: De coleur is mede boornverwis , gelyk bet merg van de kleine Calappá-laut: De zeven-en-tachtig fle Plaat Vertoont een Tak van de Spatte-Booms Ipo genaamt, alwaat Lett. A. deszelfs vrucht verbeeldt. AANMERKING . De Macafferze vergift- ofte Spat-Boom,, komt mede voort by Valent. in de befchryving van Amboina pag. 218:alwaarme- de het Mannetje en Wyfje vermeldt werd, en-op de Plaat, onder No, L. het Mannetje verbeeldt, dog de LI. Figuur. van het Wyfje manqueert. i, Ee Ze A Onder de Vergiftige boomen werd de Ipo ofte Hypo in de. Append. van bet derde deel van Ray. op pag. 87» Gefier? E en de pylen met dit vergift beftreeken en vergiftigt , werde d by Valent, in de XV. brief van het gelettert Indie pag; 434]. befchteven, ^ ^ Mc : i PRA -: gu XLVI. c Pag. 268. AILEY fa A WAS N MMS W t NOD DS NN E 7 SZEJ 7 BUTTE 7 v7" 7 Pu 7 III Bock. XLVI. Hoofif. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 363 CAPUT QUADRAGESIMUM SEXTUM. De Viri bus ES qualitatibus preceden- tis toxici; ejusque antidotis. E precedenti capite diximus efficaciffimam. hujus vereni fpéciem prefentem ac inevitabilem adferre . mortem intra fpatium dimidie hore, immo faepe intra minus quadrantis , atque contra hoc nullum ha-- ctenus inventum fuiffe ek quod Macaflaren- fium reges fepe in morte damnatis inftituerunt. Ut- que magis hujus virus deleteria exploraretur vis, quos- dam damnatos in pollice tantum manus vel pedis vul- nus telo hoc veneno infećto inflixerunt , ftatimque vulneratum amputarunt articulum , jaftoque modo li- gamenta applicárunt, ut tentarent , an talis fuperítes effe poffit. Horrendum vero atque atrox hocce vè- nenum per venas jam ita erat diuum, ut totum in- quinatum corpus mox periret, & hinc talis morere- tur. Dum vero iftud virus multos malignitatis fuz habeat gradus , atque efficaciffimum brevi temporis fpatio , fi negligatur nec rite & arcte confervetur, multum de virtutibus fuis amittat.,— e CC mitis natura homini multa-détexit antidota , quz mox enar- rabimus, .. : i , Inprimis vero cognofcendum eft po hoc vires exer- cere non poffe, quamdiu vivum ron adtingat fangui- nem, ac fecundo innoxie ad varias adhiberi poffe res; fed primum fucco Lampoejang exaltari, & in actum deduci; hoc fane arcanum nature eft, talem humani eneris hoftem innoxie intra corpus aflumi poffe, il- lumque malignam fuam qualitatem accipere a tali ra- dice, que Zingiberi & Zedoariz affinis eft, que alid- quin veneni aritidota funt. T Ibo itaque crudum nec commixtum antidotum eft contra ictus venenatorüm pifciüm, ac morfus Mille- pedarum , fi hujus emplaftrum vulneri applicetur, quod dolorem citius fedat, ac venenum melius ex- trahit quam ullum aliud remedium. Porro, fi alicujus corpus ulcerationibus & fcabie fcateat, talis hujus /po pilulam cum Mute fruétus carne commixtam affumat,, que omnem: inteftinorum inpuritatem attrahet atque expellet; Hoc etiam 7po tali preparari poteft modo; ut fera animalia ac precipue Cervi hoc poffint ene» cari, atque innoxie ipforum caro comedi. Handa nem neutiquam eligenda eft fortiffima fpecies, ne ta: lis cervus mox ac pacate moriatur, atque proin in- . veftigari nequeat , fed. ejus debiliffima fpecies, que. commifcetur cum fucco, herbe Ram, unde vehemen- ter clamitant vulnerata ferz, ita ut perfequi eas liceat,. & quod mirum, harum caro fine damno editur. Si ita fit preparatam hocce venenum , vulnerato homini in. gentem quoque adfert dolorem, ita ut corpus vehe- menter commoveat & pervolvat, oculos contorqueat, fpumamque oris emittat. Qui autem a viliore & de- biliore fpecie funt fauciati , eundem fentiunt ardorem ac capitis vertiginem, nullum autem mortis pericu- lum illis inminet ; fi modo idonea mox ipfis fuppedi- tentur remedia. In primis Amboinenfium bellis nullum aliud notum. erat remedium, nifi naufeofum atque abhorrendum, ex- crementum bumanum , quod vulneratus bono animo deglutire coactus erat , unde vehemens fubfequebatur vomitus, cujus vi, quantum videtur, veneni ivépysix enervabatur , atque e corpore. expellebatur , feu foras eliminabatur; Hoc inter milites tanta agebatur ała- critate, ut, fi quis; qui hoc requirebat remedium , nec ipfe fibi fuppeditare poffet, alium rogare. focium co- actus effet, ut pro fe dofin exonerare ac fubminiftrare vellet; Valiantenfis centurio Bonoe, Tabalille voca- tus, hocce remedio quatuor vel quinque horum telo- tum vulnera enervavit , quz in corpore fuo & etiam fa- cie exceperat. mus Macaffarenfes, tam ex iis, quam ex ipforum fe- minis, nunc lenociniis, nunc minis ac vi meliora quz- dam edocti fuimus remedia; quorum quzdam Pd Ca- uum vero poftea quosdam capere- . XLVI HOOFDSTUK, Van de kragten , en eigenfchappen des voorgaanden Spatten-gifts , en de Remedien daar tegen. Si bet voorgaande Kapittel bebben wy gezegt , dat Me kragtigfte zoorte van dit vergift een onvermydelyken _ doot bybrengt, en dat binnen de tyd van een balfuur, ja zomtyds minder dan in een quartier uurs „en dat daar en tegen tot nog toe geen remedien zyn gevonden, bet welk de MacafJaarfeve Koningen aan misdadigers dikwils ge- Probeert hebben. Kn om nog meer de fi.codigheid dezes fenyns teontdekken , bebbenze zommige misdadigers alleen- lyk in cen teen of duim met een patte laten fteeken, bet gequetfte lid terftont afkappen, en beboorlyk verbinden, om te zien, of den menfche mogte bebouden werden: Doch het grouwelyke vergift was al door de aderen, en bet ge- heele lyf gevloogen, en bragte den menfcbe om. Maar dewyl bet voornoemde gift veele graden van zyn boosheid beeft , ook bet alderflerk[le in korten, tyd , en by verzuim van nauwe bewaringe , in zyn kragten merkelyk afneemt, zo beeft de goede natuur de menjchen al wederom ver- Jebeide tegenmiddelen aangewezen , die wy bier ftraks zullen verbalen, Doch alvoorens ftaat te weten, dat bet Ipo zyne kragt niet kan oefenen, zo lang het geen levend bloet raakt , ten twzeden , dat bet tot veele dingen on/chadelyk kan ge- bruikt werden, en fat Ard bet zap van Lampoe-Jang gaande gemaakt en onfteeken word y "t welkinderdaat cen gebeimenis der natuur is, dat zulken vyand van ^x. men- - Jcben leven zonder fchade in "t lyf kan genomen werden s en dat by ontfteeken word door zodanigen wortel, die uit de maag [cbap vam Gember en Zedoaria is, die men an- ders tegen venyn gebruikt, | . „Het radwe en onvermengde Ipo dan is zelfs een tegen- gift, als men van venynige oiffcben geftoken , of van duizent-beenen gebeeten word, als een pleifter op de quet- Juure gelegt strekt de pyn en bet venyn terftond uit, veer- diger , dan eenig ander ding. Wederom als iemand bet lyf vol ulceratien en fcburft beeft die zal een klein pilletje van dit Ipo met vleefch van Pilang innemen, "t welk alle onzuiverbeid in de darmen zal naar zig trekken 5 en uitvoeren. Zo kan men ook dit Ipo Zodanig bereiden, dat men ’t wilt, Ayo tne d bertebeeften daar mede eten -kans en baar vleefch ombefchroomt zeien mag. Hier toe moet men a neemen. de flerk(lezoorte, op dat bet beeft niet fcbielyk en ftil flerve , en men bet ver- wolgens niet Vinden kan, maar bet flapfle, "t welk. men dan vermengt met bet zap van 't kruit Rami, "t welkde beeften geweldig doet fchreeuwen, dat menze vervolgen kan, en dat wonder is, dit vléefcb werd zonder fcbaade gegeeten. Alzo toegemaakt „doet bet een gequet/t menfch ook groote pyn aan, bet lichaam geweldig omwerpen , dé oogen draayen, en fcbuimbekken. Die gene nu, die van de mindere of flappere zoorte gequetft zyn, gevoelen ook wel den zelfden brand, en draaying in "t booft + maar hebben echter geen perykel van't leven, als men bun maar terfiond met bequame middelen te bulp komt. In de eerfte Amboinfche Oorlogen; wifi men geen an- dere , dan die afzienlyke en yzelyke kure, te weeten bet Excrementum humanum , "t welk den gequetften al goedes moets moft infwelgen; waar op een et braken volgde, door welkers force (xo bet fcbynt) de kragten van bet venyn gebrooken , en uit bet lyf gedreven wier- den. Dit ging zo vaardig toe onder de Soldaten, datde eene, die daarom verlegen was, en zelfs niet doen konde, den anderen kameraat verzoeken moeft , om een klontje voor bem te drukken. Den Valianten Kapitein van Bonoa, Tahalille genaamt, beeft door dit middel vier a vyf fpat- ten kragteloos gemaakt , die by in zyn lyf, en zommige ook in t gezigt gren en badde. | INaderband , doen wy eenige gevangen catoren kreegen , bebben wy zoo uit dezelve , als bare vrouwen , door vleyen en dwang eenige beetere middelen geleert, waar van echter zommige krag- tiger waren, dan de andere, zommige ook gant/ch met. bola LI 3 oyo HERBARIIAMBOINENSIS Liber III. ap. XLVI: efficaciora erant aliis, quzdam etiam nullum prefta- bant effectum, uti hic illa ordine fuo enarrabimus. Primo itaque occurrit Radix Toxicaria, noftratibus Spat-wortel dicta, que eer Allii marini, feu Moly Indici infra libr. 11. defcripti fpecies eft, cujus radi- ces albe mafticantur, illarumque deglutitur fuccus, ceteraque pars vulneri applicatur, unde vehemens fuboritur & excitatur vomitus; quo venenum ex- pellitur, fi vero non ftatim fübfequatur vomitus , uti fepe fit, major affumenda eft dofis, hoc enim vene- num non nifi vehementi fuperatur vomitu. Secundo , ut ingens exftinguatur zeftus, vulneri inftillandus eft fuccus fponte exítillans ex Melope- bone, ejusque portiuncula comedenda eft, hic enim frućtus peculiarem poffidet virtutem cohibendi atrocis hujüs veneni gfaffantem diffufionem. ` Tertio, cortex Varinge latifolie mafticatus , vel contritus vulneri applicandus eft. uarto, cortex albi Sayor Bayang feu Bliti de fti- pite rafus itiponehdus eft vulneri, uinto, Tenues ruffe fibre feu minores radices angüftifolie Varinge contritz , partim propinate, par- tim applicanda. Sexto, Petioli & radices marie Indice feu Parari contrite & inpofite. Septimo, Radices Cajoe Radja, de quibus prece- denti capite fuit aétum, Octavo , Certiffimum antidotum , quod Macaffaren- fes nobis hactenus celarunt „eft laétefcens arbor Poele, ipfis Rite dićta, cujus petioli foliorum eliguntur, qui farum acuminantur, ipfisque alligatur filum, horum acumina vulneri inponuntur hifce telis inflicto , fpon- te illud penetrat, atque omne exfugit venenum; Fi- lum autem ipfis alligatur, ut iterum extrahi poffint.. Nono. Simili guoque modo SES arva frufta inarinorum telorum Macaflarenfibus Pana-Docki dicto- fum ,‘que, uti antecedens remedium, filo alligantur , ipfum intrant vulnus , ac virus exfugunt. ' Arbor Poelé tantum cum hoc veneno exercet odium & antipatiam , ut, fi ejus ramulus vel folium huic fup- ponatur , vel in camera fufpendatur, in qua hoc vene- num affervatur, illud ita enervet, ut viribus penitus deftitutum fit. JEger autem , vel vulneratus ante omnia fibi caveat à Lompoejang, ut nihil hujus in potu vel cibo aflu- mat, prefertim omnibus annis ifto tempore , quo vul- nerabatur , compertum enim eft fepius, hoc venenum ifto tempore quafi revivifcere , fasque iterum exer- cere vires, unde & fepius factum fuit, quosdam ho- mines fecundo vel tertio demum anno ex boc vene- . no mortuos fuifTe , uti illud obfervavimus in Germano quodam fubprefeéto , qui anno 1654 ante Laalam in Cerama in peétore vulnerabatur per tale telum , a quo curatus quidem fuit, fed tertio deir anno in eo- dem pectoris loco ardorem experiebatur , quem febris ardens fubfequebatur, unde & mortúus fuit: Vulne- rati infuper quam maxime fibi caveant per binos tresve menfes a feminarum concubitu, fique ulterius exploraretur , & ab omnibus etiam forte potibus fanguinem calefacientibus vel inflammantibus, Finis Libri Tertii, & Tomi Secundi. bolpen , gelyk wyze bier na malkander Dellen zullen. , Eerflelyk, Is de Radix Toxicaria, by de onze Spat- wortel genaamt, zynde een flag Zee-Ajuin of Moly In- dicum , bier onder lib. 11. befchreeven, welkers witte wortelen men kaauwt, bet zap infwelgt, en de reft op de quetfuure legt: dit verwekt mede een geweldig braa- ken, en dryft daar door bet venyn uit „ maar als men niet terftond braakt, gelyk zomtyds gefchied , moet men al meer inneemen, want zonder flerk braaken kan men dit venyn niet overwinnen. en tweeden, om den grooten brand te bluffen , zal men in de quetfuur druipen bet zap van zelfs uit een water- Limoen loopende , en ook wat daar vaneeten , welke vrucht r^ zonderlyke kragt beeft bet woeden van dit venyn te utten. eee. _ Ten derden, de fcborffe van de breed-bladige Varinga gekaauwt , of gevreeven, en op de quetfure gelegt. = Ten wierden, De fchorffe van witte Sayor Bayang, of Blitum van den ftam afgefcbrapt , en opgelegt. . Ten vyfden, de dunne roffe draden of kleine wortelen van de kleinbladige Varinga gevreeven , ten deele ge- dronken , en ten deele van buiten opgelegt. Ten zesden , de fteelen en wortelen van Amaria Indi- ca, of Parari gevreven, en opgelegt. Ten zevenden, de wortelen van Cajoe Radja, waar van ziet bet voorgaande Kapittel. Ten achtften, bet zekerfte tegengift , "t welk ons de Macaffaren tot nog toe bebben verborgen gebouden , is den melkgevende boom Poele, by baar lieden Rite genaamt , waar van zy de feelen der bladeren neemen , makenze een weinig fpits, en binden een draat daar om: De fpitze boud men op de wonde van fpatten gemaakt, zo trekt het van zelfs daar in, en zuigt al bet gift daar wit. Het draatje moet daarom gebonden zjn, dat men `t daar we- der uittrekken kan. S Ten negenden , E dezelfde manier doet men ook met de kleine flukjes van Zeepylen op Macafjar Pana-Docki ge- naamt , die als bet voorgaande met een draatje gebonden, daar in kruipen, en bet gift uitzuigen. De boom Poele heeft een zulke vyandfcbap met dit gifts dat zo men een taksken of blad daar onder boud, of ineen kamer hangt, daar dit gift in is, bet zelve gantfch krag- teloos werd. Den patient moet zig voor al wagten bet minfte van Lampoejang, het zy in koft, of drank te nuttigen, in- zonderbeid alle jaren omtrent die tyd , dat by gequetft wierde, want men beeft dikwils bemerkt, dat dit gift omtrent die tyd op bet nieuw zig roert , en daar door komt bet „dat zommige perzoonen in ’t taveede of derde jaar aan dit vergift. eer overtyden, gelyk wy gezien hebben in een Duitfche Luitenant, die Anno 1654. voor Laala op Ceram in de borft gefpat wierde , daar van by wel genas, maar drie jaren daar naar op dezelfde plaats wederom een brand gevoelde , zo datter een brandige koortze toefloeg s waar aan by flierf. Zo werden ook de gefpatte op 't boogfte aanbevoolen , datze baar in twee a drie maan- den onthouden van converfatie met vrouwen, en 20 men %¿ nader onderzogte, mi[Jcbien van alle zodanige dranken; die bet bloet merkelyk verbitten. x Einde vant derde Boek, en tweede Deel,