NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT ` VOOR N EDERLANDSCH-INDIË. NATUURKUNDIG ТУШТАН NEDERLANDSCH-INDIF KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIE ONDER REDACTIE VAN Dr. C. B= AA Z. II I SI SII SIN II DEEL L X ХІІ. WELTEVREDEN , BOEKHANDEL VISSER & Со. - 91-2 INHOUD VAN DEEL LXXII. BLADZ. Naamlijst der Leden van de rus Nat. Vereeniging in Nederl.-Indië op 1 April 1 й Verslag omtrent den GER 1 de werkzaamheden der Kon. Nat. Vereeniging in Ned.-Indië over het jaar 1911. Meteorologische waarnemingen verricht gedurende de e. Expeditie van 1909/1910 door Dr. W. VAN Meteorologisch Dagboek gehouden door Kapt. VAN NOUHUIJS Uitkomsten van meteorologische waarnemingen verricht aan het proefstation Oost- Java te ÁN a rende het jaar 1911 door Тн. Arachnis Bl. und Vandopsis Pfitz. viti "Dk 7 J.S Sarcanthus Lndl. und die nächtsverwandten Пена vos Dr. J. J. Suma . Bizonderheden aangaande het toxicologisch onderzoek in Nederlandsch- Indië. Voordracht gehouden in de deba- ting vergadering der К. N. V. door Dr. W. M. Orrow. Over variaties en mutaties bij mikroorganismen door P. С. Fru Vulkanische EE EE en ‘aardbevingen in den Oost-Indischen Archipel ее неч gedurende het jaar 1911 Meteorologische Waarnemingen in de Stroomgebieden Siak en der Rokanrivier стала) іп 1907 verricht door Dr. Мах Moszkowsk Meteorologische Waarnemingen in hé Stroomgebied van de Mamberano, Noord Dee in 1910—1911 verricht door Dr. Max Moszkow gg: Berichte aan Holländisch N ord-Neuguinea on Dr. Max Moszkowski . Bekende en merkwaardige Indische ‘planten i in gekleurde afbeeldingen door Dr. Z. KAMERLING met korten bege- leidenden tekst van C. A. Backer en Dr. J. J. 5мітн. Een Weervoorspelling voor Java door Dr. C. BRAAK . Uitkomsten der Aardmagnetische Waarnemingen te Batavia en Buitenzorg verricht gedurende het jaar 1910. Uitkomsten van meteorologische waarnemingen verricht aan decultuurafdeeling van het proefstation voorde Java- suikerindustrie te Pasoeroean gedurende het jaar 1912. Notulen der vergaderingen van de Koninklijke Natuur- kundige Vereeniging in Ned.-Indië heen 1912. Begrooting voor 1919 . > x 265. 29 NAAMLIJST DER LEDEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING NEDERLANDSCH-INDIË 6p. 1 April 1913. Dagteekening van oprichting: 19 Juli 1850. Beschermvrouw HARE MAJESTEIT DE KONINGIN DER NEDERLANDEN. ——— áp = — OPRICHTERS: Dr. P. Bleeker, + 1878; Dr. J. H. Croockewit Hz., + 1880; Corn. de Groot, T 1896; P. J. Maier, T 1878; P. Baron Melvill van Carnbée, + 1856; Dr. C. L. A. Schwaner, T 1851; Н. D. A. Smits, t 1853; Dr. C. Swaving, T 1881. e фо HONORAIRE LEDEN: Datum van benoeming. W. F. Versteeg, Amsterdam, 18 Mei 1866. H. L. Janssen van Raay, Haarlem, 20 April 1882. I. van Dijk, ’s-Gravenhage, 18... 1885 Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden, 2 September 1897. © 00-10 © ь 9 DO = > Dä bi Fe in 9 шш BESTURENDE LEDEN. Dr. J. de Haan, voorzitter, Dr. G. Grijns, ondervoorzitter, P. C. Flu, secretaris, J. W. van Eek, penningmeester, A. J. Dijkstra, directeur der gebouwen, Dr. C. Braak, redacteur v/h tijdschrift, M. G. Hoekstra, Dr. W. van Bemmelen, Dr. J. C. Koningsberger, M. J. Doppenberg, Dr. G. W. Kiewiet de Jonge, 5, R. J. Onnen, Dr. Th. Valeton, H. J. E. Wenckebach, J. G. van Kuyk, F. Weehuizen, Dr. W. M. Ottow, E. A. A. Gobée, AFDEELINGSBESTUREN. Semarang. M. F. Onnen, voorzitter. G. E. Soerabaja. Dr. A. H. J. Belzer, voorzitter. G. M. Pool, secretaris. J. C. Ribbers, penningmeester. Jan H. Junius. Datum van benoeming. 14 December 1908. 14 И 1908. 1 April 1918. .13 Augustus 1896. 10 Juli 1911. 14 December 1908. 7 Juli 1896. 8 September 1898. 9 Augustus 1900. 11 December 1902. 11 i 1902. 11 à 1902. 12 Februari 1903. 9 Juli 1908. 13 December 1909. 10 Juli 1911. 9 October 1911. 13 November 1911. Hoeffelman, secretaris-penningmeester. 1 2 e eve 2. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN NEDERLAND. Maximum aantal 30. Dr. H. G. van de Sande Bakhuyzen, Leiden, Dr. C. Ritsema, Leiden, Dr. Th. H. Mac Gillavry, 's-Graven- age, Dr. Е. van Rijekevorsel, Rotterdam, Dr. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, Dr. H. Wefers Bettink, Utrecht, Dr. P. P. C. Hoek, Haarlem, Dr. C. A. Pekelharing, Utrecht, Dr. Max Weber, Eerbeek, Dr. A. Wichmann, Utrecht, Dr. K. Martin, Leiden, Dr. C. Th. Sluiter, Amsterdam, Mr. M. C. Piepers, 's-Graven- hage, Dr. J. F. van Bemmelen, Gro- ningen, Dr. G. A. F. Molengraaff, 's-Graven- hage, Dr. M. E. T. J. Dubois, Amsterdam, Dr. Е. A. Е. C. Went, Utrecht, Dr. J. D. vander Waals, Amsterdam, J. P. van der Stok, de Bilt, Dr. R. D. M. Verbeek, 's-Graven- hage, Dr. J. G. de Man, Ierseke, Dr. J. J. A. Muller, Zeist, Dr. P. van Romburgh, Utrecht, Dr. H. Onnen Sr., 's-Gravenhage, J. J. K. Enthoven, Amsterdam, Dr. S. Figee, Hilversum, Datum van benoeming. 21 December 1872. 17 September 1875. 20 Mei 1880. 90. 1880. 20 November 1884. 9 September 1886. 9 201806, 11 Augustus 1887. 23 Mei 1889. g 1889. 9 Februari 1893. 12 April 1894. 13 Juni 1895. 12 Maart 1896. 1 i 1896. 19, 1896. 20 Mei 1897. 8 September 1898. 9 Januari 1902. : "s 1902. 1902. iz Base 1903. ` „ 1903. 11 Januari 1906. 8 Februari 1909. 1 Januari 1910. Mr.H A. Lorentz, Vogelenzang(N.H.) 5 April 1910. zl сс On Ҥ фо bi н e о DO н b ы CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET DUITENLAND. Maximum aantal 30. Datum van benoeming. O. Beccari, Florence, 15 Juni A. Russell Wallace, Londen, 20 December A. B. Meijer, Berlijn, 18 Mei Tommaso Salvadori, Turijn, 28 ,; John Milne Shide, Isleof Wight, 20 November Wilhelm Blasius, Bruns wijk, 9 September Alexander Woeikoff, St. Peters- burg, 11 Augustus Hermann Graf zu Solms Laubach, Straatsburg, 12 Juli Julius von Hann, Weenen, 11 October K. F. Goebel, München, 23 Mei E. Haeckel, Jena. 11 Januari F. Montessus de Ballore, Santiago (Chili), 20 Mei G. Haberlandt, Graz, 20 ,. J. Wiesner, Weenen, 20 4 W. Kükenthal, Breslau, 20 ;, R. Semon, München, NF y Anthonio Berlese, Portici, 10 Augustus E. Stahl, Jena, 9 Januari H. Molisch, Weenen, 9 A Dr. A. Zimmerman, Amani (O. Afrika), 8 » GEWONE LEDEN. A. Agerbeek, A. C. H., Mr.-Cornelis. Alphen de Veer, M. J. van, Weltevreden. Andrée Wiltens, Mr. A. J., Weltevreden. Arnold, L. V., fade ris 1872. 1873. 1878. 1880. 1884. 1886. 1910. 1905. 1903. 1908. = = = ыз кә > © pO = © © OD -1 @ Ct He — Ë ш B. Backer, C. A, Buitenzorg. Bakergem, W. M. Th. van, Soerabaia. Bargert, Ph, Weltevreden. Bartels, M. E. G., Pasir Datar, Halte Tjisaät. Belzer, Dr. А. Н. Ј., Soerabaia. Bemmel, J. C. J. van, Bandoeng. Bemmelen, Dr. W. van, Weltevreden. Bervoets, M. E, Klatten. Birckenhauer, К., Semarang. Bley, J., Kendal. Bloemendal, К. H., Weltevreden. Boers, R. J., Muntok. Boorsma, Dr. W. G., Weltevreden. Bouman, A. Е., Amboina. Braak, Dr. C., Weltevreden. Breda de Haan, Dr. J. van, Buitenzorg. Broekman, E. W., Soerabaia. Bussy, Dr. L. P. le Cosquino de (verlof). Burg, W. van der, Weltevreden. Bijker, J. Weltevreden. c. Campbell, J. R., Soerabaia. Chambry, J. K. J., Weltevreden (verlof). Collard, F. E. (verlof). Concordia, Societeit, Weltevreden. Cramer, Ch. G., Bondowoso. Cramer, Ch. G., Sidoardjo. Cramer, Dr. P. J. S., Paramaribo. Cultuur Maatschappij der Vorstenlanden. D. Dam, van, Buitenzorg. Damme, M. H., Bandoeng. c © е Degens, Dr. P. N., Weltevreden. Degros, P. L., Weltevreden. Diggelen, C. H. P. van, Bodjonegoro. Dinger, J., Weltevreden. Docters van Leeuwen, Dr. W. M., Semarang. Dominicus, Dr. W. Doppenberg, M. J, Weltevreden. Dormaar, Dr. J. 7. M., Weltevreden. Douglas, E. A, Weltevreden. Driessen, Dr. D. P. E, Nijmegen. Dijck, J. Z. van, Semarang. Dijkstra, A. J., Weltevreden. E. Eek, J. W. van, Weltevreden. Engelbregt, J., s. f. Tjomal, Pekalongan. Eijken, Dr. P. A. A. F., Bandoeng. F. Fournier, C. A. W., Soerabaia. Flu, P. C., Weltevreden. 6. Galjema Verheul, A., Soerabaia. Gaster, J., Weltevreden. Geesink, P. J. J. A. (verlof). Gelder, Dr. J. K. van, Den Haag, Perponcher- straat 127. Gentis, F. 7, Soerabaia. Geuns, Dr. J. W. van, Gieben, H. C, Weltevreden. Gobée, E. A. A, Weltevreden. Göllner, E. R. D, Weltevreden. Gorter, Dr. K., Buitenzorg. Grijns, Dr. G, Weltevreden. Guffroy, C. A, Soerabaia. i 7 — H. Haan, Dr. J. de, Weltevreden. Hamaker, C. M., Tjiandjoer. Hattum, A. G. van, Soerabaia. Heeckeren, Mr. C. W. Baron van, Semarang. Heinzelmann, N., Weltevreden. Heuvelink, С. О., Weltevreden. Hoedt, Th. F. H., Soerabaia. Hoeffelman, G. E., Semarang. Hoekstra, M. G., Weltevreden. Hoezoo, F., Semarang. Holtappel, K. J., Soerabaia. Homan van der Heyde, J., Weltevreden. Hoofdadministrateur Billiton-Mij., Tandj. Pandan. Hoogere Burgerschool (Bibl), Soerabaia. Hotz, Dr. Walter, Garoet. Hunger, Dr. F. W. T., Amsterdam. I. Iling, R., Weltevreden. | J. ’s Jacob, Mr. H., Weltevreden. Jacobs, Mej. Charlotte, Weltevreden. Jacobson, J., Weltevreden. Jannette Walen, J. P., Weltevreden. Johan, W. H. L., Toeban. Jong, Dr. A. W. K, Buitenzorg. Junius, Jan H., Soerabaia. K. Kamerling, Dr. Z., Buenos-Aires. Kampen, Dr. P. N. van, Amsterdam. Kiewiet de Jonge, Dr. G. W., Weltevreden. 1901. 1885. 1911. 1901. 1910. eo wn CDS qe Kloos, H. W., Weltevreden. Kock, Dr. A. C. de, Weltevreden. Koefoed, Dr. P., Malang. Koens, A. J., Mr.-Cornelis. Koks, M. Th, Weltevreden. Koning, D. A. P., Soerabaia. Koning, M. C., Weltevreden. Koningsberger, Dr. J. C., Buitenzorg. Koppelle, D. J., Weltevreden. Kuenen, Dr. А., Medan. Kuyk, J. G. van, Weltevreden. L. Lange, Dr. Dan. de, Salatiga. Lau, Carl C, Padang. Laverman, D., Weltevreden. Leggelo, P. B. van, Weltevreden. Lessen, A. H. van, Weltevreden. Levensverz. en Lijfr. Mij. N. L, Weltevreden. Leyder, F. A. L., Semarang. Lier, R. J. van, Sawah-Loento. Linde Teves, Firma Semarang. Limburg, A. (verlof). Lockhorst, H. A. van, Djocjacarta. Lovink, H. J., Buitenzorg. Lummel, Dr. Н. J. van, s-Gravenhage, Atjeh- straat 52. Maas, J. J. M., Weltevreden. Marle, Mej. J. C. van, Soerabaia. Martis, A. K. M. (verlof). Meulemans, P. H., Semarang. Meijers, G. J., Weltevreden. 1903. 1902. 1910. 1906. 1903. 1910. жы e N. Neeb, Dr. C. J., Palembang. Nolst Trénité, Mr. G. J., Weltevreden. о. Obertop, H. Е. Р. Onnen, M. F., Semarang. Onnen, S. R. J., Weltevreden. Ottolander, T., Sitoebondo. Ottow, Dr. W. M., Weltevreden. Ouwens, P. A., Buitenzorg. P. Palm, J. Ј., Weltevreden. Paulus, Mr. Dr. J, Weltevreden. Petkovic, V. A., Weltevreden. Pool, Dr. J. F. A, Weltevreden. Pool, G. M., Soerabaia. Pott, Mr. J. G., Weltevreden. Q. Quarles de Quarles, A. J. Baron, Weltevreden. Rant, Dr. A., Tjinjiroean bij Bandoeng. Raven, D., Soerabaia. Rees, D. F. W. van, Weltevreden. Reese, D. J., Soerabaia. Renardel de la Valette, G. C. H., Malang. Reuter, W., Weltevreden. Ribbers, J. C., Soerabaia. Ritsema, Dr. I. Ch, Weltevreden. Roosegaarde Bisschop, P. J., Hongkong. 1901. 1904. 1877. 1897, 1899. 1882. 1910. 1897. 1908. 1910. 1903. 1912. 1910. 1905. 1910. 1907. 168 т o Rozenraad, М. C. P., s. f. Gending bij Probo- linggo. 1907. Rutter, Dr. L., Soerabaia. 1910. Rijn, L. A. van, o/adm. Suikerfabriek Tjomal, Pekalongan. 1901. Rijn van Alkemade, J. van, Semarang. 1903. є. Salm, Dr. J. А., Kota-Radja. 1910. Sandberg, Dr. Jhr. С. б. S, Weltevreden. 1910. Santer, L. P. J. M., Semarang. 1912. Schmidt, Dr. W.. Semarang. 1905. Schöppe, Dr. Max, Soerabaia. 1903. Schouten, Dr. A. R., Weltevreden. 1909. Schoutendorp, Mr. J.. Weltevreden. act 1896: Schrader, W. H. Weltevreden. 1910. Schröder, E. E. W.G.,Moeara Doea, Sumatra. 1904. Sirks, A. H, Weltevreden. 1907. Simon Thomas, A. E., Semarang. 1909. Smith, Dr. J. J., Buitenzorg. 1898. Sizo, L. de, Weltevreden. 1911. Straaten, H. van, Weltevreden. 1910. Sriner, A. L. J., Weltevreden. 1912. Sünier, Dr. A. L. J., Weltevreden. 1912. Sythoff, А., Weltevreden. 1898. T. Tabaksonderneming Padang Boelan (adm. J. S. C. Kasteleyn) Medan. 1908. Tjeenk Willink, Dr. H. D. 1900. U. Umbgrove, C. J., Soerabaia. 1908. Ultee, Dr. A., Salatiga. 1908. — FH Vv. Valeton, Dr. Th., Buitenzorg. Valk, M. C., бобы. Vaynes van Brakell Buys, W. F., Soerabaia. Veldhuis, H. W. J., Soerabaia. Vereeniging van Djokjasche Landhuurders, Djokjakarta. Versluys, J., Weltevreden. Vogel, Dr. W. Th. de, Weltevreden. Vogelpoel, Th. G. van, Weltevreden. Vries, Dr. E. C. de, Weltevreden. Vrijdag, D., Soerabaia. Voogt, J. G. H. de, Weltevreden. W. Walter, Dr. J., Soerabaia. Weehuizen, F., Weltevreden. Welsum, J. W. A. van, Weltevreden. Wenckebach, H. J. Е., Weltevreden. Wigman, H. J., Buitenzorg. Wigman, G. M., Wilde, W. F. de, Bondowoso. Wilkens, Dr. J. A, Weltevreden. Witkamp, H., Pladjoe, Palembang. Würth, Dr. Th., Malang. VERSLAG OMTRENT DEN TOESTAND EN DE WERKZAAMHEDEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË OVER het jaar 1911. de in de Algemeene Vergadering n den en Januari 1912. AAA Im М. OCT Gevolg gevende aan de mij bij artikel 5 van de statuten opgelegde verplichting, heb ik de eer het volgende verslag uit te brengen omtrent den toestand en de werkzaamheden der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch- Indié gedurende het jaar 1911. Personalia. In den loop van het jaar 1911 overleden drie onzer correspondeerende leden in Nederland n.l de oudste in die rij, Professor Dr. J. Bosscna, Professor Dr. Тн. Prace en P. C. F. SNELLEN, mannen van naam, wier betee- kenis op wetenschappelijk gebied zeker hier niet meer uiteengezet behoeft te worden. Eene eerbiedige hulde zij aan hun nagedachtenis gebracht. 2 л, КОВА Aan Professor J. C. KAPTEIN werd het correspondeerend lidmaatschap aangeboden. Gedurende het afgeloopen jaar bedankten wegens vertrek naar elders de bestuursleden W. ErEwsBAas, die als directeur der gebouwen vervangen werd door den Heer A. J. DIJKSTRA, F. van DER Goor, Н. M. van Harren, М. Н. Damme, Dr. Z. KAMERLING, Dr. P. N. van Kampen en Dr. E. C. DE VRIES. De Heer J. С. van Колик zag zich genoodzaakt wegens drukke bezigheden zijn functie van bibliothecaris neder te leggen en werd tijdelijk als zoodanig vervangen door den secretaris Dr. H. J. van Lummen, die ook welwillend op zich nam, gedurende de wegens een buitenlandsche dienstreis nood- zakelijke afwezigheid van den penningmeester J. W. van Екк, het fiscaat waar te nemen. Als nieuwe leden van het bestuur werden gekozen de heeren Dr. W. М. Отто еп F. WEERUIZEN. In het afdeelingsbestuur te Semarang werd de heer Тн. SrEINMETZ, die wegens vertrek naar Europa bedankte, vervangen door den heer M. Е. ONNEN. In dat te Soerabaia verving de heer G. M. Poor den heer H. W. J. Уегонгүв als secretaris. Het aantal gewone leden bedroeg op het einde van dit verslagjaar 177. Bij de beoordeeling van dit cijfer moet in het oog worden gehouden, dat op de ledenlijst van het vorige jaar ten onrechte een aantal namen van personen vermeld waren, die in de afdeelingen reeds bedankt hadden en van wier uittreden het bestuur niet tijdig bericht had ontvangen. Op de December-vergadering werd voor het jaar 1912 het bestuur samengesteld als volgt: Dr. J. ре HAAN, Voorzitter. Dr. G. Gnuws, Vice-voorzitter. Dr. H. J. van Lummen, Secretaris-Bibliothecaris. J. W. VAN EEK, Penmimgmeester. A. J. DIJKSTRA, Directeur der gebouwen. Dr. C. BRAAK, Redacteur van het Natuurkundig Tijdschrift voor Ned.-Indië. e ME — Financiën. De penningmeester J. W. van Erk zag zich, wegens een plotseling verstrekte Regeeringsopdracht, genood- zaakt naar Europa te vertrekken, zonder dat het mogelijk was het geheele geldelijke beheer der Vereeniging over te geven. Dientengevolge kunnen in dit verslag geen nadere mededeelingen omtrent den financieelen toestand worden gedaan. Wel mag worden vermoed, dat die niet bepaald ongunstig is te noemen. Na terugkeer van genoemden functio- naris zal de jaarlijksche rekening en verantwoording alsnog worden opgemaakt. Bibliotheek. In het jaarverslag over het jaar 1909 werd er op gewezen, dat de catalogus van de bibliotheek dringend behoefte had aan herziening. Deze revisie nu is in den loop van het jaar 1911 beëindigd, doch heeft geen vreugdevol resul- taat opgeleverd. Zeer vele werken zijn gebleken te ontbreken. Vooral van de tijdschriften, die in rondlezing gezonden werden, zijn vele nummers zoek geraakt, waardoor de serieën geschon- den zijn. Ondanks de velerlei pogingen, die bij voortduring zijn gedaan, om een geregelde terugzending van de naar de onderafdeelingen te Semarang en Soerabaia ter lezing ge- zonden tijdschriften te verzekeren, is daaraan zoo slecht de hand gehouden, dat het Bestuur zich genoodzaakt heeft gezien tot het besluit geen leestrommels of portefeuilles meer rond te zenden. In het Gebouw der Vereeniging is een leestafel ingericht, waarop voor den belangstellende, onmid- dellijk na aankomst der mails, de nieuw ingekomen perio- dieken en boekwerken ter lezing worden gelegd. Niet dan na rijp beraad is het bestuur tot dezen maatregel overgegaan, maar, waar, in de zorgeloosheid van verschillende harer leden, voor de Vereeniging een gevaar bestaat voor het behoud van haar boekenschat, is zij wel verplicht géweest tot zoodanig handelen. Behalve door de gewone in ruil ontvangen periodica werd de bibliotheek uitgebreid door bestelling van de volgende boekwerken: а NEw-CoMB—ENGELMANN. Populäre Astronomie. VALENTINER. Handwörterbuch der Astronomie. CawrOR. Vorlesungen über die Geschichte der Mathematik. Hans. Handbuch der Meteorologie. » Klimatologie. Ki I plirbuch der Physik. Lexicon der Kohlenstoffen. BeisrerN. Handbuch der Organischen Chemie. Surss. Das Antlitz der Erde. Totale Ostwaldklassiker. Bnznw's Tierleben. Voor zoover de nieuwe druk gereed is. Annual tables of Constants. De Commissie voor de bibliotheek bleef samengesteld als volgt: Dr. H. J. van LiumMeL voor astronomie en wiskunde; Dr. W. VAN BEMMELEN „ natuurkunde en geografie; Dr. C. BRAAK » geologie en metereologie; Е. WEEHUIZEN „ scheikunde. Dr. J. С. KowrNasBERGER als Buitenzorgsch lid. Tijdschrift. Van deel 70 verscheen de tweede, tevens slotaflevering en de 1° aflevering van deel 71. De mede- werking blijft gering. Van het Bijblad op het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië verscheen N°. 1 | Het aantal buitenlandsche tijdschriften, dat tegen het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië wordt geruild, onderging dit jaar geen vermeerdering en bleef dus 250. Met genoegen kan worden medegedeeld, dat de uitgave in ons Tijdschrift van Dr. KAMERuING s „Nuttige planten van Nederlandsch-Indiö”, ondanks het vertrek naar elders van ons geacht mede-bestuurslid, niet gestoord zal worden. Plannen zijn in overweging tot de uitgave van „Vergiftige slangen van Java" van Majoor P. Ouwens. Vergaderingen. Vergaderingen der besturende leden ` hadden maandelijks plaats, bij welke gelegenheid geregeld wetenschappelijke mededeelingen op verschillend gebied ge- daan werden. De belangstelling der besturende leden zelve was niet altijd even groot, die der te Batavia woonachtige gewone leden onzer Vereeniging zeer gering. Populaire lezingen. Er werden in 1911 twee populaire lezingen gehouden, die beide malen flink waren bezocht. De eerste, door Dr. L. A. Bauer, lid van de Carnegie- Institution te Washington, over The non-magnetic vessel „the Carnegie" and its work, had plaats op Woensdag 25 October, de tweede, door Dr. W. Тн. ре Voczr, over „De pest op Java", op Dinsdag 17 November. Beide voordrachten werden door een groot aantal lichtbeelden opgeluisterd. Afdeeling voor voordrachten met debat. Met leed- wezen moet worden geconstateerd, dat in het afgeloopen jaar door de leden dezer onderafdeeling een mate van belang- stelling aan den dag werd gelegd, die lang niet altijd even- redig was aan de moeite, die de verschillende sprekers zich hadden getroost, om zich voor een goede en meermalen belangwekkende voordracht voor te bereiden. Dit verschijnsel, hoewel zich niet enkel in het afgeloopen jaar voorgedaan hebbend, was langzamerhand reden geworden tot ontstemming bij sommige leden en leidde tot het stellen van de vraag, of het maar niet beter zou zijn ook deze poging tot verhoo- ging van het wetenschappelijk leven te staken. Gelukkig is deze vraag voorloopig ontkennend beantwoord. De volgende voordrachten werden gehouden: Dr. H. J. van Lummen. De mechanica in de luchtvaart. F. Weeruvizen. De microchemie bij rechtszaken. Dr. W. M. Orrow. De geschiedenis van het toxicologisch onderzoek іп Nederl.-Indi& (1° gedeelte). Dr. G. W. Kırwier DE Jonee. De veranderlijke waarde van verschijnselen. с ат Dr. H. J. van Lummen. Verandelijke sterren. A. J. Drs&srRA. Leidde een excursie naar Priok en demon- streerde ter plaatse de plannen voor de nieuwe havenwerken. Dr. G. Gauss. Het zweven der Vogels. De discussie over deze belangrijke voordracht zal in de eerste vergadering van 1912 worden voortgezet. Afdeelingen der Vereeniging buiten Batavia. Behalve de reeds boven vermelde bestuurswisseling, valt omtrent deze afdeeling niets mede te deelen. Zooals gewoonlijk zullen hunne jaarverslagen afzonderlijk in het Tijdschrift worden opgenomen. Gebouwen. De gebouwen onzer Vereeniging verkeeren in goeden staat. Groote herstellingen bleken in het afgeloopen jaar niet noodzakelijk. Alleen had een verandering plaats in de wijze van verlichting, die reeds lang dringend noodig was. De gasverlichting werd nl. vervangen door een electri- sche: in alle zalen zijn bovenlichten aangebracht; in de kleine vergaderzaal behalve één bovenlicht nog twee drie- lichtskronen. De aanleg van deze nieuwe verlichting heeft een uitgave geëischt van f 600, maar is nu het eigendom der Vereeniging; telkens terugkeerende uitgaven voor huur van gaskronen enz. zijn hierdoor vervallen, waardoor jaarlijks _ een niet te versmaden bedrag wordt bezuinigd. Algemeene zaken. Aan den algemeenen catalogus, voor wiens samenstelling, zooals in het vorig jaarverslag werd | vermeld, bij G. В. van 4 Januari 1911 N°. 20 de Regeering een subsidie heeft verleend van f 12000, wordt ijvering gewerkt. De commissie voor de samenstelling van dien catalogus bestaat uit de Н.Н. Dr. J. pg Haan, Dr. H. J. van LUMMEL en J. G. van Kur. . Reeds zijn meerdere der belangrijkste catalogi in kaart gebracht: n.l. die van de Algemeene Secretaris te Buitenzorg, van het Hooggerechtshof, het Hoofdbureau van het Mijnwezen, LXXII 2k, 2 Түй ou het Departement van Marine, het Koninklijk Instituut van Ingenieurs, den Topographischen dienst en het Geneeskundig Laboratoruim. Als eerste gunstige resultaat van het door onze Vereeni- ging gevormde plan mag nog wel worden vermeld, dat een algemeene revisie van de verschillende bibliotheken heeft plaats gehad. Met de in den loop van dit jaar te Batavia opgerichte Natuurhistorische Vereeniging werden onderhandelingen ge- „voerd, ten doel hebbende samenwerking met deze tot stand te brengen, welke pogingen evenwel mislukten, omdat het Bestuur onzer Vereeniging meende niet te kunnen ingaan op de voorstellen door de Natuurhistorische Vereeniging gedaan. De Officier van Gezondheid bij Hr. Ms. Zeemacht L. S. A. М. vow Römer verzocht den financieelen steun der Vereeniging voor zijne plannen met betrekking tot een Nias-expeditie. Het Bestuur besloot bij het tot stand komen dezer expeditie geldelijken steun te verleenen, op voorwaarde, dat het ver- slag omtrent deze onderneming zou worden geplaatst in het Natuurkundig Tijdschrift voor Ned.-Indië. Door vertrek van den heer уох Römer naar Europa zal echter voorloopig aan deze plannen geen uitvoering gegeven worden. Aan het „van 't Hoff-fonds", gesticht ter eere der nage- dachtenis van onzen beroemden landgenoot J. Н. van т Нове, schonk de Vereeniging een bijdrage in eens van f 100. Op het in 1911 tot de Regeering gericht verzoek om verhooging van de jaarlijksche subsidie is nog geen antwoord ingekomen. Ik wensch dit verslag te besluiten met een opwekking gericht tot alle leden onzer Vereeniging om krachtig deel te nemen aan haren arbeid. Alleen door samenwerking, door belangstelling, die van alle zijden wordt getoond, kan iets op den duur blijvends tot stand komen. Hoe groot de toewij- ding, de goede wil van enkelen ook moge zijn, wanneer te allen tijde op die enkelen alleen moet worden gebouwd, kan wc 10 2 het niet anders of ook hunne krachten zullen ontoereikend blijken voor het vervullen van een taak, die voor velen is weggelegd: het bevorderen van den bloei der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indié. Zij dan ook het machtwoord van den tegenwoordigen tijd onze strijdleus: ,Vis unita fortior." Dr. J. ге HAAN. WELTEVREDEN, 15 Januari 1912. Meteorologische Waarnemingen VERRICHT GEDURENDE DE SNEEUWGEBERGTE-EXPEDITIE van 1909/1910 Door W. VAN BEMMELEN. De waarde van meteorologische waarnemingen op exploratie- tochten gelijk de onderhavige verricht, moeten noch overschat, noch onderschat worden. De groote veranderlijkheid, die vele der meteorologische elementen als regen, wind, bewolking en zonneschijn in onzen Archipel vertoonen, maken het onmogelijk om uit waarne- mingsreeksen van slechts enkele maanden duur besluiten te trekken omtrent den gemiddelden toestand; maar omgekeerd zijn andere elementen, als luchtdrukking en temperatuur minder wisselvallig en leiden reeds kortere reeksen tot uitkomsten, die al moeten zij als voorloopig beschouwd worden, toch reeds dicht tot die van den gemiddelden toestand naderen. De eerste moeten dus in toegankelijken vorm opbewaard worden om later met andere dergelijke reeksen tot een geheel verwerkt te worden, de tweede hebben reeds dadelijk hun waarde. Ook is het mogelijk door korte waarnemingsreeksen beves- tiging te krijgen van wat men uit analoog gebouwde en gelegen terreinen in andere deelen van den tropischen gordel had leeren kennen, en zoodoende onze ervaring uit te breiden. Hoe noodig het is om die ervaring niet alleen te vermeer- deren, maar ook in volgende gevallen toe te passen, leert de aan deze expeditie voorafgaande Zuid-Nieuw-Guinea- expeditie, die in de Oostmoesson-maanden van het jaar 1907 plaats greep; want toenmaals had reeds voorspeld kunnen worden, dat in die maanden de voor den ZO-passaat geëxpo- neerde kant van het Sneeuwgebergte regenachtiger weer zou hebben, dan in het andere jaargetijde. De waarnemingen op die eerste expeditie gedaan, zijn door den Heer P. Joran Swrrs bewerkt en in Deel 68 van dit Tijdschrift opgenomen. Ook de bewerking van die gene gedurende deze laatste expeditie verricht, was door hem ondernomen, maar moest wegens zijn vertrek uit Batavia door hem gestaakt worden. Ter wille van een gemakkelijke vergelijking tusschen de uit- komsten voor 1907 en 1909/10 gevonden, heb ik aan de inrichting der door hem berekende tabellen zoo min mogelijk veranderd. De waarnemingen zijn verricht: ten eerste op twee plaatsen, waar reeds in 1907 zulks geschiedde, nl. van 17 September 1909 tot 15 Februari 1910 op Waarnemingseiland, waar het bivakschip ,de Arend" gemeerd lag (5°0'30” Z. Br. en 138?39'3" O. L.) en van 21 September 1909 tot 31 Januari 1910 te Alkmaar (4°40'10” Z. Br. en 138*48'30" O. L.). Ook op den bergtocht zijn door den Heer van Nounurs waarnemingen gedaan, en hierbij waren de anders voor de expeditie zoo noodlottige omstandigheden, die tot een ge- dwongen verblijf in een bivak op 3900 M. hoogte aanleiding gaven, juist gunstig voor de waarnemingen. Luchtdrukking. Evenals in 1907 werd ook op deze expeditie de kwikbarometer Olland N°. 353 medegenomen. Aflezingen werden gedaan van 22 September 1909 tot 31 Januari 1910 te Alkmaar en van 16 Februari tot 12 Maart 1910 a/b van het SS. Arend bij Waarnemingseiland. Auc QQ on De correctie van den barometer bedroeg + 0.10 mm. De barograaf (zie Bewerking 1907) was naast den baro- meter opgesteld en verhuisde ook mee van Waarnemingseiland naar Alkmaar. De aflezingen zijn voor iederen dag op de waarnemingen van den kwikbarometer herleid. Op den bergtocht is de aneroïde N°. 5029, wier correcties mij onbekend zijn, afgelezen. Voor het afleiden van de dagelijsche schommeling der luchtdrukking is het geoorloofd bij eerste benadering de waarnemingen in de verschillende kampen in het lage terrein te vereenigen. Wij vinden dan de volgende uitkomsten, waarbij echter moet opgemerkt worden, dat die voor 1907 berekend zijn met uitslui- ting van de waarnemingen gedurende het korte verblijf te Geitenkamp en verder met toekenning van dubbel gewicht aan die te Alkmaar, omdat daar twee volle maanden waargenomen is. DAGELIJKSCHE SCHOMMELING DER LUCHTDRUKKING in mm. 4а ба gu 10u Middag 2u 4s 6u — ва 10u 12] Mei--Oct. 1907 (000-015 0.32 1.12 1.13 008 —1.15 —108 —097 003 058 050 Sept. —Mrt 1909/10 0.10 —0.23 033 1.17 1.09 —0.07 —144 —1.87 —1.03 014 081 0469. Jaa 0.05 —0.19 0.33 115111 0.01 —1.30 —1.48 —1.00 0.09 0.70 0.60. Voor de afleiding der getallen voor het jaar is eenvoudig het seizoen Mei— Oct., ondanks het ontbreken van de maand April, gelijkwaardig met het semester Sept.—Mrt genomen. Wanneer nu uit deze afwijkingen van het daggemiddelde op de gewone wijze de heel- en halfdaagsche schommeling worden afgezonderd, vinden wij in mm. uitgedrukt: A p = 0.75 sin. (t + 1197) + 0.91 sin. (2t + 171°.1) en wordt dit vergeleken met hetgeen te Batavia voor het tijdperk 1866—1905 werd afgeleid, nl. A p = 0.63 sin. (t + 25.°5) + 1.00 sin. (2 t + 160°.0) dan vinden we een groote overeenstemming. ii ` s Voor de amplitudo en phase van de heeldaagsche schom- meling, die locaal zeer verschillend zijn kunnen, is dat vooral opmerkelijk. Wat de amplitudo der halfdaagsche schommeling aangaat, die, zooals bekend is, regelmatig met de breedte verandert, zoo is uit de waarneming op een groot aantal over de aarde verspreide plaatsen gevonden: Aequator 0.98 mm. Latii. 5° 0.96 £s Hiertusschen voegen zich de waarden 1.00 mm. voor Batavia, dat op 69117 Z. Br. ligt, en 0.91 mm. voor de expeditiekampen, die ongeveer op 5? Z. Br. liggen, vrij nauwkeurig. Temperatuur !) Ditmaal was de expeditie voorzien van een thermograaf RicHamp, die van 22 Sept. 1909 tot 31 Jan. 1910 te Alkmaar functionneerde en daarna van 5 Febr. tot 12 Maart op het Bivakschip. Dagaflezingen werden op die plaatsen gedaan met de volgende thermometers: N° 4951, droge bol, corr. 090 » 4949, natte bol, * 0.0 p 38, maximum, si 0.0 5. 2805 minimum, b 0.3 5 1265, maximum-minimum, ,, 0.8 en 0.1 Van 9 Oct. tot 16 Dec. werden de thermometers door Kapt. van Noumvijss meegenomen en werd alleen de aan den barometer N?. 353 bevestigde thermometer afgelezen. De correctie van dien thermometer is niet bekend, maar is eenigszins uit de opteekeningen van den thermograaf af 1) Alle temperaturen zijn in Celcius graden uitgedrukt. ME 5 te leiden. De herleidingen van die opteekeningen op de aflezingen van de thermometers N°. 4251 en N°. 353 bedroegen: №. 4251 1-8 Oct. + 0*5 | u » 353 9—31 y TNCS I verschil 09.7 » 1—30 Nov. +12 " 1-15 De. + 14 | Ne. 4951 '16—8] Dec pae f » 08 De correctie van den thermometer N°. 353 kan volgens- dien gevoegelibk op 0°.7 à 09,8 gesteld worden. Ор den bergtocht werden door Kapt. van Nounurss tempe- ratuuraflezingen gedaan; geregeld van den thermometer met drogen bol en ongeregeld van dien met natten bol en van den maximum en minimum thermometer. Tweemaal moest de expeditie gedurende verscheidene dagen op groote hoogte bivakkeeren, n.l. van 16-90 Oct. nabij en in Topbivak op het Hellwiggebergte, еп 12—22 Nov. in het Matigheidsbivak. De twee eerste bivaks verschilden weinig in hoogte; het eene, waar men van 16—20 Oct. verwijlde, was in 2530 m. hoogte op de zuidelijke helling van het Hellwiggebergte en het andere, waar men van 20—26 Oct. was, lag op de kam in 2577 m Ik heb de in die twee plaatsen gedane temperatuuraflezingen zonder meer bij elkaar gevoegd, want aanbrenging van her- leidingen zou een illusoire verbetering zijn geweest. Verder heb ik, omdat de uurwaarnemingen niet volledig zijn, de uurlijksche middeltemperaturen op graphische wijze afgeleid. Het laatste bivak, Matigheidsvak, lag op + 3900 m. hoogte onder den Wilhelminatop; hier zijn de uurlijksche aflezingen geregelder geschied en kunnen door eenvoudige middeling de uurwaarden afgeleid worden. c E — Gevonden werd zoo doende: Min 6u 74 8u Qu 10u 11u Middag 1ч Zu 3u 5u 6u 7u Topbivak E 0 119.0 139.0 139.9 15o.0 169.0 179.1 169.3 159.7 149.6 139.5 120. 4 119.6 119.4 100.1 IMatigheidsbiv. 12 29 47 67 74 77 92 84 91 86 73 66 Verschil JN 81 83 12 160 83 T9 79 66 60 02 58 57 Gradient 0.60 0.61 0.53 0.56 0.61 0.59 0.59 0.49 0.44 0.46 0.43 0.42 De waargenomen minimum temperatuur is lager dan de temperatuur voor 6u a. m. Misschien is dit een gevolg daarvan, dat de zwaarste regenbuien meest ’s nachts vielen. Ik heb nu eenvoudig de minimum temperatuur voor 5" a. m. aangenomen, en de afkoeling tusschen 6" p. m. en 5" a. m. als een gelijkmatige beschouwd. Hieruit volgt een gemiddelde nachttemperatuur, die wel niet veel met de ware zal ver- schillen. Ten slotte heb ik dan de gemiddelde temperatuur van het etmaal berekend en gevonden: Onder en in Topbivak, hoogte 2550 m. gemidd. temperat. 11°.9 In Matigheidsbivak, , 3900 , 5 * 52 Verschil 6.7 Gradient 0.50 Zoowel de gemiddelde temperaturen als de gradienten laten zich met waarnemingen elders gedaan, vergelijken. Zoo nam Dr. ELBERT 1) waar van 23 April tot 12 Juni te Plawangan in 2690 m. hoogte op het Rindjani-massief gelegen. 1) Mijn bewerking van de meteorologische waarnemingen ор Dr. ELBERT's Soenda-expeditie verricht, zal verschijnen in Deel ПІ van het Expedite-werk, dat door de Frankfurter Verein für Geographie und Statistik uitgegeven wordt. e A oda Wanneer ik zijn temperaturen door middel van den voor den Rindjani gevonden gradient van 09.51 tot die voor de hoogte van Topbivak (2550 m.) herleid, vind ik: Plawangan Topbivak (Oostmoesson) (Westmoesson) Verschil. бта m. 112 19.0 9" p.m. 15.6 14.6 1.0 guii 11.6 9.9 Gi STIS Eë 12.8 11.8 1.0 Maximum 16.9 19.0 21 Minimum 10.0 9.0 1.0 Vrije atmosfeer 3 A 11. з boven Batavia. xs ын x Nu deed echter de vergelijking van andere in verschillende hoogten op den Rindjani door Dr. ELBERT gedane waarne- mingen, met die te Plawangan verricht, vermoeden, dat daar de temperatuur door locale of tijdelijke omstandigheden 0°.9 te hoog werd gevonden, derhalve dat die vermoedelijk op 12°.8—0°.9 = 11°.9 moet gesteld worden. Dientengevolge zou dus de gemiddelde dagtemperatuur te Plawangan maar 0°.1 hooger dan op Topbivak geweest zijn, toevallig dus juist het verschil tusschen Oost- en Westmoesson, dat te Batavia uit de waarnemingen met registreerballons volgt. De kleinere toeneming van de temperatuur in den loop van den dag op het Hellwiggebergte vergeleken bij die op den Rindjani zal wel een gevolg zijn geweest van de grootere bewolking. Gradient. In October en November was de gemidddelde temperatuur te Alkmaar (dat op geringe hoogte, ik neem aan + 20 m. boven zee ligt) 24°.6, derhalve vinden we voor den gradient: + 20— 3550 m. 09,50 2550 — 3900 , 0.50 э Qe oa Deze waarden stemmen zoowel onderling als met die voor den Rindjani gevonden (09.51) nauwkeurig overeen. Wanneer we die gradienten willen vergelijken met die in den vrijen atmosfeer zijn eigenlijk alleen de uitkomsten te Batavia met vliegers en ballons verkregen, bruikbaar. Met vliegers werd gevonden: in den westmoesson op 2000 m. een temperatuur van 3422 » ч oostmoesson „ 2500 5^ 10.7 _ Vergeleken met de duggemiddelden bebedelk die resp. 259.84 еп 26°.18 voor het tijdperk 1866— 1905 waren, vinden we de gradienten: Westmoesson 0—2000 m. 09,58 Oostmoesson 0—2500 „ 0.62. Vergelijking echter met de gemiddelde temperatuur te Alkmaar gevonden, n.l. 24°.6, geeft: 0—2500 m. De kleinere gradient te Batavia voor den westmoesson gevonden is een gevolg van de sterkere condensatie, die, zooals bekend is, verwarming tengevolge heeft. In het gebergte is die condensatie nog grooter, en worden ook de hellingen door directe zonnestraling verwarmd, terwijl de nachtelijke uitstraling door de grootere bewolking gedu- rende den nacht tegengewerkt wordt; dienovereenkomstig is de gradient (0.50) nog kleiner dan in den vrijen atmos- feer (0.56). Voor de vergelijing van den gradient tusschen Top- en Matigheidsbivak (2550—3900 m.) met de waarde in den vrijen atmosfeer, zijn beschikbaar de waarnemingen te Batavia met registreerballons gedaan. Daaruit werd afgeleid: Hoogte 1000 m. 2000 m. 3000 m. 4000 m. 5000 m. Westmoesson 2094 149.4 897 35.9 —1°.3 Oostmoesson 19.8 14.2 9.1 3.3 —2.3 Hieruit is afteleiden: Hoogte 2550 m. 3900 m. Gradient. Westmoesson 1199 49,3 0 Oostmoesson 114 3.9 0.55 e ok De tusschen beide bivaks gevonden gradient — 0°.51— stemt dus met dien voor den Westmoesson in den vrijen | atmosfeer gevonden, overeen. Hierbij dient echter opgemerkt | te worden, dat de registreerballons 's morgens, meestal bij | helderen of licht bewolkten hemel werden opgelaten en | slechts enkele malen regenwolken hebben ontmoet. | Beschouwen we de verandering van den gradient tusschen Top- en Matieheidsbivak gedurende den dag, dan valt dadelijk de sterke afneming van morgen tot avond op: 6" a.m. 0°.60 Middag 0°.59 3 4 0.61 ]" p.m. 0.49 8:55 0.53 2 o o 0.44 9: 0.56 5 . 0.46 10 yj 0.59 & 4 0.43 11 0.59 5 0.42 ” ” Wanneer we daarentegen den gradient Alkmaar — Тор- bivak voor de verschillende uren van den dag berekenen, blijkt het omgekeerde het geval te zijn, evenals ook voor | den Tengger (Tosari-Pasoeroean) den Rindjani en den vrijen atmosfeer boven Batavia gevonden werd. GRADIENT іп 0°.01. | Hoogte 6u 7u 8u Qu 10u llu Middag 1ч 2u 3u 4u би 6u 74 BU 59 49 | Topbiv.—Matigh. biv. 2550—3900 60 61 53 56 61 59 44 40 43 42 — — — Alkmaar-Topbivak, 20—2550 42 — 38 — 41 — 49 — 55 — 61 — 56 Tengger. 0—1770 — 49 — — — — 56 — — — — 67 — — Rindjani. 0—2500 42 — — — — — — 53 — — — — — — Vrije atmosfeer. 0—3000 — = - 6 ТІ 13 17 84 84 — 18 — CS Deze tegenstelling is begrijpelijk, wanneer we op insolatie en condensatie acht geven. Voor de vlaktestations houdt de insolatie 's morgens en 's middags veel langer aan dan in het gebergte, terwijl de uitstraling geringer is, de temperatuur stijgt daardoor sterker en de gradient neemt toe. Door de condensatie in het gebergte neemt hij wel is waar af, maar in mindere mate. Voor Top- en Matigheidsbivak is blijkbaar de verwarming door insolatie vrijwel hetzelfde en doet dus de afneming van den gradient door de condensatie zich gelden. Regenval. Van October tot Maart 1909/10 werd op Waarnemingseiland de regenval gemeten, zoodat thans voor dat station voor beide jaargetijden cijfers voor den regenval beschikbaar zijn. In 1907 viel van 13 Mei tot 22 October in 151 dagen een hoeveelheid van 2917 mm. en is derhalve vermoedelijk in een halfjaar, eenvoudigweg proportionneel gerekend, An 2917 — 3530 mm. gevallen. In 1909/10 van 17 Sept. — 12 Maart, dus in 177 dagen, viel op dezelfde plaats 3171 mm., dus voor 183 dagen berekend, 3280 mm. of 250 mm. minder. Als jaarsom volgt hieruit 6810 mm., een hoogte, die op Java maar door één station (Tombo) in Zuid Pekalongan met 7195 mm. wordt overtroffen. In de beide overeenkomstige jaargetijden viel te Merauke: in 1907 Mei— Oct. 553 m. (Jaarsom 1907 : 1978 mm.) in 1909/10 Sept. —Mrt 905 „ ( >; 1909:9191 , ) Terwijl dus de tegenstelling van regenrijken Westmoesson en regenarmen Oostmoesson te Merauke uitgesproken is, geven bovenmedegedeelde cijfers voor Waarnemingseiland aan, dat daar die tegenstelling nagenoeg verdwenen is. Ook de volgende cijfers voor de gemidd. hoeveelheid per regendag gevallen en voor de regenwaarschijnlijkheid wijzen daarop. Gem. hoeveelh. Regenwaar- per regendag. schijnlijkheid. 1907, 13 Mei—30 Sept. 994 mm. 79 % 1909/10, 1 Осі.-19 Mrt А 87 Toch zou men dwalen, indien men hieruit besloot, dat zich inderdaad geen seizoenverschil in den regenval ver- toonde. Dit verschil uit zich nl. wel degelijk, indien de verdeeling over het etmaal wordt nagegaan. И 2 REGENVAL TE WAARNEMINGSEILAND. р an Nacht. Morgen. Namiddag. | Tijdperk. ox 6u n.m.—6" v.m. 6u v.m.—Middag. Middag—6" п.т. agen. | HOEVEELHEID. | 1907, 13Mei—30Sept. 151 1777 mm. 511 mm. 347 mm. |! 1909/10, 17 Sept.—12 Mrt 177 маг sw: 303 , | j Gemiddelde hoeveelheid per waarnemingsdag. 1907, 13 Mei—30 Sept. 11.8 3.4 2.3 1909/10, 17 Sept.—12 Mrt 15.1 1.1 1.7 Het. nachtelijk hoofdmaximum van den regenval, dat zich ook te Batavia vertoont, is dus in Sept —Maart nog sterker dan in Mei—Sept. maar overdag en vooral 's morgens, valt minder regen. Nog duidelijker spreken de cijfers der regenwaarschijnlijkheid voor den morgen, d. w. z. van de kans, dat in den loop van morgen regen zal vallen. Waarnemingseiland. Alkmaar. 1907, 13 Mei—30 Jnni 31% 1907, 24 Juli—22 Sept. 44 % Juli 65 Aug. 61 1 Sept.—22 Oct. 32 1909, 17 Sept.—31 Oct. 35 | 1909, 17 Sept.—31 Oct. 32 Nov. 23 Nov. 13 Dec. 6 Dec. 6 1910, 1Jan.—15Febr. 4 1910, Jan. 0 De waarschijnlijkheid voor morgenregen bereikt volgens- dien een hoog maximum in Juli en daalt tot een minimum in Januari. Deze tegensteling was te verwachten, daar zij zich voor alle gebergten in den Archipel voordoet; ze berust op de omstandigheid dat aan de loefzijde van het gebergte, door de gedwongen opstijging van de luchtstrooming sterke conden- satie intreedt. De zuidelijke helling van het Sneeuwgebergte is de loefzijde ten opzichte van den krachtigen Oostmoesson of liever ZO Passaat, die van Меі-Осфоһег waait, en de leizijde ten opzichte van den NW. wind, die in de maanden December tot Maart heerscht. = Әф === Zeer duidelijk о. a. vertoont Ceram, dat een centrale berg- keten bezit, die dezelfde georienteerde ligging, als het Sneeuwgebergte heeft, deze tegenstelling der jaargetijden. April/Sept. Oct./Maart. N. Kust Wahai 1946 mm. 707 mm. Esca Amahai 136 1461. Ook Ambon dat zuidelijk van ериген ligt heeft van April tot Sept. 2617 mm. val en van Oct. tot Maart maar 827 mm. Te Ambon waar sedert eenige jaren een zelfregistreerende regenmeter opteekent, vertoont zich echter geenszins het verschijnsel, dat we boven voor Nieuw-Guinea zuidelijk van het Sneeuwgebergte vonden, nl. dat de nachtelijke regenval het omgekeerde doet als de regenval overdag, en de groote overeenstemming tusschen de cijfers voor Ambon en de beide stations op Ceram, doen vermoeden, dat ook daar van toene- ming van het nachtelijk maximum geen sprake is. Wanneer we evenwel voor Nieuw-Guinea alleen de maan- den met uitgesproken Oost- en Westmoesson beschouwen, dan blijkt die omkeering te verdwijnen, en is er inder- daad een verzwakking van het eeng bs maximum waar te nemen: Nachtelijke Regenval te Waarnemingseiland van 6% n.m.— їй. 1907 1909/10 Juli 450 mm. Dec. 242 mm. Aug. 669 Jan. 453 Sept. 290 Febr. 650 1409 1345. Voor JulijAug. vergeleken met Dec./Jan. is het verschil grooter. We mogen misschien uit deze twee korte waarnemings- reeksen besluiten tot een zeer geringe afneming van den nachtelijk regenval gedurende den Westmoesson. Voor een expeditie, die in hoofdzaak den morgen en de eerste uren van den namiddag tot voorttrekken moet — 98 — benuttigen, is het van vitale beteekenis, dat zij hierin niet door regenbuiën worde gehinderd, terwijl het van veel minder gewicht is of bij het verblijf in het kamp, ’s avonds en ’s nachts, regen valt. Bewolking. Vrij geregeld is te Alkmaar gedurende beide expeditie de soort der wolken en de schatting van het bewolkte deel van den hemel opgeteekend. De gemiddelde cijfers voor de bewolking illustreeren duidelijk wat hierboven is gevonden voor de grootere condensatie die in den Oostmoesson vergeleken met den Westmoesson overdag plaats grijpt. BEWOLKING TE ALKMAAR. (Bedekt = 10). 6u a.m. gu Middag 4u 6u 17 Juni—24 Augustus 9.0 9.0 8.5 8.1 8.5 1909/10, 22 Sept.—31 Januari tA 6.4 6.0 7.9 6.3 Verschil 13 2.6 2.5 0.2 2.2 De wolkensoort is minder volledig waargenomen, maar uit de opteekeningen blijkt toch duidelijk, dat, overeenkom- stig het boven aangevoerde in de Oostmoesson maanden van 1907 Nimbi voormiddags het menigvuldigst waren, en in de Westmoesson maanden van 1909/10 veel zeldzamer voor- kwamen. Meteorologisch Dagboek op den Bergtocht gehouden. Behalve de temperatuurwaarnemingen in Top- en Matig- heidsbivak verricht, die lang genoeg voortgezet werden om een bepaalde uitkomst te kunnen leveren, werden door Kapt. van Noumvijss op den bergtocht nog andere meteorolo- gische waarnemingen gedaan, die te weinig in aantal zijn, om daaruit gemiddelde waarden af te leiden, maar die toch belangwekkende berichten uit deze te voren onbekende wereld zijn. Voor toekomstige expedities kunnen zij van van veel waarde zin en het is derhalve wenschelijk ze door publicatie algemeen toegankelijk te maken. Ik laat ze daarom hierachter volgen, voorafgegaan door de overeenkomstige van de eerste expeditie. Tabellen. De tabellen, die de verschillende middel- waarden en andere getal-uitkomsten bevatten, zijn in hoofd- zaak door den Heer 5мітв berekend; ook nu zijn weer de gemiddelden of sommen op onvolledige reeksen afgeleid tusschen haakjes geplaatst. LXXII 3k. EP "SEH METEOROLOGISCH DAGBOEK GEHOUDEN DOOR | Kapt. VAN NOUHUIJS, | op den bergtocht in 1907. | Aanwijzing | Aneroïde | Tempe- : | Datum. Uur. N°. 5109 Wolken, wind en weer. | ái mu ratuur. | Papoea-bivak (Resigebergte). Hoogte 7261 Aug. 10 7" 700 15° Regen. 8 100 18 Wolkendrift uit ZO. 4 10 700.5 19 11 700.25 19 Regen. 12 699.75 19.2 Fijne regen. 1 699.5 19 Slagregen. 2 698.75 19 Regen. 3 30"| 698.5 18.5 Wolkendrift uit NW. 4 30 | 699 18.5 X Resi=top Hoogte 870 m. | 211 8 688 19 9 15 | 68875 19.5 | 10 30 688.25 21.5 | 12 687.5 20.5 | 12 | 8 30 | 688.25 21 Dichte nevels met drift uit ZO, ho: wolken uit Noord. | ж GE ш Aflezing Temperatuur: )atum. | Uur. un Droge| Natte | a. | Min Wolken, wind en weer. in mm. | bol. bol Resi-bivak. ng. 93| 6 719 |9195 219. | 25,1 | 2001 | 12 719 |993 | 22.2 4 714 21881 | 93 24| 6 719 |907 | 201 | 223 | 19 12 7185 941 | 93.1 | 4 7175 | 23 |997 f als 718 | 93.4 |999 | 943 | 19 26| 6 30| 720 | 91.3 |21 |2938 |195 97/19 99,9 |993 98 945 |19 29 93.3 | 18.8 | Кат Жетт, P ийиш сч, 1 Hoogte 2167 m pt. 4| 1 30| 587.75 | 15 I 4 30| 586 | 145 Regen. 5| 6 587.5 |116 114 : 7 587.5 | 12 8 588 12 14 Flauwe Z.-wind. 9 588.5 | 12 10 588.5 | 12 11 .| 5885 | 18 4 6 588 |115 BERGTOCHT IN 1909. Aflezing Temperatuur: Aneroïde А Datum. Uur. | \ 5029 | Droge | Natte uo [ant Wolken, wind en weer. in mm. | bol. bol. i Hoogte 1360 m. Oct. 14| 6"30"| 650 17°. 8 651.5 | 17.7 | 17.4 Droog, Ni 9, drift uit 2. 10 651 20.5 | 17.9 Zonnig, flauwe N. wind. In de vlakte op 1000 m. hoogte Cu O—W banden. Cu 5. Drift uit Z0 In zenith op 500 m. bovel bivak dichte nevelflarden snel ui N. drijvend. Ci langzaam uit Z. 11 Op + 2000 à 2500 m. Cu snell drift uit NW. Hooge Ci uit N in de vlakte samenpakkende б 12 650 21 20.3 2 6495 1 19.7. | 197 Regen. 5 648 |19 |189 1 15| 6 649 7 1164 's Nachts (14/15 Oct.) min. 15% Hellwig-gebergte. __ Nabij den kam op de Z. helling Hoogte 2530 m. 16! 4 560 129.5 17! 8 562 12 | 12 Regen en mist. 10 561 |194 | 124 3 7 4 12 56] | H4 | 158 Kille Z. wind, regen. 7 1 561 114 |114 Regen. 2 560 12.6 | 12.4 Droog. 5 j == du = Aflezing Temperatuur: Datum.| Uur aen Droge| Natte — W Wolken, wind en weer. | in mm. | bol. | bol. 3 560 11,8 | 11.8 Regen en nevel. 4 561 11.4 | 114 ^ 5 5 561 123 | 11.1 Opklarend. 6 561 11.4 | 11.2 Droog. 7 561 10.8 | 10.6 + сі. 18| 6. | 5615 |108 | 10.8 Regen, flauwe N. wind, Ni 10. | 12 560 142 |140 | 145 | 10 Regen, wolkendrift van Ni en | Ci beide uit Noord. | 2 560 14.0 | 14.0 Regen. j 3 560 |1348 | 13.7 » 4 560 12.8 | 12.8 Regen 4" 45" onweer in het Z. Іі 1916 562 12.0 | 11.3 Regen en dichte nevel. | 7 569 12.9 | 11.6 ч » ” U ; 8 562 12% | 117 Regen, tot Ni samentrekkend, : drift uit Oost. 9 563 12.5: | 11.8 Opklarend. N. wind. i20 | 122 Š 20| 6 18 10.5 In 45 ‚es op + 500 m. : hoogte C S en | \ Kam Hellwig gebergte. Hoogte S 2577 m. I0 : Ci drift uit ZW. 12 555 17.8 | 16.4 Nevel, af en toe regen. 1 555 Flauw Z. wind. 2 ` c | Aflezing Temperatuur: Aneroïde i Datum. | Uur. |, fnr Droge | Natte uy bem Wolken, wind en weer, - in mm. | bol. | bol. 2 556 lLT | 103 Opklarend. ' 3 555.5,..| 15.2 | 14.2 Dichte nevels, koele Z wind. 4 555.5, | 13.2 | 12.7 Dichte nevel en regen. 5 Koude Z wind, Cu 7, Ci drift uit N., donder in het W. 6 557 10.6 | 10.2 9.6 9.9 Af en toe regen. Oct. 21| 8 8.5 Helder, optrekkende nevels. 10 551 17 15.4 Dichte nevel. 11 556.5 | 20 16.6 Dunne nevel. , 2 555 15.2 | 14 6 11.4 | 10.7 22| 6 556 10.6 | 10.6 7 557.5 1119 TME 3245 EB Nevels en Cu drift uit Z., flauw? ZO wind, in de vlakte dichte nevel. 7.30 Opstijgende nevels uit de vlakte en zuidelijke helling, trekken rd den kam en lage noordelijke - ling omlaag en gedeeltelijk 2147 waarts terug. | 8 558 14.3 | 13.6 | 1 9 557.5 | 14.9 |140 Dicht bewolkt, snel opstijgend 10 557.5 | 14.6 | 14 Fijne regen. Í 11 557 14.0 | 13.6 Dichte nevel, af en toe rege? 19 557 14 | 13.6 d M a? Өр — Aflezing Temperatuur: Datum. | Uur ECHT Droge, Natte Max Min Wolken, wind en weer. in mm. | bol. | bol. | 2 а-ы | лав Regen. 5 556.5 | 12.2 | 12.1 Regen, dichte nevel. = 23| 6 557 11 10 Flauwe N. wind, Ni 9. | 10 9 Ni 10. | 11 557 16.9 | 15.4 Zon door nevel. 12 16.1 | 15.4 | 9 556 13.2 18.1 Slagregen, nevel, Z. wind. | 4 556 128 | 1L6 Regen. ; 5 556.5 | 11.6 | 10.8 Lichte regen. 6 11.4 | 10.6 Opgeklaard. E uj Zware Culangsdengebergtel | 10 558 |153 |14 8 Dichte nevel. | 11 558 139 | 19.8 ў , af en toe regen. | 12 557 15.8 | 14.8 РА zon en regen. | 1 557 16.4 | 14.8 x 3 556 |136 | 13.1 Nevels naar N. drijvend. | 3 30 Donder in het W., in het ge- bergte zware Cu, in de vlakte i nevel, over den top Z. wind, Ci I drift uit | 4 6 381 | 117 i 5 5565 | 11 10.6 Donker in het W. 6 557 |113 | 10.8 25 | 7 558 DS iuj Helder in het gebergte, behalve ; de Wilhelmina-top, = E Aflezing Temperatuur: Datum.| Uur. меи Droge | Natte Sr Ge Wolken, wind en weer. in mm. | bol. bol. 8 152 | 13.8 | 192 8 9 14.6 | 13.4 10 17.8 | 15,6 11 17.2 | 15.4 12 17.8 | 16.0 1 16.2 | 15.0 9 15.2 | 14.0 3 13.2 | 12.4 4 13.0 | 12.6 5 КӨ | IL4 6 10.8 | 10.2 Oct. 26| 6 556 10.6 | 10.2 7 556.5 15.8 | 14.8 8 556 15.6 | 14.3 9 557 17.9 | 15.8 Zon door nevel. 11 556.5 | 20.6 | 17.6 4 0, 12 556 FO 1157 | Kam Wichmann-gebergte- x Hoogte 3080 m — 211% 522 11 Dichte nevel. 3 10.9 Regen. 4 522 11.8 j 5 523 10 ы 6 593 8.8 Regen, weerlicht en donder. Gedurende den nacht veel regen. Ee Aflezing Temperatuur: Datum.| Uur aper Droge| Natte Mar Mit Wolken, wind en weer. in mm. | bol. bol. Nov. 1| 6 523.5 7.5 7 9.4 6.5 12 522.5 | 11.2 Regen en dichte nevel. 3 599 13.9 2 ni. 5 10.8 ’s Nachts veel regen. 2| 6 5 dee deor dida Hoogte 3300 m. 3 509 9 Regen. E 510 9 Regen en nevel. 5 508 8 Nevel. 6 510 7 3| 6 4 Hubrecht-gebergte Hoogte 3270 m. 2 15 | 5095 | 13 Dichte ion 3 509 11 Regen en dichte nevel. D 509 10 » h » 5 509 10 М á e 6 6.5 Regen, W wind. 4| 6 5 Ni 10. Kajan-gebergte. Hoogte 3444 m. 5 498 H 6 498.5 8.5 da AI a Aflezing Temperatuur : | Aneroïde : : Datum. | Uur. No. 5029 Droge | Natte шаны Wolken, wind en weer. in mm. | bol. bol Oranje-gebergte. f Hoogte 3740 m. I Nov. 5| 2 30 | 481.5 10 5 [481 7 6| 6 482 4 2.5 Oranje-gebergte. Hoogte 3558 m. Үй за; 492 4 | Oranje-gebergte. | Hoogte 4014 m. | 1 467 6 Regen en dichte nevel. y 5 466 5 | 's Naehts harde W en NW wind- vlagen Ө б 0.Б 10 448 8 11 4 Snerpende W wind, dichtenevels. | 8/, gebivakkeerd onder oyer- hangende rots op 4272 m., 's nachts harde W en NW windvlagen. a sneeuw en hagel. | —.3 neeuwd en aan rots dikke ijskegels. Oranie-gebergte. Hoogte 4014 m. 9/0 "з nachts zware mengt met W en NW storm | 10,10 468 5 Aflezing Temperatuur: Datum. | Uur no Droge Lens ; Wolken, wind en weer. in mm. | bol. | bol. TA ЖЕ Nov. 1L 8.30 Nog 3 mm. dik ijs op de tent. f Matigheidsbivak. Hoogte + 3900 m. 12] 8 249-7] T5 Nevel. 11 478 | 12 » 1 477 | 14 Regen. 2 476 11.4 Droge nevel. 3 476 10 Nevel, Flauwe O wind. 4 477 8.7 Regen. 5 476 1.6 ” 13 ’s Nachts voortdurende regen of sneeuw. 7 478 5.5 0.5 Stil en nevelig. 8 478.5 7.2 Nevel en fijne regen. 9 477.5 8.6 Nevel en regenachtig. 10 477.5 | 10.2 Nevel. 11 478 11.4 Nevel en regen. 12 477.5 | 11.4 Regen. 1 A77... | 10.8 » 2 476 9.4 : 3 411 10.4 Nevel. 4 476.5 | 10.5 Hagel. 5 476.5 T Regen. 's Nachts veel regen en matte sneeuw. E uns Aflezing Temperatuur: Datum. | Uur. En Doge Natte | ыу ш Wolken, wind en weer. in mm. | bol. bol. Nov. 14| 6 476 3.4 Hoogere plekken der omgevin vertoonen meer sneeuw. Stil ep helder. 7 477 6.6 3 Nevelig. 8 477.5 6 Mist. 10 476 8.8 Mistig. 11 416 9.6 Egaal grijs. 9 47 8.9 4. 2 476 6.7 Regenbuien. | 3 | 416 6.2 S 4 145 5.8 " N. wind. | 6 |455 | 56 d „о, 7 15! 6 477 3.8 Lichte nevel, rukwinden uit ZO en NW. 477.5 2.5 Nevel, guur, windvlagen. 478 4.2 Nevel, regen, stormvlagen uit N en NO. E 9 478 4.6 Nevel, regen, stormvlagen uit | NO. 10 478 5.4 Nevel en regen. 12 477 1.3 Nevel, windvlagen uit N en N j 1 477 8.6 Dunne nevel. 2 477 1.8 Flauwe NO wind, sluierwolke! 3 [476 7.8 : s 4 5 416 7 Flauwe O wind. Aflezing | Temperatuur: Datum. Uur. ings Droge | Natte | van | Min Wolken, wind en weer. | їп mm. | bol. bol. Nov. 16| 6 |478 | 7 476.5 4.8 3 Egaal grijze lucht, flauwe O wind. 9 411.5 Tu Bedekt, flauwe O wind. 10 476.5 | 10 Sluierwolken, flaawe O wind. 11 411.5 13.4 Cu en Ni 9, drift uit N 12 477 11 1 477 Өз Af en toe regen, bewolking 9 flauwe N. wind. 2 477 9.2 Af en toe regen.. 3 476 6.1 Nevel en hagelbui. 1 416.5 7.2 Regen en nevel, O wind. 5 476 6 's Nachts weinig regen. 17|- 6 477 1.6 Helder, Ci 2, flauwe O wind. 7 477 3.6 1 Dichte nevel, O wind. 8 478 8.3 Sluierwolken 6, flauwe O wind. 9 477.5 8.3 Sluierwolken 10, nevel, O wind. 10 478 8.1 Bewolking 10, egaal har qu | flauwe O wind. | | 11 478.5 8.2 Bewolking 9, nevelig, flauwe О 1 wind. : 13 477 10.4 Bewolking 8, NO wind. 1 478 9.6 Bewolking 10, egaal grijs, regen, | O wind. — 46 Aflezing Temperatuur: | Aneroide | i Datum. | Uur No. 5029 | Droge | Natte Mas Шен Wolken, wind еп weer. in mm. | bol. | bol | 2 477 9.8 Bewolking 9, egaal grijs. 3 176.5 7 4 476.5 5 5 5u—6u30m onweer in het O. 7—9 Hagelbui. Nov. 18| 6 477 23 Op en onder de tent plaatselijk 1 à 2 em. dik hagel. Bewolking 9, lichte nevel. 7 477.2 3.6 1.5 Bewolking 10, sluierwolken, flaawe O wind. 8 478 5.6 Idem. Idem. 9 478 7.5 N. wind, zachte regen. 10 478 7 Ni 10, flauwe W wind, regen. 11 478 6.2 Ni 10, flauwe W wind, regen en hagel. 12 478 6 Ni 10, nevel, O wind, regen, sneeuw en hagel. 1 477 9.6 Ni 9, O wind, met wat helder] der e e 2 476 9.8 Idem. Idem. 3 477 6.2 Idem. Idem. 4 477 6 Ni 10, flauwe ZO wind. 5 477 5.3 Idem. Idem. 191 6 477 H Helder, flauwe O wind. 7 478 4.1 0.5 Nevel. Вели: Temperatuur: r^ Uur Aneroide Droge| Natte | Wax | Min. Weer en wind. | in mm ol bol 8 478 9.2 Nevel. 11 478 8 Regen en nevel. 12 476 124 Nevel, onweer en hagel. 1 476 6.9 Nevel en regen. 2 475.5 | 6.5 i 3 416 6.7 ” ” 4 ГАБ 6.8 ы) 2 5 |476 6.8 м * Dv. 20| 6 477 2 Egaal grijze lucht. 7 477.5 5 + 0 | Egaal grijzelucht, O wind, nevel. 8 477.2 5.6 10 478 5.6 Nevel, O wind. 11 477 8.4 Nevel, O wind, fijne regen. | 19 471 7.9 Nevel, flauwe O wind, regen | en natte sneeuw. | | ї 465 кет | Nevel, flauwe O wind, regen. 1 3 | Nevel en regen. | | 4 416.5 5.3 | Nevel en regen, flauwe O wind. I 6 |47 ал | | 's Nachts veel regen, in den | voornacht vermengd met natte- sneeuw | 21 | + 0 6 Op het water, dat op de tent ligt, dg van 3 mm. ijs. SE "SE icd | Temperatuur: Datum. | Ue (ES Dee ao a (a) Mer tm wi in mm. | bol bol. | e Vallei-bivak. Hoogte 3880 1 9 485.5 7.4 Bedekte lucht, hooge wind in de vallei O wind. 10 486.5 6.2 Bedekte lucht. 11 14655 | Bj S 4 19 486 6.7 » " 1 |485 7.6 á 5 9 484 1.8 Nevel, regen, O wind. 3 484 5.5 Nevel en regen. 4 484 4 Regen. 5 |484 4 3 Nov. 22| 6 +0 Habbema-bivak. Hoogte 3470m 11 498.5 8 Betrokken, af en toe lichte regel | 12 |497 7 Idem. Idem. 1 496 6.5 Regen, egaal grijze lucht. 2 496 Regen. 3 | 496 6 ^ 4 | 496 5.5 » 1 6 |496 6 4 : | 's Nachts veel regen. > 23| 12 Regen. 2 495 10 Nevel en regen. 4 |4955 | 8.5 2 Š Aanwij- Temperatuur: Datum. Uur. Aneroide Droge | Natte | Wax | Min. Weer en wind. in mm. | bol. bol. 5 495.5 7 Nevel en regen. | 's Nachts dichte nevel. (ov. 24| 6 0.5 30| 10 507 14 Nevel. 11 506.2 12.5 b 12 506 12 Regen en dichte nevel. 9 [5055 | 19 А ы V 3 506 12.5 Dichte nevel. 4 506 12.5 Harde regen. In den voornacht W storm- | vlagen en regen. Bo 1| 6 £b 1 522 13 Dichte nevel, W wind. 2 | 521 13 " > * 3 520.5 | 12.5 Nevel. 4 |6521 11 2 Middernacht opstekende harde W windvlagen. 1 2| 6 5 | 12 505 13.5 Nevel, flauwe O wind. | 1 |505 |15 | я |504 |195 Nevel. | $ 1604 |125 ^" | 4 506 11 Nevel, flauwe W wind. LXXII — E Aflezing Temperatuur: Datum. | Uur. un Droge | Мано E T Wolken, wind en weer. in mm. | bol. | bol. : 6 Donder en een weinig m | Dec. 3| 12 521 14 Regen valt in. 1 520 14 Nevel. 2 520 13 h 3 521 11.5 Nevel en regen. 3"45"—6" onweer, W wind. 4 521.5 | 10.5 Nevel en regen. 5 529 10 Harde regen. Nanacht W windvlagen. 4| 6 7 Nevel en fijne regen. ze ` uns TABEL 1. DAGGEMIDDELDEN VAN DE LUCHTDRUKKING VOLGENS DE OPTEE- KENINGEN VAN DEN BAROGRAAF RICHARD. 750 mm. + Bivak Alkmaar. Bivakschip Arend. !) 1909. 1910. Sept. | Oct. | Nov. | Dec. | Jan. Febr. | Maart. 1 — 6.5 4.8 4.3 4.0 — 7.1 2 — 6.2 4.0 2.1 3.9 — 5.7 3 -- 5.6 4.4 2.9 4.0 — 6.7 4 — 5.3 3.0 1.7 3.6 — 6.8 5 — 5.3 3.4 0.9 2.9 7.8 7.4 6 — 5.5 4.5 1.5 9.2 7.5 6.6 7 — 5.3 4.3 25 2.1 7.2 6.2 8 — (6.1) 5.6 94 1.3 7.1 6.9 — — 5.0 3.6 13 6.8 8.9 10 — (3.3) 5.3 4.0 2.1 6.4 9.4 11 -- 5.5 3.1 2.2 5.9 8.9 12 — 5.7 5.6 | (3.1) 1.6 6.2 9 13 — 4.8 4.8 | (2.7) 1.5 6.9 | (9.3) 14 — 3.9 4.0 | (3.6) 1.0 7.4 15 -- 3.3 3.5 8.5 2.4 7.3 -- 16 -- 3.5 4.2 | (3.4) 2.9 6.5 — 17 — 4.2 4.3 3.1 1.2 1.2 — 18 — 3.6 4.4 3.6 2.2 6.7 — 19 -- 8.9 4.4 4.2 3.4 9.0 — 20 — 4.3 4.8 4.5 3.8 8.2 -> 21 5.0 | (4.3) 5.0 2.7 8.8 m 22 (6.6) 3.1168 4.2 3.8 6.8 — 23 6.9 | (5.4) | 43 4.6 3.0 1.4 == 24 (6.7) 5.2 3.8 5.4 3.6 7.6 -- 95 (7.3) 8.9 3.7 5.6 2.4 7.2 wg 26 5 4.1 4.5 6.6 3.7 7.8 wan 27 7.8 3.3 4.0 6.6 3.6 7.8 — 28 6.9 40 3.6 7.1 2.3 7.0 — 29 5.8 50 3.8 6.6 2.4 — — 30 5.5 4.4 3.8 4.7 2.8 - SE: 31 4.5 = (4.0) 2.6 -- -- Gem. | (6.8) |(47)| 44 | 40 | 26 | | (7.3) | (7.6) | | l) Ор dezelfde ECH als die welke in de bewerking der eerste expeditie met „a/b Zwaluw” aangegeve „а > 1909 | 22—30 Sept. October. November. December. 1910 Januari. 5—28 Febr. Gemiddeld. 1—13 Maart, 0.1 SALL 0.0 0.1 0.3 0.1 0.2 0.10 —0.5 — 0.3 —03 — 0.3 eet? — 0.2 0.0 --0.23 DAGELIJKSCHE SCHOMMELING VAN DE LUCHTDRUKKING (oo Tames 2. ` | UURGEMIDDELDEN VAN DE LUCHTDRUKKING | | Maand. 2 v[m. 1 x 6 8 | 10 E | | 12 Bivak x 1909 |.99—80 Bep | .69 | 621 70 | 791 51 6.8 | October. 4.6 4.4 5.1 6.2 6.1 4.8 | November. 4.4 4.2 4.9 5.7 5.5 4.2 December. 4.1 3.7 4.9 5.1 5.1 4.0 1910 Januari. 2.9 2.5 2.9 3.5 3.3 2.5 | Bivakschip 5—28 Febr. 7.4 x 7.6 8.4 8.3 72 1—13 Maart. | 7.8 7.6 | ӨЗІ xd | 96 74 x TABEL 3. Bivak 1.3 0.0 1.4 0.1 1.1 — 0.2 E 0.0 07 | —04 Bivakschip I 1.0 --0.1 1.0 — 0.2 109 | --007 (BAROGRAAF) 750 mm. + i. ua AN, сыйы? tg ігі 21502 After em. jm kusikuspanku qasa D E TIPP NETT ін 2 n/m. 4 6 8 10 due Gemiddeld. Alkmaar. 5.4 5.0 5.9 6.9 7.5 7.4 68 3.9 28 3.6 4.7 5.4 5.1 4.7 | 9,9 9.6 3.3 4.6 5.3 5.0 “4.4 | 2.7 9.9 3.0 4.9 48 4.7 4.0 | 1.2 0.8 1.7 3.1 3.7 3.6 2.6 | Arend 5.8 5.3 6.9 7.5 8.1 8.1 7.8 | 6.1 5.6 | 6.5 | 7.6 | 8.3 8.3 | 7.6 (BAROGRAAF) in mm. Gemiddeld 750 Alkmaar. —14 | —18 | —09 0.1 0.7 | 0.6 6.8 —15 | —19 | —11 0.0 0.7 | 0.4 4.7 Ab ] 5 0.9 0.9 | 0.6 44 —18 | —18 | —10 0.0 08 | 0.7 4.0 —14 | —18 | —09 0.5 1.1 1.0 2.6 Arend. ` —15 | —20 | —11 0.9 0.8 0.8 7.3 —15 | —20 | —11 0.0 0.7 0.7 7.6 --144| —1.87| —1.08 0.14 0.81 0.69 im ME us TABEL 4. MAXIMA EN MINIMA DER MAXIMU M. MINIMU M. Waarne- TIJDVAK. G id- Gemid- mingsplaats. Hoogste| Laagste Wem Hoogste 1 aagste pi 50 + | 750 + | 750 + | 750 + | 750 + | 750 + 1909 21 Sept. — | Alkmaar. 9.3 6.6 8.1 6.1 8.7 5.1 30 Sept. October. А 8.1 4.3 6.3 5.0 0.7 2.8 November. = ZA 4.0 5.9 4.9 0.8 2.4 December. i 8.5 1.6 5.9 5.5 |—0.5 9.1 1910 Jan. : 60 | 29 | 46 | 88 C j 988 5 Febr.— | Bivakeil. 9.6 6.9 8.6 7.6 4.0 5.3 28 Febr. 1 Maart — " 114 | 151] 8. а 3.3 | 58 13 Maart. ы ` SE LUCHTDRUKKING (BAROGRAAF). Dagelijksche schom- Dagelijksche gemid- Verschil tusschen. meling. жайды: Hoogste Laagste H d es : Grootste.| Kleinste. | Gemidd вах piani laagste hoogste à қ 750 + 150 + minimum. | minimum. 5.6 0.5 8.7 6.2 7.4 7.8 5.5 7.4 0,1 5.1 2.4 3.5 6.5 3.3 6.5 "--0,0 5.0 2.0 3.5 6.2 3.0 9.0 3,9 4.3 2.1 3.2 7.1 0.9 7.3 — 00 4.1 1.9 3.2 4.0 1.0 5.6 —59.1 4.1 2.0 3.4 9.0 5.9 TABEL 5. UURGEMIDDELDEN DER LUCHTDRUKKING (KWIKBAROMETER). ТЕ 2 750 m.m. + Middag 1909/1910. 6 v/m. 9. 19 |4 nm. 6. x 8. x 9. Bivak Alkmaar. 22—30 Sept. (6.7) (7.7) (6.5) (4.9) — (6.3) (6.8) October. (53) | (75) | (ал) | (42) | (39) | (5.8) — November. (4.7) -- (4.3) de (3.3) Ee ipe December. | (4.1) (5.3) | (40) | (34) | (2.0) > (5.7) Januari. | Gh | eg | aol UO T = 4 | M Bivakschip Arend. 16—28 Febr. (8.2) (8 8) (7.4) | (5.5) | -— - | (8.4) 1—12 Maart. (8.2) (9.1) (7.4) | (5 8) | x | (8.3) Om de barometeraanwijzingen op 0° Cs. te kunnen herleiden werd gebruik ` gemaakt van de aflezingen van den drogen-bol-thermometer N°. 4251 (correctie-vrij); | van 9 Oct.— 16 December evenwel van den aan den kwikbarometer gehechten ` thermometer (correctie onbekend; aangenomen —0°8 С.). x Correctie barometer 353 is + 0.10 m.m. (toegepast). me ады pieten anne e ә - А7 — TABEL 6. UURGEMIDDELDEN VAN DE TEMPERATUUR (KWIKTHERMOMETER). Graden Celcius. | Middag | | | 1909/1910. 6 v/m. | 9 19. | 4 n/m. 6 | 8. 9 Bivak Alkmaar. 99--30 Sept. (22.1) | (245) | (27.9) | (27.5) | Se (240) | (23.8) 1— 8 October. | (22.9) | (241)| (27.1) | (28.2) | Ze (944) | | 9—81] ^6 (22,5) | — (лу + (858): — i November. (22.1) -- (28.0) -- (25.3) — - 1—15 Dec. (99.0) in GRAM — unl — eg и-и (22.3) | (95.5) | (98.0) | (87.9) | — — gd Januari. 22.3 (24.8) | (284) | (27.8) E E (24.3) Bivakschip Arend. | | 16—28 Febr. | (23.1) | (25.9) (28.9) | Bi — Se? | (24.5) 1— 12 Maart. | (22.9) | (25.6) (28.4) | (| - SC | (25.2) Gedurende het tijdvak 9 Oct.—15 Deeember werd de temperatuur ontleend aan den aan kwikbarometer N°. 353 gehechten thermometer, waarvan de correctie onbekend is, doch vermoedelijk —0°.7 à 0*.8 bedroeg. Aangenomen is de corr. —0°.8. De overige dagen werd waargenomen met den kwikthermometer N?. 4251) (correctie 09.0). е а Tagen 7. DAGGEMIDDELDEN VAN DE TEMPERATUUR VOLGENS DE OPTEEKE- NING VAN DEN THERMOGRAAF RICHARD. CELSIUS. Bivak Alkmaar. Bivakschip Arend. ot October. Nov. Dec. e Febr. | Maart. 1 297 249.4 939,5 9494 270,1 2 25.5 24.8 24.6 25.5 27.0 3 24.5 24.8 25.3 25.7 4 (24.6) 25.3 23.7 24.7 26.9 5 25.1 25.0 25.4 24.8 26.3 25.0 6 25.2 25.7 24.3 23.1 26.4 24.5 T 25.2 23.9 25.1 23.5 26.6 25.5 8 284 24.6 24.6 23.9 26.3 24.4 9 29.6 25.1 24.7 23.9 26.6 25.4 10 24.6 94,9 25.5 (25.9) 25.8 25.8 11 24.9 24.0 224 25 26.1 25.6 12 25.6 24.2 24.6 25.9 25.6 24.9 13 26.1 23.9 24.5 26.0 25.7 14 26.0 23.9 23.6 26.3 26.5 15 25.9 25.1 24.1 24.6 26.0 16 25.4 22.7 24.0 24.9 26.0 17 94.1 23.0 24.8 24.7 24.1 18 24.9 25.3 25.1 24.3 25.2 19 25.9 25.2 24.8 24.5 24.8 20 26.4 23.1 23.1 24.1 27.0 21 25.8 24.3 24.4 23.5 25.5 98 | (97.5) | 940 998 | 963 | 993 26.4 23 24.6 24.1 23:3 25.0 23.4 25.6 24 381 24.6 23.8 23.8 24.7 25.5 25 23.1 23.8 24.2 25.0 25.4 25.2 26 24.2 25.1 25.5 25.2 25.7 25.2 27 24.2 26.0 24.1 25.8 25.7 25.9 28 23.5 94.5 23.8 24.4 25.0 26.4 29 23.0 25.0 24.3 24.7 24.1 30 23.0 24.7 (23.8) 25.6 24.9 EN 24.9 23.9 27.0 беш. | (23.9) | 949 | 243 | 246 | 947 (25.8) | (25.7) аш аза. hann e el aa TABELLEN. TABEL 8. acu MD. = UURGEMIDDELDEN VAN DE ' C E L- | | Middae Maand. 2 v/m. 4 6 | 8 | 10 12 Bivak | 1909 | 22—30 Sept. 21.94 21.°2 20.°8 22.°4 25.°7 27.°8 | October. 22.8 22.5 22.4 23.5. 25.8 : 27.8 November. 22.1 21.7 21.6 23.0 25.8 28.0 December. 22.2 21.9 21.6 23.4 26.7 28.3 1910 Januari. 22.6 22.2 21.9 23.1 26.2 28.3 Bivakschip 5—28 Febr. 23.4 23.1 23.0 24.5 27.3 29.0 1—12 Maart. | 23.6 23.5 | 23.6 25.0 26.7 28.5 DAGELIJKSCHE SCHOMMELING Biv 1909 | 22—30 Sept. —25 | —2.7 | —3. | —15 1.8 3.9 October. —9.1 |-24 |-95 | —1.4 0.9 2.9 November. | —22 | —2.6 | —27 | —133 | 15 3.7 December. —24 | —27 | —3.0 | —12 2.1 8.1 1910 Januari. —2.1 —2.5 | —28 | —16 1.5 3.6 Gemiddeld. | —2.3 | —2.6 | —28 | —14 | 1.6 3.6 Bivakschip 5—28 Febr. --24 | —27 —2.8 | —13 1.5 3.2 1—12 Maart. | —21 | —22 | —21 | —07 1.0 | 2.8 Gemiddeld. —23 | —2.5 |-95 | —01 1.3 | 3.0 -pl TEMPERATUUR (THERMOGRAAF). GIUS 2 n/m. 4 | 6 8 10 е E Gemiddeld. Alkmaar. 28°,9 969,8 9491 239.0 220,4 229.5 297.9 28.6 278 25.6 24.6 23.9 23.2 24.9 28.3 26.5 25.0 23.6 23.0 22.4 24.3 28.5 27.9 24.9 24.0 23.1 22.7 „24.6 29.2 27.4 25.5 24.1 23.5 22.9 24.7 Arend. 30.2 29.2 26.7 25.2 24.5 23.9 25.8 29.3 27.8 26.1 25.2 24.5 x 24.0 x 25.7 DER TEMPERATUUR (THERMOGRAAF). Alkmaar. 5.0 2.9 0.2 ume 9 --1.5 --1.4 23.9 3.7 2.9 0.7 --0.3 —1.0 — 1.7 24.9 4.0 2.2 0.7 —0.7 —1,3 --1.9 24.3 2.9 2.7 0.3 --0.6 -1.5 —1.9 24.6 4.5 2.7 0.8 —0.6 —1.2 --1.8 94.7 4,2 2.7 0.5 --0.6 —1.3 —1.7 ze Arend, 4.4 3.4 0.9 --0.6 —1.3 —1.9 25.8 3.6 2.1 0.4 25 —1.2 —1.7 25.7 4.0 2.8 07 | —06 | L3 28 oe uc AN SE TABEL 9. MAXIMA EN MINIMA DER TEMPERATUUR (merase) CELSIUS. Groot- қ | : Groot- Gemiddeld. 1909 /1910). en Kleinste A Kleinste St | | max. | min. m te A A | min. | max. | min. Bivak Alkmaar. 23—30 Sept. | (33.0) | (20.7) | (12.3) | (26.8) | (22.9) | (3.4) | (30.8) | (21.5) (9.3) 1—9 October |(30.0)|(20.3) | (9.7) | (24.8) | (22.7) | (2.1) | (28.7) | (22.0) | (6.7) 17—31 Dec. (81.5) (20.3) (11.2) | (98.0) | (22.3) | (5.7) | (30.2) | (21.2) | (9.0) Januari (33.0) | (20.0) | (13.0) | (26.6) | (22.7) | (3.9) | (30.4) | (21.0) | (9.4) Bivakschip Arend. 18—30 Sept. | (32.3) | (20.3) | (12.0) | (27.3) | (23.3) | (4.0) | (30.4) | (22.2) | (8.2) October. 32.3 | 21.9 | 104 | 26.3 | 241 2.2 907 | 229 7.8 November. 99.8 | 42.1 | 117 | 968 | 246 | 33 30.9 | 930 | 7.9 December. 38.8 | 22.1 | 112. | 27.8 |- 941 3.7 314 | 23.1 | 83 Januari. 33.8 | 21.6 | 12.2 | 293 | 241 | 52 819 | 93.3 | 8.6 Februari. 33.3 | 808 | 125. | 265 | 441 | 24 | 515 | 397 | 83 1—13 Maart. |(34.0) | (21.3) | (12.7) | (29.0) | (23.7) | (5.3) | (31.3) | (22.4) | (8.9) In het bivak Alkmaar zijn gebruikt de max.-therm. N°. 784 en min.-therm. ` N°. 730, waarvan alleen de laatste een correctie heeft van + 09.3 (is toegepast). | Op het bivakschip Arend werd tot 15 Febr. gebezigd max.—min.—therm. Хо, 1265 (corr. max. + 09.3, min. + 09.1) terwijl daarna gebruikt werden max therm. 784 (correctie vrij) en min.-therm. N°. 730 (corr. + 09.3). Alle correctien zijn toegepast. c ` SE Tagen 10. | GEMIDDELDE BETREKKELIJKE VOCHTIGHEID. In procenten (verzadigd — 100). Middag | 1909/1910. 6 v/m. B 4 n/m. 6. 8. 9. Bivak Alkmaar. 99--30 Sept. (96) (86) (73) (76) — (89) | (96) 1—8 October. | (96) | (92) | (78) | (83) e (94) — 16—31 Dec. (95) (84) (71) (77) -- E (92) Januari. (96) (90) (72) (81) — — (92) Bivakschip Arend. 16—28 Febr. (96) | (82) | (63) (70) — — (92) 1—12 Maart. (97) | (81) | (68) | (74) 22 =: (89) Уоог de bepaling der betrekkelijke vochtigheid zijn gebruikt de thermometers 251 (droge bol) en 4242 (natte bol), beide correctie-vrij. dd. н TABEL 11. R E G E N. REGEN V. AL Aantal Grootste Gemiddeld : Regen e hoeveel- waar- 1909/1910. ба nim. Gu vim. Da mia о DELT есен. гүү. per | Per | schijn- "Sie ie eet Pm ns dagen. 24 uren.| dag. dag. lijkheid. m.m m.m. m.m. m.m. m.m. m.m. m.m. Olo Bivak Alkmaar. 99—30 Sept. | (62.5) (13.5)| (0.0) (760) 9 | 7 | (46.0) (8.4)|(10.9)| 78 October. 392.0 118.0 | 30.0| 540.0 | 31 | 24 |109.0| 17.4|22.5 | 77 November. | 501.5) 99.0 |170.0| 770.5 | 30 | 27 | 77.0 | 25.7| 28.5 | 90 December. | 496.0) 6.0 | 53.0| 485.0 | 31 | 24 | 77.0 | 15.6! 202 | 77 Januari. 588.0 0. 0.0| 588.0 | 31 | 24 | 76.0 | 19.0| 245 | 77 1970.0| 236.5 | 253.0 | lisa |. | | Bivakschip Arend. 17—18 Sept. (155.0) (22.0) (1.0) (1780) 14 | 9 |(47.0)(129.7)(19.8)| 64 October. 361.0) 85.0 | 490| 495.0| 31 | 26 |107.0| 16.0| 190 | 84 November. 515.0 40.0 | 42.0, 59701 30 | 27 |109.0 | 19.9 | 22.1 | 90 December. | 242.0) 3.0 | 90.0| 335.0| 31 | 94 | 560 10.8| 140! 77 Januari. 453.01 3.0| 96.0| 569.0] 31 | 27 | 790] 17.8| 204 | 87 j Februari. 650.000 6.5| 25.0| 681.5 | 98 | 98 |1110 243 | 243 | 100 ` 1—12 Maart. (305.0) (97.0)! (0.0) | (332.0) 19 | 12 | (71.0) (27.7), (27.7)| 100 2681.0| 186.5 | 303.0 | 3170.5 | 177 | De regenmeters waren van het model Observatorium — 1908. UITKOMSTEN VAN Meteorologische Waarnemingen VERRICHT AAN HET PROEFSTATION OOST-JAVA te PASOEROEAN gedurende het jaar 1911 DOOR Th. MARR, Chef der afdeeling voor wetenschappelijk grondonderzoek. Ligging van het station: Ooster lengte van Greenwich 112956” Zuider breedte 1989' Hoogte van den barometer boven zee + 4 M. LXXII 5k. 00%. "BST 1079 1189 1169 Р OLB SPE Die Fie AT 5885 0% |09 |02 |49.|02 |08 jee ат |48 Tor |OL |07 |07 |uəsmmoqa| UD Ш ovt | сот | STT [oor | TIT | OTI | OTI | TIT | COT | 007 | 007 | 001 | 96 Тотуя, | 2351092 PE ve | |16 68 |96 |cor|98 rae IE тв [EL EE š ‘ppruog "Dt 096 | 995 | 9965 | 496 | 0%6 | 006 | 076 | 096 | 876 496 | 476 | 096 | “76 "mmm 9388004 "Dt с86 | 965 | 08 | “06 | 008 | 066 | 066 | €86 006 | 466 | OIE | 066 | 986 "mnurxepy ojsSew "Dt 4900 | €£6 | 985 | Teg | ETE |006 | “16 | 966 | 666 | 666 | EEG | PEG | 556 "unu peppu DI q0IS. | ETE | 9:58 | STE | 608 | E08 | 006 | LOE |806 | TIE | STE | 906 | LOE "umurxej рјәрргшәр рї out |086 | тв |026 |467 | OAT | бт | 906 | 406 | 206 | 406 | 905 | 065 mmm (Gi ove | ose | 076 | oee |416 |086 | “Те | 066 | VIE | 96€ | 066 | “76 | сте "ілі її | 9890 eis rsg 9/76 |6698 |6946 |2646 |6490 8896 |6126 erg |9898 |6696 | ('әррәрртшә+) її el : eo | 6/86 |686 |666 | 966 | 285 |986 |788 |888 | 186 | 666 | 860 | 626 |728 | ma supo 09060 6206 |806 816 | ТТЕ |806 | 965 | 7665 |866 | FOE | 406 | 208 965 |166 "a| ( RA Les | 95 | 996 | втв | 666 | 606 | 966 | eeg | 95 | OFE | 876 КУБ | TPE | w ерте) |99991 |6992 7992 OT 492 |09292 |98992. 06292 |SU997 869 (62067 £909 ЕР? mmm її 66:09). [66094 69192 |86697. [E6894 |/7-09/. 92691 IOF EIL 09797 |££692 |/&`19/. 99692 61921 ` "Wmumxep її €T'694 |FT'894 699) oeoei 112692 66691 |66697. T9697 geg) |59892 607694 {96'892 OT'89^ | "OpIoppruop її 1819) engl (69191 #89 |80892. 1/802 geet |26847. [99'294 |BU 292 |29292 (99729 06:99211 | (wu ш) 44519 66694 66894 099 (01097. geet ¿T'09 8009 |F//692 (66'894 |1/:89/. |££692 46692 86892 | NET (OQ 00 do рләәопрәләд 66094 [06694 (88'692 “46192 [GT TIL IBE TIL |ST'T9L 8091 9669; |296%/. |91'092 |66'69/ 11692 16 | ҳптрлә}әшолея | reep | oo | "ло | PO |746 | ‘Buy | Tar | Tunp | "om | tudy | seem ләй | "mt тот 98 £ s —- TT с , 9 6 8 al. ER jy. | 611 Pa Ie | — б — 6II| 86 өр ТІ 9T |! gg p |" Sep zo proujooAoom ojmyobap Ie01| Т6 001 | — б — 161| <8 001| 26 LE EST ¿ASI wu uador ртәцүәәләо 87 99 67 ST Së SE FS 97 HS 978 SE: 199 89 (әррәрртшәг) D . . ng г 88 9% CR: re Гб 6T 6 9% 97 9% 96 s q ге (тето əpəq — oT) 3uniloñog . . т) z Р OTI BFT ОРТ (EST 0971 GFT 007 |680 ILO |480 |180 |/80 |690 [Ju ur mn pg ut Зщаішерләд 978 GEL 696 |080Т gut |896 (|67) [102 |829 (67) |808 |079 |964 (|әрјәрршәр pt 866 JOTZ |896 |59061 OFTI |66 II |116 |868 1092 |806 8601 Gel |049 |14 (wu ur) TOGT (ІТ GEPI (EFFI |99' I |988T Lett (60017 |901 |ЕОТІ [SF TT |ITOI |096 (тет TER ETH STE 1617 g8T |989. 867 (6576 678 067 |6Т 99Е ZPB /ТЕ Br [uj dis | > 9661 90/17 |86' 0I |9861 |STTI |9661 |6891 |9897 gtt iert JUST IeTer |q0'8I umutu H © $8956 epes |0860 [Pers |6661 |1806 get 06%6 res |185 res |6086 |aq'g6 unue D | à 6606 OVSI 6691 €F91 ОҒВТ 1606 |2606 |6906 |I406 86006 е806 [эррәрргшә=) P ent |6616 |86406 твт 6827 ФТУТ |9681 |1808 |69176 rr |/806 |7606 |0906 [то (pw щ) dump 1006 (FFIG |0908 (ЕТ6І [TELI eent |681. |9208 0915 0716 BETE 1905 WEI [NBLC rozen пор пед 8090806 “/8Т |TTOR |0467 (6871 uo eco (8921 |1661 |89'6T erer geet |c6'6T |1606 mL 123 99 67 ст ҮР PE 67 eG 59 94 99 Lg 09 NAAM рт 86 %6 | 86 18 98 88 96 96 T6 £6 96 96 86 шише Pr GL PÄ 69 79 79 99 GL 94 LL 9, PÄ 94 62 гәрүәррглә) H 69 q9 6€ LG ҮС qq I9 99 19 99 59 19 69 тер rousuysoa oxfiroxvo.ne 98 68 08 LL 92, E8 68 16 16 88 68 68 66 |) WEE, met лом | 790 745 пу “mp | Tuup | "oW | тиу (use хе, ләјәшошләцу ^ "pt INS тоя AAN vor 9/9 9/% LEI |90? | unurxeW Dt “pr WAE |676 |6896 |696 |ГІЕ |8/& |9795 |896 (Toe 446 |086 (eee 606 mp | oan ur | Der eer |177 |24 |ЕРР rer (oer |967 \ver rg en 94% |Top |Р "061 219)9ш0ш190) | ore." 866 |TIP |91% | ТЕР |СОҒ |1868 |686 |8/6 |466 |966 |91Ғ |066 |086 bng | оя әв | i opuore.ns єє [Tor (wer 999 |r69 602 174 | — |899 |672 [reg (eer |Tc9 np — Nng UBA pr IF 66 LE IG 9 #9 IG — 6? ££ 6€ 06 II пр —ogng | 67 Р FF 99 89 CU 59 | — 69 6€ LF | se 06 logng — ng m 1796 [I ot vL 8). T) 69 — 99 Lg Pe eg gE ng —ogng “ 86 [E 6% vL 3 g, £9 — | 0L ж | 09 9€ ҰР (06810 — ug F БӘ n ес LL 82 61 29 — | PL 89 I9 86 14 ng —0єп] I9 е? 04 3 4) hi ro = 1 89 19 68 69 jogn[ — ur 16 IF ор I2 7) ç, Pe — | 09 Se 90 er 89 ur —oener |. ov | OF | as | oe | 85 | go | de | — |р | ep | er | ze | 99 loensı— net SM ш) Te өр 68 09 £9 I9 ot -- 69 sr gg 1g 0€ uzI—O08nII ч 2 19 IS 6? 69 с9 29 Co — +9 69 g9 LE 09 oentt-— ІІ I9 04 Co 19 99 с) Іт - g, 9 99 9 | 99 nrT—o0€noI 99 Co Di LA T2 0, 99 - LL 89 58 | 04 89 |овпот— тот 99 qç 0€ cg 89 PL Co — TL ZL 8, 09 69 nor—oeng 99 gq Sr 19 ZL 19 69 — е). 61 I8 89 EL |0806 — 16 q9 69 ор 69 EL 69 ro — с) 69 08 IL 09 n6 —ogng 68 ro 9g £9 09 59 9Q — IA qç CU £9 19 |0618 — ng ‘Teef | ә | '40N | 390 | dog | `8пү | mp | типу | Tom | тиу vagen | qog | Пер пе ir GI 166 | €65 L66 |666 L66 | £66 666 |T66 666 |T66 666 |T66 866 %66 866 | %66 866 %66 166 |866 266 |866 166 666 ne әл4әтр f bei Za dol p! ng әздәтр ` ШАН! . D pt т) 174906 4о | ne ә}Чәтр 4 BBE Teama AA рт T uro 09 do | 716 (snrsjog пәрт: ш) ner en 5 рпо18 пәр тел т) 0€ Imnjezoduro T, Tudy | sagen дә ло sw DAGELIJKSCHE TEMPERATUUR-SCHOMMELING in graden Celsius. E | | & | Jan. Fehr. Maart. April.| Mei. | Juni. | Juli. | Aug. | Sept. | Oct. | Nov La | ti 06.0 5.5 8.5 9.0 8.5 8.5 20 11065 ELLO 9.0 8.0 41555 | 601 B0 ab SET SE 1.95 bs | BR | 85 | 78 к) 5.5 8.5 | 10.0 8.0 80 | 11.0 | 10.5 1.5 8.5 | 10.0 4| 6.0 7.0 9.0 8.5 | 10.0 7.0 | 10.0 | 10.0 8.5 8.5 | 10.0 5i 6.5 6.0 9.0 6.5 9.5 9.0 7.0 9.5 | 10.5 9.0 | 10.0 61: 4,8 5.5 1.0 90 1-105 9.0 6.5 | 10.0 | 10.5 L9 КЫП 44-60 4.0 8.0 9.0 8.0 8.0 7.5 | 10.0 | 100 6.5 | 10.0 ӘР. Т.Э 6.0 8.0 8.0 8.5 4.5 7.0 | 11.0 9.5 1.5 9.0 9| 8.0 7.5 8.5 6.5 9.0 7.0 1.0- 13.0 | 10.0 8.5 |10.5 10| 6.5 7.0 7.0 6.5 7.5 6.5 6.5 | 11.0 9.0 9.0 | 100 111.90 8.5 9.0 8.5 6.5 8.0 5.5 | 10.5 9.5 8.0 9.0 12| 8.5 7.5 8.0 6.0 6.5 9.0 191-105 IES 31009 | 115 zat 5.5 7.0 8.0 4.0 8.5 6.5 SU FIEO | 105 6.5 [11.5 14| 8.0 7.5 8.0 6.5 7.0 1.5 85 | 10.0 | 11.0 9.0 9.0 15] 70 8.5 8.0 6.0 8.0 9.5 | 10.0 90 | 1190 9.5 1 11.0 16| 8.0 8.0 8.5 7.5 7.5 8.5 8.0 95 | 10.5 1.5 8.5 17| 9.0 1.5 8.5 9.0 8.5 9,0 9.0 90 | ТЕО 7.5 8.0 18! 6.5 7.5 8.0 8.0 6.5 8.5 9.0 9.5 9.0 9.0 | 10.0 191 8.5 8.0 8.5 7.5 1.5 9.0 8.5 20 |115 | 10.0 9.5 30, 7.5 7.0 | -9.5 9.5 7.0 1.5 8.0 9.0 95 | 10.0 9.5 21| 6.5 8.5 | 10.0 8.0 1.5 5.0 | 10.0 8.5 | 10.5 9.5 7.5 22| 6.5 | 10.0 9.0 7.5 6.5 7.0 9,0 8.0 9,5 9:5 7.5 23| 8.5 9.0 9.5 9.5 7.0 8.0 8.5 | 11.0 | 10.0 7.5 7.0 24| 85 7.0 8.5 | 10.0 8.5 8.5 |11.0 | 13:5 | 10.0 | 10.0 8.0 25, 75 8.0 8.0 1.5 6.5 БОРАН GER 95 |100 —*) 26| 9.5 1.5 7.5 7.5 6.5 9.0 9.0 | 14.0 1.5 8.0 SE 27| 6.5 7.5 9.0 6.5 8.0 | 10.0 9.5. LEO 1.5 9.0 — 28) 7.5 8.5 8.0 9.0 8.0 | 11.5 9.0 | 10.5 8.0 9.0 7.5 429! 7.0 8.5 8.0 1.5 | 10.5 8.0 9.5 7.5 8.5 7.5 30| 7.5 8.0 8.0 7.0 8.5 1.5 9.5 1-70 9.5 8.5 81) 40 8.5 8.5 9.5 | 10.5 10.0 Gm. 7.3 1.2 | 8.4 1:9 7.8 8.1 8.6 | 10.3 9.6 8.9 9.4 *) Van 25—27 Nov. geen waarnemingen wegens het instorten der meteorologische hut. ARACHNIS BL. UND VANDOPSIS PFITZ. VON Dr. J. J. SMITH. R. Schlechter hat neuerdings (in Fedde Rep. X (1911) 196) für Arachnanthe Bl. den älteren Namen Arachnis Bl. wieder eingestellt. Ich kann mich diesem Verfahren anschlies- sen, aber nur, weil Reichenbach den alten Namen schon 1886 wieder aufgenommen hat, was von Schlechter offenbar übersehen wurde. Wäre dieser Name seit Blume nicht wieder im Gebrauch gewesen, so hütte man ihn m. E. nach dem Sinne der Wiener Nomenklaturregeln verwerfen müssen, wiewolhl er in der Liste der zu kassierenden Gattungsnamen fehlt. Es ist wohl als eine Lücke zu betrachten, dass man verabsüumt hat hervorzuheben, dass die Liste nur eine vor- läufige sei; selbstverständlich konnte sie nicht vollständig sein. Ich kann aber die Ansichten Schlechters betreffs die ` Einteilung der sich um Arachnis Bl. gruppierenden Gattungen keineswegs teilen. . Arachnis Bl. und Vandopsis Pfitz. sind äusserst nahe verwandt. Bei beiden lässt die Lippe deutlich ein Hypochil und Epichil unterkennen und trägt das erstere die Seiten- lappen, während das letztere vom Mittellappen dargestellt wird. Ebenso ist bei den beiden Gattungen besonders der Mittellappen fleischig und ausserdem innen mit mehr oder weniger deutlichen Längsverdickungen ausgestattet. Das einzige durchgreifende Merkmal, das ich zur Unter- scheidung der beiden Gattungen habe finden kónnen und das schon von mehreren Autoren benutzt wurde, ist das bei Arachnis bewegliche, bei Vandopsis mit der Süulenbasis fest verbundene Labellum. In der Regel scheint die Lippe bei Vandopsis auch verhültnismüssig schmäler zu sein. u x Ebenso wenig kann ich die Notwendigkeit der Wiederher- stellung der Gattungen Armodorum Breda und Esmeralda Rchb. f. einsehen. Die Blüten zeigen nur graduelle Unterschiede. Nach meiner Ansicht bilden Arachnis Bl und Vandopsis Pfitz. zwei ganz natürliche Gattungen, die nicht in kleinere Gattungen zu zerlegen sind. Es bleibt noch zu untersuchen ob vielleicht nicht таа Pfitz. mit Acampe Lndl. zu vereinigen sei. Eine Übersicht der Arten dieser beiden Gattungen z. Т. nur nach der Literatur bearbeitet, lasse ich hier folgen. ARACHNIS Br. ARAOHNIS Fros-AERIs Rchb. f. in Bot. Centralbl XX VIII (1886, IV), 343. — A. flos-aeris Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 196.— A. moschifera Bl. Bijdr. (1835), 365, t. 26.— Arachnanthe moschifera Bl. Rumphia IV (1848), 55, t. 196, 199; Hook. f. Fl Br. Ind. VI (1890), 28. — А. Flos-aeris J. J. S. in Fl. Buit. VI (1905), Orch. 584. — Renanthera Flos-aeris Rchb. f. Xenia Orch. I (1858), 88; in Walp. Ann. VI (1861), 878. — В. moschifera Hassk. Pl. Jav. rar. (1848), 130. — R. arachnites Lndl. Gen. et Sp. Orch. (1840), 217; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1855), 699; Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins. І; 155. — Aerides arachnites Swartz in Schrad. Journ. 1799, 333; Willd. Sp. pl IV (1805), 131. — Limodorum Flos- aeris. Swartz, in Nov. Act. Ups. 1740, 37. — Epidendrum Flos-aeris L. Sp. pl (1764) 1348.— De Vriese, Ill. Orch. (1854), t. X. — Kaempf. Amoen. Ex. (1712), 867. Hab. Java, Borneo, Perak. ARACHNIS MAINGAYI Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 197. — Arachnanthe Maingayi Hook. f. in Bot. Mag. (1889) sub t. 7077 in obs.; Fl. Br. Ind. VI (1890), 28. — Renanthera Maingayi Ridl in Journ. Linn. Soc. XXXII, 353; Mat. Fl. Mal. Penins. I, 155. Hab. Malaka. Ce I LL In allen Hinsichten A. Flos-aeris Rchb. f. ähnlich, aber die Blüten kleiner und anders gefürbt.. ARACHNIS ANNAMENSIS J. J. S.— Arachnanthe anna- mensis Rolfe in Gard. Chr. 1905, I, 391; in Bot. Mag. 1906, t. 8062. Hab. Annam. ARACHNIS ALBA Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 197.— Arachnanthe alba Ridl. in Ттапвасі. Linn. Soc. ser. 2, III (1893), 369.— Renanthera alba Ridl in Journ. Linn. Soc. XXXII, 353; Mat. Fl. Mal. Penins. I, 155. Hab. Borneo, Malaka, Singapore und benachbarte Inseln. ARACHNIS HOOKERIANA Rehb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886, IV), 343. — A. Hookeriana Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 197. — Renanthera Hookerianu Rehb f. Xenia Orch. II (1862), 42, t 113. Hab. Borneo. ARACHNIS LOWII Rchb. f. in Bot. Centralbl XXVIII (1886, IV), 344. — Vandopsis Lowii Schltr. in Fedde Rep X (1911), 196. — Arachnanthe Lowii Bth. Gen. pl. III (1883), 873; Rolfe in Gard. Chr. ser. 3, IV (1888), 628; Veitch Man. II, Sarcanth., 10 cum іс. — Renanthera Lowii Rchb. f. Xenia Orch. I (1858), 87; in Walp. Ann. VI (1861), 878; Bot. Mag. t. 5475; Fl. d. Serres XXI, t. 9256-57; Sand. Reichenb. II, t. 71. — Vanda Lowii Lndl in Gard Chr. 1847, 239; Fol. Orch., Vanda (1853), 2; Ill. Hort. XI (1864), t. 417; De Puydt, Orch. t. 46; Warner's Sel. Orch. II, t. 4. Var. ROHANIANA J. J. S. — A. Rohaniana Rchb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886, IV), 344. — Renanthera Rohaniana Rchb. f. in Xenia Orch. I (1858), 89; in Walp. Ann. VI (1861), 899. — R. Lowii Rchb. f. var. Rohaniana Rm. in Journ. Linn. Soc. XXXI, 294. UE us Hab. Borneo. Es ist nicht deutlich, warum Schlechter diese Art zu Vandopsis stellt. Der Blütenbau ist vollkommen derselbe wie bei A. Flos-aeris Rchb. f, nur bilden Hypochil und Epichil der Lippe bei А. Flos-aeris einen rechten, bei А. Low Rchb. f. einen stumpfen Winkel. ARACHNIS BECCARII Rchb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886, IV), 343. — Vandopsis Beccarii Ј. Ј. S. in Nova Guinea VIII (1909), 122. Hab. Neu-Guinea Es scheint mir vorsichtiger diese Spezies vorlüufig unter Arachnis zu belassen. ARACHNIS BREVISCAPA J. J. S. — Arachnanthe brevi- scapa J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XXII (1909), 48.— Vandopsis breviscapa Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 196. Hab. Borneo. Nach brieflicher Mitteilung von Herrn H. N. Ridley werden die Blütenstände 2—3 Fuss lang, so dass-mir nur dürftiges Material zur Verfügung gestanden hat und die Pflanze leider mit einem ungeeigneten Namen ausgestattet wurde. Die Blüten sind nach Herrn Ridley orange. ARACHNIS CELEBICA J.J. S. — Vandopsis celebica Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 195. Hab. Celebes. Aus der Beschreibung geht nicht hervor, ob man mit einer Vandopsis oder mit einer Arachnis zu tun hat. Die Skizze, die ich durch die Liebenswürdigkeit des Autors habe nach- zeichnen kónnen, zeigt jedoch aufs deutlichste, dass die Pflanze eine echte Arachnis ist. — 95 ada. ARACHNIS SULINGI Rebb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886) IV, 343. — Arachnanthe sulingi Bth. іп B. et Н. Gen. pl III (1883), 573. — A. sulingi J. J. S. in Fl. Buit. VI, (1905), Orch. 586. — Renanthera sulingi Lndl. Gen. et Sp. Orch. (1840), 217; Rchb. f. Xenia Orch. I (1858), 87; II (1862), 44, t. 113, I; in Walp. Ann. VI (1861), 875. — Vanda sulingi Bl. Mus. I (1849), 62; Lndl. Fol. Orch. Vanda (1853), 7; Rehb. E in Walp. Ann. III (1852), 565; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1855), 680. — Armodorum distichum Breda, Orch. Kuhl et v. Hass. (1887), t. 6. — A. sulingi Schltr. in Fedde ` Rep. X (1911), 197. — Aerides sulingi Bl. Bijdr. (1885), 367. Hab. Java. ARACHNIS LABROSA Rchb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886, IV), 343. — Arachnanthe bilinguis Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 28 *); King and Pantl in Ann. Calc. VIII (1898), 210, t. 280. — Renanthera labrosa Rehb.f. Xenia Orch. I (1858), 88. — R. bilinguis Rchb. f. L c I, 7, t. 4. — Arrhynchium labrosum Іл]. in Paxt Fl. Gard. I (1834), 142.— Armodorum labrosum Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 193. Hab. Engl. Indien. ARACHNIS CATHCARTHI J. J. S. — Arachnanthe Cath- сатма Већ. Gen. РІ. III (1883), 573; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 27; Pfitzer Vergl. Morph. Orch. (1882), 11 cum ic. ; Veitch Man. II, Sarcanth. 6, cum ic.; King and Pantl. in Ann. Cale. VIII (1898), 208, t. 278. — Esmeralda Cathcarthii Rehb. f. Xenia Orch. II (1862), 39; in Walp. Ann. VI (1864), *) BENTHAM sagt (in Gen. pl. Ш, 573) wohl, dass Arrhynchium ілі. in Paxt. Fl. Gard. 1, 142 mit Renanthera bilinguis Rchb. f. identisch und eine Arachnanthe ist, nicht aber, dass er für die Pflanze den Namen A. bilinguis annimmt, so dass HOOKER f. der Autor dieser Spezies ist. : Ze B а 871; Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 197. — Vanda Cathcar- thii Lndl. Fol. Orch. Vanda (1853), 8; Hook. f. Ill. Himal. pl. (1855), t. 23; Bot. Mag. t. 5845; Ill. Hort. V (1858), 187; Fl. des S. XII (1857), t. 1251; Gard. Chr. 1890, 1409 cum іс.; Fl. Mag. n.'s,t. 66; Jennings Orch. t. 10; Williams Orch. Alb. IV, t 168. Hab. Engl. Indien. ARACHNIS CLARKEI J. J. S.— Arachnanthe Clarke Rolfe in Gard. Chr. ser. 3, IV (1888), II, 567; Hook. f. in Bot. Mag. (1889), t. 7077; Fl. Rr. Ind. VI (1890), 28; Veitch Man. II, Sarcanth. 9; King et Pantl in Ann. Calc. VIII (1898), 209, t. 279. — Esmeralda Clarkei Rchb. f. in Gard. Chr. . XXVI (1886), II, 552; Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 197. Hab. Engl. Indien. ARACHNIS BELLA J. J. S. — Esmeralda bella Rchb. f. in Gard. Chr. 1888, I, 136. Hab. ? . VANDOPSIS Prrrz VANDOPSIS LISSCHILOIDES Pfitz. in Nat. Pflanzenf. IT, 6 (1889), 210, Fig. 229; J. J. S. Orch. Ambon (1905), 102; Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 196. — Stauropsis lis- sochiloides Pfitz. Vergl. Morph. Orch. (1882), 14; Veitch Man. Sarcanth. 3.— 8. Batemanii Nichols. Dict. Gard. ІП (1886), 493. — Fieldia lissochiloides Gaud. in Voy. Freyc. (1826), 424, t. 36; Bl. Rumphia IV (1848), t. 194, f. 2 ; Rchb. f. Xenia Orch. II (1862), 38; in Walp. Ann. VI (1861), 870.— Vanda lissochiloides Lndl Gen. et Sp. Orch. (1832), 216; Bl Rumphia IV (1848), 49; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1855), 680. — V. Batemanii Lndl in Bot. Reg. 1846, t. 59; Fol. Orch. Vanda (1853), 2: Fl. d. Serres XVIII, t. 1991 — 22.— Angraecum quintum Rumph. Herb. Amb. (1750) VI. 102. =. e = Hab. Ambon, Philippinen. VANDOPSIS GIGANTEA Pfitz. in Nat. Pflanzenf. II, 6 (1889), 210; Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 196. — Stau- ropsis gigantea Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 27; Veitch Man. Sarcanth. .2. — Fieldia gigantea Rchb. f. Xenia Orch. II (1862), 38, 39; in Walp. Ann. VI (1864), 871. — Vanda gigantea Lndl. in Wall. Cat. (1828), 7326 ; Gen. et Sp. Orch. (1832), 215; Fol. Orch. Vanda (1853), 2; in Gard. Chr. 1858, 312; Hook. in Bot. Mag. t. 5189; Rchb. f. Xenia II (1862), t. 112; DL Hort. VIII (1861), t. 277; Rev. Hort. XLVI (1874), 291 cum ic. — V. Lindleyana Griff. Not. ІП (1851), 353. Hab. Burma. VANDOPSIS UNDULATA J. J. S. — Stauropsis undulata Bth. ex Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 27; in Ann. Cale. V (1895), 36, t. 55; King and Pantl. in Ann. Cale. VIII (1898), 305, t. 275. — Fieldia undulata Rchb. f. Xenia Orch. I (1858), 38. — Vanda undulata Lndl. in Journ. Linn. Soc. III (1859), 42; Rchb. f. in Gard. Chr. 1875, I, 202; 1878, I, 168. Hab. Engl. Indien. VANDOPSIS LUCHUENSIS Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 196. — Stauropsis luchuensis Rolfe in Kew Bull. 1907, 131; 1908, 100. Hab. Luchu Arch. VANDOPSIS CHINENSIS Sehltr. in Fedde Rep X (1911), 196. — Stauropsis chinensis Rolfe in Kew Bull. 1907, 130. Hab. China. VANDOPSIS CHALMERSIANA F. v. Muell. et Krzl. in Oesterr. Bot. Zeitschr. XLIV (1894), 210. Hab. Neu-Guinea. VANDOPSIS WAROCQUEANA Schltr. in Schum. et Laut. Nachtr. Fl. deutsch. Schutzgeb. Südsee (1905), 225; J. J.S. in Nova Guinea VIII (1909), 122, t. XLII, 138. — Stauropsis Warocqurana Rolfe in Lindenia ҮП (1891), 65, t. 319. Hab. Neu-Guinea. VANDOPSIS HANSEMANNII J. J. S. — Cleisostoma Hanse- mannii Krzl in Oesterr. Bot. Zeitschr. XLIV (1894), 254. Hab. Neu-Guinea. Neulich erhielt ich von Herrn L. Schmid in Soerabaja einen Blütenstand einer Vandopsis, die, wiewohl sehr nahe verwandt mit V. Warorqueana Rolfe, doch sicher spezifisch verschieden ist. Ich vermute dass in dieser Pflanze das С. Hansemannii von Krünzlin vorliegt. Die Beschreibung der Blütenfärbung und des sehr schmalen Callus auf der Hinter- wand des Spornes passt ja besser zu dieser Pflanze als zu V. Warocqueana. | VANDOPSIS PRAEALTUS J. J. S. — Sarrcanthus praealtus Rehb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886), 344. Hab. Neu-Guinea. Ob diese Pflanze vielleicht mit einer der anderen von Neu-Guinea angegebenen Arten identisch ist, ist nach den Beschreibungen allein nicht zu sagen. Sarcanthus Lndl. und die nàchstver= wandten Gattungen VON Dr. J. J. SMITH. Es ist eine bekannte Tatsache, dass die Begrenzung einiger Gattungen der monopodialen Orchideen, die P fitzer unter dem Namen Sarcanthinae zusammenfasste, eine sehr schwierige ist. Namentlich sind es Sarcanthus Lndl., Cleiso- stoma Bl, Saccolabium BL, und einige kleinere Gattungen, die ab und an damit vereinigt oder wieder abgetrennt wurden. Die älteste dieser Gattungen ist Sarcanthus Lndl., die in Collectanea botanica t. 39 B im Jahre 1824 aufgestellt wurde *). Meine frühere Angabe, dass diese Tafel 1826 publiziert wurde und die ich Lindley's Gen. et sp. Orch. p. 233 entlehnte, ist unrichtig und wahrscheinlich nur einem Druck- fehler zuzuschreiben. Cleisostoma ВІ. und Saccolabium Bl. wurden von Blume in seinen Bijdragen, also nach Angabe 1825, aufgestellt. Diese 3 Gattungen wurden bis vor kurzem gehandhabt. Ridley hat dann aber (in Materials for a Flora of the Malayan Peninsula) 1907 Sarcanthus und Cleisostoma in Saccolabium aufgenommen, nachdem Hooker f. schon die Wünschenswürdigkeit eines solchen Verfahrens geäussert hatte, und wurde darin von Schlechter gefolgt. Ich habe schon früher (Flora von Buitenzorg VI (1905), Vorwort VII) bemerkt, dass meiner Meinung nach die Gattung Saccolabium aus sehr heterogenen Bestandteilen *) Ich verdanke diese Angabe Herrn Dr. W. JONGMANS in Leiden, der sie von Herrn Dr. RENDLE in London erhielt. 80 — zusammengesetzt ist, von welchen nur sehr wenige echte Saccolabien sind, und dass sie daher in mehrere Gattungen zu spalten sei. Selbstverständlich kann ich also auch die Einverleibung von Sarcanthus und Cleisostoma in Saccolabium nicht beipflichten. Leider bin ich noch nicht im Stande eine befriedigende Einteilung der heterogenen Gattung Saccolabiwm vorzustellen. Dazu ist ein genaues Studium nach lebendem oder in Alkohol aufbewahrtem Material der in den Nachbargebieten sehr zahlreich auftretenden Arten notwendig. Es wäre aber jetzt schon möglich einige Gattungen abzuspalten. Es ist merkwürdig, dass man Sarcanthus Lmdl. und Cleisostoma Bl. stets neben einander gehandhabt hat, wiewohl nicht nur aus den Gattungsdiagnosen, sondern auch aus den anfangs dazu gestellten Arten hervorgeht, dass sie einander ‚völlig decken. Da Sarcanthus Lndl. älter ist, muss Cleisostoma Bl. als Synonym dazu fallen. Die von Lindley und späteren Autoren unter Cleisostoma beschriebenen Arten gehóren aber nicht zu der Blu m eschen Gattung Cleisostoma, sondern bilden nach meiner Meinung eine eigene Gattung, für die Pomatocalpa Breda der ülteste Name ist. Was die kleineren, mit Sarcanthus verwandten Gattungen betrifft, möchte ich folgendes bemerken. Echioglossum Bl. wurde von Reichenbach f. und Pfitzer gehandhabt. Ich glaube, dass die Gattung nicht von Sarcanthus zu trennen ist, da das einzige Merkmal, das sie von Sarcanthus trennt, die verbreiterte Klebmasse und die dem- gemäss an der Spitze meistens 3lappige Anthere, mir ungenügend vorkommt. Camarotis Тл]. ist sehr nahe verwandt mit Sarcanthus und wurde von einigen Autoren mit dieser Gattung, von anderen mit Sarcochilus vereinigt. Vorläufig werde ich die Gattung aufrecht halten, da mir nur die nahe verwandten Arten aus unserem Gebiete bekannt sind. ` Auch Pelatantheria Ridl. könnte vielleicht mit Sarcanthus Be vereinigt werden; da ich aber keine der Arten habe unter- suchen können, werde ich die Einziehung der Gattung nicht vornehmen. Stereochilus Lndl stimmt aber so gut mit Sarcanthus überein, dass die Gattung nicht aufrecht zu halten ist. Blume beschrieb als Cleisostoma spathulatum eine Pflanze, die von Lindley C. spicatum benannt wurde und später auch in Sarcanthus und Saccolabium gestellt wurde. Diese Pflanze ist weder ein Cleisostoma noch ein Sarcanthus oder Saccolabiwm. Die verwandten Arten sind, wie ich schon früher (in Nova Guinea VIII, 1909) angab, am besten als eine eigene Gattung aufzufassen, für die Gaudichauds Name Robiquetia in Betracht kommt. Von Saccolabiwm möchte ich schon jetzt die Blumesche Gattung Schönorchis wiederherstellen; sie scheint durchaus gut ungrenzt zu sein und gehórt in die Verwandtschaft von ` Sarcanthus. Gastrochilus hat schon Ridley wieder abtrennen wollen. Ich glaube, dass diese Ansicht ganz richtig ist. Die Merkmale dieser Gattungen werde ich unten näher hervorheben. SARCANTHUS Linpr. (Collect. bot. VIII (1824) t. 39 B). Sepala petalaque subsimilia, libera. Labellum 3lobum, calcaratum, basi margine postico loborum lateralium pedi gynostemii brevissimo adnatum, intus in pariete antico varie callosum vel nudum, callo conspicuo carnoso vario in pariete postico in fauce calcaris, lobis lateralibus parte libera saepe triangulis, lobo intermedio porrecto vel interdum plus minusve ineurvo, saepissime triangulo vel hastato, calcari conico vel plus minuve cylindrico, saepe septato, vel etiam septo in costam reducto. Gynostemium breve, pede abbreviato subob- soleto. Anthera cucullata, acuminata, rostrata, obtusa vel 2—3lobula. Pollinia 4, in corpuscula 2 unita, stipiti lineari LXXII 6k, — oe obtriangulo vel lato saepe (semper?) caudiculis infra apicem inserta, glandula parva vel dilatata, interdum subhippocrepi- formi. Rostellum bipartitum. Epiphyta. Caulis brevis vel elongatus, foliis planis vel teretibus. Inflorescentiae breves vel elongatae, simplices vel plerumque plus minusve ramosae, pluri- vel multiflorae, floribus parvis vel mediocribus. Das Hauptmerkmal dieser Gattung bildet der grosse, fleischige, vielgestaltige Callus, der sich an der Hinterwand an der Lippenbasis, zwischen dieser und dem Säulenfuss, befindet, und allein oder mit Wucherungen auf der Vorderseite den Spornschlund abschliesst. Der Sporn ist stark ausgebildet und in der Regel kegelig oder mehr oder weniger zylin- drisch, nur ausnahmsweise kurz und abgerundet. Das Septum, das früher als Merkmal für die Gattung galt, fehlt aber nicht selten und kann auch bei anderen Gattungen auftreten. Die Sarcanthus-Arten sind ausserdem meistens leicht zu kennen an die dreieckigen Seitenlappen und den vorragenden, dreieckigen oder spiessförmigen Mittellappen der Lippe. Die Gattung Trichoglottis Bu., die im allgemeinen richtig umgrenzt wird, hat statt des Callus, eine frei vorragende, mehr oder weniger lineare Längslamelle. Der Sporn ist meistens schwach ausgebildet, bei einigen Arten jedoch gross. Bei Pomatocalpa Breda ist der Sporn sackförmig, also gegen die Spitze aufgeblasen und mehr oder weniger abge- rundet. Er trägt nicht am Grunde sondern tiefer eine aufrechte, an der Spitze mehr oder weniger gezähnelte Lamelle. Die nachfolgende Liste der Sarcanthus-Arten ist nicht vollständig. Wahrscheinlich giebt es unter anderen Gattungs- namen noch Arten, welche hierher gehören, während andere auszuschliessen sind. Dasselbe ist auch gültig für die anderen hier behandelten Gattungen. Eine Einteilung der Gattung in Sektionen ist in diesem Augenblick noch nicht zu geben. a rus SARCANTHUS AMABILIS J.J. S. — Cleisostoma amabile T. et B. in Nat. Tijdschr. Ned. Ind. V (1853), 493. Java. Ob die Pflanze zu Sarcanthus subulatus Rchb. f. gehört, scheint mir noch etwas zweifelhaft. SARCANTHUS APPENDICULATUS Hook. f. in Fl. Br. Ind. VI (1890), 67; Ie. pl. XXII (1894), t. 2136; in Ann. R. Bot. Gard. Cale. V (1895), 50, t. 76; King et Pant. 1. с. VIII (1898), 240, t. 318. — S. teretifolius Rchb. f. in Trans. Linn. Soc. XXX (1875), 136 (non Lndl) — Aerides appen- diculatum W all. Cat. n. 7315 ; Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 242. Ostindien. SARCANTHUS ARIETINUS Rehb. f. in Gard. Chr. 1869, 416; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890) 70. Assam. SARCANTHUS ARMIGER Ј. J. S. — Cleisostoma | armige- ` rum K. et P. in Journ. As. Soc. Beng. LXV (1897), 2, 123; in Ann. R. Bot. Gard. Gale. VIII (1898), 231, t. 308. Ostindien. SARCANTHUS ASPERSUS Rchb. f. in Hamb. Gartenz. 1865, 297; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 70. Burma. SARCANTHUS AURICULATUS Rolfe in Kew Bull. 1895, 9. Hab. ? x Wahrscheinlich hierher gehórig. SARCANTHUS BAMBUSARUM J. J. S.— Cleisostoma bam- busarum K. et P. in Ann. R. Bot. Gard. Calc. VIII (1898), 233, t. 310. — = Ostindien. Wahrscheinlich hierher gehórig. SARCANTHUS BELOPHORUS Rchb. f. in Gard. Chron. 1883, II, 262. : Hab. ? SARCANTHUS BICORNIS J.J.S. in Bull Dép. Agric. Ind. néerl XIX (1908), 35; in Nova Guinea VIII (1909), 123, t. XLII, 139. Neu-Guinea. SARCANTHUS BICUSPIDATUS J. J. S. — Cleisostoma bicuspidatum Hook. f Fl. Br. Ind. VI (1890), 75; in Ann. R. Bot. Gard. Calc. V (1895), 58, t. 87; Ic. pl. XXII (1894), t. 2144. — Stereochilus bicuspidatum K. et P. in Ann. К. Bot. Gard. Cale. VIII (1898), 236, t. 314. Ostindien. SARCANTHUS BILAMELLATUS J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl V (1907), 28. — Sacolabium bilamellatum Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 201. Celebes. SARCANTHUS BRACTEATUS Ridl. in Journ. Linn. Soc. Bot. XXXII (1896), 370. Siam. SARCANTHUS BREVIPES J. J. S.— Cleisostoma brevipes Hook, f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 73; in Ann. R. Bot. Gard. Cale. V (1895), 55, t. 82; Ic. pl. XXII (1894), t. 2142; King et Pantl in Ann. R. Bot. Gard. Cale. VIII (1898), 231, t. 307. Ostindien. duc BÉ uc SARCANTHUS CERINUS Rolfe in Journ. Linn. Soc. XXXVI (1903—'05), 36.— Cleisostoma cerinum Hance in Journ. Bot. XX (1882), 359. China. SARCANTHUS CHRYSOMELOS Rehb. f. in Card. Chr. 1869, 662; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 70. Tenasserim. SARCANTHUS CRASSIFOLIUS J. J. S.— Cleisostoma crassifolium Lndl in Paxt. Fl. Gard. ПІ (1837), 125, t. 99; Jard. Fleur. IV, t. 397; Rehb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 889; Lindenia IIT, t. 139; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 72. Tenasserim? Wahrscheinlich hierher gehórig. SARCANTHUS CUMINGII J. J. S. — Cleisostoma Cumingii Rehb. f. in Otto et Dietr. Allg. Gartenz. XXIV (1856), 218. Hab. ? Unsicher. SARCANTHUS DEALBATUS Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 892. — Cleisostoma delbatum Lndl. in Bot. Reg. ХХІХ (1843), misc. 5. Philippinen. Unsicher. SARCANTHUS DISCOLOR J. J. S. — Cleisostoma discolor Lndl. in Bot. Reg. XXXI (1845), mise. 59; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 890; Hook. f. Fl. Br. VI (1890), 75. Ostindien. ic ` ee Wahrscheinlich hierher gehórig. SARCANTHUS DUPLICILOBUS 7. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XIII (1907), 64. Java. SARCANTHUS ELONGATUS Rolfe in Journ. Linn. Soc. XXXVI (1903—05), 39. China. SARCANTHUS ERINACEUS Rchb. f. in Bot. Zeit. XXII (1864), 298; in Gard. Chr. 1866; Bot. Mag. t. 5630; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 69.— S. Stowellianus Batem. in Hook. Bot. Mag. sub. t. 5630. Tenasserim. SARCANTHUS FILIFORMIS Lndl. Bot. Reg. XXVIII (1842), misc. 61; Bot. Mag. t. 4939; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 891; Lem. Jard. Fleur. I, 266; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 66; King et Pantl. in Ann. R. Bot. Gard. Calc. VIII (1898), 240, t. 319. Ostindien. SARCANTHUS FISSICORS J.J. S. — Saccolabium fissicors Ridl. in Journ. R. As. Soc. Str. Br. XLIX (1907), 37; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 169. Mal. Halbinsel. SARCANTHUS FLAVUS J. J. S. — Saccolabium flavum Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890) 38; Ic. pl. XXII (1894), t. 2131. Tenasserin. Wahrscheinlich zu Sarcanthus gehörig. -— E a SARCANTHUS FLEXUS Rehb. f. in Gard. Chr. 1881,II, 492. Borneo. SARCANTHUS FORDII Rorre in Journ. Linn. Soc. XXXVI (1903--05), 37. — Cleisostoma .Fordii Hance in Journ. Bot. XIV (1876), 45. China. SARCANTHUS FORMOSAMUS Rorre in Kew Handlist Orch. 201; in Journ. Linn. Soc. XXXVI (1903--05), 37. — Cleisostoma formosanum Hance in Journ. Bot. XXII (1884) 364. Formosa. SARCANTHUS FUERSTENBERGIANUS J. J. S. — Clei- sostona Fuerstenbergianum Knzr. in Fedde Rep. ҮП (1908), 39. Siam. Wahrscheinlich hierher gehórig. : SARCANTHUS GILBERTII Hook. f. Ic. pl. XXIV (1895), t. 2334 Tenasserin. SARCANTHUS HALOPHILUS J. J. S. — Saccolabium halophilum Ridl. in Journ. Linn. Soc. XXXII (1896), 367; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 162. Sumatra; Borneo; Riouw; Singapore. SARCANTHUS HINCKSIANUS Rchb. f. in Gard. Chr. 1878, I, 73. Hab. ? Unsicher. SARCANTHUS HIRTUS Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 35.— Stereochilus hirtus Lon, in Journ. Linn. Soc. III (1859), 58; King et Pantl. in Ann. R. Bot. Gard. Calc. VIII (1898), 217, t. 315. ы ` s Ostindien. SARCANTHUS HONGKONGENSIS Rorre in Kew Bull. 1898, 198. China. SARCANTHUS INFLATUS Rorrre in Kew Bull. 1906, 115. Annam. SARCANTHUS JAVANICUS J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 600. — Echioglossum javanicum ВІ. Bijdr. (1825), 365; Tab. fig. 28; Lindl Gen. et Sp. Orch. (1833), 233; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1859), 691 — E. minax Rchb. f. in Hamb. Gartenz. 1860, 14. Java. SARCANTHUS JOSEPHII J. J. S. Java. SARCANTHUS KOETEIENSIS J. J. S. — Saccolabium koeteiense Schltr. in Fedde Rep. III (1907), 280. Borneo. SARCANTHUS KUNSTLERI King. et Pantl in Journ. As. Soc. Beng. LXVI, II (1897), 594. — Saccolabium Kunstleri Ridl Mat. Fl. Mal. Penins. I. (1907), 163. Perak. SARCANTHUS KUYPERI J. J. S. Bull. Dép. Agric. Ind. Néerl. XV (1908), 22. Sumatra. SARCANTHUS LAXUS Rchb. f. in Bot. Zeit. XLIV (1886), 378; in Saund. Refug. Bot. t. 109; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 69. D NE LS Tenasserim. SARCANTHUS LENDYANUS Rchb. f. in Gard. Chr. 1884, I, 44. D Annam. SARCANTHUS LILACINUS J. J. S. Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. V (1907), 27. Sumatra. SARCANTHUS LORIFOLIUS Par. ex Hook. f. Fl Br. Ind. VI (1890), 69; Ic. pl. XXII (1894), t. 2139. Tenasserim. Vielleicht identisch mit S. suaveolens Rchb. f. SARCANTHUS MACHADONIS J. J. S. — Saccolabium Machadonis Ridl. in Journ. R. As. Soc. Str. Br. XXXIX (1903), 82; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 163. Mal Halbinsel, SARCANTHUS MACRODON J. J. S.—Cleisostoma Macrodon Rehb. f. in Gard. Chr. 1872, 1555; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 70. Ostindien. SARCANTHUS MALLEIFER J. J. S. — S. sagittatus J. J. S. in Fl. Buit. VI (1905), €07. — Cleisostoma sagittatum ВІ. Bijdr. (1825), 363; Tab. fig. 27; Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 226; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1859), 682. Java. SARCANTHUS MIRABILIS Rchb. f. in Gard. Chr. 1878, П, 350; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 70. — 80: се Burma? SARCANTHUS MONTANUS J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XIII (1907), 67. Java. SARCANTHUS MUTICUS J.J.S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 602. — Echioglossum muticum Rchb. f. in Bonpl. III (1855), 225; in Walp. Ann. VI (1861), 890. — Saccolabium muticum Schltr. in Bot. Jahrb. XLV (1911), Beih. n. 104, 57. Java; Sumatra. . SARCANTHUS NAGARENSIS Rchb. f. in Seem. Fl. Vit. 298. Fidji-Inseln. SARCANTHUS NIEUWENHUISII J. J. S. in Ic. bog. III (1906), 57, t. ССХХП. Borneo. SARCANTHUS ORNITHORRHYNCHUS Rchb. f. in Otto et Dietr. Allg. Gartenz. XXIV (1856), 219. Hab.? Unsicher. SARCANTHUS OXYPHYLLUS Wall. ex Lndl. in Bot. Reg. XXVII (1840), misc. 58; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 70. . Tenasserim. SARCANTHUS PANICULATUS J. J. S. — Saccolabium paniculatum Та. in Bauer Ill. Orch. Pl. Genera, t. 9; Gen. et sp. Orch. (1833), 233. — Aerides paniculatum Ker. in Bot. Reg. ПІ (1817), t. 220. — Vanda paniculata R. Br. in Bot. Reg. VI (1820), sub. t. 506. БЫ China. SARCANTHUS PARISHII Hook. Bot. Mag. t. 5217; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 69. Tenasserim. SARCANTHUS PENDULUS Klinge in Acta Hort. Petrop. XVII, 1, 141. Java. Tst mir unbekannt, da die Literatur in Buitenzorg fehlt. SARCANTHUS PENINSULARIS Dalz. in Hook. Kew б. Misc. ІП (1851), 343; Lndl. in Journ. Linn. Soc. ПІ (1859), 39; Rchb.: f. іп Walp. Ann. VI (1861), 891; Dalz. et Gibs. Bomb. Fl. 264; Hook f. Fl. Br. Ind. V (1890), 67; Trim. Fl. Ceyl. IV (1898), 200. — S. pauciflorus Wight, Ic. V (1852), t. 1747; Rchb. f. 1. c. 892. — Saccolabium acuminatum Thw. En. (1864), 304. . Ostindien; Ceylon. SARCANTHUS PENSILIS Ridl. in Journ Linn. Soc. XXXV (1896), 369. — Saccolabium pensile Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 168. Mal. Halbinsel. SARCANTHUS POTAMOPHILUS Schltr. in Fedde Rep. III (1907), 279. Borneo. SARCANTHUS QUARTUS J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 608. — Echioglossum quartum Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 891. Java. SARCANTHUS RACEMIFER Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 891.— S. pallidus Lndl. in Bot. Reg. XXVII (1840), misc. 78; in Journ. Linn. Soc. III (1859), 39; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 68; in Ann. В. Bot. Gard. Calc. V (1895), 53, t. 79; King et Panti. 1. с. VIII (1898), 241, t. 320. — S. tricolor Rchb. f. in Bonpl. III (1855), 219; in Walp. Ann. VI (1861), 891. — Saccolabium racemiferum Тл]. Gen. et sp. Orch. (1833), 224. Ostindien. . SARCANTHUS RAMOSUS J. J. S. — Cleisostoma ramosum Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 72; in Ann. R. Bot. Gard. Cale. V (1895), 54, t. 81. — Saccolabium ramosum lLndl Gen. et Sp. Orch. (1833), 224. — S. flexuosum Lndl. in Journ. Linn. Soc. ІП (1859), 36. — Oeceoclades flexuosa Lndl. in Wall. Cat. n. 7333; Gen. et Sp. Orch. (1833), 236. Ostindien. Ich vermute, dass die Pflanze hierher gehört. SARCANTHUS RIDLEYI J. J. S. — Saccolabium laxum Ridl. in Journ. R. As. Soc. Str. Br. (1908), 140. Borneo. SARCANTHUS RINGENS J. J. S. — Cleisostoma ringens Rchb. f. in Gard. Chr. 1888, II, 724. Philippinen. SARCANTHUS ROLFEANUS K. et P. in Journ. As. Soc. Beng. LXVI, II (1897), 594. Ostindien. SARCANTHUS ROSTELLATUS Ridl. in Journ. Bot. XXVIII (1900), 73. — Saccolabium bicarinatum Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 169. «BB SE Mal. Halbinsel. Ridley taufte seine Art wegen des älteren Saccolabium rostellatum Hook. f. um. Da jedoch aus Hookers Beschrei- bung und Tafel in Іс. pl. nicht hervorgeht zu welcher Gattung die Pflanze gehórt, behalte ich Ridleys ersten Namen bei. SARCANTHUS ROSTRATUS Lndl. Collect. Bot. (1824), 39, f. B.; in Bot. Reg. t. 981. — Vanda recurva Hook. Ex. Pl. ІП (1827), t. 187. — Vanda rostrata Lmndl. Bot. Cab. (1825), t. 1008. China. SARCANTHUS SACCULATUS Ridl. in Journ. Linn. Soc. Bot. XXXII (1896), 368. — Saccolabium sacculatum Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 63. Lakawi-Inseln. SARCANTHUS SAGITTATUS K. et P. in Journ. As. Soc. Beng. LXVI, II (1897), 595. Ostindien. SARCANTHUS SAMARINDAE J. J. S. — Saccolabium Samarindae Schltr. in Fedde Rep. ПІ (1907), 280. Borneo. SARCANTHUS SCORTEHINII Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 68; Ie pl XXII (1894), t. 2138. — Saccolabium Seortechinii Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins I (1907), 167. Mal. Halbinsel. SARCANTHUS STRIATUS J. J. S. — Echioglossum striatum Rchb. f. in Gard. Chr. 1879, 390; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 76. Ostindien. uu Md we SARCANTHUS STRIOLATUS Rchb. f. in Gard. Chr. 1882, II, 168. Philippinen. SARCANTHUS STRONGYLOIDES J. J. S. — Saccolabium strongyloides Ridl. in Journ. К. As. Soc. Str. Вг. L (1908), 141. Borneo. SARCANTHUS SUAVEOLENS Rchb. f. in Bonpl. V (1857), 40. — Cleisostoma suaveolens Bl. Bijdr. (1825), 363; Lundl. Gen. et sp. Orch. (1833) 226; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1859), 682. — C. longifolium 'T. et B. in Nat. Tijdschr. Ned. Ind. V (1853), 494; Miq. l.c. Java; Sumatra. SARCANTHUS SUBULATUS Rchb. f. in Bonpl. V (1857), 41; J.J. S. in Fl. Buit. Vf, Orch. (1905), 604. — S. secundus Griff. Not. IIT (1851), 362; Ic. plant. t. 336; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 67; in Ann. Bot. Gard. Calc. V (1895), 51, t, 77;? King et Pantling l.c. VIII (1898), 241, t. 321. — Cleisostoma subulatum Bl. Bijdr. (1825), 363; Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 226; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1859), 682. — Saccolabium secundum Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 168. — Micropera pallida Lndl. in Wall. Cat. n. 7321 (pp. non Gen. et sp. Orch.). Mal. Archipel und Halbinsel; Ostindien. SARCANTHUS SUCCISUS Lndl. in Bot. Reg. XII (1826), t. 1012. China. SARCANTHUS SUFFUSUS J. J.S. — Saccolabium sufu- sum Ridl in Journ. R. As. Soc. Str. Br. XLIV (1905), 189; Mat. Fl. Mal. Penins. I. (1907), 166. Mal. Halbinsel. ма 95 SARCANTHUS TENUIRACHIS J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XXII (1909), 50. Borneo. SARCANTHUS TERETIFOLIUS Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 234 ; Bot. Mag. t. 3571; Belg. Hort. X (1860), 129, t. 9, f. 3; Hance in Journ. Linn. Soc. Bot. XIII (1872), 127. — Vanda teretifolia Lndl. Coll. Bot. t. 6; Bot. Reg. VIII (1822), t. 676. China. Nach Ind. Kew. soll Sarcanthus teretifolius Rchb. f. ('Trans. Linn. Soc. XXX (1874), 136) eine andere Art sein. SARCANTHUS TEYSMANNII J. J. S. — Cleisostoma tereti- folium T. et B. in Nat. Tijdschr. Ned. XXVII (1864), 20. Sumatra. Vielleicht mit S. Machadonis (Ridl.) J. J. S. identisch. SARCANTHUS TERMISSUS Rchb. f. in Hamb. Gartenz. 1860, 15. Java. SARCANTHUS VALIDUS J. J. S. — " Saccolabium validum Ridl. in Journ. R. As Soc. Str. Br. XLIX rtis 36; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 166. Mal. Halbinsel. SARCANTHUS WILLIAMSONI Rchb. f. in Hamb. Gartenz. 1865, 333; in Gard Chron. 1865, 674; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 67. Ostindien. AUSZUSCHEIDENDE ARTEN. Sarcanthus pachyacris J. J. S. in Fl. Buit. VI (1905), 603, ist SCHOENORCHIS PACHYACRIS J. J. 8. a Sarcanthus pauciflorus T. et B. in Nat. Tijdschr. Ned. Ind. XXVII (1864), 21, ist TRICHOGLOTTIS PAUCIFLORA J.J. б Sarcanthus praealtus Rchb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886), 344, ist VANDOPSIS PRAEALTA J. J. 5. Sarcanthus rigidus J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 599. — S. uniflorus J. J.S. in Ie. bog. IL (1903), 117, t. CXXIII B, ist TRICHOGLOTTIS RIGIDA Bl. Bijdr. (1825) 361; Lndl. Gen. et Sp. Orch. 214; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1890) 693. Die Pflanze ist besser wieder in Trichoglottis zurückzu- stellen. Das Septum hat sich als ein nicht durchgreifendes Merkmal erwiesen, und in fast allen anderen Hinsichten ist die Pflanze eine T'richoglottis. CAMAROTIS Lynor. (in Wall. Cat. (1828) n. 7429; Gen. et sp. Orch. (1833, 219). Sepala petalaque subsimilia, libera, patentissima. Labellum calceiforme, 3 lobum, calcaratum, basi in pariete postico interdum carnosum sed nec lamellam nec callum gerens, lobis latera- libus verticalibus, brevibus, latis, basi gynostemii haud vel vix adnatis, lobo intermedio minuto, marginibus anticis loborum lateralium arcte adpresso, intus dente inferius lamella erecta majuscula carnosa bidentata instructo, calcari labellum continuo, conico, septato. Gynostemium breve, saepe leviter tortum, pede brevissimo Anthera cucullata, rostrata. Pollinia 4, in corpuscula 2 subglobosa unita, caudiculis stipiti elongato angusto inserta, glandula minima. Rostellum saepe valde elongatum. Epiphyta. Caulis elongatus, scandens, foliis loriformibus, interdum parvis. Inflorescentiae erectae vel nutantes, simpli- ces, laxe pluri- vel multiflorae, floribus mediocribus, non resupinatis, carnosis. Die Gattung ist wohl am nächsten mit Sarcanthus verwandt, jedoch verschieden durch die der Säulenbasis nicht oder kaum angewachsene Lippe ohne Anhüngsel an der Hinter- wand, aber mit einem ziemlich grossen, 2spaltigen Anhüngsel auf der Vorderwand, und den sehr kleinen, den Seitenlappen fest angedrückten Mittellappen. Der Sporn scheint bei allen Arten 2kammerig zu sein. CAMAROTIS APICULATA Rchb. f. in Bonpl. I (1857), 39.— Sarcanthus apiculatus J. J. S. in Fl. Buit. VI. Orch. (1905), 598. Java. CAMAROTIS CALLOSA J. J. S. — Cleisostoma, callosum Bl. Bijdr. (1825), 364; Lndl. Gen. et Sp. Orch. 226; Miq. ` Fl. Ind. Bat. III. 682. — Sarcanthus callosus Rchb. f. in Bonpl. V (1857), 41; J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 596. CAMAROTIS COPLANDII J. J. S. — Saccolabium Coplandi Bailey in Queensl. Agric. Journ. XIX (1907), 274. Neu-Guinea. Scheint nach der Beschreibung hierher zu gehören. · CAMAROTIS KEFFORDII J. J. S. — Cleisostoma Keffordii Bail. in Rep. Queensl. Acclim. Soc. 1884; Queensl. Fl. V (1902), 1556. — Fitzg. Austr. Orch. II, 21. Queensland. Wahrscheinlich hierher gehórig. CAMAROTIS MANNII K. et P. in Ann. R. Bot. Gard. Cale. ҮШІ (1898), 239, t. 317. — Sarcochilus Manni Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 36. Ostindien. CAMAROTIS OBTUSA Lndl. in Bot. Reg. XXX (1844), misc. 73; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 881; King et Pantl. in Ann. R. Bot. Gard. Cale. VIII (1898), 238, t. 316. — Sarcochilus obtusus Bth. ex Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 36. LXXII Tk, I GE цш. Ostindien. CAMAROTIS PALLIDA Lndl. in Journ. Linn. Soc. III (1859), 37. — Micropera pallida Тілді. in Bot. Reg. sub. t. 1522; in Wall. Cat. n. 7321 (p. p.); Gen. et sp. Orch. (1833), 219. — Aerides pallidum Rxb. Fl. Ind. ІП (1832), 475. — Sarcochilus Roxburghii Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 36. Ostindien. CAMAROTIS PAPUANA J. J. S. — Sarcanthus papuanus J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XXXIX (1910), 19; in Nova Guinea VIII (1912), 605, t. CXI A. Neu-Guinea. CAMAROTIS PROBOSCIDEA J. J. S. — Sarcanthus probos- cideus J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. V (1907), 24. Bangka. CAMAROTIS PURPUREA Lndl. in Wall. Cat. n. 7329; Gen. et Sp. Orch. (1833), 219; Sert. Orch. (1838), t. 19; in Journ. Linn. Soc. III (1859), 37; Paxt. Mag. Bot. VII, (1840), t. 25. — C. rostrata Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 881. — Micropera pallida Lndl. in Wall. Cat. n. 7321 (p. p.) — Aerides rostratum Rxb. Fl. Ind. III (1832), 474. — Sarcochilus purpureus Bth. ex Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 36. Ostindien. CAMAROTIS STERROPHYLLA J. J. S.— Saccolabium sterrophyllum Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 201. Celebes. CAMAROTIS UNCINATA J. J. S. — Aerides uncinatum T. et B. in Nat. Tijdschr. Ned. Ind. XXIV (1862), 324. Sumatra. an SE SCHÓNORCHIS Br. (Bijdragen, 1825, 361). Sepala petalaque subsimilia, libera, subparallela. Labellum plus minusve 3lobum, calcaratum, pede gynostemii haud adnatum, intus in pariete antico infra lobum intermedium interdum callo donatum, lobis lateralibus brevibus, latis, rotundatis vel subobsoletis, erectis, gynostomium plus minusve ` amplectentibus, lobo intermedio porrecto, carnoso, saepe angulato, basi contracto, calcari oblongo ad elongato-clavato plerumque plus minusve incurvo, interdum septato. Anthera incurva, cucullata, valde rostrata, rostro supra basin abrupte recurvo. Pollinia 4, in corpuscula 2 subglobosa unita, stipite lineari, glandula magna, oblonga vel lanceolata. Stigma parvum. Rostellum in basi gynostemii, elongatum, alte bipar- titum, laciniis filiformibus. Epiphyta interdum pusilla. Caulis erectus vel dependens, brevis vel elongatus, foliis linearibus vel teretibus. Inflorescen- tiae simplices vel paniculatae, erectae vel pendulae, multi- florae, floribus minutis. Die Gattung ist besonders gekennzeichnet durch die eigentümliche Säule mit tief geteiltem, grundständigem Rostellum, die mit einem starken, plötzlich zurückgeschla- genen Schnäbelchen versehene Anthere und die lange Klebmasse. Die Lippe liegt mit den Ründern der kurzen, breiten Seitenlappen der Säule an, hat einen vorragenden, fleischigen, am Grunde eingeschnürten Mittellappen und einen nicht durch Anhängsel verschlossenen, aber bisweilen zwei- kammerigen Sporn. Die Gattung scheint am besten in der Nähe von Sarcanthus unterzubringen zu sein. Ich habe sogar eine Art wegen des Septum als 8. pachyacris beschrieben. Der Bau des Pollinarium ist für einige Arten noch näher zu untersuchen. Es scheinen stets 2 Paar ungleich grosser Pollinien vorhanden zu sein, also wie bei Sarcanthus, Trichoglottis u. s. w. == 100--- SCHÖNORCHIS BUDDLEIFLORA J. J. S. — Saccolubium. buddleiflorum Schltr. et J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XV (1908), 25. Sumatra. SCHÖNORCHIS GEMMATA J. J. S. — Saccolabium gem- matum Lndl. in Bot. Reg XXIV (1838), Misc. 50; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 885; Hook. f. Fl Br. Ind. VI (1890), 55 (S. geminatum); in Ann. R. Bot. Gard. Cale. V (1895), 46, t. 70. — Cleisostoma gemmatum K. et P. in Ann. R. Bot. Gard. Cale. VII (1898), 234, t. 313.— Gastrochilus gemmatus O. K. Rev. gen. pl. II (1895), 861. Ostindien. SCHÓNORCHIS JUNCIFOLIA Br. Bijdr. (1825), 361, f. 23; Rumphia IV, 54, t. 193, fig. 3; t. 198 B; Lndl Gen. et sp. Orch. (1833), 243; Rchb. f. in Walp. Ann. III (1852), 571; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1855), 691.— Saccolobium ` juncifolium J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 636. Java. SCHÖNORCHIS MICRANTHA ВІ. Bijdr. (1825), 362; Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 243. — Saccolabium chionanthum Lndl. in Journ. Linn. Soc. III (1859), 34; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1855), 692; J. J. S. in Fl. Buit. VI Orch. (1905), 635; Ames in Phil Journ. Se. C. Bot. (1909), 675. — S. perpusillum Hook. f. Fl. Br. Ind VI (1890), 56; Ic. pl. (1894) t. 2129 A; Ridl. in Journ. Linn. Soc. XXXII (1896), 358; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 164. — Gastrochilus chionanthus O. K. Rev. Gen. pl. II (1895), 861. Java; Sumatra; Singapore; Mal. Halbinsel. Weder nach der Beschreibung noch nach der Tafel kann ich Saccolabium perpusillum Hook. f. von dieser Art. trennen. = 101 — SCHÖNORCHIS MINUTIFLORA J. 7. S.— Saccolabium minutiflorun Ridl in Journ. Fed. Mal. St. Mus. IV (1909), 71. Malaiische Halbinsel. Der Beschreibung nach S. paniculata Bl. sehr ähnlich. SCHÖNORCHIS PACHYARIS J. J. S. — Sarcanthus pachyacris J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 603. Java; Sumatra. SCHÖNORCHIS PANICULATA ВІ. Bijdr. (1825), 362; Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 243. — Saccolabium ramulosum Lndl in Journ. Linn. Soc. HI (1859), 34; Miq. Fl. Ind. Bat. ПІ (1855), 692; J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 634. — Gastrochilus paniculatus О. K. Rev. gen. pl II (1895), 661. Java; Borneo. SCHÓNORCHIS PLEBEJA J. J. S. — Saccolabium plebejum J. J. S. in Bull. Jard. Bot. Buit. 2* ser. III (1912), 25. Neu-Guinea. SCHÓNORCHIS SECUNDIFLORA J. J. S. — Saccolabium secundiflorum Ridl. in Journ. Bot. XXXVI (1898), 215. Singapore. Der Beschreibung nach hierher gehórig. SCHÖNORHIS SUBULATA J. J. S. — Saccolabium subu- latum Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 198. Celebes. — 102 — POMATOCALPA BREDA. (Orch. Конг et v. Hass. t. 15). Sepala petalaque subsimilia, libera, patentia vel patentis- sima. Labellum 3lobum, saccato-calcaratum, basi margine postico loborum lateralium pedi gynostemii brevissimo adnatum, lobis lateralibus parvis, totis oblique quadrangulis, parte libera rectangule triangulis, saepe basin versus incrassatis, margine antico incurvis, lobo intermedio porrecto vel recurvo, carnoso, saepissime orbiculari- vel triangulo-ovato, calcari plus minusve scrotiformi, pariete antico calloso-incrassato, pariete postico infra basin lamella erecta saepe inferne utrinque adnata apice plus minusve dentata instructo. Gyno- stemium breve, pede abbreviato subobsoleto. Anthera cucul- lata, rostrata. Pollinia 4, in corpuscula 2 subglobosa unita, stipite lineari vel lanceolato, marginibus mox recurvo, glandula parvula. Rostellum breve, bipartitum. Epiphyta. Caulis brevis vel elongatus, interdum scandens, foliis oblongis vel loriformibus. Inflorescentiae breves vel elongatae, erectae vel decurvae, saepe ramosae, plerumque dense vel densissime multiflorae, floribus parvulis vel medio- cribus, non resupinatis. Wie ich unter Sarcanthus angegeben habe, findet sich das Hauptmerkmal im Labellum, das im sackigen, an der Spitze mehr oder weniger aufgeblasenen Sporn keinen fleischigen Callus sondern eine ziemlich weit von der Basis entfernte, aufrechte Lamelle trägt, viereckige, mit ihrem Hinterrande der Basis der Säule oder Säulenfuss angewachsene, am vorderen Rande einwürts gebogene, kleine Seitenlappen und einen meistens mehr oder weniger zurückgebogenen, kurzen Mittellappen besitzt. Die Blütenstände sind meistens viel dichter als bei Sarcanthus. Wegen der zahlreichen‘ ungenügenden Beschreibungen habe ich eine lange Liste zweifelhafter Arten aufstellen müssen. — 103 — POMATOCALPA ANDAMANUM J. J. S. — Cleisostoma andamanum Hook. f. Fl Br. Ind. УІ (1890), 71; in Ann. R. Bot. Gard. Calc. V (1895), 53, t. 80; Ic. pl. XXII (1894), t. 2140. Andaman-Inseln. POMATOCALA ARACHNANTHE J. J. S. — Saccolabium Arachnanthe Ridl in Journ. R. As. Soc. Str. Br. XXXIX (1903), 83; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 171. Mal. Halbinsel. Der Beschreibung nach mag diese Pflanze ein Pomato- calpa sein. POMATOCALPA BICOLOR J. J.S. . Cleisostoma bicolor Lndl in Paxt. Fl Gard. II (1851— 52), 99, 100, f. 185; Rchb. f. in Walp. Ann. УІ (1861), 889; Vidal ex Naves Nov. App. 239; Ames Orch. II (1901), 236. Philippinen. POMATOCALPA DECIPIENS J. J. S.—Cleisostoma decipiens Lndl in Bot. Reg. XXX (1844), misc. 11; Rchb. f. in Walp. . Ann. VI (1861), 889; Trim. Fl. Ceyl. IV (1898), 201; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 75. — C. maculosum Thw. Ban 304 (non Lnd). — С. Thwaitesianum Trimen in Journ. Bot. XXIII (1885), 244. Ceylon. POMATOCALPA EXPANSUM J. J. S. — Cleisostoma expansum Rchb. f. in Otia bot. Hamb. LII (1878), 52; Kränzl. in Xenia Orch. IIT, 29; Naves Nov. App. 239; Ames Orch. II (1908), 237. Philippinen. — 104 — POMATOCALPA FIRMULUM J. J. S.— Cleisostoma firmu- ham Rehb. f. in Bot. Centralbl. XXVIII (1886), 344. Neu-Guinea. POMATOCALPA FUSCUM J. J. S. — Cleisostoma fuscum Lndl. in Journ. Hort. Soc. V, 86; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 889. Ich vermute, dass diese Pflanze C. latifolium Ridl. (nec. Lndl.) ist. POMATOCALPA HORTENSE J. J. S. — Saccolabium hor- tense Ridl. in Journ. R. As. Soc. Str. Br. XXXIX (1903), 83; Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 166. Mal. Halbinsel; Borneo. Vielleicht identisch mit P. latifolium J.J. 8. POMATOCALPA INCURVUM J. J. S. — Cleisostoma insurvum J. J. S. in Bull Jard. Bot. Buit. 9% ser. П (1911), 20. Neu-Guinea. POMATOCALPA KOORDERSII J. J. S. — Cleisostoma Коотдет Rolfe in Kew Bull. 1899, 31.— Saccolabium Koordersii Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 201. Celebes. POMATOCALPA KUNSTLERI J. J. S. — Cleisostoma Kunstleri Hook. f. Ic. PL (1898), t. 2385; J. J. S. in Pk Buit. VI, Orch. (1905), 610. Java; Borneo; Mal. Halbinsel. — 105 — POMATOCALPA LATIFOLIUM J. J. S. — Cleisostoma latifolium Іш. in Bot. Reg. XXVI (1840), Misc. 60; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 889; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 71; J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 612. Java; Bangka; Sumatra; Borneo; Singapore; Mal. Halb- insel. POMATOCALPA LORATUM J. J. S. — Cleisostoma loratum Rehb. f. in Flora LV (1872), 273; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 76. Assam. Ist vielleicht ein Pomatocalpa. POMATOCALPA MACULOSUM J. J. S. — Cleisostoma maculosum Тл. Gen. et sp. Orch. (1833), 227; Bot. Reg. XXVI (1840), misc. 37; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 71; Rehb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 888; Trim. Fl Ceyl. IV (1898), 200. — C. galeatum Thw. Enum. 305. Ceylon. POMATOCALPA MANNII J. J.S. — Cleisostoma Mannii Rchb. f. in Flora LV (1872), 273; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 74; in Ann. R. Bot. Gard. Calc. V (1895), 57, t. 86; Ic. pl. XXII (1894), t. 2143. Ostindien. POMATOCALPA MARSUPIALE J. Ј. 8. — Cleisostoma marsupiale Krzl. in Schum. et Hollr. Fl. K. Wilhelmsl. (1889), 34. Neu-Guinea. — 106 — POMATOCALPA NAEVATUM J. J. S. — Cleisostoma latifolium Lndl. var. fuscum J. J. S. in Fl. Buit. VI, Orch. (1905), 613 (excl. syn.). Java. POMATOCALPA ORIENTALE J. J. S. — Cleisostoma Koordersii J.J.S. (пес Rolfe) Orch. Amb. (1905), 104. Ambon; Obi; Neu-Guinea. POMATOCALPA ORIENTALE J. J. S. var. BURUENSE J. J. S. — Cleisostoma | Koordersii Rolfe var. buruense J. J. S. Orch. Amb. (1905), 106. POMATOCALPA PARVUM J. J. S. — Cleisostoma parvum Ridl. in Journ. Linn. Soc. Bot. XXXII (1896), 366. Mal. Halbinsel. POMATOCALPA? ROSEUM J. J. S. — Cleisostoma roseum Lndl. in Bot. Reg. XXIII (1838), misc. 80; Rchb. f. in Walp. Ann. УІ (1861), 888. Philippinen. Unsicher ob hierher gehórig. POMATOCALPA SPHAEROCERAS J. J. S. — Saccolabium sphaeroceras Schltr. in Schum. et Laut. Nachtr. Fl. deutsch. Schutzgeb. Südsee (1905), 230. Neu-Guinea. POMATOCALPA SPHAEROPHORUM J. J.S. — Sacco- labium sphaerophorum Schltr. in Bull. Herb. Boiss. 2*sér VI (1906), 472. Borneo. — 107 — Nach Schlechter zu Cleisostoma im Sinne Hookers und ` Ridleys gehörig. POMATOCALPA SPICATUM Breda, Orch. Kuhl et v. Hass. t. 15. — Cleisostoma callosa Rchb. f. (nec. ВІ.) in Walp. Ann. VI (1861), 890. — C. uteriferum Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 74; in Ann. Bot. Gard Cale. V (1895), 56, t. 84; J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XIII (1907), 70. — C. crassum Ridl. in Journ. Linn. Soc. Bot. XXXI (1895—97), 295. — Saccolabium кақ e Ridl Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 167. Java; Borneo; Perak. POMATOCALPA TRUNCATUM J. J. S. — Cleisostoma truncatum J. J. S. in Bull. Jard. Bot. Buit. 2° ser. ІП, sep. (1912), 16. Borneo. POMATOCALPA UNDULATUM J. J. S. — Cleisostoma undulatum Rchb. f. in Flora LV (1872), 274; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 74. — Saccolabium undulatum Lndl. in Wall. Cat. n. 7301; Gen. et sp. Orch. (1833), 222. Ostindien. POMATOCALPA VAUPELII J. J. S. — Saccolabium Vau- pelii Schltr. in Fedde Rep. IX (1910) 110. Samoa. Wahrscheinlich hierher gehórig. РОМАТОСАГРА VIRGINALE J. J. S. — Cleisostoma virgi- nale, Hance in Journ. Bot. XV (1887), 38. China. Die Zugehörigkeit zu dieser Gattung ist nicht sicher, scheint mir aber ziemlich wahrscheinlich. — ABB == POMATOCALPA WENDLANDORUM J. J. S. — Cleiso- stoma Wendlandorum Rchb. f. in Otto et Dietr. Alg. Gartenz. 1856, 219; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890) 74; in Ann. R. Bot. Gard. Cale. V (1895), 57, t. 85. — King et Pantl. 1. с. VIII (1898), 232, t. 309. Ostindien; Andaman-Inseln. AUSZUSCHEIDENDE ARTEN. Cleisostoma eryptochilum F. v. Muell. in Wing's S. Sc. Rec. n. ser. I (1885); Descript. notes Pap. pl. VI (1885), 17. — Saccolabium Schleinitzianum Krzl. in Engl. Bot. Jahrb. VII (1886), 440. — S. purpureum J. J. S. in Те. Bog. II (1903), 115, t. CXXIII A. Gehört nicht zu Cleisostoma, sondern zu Saccolabium sensu latiore. Cleisostoma Guibertii Lind. et Rchb. f. in Bot. Zeit. ХХ (1862), 375; in Hamb. Gartenz. XVIII (1862), 529. Wahrscheinlich gehört diese Art zu Trichoglottis ist also T. GUIBERTII J. J. S. zu nennen. Cleisostoma ionosmum Land), Bot. Reg. 1847, t. 41; Miq. Fl. Ind. Bat. II[ (1859), 682; Paxt. Mag. Bot. XIV (1847), 164; Rchb. f. in Walp. Ann. I (1848—'49), 791; Naves Nov. App. 238; Ames, Orch. I (1905), 103; II (1908), 238. — Epidendrum lineare Blanco Fl. Fil. ed 1 (1837), 644; ed 2 (1845), 449, ist TRICHOGLOTTIS IONOSMA J. J. S. Cleisostoma Keffordii Bail. in Rep. Queensl Acclim. Soc. 1884; Queensl. Fl. V (1902), 1556. — Fitzg. Austr. Orch. II, 21, ist CAMAROTIS KEFFORDII J. J. S. == $00 — Cleisostoma micranthum К. et P. in Ann. R. Bot. Gard. Cale. VIII (1898), 234, t. 312. — Saccolabium micranthum Ludl in Wall Cat. (1828) n. 7300; Gen. et sp. Orch. (1833), 220; Saund. Refug. Bot. (1870) t. 110; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 59. Wahrscheinlieh zu Saccolabium sensu latiore gehórend. Cleisostoma tenwicaule K. et P. in Journ. As. Soc. Beng. LXVI, IL (1897), 596, ist TRICHOGROTTIS TENUICAULIS J.J. 8. ZWEIFELHAFTE ARTEN. CLEISOSTOMA ARMITTII F. v. Muell. Fragm. IX (1875), 497; Bail. Queensl. Fl. V, (1902), 1555. — Sarcochilus Armittii Е. v. Muell Le Queensland. Unsicher. CLEISOSTOMA BECKLERI F. v. Muell. ex Bth. Fl. Austr. VI (1873), 296. Queensland. Unsicher. CLEISOSTOMA BIPUNCTATUM Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 73; Іс pl XXI (1894), t. 2141. — Saccolabium bipunctatum Par. et Rchb. f. in Trans. Linn. Soc. XXX (1875), 145. 'l'enasserim. Vielleicht zu Trichoglottis gehörig. == 110 — CLEISOSTOMA BREVILABRE F. v. Muell. Fragm. XI 87; Bail. Queensl. Fl. V (1902), 1556. Queensland. Unsicher. CLEISOSTOMA CHRYSOCHILUM Krzl in Fedde Rep. VIII (1910), 545. Philippinen. Nach der Beschreibung sollte man fast glauben mit einer Trichoglottis zu tun zu haben. CLEISOSTOMA CONGESTUM Вай. in Proc. Roy. Soc. Queensl. XI; Queensl. Fl. V (1902), 1555. Queensland. Unsicher. | CLEISOSTOMA ERECTUM Fitzg. Austr. Orch. I, IV. Australien. Mir unbekannt. CLEISOSTOMA IONOSMUM Ridl. in Journ. Linn. Soc. XXXII (1896), 366. — Saccolabium | ionosmum Ridl. Mat. Fl. Mal. Penins. I (1907), 170. Mal. Halbinsel. Ich weiss nicht wohin diese Art gehört. CLEISOSTOMA LAUTERBACHII Krzl. in Schum. et Laut. Fl deutsch. Schutzgeb. Südsee (1901), 251. Neu-Guinea. Ist ein nomen nudum. cw HIE ° CLEISOSTOMA MACPHERSONII F. v. Muell ex Bth. . Fl. Austr. VI (1873), 297; Bail Queensl. Fl. V (1902), 1556. — Saccolabium Macphersonii Е. v. Muell. Fragm. VIII (1872—74), 96. Queensland. Unsicher. CLEISOSTOMA MICHOLITZII Krzl. in Oest. Bot. Zeitschr. XLIV (1894), 462; XLV, 177. Neu-Guinea. Die Beschreibung erinnert sehr an Carteretia paniculata A. Rich. CLEISOSTOMA NUGENTI Bail in Proc. Roy. Soc. Queensl. XI; Queensl, Fl. V (1902), 1555. Queensland. Unsicher. CLEISOSTOMA SUBVIOLACEUM Rchb. f. in Bonpl. X (1882), 335. Philippinen. Unsicher. CLEISOSTOMA TENERUM Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 73. — Oeceoclades tenera Іл]. Gen. et sp. Orch. (1833), 236; Wight Ic. t. 1683; Thw. Enum. 306; Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 895. — Oenia alata A. Rich. in Ann. Sc. Nat. Sér. 2, XV (1841), 67, t. 7. — Saccolabium? tenerum Lndl. in Journ. Linn. Soc. Bot III (1859), 36. Ostindien; Ceylon. — MB — Unsicher ob zu dieser Gattung gehörig; sieht viel mehr aus als eine T'richoglottis. CLEISOSTOMA TRIDENTATUM Lndl. Bot. Reg. XXIV (1838), Misc. 33; Bih. Fl. Austr. VI (1873», 296; Вай. Queensl. Fl. V (1902), 1554. — Saccolabium calcaratum F. v. Muell. Fragm. I (1858 — '59), 192. — Sarcochilus calcaratus Е. v. Muell 1. c. П (1860—'61) 181; VII (1869 — 71), 98. — S. tridentatus Rchb. f. in Walp. Ann. VI (1861), 500; Fitzg. Austr. Orch. L 5. ` Queensland. Unsicher. CLEISOSTOMA VITELLINUM Rchb. f in Linnaea XLI (1877), 76. Philippinen. Unsicher. ROBIQUETIA Gau». (In Voy. Freyc. (1826) 426, t. 34). Sepala petalaque subsimilia, libera. Labellum 3lobum, calearatum, margine postico loborum lateralium basi gyno- stemii plus minusve adnatum, lobis lateralibus brevibus, intus plerumque calloso-incrasatis, lobo intermedio porrecto minus- culo, carnoso, convexo, calcari magno, saepe curvato, medio constrieto, obtusissimo, intus in pariete postico costula plerumque (semper ?) Vformi interdum in dentes exeunte donato, pariete antico in flexu incrassato. Gynostemium brevissimum, pede obsololeto. Anthera cucullata, rostrata vel acuminata. Pollinia 2, subglobosa, bifida, stipite elongato, marginibus mox recurvo, glandula parva. Rostellum bidentatum. — 113 — Epiphyta. Caulis validus, plus minus elongatus, pendulus, foliis late loriformibus. Inflorescentiae erectae (?) vel pendulae, simplices vel rarius ramosae, multiflorae, plerumque furfura- ceae, floribus minusculis. Diese Gattung ist am nächsten verwandt mit Pomatocalpa ; sie unterscheidet sich durch den längeren, vorgetreckten Mittellappen, den langen, meistens gekrümmten, in der Mitte eingeschnürten, innen an der Rückenseite nur mit bisweilen in Zähne ausgehenden Rippchen, die zur Verengung kaum beitragen kónnen, verschenen Sporn und die 2 gespaltenen Pollinien. Ich habe anfangs geglaubt die hier aufgezählten Arten als eine Sektion von Pomatocalpa betrachten zu können, bin aber jetzt der Ansicht, dass sie besser getrennt zu halten sind. ROBIQUETIA AMBOINENSIS J. J. S. — Saccolabium amboinense J. J. S. Orch. Amb. (1905), 106. Ambon. "ROBIQUETIA ASCENDENS Gaud. іп Freyc. Voy. (1826), 426, t. 34. — Saccolabium ascendens Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 223. — Gastrochilus adscendens O. К. Rev. gen. pl. П (1891), 661. Molukken. ROBIQUETIA CAMPTOCENTRUM J. J. S. — Saccolabium camptocentrum Schltr. in Schum. et Laut. Nachtr. Fl. deutsch. Schutzgeb. Südsee (1905), 225. Neu-Guinea. ROBIQUETIA GRACILISTIPES J. J. S. — Saccolabium gracilistipes Schltr. in Sehum. et Laut. Nachtr. Fl. deutsch. Schutzgeb. Südsee (1905), 227. Neu-Guinea. LXXII — 114 — Der Beschreibung nach hierher gehörig. ROBIQUETIA MINAHASSAE J. J. S. — Saccolabium Mina- hassae Schltr. in Fedde Rep. X (1911), 200. Celebes. ROBIQUETIA MOOREANA J. J. S. — Saccolabium Mooreanum Rolfe in Kew Bull. 1893, 64; in Bot. Mag. 2° ser. LI (1895), t. 7428. — S. Sanderianum Krzl. Xenia Orch. ІП, 134, t. 276, П. — S. Kerstingianum Krzl. in Schum. et Laut. Fl. deutsch. Schutzgeb. Südsee (1901), 251. Englisch- und Deutsch-Neu-Guinea. ROBIQUETIA PANICULATA J. J. S. — Saccolabium buccosum Rehb. f. in Gard. Chr. 1871, 938; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 58; King et Pantl in Ann. R. Bot. Gard. Cale. VIII (1898), 224, t. 298. — S. parvulum Lndl. in Journ. Linn. Soc. III (1859), 36. — Oeceoclades paniculata Lnudl in Wall. Cat. 7334; Gen. et sp. Orch. (1833), 236. Ostindien. ROBIQUETIA SPATHULATA J. J. S. — Cleisostoma spathulatum Bl. Bijdr. (1825), 364; Lndl. Gen. et sp. Orch. (1833), 297; Miq. Fl. Ind. Bat. III (1859), 682; J. J. S. in Fl Buit. VI, Orch. (1905), 609. — C. spicatum Lndl. in Bot. Reg. 1817, sub. t. 32; Miq. 1. c.; Hook. f. Fl. Br. Ind. VI (1890), 72; in Ann. Bot. Gard. Cale. V (1895), 55, t. 83; King et Pantl. L c. VIII, (1898), 232, t. 311. — Sarcanthus densiflorus Par. et Rchb f. in Trans. Linn. Soc. XXX (1875), 136. — S. castaneus Ridl. l. e. XXXII (1894), 369. — Saccola- bium densiflorum Indl. in Wall Cat. n. 7311; Gen. et sp. Orch. (1833), 220; Bot. Reg. XXIV (1838), mic. 56.— S. borneense Rchb. f. in Gard. Chr. 1881, 563. — 115 — Java; Bangka; Borneo; Sumatra; Halmaheira; Mal. Halb- insel; Tenasserim; Ostindien. ROBIQUETIA SQUAMULOSA J. J. S. — Saccclabium squamulosum J. J. S. in Bull. Dép. Agric. Ind. néerl. XIX (1908), 35; in Nova Guinea VIII (1909), 131, t. XLIV, 148. 1 Neu-Guinea. Bizonderheden aangaande het toxicologisch onderzoek in Nederlandsch-Indië. Voordracht gehouden in de debating vergadering der K. N. V. DOOR Dr. W. M. OTTOW. De oude archiefstukken van het Scheikundig Laboratorium van het Departement van Oorlog te Weltevreden, welks oprichting van het jaar 1818 dateert, bieden uit den aard der zaak belangrijke gegevens tot vergelijkingen van oudere perioden met den nieuweren tijd. Onder die bescheiden zijn vooral die, welke op het toxico- logisch onderzoek betrekking hebben, belangrijk genoeg, om tot uitgangspunt te dienen voor een overzicht van de ontwikkeling, die dat onderdeel der toegepaste scheikunde in deze gewesten heeft doorgemaakt. Ook indien voor zulk een overzicht het historische karakter, als voornamelijk beoogd, streng zou worden doorgevoerd, dan nog zou allicht te veel van uwe aandacht worden gevergd, indien niet tevens ook het terrein van dat overzicht werd afgebakend en beperkt. Allereerst is het daarom gewenscht buiten dit overzicht te doen vallen het ruime gebied der zuiver wetenschappelijke onderzoekingen naar physiologisch werkzame stoffen, die, als zoodanig, vooral van theoretisch belang kunnen worden geacht; doch verder ook het praktische terrein der onder- zoekingen van levensmiddelen en handelswaren op schadelijke bestanddeelen resp. op vervalschingen. Wat laatstbedoelde keuringen betreft, zij terloops aange- stipt, dat deze omstreeks 1840 hun intrede in het toenmaals éénige Scheikundig Läboratorium in Indië deden; dat zij 3185. — aldaar na 1855 vrij geregeld voorkwamen n.l. van verschil- lende wijnsoorten, van azijn, van gedistilleerd en van meel, en dat zij omstreeks 1862 zelfs zulk een vlucht hadden geno- men, dat toen o. a. bijna doorloopend monsters van aan het Gouvernement aangeboden rooden wijn moesten worden onderzocht, die voor een groot deel ook werden afgekeurd. Komen derhalve als grondslag voor dit overzicht speciaal de onderzoekingen in aanmerking, die hun praktische waarde aan opdrachten van gerechtswege ontleenden, zoo dient ook te dezen opzichte een restrictie te worden gemaakt, daar van de onderzoekingen van justitieelen aard tevens die buiten beschouwing zullen blijven, welke andere kwesties betreffen dan giftmoorden en pogingen daartoe. Deze laatstbedoelde onderzoekingen, als: het constateeren van echtheid of valschheid van munten, van al dan niet aanwezigheid van bloedvlekken en het nagaan van verval- schingen in geschrifte, leverden anders bij het opkomen van het forensisch onderzoek een grooter contingent voor de werkzaamheden van het Scheikundig Laboratorium dan de justitieele onderzoekingen op vergiften. Het aangegeven thema in dezen zin beperkt en nader kort omschreven als: in historisch opzicht belangrijke mededeelingen omtrent de ontwikkeling van het foren- sisch-toxicologische onderzoek in deze gewesten, zal vermoedelijk het bestek voor een voordracht niet te veel overschrijden. Van de twee oudste dezer forensische onderzoekingen op vergiften, de eene van den inhoud van een verzegeld pakje, den 17° April 1844 afgesloten, de andere van inge- wanden van zekeren gewezen instructeur М..... ‚ waarover een brief 449, 25 April 1851 handelt, konden slechts aandui- dingen, doch geen verslagen, evenmin resultaten, worden gevonden. Beide werden door J. P. Матев verricht, éénmaal als waarnemend Chef van het Scheikundig Laboratorium, de andere, nadat genoemde in 1850 als Chef dier instelling was opgetreden. SE Tusschen genoemde data in is een onderzoek te rang- schikken, waarvan het proces-verbaal in het 1* deel van het Geneeskundig Tijdschrift voor N.-I. Jaargang 1852 blz. 110 is gepubliceerd. Het gold ongeveer 0.5 gram van een mengsel van opium, ,gewoon rattekruid" en gongschraapsel, (metaalkrullen, afkomstig van inlandsche koperen muziek- instrumenten of andere koperen gereedschappen), waarmee een poging tot vergiftiging was gedaan, —en vond plaats te Semarang van 21 Februari tot 9 Maart van het jaar 1849. Uit het feit der publicatie is minder het besluit te trekken, dat het onderzoek als zoodanig van groot belang was te achten, dan wel dat daaraan een eenigszins overdreven waarde werd gehecht, hetgeen een bewijs te meer is, dat hiermee een der eerste schreden werd gezet op gerechtelijk toxicologisch gebied. Dit laatste blijkt ook verder hieruit, dat „ten einde den inhoud van een verzegeld pakje te onderzoeken en de natuur daarvan te constateeren" een heele commissie van niet minder dan vier te goeder naam en faam bekende perso- nen werd benoemd, t.w.: Dr. A. E. WaszknEWICZ, Officier van Gezondheid der 1° klasse, H. F. N. UkeNa, apotheker der 2° klasse, Dr. J. D'ENGELBRONNER, stadsgeneesheer en H. W. Rovers, stadsapotheker, allen te Semarang hunne functies bekleedende. Wat de pharmaceutische deskundigen betreft, kan men van laatstgenoemde, Rovers, nog eenige in de tweede helft der 40% jaren zeldzame chemische publi- caties vinden, en dat ook Г/ккма als scheikundige een goeden naam had, blijkt o. a. hieruit, dat deze den 9*" April 1846 met een persoonlijke aanbeveling van den toenmaligen Chef van den Geneeskundigen Dienst Dr. W. Bosch aan Mag, in het Laboratorium werd geplaatst, omdat hij „hoewel reeds zijn examen voor den hoogeren rang afgelegd hebbende, genegen scheen zich verder in de scheikunde te bekwamen". Ter verduidelijking van vergelijkingen, die straks in meer algemeenen zin zullen worden getrokken, mogen hier al dadelijk eenige opmerkingen naar aanleiding van dit eerste proces-verbaal een plaats vinden. — 120 — Van een systematisch onderzoek naar tegenwoordige opvattingen is hier nog geen sprake. Zoo werd o. a. tot de aanwezigheid van ,amfioen" besloten, alleen op grond van een duidelijke roodbruine verkleuring door een droppel zoutzuur-ijzeroplossing in het bruinachtig gele, waterige uittreksel teweeggebracht en van een roodbruin, vlokkig bezinksel daarin bij toevoeging van jodiumtinctuur. Mogelijk gaf de aard van het onderzoekingsmateriaal er wel aanleiding toe, dat bij het onderzoek naar arsenicum niet werd gebruik gemaakt van de toen reeds bekende destructiemethode, welke Fresenius en Bano in 1844 hadden openbaar gemaakt, doch dat toegepast werd de behandeling met chloor, volgens het veel vroeger, in 1830, door WACKEN- RODER aangegeven destructiebeginsel. Het door ,,hydrogenium sulfuratum gevormde gele bezinksel zorgvuldig door het herhaaldelijk gebruik van pipette van de vloeistof afgezon- derd en gedroogd zijnde,’ werd door gloeiing met versch verkoolde wijnsteenzure kalk op zijne identiteit. onderzocht. Voor de aantooning van het arsenicum werd ook de nog lang na hare ontdekking, in 1836, opzienbarende methode van JAMES Marsu toegepast. „De tot ziekte of dood vereischte hoeveel- heid” vermocht de Commissie niet te bepalen, als zijnde te veel afhankelijk van de verschillende gestellen en omstandigheden. Het naar tijdsorde daarop volgende proces-verbaal is eveneens in het Geneeskundig Tijdschrift voor N.-L, en wel in den 2°" Jaargang (1853 blz. 417 tot 428) te vinden. Het behandelt een onderzoek van 10 Augustus tot 2 October 1853 door den Militairen Apotheker der 3° klasse J. ABRAHAM SCHARLEE in het Groot Militair Hospitaal te Weltevreden ver- richt en waarbij deze in een corpus delicti, 310 mgr. wegende, behalve de aanwezigheid van arsenicum, ook die van gong- schraapsel, als een alliage van koper, lood en tin, vaststelde. Bij de hierboven gebleken kieskeurigheid in de benoeming der toxicologische experts dringt zich de vraag op, waarom dit onderzoek niet aan den 1°" Laborant werd opgedragen, — zooals de in 1838 in zwang gekomen en voor kort (26 April — 121 — 1910) afgeschafte titel voor den Directeur van het Schei- kundig Laboratorium luidde, — doch, zelfs met voorbijgang van den eerstaanwezenden Apotheker van genoemd hospitaal, aan een betrekkelijk jong, hoewel veelbelovend, onderge- schikt Militair Apotheker werd toegewezen. Eensdeels kan de verklaring hiervan worden gevonden in de vele werkzaamheden, die in het Scheikundig Labora- torium te verrichten waren. In Augustus en September 1853 waren n.l. de onderzoekingen in vollen gang omtrent „voedings- middelen, waarvan de Javaan zich bedient of zou kunnen bedienen, om bij schaarschte of duurte van rijst zijn voedsel aan te vullen,” welke onderzoekingen zouden plaats hebben, zooals de opdracht Juidde, „naarmate de tijd zulks zou toelaten.” De voornaamste taak van het Laboratorium „de bereiding van de zamengestelde geneesmiddelen voor geneeskundige etablissementen dezer gewesten,” bemoeielijkte vaak andersoor- tige werkzaamheden en had kort te voren Матев tot een klacht daarover aanleiding doen geven: ,!mmers" zoo heet het in een officieel schrijven dd*. 2 November 1852 „de pharmaceutische praeparaten moeten het eerst worden bereid, waarbij het dikwijls gebeurt, dat er gedurende een maand of twee niets aan scheikundige onderzoekingen kan worden gedaan”. Zonder deze verklaring geheel terzijde te stellen, kan een andere, in verband met den goeden naam, dien Scnanr£k reeds had, wellicht meer bevredigen. Het verzoek om dit gerechtelijke onderzoek te verrichten was nl. uitge- gaan van den Resident der Preanger-Regentschappen en gericht, niet tot den Chef van den Geneeskundigen Dienst, doch tot den toenmaligen Gewestelijk Eerstaanwezenden Officier van Gezondheid Dr. G. Wassink, die als bevorde- raar van natuur- en geneeskundig onderzoek in bizondere mate den blik op zich had doen vestigen. Waar nu iemand als ScHARLÉE tot de onder zijne bevelen dienende officieren behoorde, die zoozeer in zijne appreciatie deelde, was er geen reden dezen daarvoor niet in aanmerking te brengen. In dat zelfde jaar 1853 had Wassink hem openlijk geprezen pe 2. — om zijne welwillendheid en zijnen wetenschappelijken ijver bij het catalogiseeren der planten in den botanischen tuin aan den dag gelegd, dien Wassink, voornamelijk voor weten- schappelijke doeleinden, in 1850 op de pleinen en tusschen de zalen van het Groot Militair Hospitaal had doen aanleggen. Later zou deze, als Chef over den Geneeskundigen Dienst, waarover hij 6 Januari 1854 het bestuur had aanvaard, SCHARLEE, in een officieel schrijven 449. 14 November 1855, „de kundige Apotheker” noemen. De verdiensten van ScHARLÉE bleken niet minder uit zijne eervolle benoeming tot corres- pondeerend lid der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging, toen hij in 1854 naar Muntok werd overgeplaatst, waar hij 4 jaren is gebleven. De grootste bekendheid heeft hij zich echter later, in April 1862, verworven, als ontdekker van het alkaloid іп de bast van de Alstonia scholaris. : Als over het hierboven bedoelde gerechtelijke onderzoek, dat zeer accuraat door ScHARLÉE werd verricht en uitvoerig beschreven, een opmerking mag worden gemaakt, is het deze, dat het in toxicologische richting nog geen differentieering vertoonde, doch geheel als een gewoon analytisch onderzoek werd opgevat. Met nauwkeurigheid werd, behalve de aan- wezigheid van arsenicum, koper, lood en tin, ook het vinden van dierlijke en plantaardige stoffen en van ijzer, aluminium, cobalt en kiezelzuur vermeld, als ook de in alcohol oplosbare en de in salpeterzuur onoplosbare bestanddeelen van het onderzoekingsmateriaal in gewicht aangegeven, doch de kwantitatieve bepaling van het gevonden arsenicum werd achterwege gelaten. De destructie der organische stoffen werd door middel van salpeterzuur en zwavelzuur bewerkt. ` Bijna 4 jaren later, van 25 Mei tot 28 Juli 1857 werd het eerstvolgende uitvoerig beschreven onderzoek op vergiften door Maren zelve in het Scheikundig Laboratorium verricht. Het was gerequireerd door den Resident der Zuid- en Ooster Afdeeling van Borneo en betrof lijkdeelen, uitscheidings- produkten en spijsresten, afkomstig van zekeren vermoedelijk aan vergiftiging overleden voorman bij het mijnwezen te Pangaran, zekeren Ј. D....... , waarin belangrijke hoe- veelheden arsenicum werden gevonden Uit het verslag, dat de stoffen „behandeld werden met zuivere chloorzure potasch еп zoutzuur, zooals men zulks in diergelijke ge- vallen gewoon is te doen” blijkt wel, dat de destructie- methode van Fresenıus en Ваво toen althans sinds eenigen tijd burgerrecht had verkregen, en algemeen werd toegepast. Na doorvoering van gewasschen zwavelwaterstofgas werd de destructievloeistof 4 dagen lang op een warme plaats gedigereerd. Het ontstane neerslag werd met ammonia be- handeld en wat hierdoor in oplossing ging voor een gedeelte weer „met chloorzure potasch en zoutzuur behandeld en zoodoende eene vloeistof verkregen, geschikt om de proef op arsenicum volgens Marsr te kunnen nemen". In hoeverre het gevonden arsenicum als een in water oplosbare verbin- ding in het onderzoekingsmateriaal voorkwam werd niet nagegaan. Ook het opsporen van andere vergiften bleef achterwege. Een half јааг later: van 18 Januari tot 20 Maart 1858 werd door Marr een ander onderzoek verricht, dat gerequireerd was door den Resident van Banjoemaas. Het betrof 0.130 gram van eene stof, waarin werden gevonden „0.040 wigtje metaaldeeltjes, bestaande uit tin en koper in zulk eene verhouding als dezelve wordt aangetroffen М) de gongs en andere soortgelijke inlandsche muziek- instrumenten,” 0.069 wigtjes fijngesneden haren, hoogst waarschijnlijk van jonge bamboespruiten, gemengd met een plantaardig extract, „waarin echter geen plantenalkaloïden aanwezig waren”. Het onderzoek hierop werd als volgt vermeld: „de geconcentreerde aether-alcoholoplossing reageer- de onzijdig: tot droog wordens toe ingedampt, bleef een zeer gering residuum, waaraan geen kristalvorm waartenemen was; het werd met een weinig gedestilleerd water en eenige droppels azijnzuur op eene warme plaats gedurende 24 uren getrokken en vervolgens gefiltreerd. Een deel van het filtraat — 124 — met galnootentinetuur behandeld, bleef helder; een ander deel van hetzelve met zuivere potasch behandeld, bleef ook helder.” Het eerst daarop volgende onderzoek, door Матев verricht, dateert uit de eerste helft van Mei van het jaar 1859. Een verzegeld pakje met zout was door het Hoofd van Gewes- telijk Bestuur te Telok Betong toegezonden, met de vraag of zich daarin „vergiftige zelfstandigheden bevonden”. Op arsenicum werd, als vroeger, doch met negatief resultaat, na behandeling met chloorzure potasch en zoutzuur onderzocht. Tot de afwezigheid van alkaloïden werd besloten, daar de aether-alcoholrest in gedestilleerd water met een droppel zoutzuur opgenomen, door toevoeging van kaliloog tot even alkalische reactie, helder bleef. De conclusie was, dat het zout geen vergift bevatte. Kort te voren, in hetzelfde jaar 1859, en wel van 8 tot 28 Februari en van 12 Maart tot 30 April, waren in het Groot Militair Hospitaal te Weltevreden twee gerechtelijke onderzoekingen verricht, door den Chef over den Genees- kundigen Dienst Wassink, pas van een tweejarig verlof (van 1856—1858) uit Europa teruggekeerd, opgedragen aan den Militairen Apotheker der 2° klasse Әснлвһввк en dien der 3° klasse A. G. VELTMAN. Ook hier valt bij de aanwijzing van genoemde experts niet aan gebrek aan waardeering van Marr te denken. In tal van opdrachten uit dien tijd werd het vertrouwen uitgesproken op de hem „eigene nauwgezetheid” of op zijne „gewone accuratesse”, terwijl na kwijting daarvan zelden een bijzondere dankbetuiging van den kant van den Chef over den Geneeskundigen Dienst achterwege bleef. In een brief dd*. 8 Maart 1858 komt o. a. het volgende voor: „In een zaak aan het onderzoek en de beoordeeling van de Commissie van Geneeskundig Onderzoek en Toeverzicht onderworpen, ..... heb ik de eer UHEG. te verzoeken die Commissie met uwe kennis en ervaring te willen bijstaan. .... Het zal mij aangenaam wezen te vernemen, — 195 — dat uwe overige dienstplichten daartegen geen beletsel opleveren. .... Het is noodig, dat de objectieve waarheid door een nauwkeurig chemisch onderzoek aan 't licht wordt gebracht, wat de Commissie de eer heeft van U te ver- wachten. Met belangstelling ziet zij daarom uwe verrichtingen tegemoet, enz." Er zijn in verband hiermee redenen aan te nemen, dat Матев іп die keuze van SCHARLEE en VELTMAN als experts zelf de hand heeft gehad. De gewone werk- zaamheden, als: geregelde keuringen, toenemende galenische bereidingen, lieten ook toentertijd buitengewone onderzoe- kingen in het Laboratorium niet wel toe. In weerwil daarvan waren daar reeds zoodanige in gang. Op 't einde van 1858 was door de Regeering op bespoediging aangedrongen van het onderzoek, opgedragen aan de 1° Februari 1856 benoemde „Commissie voor het nemen van lichtproeven met de meest verschillende inlandsche oliën,” en Marr, die niet alleen zitting had in die Commissie, doch het grootste aandeel in hare werkzaamheden nam, had op dien aandrang een beëin- diging van zijne taak in ongeveer 4 maanden in uitzicht gesteld. J. C. Bermeror Moens, de 2° Laborant bij het Scheikundig Laboratorium, legde toen, bij ander werk, de laatste hand aan zijne onderzoekingen over Nauclea orientalis (Kajoe Mas), waarin Wassink levendige belangstelling toonde. Het eerste der laatst bedoelde gerechtelijke onderzoekingen gold 1.78 gram „Kamalakian vruchten,’ door den Resident der Preanger Regentschappen toegezonden en waarvan de identiteit met Croton Tigliumzaden werd vastgesteld. Het desbetreffende proces-verbaal was ten deele een uitvoerige verhandeling over genoemde welbekende zaden, die het karakter eener niet onverdienstelijke monographie droeg. Het tweede betrof het ,,Schei- en geneeskundig onderzoek” van 0.634 gram eener kleverige, harsachtige substantie, in een bamboezen kokertje verpakt en van 2 gram soortgelijke stof, als inhoud van een aarden potje, een en ander aange- boden door den Magistraat te Benkoelen. Het minutieuse onderzoek, dat geheel als een gewone chemische analyse — 126 — verliep, “toonde de aanwezigheid aan van: natuurlijk zwavel- arsenik, dat een ruime hoeveelheid acidum arsenicosum bevatte, een weinig kwarts en magneetijzererts, haren van plantaardigen oorsprong (waarschijnlijk bamboeharen), hars, plantenextract en weefsels van dierlijken oorsprong. Ook hier werden de organische stoffen „op doelmatige wijze ge- destrueerd" door salpeterzuur, doch, in onderscheid met vroeger, werd nu niet alleen het totaal arsenicumgehalte bepaald, maar ook het in water oplosbare gedeelte hiervan, opgrond waarvan tot het voorkomen van 22%, As, 5; en 42%, As, Og werd besloten. Omtrent het negatieve onder- zoek op organische vergiften werd het volgende vermeld: „ten einde het harsachtig overblijfsel (dat door alcohol aan de stof was onttrokken) van het acidum arsenicum te bevrij- den en tevens op te sporen, of wellicht plantenbases (alka- loïden) of bitterstoffen aanwezig waren (ofschoon de smaak hier niet op duidde) werd het met verschillende reagentia, als: chloroforme, kalkmelk, enz. bij onderscheidene bewer- kingen behandeld” — „Dierproeven werden niet noodig geacht, daar de werking van de arsenikverbindingen op het dierlijk organisme en voornamelijk op dat van den mensch genoeg- zaam bekend is.” In één der conclusies werd vermeld, dat de dosis toxica niet te bepalen is, doch dat aangenomen mocht worden, dat 4-8 gram der onderzochte mengsels doodelijk zouden zijn. Het eerst daarop volgend onderzoek had 1!/, jaar daarna, van 15 October tot 6 November 1860, weer in het Schei- kundig Laboratorium plaats. Na exhumatie verzamelde lijk- deelen, van zekeren Inlander M. ...... benevens kleeding- stukken en aarde, waren door den Resident van Tegal toegezonden, om op vergiften te worden onderzocht. Aanvan- kelijk waren daartoe in commissie benoemd de Officier van Gezondheid 3° klasse Е. W. M. HooGENSTRAATEN en de Apotheker 3° klasse A. G. Verrman, beiden in het Groot Militair Hospitaal te Weltevreden geplaatst, toen de Chef over den Geneeskundigen Dienst het noodig oordeelde in — 127 — deze zaak ook Maren als expert te benoemen. Een dag nadat het onderzoek aangevangen was, werd als voorloopig resultaat offieieel kennis gegeven ,dat in den inhoud van de borst- en darmholte zwavelarsenik aanwezig is". Alvorens het „volledig onderzoek” te beginnen kwam de Commissie overeen niet naar organische vergiften te zoeken, doch slechts „een anorganisch onderzoek met het oog bizonder op zwavel- arsenik" te doen plaats hebben. Hiertoe werden de lijkdeelen vooraf gedestrueerd door 3 uur lang met salpeterzuur te dige- reeren en daarna chloorgas doortevoeren. Het daarop verkregen zwavelwaterstofneerslag werd door destructie met chloor- waterstofzuur en chloorzure potasch gezuiverd, alvorens daarop identiteitsreacties te doen en het arsenicum als „arsenikzure bitteraarde ammonia” neerteslaan en te wegen. „Hiermede was de aanwezigheid van As in dem vorm van zwavelarsenik (As S,), welke stof op de meeste passers in Indië te koop aangeboden wordt, bewezen.” In den romp werd hiervan 1.8 gram gevonden. Verder werd vermeld, dat men „in de Handleiding der Vergiftleer van van HASSELT de dosis toxica van dat gele zwavelarsenik vindt opgegeven 1 drachme =3.9 gram te bedragen”. Eveneens werd dit ,zwavelarsenik" door Матев gevonden in twee volgende gerechtelijke gevallen, beide uitgelokt door den Resident van Bantam. Het eene onderzoek, van Pitjong (Pangium edule) zaden, die „verondersteld werden met rottekruid vermengd te zijn," - afkomstig uit de afdeeling Lebak, werd verricht van 11 daaruit verzamelde en gedroogde bezinksel. Onderzoek en kwantitatieve bepaling van het arsenicum geschiedden na destructie met chloorzure potasch en zoutzuur. In het begin van Mei van laatstgenoemd jaar 1862 ging Marer met 2 jarig verlof naar Europa en was ScHARLÉE de aangewezen man, om diens plaats als 1° Laborant bij bij het Scheikundig Laboratorium te vervullen. Het eerst- — 128 — volgende onderzoek, insgelijks gerequireerd door den Resident van Bantam, werd ook namens dezen door den Chef over den Geneeskundigen Dienst aan SCHARLEE opgedragen. Deze was daar van 18 Juli tot 9 October 1862 mede bezig, ofschoon het bericht der resultaten met eenigen spoed werd tegemoet gezien. SCHARLEE bleef in onderscheid met Marer tot het einde toe zich door iets minutiëus, vooral nauwgezetten eerstbeginnenden eigen, in zijn scheikundigen arbeid ken- merken. In 60 ccm van eene waterige vloeistof werden alcohol, azijnzuur, vluchtige olie en eenig koperzout gevonden, terwijl eenige grammen van eene droge zelfstandigheid glas poeder, benevens schilvers van eene koperlegeering bleken te bevatten. Omtrent het onderzoek op vergiften uit het plantenrijk vermeldt het desbetreffende proces-verbaal slechts, dat dit geschiedde „volgens bekende methodes;" de nadere beschrijving ontbreekt. Eén der conclusies was, dat „kopervijlsel in den maag wel degelijk vergiftigingsverschijnselen, ja den dood kan ten gevolge hebben, en dat de meer of minder schadelijke inwerking bepaald wordt door den vorm, waaronder koper den mensch wordt toegediend.” Het laatste onderzoek, dat ik uit de eerste periode van forensisch-toxicologisch onderzoek eenigzins uitvoerig wensch te refereeren, is het eenige, dat in 1863 (van 26 Maart tot 20 April) plaats vond en namens den Procureur-Generaal van het Hooge Gerechtshof van N. I. door den Chef over den Geneeskundigen Dienst, behalve aan Scraruée, ook aan den inmiddels weder als 99% Laborant in functie getreden Militair Apotheker der 2° klasse Вккхкгот Moens, werd opgedragen. De onderzoekingsvoorwerpen bestonden uit een poeder en uit den inhoud van een aarden waterkan (2. 6. n. gendie), door den Assistent-Resident van Djocjacarta opge- zonden, en waarin de aanwezigheid van „Warangan” werd vastgesteld. ; et merkwaardige van dit onderzoek is, dat daardoor de ware aard van genoemde natuurlijk voorkomende arsenik- verbinding werd aangetoond, in zooverre „daarin niet minder — 129 — dan 91.2% arsenigzuur werd gevonden, welk gehalte tot 98.62%, klimt, wanneer men de toevallige bijmengselen als . zand, scherfjes der gendie, enz. aftrekt en buiten rekening laat.” In de reeks van conclusies werd verder vermeld, „dat hoezeer de toediening van zwavelarsenik (As S;) in groote hoeveelheden, bv. van 4--5 gram doodelijke gevolgen voor den mensch kan veroorzaken, echter de in het onderzochte mengsel gevonden hoeveelheid zwavelarsenik in verhouding tot het daarin voorkomende As O; zóó gering is, dat zij niet geacht kan worden eenigszins invloed op de schadelijkheid van het mengsel te hebben uitgeoefend en zulks te meer, daar zwavelarsenik in water onoplosbaar is;" „dat het As O, moet gebracht worden tot de ontstekende vergiften en dientengevolge bij de toediening aan den mensch levensgevaarlijke, ja doodelijke werking kan uitoefenen”. Als vergiftige dosis hiervan werd op het voetspoor van VAN HassELT 0.1625—0.195 gram aangegeven. In weerwil van de gebleken samenstelling werd in het proces-verbaal voor het gevonden warangan ten onrechte nog aan de toen gebruikelijk benaming van realgar vast- gehouden, en geschiedde zulks ook door anderen nog lang daarna. Eerst in Februari 1894 kwam J. J. P. WrssELINGH destijds Militair Apotheker der 1° klasse te Magelang in het Geneeskundig Tijdschrift voor N-I. deel 34, blz. 438 tegen dit verkeerde woordgebruik op, toen hem bij een onderzoek van 5 verschillende warangansoorten gebleken was, dat het arsenigzuurgehalte van die alle, boven 90%, reikte en van één der monsters zelfs 96.3%, bedroeg. Kort geleden werden deze onderzoekingen op mijne insti- gatie in het Scheikundig Laboratorium over een grooter aantal in den handel voorkomende en uiterlijk meest ver- schillende warangansoorten voortgezet; eerst, in 1909, door den toenmaligen Militair Apotheker der 1° klasse Dr. P. A. A. F JKEN, daarna, in 1911, door dien der 2° klasse Dr. P. H. Wrta, en bewezen ook deze uitkomsten, dat inderdaad de samenstelling van warangan slechts binnen LXXII x 9k, — 180 — enge grenzen varieert en het gemiddelde gehalte daarvan aan arsenigzuur op 95%, mag worden vastgesteld. Het direkte gevolg hiervan was eene belangrijke vereenvoudiging van - het toxicologisch onderzoek, aangezien de omslachtige bepa- ling van de in water oplosbare arsenikverbinding afzonderlijk, na het vinden van warangan, daardoor overbodig geacht kon worden. Ik heb gemeend bij de vermelding van dit eerste 14, eigenlijk 12tal der hier te lande in den loop van ongeveer 20 jaren voorgekomen gevallen van gerechtelijke onderzoe- kingen op vergiften eenigszins uitvoerig te moeten zijn, om u te beter een beeld te geven van de geleidelijke aanvangs- ontwikkeling, die op dit gebied valt op te merken, — doch bespaar u verder een volledige casuistiek dier gevallen, die niet alleen eentoonig zou zijn, maar bij de snelle toename van die gevallen ook bezwaarlijk zou kunnen worden voortgezet. Het zal toentertijd en zelfs vóór het jaar, waarmee de bovenvermelde casuistiek aanvangt, wellicht meermalen zijn voorgekomen, dat de aanwezigheid van een of ander vergift is vastgesteld moeten worden, doch er zijn omstan- digheden, die er op wijzen, dat zich de officieel behandelde toxicologische gevallen in de eerste periode tot 1864, inder- daad bij het kleine aantal hebben bepaald, dat uit oude bescheiden aan het licht is gebracht knnnen worden. Een der redenen, welke deze aanname te meer recht- vaardigen, is gelegen in de oudste geschiedenis der belooningen, voor gerechtelijke onderzoekingen toegekend, waarover in het „Recueil voor den Militair Geneeskundigen Dienst іп NI.” door E. W. A. Lüprking samengesteld en in Maart 1871 in druk verschenen, het volgende voorkomt: Ofschoon een Gouvernementsbesluit van 1851 (N°. 27 art. 49) vacatiegelden toekent voor verrichtingen door den rechter bevolen, geévenredigd aan den maatschappelijken stand en het beroep der deskundigen en aan het belang der verrich- ting, doch niet hooger dan f 5.— voor iedere vacatie van — 1891 — één uur, werd vóór het jaar 1856 deze bepaling niet toege- past „op de wetenschappelijk en tijdroovende arbeiden van experts, die met gerechtelijk scheikundige onderzoekingen zijn belast geworden" en ,werd aan het verrichten van deze onder- zoekingen door militare apothekers geen belooning toegekend". Heel op ’t laatst van 1856, bij Gouvernements Besluit van 11 December van dat jaar, N°. 79, werd eerst eene beschikking genomen in den zin der volgende overweging, voorkomende in het Bijblad van het Stbl. van N-I. N°. 24: „Het bedrag der schadeloosstelling aan deskundigen voor scheikundige onderzoekingen, in het belang der Justitie, is niet geregeld. De vraag heeft zich voorgedaan of den deskundigen voor zoodanige onderzoekingen kunnen worden vergoed de kosten en het tijdverlies daaraan besteed. De behoorlijke handha- ving van het recht en het belang van den Staat, dat kapitale misdrijven niet soms straffeloos zouden worden gepleegd, indien dergelijke buitengewone en somtijds veel inspanning vorderende werkzaamheden niet of niet behoorlijk worden verricht, hebben die vraag bevestigend door de Regeering doen beantwoorden.” De onderwerpelijke schadeloosstelling niet nader gestipu- leerd zijnde, werd alle contrôle gemist, om de ingediende rekeningen te beoordeelen, en zoo kwam het voor, dat deskun- digen zich soms schuldig maakten aan overdrijving bij het opmaken daarvan. Voor een negatief mikroskopisch en chemisch onderzoek van vlekken op een kleedingstuk, die vermoed werden bloedvlekken te zijn, en welk onderzoek nog wel een militaire zaak betrof, diende b.v. op 3 Juni 1858 te Semarang een Militair Apotheker der 2° klasse Pow. . een rekening in aan Së lande van niet minder det f 200.— Bij Missive van den 1%: Gouvernements Secretaris dd”. 31 December 1863 N°. 2920 werd den Chef over den Genees- kundigen Dienst opgedragen hiertegen streng te waken en hen, die zich aan zulk eene overdrijving schuldig maakten, van die onderzoekingen en daaraan verbonden voordeelen — 132 — uittesluiten. Naar aanleidine hiervan werd daarop door den Chef over den Geneeskundigen Dienst (Wassınk) in overeen- stemming met den 1° Laborant bij het Scheikundig Labora- torium (ScHARLEE) een gedetailleerd tarief ontworpen, slechts in civiele zaken geldig, volgens hetwelk de rekeningen behoorden opgemaakt en beoordeeld te worden. Eigenaardig, doch in hooge mate praktisch, is daarin de bepaling opgeno- men, dat de vastgestelde prijzen met 25°% werden verhoogd, wanneer het de behandeling gold van stoffen ‚waarvan verspreiding van stinkende of voor de gezondheid nadeelige gassen verbonden was, met name het onderzoek van stinkende of besmettelijke stoffen, zooals lijkdeelen, braaksels, uitwerp- selen van choleralijders, enz., die reeds in een min of meer gevorderden staat van ontbinding verkeerden”. Verder werd over onderzoekingen van lijkdeelen op vergiften in het tarief nauwelijks gesproken en waren deze ’t best te rangschikken onder de rubriek: kwalitatief onderzoek op bewerktuigde en onbewerktuigde zelfstandigheden en het kwantitatief onderzoek op slechts één der beiden, waarvoor, zonder meer, eene schade- loosstelling van f 150 was vastgesteld, met dien verstande echter, dat voor elk volgend onderzoek op vergiftige zelf- standigheden, in éénzelfde gerechtelijke zaak, slechts de helft van dien prijs kon worden bedongen. Volgens dit tarief werd verder voor één onderzoek op bloedvlekken f 60, van levensmiddelen f 75, van vervalschingen van muntstukken en van geschriften f 50 te goed gedaan. Geen wonder, dat gedurende de 20 jaren, waarin dit tarief van kracht is geweest, rekeningen van meer dan f 1000, niet tot de zeldzaamheden hebben behoord. Blijkt uit het bovenvermelde, dat, althans vóór 1856, het aantal officieel opgedragen onderzoekingen op vergiften niet dan uiterst gering kan geweest zijn, zoo wordt dit nader bevestigd door een blik op de geschiedenis, die het natuur- wetenschappelijk onderzoek in het algemeen en in het bizonder de praktische scheikunde in deze gewesten heeft doorge- maakt. = 188 — Volgens Dr. P. Duren, de talentvolle eerste Voor- zitter der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in N.-L, tot welker oprichting deze den stoot gaf, kan (zie het Natuur en Geneeskundig Archief voor N-I. 1° Jaargang 1844 blz. 142) de geschiedenis der natuurhistorische wetenschap- pen in N-I. tot 1844, gevoegelijk in 3 tijdvakken worden verdeeld: Het eerste loopt van de vestiging der Europeanen alhier tot de oprichting van het Bataviaasch. Genootschap van Kunsten: en Wetenschappen. In hetzelve bloeiden Bortius, VALENTIJN, Комрнісѕ en Forrest. Met de veerkracht onzer vaderen ging ook de Compagnie allengs ten onder en met de Compagnie de geest van opsporing. Nog vóór de algeheele instorting van het gebouw dier handelsmogendheid ontwáákte echter weer die geest. Het Bataviaasch Genoot- schap verrees (1778), maar deszelfs aanvankelijk welige ontwikkeling leidde slechts tot een spoedige kwijning, omdat de physieke en moreele kracht van moederland en kolonie in den tijdstroom werden opgelost. Dit tijdperk, meer een tijdvak van vlugschriften dan van wetenschap, maakte plaats voor het derde, toen Brittanje's machtige invloed onze in Frankrijk ontbonden nationaliteit een Engelsch karakter opdrong, waaruit later onze zelfstandigheid is herboren. Merkwaardig is het, dat na het Engelsche tusschenbestuur de door Rarrurs gegeven impulsie door het Nederlandsche Gouvernement ten krachtigste is onderhouden door de daar- stelling der Natuurkundige Kommissie als anderszins, en dat sedert een rij van mannen is opgetreden, waarvan de natuur- lijke geschiedenis dezes Archipels de grootste verplich- ting heeft. De geschiedschrijver van lateren tijd kan van een zeldzame opwaking van natuurwetenschappelijk leven gewagen, die geacht kan worden met het jaar 1844 aan te vangen en waarvan genoemde BLEEKER in menig opzicht de ziel en de organisator was. In dat jaar 1844 nl. ontstond door zijn pogen en onder zijne redactie het ‚Natuur- en Geneeskundig Archief voor N-I. dat tot 1847 een kort, doch interessant — 184 — bestaan heeft geleid, en ophield te verschijnen, toen BLEEKER naar Semarang werd overgeplaatst. Deze verwijdering van Batavia deed hem in het volgende jaar in een te Singapore verschijnend Engelsch tijdschrift de verbitterde klacht uiten, dat het jaar 1848 in de geschiedenis van N-I. gedenkwaardig zou blijven, omdat sinds dien de Regee- ring haar stem aan wetenschappelijke activiteit had onttrokken. Over deze uitlating werd Brooker door niemand minder dan den Gouverneur-Generaal Косноѕѕем ter verantwoording geroepen en toen hij van dien blaam niets wenschte terug te nemen, er integendeel in zijn antwoord aan toevoegde, dat de Regeering althans zijn herplaatsing te Batavia zou goedkeuren, omdat hij de lust en de kracht in zich gevoelde om de wetenschap in Indië te doen herleven, dreigde zelfs een ontslag uit ’s lands dienst, zoowel van den kant van den Landvoogd als van den Procureur Generaal bij het Hoog- gerechtshof. Gelukkig werd dat door den Commandant van het Leger voorkomen, en tevens zijne terugkeer naar Batavia, als Gewestelijk Eerstaanwezend Officier van Gezondheid in de 1° Militaire Afdeeling op Java bewerkt, daar bij den Chef over den Geneeskundigen Dienst Dr. W. Вовсн het voorne- men bestond, Brooker aan het hoofd te stellen van de eerlang op te richten Geneeskundige School voor Inlanders, welke in 1849 haar beslag kreeg. Thans, te Batavia terug- gekeerd, had Brerker zijne stoute bewering gestand te doen en heeft bij dit ook inderdaad gedaan. (V.g.l. Natuurkundig Tijdschrift van N-I. deel XL 1880 blz. 20 e. у.). Zijne taak: de uitbreiding van natuurhistorische kennis en belangstelling te wekken in deze gewesten heeft hij schitterend vervuld, getuige o. a, het ontstaan van dé Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in N-I, in Juli van % jaar 1850 en van de Vereeniging ter bevordering der Geneeskundige Weten- schappen in N-I. іп 1852 en de toenemende belangrijkheid hunner tijdschriften gedurende de tien jaren, waarin BLEEKER aan een uitgelezen kring van natuurvorschers en genees- kundigen zijne bezieling heeft mede kunnen deelen. - e. 188 — Deze herleving van wetenschappelijken zin en belangstel- ling voor natuurwetenschappelijk onderzoek gold in den aanvang eigenlijk meer andere vakken dan de praktische Scheikunde. Trouwens in Nederland was hiervan vóór het jaar 1840, toen de geniale G. J. Murper als hoogleeraar in de Chemie te Utrecht optrad en zelfs in de eerste jaren van diens werkzaamheid aldaar, evenmin met recht sprake. De eer van in Indië op dit gebied de baanbreker geweest te zijn, komt toe aan P. J. Матев, na de repatrieering van Dr. BLEEKER in 1860, lange jaren verdienstelijk Voorzitter der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging. Reeds van 1844— 1846, toen hij gedurende het 2-jarige verlof van den 1% Laborant J. C. А. DievericHs, diens functie tijdelijk waarnam, heeft Marer tot populariseering van het scheikundig onderzoek het zijne bijgedragen, doch vooral na 1 Januari 1850, den dag, dat hij als Chef van het Scheikundig Laboratorium optrad, en als zoodanig de handen volkomen vrij had, wist hij door veelzijdige en nuttige toepassing de analytische Chemie in de Indische maatschappij in eere te brengen. In een „in memoriam" van J. С. BerNevor Moens door Е. Хкснагв op de vergadering der Geneeskundige Vereeni- ging van 30 December 1886 uitgesproken, getuigde deze terecht, dat Moss in de jaren 1858, 1859 en 1860 aan Marer veel verplicht is geweest: De anorganische analyse had in Maier eerst haren waren beoefenaar in Indië gevonden. Scheikundige onderzoekingen van dien aard vóór hem waren betrekkelijk zeldzaam en van twijfelachtige waarde. Morns had dus bij zijn komst in Indië een man ontmoet, die op het gebied van anorganische chemische analyse sinds jaren met onverdroten ijver en talent werkzaam was geweest. In een reeds aangehaald schrijven 449. 2 November 1852 verklaarde Marer omtrent de inrichtig, aan wier hoofd hij geplaatst was, dat het Scheikundig Laboratorium, alhier gesticht om de samengestelde geneesmiddelen voor genees- kundige etablissementen dezer gewesten te bereiden, eerst sedert slechts weinige jaren van fijner gereedschappen en — 186 — instrumenten was voorzien, waardoor men in de gelegen- heid gesteld werd scheikundige onderzoekingen te verrichten. De tot hem gerichte vraag, of Dr. Crockewır onder zijn opzicht in het Laboratorium kon worden gesteld, ten einde scheikundige onderzoekingen van ertsen en mineralen, a. a. ten behoeve van het mijnwezen te doen, moest ontkennend worden beantwoord „omdat het laboratorium te groot gebrek had aan behoorlijke ruimte en middelen”. Door zijne uitgebreide kennis en zijn praktischen zin heeft Maren het evenwel spoedig daarna zóó ver gebracht, dat er een zekere renommée van het Laboratorium uitging en andere takken van natuurwetenschap zich zelfs onder chemisch protectoraat begonnen te stellen. Tot dit succes heeft ook in niet geringe mate bijgedragen de superieure persoonlijkheid van Dr. G. Wassink, die van Januari 1854 af tot November 1864, behoudens een tweejarig verlof van 1856— 1858, het bestuur over den Geneeskun- digen Dienst in Indië heeft gevoerd. Als zoodanig kenmerkte Wassink zich zoowel door zijn heerscherstalent als door welwillende hoffelijkheid tegenover zijne onderhebbende officie- ren, en bevorderde hij nog meer dan te voren niet alleen de zuiver geneeskundige wetenschappen, doch betoonde bij zich tevens de drijfkracht tot beoefening van aanverwante vakken, inzonderheid van de scheikunde. Zijne buitengewone verdiensten kunnen o. a. hieruit blijken, dat Wassink in het tijdperk vóór 1908 de eenige Chef van den Geneeskundigen Dienst is geweest, die den hoogen rang van Generaal-majoor heeft bekleed, waartoe hij in het begin van 1862 werd bevorderd, Onder den krachtigen invloed nu van deze beide mannen van beteekenis in de toenmalige Indische maatschappij drong snel het besef door van de voorlichting, die in menig opzicht door den pharmaceut-scheikundige kon worden geboden. Eerst toen gelijktijdig hiermee, ook het bewustzijn omtrent de praestaties van den chemischen toxicoloog was gewekt, kon er van een eenigszins geregelde gebruikmaking daarvan door den rechter sprake zijn. = BI — Gelijk in elken aanvang zich een min of meer onbewust zoeken naar verbetering openbaart, zoo vertoonen ook de uitvoerig gerefereerde verslagen van gerechtelijk scheikundige onderzoekingen op vergiften uit den eersten tijd veel gebrekkigs in vorm en methode, doch tevens een beeld van geleidelijke verbetering. De voornaamste der daartegen aan te voeren bezwaren werden reeds terloops aangeduid. Daaronder bekleedt wel een eerste plaats het gemis van een afgebakend toxicologisch systeem als grondslag. Wanneer het „werktuigelijk onder- zoek,” dat steeds uiterst conscentieus werd verricht, en waardoor vaak het gebrek aan systeem werd verholpen, tot een bepaalde uitbreiding der chemische analyse niet drong, werd veelal slechts volstaan met het zoeken naar arsenicum. Van een stelselmatig zoeken naar alle bekende vergiften is in geen geval te gewagen, allerminst wel waar het organi- sche vergiften betrof, wier opsporing naar huidige begrippen alles te wenschen overliet; — en wanneer eens het onderzoek zeer volledig plaats vond, leidde de weinige differentieering met een anorganische analyse ertoe, om allerlei absoluut onschadelijke stoffen te vinden en te vermelden, die met de rechtszaak als zoodanig niets uitstaande hadden. Ander verwijt dan dat daardoor veel onnoodige arbeid werd verricht, sluit dit laatste niet in, want het anorganisch-analytisch onderzoek stond hier destijds op behoorlijke hoogte. Ook voor Indië niet vergeefs was daarmee in den aanvang der 19° eeuw door een Berzermvs een schitterend begin gemaakt, had daarvoor Rose reeds in 1829 еп 1830 een klassieken grond- slag gelegd in een werk, dat niemand minder dan ІлЕвІб een „vortreffliches Handbuch” zou noemen, en had op dezen grondslag in 1841, 1842 en 1848 К. Екевемісв meesterlijk tot vrijwel het tegenwoordige standpunt daarvan voort- gebouwd. . De aangevoerde bescheiden stellen niet minder de fout in 't licht van een niet genoegzaam doordrongen zijn van de waarde eener kwantitatieve bepaling der vergiften, althans — 188 — voorzooverre deze in water oplosbaar waren, een fout, die allengs, vooral in het laatst vermelde proces-verbaal, werd gecorrigeerd en daarom ook tot zulk een belangrijke uitkomst kon leiden als de erkeming van den waren aard van warangan. Wat de beschrijving der verrichte onderzoekingen en hunner resultaten betreft, ook deze liet meestal te wenschen over. Wel geschiedde die van het makroskopische onderzoek in den regel zeer uitvoerig, doch overigens heerschte daarin groote willekeur, zoodat belangrijke onderdeelen van het chemisch onderzoek vaak slechts in vage, ontoereikende termen werden weergegeven. Het groote belang van een korte, doch zaakrijke beschrijving der verrichtingen en der daarbij waar- genomen verschijnselen zou eerst in een latere periode duidelijk worden ingezien. Hoewel op- en aanmerkingen omtrent de verslagen uit het eerste tijdperk gemakkelijk te vermeerderen zouden zijn, wil ik liever wijzen op de groote lichtzijde, die het onderzoek op metaalvergiften van meet af heeft vertoond, hierin bestaande, dat daarbij steeds voldoende rekening werd gehouden met de noodzakelijkheid eener destructie, of zooals men dat vroeger noemde ,decompositie" en „desorganisatie” der organische stoffen. Wel is waar drong hier het uitsluitend en algemeen ge- bruik der onovertroffen destructiemethode van REMIGIUS Fresenius en L. vow Bapo, in 1844 gegeven, eerst langza- merhand door, doch uit de toepassingen van salpeterzuur en chloorgas voor hetzelfde doel, bleek men voldoende inzicht te hebben in de hinderende werking, die vooral kolloïde organische stoffen op de afscheiding van metaal- vergiften als onoplosbare verbindingen uitoefenen. Vóórdat men tot de ontdekking van het laatste was geko- men en van de wijze om dezen hinderpaal te overwinnen, was het een ware puzzle om m.n. arsenicum in lijkdeelen aantetoonen. Men moest er haast toe komen om dit vergift het zonderlinge vermogen toe te kennen, willekeurig van eigenschappen te veranderen, en zich nu eens te vertoonen, == 139 = dan weer onder schijnbaar dezelfde omstandigheden schuil te houden. Deed men het met opzet in lijkdeelen, dan slaagde men er een enkele maal in het te herkennen, doch meestal was het niet mogelijk het daaruit als onoplosbare verbinding weer aftescheiden. Men vergenoegde zich in de oudste tijden dan ook met het zoeken naar een arsenicum-verbin- ding in substantie, en zoo dit geen resultaat had, staakte men verdere pogingen of nam men hoogstens den toevlucht tot proefnemingen met het onderzoekingsmateriaal op dieren, waartoe vooral honden en kippen werden aangeraden. Zelfs de oplosbaarheidsverhoudingen van arsenigzuur in water waren lange jaren een groot raadsel geweest. Eerst in 1816 hebben Krarrorm en Worrr, beide „der Weltweis- heit Doctoren" ten behoeve van hun „Chemisches Hand- wörterbuch” daaromtrent de „waarheid willende ontdekken,” eenige klaarheid gebracht. in die oplosbaarheidskwestie, waarvoor o a. toenmalige corypheën in de Scheikunde, als Professor FıscHer te Breslau en Bucmmorz met elkander in het strijdperk waren getreden. Deze Квлркотн еп Worrr hebben tevens naar aanleiding van hunne onderzoekingen een der eerste methoden aangegeven, „om arsenicum in lijkdeelen met zekerheid aantetoonen, indien de hoeveelheid ervan niet minder dan 15 milligram bedroeg”. Hun methode bestond hierin, dat lijkdeelen met een overvloedige hoeveel- heid kalilooghoudend water werden uitgekookt, de colaturen onder herhaaldelijk toevoegen van salpeterzuur werden inge- dampt, en ten slotte het arsenicum door warm kalkwater werd neergeslagen. De onoplosbare kalkverbinding werd vervolgens op gloeiende kolen geworpen, of. met koolpoeder gegloeid, waarbij een knoflookreuk optrad dan wel een metaalspiegel ontstond. Op aanwijzing van Rose werd het koolpoeder spoedig daarna door droge borax vervangen, terwijl later door Rosr ook zwavelwaterstof, in plaats van kalk, als praecipiteermiddel werd ingevoerd. Daar bij het volgen van deze methode de schadelijke werking van kolloïdale stoffen niet voldoende werd opgeheven, — 140 — bleek evenwel meer en meer, dat de volkomene praecipitatie van het arsenicum ook hierdoor geenszins was te bereiken. WACKENRODER, Professor der chemie en pharmacie te Jena, was de eerste, die een bevredigende methode aangaf om . hinderlijke organische stoffen bij het arsenikonderzoek onscha- delijk te maken, zoodat hij terecht beweerde, dat op die wijze zelfs kleine hoeveelheden arsenicum steeds tot aan- tooning konden worden gebracht. Deze in 1830 gepubliceerde methode bestond in eene langdurige behandeling met chloor, dan wel met zoutzuur en chloorkalk en had slechts dit bezwaar, dat men zich daarbij een bewerking moest getroosten van herhaald indampen en verhitten en herhaalde inwerking van chloorgas, die vaak dagen achtereen duurde. Hieraan was het mogelijk toe teschrijven, dat M. P. ORFILA, dien BERZELIUS de grootste toxicoloog van zijnen tijd noemde, — daarbij m. i. het terrein der chemische toxicologie buiten beschouwing latende —, in 1839 weer naar oudere methoden teruggreep. Voor alle zekerheid moest men echter het geheele lijk nemen. Dit moest uitwendig goed worden gereinigd, de weeke deelen moesten worden fijngehakt, de beenderen verbrijzeld, waarna het geheel met kalilooghoudend water moest worden uitgekookt. Door de groote plassen waterig substraat moest vervolgens onder verhitting en toevoeging van zoutzuur, zwavelwaterstofgas worden gevoerd, em het daardoor verkregen neerslag eindelijk verder bewerkt, met ammonia behandeld, etc. Met dat al werd de hinderende werking der organische stoffen hoe langer hoe duidelijker en daarom sloeg de destructie- methode van FREESENIUS en v. Baso met chloras kalicus en zoutzuur zoo algemeen bij de toxicologen in, welke de genoemde Wiesbadensche Scheikundigen als gevolg van een op de Naturforscherversammlung te Mainz in September 1842 aan- vaarde opdracht, in 1844 hadden uitgewerkt. Mits deze langdurig genoeg werd toegepast, behoefde thans van den kant inzonderheid der kolloïden geen gevaar bij de opsporing zelfs van sporen arsenicum meer te worden geducht. — 141 — In onderscheid met oudere chemici kan bij de jongere vaak eenige miskenning van het wezen dezer destructie worden opgemerkt, zoodat de meening, als zou zij vooral het oplosbaar maken der aanwezige mineraalvergiften beoogen, licht tot een ontoereikende uitvoering daarvan leiden kan. Niets heilzamer daarom in deze еп geen betere waarborg, dat in dit gewichtige onderdeel van het toxicologische onder- zoek niet wordt te kort geschoten, dan een blik in het verleden. In die „Sturm- und Drangperiode,” toch werd langzamerhand een klaar inzicht verkregen, hoe onder den invloed vooral van kolloïde organische stoffen overigens onoplosbare metaalverbindingen in kolloïdale oplossing kunnen blijven, zoodat men niet oneigenlijk van kolloïdale infectie zou kunnen spreken. Men begrijpt dan tevens beter de beteekenis der dialyse door GRAHAM in 1861 ingevoerd. Ook afgescheiden van het lichtpunt, dat bij het anorganisch- toxicologisch onderzoek in Indië van den aanvang af met deze ontdekking blijkt rekening gehouden te zijn, illustreeren de behandelde gevallen uit dien eersten tijd duidelijk den voorsprong, dien de beoefening der anorganische scheikunde steeds (in menig opzicht ook nu nog!) op die der organische chemie gehad heeft. De wijze van opsporing der organische vergiften, zooals die in de vermelde akten is aangegeven, was inderdaad, volgens tegenwoordige inzichten beoordeeld, geheel onvoldoende, en moest deze nog geheel de ontwikkeling volgen, die dat onderzoek in de centra der wetenschap tendeele reeds had doorgemaakt. De beschreven manipulaties ter aantooning van alkaloïden herinneren n.l meer aan toen bestaande algemeene berei- dingswijzen van deze lichamen dan aan bepaalde opsporings- methoden. In elk geval is het zeer onwaarschijnlijk, dat vóór 1864 ooit daarbij de toen reeds eenige jaren bestaande methode van Sras-Orro werd gevolgd, waarvan na genoemd jaar wel steeds als van een bekende en geijkte wordt gewag gemaakt. Te veel mag evenwel de oudstijds.hier gevolgde primitieve onderzoekingswijzen op alkaloïden niet worden gelaakt: de — 142 — in Europa meest gangbare, vóórdat Sras aan zijne klassieke bemoeienissen in het vermaarde proces van den Graaf Bocarmé openbaarheid gaf, waren evenmin onaanvechtbaar, in menig opzicht zelfs bedenkelijker. In zijne beroemd ge- worden verhandeling in het Bulletin de l'academie royale de médécine de Belgique (1852) XI: 304, begon Sras dan ook allereerst tegen de toenmaals gebruikelijke methoden te velde te trekken. Deze bestonden hierin, dat lijkdeelen met azijnzuurhoudend water werden uitgetrokken, de uittrek- sels, na indamping, met alcohol werden behandeld, de alcoholi- sche verdampingsresten zooveel mogelijk in water werden opgenomen en ten slotte de verkregen waterige oplossingen ter verwijdering van overgebleven hinderende stoffen òf met dierlijke kool werden gereinigd òf door azijnzuurlood, — soms ook door tinchloruur —, werden neergeslagen. De overmaat dezer laatsten werd uit de filtraten door zwavelwaterstof geëlimineerd, waarna uit de dus gezuiverde vloeistoffen, eventueel aanwezige alkaloïden door een alkalie werden afgescheiden. Vooral het gebruik van dierlijke kool ter zuivering keurde Sras af, omdat men daardoor, zooals de onderzoekingen van GRAHAM еп HOFEMANN pas hadden geleerd, kans had met de stoffen, die men verwijderen wilde, ook het voorhandeu alkaloïd te verliezen. Doch ook de zuivering met azijnzuur- lood had vele bezwaren. Behalve dat men daarmee een vergiftige stof inbracht, praecipiteerde dit niet alle vreemde stoffen en de zwavelwaterstof, die de loodovermaat moest verwijderen, gaf aanleiding tot de vorming van allerlei kleurende en kwalijk riekende stoffen, die bij het verdere onderzoek hardnekkig bijbleven. JEAN Servais Sras, uitmuntend en bescheiden geleerde, geboren te Leuven in 1813, gestorven in 1891, destijds Professor in de Scheikunde aan de Militaire School te Brussel en Directeur van de Belgische Munt, gaf door zijne conscien- tieuse en succesvolle werkzaamheid als expert in 't voor- vermelde proces Bocarmé daarvoor in de plaats een methode, — 149 — die niet alleen als norm zou blijven gelden voor het alkaloid- onderzoek, doch ook steeds vruchtbaar zou blijken voor elke nadere uitbreiding van het organisch-toxicologische onder- zoekingssysteem. Het geslacht, met de lugubere aanleiding tot deze eenvou- dige en toch zoo gewichtige ontdekking als van zelf bekend, behoort reeds lang tot de historie. Het kan daarom niet ` ondienstig geacht worden die aanleiding in dit verband uit het verleden op te halen, zooals die o. a. in het Repetito- rium für die Pharmacie 1851 blz. 368 e. v. wordt meegedeeld. Graaf Ніроште Bocarmé had op zijn slot Bitremont in Henegouwen den broeder van zijne echtgenoote den Heer Gustave Fovewrss op geweldadige wijze met nicotine om het leven gebracht. Steeds meer belust geworden op diens fortuin, had hij dien moord lang te voren beraamd en inziende, dat een poging daartoe door middel van een wapen of een gift- moord door arsenicum niet geheim zou kunnen blijven, was hij op de gedachte gekomen daarvoor een in de toenmalige misdaadgeschiedenis nog onbekend, doodelijk vergift te gebruiken, dat, zooals hij vermoedde bij een intestellen ge- rechtelijk-chemisch onderzoek niet aan het licht zou kunnen komen. Zelf bereidde hij zich nu uit tabak zuivere nicotine, waarmee hij om zeker van de doodelijke uitwerking te zijn, zelfs vooraf proeven op dieren nam. Na deze voorbereidingen kon hij echter in een meer of minder heimelijke uitvoering zijner moordplannen niet slagen, waarom hij op een gegeven oogenblik Fouawres met geweld het gif in den mond goot en daarna zijn ongelukkigen slachtoffer op dezelfde wijze, ter betere opname van het vergift, ook azijn toediende. De gravin Bocarmé, die niet alleen getuige maar ook medeplichtige bij die misdaad was, bekende terstond alles, zoodra zij in gerechtelijk verhoor werd genomen, doch de graaf zelf bleef hardnekkig alle schuld ontkennen, door die alleen op zijne echtgenoote te werpen. Het scheikundig onderzoek nu, waartoe door de rechtbank te Mons (Bergen) Sras werd gerequireerd, zou de ware SÉ Lo toedracht der zaak aan het licht brengen, zoodat als vonnis de doodstraf door onthoofding kon worden uitgesproken. In de zittingen, die in Juni 1851 werden gehouden en o. a. door Овғша. daartoe expresselik uit Parijs overgekomen, werden bijgewoond, kon Sras niet alleen nicotine overleggen, uit de mondholte, lever en longen, als ook uit de kleeding- stukken van den vermoorde afgescheiden, doch ook het vergift, dat uit de kleedingstukken en uit verschillende voorwerpen, den graaf toebehoorende, was afgezonderd. Zelfs in stukken van den parketvloer der eetzaal, waarin het drama had plaats gehad, gelukte het Sras nicotine aantetoonen, hoewel die vloer terstond daarna met olie en zeep was gereinigd. Verder leverde hij het bewijs, dat de in den mond gegoten en in het lijk weder gevonden hoeveelheid meer dan voldoende was geweest, om Fovanres te dooden. De methode, die Sras met zooveel succes heeft toegepast, later ook ter afscheiding van vele andere alkaloïden, is elken scheikundige bekend. Allereerst wordt daarbij het met eenig zuur, liefst wijnsteenzuur, bedeelde onderzoekingsmateriaal aan een reeks van opeenvolgende bewerkingen, beurtelings met water en met alcohol van verschillende concentratie, onderworpen, waardoor allengs het grootste ‘aantal van in lijkdeelen еп spijsresten aanwezige en voor het verdere onderzoek ongewenschte stoffen worden uitgeschakeld. In de tenslotte te verkrijgen zure, waterige vloeistof, die in hoofd- zaak nog slechts eenige suikers, harsachtige stof, kleurstof, zouten en zuren bevat, bevindt zich in klein bestek al het oorspronkelijk voorhanden alkaloïd, benevens eventueel aan- wezige glucosieden, bitterstoffen en zuuranhydriden. p deze vloeistof nu wordt het eigenlijke beginsel der methode toegepast, berustende op tegengestelde oplosbaar- heidsvérhoudingen Get vrije alkaloïden eenerzijds en die der Sras maakte deze vloeistof al dadelijk alkalisch en — dit is de eigenlijke clou zijner methode — schudde het hier- door vrijkomende alkaloïd eenige malen uit met een vijfvoudig EE volume aether. In onderscheid met de meeste der in het waterige medium verblijvende onzuiverheden, die door het alkaliseeren hun oplosbaarheid in water niet of nauwelijks wijzigen, werd bij herhaalde uitschudding het alkaloid volko- men in de aetherlaag opgenomen. Hij zelf deed evenwel de ervaring op, dat de zuiverheid der alkaloïden hierbij nog menigmaal veel te wenschen overliet, en paste meestal een vrij omslachtig zuiveringsproces toe, om voor een deel mee in 'aether overgaande harsachtige stoffen, kleurstoffen, etc. te elimineeren, welke genoemde lichamen maar al te vaak de specifieke alkaloïdreacties in ongunstigen zin wijzigen en bedriegelijk maken. Dit euvel nu heeft in 1856 FRIDRICH Junius Отто, door ingenieus een eenvoudigen schakel in de reeks van bewer- kingen intevoegen, nagenoeg geheel verholpen: hij schudde nl. alvorens alkalisch te maken, de tenslotte verkregen zure vloeistof ook met aether uit, zoodat de genoemde verontrei- nigingen hierin konden overgaan. Niet alleen verkreeg hij daardoor de alkaloïden later in veel zuiverderen toestand, doch bewerkte hiermee tevens eene scheiding dier alkaloïden van eventueel aanwezige vergiftige glucosieden, bitterstoffen, enz. Zijn „Ausmittelung der Gifte,’ een werk met intens praktischen achtergrond, dat als zoodanig zijn waarde zal behouden, — ook al schijnt de reeks van herdrukken thans gestaakt, — kon hierom tevens meer systeem brengen in het onderzoek van organische vergiften, en door dit laatste vooral blijft de naam van Отто in één adem genoemd met dien van zijn onsterflijken voorganger Sras. Inderdaad sluit de voortreffelijke methode Sras-Orro begin- selen in, waardoor het mogelijk is de meeste nieuw ontdekte organische vergiften in het daarop reeds gebaseerde schema optenemen, en teekenend is in dit opzicht, dat GADAMER, — aanvankelijk door den uitgever aangezocht, om DRAGENDORFF's toxicologische werk in nieuw gewaad te steken, — іп zijn „Lehrbuch der Chemischen Toxicologie” van 1909 niet ingaat op nieuwere grondslagen door DRAGENDORFF, KIPPENBERGER LXXII — 146 — of anderen gelegd, doch voortbouwt op de aloude methode бтав-Отто. ІК stap hier met een meestal voorafgaand Captatio bene- volentiae van een excursie op algemeen historisch terrein af. om verder uitsluitend op Indisch terrein te blijven. Hoe komt het, zoo mag men zich terecht afvragen, dat deze zóó uitnemende methode van onderzoek op organische vergiften hier eerst omstreeks 1864 schijnt te zijn toegepast. Zeer zeker is zulks ten deele toeteschrijven aan het weinig opvallende van Sras’ publicatie en van het meerendeel harer recensies, alsook hieraan, dat eerst door de uitbreiding en de populariseering, daaraan in 1856 door Orro gegeven, de volle aandacht op die methode is gevallen; doch deze over- wegingen sluiten als een der voornaamste aantevoeren redenen niet uit, een weinig lofwaardig, hoewel verklaarbaar conservatisme. Men had de ondervinding, dat de tot nog toe gevolgde methoden met succes konden worden toegepast, en bleef zoolang het nieuwe zich niet als noodzakelijk opdrong, bij het oude. Voor proefnemingen, met het doel om nieuwe publicaties te toetsen, werd bij een drukken werkking nauwelijks gelegenheid geboden en zoo kwam het, dat e methode Sras-Orro hier als 't ware moest worden geïmporteerd door hen, die in Europa daarmee vertrouwd hadden kunnen raken. Hoe dit zij, zoo mag, als tegenhanger van dit verwijt, niet onopgemerkt worden gelaten, hoe reeds lang vóór 1864 verschillende Indische pharmaceuten, als: Rosr van Tox- NINGEN (1855) DE Vrij (1857), VAN Gorkum (1857), ALTHEER (1858), BerNeLor Moens (1859) en ScHharuek (1862) een levendig aandeel hebben genomen in het algemeene onderzoek der alkaloiden, en zich op dit gebied meer of minder verdien- stelijk hebben gemaakt. Als een bewijs van het soms bedrijvige streven in dit opzicht kan het feit gelden, dat ongeveer te gelijker tijd drie Militaire Apothekers op verschillende plaatsen in Indié zich aan het phytochemisch onderzoek van Uncaria ferruginea hadden gezet nl. van ZALM in 1853 te Padang, d — 147 — Квкілемвгве in 1855 te Soerabaja en Rost van TONNINGEN eveneens in laatstgenoemd jaar te Weltevreden. Met het jaar 1864, reeds eenige malen hierboven genoemd, vangt in meer dan één opzicht voor het toxicologisch onder- zoek in Indié een nieuw tijdperk aan, en bereikte dit weldra een hoog standpunt. Deze min of meer sprongsgewijze ontwikkeling, in sommige opzichten ook een kentering, kan niet anders dan in verband gebracht worden met den terugkeer van Marer in Mei 1864 van een tweejarig verlof naar Europa. De geestverfrisschende indrukken aan zulk een verlof verbonden, moesten vooral bij een krachtige persoonlijkheid, als deze was, den blik verruimen en den praktischen zin verlevendigen. Daarenboven blijkt het, dat Матев in dien tijd niet van aanrakingen ver- stoken is geweest met toongevende chemici, o.a. met zijn leermeester Professor Ѕонӧхвеіх in Basel en met Professor G. J. Murper te Utrecht. De ontmoeting met laatstgenoemde, waarheen hij na aankomst in Nederland, zijn eerste schreden richtte, is kenschetsend voor de beteekenis, die Матев tot zekere hoogte reeds had verkregen: de beide mannen vielen, ofschoon elkander persoonlijk niet kennend, naar meer inter- nationaal dan vaderlandsch gebruik, elkander als de beste vrienden om den hals. Aanvankelijk na zijn terugkomst op nonactiviteit gesteld, omdat ScHARLER zijn vroegere betrek- king aan het Scheikundig Laboratorium vervulde, vroeg hij den 20° Juni 1864, op denzelfden dag, dat ScHARLEÉ wegens ziekte naar Sindanglaja werd geëvacueerd, aan de Regeering, om gedurende zijn nonactiviteitsstelling met een speciale commissie belast te mogen worden, tot het doen van een onderzoek naar uit een handels- en nijverheidsoogpunt nuttige indische voortbrengselen. Tot een opdracht in dezen zin is het niet gekomen, omdat ScHArLER, wiens ziekte zich in een leverabces openbaarde, plotseling te Gadok, waarheen hij deswege was overgebracht, op den 3*" Juli overleed, en MATER, op den 5% Augustus daaropvolgende, officieel weer als 1° Laborant van het Scheikundig Laboratorium kon optreden. — 148 — Van nieuwe inzichten en een ruimereu praktischen blik, door Maren in zijn verloftijd opgedaan, geven de oude bescheiden van het Laboratorium uit de jaren 1864 en 1865 overvloedig blijk. Een installatie voor gasgebruik werd weldra aangebracht, noodige verbouwingen werden voorge- steld, tal van nieuwe benoodigdheden werden aangeschaft, de noodzakelijkheid van indienststelling van eenen klerk voor 't vele schrijfwerk werd betoogd, etc. doch niet 't minst uitte zich de drang tot verbeteringen op het gebied van het forensisch onderzoek. Zoo werd al dadelijk, hoewel reeds in het jaar van zijn vertrek naar Europa (1862) daaromtrent eenige aanduiding is te vinden, een „Obergutachten” zijner- zijds van alle in Indië verrichte gerechtelijke onderzoe- kingen als regel ingesteld. Hierdoor werd niet alleen een vaak nutttige contrôle op die onderzoekingen uitgeoefend, doch kon ook langzamerhand een gewenschte eenheid van inzichten en opvattingen betreffende die verrichtingen ontstaan. , In den aanvang was bet niet het minst aan den vorm, waarin die werkzaamheden voor den rechter werden vastge- legd, dat de opgetreden superarbiter zijne eischen stelde, zoodat weldra met algemeene aanwijzingen en onvolledige beschrijvingen in de op te maken processen-verbaal niet meer kon worden volstaan. Meer kenschetsend dan andere bescheiden is in dit opzicht een uit de archieven opgedolven particulier schrijven van den Militairen Apotheker J. L. Warnas dd’. 12 December 1864 uit Muntok aan Матев gericht, zoodat ik u zijn inhoud niet kan onthouden. Op een proces-verbaal van onderzoek 44°. 20 Juli 1864, door den Resident van Banka opgedragen, was o.m. door Marer de opmerking gemaakt, dat daaruit niet kon blijken of het onderzoek behoorlijk was verricht, omdat de beschrijving hiervan te wenschen overliet. In bedoeld schrijven nu werden de tekortkomingen aangevuld en werd verder de volgende apologie gemaakt: „De redenen, waarom ik in het proces-verbaal niet alle scheikundige bewerkingen — 149 — en verschijnselen heb opgenomen, zijn: De Resident alhier heeft mij opgedragen genoemd scheikundig onderzoek te doen. Ik mag niet veronderstellen, dat ZHEG. eene genoegzame kennis der scheikunde bezit, om alle scheikundige bena- mingen en verschijnselen te begrijpen. Genoot ik de eer, dat UHEG. mij een geregtelijk scheikundig onderzoek opdroegt, voorzeker zoude het verslag daarvan op die wijze zijn ingerigt, zooals UHEG. het verlangde. Ik heb derhalve ge- meend het proces-verbaal zoodanig in te rigten, dat de Resident het gemakkelijk kon volgen. Uit het bovenstaande hoop ik, dat UHEG. zult opmaken, dat het scheikundig onderzoek naar behooren door mij is verricht en dat de redenen gegrond zijn, waarom in mijn proces-verbaal de geheele gang van het onderzoek niet is opgenomen ge- worden; doch ik geef UHEG. bij deze de verzekering, dat een volgende keer ik zal te werk gaan, zooals UHEG. het verlangt." Welke de eischen waren, vooral aan den vorm door MAIER gesteld, blijkt uit den ,Leiddraad tot het opmaken van processen-verbaal van gerechtelijke onderzoekingen,” die als Order voor den Militair Geneeskundigen Dienst in een der eerste maanden van 1871 in werking trad. Het bekende, in 1870 gevoerde proces in de vergiftigings- zaak van Saportas, waarbij vooral door bij de verzegeling der lijkdeelen gemaakte fouten, de beschuldigde echtgenoote moest worden vrijgesproken, had ongetwijfeld veler oogen voor de waarde vaa formeele eischen geopend, — toch blijft het een verdienste, dat Marer, alvorens 16 Augustus 1871 den militairen dienst te verlaten en een eervolle en hoog- bezoldigde betrekking bij de Billiton-Maatschappij te aan- vaarden, zijne veeljarige ondervinding en zijn bezonken oordeel op toxicologisch gebied in genoemden leiddraad heeft neergelegd. Voor hare innerlijke waarde, in zekeren zin ook hare klassiciteit, pleit wel, dat de waardeering van hare bondigheid en zaakrijkheid klimt, naarmate men in ervaring op dit gebied toeneemt, alsmede dat verbeteringen, die om — 150 — andere redenen dan veranderde tijdsomstandigheden daan: zouden zijn aantebrengen, niet dan van onderschikt belang zijn te achten. Hoe belangrijk de behoorlijke vorm, als blijkgevende van en verband houdende met de nauwkeurigheid van het onder- zoek zelf, ook beschouwd moet worden, zoo zou de kritiek op de ingediende processen-verbaal zich toch allerminst daartoe uitsluitend bepalen, — en dat het superarbitreum inderdaad ook zijn invloed in andere opzichten deed gelden, heeft in hooge mate tot een gestadige ontwikkeling op dat gebied aanleiding gegeven. Het kon niet anders of door hier het overbodige weg te snoeien, elders een uitbreiding van de taak te eischen, bij een derde de wijze van volvoering dier taak te verbeteren, etc, vertoonden de desbetreffende verrichtingen hoe langer hoe meer het karakter van zuiver chemisch-toxicologische onderzoekingen. De geleidelijk strenger wordende eisch om — tenzij geldige redenen ter bekorting konden worden aange- voerd — afgescheiden van het nauwkeurige makroskopische onderzoek steeds naar alle bekende vergiften te zoeken: vluchtige en organische, zoowel als anorganische, maakte voorts de gang van onderzoek onafhankelijk van toevallige waarnemingen en drong subjectieve meeningen allengs terug. Door een en ander werd vooral meer systeem geboren. In het schema mocht verder de kwantitatieve bepaling van het gevonden vergift niet achterwege blijven, en zoo zulks eenigszins mogelijk en rationeel geacht kon worden, werd zelfs de afzonderlijke bepaling van het vergift, voor zoover het in water oplosbaar was, verplichtend gesteld. Aan al deze eischen nu kon op bizondere wijze kracht worden bijgezet, omdat het langzamerhand uitsluitend militaire Apothekers waren, wien de onderzoekingen ten behoeve van de justitie werden opgedragen. Voor dezen vooral was het zaak gedane opmerkingen behoorlijk ter harte te nemen, daar zij naar de opvolging der gestelde eischen werden beoordeeld, Door hunne vroegere periodieke detacheeringen aan het -- 151 — Scheikundig Laboratorium tot het afleggen van examens voor den hoogeren rang, t.w. voor 2° en 1° klasse, was daaren- boven de superarbiter in staat een nog meer persoonlijken invloed uitteoefenen op de inzichten en bedrevenheid der experts, dan anders reeds het geval zou geweest zijn. Het spreekt van zelf, dat onder deze omstandigheden het chemisch-toxicologisch onderzoek een hoog standpunt kon innemen. Daarvoor pleit oa de tot voor kort geëischte traditioneele methode der afzonderlijke bepaling van oplosbare arsenikverbindingen, welke in geen enkel handboek wordt voorgeschreven, — en verder de gebleken wenschelijkheid, om nieuw aangestelde Militaire Apothekers gedurende hunne ná-opleiding in het Scheikundig Laboratorium, met de praktijk van het gerechtelijk scheikundig onderzoek vertrouwd te maken, zooals dit zich hier op bizondere wijze heeft ontwikkeld. Een belangrijke factor, die tot dat geéleveerde peil mee heeft bijgedragen, was de vaste toekenning van de hiervoren vermelde hooge honoraria. Deze werkten op zich zelven niet alleen als uitnemende prikkels, om aan de justitieele onderzoekingen allen ernst te wijden, dien zij waard zijn en eischen, doch ook de vrees, om door tekortkomingen die ruime belooningen te derven, werkte heilzaam op de wijze der uitvoering van die taak. Behalve om billijkheidsredenen is het dan ook uit het oogpunt der ontwikkeling van deze onderzoekingen te bejam- meren, dat de regeering der 25 laatste jaren het vrijgevige standpunt van een vroegere periode in betrekking tot die renu- meraties hoe langer hoe meer en zoo goed als geheel heeft verlaten. Het gevolg hiervan is, dat thans door een reeks, deels van wisselende zienswijzen getuigende bepalingen en beschikkingen, van een bizondere vergoeding voor deze inspannende en tijdroovende onderzoekingen nauwelijks sprake meer is. Van de ontwikkeling van het forensisch-toxicologisch onder- zoek geeft niet het minst blijk de geregelde en snelle toename van het aantal gevallen, waarbij zulke onderzoekingen — 152 — werden opgedragen. Na 1863, het eindjaar der eerste periode, — waarin nog stemming daarvoor gemaakt moest worden en gemiddeld nog niet één onderzoek per jaar voor- kwam, — vertoont die toename meer het beeld eener reken- kunstige dan van een meetkundige reeks, vooral omdat ook plaatsen buiten Batavia daaraan hoe langer hoe meer hun aandeel namen. Terwijl in het tienjarige tijdperk na 1863, het aantal in het Scheikundig Laboratorium verrichte onder- zoekingen gemiddeld op nog slechts 3 per jaar moet worden gesteld, bedroeg dit gedurende het daarop volgende decen- nium gemiddeld 6 en met dat op andere plaatsen dan Batavia ongeveer 10 per jaar. In de vijfjarige periode van 1899 tot en met 1903 kon van gemiddeld 14 officieel opgedragen - gerechtelijke onderzoekingen op vergiften per jaar worden gewag gemaakt. Gedurende de drie laatste jaren 1909, 1910 en 1911 nu, waarover vooral een nauwkeurige statistiek kon worden opgemaakt, bedroeg het aantal in Indië verrichte gerechtelijke onderzoekingen niet minder dan 204, óf 68 per jaar. Hiervan kwamen in 1909 : 57, in 1910 : 68 en in 1911 : 79 voor. Voor Batavia alleen bedroeg het aantal in die jaren respectievelijk 17, 21 en 25 Wat het ter onderzoek ontvangen materiaal betreft, zoo golden 60% der in de laatste drie jaren te Batavia behan- delde gevallen en 70% der op andere plaatsen verrichte onderzoekingen, die van lijkdeelen, braaksel, faeces of spijs- resten. In de periode van 1898 — 1903 bedroeg het procent getal hiervan slechts 50. De rest der gevallen betrof het onderzoek op vergiften van voorwerpen, weefsels, poeder- en kruidenmengsels, aarde, etc. Belangrijker zijn de gegevens, die de opgemaakte statis- tiek omtrent den aard der gevonden vergiften aangeeft, omdat deze het specifieke van Indische vergiftigingsmanieren doen uitkomen. Niet ten onrechte is meermalen opgemerkt, dat het gebruik van doodteweegbrengende stoffen voor bepaalde streken en tijdperken aan stroomingen der mode zijn onderworpen. Ook — 153 — in deze gewesten is van vergiftigingsusantién sprake, en gelukkig voor den chemischen expert, dat ook hier tot nog toe het arsenigzuur (warangan) algemeen als het vergift bij uitnemendheid geldt, omdat het onder alle omstandigheden en in de kleinste hoeveelheden met zekerheid kan worden aangetoond. ` Reeds de gereleveerde verslagen der 12 onderzoekingen uit de eerste periode geven een tamelijk getrouw beeld van wat ook de latere als typische en meest algemeene vergifti- gingsmanieren zouden uitwijzen. Als vergiftigingsmiddelen traden tóen op den voorgrond: 8 maal warangan d.i. іп 66°/, der gevallen, 3 maal alléén, 2 maal met bamboeharen en andere stoffen van plantaardigen en dierlijken oorsprong en verder telkens éénmaal met opium, met gangsa (koperschraapsel) en plantenextract en met pitjoeng (Pangium) zaden. Voorts werd nog 2 maal gangsa zonder arsenicumverbindingen, doch éénmaal met bamboe- haren en plantenstoffen, de andere maal met glaspoeder aange- troffen. Croton Tiglium zaden werden éénmaal vermeld, terwijl bij het overblijvende geval het resultaat van onder- zoek als negatief moest worden opgegeven. De statistiek, die over de laatste jaren: van 1898 tot Ultimo December 1911 werd opgemaakt, — waarbij evenwel de onderzoekingen van 1904 tot en met 1908 elders dan te Batavia verricht, buiten beschouwing zijn moeten blijven, — wijst eveneens arsenigzuur als hoofdvergift aan. Dit werd n.l. 128 maal gevonden in de 180 gevallen, welke bij het onderzoek een positief resultaat opleverden en van de 289 onderzoe- kingen, die gedurende dien tijd in het geheel in Indië zijn voorgekomen, di. 45% van alle en 70% der positieve ge- vallen. Meestal werd het ook in dit tijdperk zonder andere vergiften vermeld. Toch kwam het ook in deze periode niet zelden met andere schadelijke of als zoodanig geldende stoffen voor, zooals: met gongschraapsel, aluin, bamboehaar, kopersulfaat, ketjoeboeng (Daturasoorten), benzoëhars, glas- poeder en zand. — 154 — Wat andere vergiften dan warangan betreft, zoo werden bij vorenbedoelde 289 gevallen, met 180 positieven, cyaan- kalium 12 maal aangetroffen, gongschraapsel 8 maal, sublimaat 7, ketjoeboeng 6, koperzouten 4, sterksalpeterzuur (en konings- water) 3 en kemirie zaden of Moentjang tjina (Aleurites trisperma) eveneens 3 maal; 2 maal kwamen voor: bamboe- haar of fijngeknipte andersoortige haren, opium en strychnine, gelijktijdig met brucine; éénmaal slechts werden pitjoengzaden, andol-andol (Mylabriskevers), zoutzuur, tabak, ammonia en loodehromaat vermeld. Van de stoffen, die niet bepaald tot de vergiftige kunnen gerekend worden, vonden aluin 7 maal, glaspoeder (en diaman- tjes) 3 maal, benzoëhars 2 maal vermelding, terwijl van goud, saffraan, zwavel, urine en chloornatrium ‘als goena-goena) elk slechts één maal gewag werd gemaakt. Voor een juiste statistiek missen laatstvermelde getallen alle waarde, daar de vermelding dezer stoffen in de desbetreffende processen- verbaal uit den aard der zaak een meer of minder toeval- lige is geweest. De opgave hiervan kan evenwel van belang geacht worden voor een inzicht van hetgeen in de Inlandsche maatschappij bij pogingen tot giftmoord zooal in aanmerking kan komen. Meerdere van deze laatstgenoemde vergiften of als zoodanig door de bevolking dezer gewesten aangemerkte stoffen kwamen in verscheidene der gevallen met elkander gecombineerd voor, zooals: cyaankalium éénmaal met tabak en benzoëhars gemengd, een andere maal met diamantjes ingenomen, aluin met andol-andol poeder, opium met goudschilvers, etc. Is deze statistiek in menig opzicht merkwaardig wat hare positieve uitspraken betreft, niet minder opmerkelijk is zij om hare aanwijzingen in negatieven zin, met name omtrent de gevallen, waarbij geen vergiften zijn gevonden kunnen worden. Van 1899 tot 1904 bedroeg het aantal hiervan 35.29/, en in het tijdperk van 1904 tot den aanvang van 1912-was dit niet minder dan 420/9, — aangenomen n.l. dat de van 1904 tot en met 1908 buiten Batavia verrichte — 155 — onderzoekingen, zoo zij in aanmerking gebracht hadden kunnen worden, op de verhonding der positieven tot de negatieven nauwelijks van invloed zouden zijn. Deze verhoudingscijfers voor de met negatief resultaat verrichte onderzoekingen zijn inderdaad bedenkelijk te achten. Het groote aantal analysen, waarbij geen vergift werd ontdekt, viel reeds іп 1904 den Heer J. Haca op, destijds Chef van den Geneeskundigen Dienst, en in een opstel van zijne hand, voorkomende in het Geneeskundig tijdschrift voor N-I. 1904 afl. 3 wordt zulks niet onduidelijk geweten aan onvoldoende kennis van de specifiek Indische vergiften bij de experts. De Heer H B. Cavaux, toentertijd Eerstaan- wezend Militaire Apotheker aan het Hospitaal te Weltevreden, vatte die meening op als een beschuldiging aan zijn corps gericht, waarop hij in eene eveneens in het Geneeskundig tijdschrift: van N.-I. van 1904 (afl. 4) opgenomen verhandeling trachtte aantetoonen, dat al die gewraakte negatieven ver- klaard kunnen worden, eensdeels door het ongemotiveerde en liehtvaardige van vele der opdrachten en ten 2* door het onoordeelkundige en het gebrek aan zorg bij de verzameling, de bewaring en de toezending van het onderzoekingsmate- riaal, zoodat dit vaak in ongewenschten toestand: beschim- meld, in rotting overgegaan of verontreinigd ter onderzoek werd ontvangen. М. i. heeft de Heer Cavaux door zijn betoog te veel willen bewijzen en is hij daardoor zijn doel voorbij gestreefd. Zulks doet, bij de overtuiging, dat van een verongelijking van het corps Militaire Apothekers geen sprake behoeft te wezen, ten slotte te meer de meening naar den kant van den Heer Haca overhellen. Dit neemt niet weg, dat de door den Heer Cavaux ge- noemde factoren zeker van invloed geweest zijn op een goed deel der negatieven. Vooral de gevallen, waarbij lichtvaardig, of althans zonder genoegzame motieven, tot de requisitie van het chemisch onderzoek werd overgegaan, zijn menigvuldig. Zij schijnen in den laatsten tijd zelfs bedenkelijk toetenemen, — 156 — hetgeen in verband gebracht zou kunnen worden met de geringe kans op finantieele consequenties der betreffende opdrachten. In de voormelde verhandeling wordt slechts één dier ge- vallen nader aangeduid, waarbij n.l. een opdracht tot onderzoek werd verleend, hoewel uit de lijkschouwing was gebleken, dat de nieren ziek waren en de doode moest geleden hebben aan een slepende nierontsteking. Meer voorbeelden behoeven nauwelijks met opzet te worden gezocht, — zij liggen voor 't grijpen: Een paar weken geleden moesten in het Scheikundig Laboratorium alhier lijkdeelen van een 60-jarige inlandsche vrouw worden onderzocht, ofschoon van haar in het visum- repertum door den Civielen Geneesheer werd verklaard, dat zij waarschijnlijk was „gestorven tengevolge van een chro- nische hart- en nieraandoening en de direkte doodsoorzaak hartverlamming” was. „De mogelijkheid”, zoo vervolgde dat stuk „is echter niet uitgesloten, dat indirekt de dood is veroorzaakt door een vergift, dat door het maag-darmkanaal is opgenomen”. Bijna tegelijkertijd werden twee andere onderzoekingen verricht, waarvan de eene was uitgelokt door een Inlandschen Geneesheer, die het „voor het stellen eener juiste diagnose noodig achtte, omdat vergiftiging uiet uitgesloten is, al bestaat. de mogelijkheid, dat de doodsoorzaak, evenals bij het in de naburige dessa voorgekomen sterfgeval over- tuigend geconstateerd kon worden, te wijten is aan het eten van de soms giftige ikan mimi." — De Hollandsche benaming hiervoor is Moluksche kreeft. (Limulus rotundicauda Larz.). Het negatieve resultaat van het andere onderzoek liet zich eveneens, ofschoon op andere gronden, van te voren bijna met zekerheid vaststellen. Het betrof lijkdeelen lang na de begraving geëxhumeerd, geheel tot een vlokkige substantie vergaan, welke allen samenhang had verloren. Een half jaar geleden is het onderzoek voorgekomen van lijkdeelen en faeces van een inlander, die aan een buikziekte — өт — had geleden. Het vinden hierin van cholera-vibrionen, na een negatief chemisch onderzoek, maakte het hoogstwaar- schijnlijk, dat men hier met een cholera- en niet met een vergiftigingsgeval te doen had. Een andere maal werd een half opgebrand stuk sigaar ter onderzoek aangeboden, met het verzoek nategaan, of het rooken daarvan iemands plotselinge dood had kunnen bewerken, Nog duidelijker spreekt het volgende geval: de inhoud van een flesch moest worden onderzocht en bleek uit deugdelijke copaivabalsem te bestaan. Een chinees had hiervan een week lang als geneesmiddeld drie maal daags twintig droppels gebruikt, en zou daaraan op den achtsten dag plotseling zijn gesuccombeerd ! — Deze voorbeelden zijn met tal van andere te vermeerderen, ook met ondervindingen door andere experts op andere plaatsen opgedaan. Ik ga deze evenwel kortheidshalve stil- zwijgend voorbij, om nog slechts twee voorbeelden uit eigen praktijk te Semarang, omstreeks het jaar 1900, aantehalen. Een Indo-europeaan, te Tjilatjap woonachtig, had een flesch wijn gekocht, die in hooge mate kunstprodukt was- De scherpe smaak, tengevolge van een te groote overmaat van cognac of arak bij de bereiding hiervan gebruikt, bracht die persoon op de gedachte, dat de wijn rottekruit bevatte, en dit leekenoordeel was voldoende, om een officieel onder- zoek op arsenicum te doen plaats hebben. Een zekere Heer У...... was plotseling gestorven. Het feit, dat zijn huishoudster zich daarna van een som gelds had meester gemaakt en de verklaring van het kind, dat hare moeder (i. с. de huishoudster) kort voor den dood iets in de medicijnen van den overledene zou hebben gedaan, was voor de familie voldoende om een gerechtelijk onderzoek uitte- lokken. Een der familieleden gaf als zijn vermoeden ten beste, dat vergiftiging met „ikan mimi" had plaats gehad. Voor alle zekerheid werd mij bijna het halve lijk in tal van groote stopflesschen toegezonden, doch in weerwil daarvan kon niets worden gevonden. — 158 — Het was in al deze gevallen met groote zekerheid te voorspellen, dat geen der bekende vergiften zou gevonden worden: de meeste dezer onderzoekingen hadden behoorlijk- deskundigen dan ook bij voorbaat kunnen ontraden. De indruk, die door lichtvaardige requisitión wordt bewerkt, is zeker niet bevorderlijk aan de toewijding en zelfaan- erijping, die elk onderzoek wegens zijn nauwkeurigheid, zijn uitgebreidheid en om de gevolgen daarvan eischt. Tot zekere hoogt zou de regeering hierbij in kunnen grijpen, doch zoolang algemeene toxacologische begrippen niet in ruime- ren kring zijn doorgedrongen, zullen dergelijke gevallen zich steeds blijven voordoen. Tot ontstemming, die aan de voor het onderzoek vereischte moreele eigenschappen van den expert schade doen, mogen deze allerminst aanleiding geven, en behoeft het ook niette komen bij de overtuiging, dat de deskundige nimmer volkomen op de hoogte gebracht kan worden van al de redenen, die den rechter tot het requireeren van een onderzoek bewegen, en bij de overweging, dat herhaalde, noodelooze onderzoekingen niet opwegen tegen het nadeel, verbonden aan het achter- wege blijven van één onderzoek, dat tot een positief resul- taat had kunnen leiden. Onder deze omstandigheden kan de deskundige niet beter doen dan aan zich zelven nog hoogere eischen van plichts- besef en werkzaamheid te stellen, opdat van elk opgedragen onderzoek dat worde gemaakt, wat er eenigszins van te maken is. Voorshands kan op tweeëlei wijzen getracht worden de beschamende negatieven tot een minimum terugtebrengen. Allereerst door zoo min mogelijk een uitsluitend gebruik te maken van eventueele mededeelingen omtrent vermoedens op bepaalde vergiften. Formeel zou men zich verantwoord kunnen achten, door het onderzoek slechts uittestrekken tot door den rechter genoemde vergiften, doch veiliger is het zoo streng mogelijk de hand te houden aan de praktische gedragslijn, om, tenzij onomstootelijke gronden bestaan om daarvan eenigermate aftewijken, naar alle bekende vergiften — 159 — te zoeken. Van die redenen dient alsdan in het proces-verbaal behoorlijk melding gemaakt te worden. Het is toch in de laatste jaren eenige malen voorgekomen, dat door den rechter de opsporing van bepaalde vergiften werd gevraagd, als: ketjoeboeng, Euphorbia tirucalli en vergiftige paddestoelen en dat min of meer toevallig, het stelselmatige onderzoek daarenboven of in plaats daarvan belangrijke stoffen als: warangan, bamboeharen, en glaspoeder heeft doen vinden. In de tweede plaats zal de vermindering der negatieven worden bereikt, door meer dan tot dusverre is geschied, zooveel mogelijk aandacht te schenken aan stoffen, hiervoren reeds genoemd als in de inlandsche maatschappij bij pogingen tot giftmoord vaak aangewend, n.l.: aluin (tawas), fijnge- stampt of gemalen glas, fijngeknipt haar, (vooral snorharen van den tijger schijnen een zekere renommée te hebben), bamboeharen, saffraan, zwavel, zenzoéhars (minjan), enz. Eene toevallige, recente ondervinding heeft hiervan de nood- zakelijkheid meer doen uitkomen: meel en koekjes waren uit Billiton ter onderzoek op vergiften opgezonden, en waranganhoudend bevonden. Van aluin, er tevens in voor- komende, was, omdat deze niet als vergift in eigenlijken zin kan beschouwd worden, officieel geen melding gemaakt. Later bleek door een mondelinge mededeeling van den Assistent-Resident van genoemd eiland, dat het verzwijgen van de aanwezigheid van aluin een medeplichtige aan de aanschaffing van het toegepaste vergift, van rechtsvervolging had doen vrijstellen. Voert men hiertegen aan, dat nergens de eisch gesteld wordt bij toxicologische onderzoekingen ook naar niet- vergiften te zoeken, dan zij op het groote belang gewezen eener ontdekking van elke poging tot moord. Daarenboven is de grens tusschen al dan niet vergiftige stoffen, die tot misdadige doeleinden worden gebezigd, zeer moeielijk te trekken. Sinds het sombere tafereel van vergiftiging- en met gongschraapsel, fijngesneden menschenhaar еп bamboeharen door den Officier van Gezondheid 2° klasse — 160 — С. VOORSLUIJSS VAN Erk, destijds te Indramajoe, in het Natuur- en Geneeskundig Archief voor N-I. 3° jaargang 1846 blz. 611, opgehangen,onder den titel van: „Zonderlinge manier van vergiftiging, bij de Javanen zeer in zwang”, zijn o.a. genoemde vergiften algemeen als gezondheidschadelijk of doodelijk aangemerkt. In de laatste jaren echter is veler meening te dien aanzien gekenterd. Eenige min of meer tegenstrijdige uitlatingen in het jongste „Leerboek der Ge- rechtelijke Geneeskunde II 1911" door H. Е. Rot, kunnen о. m. hiervoor ten bewijze strekken: Terwijl op blz. 299 van genoemd werk gezegd wordt ,in foro aantemoeten nemen, dat het onmogelijk is om, zelfs op den langen duur, door regelmatige toediening van gongso in kleine hoeveelheid met meerderen of minderen spoed den dood van den mensch te veroorzaken”, komt op blz. 273 voor, dat „het gongso, in groote hoevcelheid ingenomen, ontegenzeggelijk een vergif is". Omtrent bamboeharen vermeldt hetzelfde werk op blz. 394, dat zij, evenmin als glaspoeder, fijngeknipt menschenhaar en fijngeknipte snorharen van den tijger, naar hun aard, in het algemeen, als vergiften mogen worden opgevat, dus ook niet als vergiften in den zin der strafwet, terwijl op blz. 401 d. а. v. de conclusie wordt getrokken, , dat door toediening van bamboeharen onder sommige onstandigheden een mensch gedood kan worden". Tot eene zoo ruim mogelijke opvatting van zijn taak wordt men te meer gedrongen, als men let op de leemten, die in het chemisch-toxicologsch onderzoek, ook op hedendaagsch standpunt, nog maar al te veel zijn overgebleven, waardoor de opsporing van tal van vergiftige stoffen, m. n. die speciaal in tropische streken voorkomen, ons helaas ten eenen male ontgaan kan. Ik denk hier niet in de eerste oie aan de weinig of niet bekende vergiften, die onder de groepen der alkaloiden, glucosieden, bitterstoffen en scherpe harsen zijn te rang- schikken. Bij een nauwkeurig onderzoek kan onder gunstige omstandigheden allicht een aanduiding op de aanwezigheid mn 101 — dier stoffen worden verkregen, ook al wachten deze, voorzoo- verre zij door GRESHOFF, Boorsma e. a. reeds zijn ontdekt, op den onderzoeker, die hen — niet voor de schrijftafel, doch langs practischen, proefondervindelijken weg — in het bestaande schema van toxicologisch onderzoek inlascht. Doch vooral heb ik daarbij op 't oog de planten, waaraan de Indische flora zoo rijk is en waarvan de groote giftigheid in den regel aan z.g.n. toxalbuminen wordt toegeschreven: 100 milligram (1/5 deel) van een zaad van Aleurites trisperma, een paar betrekkelijk kleine zaden van Jatropha Curcas, Croton Tiglium en Abrus praecatorius, enz. zijn in staat de heftigste ver- giftigingssymptomen, met die van cholera overeenkomende, te voorschijn te roepen. Men huivert bij de gedachte, dat o. a. met de Jatropha, die hier in en om Batavia groeit, ongemerkt wellicht het geheele gewest zou kunnen worden ontvolkt. Het is dan ook een fout van Cavaux, dat hij bij het weg- cijferen der negatieven aan deze soort van inlandsche vergiften niet heeft gedacht. Dat deze bij het groote aantal dier negatieven in vroegeren en lateren tijd een rol moeten ge- speeld hebben, is niet alleen a priori aantenemen, doch wordt ook door feiten bevestigd. Bij een der eerste onderzoekingen, uit het verre verleden aangehaald, werden Croton Tiglium zaden als vergiftigingsmiddel herkend, terwijl in lateren tijd eenige malen vergiftigingen met Aleurites trisperma- zaden zijn vastgesteld kunnen worden. In hunne herkenning is men toen telkens langs botanischen of wel langs mikros- kopischen weg kunnen slagen, doch hoe vaak wellicht zijn deze zaadvergiften als fijn poeder of in emulsie toegediend, waardoor de aantooning ervan absoluut onmogelijk is gemaakt geworden. Onwillekeurig komt hierbij een recente gebeurtenis, in de buurt van Bandoeng voorgevallen, in de herinnering: Op 11 November 11. stierf plotseling een geémployeerde op de onderneming Tjoemboeloeit, in de afdeeling Bandoeng, de Heer т к ы Naar het algemeene oordeel was hier “иа se 163 == in het spel. Ook het lijk vertoonde inwendig bedenkelijke verschijnselen daarvan: de slokdarm, de maag en een deel van 't darmkanaal daarop volgend, waren rauw en bloederig ontstoken. De ziektesymptomen hadden veel overeenkomst vertoond met die van kolera, hoewel hiervan overigens niets bleek. Dat in dit geval het chemisch- нине) onderzoek geen vergift aan 't licht kon brengen, heeft in niet geringe mate het vertrouwen in de wetenschap geschokt en het rechtsgevoel onbevredigd gelaten, zooals o.a. blijkt uit de vol- gende uitlating in de Preanger-Bode van 11 Januari j.l.: „Het onderzoek heeft, wat deskundigen trouwens reeds voor- spelden, een negatief resultaat gehad. Er is slechts ge- constateerd, dat de Heer L niet is overleden aan vergift, dat chemisch naspeurbaar is. De Heer L. is gestorven en plotseling, doch niemand weet waaraan.” Daarom kan niets urgenter geacht worden, dan dat een chemische onderzoekingswijze gevonden wordt, waardoor ook deze laatstbedoelde vergiften met zekerheid kunnen worden opgespoord. Eerst dán zullen de negatieven tot behoorlijke verhoudingen worden teruggebracht. Veel vooruitzicht, dat pogingen in deze richting spoedig tot voldoend resultaat zullen leiden, bestaat er m. i. voorloopig niet. Het zoeken naar het werkzame beginsel van genoemde zaden, dan wel naar bestanddeelen, welke, dit steeds ver- gezellend, de aanwezigheid ervan zouden kunnen verraden, stelde mij althans reeds eenige malen teleur, in zooverre herhaaldelijk door andere bezigheden afgebroken onderzoe- kingen het niet verder brachten dan tot de opsporing in Jatropha Curcas en in Aleurites trisperma van eene de huid irriteerende stof, die vermoedelijk eenigermate vluchtig, in elk geval weinig stabiel is. Hoevele andere onderzoekers hebben wellicht bij hunne pogingen even weinig succes gehad! Toch moet, in weerwil van deze teleurstellingen, zooveel mogelijk met vereende krachten aan deze taak worden voort- gewerkt! Бе Тоеп men /Асовт, den Duitschen wijsgeer van het einde der 18* eeuw, opmerkte, dat de philosophie de menschheid zoo weinig baatte en vooruitbracht, wist hij daar geen ander middel tegen dan „eifrigst fort zu philosophieren". M. i. ligt het op den weg der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in N.-I. om het „eifrigst fort" — onderzoeken op de eene of andere wijze aantemoedigen en te bevorderen. En mochten dan, meê op haar aandringen, pogingen in deze richting slagen, dan zal het toxicologisch onderzoek in Indië een schrede vooruit hebben gedaan van alles, wat tot nog toe gepraesteerd is, overtreffende waarde.— Over variaties en mutaties bij mikro- organismen !). DOOR P С. FLU. Sedert het begin der bakteriologische onderzoekingen zijn ег bakteriologen geweest, die stijf vasthielden aan de stand- vastigheid der bakterienvormen en die vau variatie's der eigenschappen niets wilden weten, aan den anderen kant waren er, die wel is waar ook niet wilden aannemen, dat b.v. een tuberkelbaccil op een zeker willekeurig tijdstip zou kunnen overgaan in b.v. een typhusbaccil, maar die toch toegaven, dat zoowel de morphologische als de biologische kenmerken aan meer of minder belangrijke veranderingen onderhevig waren. Volgens de laatsten zouden alnaar de samenstelling van het milieu waarin men de mikroorganismen noodzaakte zich op te houden en alnaar de soort, bepaalde eigenschappen kunnen verloren gaan, andere weer verworven kunnen worden. Slechts een klein deel der bakteriologen trachtten deels op theoretische gronden, maar vooral door conclusie's te trekken uit proeven, die gebrekkig verricht werden en hier- door tot allerhand dwaze uitkomsten voerden, slechts een klein deel dus trachtte de stelling van den overgang van morphologisch en biologisch ver van elkaar staande mikro- organismen in elkaar te verdedigen. Zoo zou het b.v. gelukt zijn diphteriebaccillen in strepto- coccen en gonococcen in gewone ettercoccen te kweeken. 1) Voordracht gehouden in de debating vergadering van de Kon. Natuurk, Vereeniging van 23 September 1912. -- 366 -- Er kon echter steeds zonder veel moeite worden aange- toond, dat onderzoekers, die meenden dit kunststuk te hebben volbracht met mengkulturen hadden geëxperimenteerd. In deze mengkulturen waren reeds van het begin der proef af zoowel de diphteriebaccillen of gonococcen, alsook de mikroben waarin zij zgn. overgingen aanwezig. Diphteriebaccillen, zoowel als gonococcen zijn pathogene organismen, die niet makkelijk aan een saprophytisch leven te wennen zijn en dus in mengkulturen het wel steeds afleg- gen zullen tegenover streptococcen en staphyllococcen, die dit wel kunnen. DuxBAm, de bacterioloog aan het hygienische laboratorium te Hamburg, publiceerde voor enkele jaren een werk, waarin hij trachtte aan te toonen, dat men uit algen, bakteriën en schimmels kon kweeken, dat dus algen door variatie's en mutatie’s tot het ontstaan van organismen, die tot een heel andere groep hoorden, aanleiding zouden kunnen geven. De proeven van Dunsar zijn niet nagedaan еп zij wachten nog steeds op eene bevestiging. Wat de overgang van diphteriebaccillen en gonococcen in banale ettercoécen betreft, zoo geloof ik niet, dat er nu nog ernstige werkers zijn, die zoo weinig biologisch onder- legd zijn, dat zij in ernst zouden kunnen aannemen, dat het met enkele passage's op een of andere voedingsbodem zou kunnen gelukken biologisch en morphologisch zeer ver van elkaar staande mikroben in elkaar te doen overgaan. Bij de verschillende bakterién uit den darm, zoowel patho- gene, als niet pathogene, is het lang niet eenvoudig alle voor- komende soorten scherp van elkaar af te grenzen. Zoo hebben b.v. eoli-baecillen, typhus, para-typhus en enteritisbaccillen zeer veel eigenschappen met elkaar gemeen, terwijl zij weer in andere eigenschappen hemelsbreed van elkaar verschillen. Toch lukt het, als men van de verschillende bakteriën een groot aantal stammen isoleert en hun eigenschappen gedu- rende langeren tijd bestudeert сеп soort ladder te vormen, die leidt van atypische coli, die op de laagste sport staan, — 167 — naar typische coli, atypische paratyphus en typhus baccillen. Er zijn b.v. onder de enteritis en paratyphus groep baccillen, die alleen nog maar door de biologische serumreaktie's van elkaar te onderscheiden zijn. Het is begrijpelijk, dat er onderzoekers zijn, die het waar- schijnlijk achten, dat al deze zich aan ons als differente mikroben voordoende darmbakteriën door variatie of-op andere manier uit slechts één soort darmmikrobe ontstaan zijn en dat het niet onmogelijk is, dat zij op een of ander wille- keurig tijdstip weer in elkaar overgaan of tot de oervorm terugkeeren. Zoo is het te verklaren, dat bakteriologen met een naam als Roux, de leerling van Pasteur en de ontdekker van het diphterietoxine tot voor niet lang en misschien nu nog, de typhusbaccil niet als een constante epecies beschouwen, maar aannemen, dat coli-baccillen onder bepaalde omstandig- heden in typhusbaccillen kunnen overgaan. BERNEZUR, die door proeven de door Roux veronderstelde variatie trachtte te bewijzen, door een zeer groot aantal stammen van coli-baccillen en typhusbaccillen te isoleeren en maanden lang onder verschillende conditie' te brengen, kon ook na 100 passages de overgang van een typhusbaccil in een coli-baceil of omgekeerd nooit verkrijgen. Mütter, die jaren achtereen het thema van de variatie's en mutatie’s der typhusgroep bestudeerde kon nooit iets van dien aard constateeren en is geneigd alles wat als variatie’s beschreven is, als degeneratie ор te vatten. Wat ook van dit alles waar moge blijken, zeker is het, dat de bakteriologen van thans heel anders staan tegenover de variabiliteit van bakteriën-eigenschappen dan b.v. in het jaar 1880—’90. Tegenwoordig is het een vrijwel vaststaand feit, dat verschillende stammen van dezelfde mikrobensoort, vooral in biologische eigenschappen zeer veel van elkaar kunnen afwijken, dat eigenschappen, die kort na de isolatie het bezit van de mikroben waren verloren kunnen gaan, terwijl andere eigenschappen verworven kunnen worden. — 168 — Een ieder, die zich b.v. met de studie van pathogene mikroben bezighoudt, kan zich al zeer spoedig overtuigen, dat de vorm waaronder zich een bepaalde mikrobe aan ons voordoet niet steeds dezelfde is. Zoo moet b.v. de pest- baccil, zich volgens de klassieke beschrijvingen voordoen als een plomp bipolair gekleurd staafje. Maar de pestbaccil vertoont niet alleen op bepaalde voedingsbodems, maar ook in het lichaam van sommige pestlijders, zoo b.v. pestbaccillen uit oude veretterde bubones of uit in rotting verkeerende cadavers, allerlei grillige zgn. involutievormen waaruit men alles, behalve pestbaccillen zou kunnen herkennen. Het is verder nog door BAERTHLEIN aangetoond, dat cholera- vibrionen nu eens zich kunnen voordoen als slanke, gelijk- matig gekleurde komma's, de typische Kochsche vibrio dus, dan weer als korte, dikke bipolair geklenrde staafjes, die slechts weinig gekromd zijn. Er zou twijfel kunnen rijzen aan de juistheid dezer waarneming, maar de atypische chorera- vormen werden door een specifiek serum, zeer specifiek, precies als een typische stam beinvloed en hadden met choleravibrionen nog alle andere biologische eigenschappen gemeen. Veel belangrijker dan deze verschillen van vorm, zijn de schommelingen in de biologische eigenschappen. Een der voor de diagnose van bakterieele ziekten zeer belangrijke biologische eigenschap is het verschijnsel der agglutinatie. Men verstaat hieronder het verschijnsel, dat bepaalde bakteriën tot klonters samenbakken, als zij ge- bracht worden in een bepaalde verdunning van een zgn. agglutineerend serum; d.i. serum verkregen door van een dier, dat herhaalde malen met een gelijksoortige bakterie is ingespoten, bloed af te tappen. De agglutinatie is een zeer betrouwbaar hulpmiddel bij de bakteriologische diagnose en stelt b.v. in staat met absolute zekerheid choleravibrionen van zgn. cholera-achtige (die bij de isolatie der echte heel wat zorg geven) te onderscheiden. Lang heeft men gemeend, dat de agglutinatie in het geheel — 169 — niet aan variaties onderhevig was. De latere onderzoe- kingen hebben aangetoond, dat voor vele bacterién b.v. typhus en paratyphus, de agglutinatie soms alleen maar bij zeer zwakke serum verdunningen specifiek was en bovendien nog zeer varieerde. Het kwam voor, dat b.v. van twee typhus- stammen, de eene stam makkelijk, de andere zeer moeilijk geagglutineerd werd. Bij de choleravibrionen is de agglutinatie nog het minst aan schommelingen onderhevig en komt het ook niet voor, dat cholera-achtige vibrionen zgn. worden meegeagglutineerd. Dat echter ook bij de cholerabaccil de agglutinabiliteit aan variaties meedoet, bewijzen proeven waarbij het gelukte choleravibrionen, die vroeger zeer makkelijk werden geagglu- tineerd, door passage door dieren te veranderen in vibrionen, die nog zeer slecht zich laten agglutineeren. Dit alles moge voldoende zijn om aan te toonen, dat de eigenschappen van bakteriën kunnen veranderen, alnaar de omstandigheden waarin zij verkeeren. Een wetenschappelijke richting in de studie der zgn. variabiliteit en mutatie van mikroorganismen is er cerst gekomen na de publicatie's van Ново DE VRIES. Het is u bekend, dat pg Vries door zijn kweekproeven met een Oenotherasoort, die ergens bij Hilversum in het wild groeide, kwam tot de vorming van zijn mutatietheorie. Dr Vries nam onder de in sterke fluctueerende variatie's verkeerende Oenothera Lamarckiana twee sterk afwijkende vormen waar die uit de stamvorm moesten ontstaan zijn. Hij bracht in de hoop uit cultuulplanten dezelfde vormen te kunnen verkrijgen, enkele exemplaren mee naar Amsterdam en werkelijk traden er onder 15000 planten 10 op, die twee van den norm afwijkende vormen vertegenwoordigden. De nieuwe vormen hielden zich in de volgende generatie’s staande. Uit zijn verschillende proeven, kwam mp Vries tot de conclusie, dat soorten het gevolg zijn van zgn. inwendige ontwikkelingsoorzaken, die zich aan ons als mutatie's open- baren: d.z. dus sprongsgewijze optredende veranderingen, -- 170 — die reeds van den aanvang af erfelijk zijn. De strijd om het bestaan maakt tenslotte uit, welke soorten zullen blijven en welke ten gronde zullen gaan. Hvao ре Vrres wenscht onder variatie's te verstaan vormen, die ontstaan zijn, doordien door selectie of anderszins nieuwe eigenschappen zijn verkregen, welke schijnbaar nieuwe eigen- schappen:reeds gepraeformeerd bestonden, alleen maar dank zij de sêlectie, beter tot hun recht komen. Zulke door variatie verkregen eigenschappen zijn zeer labiel en gaan bij een eventueel plaats vindende amphimixis niet over op de hieruit voortkomende generatie. Mutatie's daarentegen ontstaan door een nieuwvorming van een nieuwe aanleg en gaan bij de amphimixis over, zijn dus kiemvariatie's. Wenscht men nu deze begrijpen, die een uitvloeisel zijn van de studie der biologie van hoogere planten op de aller- laagst georganiseerde protisten over te brengen, dan moet worden bedacht, dat van een amphimixis bij de bakteriën nog niets is waargenomen en hoogstwaarschijnlijk ook niet voorkomt. Bij de protozoën komt bij vele soorten wel een amphimixis voor of althans iets dat hiervoor in de plaats komt. Voor de studie van het een en ander zouden dus de protozoën zich beter leenen, dan de bakteriën. Nuis Pau Ёнвїлон bij zij ken паагееп о g de slaapziekte op een zeer eigenaardig verschijnsel gestooten. Het zal bekend zijn, dat de slaapziekte in Afrika voor- komt en veroorzaakt wordt door protozoën, die tot. een trypanosomensoort behooren. De trypanosomen leven in het bloed en in de Iymphklieren en veroorzaken diep ingrijpende hersen- en ruggemergveranderingen. Een gevölg van deze veranderingen is het optreden van allerhand phsychische afwijkingen en op het eindstadium treden aanvallen van een soort slaap op. Allerhand proefdieren en vooral rotten zijn met de trypanoromen te infecteeren. De met trypano- somen geente dieren gaan binnen enkele dagen dood, genezing treedt er nooit op. Add "7 — 171 — Spuit men echter de geinfecteerde dieren met een bepaalde hoeveelheid atoxyl in, dan blijven ze in leven en verdwijnen de parasieten uit het bloed. Atoxyl werkt niet alleen op trypanosomen van de slaapziekte, maar alle bekende trypa- nosomen worden door het middel gedood. Anders gaat dit alles, als men begint de zieke dieren met kleine dosis in te spuiten. Men houdt ze dan niet in leven, maar de ziekte duurt langer dan bij contrôledieren. Sterft het dier en ent men zijne trypanosomen op een andere rat dan heeft men reeds veel hoogere atoxyldosis noodig om de ziekte op dezelfde wijze als in het eerste geval te doen verloopen. Ten slotte krijgt men het geval, dat het vroegere atoxyl in het geheel niet meer van werking is op de trypanosomen. Deze zijn dan zgn. arsenik-vast geworden. De arsenik-vastheid is een nieuw verworven eigenschap en wordt met groote tenaciteit door tien en honderdtallen van generatie's vastge- houden. EnunricH onderscheidt twee soorten van vaste stammen, naar de specifieke principieel verschillende parasietendoo- dende stoffen. 1. de serumvaste stammen tegen de specifieke antilicha- men van het zieke organisme en. 2. de chemovaste stammen, die ongevoelig worden voor de vroeger schadelijke werking van chemische middelen. EsnnrcH stelt zich de werking van chemicaliën op de cel zóó voor, dat hij in elke cel een aantal atoomgroepen (recep- toren) veronderstelt, die al of niet passen op de atoomgroepen der aangewende middelen. Passen de receptoren van de celbestanddeelen en het middel op elkaar, dan werkt het middel; anders niet. De verklaring voor het ontstaan der beide typen van gift vaste trypanosomen is niet dezelfde. Bij de serumvaste stammen ontstaat de ongevoeligheid doordien onder den invloed van het serum een specifieke receptor, door Errrrcu met den naam van nutriceptor — 172 — bestempelt, .verdwijnt. Bij de chemovaste stammen daaren- tegen zou het niet zijn een verdwijnen van een receptor- soort, maar een verminderen van een bepaalde chemische functie. Het is misschien niet zonder belang hier te citeeren hoe Енкисн zelf, bij gelegenheid van een voordracht op de 54% bijeenkomt van de vereeniging voor biologie het ontstaan der chemovaste stammen tracht duidelijk te maken. „Zooals u bekend, neem ik aan, dat de organische genees- „middelen niet door slechts een chemoceptor worden verankerd, „maar dat meerdere chemoceptoren in actie treden. Zoo wordt „het Arsenophenylelyein primair door den Aceticoceptor en „gelijktijdig door den arsenoceptoraan het protoplasma gebonden. „Bij Salvarsan treedt de arsenoceptor en een orthoamidophenolo- „Ceptor in actie. Nu is het zonder meer duidelijk, dat er een „onbegrensd groot aantal van chemoceptoren der cel kunnen „bestaan; de kracht waarmee de verschillende groepen van een „bepaald substraat gebonden worden, moet natuurlijk een zeer „verschillende zijn. In de dierproef zien wij als wij kleur- „stoffen gebruiken, hoe verschillend de differente stoffen „worden verankerd; terwijl de meeste oplosbare kleurstoffen, „Eosine, de sulfozuren, om zoo te zeggeu het lichaam door- „vliegen, blijven andere weken, ja maanden lang in het lichaam. „Houden wij dit in het oog, zoo wordt het aanneembaar, dat „er zekere chemoceptoren moeten bestaan, die de neven- „groepen van een middel zeer vast verankeren. Hierdoor „blijven de door zulke receptoren opgenomen arseenhoudende „stoffen langen tijd en soms misschien voor immer aan „de cel gebonden. In tegenstelling hiermee zullen andere „groepeeringen slechts een vluchtige binding veroorzaken. „Al naar den aard der groepeeringen heeft men „celhouders „en celspringers” onder de arsenicaliën. „Van deze gezichtspunten uit verklaart zich makkelijk de „eigenschap of het onvermogen van bepaalde geneesmid- „delen arsenikvastheid te verwekken. Het is makkelijk te „begrijpen, dat arsenikverbindingen, die voor zeer langen tijd — 173 — „vast aan de cel worden verankerd een blijvenden invloed „op het receptorenapparaat kunnen hebben en een doelmatige „modificatie van het receptorenapparaat: „verdwijnen van zijn „aviditeit” na zich sleepen kunnen.” Енкшен zelf en met hem zeer vele onderzoekers beschouw- den de arsenikvaste stammen, als echte mutatie's. Tegen deze opvatting verhieven vele biologen hun stem en met name van Prowazek, die de arsenikvaste stammen als varia- ties wenschte te beschouwen. Мах Goxpzn trachtte de meening van Enron te verdedigen en hoewel hij bij zijne proeven tot uitkomsten kwam, die aan de bewering van Енвілсн allen grond ontnemen; houdt hij zelf toch nog aan de mutatie theorie vast. GowpER ging bij zijne proeven uit van het trypanosoma Lewissie, waarmee de ratten in de natuur soms zeer sterk geinfecteerd zijn. De rattentrypanosomen worden door vlooien w.a. haematopiuns spinulosis van den eenen rat ор den anderen overgebracht. In het maagdarmkanaal der vlooien maken de trypanosomen cen geslachtelijke ontwikkeling door en eerst hierna is de vlooi in staat door bloedzuigen de infectie over te brengen. Сохрек liet nu vlooien bloed zuigen van ratten, die geinfecteerd waren met zeer sterk arsenik- vaste rattentrypanosomen-stammen. Liet hij nu na verloop van zekeren tijd de geinfecteerde vlooien bloedzuigen op gezonde ratten, dan werden deze geinfecteerd. Het eigen- aardige was nu, dat de trypanosomen na hun overbrenging door de vloo op de rat hun arsenikvastheid verloren hadden. In het maagdarmkanaal der vlooien was er een amphimixis opgetreden en hierdoor waren zij weer gewone trypanosomen geworden. Gonder bewees hierdoor wel, dat men niet van degene- ratie mocht spreken, maar allerminst dat er mutatie was opgetreden, was toch de nieuw verworven eigenschap niet erfelijk bij de amphimixis. DannmGER nam, om aan te toonen, dat mikro-organismen varieeren kunnen, zeer interressante proeven. Het lukte — 174 — hem om flagellaten, die onder normale omstandigheden bij 16'C. groeien, іп tijd van 9 maanden te wennen aan tempe- raturen van 70'C. Bij deze hooge temperatuur, waarbij eiwit- stoffen stollen, konden de flagellaten groeien, zich voeden en zich vermenigvuldigen. Er zijn echte anaerobe mikroben, voor welke de zuurstof een gift is. Toch lukt het om in enkele gevallen de anaerobe mikroben, door langzame over maanden voortgezette gewen- ning, tot organismen te maken, die groote hoeveelheden zuurstof verdragen kunnen en alsook groeien. Men ziet uit deze voorbeelden, dat het lukt, door verandering van milieu, bij mikro-organismen variatie's te doen optreden. Maar niet alleen door verandering van het milieu, ook door selectie lukt het mikroben te doen varieeren. BARBER ving met behulp van dunne capilaren uit culturen van een saccharomyceet exemplaren, die zich onderscheidden door een opvallende grootte. De geisoleerde individuen gaven in kultuur aanleiding tot het ontstaan van groote en kleine vormen. Ook uit deze kulturen werden weer de grootsten uitgezocht en tenslotte verkreeg men kulturen van individuen, die 4 maal grooter waren dan de stamvormen. М. Neisser publiceerde een geval van zgn. echte mutatie bij een bakteriënsoort uit den menschelijken darm het bak- terium coli commune. Het bakterium coli commune heeft de eigenschap verschillende suikersoorten w. o melksuiker te doen gisten. Men maakt van deze eigenschap gebruik om de coli-baccilen, die bij het onderzoek naar pathogene mikroben uit den darm zeer storend werken, direkt te kunnen her- kennen, terwijl zij tegelijkertijd in hun groei worden geremd. Een dezer ellectieve voedingsbodems is de endo-plaat, die bestaat uit gewone voedingsagar waaraan fuchsine, melk- suiker en natuur sulfiet is toegevoegd. Op deze endo-plaat groeien de coli-baccillen onder de vorming van roode koloniën die metaalglans bezitten. NEISSER zag nu bij het uitzaaien coli-baccillen geisoleerd uit de faeces van een persoon, die aan darmkatarrh leed op — 175 — de endo-plaat het ontstaan van kolonién, die groeiden als typhusbaccillen, dus niet rood werden. Na enkele dagen ontstonden er in de ongekleurde koloniën kleine granulaties. Wordt er van deze koloniën telkens weer op endoplaten uitgestreken, dan ontstaan er een tijdlang ongekleurde kolo- niën tot ineens weer tusschen de kleurlooze, roode gewone coli-kolonién optreden. Wordt nu van deze roode kolonie opnieuw uitgestreken, dan ontstaan er uitsluitend roode en het is niet mogen gelukken uit de roode kolonie weer de witte te kweeken. Een objectie, die tegen deze proeven werd aangevoerd was, dat men niet met reinkulturen gewerkt had. . KowALENKO, die in het laboratorium van Neisser het bak- terium coli mutabulae nader onderzocht, kon door gebruik te maken van de isolatiemethode van Burrr van slechts een mikrobe uitgaan. Er was dus bij deze proeven geen sprake van, dat er niet met reinkulturen was gewerkt. Toch trad ook hier het eigenaardige verhouden der coli-baccillen op. Behalve bij coli zijn soortgelijke verschijnselen nog waar- genomen bij typhus, parathyphus, dysenterie en bij cholera. Het is aan BAERTHLEIN gelukt uit de ontlasting van cholera patienten, 3 scherp van elkaar te onderscheiden cholera- vibrionenstammen te isoleeren. Deze drie stammen verhouden zich o.a. op de agarplaat verschillend. Men vindt: 1°. de voor cholera karakteristieke, heldere doorschijnende en bij doorvallend licht zeer lichtblauwe koloniën. 26 geelwitte ondoorzichtige koloniën, die aan zulke van Bact. coli-commune herinneren. 5°. de zgn. ringvormen van Кош, die uit een geelwit on- doorschijnend centrum en een heldere randzone bestaan. Deze drie soorten van kolonién bestaan uit drie soorten van vibrionen. De heldere typische bestaan uit slanke gelijkmatig gekleurde kommabaccillen. De vibrionen uit de kolonie, die als coli groeit zijn korte, dikke, plompe bipolair gekleurde staafjes of bij andere stammen lange, eigenaardig gesegmenteerd gekleurde, duidelijk kromme bakteriën. — 176 — De vibrionen van de ringvormige kolonie zijn ongeveer gelijk aan die der typisch groeiende kolonién. Op andere voedingsbodems dan agar gedragen alle drie soorten zich eender, alleen blijven de morphologische eigen- aardigheden behouden. Uit elk der kolonievormen kunnen zich plotseling koloniën van typische cholerakolonievorm ontwikkelen. De agglutinatieverhoudingen waren voor alle drie soorten van vibrionen gelijk, zoo ook was het door de proef van Рекіғен onmogelijk de vibrionenstammen van elkaar te differentieeren. In den laatsten aj heeft Burri, die zelf vroeger een bakterium coli mutabile beschreven had, een werk gepubli- ceerd, waarin het zeer onwaarschijnlijk wordt, dat het ver: schijnsel door NxrssER en andere beschreven een mutatie is. Burri kon aantoonen, dat de schijnbare mutatie niets anders was dan een tot groote ontwikkeling komen van een eigenschap, die elke coli-baceil eigen is. Door bepaalde inrichting van de proef, kon van vele coli-baccillen, koloniën, als door Nersser beschreven, worden verkregen. Voor de pathogene mikroben was het van het allergrootste belang, dat door bepaalde proefinrichting op mutatie gelijkende veranderingen in de virulentie konden worden verkregen. Het verschijnsel der virulentie is echter van zoovele differente factoren afhankelijk, dat men in deze richting haast nooit zal kunnen experimenteeren. Een der belangrijkste factoren hierbij in het spel is immers het dierlijk organisme; een grootheid, die nooit vooruit zal kunnen berekend worden. Een kwestie, die vele geesten bezighoudt en die verklaard zou kunnen worden als men echte mutaties bij bakteriën zal kunnen aantoonen is de herkomst der voor mensch en dier pathogene mikroben. Van de meeste der voor men- schen pathogene mikroben komen er hetzij vrij in de natuur, hetzij in het organismen van dieren vormen voor, die morpho- logisch en in vele biologische eigenschappen overeenkomst met de voor den menschen pathogene vormen bezitten. Het — 177 — meest interessant in dit opzicht is de groep der zgn. zuur- vaste baccillen, waartoe tuberkel- en leprabaccillen behooren. Bij mensch en runderen komt er tuberculose voor. ROBERT Koca, die zoowel de tubercelbaccil van den mensch als van het rund ontdekte, identificeerde de beide mikroben. Later kwam hij op het beroemde London congres hiervan terug en beschouwde ze als twee verschillende soorten en deed de uitspraak, die de geheele bakteriologische en hygienische wereld in beroering bracht, dat de rundertuberkelbaccillen voor den mensch òf in ’t geheel niet, òf slechts zóó weinig pathogeen waren, dat bij de bestrijding der tuberculose van den mensch hiermee geen rekening behoefde te worden gehouden. De Engelsche tuberculose commissie heeft jaren noodig gehad, om bruikbare verschillen tusschen humane en bovine baccillen te vinden. Tenslotte is er uitgemaakt, dat Коон ten deele gelijk heeft maar dat toch de bovine baccillen zeker een groote pathogeniteit voor den mensch bezitten. Lang heeft men aangenomen, dat humane baccillen in bovine konden varieeren en omgekeerd, maar dit alles is niet juist gebleken. Toch is het niet onmogelijk, dat bij andere mikroben o.a. bij watervibrionen een plotselingen overgang in pathogene vormen vroeg of laat wordt waargenomen. Vatten wij het meegedeelde kort samen, dan blijkt er, dat variatie’s, zooals reeds à priori van zulke laag georga- niseerde wezens te wachten was zeer makkelijk kunnen optreden en werkelijk ook veelvuldig worden waargenomen, maar dat mutatie’s in den zin van Ново pr Vrres niet zijn aangetoond. Iets wat bovendien nog sterk tegen do identificeering van de als mutatie beschreven veranderingen der bakterién, met de door pg Vpms ontworpen mutatieleer pleit is het ver- schijnsel, dat uit de zgn. mutanten zich weer de stamvormen laten kweeken, een bewijs voor het niet kiemvastzijn der veranderingen. LXXII 12k, VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN EN AARDBEVING EN IN DEN Oost-Indischen Archipel waargenomen gedurende het jaar 1911 VERZAMELD DOOR HET Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Batavia. VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. Het jaar 1911 kenmerkt zich door 2 uitbarstingen van beteekenis; namelijk van den Goenoeng Api op het al Sangean en van den Smeroe. I. Goenoeg Api. Over de uitbarsting van den Goenoeng Api, gelegen op het eiland Sangean, N. O. van Bima, leest men in het schrijven van den Civ. Gezaghebber van Bima aan den Assistent-Resident van Soembawa het volgende: „Ik heb de eer UEdG. het ondervolgende mede te deelen. Ор den 8°" voormiddags te 11 uur werd in de richting Oost naar West een hevige horizontale aardschok gevoeld, die een halve minuut duurde, kort daarop door een verticale schok gevolgd. Den 13“ 's morgens werd een rookwolk waargenomen in de richting van het eiland Sangean, die werd toegeschreven aan de werking van den Goenoeng Api, welks top van tijd tot tijd nog steeds rookt. °з Namiddags te 5 ure werd een zware knal gehoord en uitgezonden personen berichtten den volgenden morgen dat zij een vuurzuil op den top van den — 179 — Goenoeng Api hadden gezien. Onmiddellijk daarop vertrok ik naar Wera om van uit Toro Naroe, dat vlak tegenover het eiland gelegen is, te trachten over te steken. Den volgenden morgen op Toro Naroe aan het strand zijnde kon ik duidelijk de werking waarnemen. De berg Goenoeng Api rijst onmiddellijk uit de zee op en vormt twee toppen, één noordelijken en één zuidelijken top. De zuidelijke kruin met een kegelvormige gedaante was in volle werking; een kolossale rookkolom steeg uit de twee kraters, terwijl een derde krater gloeiende steenen en lava uitwierp. De kraters bevinden zich op de noordelijke helling, zoodat de kampongs welke alleen in het zuidwestelijk ge- deelte van het eiland gelegen zijn, als 't ware door een muur tegen de gloeiende massa zijn beschermd. Voordat ik overstak kwamen de hoofden van Sangean, die reeds wisten dat ik op weg was naar hunne kampong, mij bezoeken en deelden mij het volgende mede: Den 8° voelden zij een zware aardbeving tengevolge waarvan de oude- kraterwand aan de Noordkant scheurde, terwijl zij gedurig een onderaardsch gerommel hoorden, dat bleef aanhouden tot den 194% "e middags. Hierop hoorden zij 3 zware knallen en zagen toen uit den ouden krater een vuurzuil opstijgen, terwijl uit 2 nieuwe kraters een dikke rookkolom opsteeg. Zij verklaarden mij, dat zij zoo’n uitbarsting als iets ge- woons beschouwen en in het geheel geen vrees daarvoor koesteren, omdat zij toch gewoon zijn den Goenoeng Api te zien rooken, alhoewel niet in zoo’n hevige mate als thans. Daar ik toch voor een flinke uitbarsting vreesde raadde ik hun aan om evenals met de uitbarstingen in vroegere jaren, zich voorloopig in Wera te vestigen, doch tot het verlaten van hunne kampongs waren zij niet te bewegen en zeiden mij, dat zij bij eventueel onraad een genoegzaam aantal prau- wen bezitten om allen tegelijk over te brengen. Persoonlijke ongelukken zijn tot dusverre niet voorgekomen, daarentegen zijn de ladangs aan de Noord en Westkant geheel vernield. = 180 — Nadat de hoofden mij dit verklaarden, vond ik het onnoodig over te steken, omdat ik toch vanwege zwaar weer en stroom niet in de nabijheid zou kunnen komen. Na de hoof- den van Wera ook opgedragen te hebben mij per spoedbode een eventueele uitbarsting te melden en alsdan de noodige hulp te verleenen keerde ik den 164%: ’s avonds naar Bima terug. Op het geheele noordelijk gedeelte van Bima viel van den 154er tot den 174%: Februari een fijne aschregen zonder tot dusver schade aan te richten, terwijl voortdurend nog knallen werden gehoord.” Aan het rapport van dienstverrichtingen van het Gouver- nements SS. Condor gedurende de maand Maart 1911 kan nog het volgende worden ontleend. Op 1 Maart 7" 25" n.m. lag het schip te Bima ten anker om met hoog water, water van den wal te halen. "a Morgen op de honden- en ochtendwacht werd waarge- : nomen, dat het eiland Sangean werkte. De roode gloed boven den krater (noordelijke top) en langs de helling van den berg was duidelijk waarneembaar. II. Merapi. (Sumatra). Volgens den officier van Gezondheid te Padang Pandjang had er op 2 November een uitbarsting plaats van den Merapi. III. Smeroe. De Smeroe heeft op 15 November in den namiddag weer van zich doen spreken. De ontvangen berichten van de omliggende plaatsen luiden: Van den Controleur van Toeren: (Afd. Malang, Residentie Pasoeroean) Van den Smeroe viel op den 15**" een verhoogde werking te bespeuren, merkbaar aan het dreunen gelijk het stampen van ееп stoommachine en lavauitvloeiing in zuidelijke richting. In den nacht van 15 November begin- nend viel tot den namiddag van 16 November een aschregen. — 181 — De dikte der gevallen laag bedroeg eenige millimeters. In het noordelijk gedeelte van de cultuurondernemingen Molioardjo en Kali-Glidik (gelegen op de zuidelijke helling van den Smeroe) zijn in den namiddag van 15 November steenregens gevallen. Een lahar, gaande langs de oostelijke grens van de onder- neming Kali-Glidik (grens Contrôle afdeeling Toeren en Contrôle afdeeling Tempeh) raseerde + 50 bouws, beplant met Java Koffie. Drie huizen van de onderafdeeling Wonoredjo van het perceel Kali-Glidik, werden door een lavastroom bedolven. Voorzoover bekend kwamen geen persoonlijke ongelukken voor. Van den Controleur van Tengger. (Afdeeling Pasoeroean, . Res. Pasoeroean). Ongeveer een gelijkluidende mededeeling. „ „ Controleurvan Pasoeroean. (Afdeeling Pasoeroean, Res. Pasoeroean). Hier viel van Woensdag middag tot Donderdag middag een aschregen, afkomstig van den Smeroe De dikte der gevallen laag bedroeg 1 mm. ” ». Controleur van Probolinggo. (Afd. Probolinggo, Res. Pasoeroean). In de afdeeling Probolinggo viel op Woensdag 15 Nov. te 5" п/ш. een aschregen, die 19 uur aanhield. Dikte der gevallen laag == 1 mm. De asch was met zand vermengd. ” > Controleur van Gading. (Afd. Kraksaän, Res. Pasoeroean). In het district Gading werd op den 15% Nov. een gerommel vernomen. 's Mid- dags om half zes begon een aschregen te vallen, die + 36 uur aanhield. Dikte der ge- vallen laag bedroeg 1!/, c.m. ` — 182 — Van den Controleur van Kraksaän. (Afd. Kraksaün, Res. Pasoeroean). In de geheele contrôle afdeeling Kraksaän werd gedurende eenige dagen een ver verwijderd gerommel gehoord. Ongeveer tegen half zeven "a avonds op den 15% begon een aschregen te vallen, die aanhield tot Don- derdag, 16 November 1 uur ’s middags. De asch was met zand vermengd. > » ` Controleur van Rambipoedji. (Afd. Djember, Res. Besoeki). Op 15 Nov. 1911 viel te 6 ure 's middags een aschregen, die aanhield tot half twee 's middags van den volgenden dag. De dikte der gevallen laag bedroeg 6 mm. Van 6 uur n.m. tot 9 uur n.m. viel fijn zand. De zandregen was vrij hevig en duidelijk te voelen en te hooren bij het vallen op bladeren en zinken daken. De lucht was donker het was alsof het zwaar miste. Een zachte wind Woei uit het Westen. Van 9 uur n.m. tot 11!/, n.m. viel zand en asch; daarna tot den volgenden middag 1!/, uur n.m. voornamelijk asch. Na middernacht was er volkomen wind- stilte. » > Controleur van Trenggalek. (Afd. Trenggalek, Res. Kediri). Op 16 Nov. viel er op Trenggalek om 8 uur 's morgens tot + 5 uur n.m. een aschregen. De dikte der laag bedroeg !/,j m.m. Dat de werking van de Smeroe over een grooten afstand merkbaar was, moge uit het volgende blijken. — 183 — Ingekomen bericht v/d posthouder van Karimoendjawa. (Eilandengroep in de Java-zee, ten Noorden v/d Res. Semarang). In den namiddag van den 154% November j.l. van 5 tot 6!/, uur zijn alhier zware schoten gehoord, komende uit Zuid- aae e Bee waarschijnlijk van den Smeroe. Van den Lichtopzichter van Sembilangan. (Afd. Bangkalan, Res. Madoera). : Om 7 uur n.m. v/d 16 November 1911, viel gedurende een half uur een aschregen. T » Controleur van Zwid-Soemenep. Afd. Soemenep, Res. Madoera). Te Pabean viel op Donderdag, om 5!/, uur 's mor- gens een aschregen, die tot in den nacht duurde. De asch was heel fijn en had een grijswitte kleur. Я » Liehtopzichter v/h eiland Sapoedi, (Eiland ten Oosten van Madoera Den 1544 November tegen 5 uur 's middags werden uit het ZW. geluidverschijnselen gehoord. Om 3 uur 'snachts begon een aschregen te vallen, die aanhield tot den 17% 's nachts te 2 uur. > 2» Controleur van Kangean. (Eiland nog verder ten . Oosten van Madoera). Te Ardjasa (eil. Kangean, afd. Soemenep) wer- den op den 158%n te 5!/, uur tot 6 uur 's middags een 5 à 6-tal hevige knallen gehoord. Op Donderdag, 16 Nov. viel den ganschen dag een fijne en vrij dichte aschregen. Aan den Havenmeester te Soerabaja is gerapporteerd: 1°. dat op het Engelsch stoomschip ,Machaan", 16 Nov. van Japan gekomen, in straat Madoera ter hoogte van Panaroekan vulkanische asch neerviel. — 184 — De loods, die dit schip binnenbracht rapporteerde een dikke grauwe lucht bij het Oosterloodslichtschip. Ф 2°. dat de gezagvoerder van de „Singkep”, komende van Boeleleng ter hoogte van Meindertsdroogte een aschregen heeft waargenomen en de gezagvoerder van het stoom- schip ,Mossel" omstreeks 12 uur voormiddag van 16 dezer aschregen rapporteerde ter hoogte van Duiveneiland, welk eiland hij volgens gegist bestek tot op 4 mijl moest genaderd zijn, doch waarvan het licht niet te zien was, om welke reden tot het aanbreken van den dag zee werd gehouden. Aan boord van het Oosterloodslichtschip viel gisteren den geheelen dag aschregen en was de werking van den Smeroe daar waarneembaar. De zee was kalm en de wind flauw oostelijk. Nadere gegevens omtrent het begin der oplevende vulkani- sche werkzaamheden leveren de volgende waarnemingen gedaan door de Heeren BROEKMAN en VAN HassELT, die op den 8**" November den vulkaan hebben beklommen. Nadat de berg 8 maanden lang zich rustig had gehouden, namen zij de op de volgende tijdstippen uitstootingen van rook- wolken waar: 8 November 7" 5" voormiddag eerste uitbarsting. u m 7419 а tweede в 9709 5 derde ^ 10u22m vierde DI m De Heer Ham die den 14“ den vulkaan besteeg еп op dien datum nog een foto van den krater heeft genomen, nam van tijd tot tijd uitstootingen van rook waar. Tijdens zijn terugtocht nam de werking in hevigheid toe; zij was den 15ten % morgens zeer heftig. : Om 3 uur namiddags bereikte de uitbarsting hare grootste intensiteit; 's avonds was het verschijnsel reeds belangrijk in sterkte afgenomen en 78 morgens den 16de" was nog slechts een zwakke rookpluim te zien. — 185 — Meerdere bijzonderheden over de uitbarstine kan men in de ondervolgende courantenberichten vinden. 16 Nov. Gisteren morgen werd op Pasirian een onder- aardsch gerommel waargenomen De Smeroe is weer aan het werken. Velen zijn gevlucht. Om 10 uur steeg uit den Lamongan een aschregen op. Daarna volgde cen zandregen met electrische ontladingen. Groote schade is aan de gebouwen te Pasirian en Tempe aange- richt. 16 Nov. Uit Malang wordt gemeld, dat op de onderneming Kali Glidik twee kampongs verwoest zijn. In de omstreken van Moeleredjo vielen in den aschregen ook nog steenen, tengevolge van de uitbarsting van de Smeroe. Van den Resident van Pasoeroean is, het volgend telegram ontvangen: Vijftien dezer des namiddags is in nagenoeg de geheele afdeeling Loemadjang een vrij hevige zandregen gevallen ; in de onderdistricten Penanggal en Pasroedjambe sterk ver- mengd met kleine steenen, tot de grootte van een duivenei. De bevolking van eerstgemeld onderdistrict is voor een groot deel gevlucht naar Pasirian en Tempeh. In eenige desa’s van die onderdistricten zijn tal van inlandsche woningen en veekralen ingestort door het gewicht van het zand. Persoon- lijke ongelukken zijn niet geconstateerd. De telefonische verbinding met de ondernemingen aan den Smeroekant is verbroken. De aanplant der onderneming Pandan Kandangan ` is zwaar geteisterd door den zand- en steenregen; de admi- nistrateur is met zijn gezin gevlucht naar Probolinggo. Zeer veel te veld staande djagoeng en padi-gogo is door de uit- werpselen van den Smeroe vernield, vooral in het onderdistrict Pasroedjambe, alwaar de aschlaag van een tot vijftien centi- meter dik is. Aldaar zijn verwoest 450 bouws djagoeng en 121 bouws padi, terwijl ruim 200 inlandsche woningen zijn ingestort, zonder persoonlijke ongelukken. Voorloopig zijn geen bijzondere maatregelen of voorzieningen noodig geacht. Onder nadere goedkeuring van den directeur van landbouw is machtiging verleend tot den aankap van bamboe voor £ 156 — huizenbouw. Besoeks hebben niet gebandjird. Volgens parti- culier bericht is 50 bouw koffie van het perceel Kali Glidik in Zuid Malang door den asch en steenregen verwoest. De volgende telegrammen: Djember, 16 Nov. Hier valt een zeer zware aschregen: alles ziet. wit. ; Banjoewangi, 16 Noy. Een aschregen viel hedennacht te Banjoewangi. De asch ligt ter dikte van een millimeter. Om vijf uur werd de lucht helder. Er wordt geen zwaarder werking der naburige vulkanen waargenomen. . Bondowoso, 16 Nov. De aschregen is hier zeer hevig. Er ligt ongeveer 3 K.G. per vierkanten meter. Probolinggo, 16 Nov. In den afgeloopen nacht viel hier een vrij zware aschregen, die thans nog aanhoudt; vermoe- delijk is deze afkomstig van den Smeroe. Bondowoso; 16 Noy. Gisteren avond viel hier eerst een zand-, daarna een aschregen. Deze houdt aan. Malang, 16 Nov. Vannacht is de Smeroe uitgebarsten. Van Kaliglidik werden twee kampongs verwoest. In Moelio- ardjo viel een zware steenenregen. Men vreest, dat deze aschregen, welke vermoedelijk van den Smeroe komt, aan de groene tabak groote schade zal aanrichten. Loemadjang, 16 Nov. Gisteren-morgen tegen 10 uur werd te Pasirian gedurende 5 min tot drie maal toe een onder- aardsch gerommel vernomen in de richting van den Smeroe. Honderden bewoners zochten hun heil te Goenoeng Taboe. In de kotta viel uit de richting Lamongan om 10 uur een aschregen, die vanaf half 7 tot 8 uur 's avonds in een hevigen zandregen met electrische ontladingen veranderde, waardoor schade aan daken enz. toegebracht werd. In courantenberichten van een paar dagen later, toen de omvang van de uitwerking der uitbarsting beter kon worden nagegaan, vindt men nog: а 38, Bondowoso 16 Nov. Sedert gisterenavond omstreeks zeven uur valt te Bondowoso een dichte aschregen. Tot midder- nacht hield de asch uiterlijk het midden tusschen zand en droge cement en viel hoorbaar op de zinken daken; daarna werd ze vlokkig en viel dwarrelend neer. Tot heden-voor- middag viel hier ter plaatse ongeveer 8 m.M. asch. De lucht was heden dik met asch bezwangerd. Tempeh, 16 Nov. Gisteren-middag viel te Tempeh om 10 min. vóór 6 een zandregen, die tot 8 uur aanhield; alles werd onder een één centimeter dikke laag zand gezet. Onder de bevolking heerschte een heele consternatie. In pegons was men van Pasirian en uit de desa’s van Tjandi- poeoe en Toempeng naar Tempeh gevlucht. Hedenochtend waren alle wegen met een zandlaag bedekt; een weinig aschregen werd ook heden waargenomen. Uit Banjoewangi werd nog dd. 16 dezer geseind: Gisteren- avond om 9 uur begon hier een fijne aschregen te vallen. Er is nog geen bericht ontvangen van de werking aan welken vulkaan zulks is toe te schrijven. Soerabaja, 17 Nov. Uit Tempeh wordt gemeld, dat de Smeroe gisteren middag om half twee weer kalm was. In de ochtenduren viel nog wat aschregen. Gisteren liepen op het baanvak Pasirian-Klakah extratreinen om de verschrikte bevolking naar laatstgenoemde plaats over te brengen.. Uit Malang bericht men verder, dat de Smeroe thans door de wolken weer onzichtbaar is. De onderneming Kali Glidik heeft het meest geleden. In de afdeeling Wono- redjo zijn 50 bouws Javakoffie verwoest. De Kali Besoek, op de grens van de ondernemingen Kali Glidik en Soember- redjo, is gevuld met steenen. Het gevolg hiervan zal zijn dat, bij herhaling yan de uitbarsting, de lava geen afvoerweg zal hebben en de perceelen gevaar loopen. Menschenleyens vallen niet te betreuren. Malang: Woensdag-avond 15 Nov. hoorde de bevolking in het Toempangsche een geruisch als dat van een opkomende — 188 — bandjir, en aanstonds werden aanstalten gemaakt om te vluchten. In de omstreken van den Smeroe viel dien middag asch en wat later zelfs steenen. Van Malang uit viel Woensdagavond weinig te zien; wel was Donderdagmorgen waar te nemen, dat er gedurende den nacht asch was gevallen, terwijl hedenmorgen de Smeroe weer in een aschwolk was gehuld. Ook Malang pofiteerde ’s morgens van den aschregen. Voor zoóver bekend, gingen geen menschenlevens verloren. Tempeh: Dinsdag, 14 dezer, zagen we den Smeroe dikke rook-wolken uitstooten. Woensdagmorgen om kwart vóór elf werden zware schok- ken gevoeld; onder zwaar gerommel bleef de Smeroe rooken. 's Middags om half vijf viel een dikke aschregen; de laatste trein naar Pasirian was geheel met een grauw aschkleed bedekt. Om vijf uur had een kleine uitsbarsting plaats; in plaats van asch viel nu gruis, en dit duurde een paar uur. De dikte van de laag was spoedig een halve m.M. Om half zeven weerklonken een paar zware schoten; regenen deed het in het geheel niet. Het was een afschu- welijke avond, helsch donker en telkens dat angstwekkend gerommel in de verte. Uit Garabau Kidoel — Mrawan — bericht men dat daar Woensdagavond om 7 uur een aschregen begon te vallen. Den volgenden morgen om zes uur bedroeg de dikte der gevallen laag 5 m.M. en van ophouden was geen sprake. De takken der boomen bogen door onder het gewicht. Het was windstil; de lucht was grauw en de zon bleef onzichtbaar. Uit Banjoewangi schrijft een correspondent: In den nacht van den 15% op den 16% dezer viel een aschregen te Banjoewangi. Dat de aschlaag vrij dik is, kan men merken aan het buigen van het loof der koeda koeda boomen en de bladeren der waaier-of sadengpalmen. Ik seinde u, dat de dikte één millimeter bedraagt. Anderen beweren twee à twee en een half millimeter. — 189 — Tegen 5 uur "8 morgens een heldere onbewolkte hemel. Van de zeezijde, waar de vulkanen duidelijk te zien zijn, is niets te bespeuren van een uitbarsting, zoodat de vraag zich aan ons opdrong, of de Smeroe of de Lamongan aan het spoken is. In het Kalibaroesche is de aschlaag iets dikker. Van bescha- diging van de robustakoffieboomen heb ik nog niet gehoord. De aschregen veroorzaakte heel wat ongemak. Als de regens uitblijven, zal men last krijgen van oogziekten. Op andere plaatsen in Besoeki eveneens aschmisére. Het licht aansteken over dag is hier niet noodig geweest. Sinds den 15°? dezer omstreeks halfacht in den avond, valt in het Banjoewangische een fijne, lichtgrijze aschregen. In den afgeloopen nacht bedroeg dat 5 m.M. wat overeen- komt met 50 M3. per hectare. Na een korten stilstand begon het heden morgen m en blijft het nog steeds aanhouden. Het is er duister van en het doet zich geheel voor als een tamelijk dikke mist, en als een hollandsche fijne sneeuw- jacht, dit laatste met dit onderscheid, dat de kleur in plaats van wit parelgrijs is. Uit Malang wordt verder gemeld: Een regenbui kwam Donderdag-middag (16 Nov.) mooi van pas om de Smeroe-asch weg te spoelen. Vrijdagmorgen was de lucht nog tamelijk zuiver, doch tegen den middag was alles alweer onder het stof bedekt. Behalve deze kleine onaangenaamheden is de kotta Malang er goed afgekomen. Vrij wat benauwder heeft de bevolking van de onderne- mingen in het zuidergebergte het gehad, waaronder ook een paar posten van het pestcordon in het Soembersewoesche. Twee van die posten hebben aan de overzijde van de Kali Glidik gestaan dus aan de zijde van den top. Het ge- rommel en geknal daarboven stemde al niet tot gerustheid, doch de hevige aschregen maakte het — aldaar nog minder aangenaam. — 190 — “Теп ongeveer half een, op den 15% dezer, kwam ееп modder-bandjir naar beneden en ploften zoo nu en dan steenen ter grootte van een menschenhoofd, tusschen asch, zand en kleinere steenen neer. Ondanks deze angst- wekkende natuurverschijnselen, hield de verst verwijderde post, bestaande uit een europeeschen sergeant en een drietal timoreesche fuseliers, toch stand tot kwart over vijf "8 middags. Met een vreeselijk geraas kwam toen een bui van asch en steenen naar beneden, gepaard gaande met een alles met zich mee sleurenden lavastroom. Deze angstwekkende gebeurtenis werd SCH aangekondigd door het plotseling droog worden van de kali, tot groot geluk echter van de vluchtelingen. Zich nog even tijd gunnende om de wapens te grijpen begon de wedloop met dien stroom, waaraan ook de bevolking onder vreeslijk gillen en schrecu- wen deelnam. Nog juist bijtijds wisten de vluchtelingen de overzijde van de Kali te bereiken, waar de vlucht werd voortgezet tot op het punt, waar de stroom zich meer in de richting van Loemadjang boog. Uit Loemadjang schrijft men: Woensdag was het reeds 's morgens vroeg zeer drukkend; de hemel was echter blauw en gerommel, dat aan een eruptie vooraf pleegt te gaan, werd niet gehoord. Noch uit de richting van den Smeroe, noch uit dien van den Lamongan had men iets verdachts waargenomen. . Tegen 10 uur 's morgens betrok de lucht en in de richting van Lamongan zag de horizon zwart. Weldra begon een lichte aschregen te vallen, die geleidelijk toenam. Dit duurde zoo tot half zeven; toen maakte de aschregen plaats voor een zware zandregen, welke vergezeld ging met zware electri- sche ontladingen. Vele dakgoten konden het gewicht van de zware zandlaag niet dragen en knapten af, o. a. die van het nieuwe pandhuis. Ook de daken van eenige inlandsche huizen stortten in. 4140. Het was den voleenden: ochtend een verbazend vieze boel; alles lag een duim dik onder het vuilgrijze zand; het geluid van wagens, die langs de wegen reden, werd geheel gedempt. Op Sendoero (Kangangan) vielen, behalve asch en zand, ook steenen; eenige pisangaanplantingen werden daar ver- woest en een paar inlandsche woningen ingedrukt. Te Pasirian moet de aangerichte schade belangrijk zijn, er is daar ook een aanmerkelijke hoeveelheid zand gevallen. Vooral het ondergrondsche gerommel heeft de bevolking in de buurt niet weinig aan het schrikken gemaakt. Ook te Soerabaja constateerde men Vrijdag in vele woningen in de bovenstad een fijne laag asch, die zich overal op de meubelen en op de vloeren had neergezet. Men brengt dit in verband met de eruptie op den Smeroe. -- 191 — Volgens ontvangen bericht werden in 1911 geen verschijnselen van verhoogde vulkanische werking waargenomen in de volgende districten. AFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Tjitjalengka. Preanger Regentschappen. Java. Soekapoera. » ” Galoeh. Cheribon. ” Pekalongan. Pekalongan. T Wiradessa. e j; " Temanggoeng. Kedoe. T Samarang. Samarang. ” ` Grobogan. » ” Salatiga. А " Bodjonegoro. Rembang. » ora. ” ” Goenoeng Kidoel. Djokjakarta. ” awean, | Soerabaja. Bawean. Sidoardjo. » Java. Sampang. - Madoera. Madoera. Poeloe Tello. Padangsche Benedenlanden. Poeloe Tello. Padang. % Sumatra. Fort v/d Capellen. Padangsche Bovenlanden. ” бі Djoendjoeng. л ” Moeara Laboeh. » » Danaudistricten en Matoer. » » . Kotta. Ж ” Alahan Pandjang. "s " Loeboek Sikaping. á » Poear Datar en Mahat. А Ogan Ilir. Palembang. ” Moeara Doea. н eg Komeringoeloe. "t e Moeara Boengo. e ep — 193 — AFDEELING OF ONDERAFDEELING. GOUVERNEMENT оғ RESIDENTIE. EILAND. Djambi. Sarolangoen. Deli en Serdang. Kampar Kiri. Rokanstreken. Bengkalis. . Simeloengoen en Karolanden. Assahan. Anambas. Noord Natoena eiland. ” Soengeislan. Djeboes. Soengailiat. Mrawang. Landak. Mampawa. Sambas. Long Iram. Midden Doesoen. Boven Kandangan. Dajaklanden. Saleier. Bonerate. Toradjalanden. Parigi. LXXII Palembang. ” Sumatra's Oostkust. Banka. 29 Wester afdeeling Borneo. ” Z. en O. Afdeeling Borneo. Sumatra. ” ` Anambas. | Noord " Zuid | Natoena. Lingga Archipel. Banka. ” Saleier. Celebes. — 194 — AFDEELING GOUVERNEMENT op OF Eman. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Makale Celebes en Onderh. Celebes. Malili e T Sindjai. ñ j Waingapoe. Timor en Onderh. Soemba Alor. di Alor. Larat Amboina. Larat Saparoea ^ Saparoea Tepa J Batar. Manokwari. ` Ternate. Nieuw-Guinea. — — 195 — Volgens ontvangen bericht werden in 1911 geen aardbevingen waargenomen in de volgende distrikten. ÄFDEELING GOUVERNEMENT OF OF ELAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Losarang. Cheribon. Java. Tjikedoeng. Ж T Indramajoe. jj ” Bantarkalong. Preanger. ” Soemedang. у ” Pekalongan. Pekalongan. » Wiradessa. й ” Madjenang. Banjoemas. „ Wonosobo. Kedoe. ” Goenoengkidoel. Djokjakarta. ” Samarang. Samarang. T Djoewana. ў T Wirosari. ee T Pati. T "n Karimoendjawa. 4 Karimoendjawa. Sragen. Soerakarta. ата... Bodjonegoro. Rembang. ” Lengkir. Soerabaja. ” Bawean. Ge Bawean. Sidoardjo. Ge Java. Prambon. б » Lamongan. jy T Soerabaja. 6 T Sembilangan. Madoera. Madoera Sampang. ñ T Sapoedi. S Sapoedi Pasoeroean. Pasoeroean. Java. Tanah Datar. Padangsche Bovenl. Sumatra Si Djoendjoeng j; » — 196 -- AFDEELING OF ONDERAFDEELING. GOUVERNEMENT OF RESIDENTIE. EILAND. Sawah Loento. Paloe. Manindjau. Boven Kampar. Moeara Laboeh. Padang. Loeboek Batoeng. Sarolangoen. Огап Ilir. Djambi. Moeara Doea. Martapoera. Bengkalis. Goenoengsahilan. Selat Pandjang. Batoe Bara. Deli en Serdang. ssahan. Seriboe Dolok. Poelau Toedjoeh. Soengai Liat. Blinjoe. Pangkalpinang. jeboes. Soengeislan. Manggar. Amoentai. Padangsche Bovenlanden. Padangsche Benedenl. ” Palembang. ” Riouw en Onderh. ” т ” Bangka. » Z. en O. afd. Borneo. Sumatra. ” " Lingga. Anambas. Poelau Toedjoeh. Bangka. ES == ÄFDEELING OF ONDERAFDEELING. GOUVERNEMENT OF RESIDENTIE. EILAND. Poeroektjahoe. Kocala-Kapoeas. Rantau. Midden-Doesoen. Barabai. Long Iram. Kotta-Baroe. Koeala Koeroen. Sampit. Mampawa. Badoeng. Saleier. Kendari. Sindjai. Rante-pao. Soengoeminasa. Bone ri attang. Parigi. Soemba. Kalabahi. Illiwakki. Wahai. Tepa. Manokwari. Z. en O. afd. Borneo. ” Westerafd. Borneo. Bali en Lombok. Celebes en Onderh. T Timor en Onderh. ” Amboina. ” ” Ternate en Onderh. Borneo. ” Bali. Saleier. Celebes. Nieuw-Guinea. AARDBEVINGSBERICHTEN. De data der seismografische opteekening zijn ontleend aan de registraties van den WIEcHERT seismograaf van 1000 K.G., waarvan de resultaten maandelijks door het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium worden gepubliceerd. 000 ы. ** Midden Java Tijd. A B ТА Residentie of ge Berichtgever. | Waarnemings- odst Тл 77205 кене plaats. Breedte.| an E Locale | tavia. Gre. | enEiand |4) 4 Minuten Januari 1911. De Administra-| Onderneming | 7.2 Z.| 107.6 | Preanger, Java. | 3]12445m** — 12 teur v. Malabar Ma'abar. Н. A. Engelken. Kemoening. 1.6 Z.| 110.8 |Soerakarta,Java. 4| lu55m**| ,, Ass,-Wedon Ngrambé. 1.5 Z.| lll.4 | Madioen, Java, | 4| 94% i енот Malabar. 7.9 Z.| 107.6 | Preanger, Java. | 4j 6" bm** m ба $m3j' | s nderneming 6.8 2.| 107. s 1 4| Gu 90m** is "n 5 Friesland. . Kontroleur van | Patjet 8 A07 2 4| + Jurk » » » . Tjiandjoer. Kontroleur van | ,, С x 2 4171 10m . ,, » ` Administrateur. Onderneming | 6.9 Z.| 106.0 ái 4| Gu 29m** » » Goenoeng Walet. r Lichtopzichter. | Poeloe Bras. 6,1 RA 95.11 Atjeh еп Опа. 17| 3"10= | L 47 — Poeloe Bras. : — Zendeling- Gamsoengi 1.7 N.| 128.0 | Ternate, Halma-| 19 gn 30m Т. leeraa (Tobelo). heira. Kontroleur van | Banda Neira. | 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, ей. | 22| 22u 45m Ba Neira. » » » » » 23) 122 60m 14° 45” 15" 15" „э » > ” 55 26 4u 19^ p Februari 1911. . Kontroleur. Tondano. 1.3 N.| 124.9 | Menado, Celebes| 3] 22u 20m Chef v/h Ка- Menado. 1.5 N.| 124.8 = 3| 22u 20m _ dastraal өзүн aei ijze | Mangenredja 7.3 Z. | 108.1 |Preanger, Java. | 413% 30% | (Panjeredan). Administrateur. | Goenoeng Walet| 6.9 Z. | 106.0 4|14u 30m** т) Malabar. 7.2 Z.| 107.6 S 4| 14" 28m |(—11m55s) ]19s** — 201 — Duur. Seconden. D Intensiteit en aard der beweging. E Bijkomende verschijnselen en opmerkingen. VO. A v vie Een paar seconden, 180 C Richting. ZEN. ОМ Wael). OL. Ns. OW: NW—ZO WO. Licht eu kort. Een vrij sterke golving. Een schok Licht en kort. Een vrij zware schok. Enkele zwakke schokken. Een reeks lichte schokken. scho 2 schokken, waarvan de Iste zwak met een duur van 3 sec., en de 2de hevig met een duur Vier snel op elkaar volgende hokken van 4 sec. Een horizontale en matige schok l liehté horizontale schok. Drie schokken, licht en hori- zontaal elk van 3 min. duur. е зве ее Q € M.» 9.85 8 M. 9 9» ER 9 ^» € "39 9 P ж ues kan enkele minuten fout Het klepperen van deuren en het dak- ijze Tijdsopgave is een paar minuten onzeker. . bewe- De slinger v/d klok, zich Z. gend is blijven stilstaan. . | Tijd gerekend naar de zon. ay B Was à v Жа s... - ежен 45952 5%% Enkele vrij hevige schokken. Таше К hevige sehokken. Kleine schokken. 4 à 5 snel op elkaar gehn schokken, waarvan de Ұнға de zwaarste waren. Twee korte vrij hevige schokker De tijd is onmiddellijk opgenomen. .| Nauwkeurigheid Шазорсауе + 10 вес. | — 202 — er мое Lë A B д ' Lengi Residentie of тапіў en: : Beriehtgever. | Waarnemings- oost Gouvernement | 8 "S n Ba- Ж. > plaats. Breedte. van > в Locale tavia Batavia. Eiland. |5) 44. Ké Өтө. ks А Minuten Batavia. Februari 1911 (vervolg). A. A. Banse, | Bima. 8.5 Z.| 118.7 | Timor en Ond. 8| 4 119 | — 48 Soembaw Administrateur. | Goenoeng Aale) 6.9 Z. | 106.0 | Preanger, ji. 9 Se, — 12 | 149 um 18*. | y L. W. Jennissen.| TandjongSaktie| 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, 11| Tugsm | + 15 | Be ® Us „Sumatra. - | Administrateur. | Malabar. 1.2 Z. | 107.6 Tree. Java. | 11| 12u 45m (—11m55s) | 93s** | Civ. gezaghebber| Bima. 8.5 Z.| 118.7 | Timor en Ond, 11) 13u — 48 eil. Soembawa E Kontroleur. Pageralam, on-| 4.0 Z. | 103.2 | Palembang, 15] 84% | — 12] 8" 36m 15, derafd. Pasoe- Sumatra. mahlanden. | B pedet Bima. 8.5 Z. | 118.7 | Timor en Опа.) 23| 17" — 48 | eil. Soembawa. 1 HI » 1 24 Sé эч » | Кобо leu Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 Menado, Celebes| 25) 9" 15m | — 65 | KA ketenen Malabar 1.2 Z.| 107.6 | Preanger, Java. | 26| 12u 8m |—Tim55s) : J5s** » Administrateur. |Onderneming š = Т; 97| 8ч 37m 2 | Malabar. g5st* ; Civ.gezaghebber| Paleleh. 1 N.| 122.0 | Menado, Celebes) 28] 994 | — 61 Г van Bwool. - 3 Maart 1911. Administrateur, | Onderneming 1.2 2.| 107.6 | Preanger, Java. | 19] 19" 26m |(—11m55) = Malabar. E < " o ^ » и 92|174 эш — 12 |16" 58" 17%. As:-Wedono | Adjibarang. 7.4 Z. | 109.1 | Banjoemas, Java.| 29 19u30m , По m. van Krangan. Kontroleur. Boemiajoe. 7.8 Z. | 109.0 | Pekalongan, 29/19u40m**| ,, " Java ** Midden Java Tijd. — 203 — c p E | e Mat nor er turar Bijkomende versehijnselen Richting. en en aard der beweging. : "EC opmerkingen. + 60 W—O Eenige lichte horizontale schok- en. FT CH sels reen ers rd Een paar horizontale vlug > Та) onmiddellijk opgenomen. elkaar im ama schokken i draaiende beweging. t: iu ? Ongeveer 10 sq kis trillingen. DOE LIEN av iie s Langdurig en licht. + 15 W—O. Eenige lichte horizontale schok- en. 3 ZN. Twee verticale en zwakke schok- ken. Ta " Eenige lichte horizontale schok- en. + 6 » Idem. Idem. s Z—N. l vrij hevige horizontale schok.| Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. ке. гс Licht. en tijdsopgave ongeveer 20 re 44:-............,| Ben lichte en korte beving. Ое tijdsopgave bedraagt + 10 sec. + 10 Z—N Vrij hevig. SW uio Een zeer lichte beving. Nauwkeurigheid tijlsopgave is + 5 sec. О E EE Zeer lichte schok. Nauwkeurigheid tijdsopgave, een paar minuten. БЕ a Sterke sehok. 2 W—O. l matig sterke schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig Heen en weer bewegen van арыда voor- werpen en geruisch der boomen. — 204 — A ** Midden Java Tijd. B d = Kaes Residentie of lenis ye Bericht. А aarnemings- š ur. n Ba- е ES Анын plaats. Breedte. von — Ë Locale | tavia. | Batavia, | ; Eiland. || Hd. Kë en = ; " Minuten | Batavia. | Maart 1911 (vervolg). Kontroleur van | Tondjong. 9.7 2.| 109.0 ene ей, | 29| + 19u | — 19 | 19" 272 41^ Boemiajoe. Jav gum" Posthouder van | Kampon 8.0 Z.| 126.0 ER 27| 18%0=— — 71 Wetter. Tomlia apat. 19" 45m Arawala (Oost-| 7.6 Z., 127.0 | Amboina,eiland | 28| 16" 45" | — 81 kust). Wetter Kontroleur уап | Bantarkawoeng.| 7.2 Z.| 108.9 | Pekalongan, 39]19230m**| — 12 Boemiajoe. | — Java Wedono van |Bandjarhardjo. | 7.0 Z.| 108.8 S 99| 204 Om ,, Bandjarhardj Kontroleur уап | Pangebatan. 1.2 2.| 108.9 ы 99119" 30m** ,, Boemiajoe. | April 1911. : x Ponthoniler van пора (Zuid-| 8.0 2. | 126.5 | Amboina, Ц 7a 20m | — 79 | 12° ne | Wette kus Wet pr a Bereet pe ` 1.1 N.| 122.0 | Menado, Celebes 3| 23u 30m | — 61 e Ў Же < l. 5 P . Кошто Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 5 3| 23u 50m | — 65 d с Кошот van | Tilamoeta. „ 122.4 А 8 s e i x DI » an an 3 23u 55m an > ээ ээ HI > an 4 gu 35m 39 B d » HI DI » т an 4 14" Um ээ S » ” 15 m + 15% 15m ” i Civ. gezaghebber! Titidoe. :9 N.| 122.9 > 3:999 55те — 12 y van Kwandang. 3 — 205 == c p E nn Bijkomende verschijnselen Duur. Ud DE Intensiteit Richting. en en aard der beweging. : Bendien: opmerkingen. Kort. Z—N. 3 matig sterke schokken. Tijdsopgave is niet nauwkeurig. Pr N—Z. Ене rique aardbeving, | Kort vóór en gedur de eerste en waar a in plaats vond | laatste trilling, ой тае dof geluid. te ges 4 ids nd uiteen | Nabij monding der rivier Lihoe "Tahoe schok va pe 7 sec. duur, (Noordk ust) ‘bevindt zich een oude krater gevolgd ge 2 schokken, ver- welke voortdurend kokend zwavelhou- geze van lichte trillingen dend water uitwerpt. om te 19" 45m te eindigen i in een beving bestaande uit zware trillingen van 6 sec. duur. еже NW—Z20. | sterke horizontale trilling. ter is niet nauwkeurig, kort vóór оода de trilling "dof onder- : Sade gerommel. ; Коп. e 3 matig sterke schokken. Tijdsopgave is nauwkeurig. 2 N—Z. | lichte schok. ? P opeenvolgende matig Idem. Idem. sterke schokken. ао ау + vrij hevige schokken. ` Tijdsopgave is onzeker. 1 O—W. Vrij hevige schokken. 5 Z—N. l- horizontale vrij hevige schok. | De tijdsopgave is vrij nauwkeurig. red m һ " krachtige schok. Onderaardsch gerommel vóór en na Ss aardbeving bij tusschenpoozen. 5 : Dr tijdsopgave kan 15 min fout zijn. T 3 e 1 lichte schok. Idem Idem. ! » ii Id Ide Idem. TI » Ider Idem. Idem E 1 ss 1 vrij j hevige schok. Idem. =... ldem. . 50 In de begin lichte, later krach- | Nauwkeurigheid tijdsopgave: 8 minuten. " «4» san tige schokken. — 206 — ** Midden Java Tijd. A B ST S | Lagu Residentie of = Len gte белді 2 : em - : . n pa- > Berichtgever. Peg я en Gouvernement B Locale | tavia. Batavia. ; Eiland. |&à| 84 M. T. Gei gei Minuten | Batavia. | April 1911 (vervolg). : Civ. gezaghebber| Paleleh. 1.1 N.| 122,0 | Menado, Celebes| 4|15" 0m | — 61 а уап Воо]. «1 H. H. N. de Me-| Malabar. 7.2 Z.| 107.6 | Preanger, Ве-| 6| (än 13m |(—11m55s)| 12u 57m 19% rode. gentsch., Java s** : Kontroleur van | Pleihari. 3.8 Z.| 114.7 |Z. en O. Afd.van| 7| --2* Om | — 32 ; Tanah Laoet. Borneo, Borneo. i Civ. gezaghebber| x = v Z. en O. Afd.van| S| 2u Om » ы; orneo. | Administrateur. | Onderneming 8.2 7.| 112.7 | Pasoeroean,Java| 8|21u40m** — 12 Soeko-Ramé Kontroleur: Tondano 1.3 N.| 124.9:| Menado, Celebes| 10| 22u gum. — 13 e Liroeng. 3.9 N.| 126.7 | Menado, Saliba- | 17| 13u о" — BU boe. Ass.- Resident | Loewoeh. 0.9 Z. | 122.7 | Gouv. Celebes | 17| 14: Om | — 64 van Oostkust en Onderh., jelebes, Bang; Kontroleur van 'TandjoengSelor.| 2.8 N.| 117.3 | Zuider en Ooster 19 2u — 42 eloengan. Afd., Borneo. п E : 5 19) 215m | ,, Controleur уап Хеіга, 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Хеіга | 19| 2tu Om | — 93 Banda. Kontroleur van TandjoengSelor.| 2.8 N.| 117.3 |Z. enO. Afd. хап 20| 2u Om | — 42 Boeloengan. Borneo, Borneo. БЫ > ”> DI > 20 2u yom HI БЫ „э » „э DI 20 За 20m ” „э > DI » > 21 » ,» Kontroleur уап Paleleh. 1.1 N.| 122.0 | Menado, Celebes! 21| Län 0m| — 61 Bwool. Kontroleur van | Bentarsari, 1.2 Z.| 108.8 | Pekalongan, 93| 89 30m**| — 12 Boemiajoe. ava Ass.Wedono. | Ketanggoengan.| 6.9 Z.| 108,9 ii 23 » » Kontroleur van | Pangebatan. 1.2 7, % и 93 > a Boemiajoe. i Wedono. Bandjarhardjo. | 7.0 Z. | 108.8 S 293|8»35m**| ` H. Veen Jr. Tjikorai. 1.4 Z.| 107.9 | Preanger Re-| 23| Su40m**| ` gentschappen. — 207 — E € D as. Bijkomende verschijnselen Duur. ER Intensiteit Richting. en en aard der beweging. і COME opmerkingen. "9 0—W. Lichte schokken. EXC D eese s 2 tamelijk hev ge schokken. Nauwkeurigheid tijdsopgave: een paar seconden. + 3 Ongeveer |l liehte schok. 0. 2à3 NO. Idem. 3 à 4 ZW—NO 1 horizontale schok. 1 0—W. 1 lichte en vertikale schok. FAV онт. Ongeveer 8 vrij sterke schokken. | Tijdsopgave kan 10 min. fout zijn. E NO—ZW Оче 5 Onbekend. |3 sterke schokken. A 9 zwakke schokken. en paar| Vermoedelijk i lichte schok. seconden, O—W, er 3 sterke schokken. 2 es 2 zwakke schokken. 15 Onbekend. : sterke schokken. l Тее А Idem. em. 3 ZO—NW 3 lichte schokken. Kort » 3 zwakke schokken. Tijdsopgave, niet nauwkeuaig. + 1 NO. 1 langzame schok. U ; EE enneh de ne den Zwakke schokken. Tijdsopave is niet nauwkeurig. + 10 NO. Een langzame schok. 5 NO—ZW. | Horizontale schokken. UE үү l — 208 — A B ; Ka Residentie of | SC Som Berichtgever. | Waarnemings- Breekt zt Gouvernement d Locale see D heid yan ri Ed Grw en Eiland. = tya, | : Minuten April 1911 (vervolg). Patih. Brebes. 6.9 Z. | 109.0 | Pekalongan, 23| Su4Q0m**| — 12 Java. Kontroleur. Koeningan. 1.0 Z.| 108.5 | Semarang, Java. 23| 8" 15m**| — ,, Demang van | Tandjoeng. 6.9 Z. | 108.9 | Pekalongan, 23 si » Ketanggoengan Java E West. . Kontroleur уап | Bantarkawoeng.| 7.2 Z. = 2 23 S » miajoe. Kontroleur. Ploembon. 6.7 Z. | 108.5 | Cheribon, Java. | 23 " » Kontroleur van| Kesesi 7.0 Z. | 109.5 | Pekalongan, 23 9" » adjen. : Java. Ass.-Wedono. | Kranggan. 1.? Z. | 109.1 | Banjoemas,Java.| 23| 9u0m**% „ Kontroleur van | Salem. 1.2 Z. | 108.8 | Pekalongan, 3 » » | Boeu iajoe. e Java. — Ass.Wedana. | Losari. 6.3 Z. 4 = 9: m » x 5 Pandjaloe. 1.2 Z. | 108.3 | Cheribon, Java. | 23 % s; Kontroleur. Boemiajoe. 1.3 2. | 109.0 | Pekalongan, 23 Ongeveer) ,,. ss ava. gu Kontroleur van | Cheribon. 6.7 2. | 108.6 | Cheribon, Java.| 23/4 9u0m*%* » > Kotta Cheribon. i Wedono Tandjoeng. 6.9 Z.| 108.9 | Pekalongan, 23|90245m**| ` Wedana van | Op den weg уап 7.2 Z.| 108.5 | Cheribon, Java; | 23/21u Om**| ,, Rantja. Rantja naar А Tjisaga. NV . Kontroleur van | Bentarsari. " 108.8 | Pekalongan, 95 ju gmt ` gu 12 б : Boeminjoe. с edono. Bandjarhardjo. | 7.0 Z. T" e 25 ik » ч а Pandjaloe. 1.2 Z.| 108.3 | Cheribon, Java. | 25 is » - Kontroleur van | Cheribon. 6.7 2.| 108.6 т 5| s30 „ d otta `. Cheribon. Wedono. Rantja. 1.2 Z,| 108.5 | 95| 17а Qm**| — ,, . Kontroleur. Moeara doen, t.6 Z.| 104.1 | Palembang, 951984458 | 4- H Sumatra. ** Midden Java Tijd. = BOB — ` Done, ES Riehting. | Seconden. | 2 Z—N. j BEIM ILI EE seconden. 30 0—W. 4 à 5 Z—N. 2 W-——O. 120 М--7, ? 0 —W. E 0 N—W 1 15 W—O. = Kort. O—W, E- 190 NO. | 3 WC. +120 0—ZW. ЫЕ I? NO. + 15 Z—N. 9 DW. 60 М5. D Intensiteit en aard der beweging. E Bijkomende verschijnselen en opmerkingen. | liehte schok. 1 schok. | flinke schok. | zwakke schok. 1 korte zwakke schok. 2 schokken 3 zachte schokken. Zwakke schokken. .|3 lichte schokken. l liehte schok 3 zwakke schokken. 1 sterke schok. 3 zwakke schokken. 2 zeer zwakke schokken. 3 langzame schokken. 1 klei ine schok. 1 — vines 3 sch Tijdsopgave op een kwartier nauwkeurig. Tijdsopgave is niet nauwkeurig. Tijdsopgave is nauwkeurig, Tijdsopgave is niet nauwkeurig. - Tijdsopgave, niet nauwkeurig. Tijdsopgave is niet nauwkeurig. Het geluid als van een voorwerp werd gehoort Tijdsopgave is weinig nauwkeurig. Tijdsopgave is niet iet Een rommelend geluid. zwaar rollend i= 210 — ** Midden Java Tijd. A E Residentie of Seismo- za Lengte i Waarnemings- nne st Unt van Ba- e Berichtgever. g os Gouvernement | E | Locale tavia avia. laats. Breedte. van £ tijd А Aanvang Grw en Eiland. |A "Minuten | БЫН | April 1911 (vervolg). Kontroleur. Koeningan. 7.0 Z.| 108.5 |Semarang, Java.| 26| 3u 30m**| — 12 ` Keta di Poera. | Mangoenredja. | 1.32.| 108.1 | Preanger Re- | 26 h » gentsch., Java. Kontroleur. Koenin 1.0 2,| 108.5 Cheribon, Java. | 26 y » B Kontroleur уап Toeka (Barsa) 9.0 N.| 98.4 Tapanoeli 28| 23u фт + 34 S Baroes | i Mei 1911. x Ass.-Resident | Sadjira. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. | 31|+23u0m**| — 12 x van Lebak. : a 36m 10% Kontroleur. Loeboek Batang] 4.0 Z.| 104.3 | Palembang, 4| 20u30m | + 10 20%9 : š umatra. : Wd. Kontroleur.| Soekadana. 5.1 Z.| 105.6 | Lampongsche 4 4 + 9 е districten, Sumatra. Kontroleur van | Menes. 6.4 Z.| 105.9| Bantam, Java. | 4| 209 45**^ — 12 » jaringin. J. W. Reuschen- Onderneming 7.0 Z.| 106.6 | Preanger Re-| 4 » » s bach. »ljipetir". gentsch., Java. een Jr Tjikorai. 1.4 2.| 107.9 AR 4 5 » = Kontroleur. Buitenzorg. 6.6 Z.| 106.8 | Batavia, Java. 4 2 » " H. v. Meerten. S е S s 4|90u48m**| ,, . Liehtwachter Anjer. 6.1 Z.| 106.0 | Bantam, Java. | 4|20949m**| ,, " va's 4° punt. R. A. Kerk- | Malabar. 7.2 2.| 107.6 | Preanger Re-| 4 » D x en. entsch., Java. Kontroleur. Tangerang. 6.2 Z.| 106.7 | Batavia, Java. | 4204504 ` E = 11 Г c p " | EET Bijkomende verschijnselen . Duur. CES Intensiteit | Richting. en | en aard der beweging. ; Кыш. opmerkingen. Еше. 0 1 schok. seconden. 90 Z—N. l kleine schok. B 2.5... L schok. à Tijdsopgave niet nauwkeurig. Кз 4 ee. o 1 vrij sterke schok. 1 O—W, 1 horizontale schok. pros Ж 1 zwakke schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. жеккен... Eenigelichteaardsehommelingen. E. o. Ongeveer 2 vrij hevige schokken. 1 №—7. en Und E (|... л S л... I 10 Vertikaal. |l sterke schok. Tijdsopgave is niet nauwkeurig. Et 8 W—O + 4 vrij sterke horizontale schok- | en Bir : 0—W. 2 tamelijk lang aanhoudende | Halte-Chef eme Toelis bericht een | zachte trilling. tamelijk z schudding, zoodanig dat 4 zijn bed tagen den muur geslingerd | е éen ze uit de beweging der | 1ашреп afgeleid, 1 O. W. | Tijdsopgave nauwkeurig | 4 | Vermoedelijk |! hevige schok. Trilling v/d toren. | ZO—NW. : : ET Teen Vrij hevige schokken. Nauwkeurigheid tijdsopgave is ongeveer | l min. . Enkele | ZW—NO 2 à 3 schokken. 'seconden. i Ты зеді к алы RERO NS ÉN — Дай -- А в 1 le of А Keng Residentie o š vui Beriehtgever. | Waarnemings- : оба RER A | x an Ba- laats Breedte. „an g| Locale tavia. ( Grw en Eiland, А tijd. | 3 Minuten SC Mei 1911 (vervolg). A Administrateur. | Onderneming — — |Preanger, Java. |. 4|20«50m**| — 12 x Ardjoena. "4 7. Н. Berkhuysen| Lebak-Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java, | 4 e » шо Kontroleur van | РазеКап. 6.3 Z.| 108,4 {Preanger Re-| 4 » » B j — Tjipoetri. gentsch., Java. Sa Resident. Serang. 6.1 Z¿ 106.2 | Bantam, Java. |. 420" 52m** |, ж та Ass.-Resident | Rangkas- Kéi 106,3 = 4 » D = » van Lebak. Betoeng. Ass.-Resident. | Tangerang, 9 Z: | 106.7 | Batavia, Java. | 4|20"53m**| `, G. E. Hoffmann.| Goenoeng Walet| 6.9 Z.| 106.0 | Preanger, Java, | 4|20"55m**| ,, A — Ass - Resident | Poerwakarta. 6.6 7.| 107.5 | Batavia, Java. gzien Ow) ,, van Krawang. Ass.-Resident | Tjipanas. 6.5 Z.| 109,4 | Bantam, Java. 4 5 » oan Lebak. T. Karthaus. | Radjabasa, 5.9 Z.| 104.3 | Lampongsche 49 pg mee Vy Semangka. districten, —_ Sumatra. | Ass.-Resident. | Pandeglang. 6.8 Z.| 106.1 | Bantam, Java. | 4921"38m**| ,, ` R. A. Kerkho- | Malabar. 1.9 7.| 107.6 | Preanger Re-| 5 69 25m**| ,, E ven. gentsch, Java. S ñ J Tjikorai, T4 41 101.9 i noe 45m**| ` Mangoenredja. | 7.3 Z.| 108.1 А 5|21ul5m** ,, Kontroleur. Moeara Laboeh. 1.5 Z.| 101.0 | Gouv. Sumatra's| 10] 34 Om | + 23 : Westkust, Su- ` matra. ** Midden Java Tijd. — 913 — € D E SES: , Bijkomende verschijnselen | Duur. PIT Intensiteit ET. : ; Richting. en : en aard der beweging. š Benonians; opmerkingen. АОИ vom E ET E e 21/, NW—2ZO. 8 à 16 in sterkte toenemende schokken. 20 W—0. 4 à 5 zwakke schokken. + 30 Z—N. Golvende beweging. Door den Ass.-Resident werd de richting gevoeld ZO— Door den Wedana te Kramat-Watoe W. . Е 10 O—W. 1 horizontale schok. + 8 | Vermoedelijk | Horizontale en verticale schok- T —W. : ЕЖ, 5 Horizontaal, |Een aantal vlug op elkaar vol- Vóór en na bovenvermelde aardbeving | үү „ ein- gende vrij hevige schokken. liet zich van af + 5" namiddag t | digend met 8" voormiddag met tusschenpoozen | eenige verticale aardbeving gerommel hoore | ZI Horizontaal. Te Rengasdengklok op 4l paal afstarid (Noo rd) van Poerwakarta werd de aard- | beving eveneens gevoeld. pk 10 ZO—NW. 3 reci en verticale schok- | + 60 | Eerste hevige | Ve le Jun op elkaar Wiedere | schok NW— hevige schokken daaropvolgende j : N—Z. enige W—O. Hevige schokken. seconden RUM KEE Tamelijk sterke schokken. De tijdsopgave heeft een nauwkeurigheid I van ca 2 à Í 5 Vertikaal, 1 schok. Tijdsopgave is niet nauwkeurig. | 90 Z—N 1 kleine schok. Aà 5 1 zeer lichte trilling. ¿ Tijdsopgave is nauwkeurig. — :214.— ** Midden Java Tijd. A B * E Residentie of 5 Lengte — i aarnemings- 3 п Ва- te Beriehtgever. pang S А ES? Gouvernement B rs tavia. a i s ye T: Grw. en Eiland. |д Minuten | ` ` Batavia. Mei 1911 (vervolg). Civ. gezaghebber| Tilamoeta. 0.5 N. | 122.4 | Menado, Celebes] LA 20u Qm | — 611. van Boalemo. i Posthouder van | Iliwakki. 7.9 Z.| 126.4 | Amboina, 143-9» 30m | — 78 | ! Wetter etter. | Kontroleur. Idi. 4.9 N.| 97.8 | Atjeh, Sumatra.| 21, 0"12m | + 28 Civ. gezaghebber| Tilamoeta. 0.5 №, | 122.4 | Menado, Celebes| 23| 8% Om | — 61 van Boalemo. Н. R. T. A. dei Parigi. 0.9 Z.| 120.1 = 95| 5745m | — 59) | | Graaf. | | D Administrateur. | Assam ee- | 7.4 Z.| 107.8 | Preanger, Java. | 30/220 20m**| — 12 | 22" gam 50. Onderneming, | G. F. Hoffmann.| Goenoeng Walet| 6.9 7,| 106.0 | Preanger, Не- | 30|22«26m**| ,, » gentsch., Java. Kontroleur. Pandeglang. | 6.3 Z.| 106.1 | Bantam, Java. | 30/22u 30m » » J. W. Reuschen-| Onderneming | 7.0 7.) 106.6 |Preanger, Не- | 30/22"35m » s ach. Tjipetir. gen sch., Java. R. A. Kerkho- | Onderneming | 7.2 Z.| 107.6 ee Java. | 80|92u86m**| |, 9 S Malabar. | H. van Meer-| Buitenzorg. | 6.6 Z.| 106.8 | Batavia, Java. | 30 5 » [OM en, Kontroleur van | Pasoekan. 6.3 Z.| 108.4 | Preanger, Java. | 30/22u37m** » [ oR jipoetri. | S. J. Meijer. | Onderneming |-Е6.717.-Е107.%| Preanger, Re- | 3022u43m#* ,, E l Friesland. балғын Java. Kontroleur van | Soreang. 7.0 Z.| 107.5 | Preanger, Java. | 3022 Ab) ,, " opo. J. H. Berkhuij-| Lebak-Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. |30,22»45m**| ` „ " sen. — 215 — € D E | ns Bijkomende verschijnselen Duur. d Led Intensiteit Richting. en | еп aard der beweging. 7 RER opmerkingen. En Z—N. l krachtige schok. Tijdsopgave kin 15 min. fout zijn. u 4 0—W l vrij sterke horizontale trilling. | Voorafgegaan door een dof gerommel. Neh parl... орен 1 hok: Het huis trilde. seconden. BUR ele Айы 1 lichte schok. Tijdsopgave is op 15 minuten nauwkeurig. 3 NW. 1 vrij hevige horizontale schok. | Tijdsopgave is niet nauwkeurig. dnd EE EE Een langdurige sterke trilling. + 60 W—O. 2 zware horizontale, vrij vlug| Tijdsopgave is nauwkeurig. op elkaar volgende schokken; elk gevolgd door schuddende g ç Kort Vermoedelijk | Een lichte horizontale schok. TUM QW, эс EE ы IDQNE NUS Vrij hevige schokken. Tijdsopgave is op c* 1 min. nauwkeurig. Kort N—Z l vrij hevige schok. Tijdsopgave nauwkeurig. + 3 | NW—ZO. |Vierà vijf vrij sterke schokken. wi... 1 sterke schok. Tijdsopgave is › nauwkeuri rig. | uit de slaap gewekt door ` het stooten van een kast tegen de muur, uis (30 Mei) + 8307 herhaal- | delijk een rommelen géhoord uit het Wa : on » 0—W. 2 horizontale zwakke schokken. | Tijdsopgave is niet nauwkeurig. і 3 3 horizontale zwakke schokken. Schommelen van lampen en kraken van het huis. — 216 — ** Midden Java Tijd. A B Linn Residentie of Léaghó Selsmo- Berichtgever. | Waarnemings- oos | вооа | di 002 | te d Б | Locale tavia. Batavia. plaats. Breedte.| van E E Eiland. |8) td Ka Grw id : Minuten | Batavia. Mei 1911 (vervolg). Ass - Resident. | Tjampaka. 6.9 Z.| 107.1 | Preanger, Java. | 30|22u45m**| — 12 |22154m20*. van dorm H. v. Meerten. | Buitenzorg. 6.6 Z.| 106.8 | Batavia, Java. |30| + 23u ” » Om** Kontroleur van | Bodjonglapang.| 7.1 Z = Preanger, Java.| 31/22u30m** » » den kan „` Ass. ‚Resi- Pandeglang. 6.3 Z.| 106.1 | Bantam, Java. |31| + 22u m » den 45m Juni 1911. Administrateur. | Asam, Thee | 7.4 Z.| 107.8 |Preanger Re-| 1|13:28m**| — 12 Onderneming gentsch., Java. Ardjoena. W. Bouwmees- | Ilwakki. 7.9 Z.| 126.4 | Amboina. 2/13" 19m | — 79 er. Wetter Commies Poli- | Ambon. 9,72. 128.2 | Amboina, 8151 45m | — 86 tiekantoor. on. Kontroleur van | Pasirian. 8.2 Z. | 113.1 | Pasoeroean, Juval 6| + 2" | — 12 Tempeh 0m** Civ.gezaghebber| Lahewa. 1.4 N.| 97.2 |Tapanoeli, Nias.| S/13u 45m | + 38 van Noord-Nias Kontroleur van | Kesesi. 1.0 Z.| 109.5 | Pekalongan, 10| 0u30m**| — 12 Kadj Java Pa ап ingg aran » 35 DI 10 2 » Ass, „Resident Goenoeng sitoli. 1.8 N.| 97.6 | Tapanoeli, Nias.| 10| 102 50m | + 37 x ias. біт. gezaghebber Lahewa. L4 N.| 97.2 » 10| 11%: Om | + 38 an Noord Nias ut » HI > > 9 10 11% 53m » Kontroleur van | Lebakbarang. | 7.0 Z.| 109.7 | Pekalongan, 11| 18 30m**| — 12 28 jen. Java. . Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N.| 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 11| 17" 15m | + 38 . van Noord-Nias. . Kontroleur. Toempang. 8.0 Z. | 112.8 | Pasoeroean, Java) 13| +-0u 0m | — 12 5 Manondjaja. 7.4 Z.| 108.3 | Preanger, Java. |18 6u 18m**| ` — 217 — € D E ER iem EUER Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : RE opmerkingen. WE d ik оу Verscheidene lichte schokken. |Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. Ken dof gebrom vóór de schokken. Sor. РЫЗ 1 zwakke schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. BU E EE Vele hevige schokken. Klokken stonden stil. MI lo. an 1 liehte schok. АШ PAGS Lichte schok. X 12 NO—ZW l lichte trilling. BE Dora 1 zwakke vermoedelijk verticale | Tijdsopgave is niet nauwkeurig. schok. х : - 15 W—O Een lang gerekte vrij hevige | Onderaardsch gerommel. scho : + 60 ZW—NO. |4 vrij hevige schokken. 2 NW—ZO 2 zwakke schokken. ?à3 0—Z 5 à 7 zwakke schokken. 1 W—O l schok. Onderaardsch gerommel. Tijdsopgave is nauwkeurig. PX 60 ZW—NO 3 vrij hevige schokken. p ” » 2 vrij hevige schokken. 1 Z—W. 2 zwakke schokken. + ZW—NO. |8 vrij hevige schokken. aun аз сіл mas Een lichte schok. Onderaardsch gerommel. » E ZW—NO Zwakke schok. — 218 — ** Midden Java Tijd. —T - . Leste Residentie of | Leng sess i Waarnemings- : u n Ba- tec Berichtgever. zen g ndis: oost | Gouvernement B| Lode ы patana, van - S tijd. Ar ss Grw ee > Minuten Batavia. Juni 1911 (vervolg). Administrateur, | Onderneming | 7.2 7.|. 107.6 | Preanger Re- | 13| 6222m**| — 19 alabar. gentsch., Java. Kontroleur уап | Moeara Laboeh.| 1.5 Z.| 101.0 | Gouv. Sumatra's| 15 20u Om | + 25 Moeara Laboeh. eeng Su- Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N.|| 97.2 ec Nias | 15| 22u 35m 4 38 4 Noord van Nias. | — Posthouder. Elat. 5.7 Z.| 133.0 | Amboina, Groot | 20 3-2" 10% | —105 ; ei. Kontroleur. Patjitan. 8.2 7. 111.1 |Madioen, Java. | 22| lu 30m**| — 12 — Ass.-Resident, о 5 4 » 92 й e Kontroleur van | Tais. 4.1 Z.| 102.5 | Benkoelen, 93 20u 50m | + 17 | 2150251". o 5 Sumatra. . Ass.-hResident. | Padang. 1.0 Z.| 100.3 | Padangsche 98| 21" Om | + 26 " e Benedenlanden, x umatra, . А. R. Boele. | Mokko-Mokko.| 2,4. Z. | 101.1 | Benkoelen 38|21" Ба | + 23 " us | Sumatra. . Kontroleur van! Balai Salasa. 1.8 Z.| 100.8 | Padan 98| 21" 10m | + 24 " Airhadji. Benedenlanden, 2 Sumatra . Ass.-hesident. | Painan. LA Z.! 100.6 = 93| 21" 24m | + 25 » _ G.J. van Wa- Saparoea. 3.6 Z.| 128.7 | Ambon. 28| 5u48m | — 88 . pensveld. — J. L. Manusama.| Aboeboa. 3.8 Z.| 128.8 | Amboina, Noesa-| 28| + 6" Om » B laoet. BER Juli 1911. 4 . Biekart | Lembang. 6.8 7.| 107.6 | Preanger Re-| 3| 8u57m**| — 12 i ouvts gentsch., Java. с е Etab | Kontroleur уап | Neira. 45 Z.| 129.9 | Amboina, Neira, 5| 6u Om | — 93 p г. Posthouder van | Waroe. 3.8 Z.| 130.7 | Amboina, Ceram| ai Us 7m | — 96 | 9" ете 55 Waroe. | — 219 — € D E SUP idet REN Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : Mast opmerkingen. ОНА 1...|Liehte schokken. Tijdsopgave is с% 1 minuut nauwkeurig. 3 Z—N. 1 trilling. Tijdsopgave is zeer nauwkeurig. [ t 60 ZW—NO 4 schokken. | EM i O—W. 1 hevige schok. Het huis kraakte en schudde terwijl de | hanglampen zich bewogen. T $ —N. 1 vrij zwakke horizontale schok. + 1 | Vermoedelijk |L vrij sterke horizontale schok. | Tijdsopgave is nauwkeurig. N. | | E $. e e vins Lichte horizontale schokken. De schokken werden door alle hoofden in de afdeeling Seloema waargenomen. En 2 lichte schokken. + 9 O—W, 2 vertikale schokken. 5 ZO—NW. |Een vrij hevige schommeling. Aa? Ongeveer 2 lichte horizontale kort op | Tijdsopgave is nauwkeurig. 1 NO—ZW. elkaar volgende schokken. = Æ 1 | Waarschijnlijk | 1 zwakke schok. Zacht gebrom een paar seconden natrilling : : verticaal, van den bodem. SCH 1 lichte schok. l zeer sterke schok. 2 hevige schokken. 3 lichte schokken. — 220 — $ eit uq. dU A REIS 5 PERCEPTIS RETO TS ** Midden Java Tijd. A B Les Residentie of unio gu Berichtgever. | Waarnemings- os Gonvernement | Ë DM => z plaats. Breedte.) an : Е tijd. fene Aanvang TT um s. " Minuten Биені Juli 1911 (vervolg). 3 Posthouder van | Geser. 3.9 Z.| 130.7 | Amboina, Geser.| 5] 11" 15m | — 96 | 9" 46 50°, em: en Gora DN cin Elat. 5.7 Z.| 133.0 | Amboina, Groot) 5|--11"25m, —105 » Groot Kei. Kei J. A. van Balen, Windesi. 2.4 Z.| 134.3 | Ternate, Nieuw-| 5| 11° 30m | —110 » Zend.-leeraar. Guinea. m Kontroleur van | Tondano. 1.3 N.| 124.9 | Menado, Celebes| 5|13" 20m | — 73 Tondano. Chef Kadastraal| Menado. 1.5 N.| 124.8 5 5) 13u 30m | — 72 ureau, : ош EÉI | Keta di Poera. | Mangoenredja. | 7.3 Z.| 108.1 Preanger, Re-| 6 1° 45m**|.— 19 | 1" 499 50% gentsch. Java. Kontroleur van | Kepandjenlar. | 8.1 Z.| 112.2 Kediri, Java. 6| Те bj A e Blitar. , | Kontroleur van | Beroe. д 119.4 Б 6 a "А ө ingi. | Ass - Resident | Bondowoso. 7.9 Z.| 113.9 | Besoeki, Java. 6 5 » » 3) van Bondowoso. ° | Adm. Kina Ond.| Dampil. 8.2 Z.| 112.7 |Pasoeroean,Java| 6|1u58m**| |, ” Soeka Ram. х Kontroleur уап | Rambipoed;ji. И 113.6 | Besoeki, Java. | 6|1«59m**| `, "lw . Rambipoedji. Kontroleur van | Lawang. 1.8 Z.| 112.7 | Pasoerocan, Java) 6| Tusschen » " Lawang. S len 2uur : % nacht. |: Kontroleur. _ | Toeren. 8.2 Z à А Aut » " L. F. H. ten | Poerboio. 5 112.6 5 6 e: » а опез. Ass.-Resident | Keboemen en | 7.7 Z. |: 109.7 |Kedoe, Java. 61-- 290т%% |, ” : y Premboen. d | | men. . Kontroleur. Besoeki. " 113.7 |Besoeki, Java. | 6| ,, » E Gi si 8.2 » ge 6| 2а Om** » M — 221 — c D La Se Bijkomende verschijnselen Duur. Ge? Intensiteit Richting. en en aard der beweging. : "EEN opmerkingen. 2 | OW. l vrij sterke schok. а N—Z. 2 snel achter elkander volgende | Het dak en de zolderiug van de woning hevige schokken. kraakten en schudden zeer hevi гиў de hanglampen > bewogen IA » Lichte schok. Zonsopgang is 6 uu H 0—W. 2 à 3 vrij hevige schokken. ts N—Z. 1 tamelijk sterke schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. Het huis schudde. 90 » 1 kleine schok. + 10 | NO—ZW.- | Niet hevig: » E ыы шақ кена CES PERS Gerommel. 2 Х--2. 2 à 3 vrij hevige sehokken. Tij!sopgave is zeer nauwkeurig. d 10 » 1 schok, 6 0— ЖҰ, Vrij sterke schokken. Mee is nauwkeurig. TOT ZO—NW, |. Br Ue 02 Sr + 90 NO—ZW | Lichte trillingen. ; Tijdsapgave “eyes nauwkeurig ; kan eenige of RUN minuten schelen andersom. i Zeer lang ? 2 vrij hevige schokken. . ires gi hoorde een alvei v/h Oosten kom 2 NO—ZW. |8 zwakke schokken. : түрден is vrij nauwkeurig, . 4....... O—W, ee RE EES + 30 W—0. Verscheidene hevige schokken. | Tijdsopgave is nauwkeurig. t = 499 — ** Midden Java Tijd. A I = B = 4 S * Lais Residentie of S arid BEN Bericht à aarnemings- | j Ur. | van Ва; t E akata plaats Breedte. | — —— В Locale tavia.” Batavia | : van "SE E tijd. Aanvang > Grw en Eland. t3 Midi fene Juli 1911 (vervolg). — Ass.- Resident, Patjitan. | 8.2 Z.| 111.1 | Madioen, Java. | 6| 2u Om**/ — 12 | 1" 49m 55*. Kontroleur. Toeren, b 112.7 | Pasoeroean,Java| 6 ji > » Ass.- Resident Sapoeran. 7.5 7,| 110.0 | Kedoe, Java. 6 эз $5 » van Wonosobo. . Kontroleur, Patjitan. 8.9 Z.] 111.1 | Madioen, Java. | 6 5 » » Ass.-Resident. | Banjoewangi. = 114.4 | Besoeki, Java. 6 2u 5 j; 5 Kontroleur. atoe. 1.9 Z.| 112.5 | Pasoeroean, Java! 6| 2ul5m** % » ir Tabanan. 8.5 Z.| 115.1 | Bali en Lombok,| 6| 2u 15m | — 33 » Bali | J. F. Brouwer. | Praja. 8.7 Z.| 116.3 | Balien Lombok, 6| 2« 20m | — 38 » hdd d Lombok ! > -Resident | Mataram. 8.5 Z.| 116.1 e 6| 22m | — 37 » ZENONE 7^ P^ Hl лы en : ; I "og -Kontroleur| Boeleleng. 8.1 Z.| 115.1 | Dali en Lombok,| 6) 2u 26m | — 33 » van Singaradja. Bali. | Civ.gezaghebber| Wai-Käboebak, | 9,6 Z.| 119,4 | Timor en On-| 6 +24 30m/ — 50 van West derh., Soemba. Soemba. _ Giv,gezaghebber| Bima. . . 852,| 118.7 |. " 6| 2" 30m 48 » _ Patih Wedono. | Tjilatjap. 7.7 Z.| 109.0 | Banjoemas,Java| 6| 2u 30m**| — 12 » _ Kontroleur уап | Denpasar 8.7.2. | 115.2 | Bali en Lombok, 6! 2"45m | — 34 » — oeng. . Wd. Posthouder| Waingapoe. 9.6 Z, 1120.3 | Tim 6 3u Om | — 53 » Midden Soemba. der, E ; RE LE асау — 223 — c p E Dui Sas AE Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. š ^ "Erde opmerkingen. | | | +180 ZW—NO. |2 goed voelbare schokken waar Tijdsopgave is — rig. | tusschen 1 trilling. mmelend geluid gehoord en in de Pe uwen kwamen scheure en te voorschijn. d. 90 NO—ZW {Lichte trillingen. Tijdsopgave kan hoogstens eenige minuten of schelen. andersom, T 10 0—W 1 schok. Mee ing tot tijd cen өзді Lem Tan ave is zeer nauwkeur + 30 | Waarschijnlijk Herhaaldeljke schokken; eerst Z—N. evig, vervolgens afnemend, daarna nn enten laatste afne пея racht. M i-us Vrij hev Tijdsopgave is nauwkeurig. 0— 3 lichte. sc CS kken. Tijdsopgave is vrij nauwkenrig. Z ONW. Eenige voelbare schokken. Schudden van het bed, klapperen van een jalousieraam, stilsta van een klok опар). opgehangen aan een . paal het Noor- den; lichte lingering 3 van een Bang: lamp. Verticaal. {1 vrij sterke schok. Tijdspopgave is nanwkeurig; a wee vi Ben wr sterke langdurige schok. Idem. Idem. N—2 l hevige schok. Zonsopgang is 6. uur. 0—W 1 vrij hevige schok. uu NO—ZW Eenige lichte schokken. н 3 langzame schokken = Vrij lichte. schokken. N—Z. l hevige schok. — 294 — A | 22: Residentie of Lengis Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | £ dra м : plaats. Breedte. Ë | Locale tavia. Batavia. va "нава = tijd. AME Grw. ee n Minuten Batavia. Juli 1911 (vervolg), Wd. We wie Waingapoe. 9.6 7.| 120.3 | Timor en On-| 6| än Om | — 53 | lu 49m 56*. derh., Soemba. Midden nid. Ass.-Resdent, |Sapoeran. 1.5 Z.| 110.0 | Kedoe, Java. 6| 3u Qm**| — 12 ” us atjitan. 8.2 Z.| ПІЛ | Madioen, Java.) 6| 7"107**| ,, Ass,-Resident | Wonosobo en | 7.4 Z. | 109.9 | Kedoe, Java. 6| 94u* » van Wonosob Broeno Ass,-Resident | Wates. 1.9 Z.| 110.2 | Djokjakarta, 7|3-2u0m** 5 y. koelon Progo. a. Kontroleur. Toeren. 8.2 Z.| 112,7 | Pasoeroean, Јатај 9|5u35m**| ,, D. B. Starren- | Jende. 4.7 Z.| 134.5 | Ternate, Nieuw-| 11! 7" 55" | —111 l urg, Guinea KS Zend,-leeraar, „з 39 ”> WE DI 11 16" 15m MÀ m TE Kontroleur. Liroeng. 3.9 N.| 126.7 | Menado, Sali- | 12| 19445" | — 80 | 112 209 5 aboe, D Zendeling- Tobelo. 1.7 N.| 128.0 | Ternate, HaIma-| 12 e — 85 4 Јесгааг, іга, 1 Ass.-Resident. | Bondowoso, 1.9 Z. | 113.9 | Besoeki, Java. | 12/13u59m**| — 12 m C. F. van Loon.| Kota-Agoeng. | 5.5 Z. | 101.6 | Ташропоѕсће | 20 ge äus | + 9, 942544. distr., Suma r Civ. gezaghebber| Paleleh, 1.1 N.| 122.0 | Menado, Celebes| 21| st 20m | — 61 1 4 Lahewa, 1.4 N.| 79.2 | Tapanoeli, Nias,| 22| 192 55m | + 38 | 4 Administrateur. | Malabar. 7.2 Z| 107.6 emoy Re- | 23| 1u40m** — 12 4 entsch., Java, 4 Ass,-Resident. | Patjitan. 852 21 HLI Hadica Java. | 25| gu 10m** e 1 _ Kontroleur van | Neira. 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira.| 31| Su35m | — 93 1 š anda. ` 4 = Kontroleur. Balai Salasa. 1.8 Z.| 100,8 Pad. Beneden- | 31| 21u 10, | + 34 _ anden, Sumatra E Mil. Apotheker. | Padang. 1.0 Z.| 100.3 т 31|+21ul0m| + 26 : Ass,-Resident, | Painan. 1.4 Z. | 100.6 4 31| 21u 14m | + 25 E. ** Midden Java Tijd. == 425 — € D E Rise Bijkomende versehijnselen Duur. TEM Intensiteit Richting. en en aard der beweging. i Seconden, opmerkingen. 3 N—2 1 sterke schok. n geluid als van een ver afgeschoten kanonschot werd gehoord. 5 O—W., |1 schok. Tijdsopgave is zeer egene 1 ZW—NO l goed voelbare schok. Tijdsopgave is nauwkeuri enige P l schok. Dof gerommel. seconden. Z—N. 779 N—Z. 3 zeer lichte sehokken. L 5 NE Lichte trillingen. Tijdsopgave kan eenige minuten schelen. ак Боё Loue 2. Een paar trillingen. argue is 6 uur. ; | l 0—W. 1 vri sterke schok. Zonsopgang is 6 uur de vensters schudden. zs я Zwak. Tijdsopgave is op een half uur nauw- keurig. N—Z l matige, horizontale schok. Zonsopgang aangenomen als 6 uur. NO—ZW. |1 langzame schok. Tijdsopgave is niet nauwkeurig W—O. 1 lichte schok. P 2 lichte schokken. horizontaal. Z O. |2 zwakke — Tijdsopgave is nauwkeurig E Tamelijk hevi Tijdsopgave is op ca 1 min. nanwkeurig. ZW—NO l goed voelbare schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. Een rommelend geluid. . 0—W l hevige schok. ZO—NVW. l vrij hevige horizontale schok. Vertikaal. |3 zwakke schokken. Ongeveer Lichte trillingen gevolgd door en I gingen gepaard met ge- _ ZN. lichte horizontale schok. mmel als van verren donder. 15k, — 226 — ** Midden Java Tijd. A B | ; * т | : Yat Residentie of S Lengte EO ich! e Waarnemings- : ur. an Ba- t Berichtgever. . ng bos | oost | Gouvernement E lode EN ИЙ ie van — 6 tijd eg Grw Ha qe ce Minuten Batavia Augustus 1911. Civ. gezaghebber| Endeh. 8.8 Z. || 121.7 | Timor en Ond, | 1| 2u Om | — 60 А | Flores. Kontroleur уап | Kepandjenlar. | 8.1 Z. || 112.2 | Kediri, Java. д|11°93т**| — 19] 11° IN ` Blitar | Kontroleur Ponorogo. 1.9.2. |. 111.5 | Madioen, Java. | 2117%95m**| .,, ” Ass.-Resident. | Patjitan. 8.2 Z.| nii М 2170300 :,, » Civ. gezaghebber| Tilamoeta. 0.5 N.| 122.4 | Menado, Celebes) 4 - 1035») — 61 van Boalemo. m 13 Civ. gezaghebber| Réo. 8.8 Z.| 120.5 | Timor en Ond.,| 9| 2u 0m | — 54| sum van Manggerai. Flores. 271% cé ecd d Badjawa. 8.8 7. |! 121.0 B 9 ge » » n Nga Civ. En Endeh. er 121.7 T 9, zu 10m | — 60 Civ. gezaghebber| Réo 8.3 7,| 120.5 s: 9 199 45m | — 54 van Manggerai. * > » » > . 9| 20% e a m 16% Kontroleur. Tjipoetri. 6.8 Z.| 107.1 | Preange er Re- 19|15»20m**| — 12 | 15" 1l | | ge entsch., Java. | Dr. v. Bemmelen| Patjet. i PR e 12|15«93m**| `. ° Ass.-Resident. | Painan. 1.4 7. | 100.6 | Pad. Beneden- | 13| 19u35m | + 25 landen, Sumatra.| Ass.- Resident, | Rangkas- 6.4 7. | 106.3 | Bantam, Java. | 16|19u45m**| — 12 | 19% 84r H van Le betoeng. : | i G. F. Hoffmann. Goenoeng Walet| 6.9 Z.| 106.0 | Preanger Re-| 16) + 19" » » gentsch., Java. 48m** Administrateur. | Sadjira. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. | 16 19u5gm**| ` , " Onderneming % „Lebak Parai”. i som ; Civ. кере Wiket-Dimoe. | 9.6 7. | 119.4 | Timor en Ond., 19|+ 8* 0m — 50| 7 L v. West Soe Soemba. ж Posthouder van | Waingapoe. a 120.3 е 19) 9u35m | — 54 SEN Midden Soemba. і Civ. gezaghebber| Віта. 8.5 Z.| 118.7 | Timor еп Ond.,| 19|d- 10» 0m | — 48 e embawa _ Ass.-Resident. | Painan. 1.4 Z. | 100.6 | Sumatra's West-| 20) 0" 10m | + 25 ust, Sumatra id —— а NERONI — Mgy == c p E |! Din: — Intenalteit Bijkomende verschijnselen : Riehting. : „en en aard der beweging. dom Seconden. j с: е opmarkingon. 2 N—Z 3 schokken. Tijdsopgave is juist. - 3 NO—ZW Niet hevig. Gerommel. 3 à 4 NO. l zwakke schok. Tijdsopgave is niet nauwkeurig Bm iui an l goed voelbare schok. T 3 Z—N. l lichte schok. Tijdsopgave kan 10 min. fout ziju. 1 NO—ZW с = Tijdsopgave kan een half uur fout zijn. 30 O—W. m » 1 N RK kken Tijdsopgave is juist. 1 .NO—ZW 1 lichte schok. H > | 30 W—O. 6 vrij sterke sehokken. Lt P 1 schok. E N а Zeer licht. оры із nauwkenr Een mmel als ver verwijderd donker Zare van het Zuiden 2 ZO—NW 2 horizontale schokken. Esel. W—O Een aantal vrij zware golvende | Tijdsopgave is nauwkeurig. ` Sigg? door een korte Ñ tusschenruimte onderbroken. a 3 Vertikaal. | Verscheidene tamelijk sterke De deur van berichtgevers kantoor bewoog schokken zich, de vlam van de lamp flikkerde, de lamp zelf hing stil. pores z W—O. 3 vri hevige schokken. 1 | NW—ZO. |1 lichte schok. 60 0—W. Eenige lichte schokken. Tijdsopghve kan !/9 uur fout zijn. 2 à 3 Ongeveer |1 lichte schok. Vooraf onderaardsch . - tijdsop- | Z—N gave із nauwkeur | -- 39298 — ** Midden Java Tijd. A во Residentie of Seismo- Waarnemings qon Uur . Ba Е і x 5 Ы van s Eom plaats ' Breedte oost | Gouvernement 8 Tone. | ep Batavia. x . van tilini % tijd. AS six wq e Minuten Batavia. Augustus 1911 (vervolg). J. Harting, | Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 20|].09 Im| 4- Sp Apotheker. | i Benedenlanden, Sumatra, — Ass.-Resident. о 1.4 Z2. | 100.6 à 20| Ou 15m » Civ. gezaghebber| Bima. 8.5 Z.| 118.7 | Timor en Ond., 20|-- 16" Om) — 48 Soembawa. 42; SE Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N.| 79.2 | Tapanoeli, Nias.| 93| 22u 55m | + 38 van N : . Civ. gezaghebber| Bima. 8.5 Z. | 118.7 | Timor en Ond., 29) 201 30m | — 48 Soembawa. Civ. gezaghebber| Wiket-Dimoe. | 9.6 Z. | 119.4 й 991219 30m] — 50 уап West-Soemba, ^ Civ. gezaghebber| Wahai. 2.8 Z.| 129.5 | Amboina, Ceram| 30| 22" 15m | — 91 » » > 3 M 30 22" 95" » Kontroleur. Taroeloeng. 2.1 N.| 98.9 | Tapanoeli, 81) 99584 + 81 : Sumatra. | ` September 1911. Wd. Controleur| Negara Batin. | 5.0 Z.| 104.0 | Benkoelen, ]| Tu 0m**| — 12 А п Кгоё umatra. а 3m 35° Ass.-Resident | Tjilangkahan. | 6.3 Z. | 106.0 | Bantam, Java. 1119: Qm**| , 19 van Lebak. Kontroleur van| Menes. 6.4 Z.| 105.9 _ ligulpm** ,, S jaringin. G. E. Hoffmann.|Goenoeng Walet.| 6.9 Z.| 106.0 | Preanger, Java.| 1| + 198 » "n 18m Zend. leeraar | Gamsoengi. 1.7 N.| 128.0 [Ternate Halma-| 2| 8u 30m, — 85 van Tobelo. heira. Kontroleur van | Tondano. 1.3 N.| 124,9 | Menado, Celebes| 2 Ж -- 19 Chef Kadast'aul Menado. 1.5 N.| 124.8 5 9 he — 12 bureau. —. 929 — c p E Т Bijk de verschijnsele Duur. CINES Intensiteit та М н = Richting. en en aard der beweging. piyerki opmerkingen. Seconden. E3 Vertikaal. е касы beer € Tijdsopgave is ор 1/5 min. nauwkeurig. Et ei van en De meeste menschen werden wakker. | N ООО 2 lichte RR 10 0—VW. enige lichte schokken. Tijdsopgave kan 1|9 uur fout zijn. Er ZW—NO. |3 vrij hevige schokken. Tijdsopgave is nauwkeurig. 30 0—w. Eenige lichte schokken. Tijdsopgave kan 1/2 unr fout zijn. Ee een E l liehte sehok. seconden. 15 O—W. 1 zwakke schok. Tijdsopzave kan 10 min. fout zijn. I 6 » i zeer vakke schok. Idem. Idem. Eee. Yeükel рулет | EE Licht. Tijdsopgave kan + 4 min. fout zijn. 1 0—W. 1 schok. DS LO e l zeer lichte sehok. Pee W-—0. Een paar kort op elkaar vol-| Tijdsopgave is nauwkeurig. gende niet zware schokken. NW—70. |1 matige schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. Zonsopgang is 6 uur. eN AT 5 à 6 vrij hevige schokken. Draaiend. |1 zachte schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. ** Midden Java Tijd. — 280 — A B a тайын Residentie of x Lengte знае і aarnemings- i ur. van Ba- EE plaats. ” Breedte. Suse Gouvernement Ë ` Locale tavia. Batavia. Eiland. |4) 84 gu Grw. ei { Minuten Batavia. September 1911 (vervolg). J. Bley. Onderneming | 7.1 Z.| 110.0 |Semarang, Java.| 3|19" 0m**, — 12 Selokaton. B. Lott. Poelo Breué. 5.7 N.| 95.1 [Atjeh en Ond, | 4 17u37m | + 47 Poelo Breuë. Kontroleur. Oeleè Lheuë. | 5.6 N.| 95.3 | Atjeh en Ond.,| 5| 4u50m | + 46 Sumatra. B. Lott, Poelo Breué. 5.7 N.| 95.1|Atjeh en Ond, | 5 5" 4m | + 47 Poelo Breué. Civ.gezaghebber| Wai Kaboebak.| 9.6 Z.| 119.4 | Timor en Опӣ., 5|4-5"30m| — 50 %. уап Soemba : West Soemba. x Н. К. Е. A. de | Parigi. 0.9 Z.| 120.1 | Menado, Celebes| 6| 4"15m | — 53 T Graaf. SE Kontroleur. Kroë. 5.2 7.| 103.9 2 6 149 Qm**| — 13 i Sum Kontroleur van | Neira. 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira. 9|21" Om | — 93 anda, Civ. gezaghebber| Réo, 8.3 Z. | 120.5 | Timor еп Ond.,| 10| 234 30m | — 55 van Manggeraai.| ores, Kontroleur van | Kandangan. 2.8 Z.| 115.3 |Z. en О. Afd.| 11| 2u Om) — 34 andit Borneo, Borneo. egara Weda кес 7.9 7. | 108.5 |Cheribon, Јата.) 16| 1: 0m**| — 12 n 90 Kontroleur. Parig а 107.2 | Preanger, Java. | 16/23255m**| ,, 33» 80^ 9. > Manondisis. 1.4 2. | 108.3 | Preanger Re-| 16) 24u0m** ,, ^" entsch. Java = Pandjaloe. 1.2 Z. » |OCheribon, Java.) 16 is » =: . Civ. gezaghebber| Posso 1.4 Z. | 120.8 | Menado, Celebes) 17 184 30$ | — 56 4 Kolonedale. 2.0 Z. | 121.3 | Celebes en Ond,,| 17! 18" 50m | — 58 1 Celebes 1 Keta di Poera. | Mangoenredja. | 7.3 7. | 108.1 | Preanger, Java, | 17,240 0m**| — 12 4 Civ.gezaghebber| Posso. 1.4 Z. | 120.8 | Menado, Gen: 18|20" 0m | — 56 ` Kontroleur van | Taroetoeng. 2.1 N.| 98.9 | Tapano 2| 15" 12m | + 31 T Silindoeng. zech — ээ > > > > 22 15" 12m „э 3 | 30% Civ.gezaghebber гео 1.4 7. | 120.8 | Menado, Celebes| 22| 15" 40m | — 56 S = Lahewa. 2t 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 24) 19" 23m + 38 4 — 231 — c p E l. Es Быш Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ; . Seconden. opmerkingen. | I T i Vertikaal. |1 lichte schok. Tijdsopgave x + 1 min. nauwkeurig. 21/2 0—W. 2 sterke schokken. Gerommel. L + Z—N. Horizontale schokken. Dof gerommel. 11/2 0—W. 2 sterke schokken. Gerommel. et Etenen Vrij hevig. seconden, ОСТИ 1 lichte schok. De tijd is geschat. | 25 ZO—NW. |Zwak. Tijdsopgave kan + 4 min. fout zijn. paar 0—W. l hevige schok. seconden 4 NW—ZO 1 vrij hevige schok. 10 Z—N. 2 vrij sterke schokken. Tijdsopgave is niet nauwkeurig, een rom- melend geluid. Б 0—W 1 zwakke schok, + 20 N—Z. 1 schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. 3à4 W—O. Een vrij hevige golvende bewe-! Idem. Idem. | 1 ging. T 0—W. l lichte schok. pomis » CR ` Tijdsopgave is niet nauwkeurig. N—Z. 1 flinke schok. Tijdsopgave kan 15 min. fout zijn. | ii MI 1 schok. | ertikaal. » Tijdsopgave is niet nauwkeurig. pP ZONA, |. ev ыз. r e ii SE 3 39 70090 Ж We Wb S 9 o bM Ew e b EEE ee P e 0 Ub * 4 O—W. |L schok. Idem. ege Wo „E30 | ZW—NO. |1 vrij hevige schok. Tijdsopgave kan + 10 min. fout zijn. -- 482 — ` ** Midden Java Tijd. A B | ; те Residente of 12% Seismo- 4 | Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | £ ie see er plaats Breedte.| van E Locale | tavia. | Batavia Eiland. |A) 44 ME Grw ене а Minuten Batavia. < October 1911. T Ass.-Resident. | Painan. 1.4 Z. | 100.6 | Pad. Benedenl.| 5|+8u18m| + 25 atra. Ass.-Resident | Loewoek. 0.9 Z.| 122.7 | Gouv. Celebes] 5|10" 40m | — 64 Oostkust van en Onderh., Celebes. Celebes. Civ. gezaghebber| Banggaai. 1.5 2. | 123.5 тше еп ш, 5 > — 617 d Kontroleur. Gorontalo. 0.5 N: 133.1 ene Celebes 5 3 — 63 e 1 | G. E. Hoflmann. Homos Wast 6.9 Z. | 106.0 | Preanger, Java. | 101124 35m**| — 12 |12" 12m 25*. | Kontroleur. Menes, 6.6 Z. | 105.9 | Bantam, Java. | 10 a » ” d Ж -Resident | Malingping. 6.8 Z. | 106. G 10 12u 30m** 5 » 1 | n Lebak. 1 | m E H. -Berkhuysen Lebak Parai. 6.6 Z.| 108. S 10|19951=%*%* ,, ж? J bz B; Poerboio. 8.9 2.| 112.6 | Pasoeroean, Java! 11| 5" Qm** ss | Hones. ' Kontroleur van | Pasirian. d 113.1 si 11 : 5 SS . Kontroleur. | Toeren. Š 112.7 Re 11|5" ]5m** » | SS 4 . Civ. gezaghebber| Wahaai. 2.8 Z.| 129.5 | Amboina, Ceram| 11| 22u 30m | — 91 | B. Goth. Poelo Breué. | 5.7 N.] 95.1 | Atjeh en Оп-| 11| 29% 50" | + 47 derhoorigheden. . Kontroleur van | Pager-Alam. 4.0 Z.| 103.2 | Palembang, 13| 4-11" 0m! + 26 . Pasoemahlanden tra. -= Ass.-hesident | Loewoek. 0.9 Z. | 192,1 | Gouv. Celebes | 13| 12° 30m | — 64 Oostkust van en Onderh., 1 Celeb Celebes. Dee | Civ. gezaghebber! Banggaai. 1.5 Z. | 123.5 | Ternate en Ond; Pé, 1I* 99 jen 67| 13 nih | : Banggaai. 88% SE Kontroleur. Patjitan. 8.2 Z. | 111.1 | Madioen, Java. | 16,21"30m**| — 12 * Toeren. Ge 112.7 | Pasoeroean, Java) 16 21u38m**% 2, Administrateur, | Soeka Ramé, = S 16|91u40m**| ` — 938 — € D E m Bijkomende verschijnselen Duur. RER: Intensiteit Richting. en en aard der beweging. : md s opmerkingen. SE Ongeveer l zeer lichte schok. e een se? gerommel Z—N. met gedreun even te vo 3 N—4. l hevige schok. T 3 Я Lichte golvende beweging. 8 W—O l vrj hevige schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. + 60 is Een aantal lichte schokken. Tijdsopgave is nauwkeurig ECC S n nn ашшы 1 lichte schok. 1 O—W 1 schok + » 3 tamelijk sterke schokken. 2121 EE l vrij sterke schok. 5 W—O Idem. Idem. Vermoedelijk van den Smeroe. X 3 NO—ZW | Lichte trillingen. Tijdsopgave kan eenige min. schelen. of andersom. 16 W—O 1 sterke schok met natrillingen. | Tydsopgave kan 10 min. fout zijn. uizen kraken en zware kasten schom- melen. Na em schok nog + 5 min. trillingen. 3 O—W. 1 sterke schok. 233 Z—N. 2 lichte sehokken. Tijdsopgave is nauwkeurig. 4 O—W l hevige schok. Eos N—Z Hevige dens edn met rachtige snel op e vol- gende іі en. + 2 | Vermoedelijk |1 middelmatige schok. Z—N. * Zen + 35 NO—ZW. | Tamelijk hevige trillingen. Tijdsopgave kan eenige minuten fout zijn. - + 12 | NNO—ZZW. | 1 schok. — 234 — ** Midden Java Tijd. A B Lento Residentie of | 4 Lines Seismo- Beriehtgever. | Waarnemings- tig ke: n Ba- te Een SE E ze Gouvernemen E Loc le tavia. pue | Grw en Eiland. А tU q T. ; Minuten Batavia. — October 1911 (vervolg). Kontroleur van | Beroe. | 8.1 2. | 112.4 | Kediri, Java. 16]21u40m**| — 12 | ra ECCE Poerboio. 8.9 Z. | 112.6 | Pasoeroean, Java! 16 Š j Hon nes. Е nm van | Kepandjenlar. | 8.1 Z. | 112.2 | Kediri, Java. 16 > » d Kontro cm Lawang. 7.8 Z. | 112.7 | Pasoeroean, Java) 16,21u45m**| , j Kontroleur van | Pasirian. 88 Zl 118.1 Sé 16 is » empeh. Kontroleur. Batoe. 1.9 Z. | 112.5 = 16|91"50m**| ,, » Loemadjang. 8.1 Z. | 113.3 sg 16 T » 1 Kontroleur van | Kroetjil. 1.9 Z. | 113.5 » 171108 on™ ` ,, Kontroleur. Manna, 4.5 Z.| 102.9 | Benkoelen, 18| 9u47m | + 15 Sumatra - . Kontroleur van | Tais. 4.1 Z. | 102.5 S 18 10u 3m | + 17 3 Benkoelen. | Kontroleur. Lawang. 1.8 Z.| 112.7 | Pasoeroean, Java; 18|14u50m**, — 12 Kontroleur van | Beroe. 8.1 Z. | 112.4 | Kediri, Java. 1S|l5"u]0m**| ,, | | Kontroleur. . | Toeren. 8.2 7. | 112.7 | Pasoeroean, Java 18|15u13m**| ,, | . Kontroleur van | Pasirian. Loi p HEI Š 18]5215m**| ` | ~ Tempeh. > Lh. А E ten | Poerboio, » 112.6 E 18 e E 2 v Kontroleur van | Kepandjenlar, | 8.1 Z. | 112.2 | Kediri, Java. 18 » » ' x Blitar. (Blitar). x оа van | Dongko. 8.9 2. | 1116 " 18 » » Panggoel. 1 — 235 — i € p E MR РЕ неден Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. š РИЯ opmerkingen. 30 NO—ZW l schok. Gerommel. e he eeen / 2 schokken waarvan de eerste| Idem. zeer ster 5 NO—ZW Niet hevig. | Idem. Bleed e 3 verticale schokken + 10 W—O. l langgerekte vrij hevig schok, Vertikaal. я liehte schokken Tijdsopgave is nauwkeurig. FL 30 N—Z schokken, waarvan de eerste, Geen verhoogde werking van den vul- kaan geconstateer Vermoedelijk van den Lamongan tijdsop- gave is juist. 55555451 ZW—NO. | Lichte schokken. ооз Vermoedelijk |1 liehte horizontale schok. ZW—NO. + 3 | Vermoedelijk | Lichte schokken. Tijdsopgave kan + 10 min. fout zijn. NO—ZW. De aardbeving werd waargenomen door alle hoofden im de afdeeling Seloema. 3 Ongeveer 2 zwakke golvingen. Z—N. E 30 NW—ZO. |1 schok. Gerommel. + 25 NO—ZW. | Vrij hevige trillingen. Tijdsopgave kan eenige minuten sche- | len. 2 schien N l zeer licht. : met tus- ees + % gie к Bess... O—W. 2 zeer sterke schokken. 5 NO—ZW. |Niet hevig. Gerommel. 2 N—Z. l vrij hevige schok. Het huis schudde heen en weer. — 236 — A B ^ i тере Residentie оѓ . Lengte Berichtgever. aarnemings- š н An d plaats Breedte. 908 жиен В Locale tavia. Om l m A| "e | ` Minuten . October 1911 (vervolg). Adm. Onderne- | Soeka-Ramé. | 8.2 У. | 112.7 | Pasoeroean, Java! 18/15"20m***| — 12 ning Жы” eka Rame", Kontroleur. Batoe. 1.9 2.1 1125 h 18]15*"30wm*e ^, Zend. leeraar | Windesi. 2.4 2.| 134.3 сее uM 99 149 55m | —110 Windesi. J. H. Berkhuijsen| Lebak Parai. | 6.6 Z.| 106.4 Bantam, det 24| 3u 25m**| — 12 Kontroleur. Merauke. 8.5 Z.| 140.4 | Zuid Nieuw- | 24 9u54m | —135 Guinea, Nieuw l0" бт uinea, re Kontroleur van | Dongko. 8.2 Z.| 111.6 | Kediri, Java. 9513415 ҒҒ — Pan: goel. Civ.gezaghebber| Wai Kaboebak. 9.6 Z.| 119.4 | Timor en Ond., 31| 19u 10m X: қ Soemba West Soemba. November 1911. : 2 Fosthouder van Waingapoe. 9.6 Z.| 120.3 | Timor en Ond.,| 1| Tussehen| — . Midden Soemba. Soemba 13"30men 140 30m Kontroleur. Amboina. 3.7 2.| 128.2 | Amboina. 9| guasm | — — Ass-hesident. | Padang. 1.0 Z.| 100.3 | Padangsche 14| 12u 15m | + Be en, Ў : Sumatra. Kontroleur van | Neira. 4.5 2.| 129.9 | Amboina, Neira.| 15| 112 55m | — nda. қ E. A. Militaire | Amboina. 3.7 Z.! 198.9 | Amboina, Аш- 15 21% 0m | — Apotheker. boina. . Kontroleur van А = j M 15 E 22 Amboina. Kontroleur. Saparoea, 3.6 Z. 128.7 | Amboina, Sapa-| 15 21" 30m | — roea. ** Midden Java Tijd. — 287 — c p E Bag dem Trost Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ° "SEET opmerkingen. 10 ZW —NO. 9 flinke schokken, kort na elkaar, | De Smeroe rookt sedert + 6 maanden voorafgegaan door een rammc- | niet meer lend gelui d. 1 Vertikaal. |1 zwakke schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. E М—7. 1 zachte schok. phe Zeie gerekend als 6 uur. De zon was + 1/3, verduisterd. B uu s алы 3 middelmatige schokken. + 50 | ZZO-—-NNW Lichte beving Tijdsopgave vrij nauwkeurig. + 3 id Idem. Sli. 2 schokken; de eerste zwak, de | Tijdsopgave kan hoogstens een paar minu- tweede iets sterker. en fout zijn. Het huis schudde. 4 W—O 1 vrij hevige schok. Zonsopgang 6 uur = i O—W. l vrij hevige schok. l | Waarschijnlijk | 1 matige schok. vertikaal. i IPSE i cei a io l lichte schok. WENEN E l verticale lichte schok. seconden. i 60 Ongeveer 2 zeer kort op elkaar volgende! De seismograaf te Ambon wees aan == hevige sehokken. 31" 11m—231" 1 4m ; Deuren ên ramen rammelden heftig: klokken stonden stil; lampen slinger- den N—Z. Ee de 2 vrij sterke schokken. 1 1 schok. B FI Sw WoW ww Nem E 1 Tijdsopgave kan een kwartier fout zijn. | — Civ. gezaghebber Gouv. Atjeh en Onderh., Sumatra. ** Midden Java Tijd. — 238 — B. ——— — A E 23 | ois Residentie of Keng Seismo- { Berichtgever. | Waarnemings- oost Gouvernement | £ Cie ie ei plaats. Breedte. van | В tid. tavia. Aanvang ы sielen cn Minuten Batavia. November 1911 (vervolg). E. Hoffmann. |Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.0 e dd Java. | l7]18u30m**| — 12 [18"23m4]* | Kontroleur van| Soeka Radja, | 4.7 Z.| 103.8 | Palem 8| 13u 26m » Се А Moeara Doea. Mug lie) Bum atra | Kontroleur van 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira.| 28| 14u 20m | — 93 d Banda. n _Liehtopzichter | Vlakkehoek. 5.9 Z.| 104.5 | Benkoelen, 29 +22u15m] + 9 ; . Vlakkehoek Sumatra. Ass.-Resident. | Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 30| 119 45m | + 26 Benedenlanden, Sumatra. ; 2 Painan. 1.4 Z.| 100.6 ! Sumatra's West-| 30! 12u Om | + 25 kust December 1911. > p тъне Lahewa. 1.4 N 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 1| 8u Om | + 38 27 ая E. байына; Windesi. 2.4 Z.| 134.4 | Ternate, Nieuw-| 2| 4" 50m | —110 Ç eeraar, uinea. _ Kontroleur van | Neira. 4.5 7.| 129.9 | Amboina, Neira.) 7| 13% 2m | — 93 anda. F. H. ten | Poerboio. 8.2 Z. | 112.6 | Pasoeroean, Java| 10| 9*30m**, — 12 ones, _ Kontroleur van | Neira. 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira.| 11| 10" 12m | — 93 E Banda. = Civ.gezaghebber| Padang Tidji. | 5.4 N 95.9 | Gouv. Atjeh en| 11| 178 25" | + 43 SEN Onderh. 17а 39m d Sumatra. . Kontroleur. Oele& Lheue. | 5.6 N 95.3 111114304 | + 60 ` Kontroleur van | Sabang. 5.9 N „| Gouv. van Atjeh| 11| 17° 40™ | + 46 Poeloe Wèh. On derh., eh. Tjalang. 4.8 Z 95.4 11| 17" 457m | + 45 -- 239 — Eenige seconden. c p E SE Bijkomende verschijnselen Duur. REE Intensiteit Richting. en en aard der beweging. Š did: opmerkingen. EC W—O. Een paar lichte schuddingen. EB Z—N. 2 tamelijk sterke schokken. Een paar W—O 1 lichte schok. seconden IU O=W. 2 lichte schokken. Bi А ыу | vri hevige schok. Zeer kort. Ongeveer | liehte schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. Ws Vooraf dof gerommel. г 5 ZW—NO. |1 zachte schok. Tijdsopgave kan eenige min. fout zijn. 1 N—Z. l vrij sterke schok. Zichtbare zonsopkomst is 6 uur. Een paar S l lichte schok. seconden. BE iben vee | zwakke schok. Een paar М—7 1 lichte sehok. seconden S l a | liehte schok. + 20 © Idem, S |` |... s l korte schok. BEE ss Vertikaal. 2 schokken. O—W. Trillingen. — 240 — A B E Datu Residentie of 2 bdo Sehne Berichtgever. Waarnemings- бб : ur. n Ba- fe: plaats. Breedte. — B Locale | tavia. bene Grw. | en Eiland. |8) tid M. T. 2 Mimuten Batavia. December 1911 (vervolg). Kontroleur. Oelée Lheue. | 5.6 N.| 95.3 |Gouv. Atjeh en] 11| 17145» | + 60 On - Sumatra. 5 hoe Nga. RAM S В 21) 13u 30m | + 46 Civ.gezaghebber| Padang Tidji. » 95.9 2 91 13° 452 | + 43 Kontroleur van | Lhoe Nga. 5.6 N.| 95.3 = 91 = + 60 Oelée Lheue. ; Kontroleur. Trenggalek. 8.0 Z.| 111.7 | Kediri, Java. 99| За dämpt — 12: Kontroleur van | Passi. 0.7 N.| 124.3 Menado, Celebes| 29) 11u 30m | — 70 Boloang. Kontroleur van | Neira, 4.5 Z.! 129.9 | Amboina, Neira.| 29| 11" 45m | — 93 Banda, _ Kontroleur. Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 | Menado, Celebes| 29 ч — 65 Kontroleur van | Malibagoe. 0.8 №, | 124. e 29|12u Om | — 69 Boloang. » Bintaoena. 0.8 N.| 123.6 i 29| 12u 30m | — 67 L —— ** Midden Java Tijd. — 241 — € D E iod Bijkomende versehijnselen Daar. 34 Intensiteit Richting. en en aard der beweging. j edenis: opmerkingen. A Deze aardbeving bestond uit een reeks zachte schokken X... O—W. '|Vrij sterk. Tijdsopgave is nauwkeurig. see L W—O 1 liehte schok. | E EE | hevige schok. | 2 N—4 3 schokken. | l O—W. 2 zwakke schokken. Z—N. | lichte schok. W—O. | vrij hevige schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. N—Z. 1 sterke schok. Tijd ontleend aan den zonnestand. is 1 zwakke schok. Meteorologische Waarnemingen in de Stroom- gebieden der Siak en der Rokanrivier (Oost-Sumatra) in 1907 verricht DOOR Dr. MAX MOSZKOWSKI. Dr. Moszkowskı bood het Observatorium een meteorologisch dagboek aan dat door hem op zijn tochten langs de Siak- en de Rokanrivier in 1907 gehouden werd. Behalve een korte weersbeschrijving, bevat het dagboek temperatuurswaarnemingen. Ondanks de betrekkelijk zeer korte waarnemingsperioden en de onvolledigheid, volgen hier enkele gemiddelden. Met klein cijfertype is naast de gemiddelde temperatuur het aantal waarnemingsdagen aangegeven. I. Siak Sri Indrapoera 0945” N.Br. 1099 O.L. Augustus 8"—9" a.m. 0"—2" p.n. 7z—9" Max. Min. 248,0 30°1,0 25*7,0 30*.9,C 22°.9C. = тч . Op de Siak, Tapoeng kanan en Tapoeng kiri, tusschen de oerwouden: 0930'—0?45' N.Br. en 102°—100°30’ O.L. in September. III. Van Tandoem naar Rau en Kota Ingin van 0°—0°30’ N.Br. en 101°30’—90°30' O L., voorgebergte, tot 1000 m. boven den zeespiegel, in October. IV. Pasir Pangeragan, Rokanvlakte 100°—100°30' O.L. in October. V. In het oerwoud tusschen de Rokan en de Siakrivier in November. =- MB — TEMPERATUUR IN CELCIUS. 6u—7u Tu—gu Ou Un 12u—]u 2u—4u 5u—6u 6u—8" 8u—10" Max. Min. Uren met zonneschijn. 220.63; 249,9, 270.8, 290.2,, 300.6, 2998, , 269.4. 250.7, 30931; 220.823 6.623 222, 249, 213; 301; 307; 268, 259, 246;: 312 2201 6.019 21.24 23.6, 268; 301; 320 — 26.3, 244, 3250 212% 5.313 22.54 24.6» 260, 293, 307; 27.4, 25.9 23.8; 304; 22.4; 6.715 E E GEN V À L. Aantal 's Nachts Regen begint m: waarnemings- ná kort na Overdag. Regenloos. dagen. middernacht. zonsondergang. II 30 14 13 | 7 7 Ш 19 9 29€. 11 3 IV 12 4 5 7 2 V 20 9 11 6 5 Meteorologische Waarnemingen in het Stroom- gebied van de Mamberano, Noord Nieuw- Guinea in 1910—1911 verricht DOOR Dr. MAX MOSZKOWSKI. Ook het meteorologische dagboek gehouden tijdens zijn Mamberano-expeditie in 1910/11 bood Dr. Mozskowskı het Observatorium aan, hierbij voegende een overzicht van de weersgesteldheid door hem in het stroomgebied van deze rivier ontmoet, welk overzicht hieronder opgenomen is. Uit de behouden temperatuur-waarnemingen na 5 Nov. verricht volgen onderstaande gemiddelden. CELSIUSGRADEN. би 30m gu 104 12u 24 44 8: Mat | тоор 6—15 Nov. 2495 2597 2898 300.3 3098 29.2 2699 3197 Voet Centraalgebergte 16—30 Nov. 235 -- 290 296 3094 293 264 310 GEMIDDELDE BEWOLKING. G йз. ie 1 ж.ө ES s Van Reesgebergte 6-26 Ос. 8 4 9 8 8 Middenloop Mamberano 27 Oct.—15 Nov. 9 8 8 7 6 7 Voet Centraalgebergte 16—30 Nov. 7 уі ошо © о -- ° Meteorologische Berichte aus Holländisch ` Nord-Neuguinea VON Dr. MAX MOSZKOWSKI 1910/1911. Ueber klimatische und meteorologische Verhältnisse, kann ich leider nicht soviel aussagen, wie ich wohl gewünscht hátte, da mir die Tabellen, die ich für die Monate Mai, Juni, Juli, Augustus und September angelegt hatte, leider bei meinem Schiffbruch in den Stromschnellen des Mamberamo verloren gegangen sind. . .. Ich habe mich 14 Tage an der Küste dann 14 Tage in einem Dorf 38 km. Luftlinie landeinwärts, dann abermals 14 Tage in einem Dorf 38 km. Luftlinie landeinwürts, dann anderthalb Monate im Vorland des van Rees Gebirges und endlich 14 Tage im van Rers Gebirge selbst aufgehalten. In allen diesen Standquartieren habe ieh feste Stationen angelegt und tüglich zweistündlich barometrisch, thermometrische, psychrometrische Messungen gemacht, Maxima und Minima notiert und ebenso zweistündliche Beobachtungen über Wind und Wolken angestellt. Falls ich selbst verhindert war, hat mein Assistent mich vertreten. Sehr hšufie habe ich die Messungen auch des Nachts fortge- setzt. Ich muss gestehen, dass mich der Verlust dieser mühselig aufgestellten Tabellen, von allem was ich verloren habe, am meisten geschmerzt hat. Ich muss mich also auf kurze Notizen aus meinen Tage- büchern beschränken. Während des Monats Mai, also an der Küste, war die Hauptwindrichtung Nordost, die Seebrise setzte täglich gegen !/, 1 Uhr ein. Geregnet hat es — 246 — ausschliesslich nachts, und nur selten bis in den Tag hinein. Das Temperatur-Maximum schwankte zwischen 29° und 33°, das Minimum zwischen 225,5 und 239,5. Das Mittel, das gegen 7 Uhr abends erreicht wurde, war 269—279. Die pU zahlen bei den psychrometrischen Messungen waren Morgens um 6 239,5 trocken zu 23° bis 235,5 feucht, mittags um 2 31° trocken zu 26? feucht, abends 259,5 trocken zu 249,5 feucht. Es sind dies, die aus meinen Tabellen erhaltenen Mittelwerte, die ich im Tagebuch notiert hatte. Depressions- zeit ist 4 Uhr gewesen, die Zeit des hóchsten Barometer- standes merkwürdigerweise 8 Uhr morgens und 8 Uhr abends, um welche Zeit auch die Bewölkung meist am geringsten war. Oft war des abends 8" die Bewölkung gleich 1 und um 10 Uhr p. m. schon 6 oder 7 Für den Monat Juni finden sich in meinem Tagebuch fol- gende Notizen, die in den Stationen Pauwi und Samberi gewonnen sind: Hauptwindriehtung Nordost, Regen selten nachts, meist nachmittags gegen 3 Uhr mit Gewitter. Oft vier bis fünf schöne regenlose Tage, dann kräftiger, aber nicht lange dauernder Regen, und zwar regnete es in Pauwi weiter stromabwürts mehr wie in Samberi. Das Minimum 229,5 zu 23°, bei Messungen auf dem Lande. Bei Messungen im Boot, also auf dem Wasser 24°. Die Mitteltemperatur (gegen 7 Uhr) 269—279. Maximum 289—329. Psychrometer: Morgens 6 Uhr 235,5 trocken zu 239— 239,5 feucht. Mittags 2 Uhr 31° : 26? bei schönem Wetter 28° : 979 bei Regen, abends 8 Uhr 269,5 : 259,5. Wassertemperatur: Minimum 27—29°. Regen meist aus Nordost, sehr selten aus Südost. Grüsste Regenmenge 80 mm. am 30 Juni zwischen 4 und 6 gefallen. Vom Juli und Augustus habe ich leider keine Mittelwerte notiert aber einige. Messungen aus Naumoni, im van Rees-Gebirge aus dem Monat September finde ich in meinen Tagebuch vermerkt: Die Bodentemperatur war 65° Maximum bei Sonnenschein und 45° bei bedecktem Himmel. | — 247 — Das Maximum der Bodentemperatur wurde so gemessen, dass die Quecksilberkugel des Maximumthermometers mit einer dünnen Erdschicht von etwa 1 cm. Dicke bedeckt wurde. Dieser Bodentemperatur entspricht ein Luftmaximum von 33? resp. 289. Das Minimum, sowohl der Boden- wie der Lufttemperatur lag um 21° herum. In 6 m. Tiefe wurde die kenstante Temperatur von 269,5 gemessen. Die Barometer- Schwankungen waren weder im Gebirge noch hm Meer beträchtlich und betrugen höchsten 3—4 mm. pro Ta Ich habe dann auch nach meinem Unfall tägliche Тешре- raturmessungen angestellt, doch haben diese natürlich lange nicht denselben wissenschaftlichen Wert wie die vor dem Unfall gemachten, da sie mit unkorrigierten und ungeprüften Instrumenten vorgenommen sind. Im Oktober im van Rees Gebirge war die Hauptwind- richtung süd-und süd-östlich. Der Hauptregenbringer Nord- Ost-Wind. Morgens und abends war gewöhnlich sehr dichter Nebel und reichliche Mengen von Tau. Die Vormittage waren durchschnittlich regenfrei, gewóhnlich zwischen 3 und 4 Uhr fing es an zu regnen. Gegen Sonnenuntergang hörte der Regen meist auf und auch nachts hat es verhältnismässig Selten geregnet. Die Nachmittagsregen waren gewöhnlich von Gewittern begleitet. In den ersten Tagen des Novem- bers am Südabhang des van Бккз Gebirges war der herr- schende Wind Nordwind und zwar meist so heftiger, dass er die gegen Mittag von Süden hier aufziehenden Gewitter nicht aufkommen liess. In den ersten 14 Tagen wührend Wir uns in der grossen Ebene befanden, hat es fast jede Zweite Nacht sehr stark geregnet und zwar meist in den Stunden vor Sonnenaufgang. Als Regenbringer machten sich jetzt auch westliche Winde sehr häufig geltend, wobei Zu bemerken ist, dass an der Küste bereits der Nordwest Monsum eingesetzt hatte. Das Mittel der Tagestemperatur war 279,7. Das durchschnittliche Minimum 249,75, das durchschnittliche Maximum 919,65. Das Maximum wurde gewöhnlich erst um 2 Uhr erreicht, doch näherten sich die — 948 — E Temperaturen schon von 10 Uhr ab sehr stark der höchsten Tagestemperatur. Wirkliche Gewitter kamen niemals herauf. In der zweiten Hälfte des Novembers am Fusse des Zentral- gebirges fiel die Hauptregenzeit in die frühen Morgenstunden, so zwischen !/,4 und !/,6 Uhr morgens. In den allerersten Stunden nach Sonnenaufgang, zwischen 6 und 8 waren die Berge gewóhnlich klar, während im Tale viel Nebel lag. Gegen 8 Uhr morgens pflegten sich die Spitzen zu beziehen, zwischen 12 und 4 war das Gebirge im allgemeinen klar und um Sonnenuntergang herum stieg wieder Nebel aus den Tälern auf. Als Regenbringer kommen südwestliche und westliche Winde in Betracht. Die Regen sind meistens von Gewittern begleitet. Ausser der Hauptregenzeit in der Nacht war noch eine zweite tügliche Regenperiode gegen 4 Uhr nachmittags zu konstatieren, doch waren die Tagregen weder so lang dauernd noch so heftig wie die Nachtregen. Der Dezember unterschied sich im allgemeenen nur weinig vom November höchstens dass die Niederschlagsmenge, nament- lich in der zweiten Hälfte des Dezember im Gebirge eine weit geringere war als im vorhergehenden Monat. Die durchschnittliche mittlere Tagestemperatur betrug in der zweiten Hülfte des November 279,06. Das durchschnitt- liche Maximum 31°, das durchschnittliche Minimum 235,5. Temperaturmessungen von Dezember sind leider nicht vorhanden, da das Thermometer zerbrach. CASSIA FISTULA 4. Bekende en merkwaardige Indische planten in gekleurde afbeeldingen door Dr. Z. KAMERLING met korten begeleidenden tekst VAN C. A. BACKER en Dr. J. J. SMITH. Cassia Fistula L. Deze in geheel Java welbekende boom, die een hoogte van 10 à 20 M. bereikt, komt in een groot deel van Engelsch- en Nederlandsch-Indié voor. Op Java wordt hij door de inlanders aangeduid met een der namen Boengboendelan, Klohoer of Trenggoeli, de Europeanen noemen hem wel Trommelstokboom. Wanneer hij in vollen bloei staat en uit de ontbladerde twijggedeelten overal de goudgele trossen omlaaghangen, herinnert hij eenigszins aan den in Europa veel gekweekten Gouden Regen. Vooral in Midden-Java vindt men hem in het wild, voornamelijk in de djatibosschen der residentiën Semarang en Madioen. De bloemen zijn groot, heldergeel, zwakwelriekend, de kroonbladen der oude bloemen blijven na het afvallen der meeldraden en van den stamper nog lang zitten waardoor de trossen steeds gevuld zijn, wat in hooge mate tot de schoon- heid van den boom bijdraagt. De drie onderste helmdraden zijn sterk S-vormig gekroond en veel langer en dikker dan die der 7 andere meeldraden. De helmknoppen zijn niet roodbruin zooals op onze in meerdere opzichten onnauwkeurige plaat is aangegeven doch geel, dat later in geelbruin overgaat. De vruchten zijn lange, rolronde stokjes, vandaar de naam Trommelstokboom, ze bereikt een lengte van 20 à 45 cM. een breedte van 15 à 17 mM. Door dwarse tusschenschotten zijn ze van binnen in 50 à 100 kamertjes verdeeld, die, — 250 == elk aanvankelijk met strooperig vruchtvleesch gevuld zijn, dat later geheel verdroogt. In elk kamertje ligt één enkel zaad. Het vruchtvleesch heeft een onaangenamen reuk, het doet - aan bedorven drop denken. Daaraan zal misschien de naam Oudemannetjesdrop, dien men soms aan de peulen geeft, te danken zijn. Dit vruchtvleesch is een bekend purgeermiddel, volgens sommigen hebben ook de zaden dezelfde eigenschap. De bladeren zijn evengevind en bestaan uit 3—8 paar vliezige, fijn generfde blaadjes welke lengte tusschen 60 en 200 mM. schommelt. Behalve als sierboom valt er van de Cassia Fistula nog ander nut te trekken. De vruchten hebben handelswaarde. Ze worden nogal veel van Bonthain en Makassar uitgevoerd. In 1909 bedroeg de uitvoer + 300.000 Kg. die een waarde hadden van f 18000.— Een prijsnoteering te Amsterdam (Aug. 1911) gaf als waarde f 9.50 per 50 Kg. De bast is bruikbaar als looimiddel, het hout is hard en zwaar (S. G. 0.8—1.1). De boom wordt uitsluitend door middel van zaden voort- geplant. Met Cassia werd in vroeger eeuwen een welrie- kende plant, waarschijnlijk een kaneelsoort aangeduid. Nog steeds voert een uitheemsche kaneelsoort den naam Cinna- monum Cassia. Hoe men er toe gekomen is, den naam Cassia op onzen boom over te dragen, is niet duidelijk; Fistula beteekent fluit en zinspeelt op den vorm der vruchten. Q. À В. POINCIANA REGIA Bojer -- Өр} — POINCIANA REGIA Bomen, Wel mag deze boom regia, koninklijk heeten. Want er zin weigig boomen, die hem in schoonheid evenaren, geen is er die hem overtreft. Maar kijk dan niet naar de kromme, wangedrochtjes, die in het Wilhelminapark te Weltevreden hun tijd tusschen doodgaan en weer wat opfleuren verdeelen, maar naar forsche, tot 20 M. hooge exemplaren, die men op tal van particuliere erven aantreft. Het best gedijt de boom in de heete laagvlakte, waar hij tusschen Augustus en Maart bloeit. De geheele Kroon is dan overdekt met de schitterend roode bloemen, die den in Indié gebruikelijken naam Flamboyant, d.i. Vlammende boom, ten volle rechtvaardigen. De Poinciana is inheemsch in Madagaskar. De boom is zoo genoemd ter eere van een gouverneur van Fransch Guyana, De Porwcr. In 1848 werd hij ор Java in 's Lands Plantentuin ingevoerd en vond, daar hij overvloeidig zaad levert, spoedig zijn weg naar parken en tninen. Alleen in gekweekten staat echter, de boom verwildert hier niet. Vreemd mag het heeten, dat zooveel planten, die goed groeien en overvloeidig zaad leveren, toch nooit of nagenoeg nooit verwilderd worden aangetroffen. De gewone Quassia is daarvan een uitmuntend voorbeeld, Cassia bacillaris een ander. En zoo zijn er nog vele tientallen. De groote dubbelgevinde bladeren bestaan uit meerdere hon- derde kleine blaadjes. De bloemtrossen zijn opgericht, de kelk is van binnen rood gekleurd, ook de kroonbladen zijn rood, het bovenst kroonblad echter geel met donderroode vlekken en strepen. De middellijn van de geheele bloem bedraagt 9 à 11 cM. ` De peulen, die in groote hoeveelheid worden voortgebracht, bereiken een lengte van 20 à 70 cM. bij een breedte van 3!/, à 6 cM. Bij rijpheid laten de beide houtachtige kleppen van elkaar los, waardoor de 15 à 50 zaden vrij komen. Behalve als sierplant is mij geen nuttig gebruik van den boom bekend, omtrent de waarde van het hout kan ik geen egevens vinden. e OA B. a gsi HEDYCHIUM CORONARIUM Kozsra. Een geliefde tuinplant, overal als Gandasoeli bekend. Uit een onderaardschen wortelstok rijzen een grooter of kleiner aantal tamelijk dicht bijeengeplaatste, taaie 1 à 2 M. hooge stengels op. De bladeren, die met een goed ontwikkelde scheede den stengel omvatten, zijn nog al groot, lancetvor- mig, vinervig, met een zeer krachtig ontwikkeld tongetje op de grens van scheede en schijf. ї De zeer welriekende bloemen staan aan de toppen der stengels, ze zijn tot een dichte, van groote schutbladen voor- ziene, aarvormige bloeiwijze vereenigd. In den oksel van elk schutblad vindt men een gering aantal zich achtereen- volgens ontwikkelende bloemen. De kelk dier bloemen is dunvliezig, groenachtig, de kroonbuis is lang en smal en draagt aan zijn top de 3 smalle kroonslippen. Van de 6 meel- draden, die in theorie aanwezig zijn, is er slechts 1 volkomen ontwikkeld. De 5 andere zijn vervormd tot kroonbladachtige organen waarvan het middelste het grootst en uitgerand is. Deze valsche kroonbladen, die de bloem haar schoonheid verleenen, zijn helderwit van kleur, het middelste vertoont echter onder de uitranding een vlek, die bij verschillende indivi- duen alle schakeeringen van lichtgeel tot helder oranje hebben kan. De dunne stijl hangt samen met den helmknop, tusschen, welks beide hokjes hij beklemd is op volkomen dezelfde wijze als dat bij de verwante Costus het geval is. Vruchten worden voor zoo ver mij bekend op Java nooit voortgebracht. De plant laat zich gemakkelijk door scheuring van den wortelstok vermenigvuldigen. De geurige bloemen worden door inlandsche schoonen en niet-schoonen wel in het haar gedragen. Ook in bouquetten vindt men de gandasoeli nog al eens. Jammer, dat de ver- welkte bloemen zoo leelijk zijn en daardoor de meeste bloeiwijzen in hooge mate ontsieren naam Hedychium is afgeleid van de beide grieksche woorden z2w's (hedys), liefelijk en ytw'v (chioon), sneeuw en zinspeelt derhalve op de geurige, witte bloemen. De Latijnsche achternaam coronarium beteekent tot kransen gevlochten worden. C. A. B. HEDYCHIUM CORONARIUM oenig — 253 — VANDA TRICOLOR Lan, Het is nauwelijks aan te nemen, dat de op bijgaande plaat afgebeelde, in West-Java zoo algemeene en in het oog vallende Vanda aan Blume tijdens zijn verblijf op Java onbekend gebleven zou zijn. Daarom is het vreemd, dat de plant niet vermeld weıd in zijn Bijdragen, en voor het eerst in 1847 door den Engelschen plantkundige Lindley onder bovenstaanden naam beschreven werd, nadat in 1846 levende planten ervan in Engeland ingevoerd waren. Wel beschreef Blume de soort nog eens in 1848 als V. suaveolens Br. doch Lindley's naam heeft natuurlijk den voorrang. Voor zoover tot nog toe bekend is, komt de plant uitslui- tend in West-Java voor en is op de bergen in de omstreken van Soekaboemi, Bandoeng en Garoet zeer algemeen, vooral boven 1000 M. zeehoogte. Oostelijker is zij nog niet aange- troffen. Het is niet geheel buitengesloten, dat zij ook in Sumatra zal blijken inheemsch te zijn, doch zekere aanwijzingen daaromtrent ontbreken. Een andere Vanda-soort, V. helvola BL., die tot West-Java beperkt scheen, werd betrekkelijk kort geleden eveneens in Sumatra aangetroffen. anda tricolor groeit gewoonlijk op lichte plaatsen іп boomen. Prof. Dr. M. Raciborski trof haar echter met andere gewoonlijk epiphytische Orchideeën en blootgesteld aan de volle zon ook tusschen steen en op den top van den Goentoer aan. De anggrek pandan, zooals de soort door de inlanders te Buitenzorg wegens de oppervlakkige overeenkomst met Pandanus genoemd wordt, behoort ongetwijfeld tot de mooiste der Javaansche Orchideeën. De kleur der ongeveer 5 em. in doorsnee metende, vleezige, overdag sterk welriekende, ‘snachts nagenoeg reukelooze bloemen is aan vrij groote afwisseling onderhevig. In hoofdzaak zijn de kelk- en bloembladeren aan de achterzijde wit, vóór op meer of minder gelen, soms nagenoeg witten grond lichter of donkerder bruin gevlekt, terwijl de vioolvormige middenlob der lip magentapaars, aan — 254 — den top lichter dan aan den voet, gekleurd is. Soms worden exemplaren aangetroffen, die in de kleur der bloemen zoo sterk afwijken, dat men aanvankelijk geneigd zou zijn te denken met andere soorten te doen te hebben. Zoo zag ik eens een paar afgeplukte, effen gele bloemen en werd vroeger in den Botanischen tuin langen tijd een plant gekweekt met geheel witte, op de voorzijde der kelk- en kroonbladeren citroengeel gevlekte bloemen. Daar Fanda tricolor zich zoowelin potten als tegen boomen op een zonnige plaats ook in de warmere benedenlanden gemakkelijk laat kweeken en geregeld bloeit, behoeft niemand zich het bezit ervan te ontzeggen. Toch zijn de planten in de frissche bergstreken krachtiger en de bloemen grooter en helderder gekleurd. In Midden- en Oost-Java en waarschijnlijk ook op eenige oostelijk van Java gelegen eilanden wordt het type ver- vangen door den variëteit suavis, die hoofdzakelijk door de kleur verschilt. De gele tint, behalve een vlekje aan den voet der lip, dat ook bij de soort voorkomt, ontbreekt hier geheel. De kelk- en bloembladeren zijn donker, iets in het bruine trekkend paars, terwijl het paars van den middenlob der lip veel meer naar violet overhelt en, tenminste aan den voet, donkerder is. De bloemen zijn bovendien wat slanker en hebben een minder sterken geur. Vanda tricolor var. suavis, die ook wel eens als een afzon- derlijke soort beschouwd wordt, is minder bont gekleurd dan de soort en naar mijn meening mooier. Soms vindt. men vormen met grootere bloemtrossen, die ongeveer dubbel zooveel bloemen kunnen voortbrengen als het gewone aantal, dat ongeveer 10 bedraagt. De kultuur is dezelfde als bij V. tricolor. Dr. J. ES jm a ETN eähasaf" VANDA TRICOLOR /ла/. Een Weervoorspelling voor Java 1) DOOR Dr. C. BRAAK. Hieronder worden in het kort eenige uitkomsten medege- deeld waartoe het onderzoek omtrent een weervoorspelling voor Indië heeft geleid. Aangezien zij de basis vormen waarop de verwachtingen omtrent toekomstige veranderingen kunnen worden gebouwd zullen belanghebbenden, zelf hieruit kunnen beoordeelen in hoeverre voor de toekomende moessons een voorspelling is te geven, die voor de praktijk voldoet. ij zullen ons beperken tot Java en tot den Oostmoesson. De weersveranderingen hangen af van den barometerstand in Noord-Australië; voor een voorspelling is het derhalve noodig dat de veranderingen in den barometerstand van te voren. kunnen worden aangegeven en dat bij bepaalde baro- meterveranderingen bepaalde afwijkingen in den regenval voorkomen. Van 1876 af, het begin der betrouwbare waarnemingen beschrijft de luchtdrukking eenige seriën van regelmatige veranderingen, hieronder met de regenvalafwijkingen in een tabel weergegeven. Luchtdrukking Oostmoesson i in Oostmoesson in West-Java. Oost-Java. Eerste Serie. 1876 laag normaal ? 1877 hoog droog droog 1878 overgangsjaar 1879 laag nat nat 1880 hoog nat droog 1) Medegedeeld in de Bestuursvergadering der Kon. Natuurk. Vereeniging van 9 October 1912. — 256 — Luchtdrukking Oostmoessonin Oostmoesons in est-Java. Oost-Java. Tweede Serie. hoog droog droog 1886 overgangsjaar 1837 laag nat iets nat I888 _ , hoog droog normaal 1889 overgangsjaar 1890 laag nat nat 1891 hoog droog droog Derde Serie ' 89 hoog droog droog 1897 overgangsjaar 1898 laag lets nat nat 1899 hoog iets droog droog 1900 overgangsjaar 1901 laag nat nat 1902 hoog droog droog 1903 . overgangsjaar | 1904 laag nat nat Vierde Serie eerst nat later 1911 hoog droog droog 1912 overgangsjaar. In deze reeksen volgen blijkbaar de jaren met hooge en lage luchtdrukking elkaar volkomen regelmatig op. De storings- perioden er tusschen in treden ongeveer om de 11 jaar op en vallen telkens samen met een maximum der zonnevlekken. De jaren met hoogen barometerstand gaan in West-Java van 9 gevallen 8 maal gepaard met te geringen regenval, in Oost-Java van 9 gevallen 7 maal met 2 uitzonderingen, waarin, over den geheelen moesson genomen, de regenval normaal was. De jaren met lagen barometerstand gaan in West-Java van 7 gevallen 6 maal met sterken regenval boven het ДОТ: т normale gepaard terwijl één jaar normaal is, in Oost-Java van 6 gevallen 6 maal met bovennormalen regenval. In de onderstelling, dat de nieuwe regelmatige serie van barometerveranderingen niet zal gestoord worden, voordat het volgende maximum der zonnevlekken in aantocht is, hetgeen zoo goed als zeker in de eerste twee jaar niet het geval zal zijn, laat zich gemakkelijk de bovenstaande tabel nog een paar jaar voortzetter. Меп zal dan voor 1913 een lagen barometerstand en een regenval in den Oostmoesson boven het normale, in 1914 daarentegen een hoogen baro- meterstand en een regenval beneden het normale moeten noteeren. Welke waarde aan deze extrapolatie is te hechten kan jeder belanghebbende uit het gegeven overzicht zelf beoordeelen. LXXII 17k. UITKOMSTEN DER Aardmagnetische Waarnemingen E BATAVIA en BUITENZORG VERRICHT gedurende het jaar 1910. Gemiddelde Oostelijke Declinatie Zuidelijke Inclinatie А Horizontale Intensiteit " N/ Component ” O/W. » * Verticale ” Totale Kracht 0° 48/71. 31° 11.98. 0.366598. 0.366561. 0.005196. 0.222017. 0.428585. Gemiddelde dagelijksche schommeling: in de Declinatie 2.64. „ , Inclinatie 4.41. » » Horizontale Intensiteit 0.000389. ” o» Z. Component 0.000391 ” > . 0.000279 ио Varden „ 0.000426. Seculaire Verandering: (+ = toenemend; — = afnemend). А : 190 . 1904-05. 1905—06. 1906-07. 1907—08. 1908—09. " e Oost. Declinatie —2.’18 —9.'53 —0.'87 2190 ——. 597 128 ^ cm _ Zuid. Inclinatie 4-9.61 + 6.'55 --8.^18 4-6.71 47.123 4- 6.'81 +2. je . Horiz. Intensiteit 1-0.000019 —0.000075 -i-0.000179 4-0.000028 —0.000170 —0.000111 --0. pic | E pu +0.000017 —0.000071 4-0.000180 +0.000031 —0.000167 —0.000110 -0.00024" Ко: » Totale Kracht 9% —0.000232 —0.000270 —0.000079 —0.000216 —0.000157 —0.000135 HIT, +0.001393 +0.000899 +0.001368 0.000989 4-0.000948 -- 0.000924 + 4-0.000417 +0.000394 +0.000852 +0.000532 +0.000342 -- 0.000382 + 0.000265 0.000055 В m E а E t š pe. E s d 4 UITKOMSTEN Meteorologische Waarnemingen VERRICHT AAN DE CULTUURAFDEELING VAN HET PROEFSTATION VOOR DE JAVASUIKERINDUSTRIE te PASOEROEAN gedurende het jaar 1912. ` Ligging van het station: Ooster lengte van Greenwich 112956' Zuider breedte 7939” Hoogte van den barometer boven zee 3.73 M. Vë m uisi ui nd Md "Crus ob pode: ën P>p *unuospliL Sıpunyannyen) YLO =E “(өс + "e + "D paəəñuiooəO | uo Ste lege jeer |669 |, lero gg |904 lese |Бєў lase lege ire | ао d qWwoxurwupus-put4 шоу | Eo |649 OQ |o) jes |os |42 |07 |49 |09 [9v |48 109 suumogos| WDH 5901 | UII | SOL | тт Oer | OGI | OGI | тт | OTT | оог | 98 |06 8 |оцовубцәЗвр |99001) "Pt DEB 188 198 176 | ОШ ror | 90156 |05 |TB 109 | bo 47"? |-opnnop pr 096 | 076 | 046 | 046 | 476 | 086 | 968 | 076 | 9 v6 | 096 | 996 | 995 | 046 Ü WWII 938900H "PI “86 | 006 | 986 | TIE | BOE | 008 | 066 | 265 | ОТЕ | OTE | 066 | 006 | 066 "mung 998er] "DI 8966 | 086 | 30 ISS | 066 | 906 | 906 | 2716 | /66 | PEBE | 076 | 076 | 966 “шишта рәрртшәр) pr 6ETE |6718 es (766 | 068. | 016 | 908 БТЕ | STE | HIE | 908 605 | 908 ліішіхед ріәрргшәр "pt Ы OST | “16 | 066 | “16 | 006 | 06Т | OST | 46Т | OTE 065 | €66 | 056 | «66 UW PI DTE | FEE | SEE | OFE | 088 | 96€ 006. | OEE [OEE | 088 1456 | GOB | 065 шшер H vie 1476 |8086 |1686 |6115 (6696 |8796 8026 68676 |9926 |9996 |9/:96 |9696 | ('Oppoppruog D с Mel сч 7066 | 985 |9566. | 906 | 606 | l'66 | 068 | 966 | 166 |765 |76 | 876 [ТАБ | HE (вїт5[ә) uopeas ur) | 8906 | ТТЕ 616 | STE | ЕТЕ |606 | 2606 | <06 | 608 |606 | &O& | ТОЕ |668 | паї mugezodurorngourt 5076 |046 46446 |6846 | 886 | T66 | 066 | TEE | 9885 | 5765 |976 | OPB | BPG | BL OE FSL 9F'992 |92'992 |99'992 87992 |20192 |69799) 79992 (OPOGL 96997 [0/807 JOE F92 90'942 WA DH 297692, |9€ 197 6€ 197 |6Ғ09/, IF9'I9 |90769/ |66 194 IGI TIL |F//192 |/97692. 66 TIL (CL TIL [LT GIL "Urmuxvpy Pt Т064/. £894 |8084/. 66692 86'692 |T2'692 |07644 61692 |66427 |87892 |69892 |T/89/7 |cr 692 | PPIPpprueY D EI LEL |20724), [99'992 (BL'LGL 102/182 |6Г-89/, [GI LGL |68 482 |68 484 |£0'897 |T£ 497 66292 66897 | UF | (wu ш) T6691 1989, 96881 |99692 |FF'692 86/662 |17692 P692 F8'691L |6/:6%/. 69'894 |£0692 199692 | NET (70 o0 do рләәәпрәләд 9Г092 |8Ғ64/ |8Г69/ F9'09¿ [9q'09; (60197 |€6094 |€1'097 |£1'094 (89:097 69692 |68'682 |17092 |716 J yupo womg | "евр | "әс | 'AON | 790 | dog | ‘Buy | "pue | Tune | Toy | тиу | леву 1494 | "uer 1061 jsyeejdo3 тооң әр (j9puo) uojmq sogowsBurdwepsoa op st em мәрәб | (1 I тоб 1861 00'6I 18 145 ү | . "UoSepuosor pejuey “ зерләйргәцәәләоцә830010) "ww пәдәт ртәфәәләоң Гөртәрргшәф) рт тст г (аҹәрәд == от) Supiposoq wi W u ur Sutrdurepao A | 9pI9pprurep) "I T" (сш ш) M X91Q9383ULSTD?ZIO9 A "Urn ur рт ЕШ 19524 рт әртәрртшәҙ) H hs. (wu ur) 4шер e -19984 пәр uva Suruuedç шошу "РІ "Uim urmx em "mt | 9pIepptutop D T4 пәшәоой ur jqonp ләр Ak ` ( loq8nuooa oxfipoxproxog == дб cm ku _ 8'68 ут" эл ү кке dele отғ yor 6'0F «or 16€ FS 68€ OG eor vor Lut | OEL АУ sir lor |eır \vor (ver lem Leet Iro |g: |8/Ф Logg |29Р | unurxey o “pt 998 [eee |076 |686 |986 |686 |696 |68 |196 |688 em |4176 |L65 [my | 'onoea ut | Bien ger Ire |ҒҰР |79 lm (СЕР ep [eer re lr ee Loes |089 [ugI|Joj9UoUJ9Q | oyaa wee lerr 80% Leen (rn (ese |896 eee leege lrir leze leze |786 Ing | оя awaz | opmars S «09 |979 |799 669 |66) 191 |680 lern |879 |69, |T |LIP |T8I | np — ug wa "DI ар | av | 96 16 69 | go |. ем | E39 | M (lr np —ogneg Co )$ | бу | 00. |; AL 62 199 1-81 |. 99 | 8L | Ob | 6b | B logüg — ue 89 ge 96 б) 81 1e | @ | 94. | 9 | gà | 5k | t$ | M | M. во 09 69 99 | 79 е8 | 8) IL | &8 | 89 | I8 | $e | ер | er poig — ug 69 | 89 96 Qr | nd I8 | eL, | 58 | v9 | At LS | 9$ | H | Коой 6% 96 LS Іт 8, | 89 | 74 | €9 | 89 | ер er | 9I |oeur — u qq | sp | 09 69 | 85. |. B5 19 19 | 09 | 69 | % | LP | 05 | ur omgi |. 90$ | eb Le | бс | T9 | oe | OP | ea | eM | ІК MUNI ош M 69 T | og 09 62 89 | 09 # | TS 29 e | OP | £6 | ngt—osnti HU Z 1$ | 09 | 68 120 ph | 0 | 986 | g) po | €) | 6g Ip | 88 jognrI— nt 19 | 89 | #9 €, | &8 | 6 | hh | 08 wm | 248 | &9 | tr | 18 | RnIT—OEnOI 69 | 69 Q9 91, eg I | 84 |18 | š} | EB | 99 | er | 96 jOgnOI— nor SL | 89 99 9, | 08 | 99 | BÀ | ee | et | JB | DO | eq 61! 001-0006 б) e, | 69 LL 16 | e8 | 94 | өв | 64 | 98 | 99 | er | 65 |OEUG — 16 6) SL | 89 о | £6 | m итти | M и I9 | og | ne —oeng 00 1 10 | 00. | 9) | P> t8 | 89 | 69 I, | e | 85 | er | èg loeng — ng meer | oo |CAON | 790 | 305 | Sue | mr | qng | тод | åy [eeen agog | mr 2161 —=7208 == For-Teus (E05 яве Tes ke 8Г66 966 |9'66 "res |9'86 |686 |985 [Tee |965 reg |068 |660 |965 St corre mt Pio |966 |965 |T66 |986 |686 |986 868 |966 |+65 |066 |666 |966 | LT66 |266 |L66 |660 |986 |686 |986 |T68 |966 |460 |0668 |666 Lee, me adem | 2766 |165 1866 |568 |085 |588 |488 TGE (965 | Var ME Nes que map col M 4Г66 |/66 1866 |5665 |986 |098 |486 |166 |965 (reg |065 |665 |965 m 8685 |466 |165 |T65 |986 |925 |876 |986 |466 |%66 |188 |565 |666 eem | 1686 |965 |L66 |165 |986 |95 |825 |988 |466 |6680 |886 |Т66 |866 woogdol ` P 1686 |965 |966 |T68 |986 |476 |825 |L86 |468 |868 |288 |166 |666 1886 |765 |966 |868 |986 625 |925 |686 |%66 |965 |186 86660 Lee ondorp (09018190 vopead ш) 1886 |965 |966 |565 |986 16/6 |976 |486 |T66 4668 |285 1666 |666 "a -uro og do 09019 пәр uea v8'86 ro |965 |Г66 |985 es |976 |488 |65 |466 |286 |868 |666 annyerodun], IBB f° 99(T AON 220 ШЕК SUY "np run f Tudy LI ‘IGO, ‘ивр 261 | 9994 2 DAGELIJKSCHE TEMPERATUUR-SCHOMMELING in graden Celsius. š Jan. | Febr. | Maart) April.| Mei. | Juni. | Juli. | Aug. | Sept. | Oct. | Nov. | Dec. = Ti 50 7.0 6.0 8.5 8.0 | 10.0 | 10.0 9.0 9.5 8.5 2, 8.0 6.5 8.0 8.5 75 | 10.0 1165 111.5 | 1100 1 10.5 91-70 5.5 8.5 9.0 8.0 8.5 85 390}: IRO 9.0 4| 6.5 6.5 6.5 8.5 8.5 9.5 9.0 |110 | 12.0 | 10:0 b| 6.5 6.0 8.0 7.5 &0- | 10.5 | 10.0 | 11.5 11.0 9.0 6| 6.0 6.5 7.0 6.5 9.0 9.0 8.0 | 11.0 9.5 9.0 1 T0 7.0 6.0 6.5 | 10.5 1.5 TO CHO 9.5 8.5 8| 6.0 5.5 5.0 6.5 9.0 | 10.0. RO 1.110 9.0 | 10.0 9| 6.5 8.0 7.0 8.0 9.5 9.0 7.5 | 10.0 8.5 | 10.0 10, 6.0 5.5 8.0 8.5 | 10.0 9.5 | 10.0 9.0 | 10.0 9.5 E T0 6.0 6.0 85 |11.0 | 11.0 85 |110 | 11.5 9.0 123) 1.0 7.5 5.5 8.5 8.0 | 10.5 | 10.5 | 100 | 11.0 8.5 13| 8.5 5.5 6.0 8.5 95 |10.5 | 10.5 | 12.0 12.0 | 10.0 14| 7.0 1.5 6.5 8.5 | 10.0 9.5 | 10.0 | 10.0 10.5 | 10.5 15| 7.0 5.5 1.0 8.0 9.5 | 11.5. | 12.0 9.0 10.5 | 10.0 16| 6.5 7.5 7.0 8.5 6.5 | 10.5 |12.0 | 11.5 | 11.5 | 10.0 17) 80 8.5 7.0 7.0 9.5 1100 | 10.0 | 10.5 9.5 | 11.5 18. 7.0 8.0 8.5 8.0 7.5 9.0: | 10.0 | 10.5 9.5 9.5 19| 8.0 7.0 7.5 8.0 | 10.0 9.5 | 10.5 8.0 | 10.0 9.5 20| 6.0 9.0 7.0 8.0 | 10.0 9.0 | 10.0 9.5 9.5 7.5 21| 6.0 8.0 8.0 7.0 9.0 2:0 1120 | 16:5 8.5 9.0 22| 6.5 7.0 4.5 9.0 9O | 100 331.0 TILO | 10.0 7.0 23| 6.5 6.0 6.0 9.0 9.5 9.5 | 12.0 ; 11.5 11.0 8.0 24| 7.5 7.5 6.5 8.5 9.5 8.5.|11.5 | 100 | 10.0 9.5 25| 8.0 7.0 6.5 9.0 8.0 TO 12.0 8.0 8.5 9.5 26| 6.0 7.0 7.5 8.5 8.0 8.0 | 10.0 8.0 1.5 1.5 27| 50 8.5 7.5 | 10.0 9.0 10.0 9,5 8.5 8.5 | 10.5 28| 7.0 5.5 7.5 9.0 | 10.5 9.5 1 10.0. | 11.0 9.0| 95 29| 7.5 7.0 7.0 8.0 9.5 9.0 9.0 | 12.0 | 10.0 | 10.0 30| 7.0 7.0 6.0 | 10.0 | 10.0 9.5 | 11.5 | 10.0 | 10.0 31| 85 8.5 9.0 85 | 1.0 10.5 gem | 6.9 | 6.9 | 6.9 | 8.1 9.0 9.5 | 10.0 | 10.4 | 10.0 9.4 NOTULEN DER VERGADERINGEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING NEDERLANDSCH-INDIË — = Algemeene Vergadering op Maandag 15 Januari 1912. Aanwezig. Aanwezig zijn de bestuursleden: Dr. J. pz HAAN (voorzitter), Dr. W. van BEMMELEN, Dr. G. Grins, А. J. Disksrra, Dr. W. M. Orrow, Dr. C. Ввлак, M. J. DOPPENBERG, Dr. H. J. vaN Lummen (secretaris). Gewone leden geene. Notulen. De notulen van de vorige algemeene vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Jaarverslag. De voorzitter leest het jaarverslag voor, dat volgens besluit van de vergadering in het Tijdschrift zal worden opgenomen. Rekening en Verantwoording. Door het overhaast vertrek van den penningmeester naar Europa heeft deze geen rekening en verantwoording kunnen opmaken en zelfs zijn vervanger niet — 266 — zoover kunnen inlichten, dat dit door dezen kon geschieden. Er wordt dus dispensatie gevraagd van art. 16 H.R.; deze wordt toegestaan en besloten, dat deze zaak zoo spoedig mogelijk in een bestuursvergadering zal worden afgedaan. Opgemerkt wordt nog, dat ook in 1911 de rekening en verant- woording eerst is goedgekeurd in de bestuursvergadering van 13 Februari. Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter de algemeene vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 15 Januari 1912. Aanwezig. Dezelfde leden als boven zijn ter vergadering aanwezig. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en onveranderd goedgekeurd. Bedankt hebben. Als leden hebben met ingang van 1912 bedankt de heeren: S. P. Ham, Buitenzorg. F. H. STAVERMAN, Weltevreden. Dr. Н. C. VAN DEN VRIJHOEF, terwijl de heer H. F. van STIPRIAAN er RM volgens een vroeger gedaan verzoek, ook met dien datum als lid is afgeschreven. Ingekomen stukken. Behalve een meedeeling van den Heer Dr. A. б. Hazev, dat hij op 3 Januari is opgetreden als directeur van O. en E. zijn er geen ingekomen stukken. Mededeeling. De voorzitter geeft het woord aan Dr. VAN BEMMELEN tot het doen eener mededeeling. Hoewel deze door een misverstand zijn eigenlijk bedoelde mededeeling niet doen kan en deze voor de volgende vergadering toezegt, — 267 — verplicht hij de vergadering aan zich door een overzicht te geven van de toekomstplannen van het Observatorium. Terwijl hij eerst een overzicht geeft over meteorologische stations van 1% 2° 3% en 4° orde, beschrijft hij daarna de stichting van stations van de 2° orde op het Idjenplateau, opgericht in samenwerking met den heer OTTOLANDER. Daarna worden nog besproken de stichting van een station op Tosari en de plannen voor stations op de Buitenbezittingen. Nadat Dr. C. Braak nog de moeilijkheden vermeld heeft van de stichting van een station op den Pangerango, sluit de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 12 Februari 1912. Aanwezig. De leden: Dr. J. pg Haar (voorzitter), Dr. G. Grisss, Dr. W. M. Orrow, Dr. W. YAN BEMMELEN, А. J Dijkstra, Dr. C. Braak en Dr. H. J. van Lumme (secretaris). Als gasten: de Heeren Dr. А. L. J. Ѕомев en E. Е. A. OBÉE. Notulen. De notulen worden gelezen en onveranderd goedgekeurd. Nieuwe leden. Als nieuwe leden hebben zich opgegeven en worden aangenomen de heeren: Fru. E. E. A. СОовЁЕ. Dr. А. L. Ј. SuNIER. Volgens art. 2, van 't H.R., ook toepasselijk verklaard op de leden van de afdeelingsbesturen, neemt de heer E. E.A. Goste, oud-secretaris van de afdeeling Semarang, zitting als lid van ’t bestuur. — 268 — Beheer Bibliotheek. Daar de uitbreiding van de bibliotheek % wenschelijk maakt den secretaris-bibliothecaris hulp te verschaffen, wordt 't denkbeeld ter sprake gebracht, de secretaris behalve een tegemoetkoming in de huishuur, geen toelage meer toe te kennen doch inplaats daarvan een klerk aan te stellen. Na eenige besprekingen wordt aan 't dagelijksch bestuur opgedragen, -deze kwestie nader uit te werken. Mededeeling wetenschappelijke lezingen. De heer van LUMMEL zegt nog een populaire lezing toe, en vraagt of de heer Gorfr of SuwrER niet genegen zouden zijn op populaire wijze de bedoeling en de werkwijze van ’t visscherijproefstation aan % publiek bekend te maken. De heer Goste wil bij gelegenheid wel eenige mededee- lingen daarover doen in de bestuursvergadering, doch heeft geen tijd een uitgebreide populaire lezing voor te bereiden. Wetenschappelijke mededeeling. Hierna doet de heer VAN BEMMELEN mededeeling over de met loodsballons verkregen resultaten en trekt daaruit de conclusie, dat vooral te Batavia van dit onderzoek nog veel verwacht kan worden. Hij stelt dus. voor dit jaar weer f 200 daarvoor beschikbaar te stellen. Wordt besloten de beslissing aan te houden tot de terug- komst van den penningmeester. Ten slotte spreekt hij nog over de uitkomsten zijner onder- zoekingen omtrent den invloed van de maan op de magnetische variatie. Bestuursvergadering op Maandag 1 Maart 1912. Aanwezig. De Dostusrdisden: Dr. J. pe Haan (voor zitter), Dr. G. Gruss, Dr. W. van Веммегем, Dr. C. Валак, J. W. van Бек, Dr. W. M. Orrow, Dr. H. J. van LUMMEL (secretaris) en de gewone leden: Dr. А. R. SCHOUTEN en Jhr. C. G. S. SANDBERG. - 489 — Notulen. De notulen worden gelezen en goedgekeurd, nadat Dr van BEwwELEN heeft opgemerkt, dat hij ook nog een mededeeling gedaan heeft over den invloed van de maan op de magnetische variatie. 1. Brief van den heer J. G. van Kun, waarbij hij bedankt als lid van de Commissie tot samenstelling van den Algemeenen Catalogus wegens drukke bezigheden en zijn aanstaand verlof. Mededeeling van de Gemeenteraad aangaande de belasting op de publieke vermakelijkheden. Wordt besloten, na inlichtingen aan Dr. Gruss, deze zaak nader te onder- zoeken. 8. Brief van den secretaris, met de mededeeling, dat hij wegens aanstaand vertrek, zich gaarne met ingang van 1 April als zoodanig zou vervangen zien. ao In verband met de laatste twee ingekomen stukken stelt de voorzitter voor in de eerste plaats te behandelen een voorstel van 't Dag. Bestuur tot wijziging van Art. 14 van 't H.R. Wordt nl. voorgesteld: Voorstel Verandering art. 14 Н.В. a. De woorden „het beheer van het leesgezelschap" te vervangen door „het beheer van de bibliotheek en de leeskamer.” b. De laatste alinea te vervangen door: „Hij wordt hierin bijgestaan door een beambte op een salaris van ten hoogste f 100 ’s maands.” . Deze wijziging wordt met algemeene stemmen aange- nomen. Verkiezing Secretaris. Daarna wordt bij acclamatie tot bestuurslid en secretaris gekozen de heer P. С. Frv, geneesheer aan ’t Geneeskundig Laboratorium. Bovendien wordt nu bepaald, dat de nieuw benoemde secretaris een huishuur van / 100 zal betalen voor het Westelijk Paviljoen, wegens de verplichting om daar te wonen. „= 970 — Voorstel Algemeene Catalogus. Het Dag. Bestuur stelt voor: Het lid Dr. H. J. van Lummen te benoemen tot perma- nent lid van de Commissie tot samenstelling van den Algemeenen Catalogus. Hem op te dragen tijdens zijn verlof in den Haag еп 700 noodig te Brussel en Berlijn, het bibliotheekwezen voorna- melijk wat betreft het samenstellen van catalogi, na te gaan. De regeering te verzoeken steun hierbij te willen verleenen, zoowel moreel als finantiëel. Hiertoe een bedrag van ten hoogste f 200 beschikbaar te stellen, te vinden uit de bijdragen voor wetenschap- pelijke onderzoekingen. Zoo mogelijk aan de K. N. V. een afdeeling voor docu- mentatie te verbinden. Wat 't geheele voorstel betreft meent Dr. van BEMMELEN te moeten opmerken, dat ' hem niet wenschelijk voorkomt deze zaak nu uit te maken met het oog op de a. s. vernieuwing van het Dag. Bestuur. ’t Is niet verkieslijk % nieuwe bestuur in een bepaalde richting te dringen. Dr. Gris merkt bier- tegen op dat % Dag. Bestuur maar een klein deel uitmaakt van het Bestuur dat dus ’t zelfde blijft en wel degelijk zijn meening nu al kan uitspreken. Hierna wordt het ónder a, b en c genoemde aangenomen. In verband hiermee wordt besloten de klerk Мәтен tijdelijk bij de K. N. V. te werk te stellen op een maandelijksche vergoeding van f 60. Wil men liever aanhouden tot na de terugkomst van het permanente lid om daarna naar bevinding van zaken te handelen. 2 > $e = БЫ Voorstel Subsidie van Bemmelen. Nu wordt behandeld het op de vorige vergadering aangehouden voorstel van Dr. VAN BgwwELEN om hem in 1912 ook weer f 200 toe te kennen, voor de aankoop van loodsballons. Met acclamatie goedgekeurd. Prijsvragen. Hierna wijst Dr. Orrow op de wenschelijkheid van 't uitschrijven van prijsvragen, vooral op 't gebied der Chemie. = ТЕСТ Nadat Dr. VAN BEMMELEN twijfel heeft geopperd wat betreft % nut ervan, hij meent van bevoegde zijde wel eens anders gehoord te hebben en nadat Dr. Orrow beloofd heeft er nader op terug te komen, sluit de voorzitter wegens 't late uur de vergadering, waardoor de wetenschappelijke mede- deelingen tot de volgende worden aangehouden. Bestuursvergadering op Maandag 15 April 1912. Aanwezig zijn de Bestuursleden: pr Haan (voorzitter), Orrow, GRUNS, DE VOGEL, VAN Erk, DIJKSTRA, DOPPENBERG, SUNIER, SCHOUTEN, SANDBERG еп Fuu (secretaris). Notulen. De notulen worden voorgelezen en goedgekeurd. Dr. van Lummel. De voorzitter drukt zijn leedwezen uit, dat Dr. van Lummer, de afgetreden secretaris, door drukke bezigheden verhinderd is de vergadering bij te wonen; gaarne had hij Dr. van Lummen in persoon bedankt voor de vele gewichtige diensten der vereeniging gedurende de waarneming van het secretaris ambt bewezen. De voorzitter stelt voor den heer van Lummen schriftelijk te danken, wat met algemeene stemmen wordt goedgekeurd. Ingekomen stukken. a. Een brief van den Vice-admiraal Hoekwarer die als lid bedankt. Een dergelijke brief van den heer Wrus, Een uitnoodiging aan de K. N. V. om zich te doen vertegenwoordigen op het „Congres international d'Anthropologie et d'Archéologie préhistoriques". d. Brief van den Heer van BEMMELEN, dat hij tot zijn spijt verhinderd is de vergadering bij te wonen. a e — 272 — Financiëele verantwoording. Vervolgens verzoekt de voor- zitter den heer van Erk het bestuur omtrent den stand der financiën in te lichten. De heer van Erk geeft een kort verslag, waarin hij doet uitkomen, dat er in de financien in plaats van vooruitgang, achteruitgang te bespeuren is en wel tot een bedrag van f 800. Wel is er het vorige jaar f 500 afgeschreven en zijn er boeken aangekocht voor de bibliotheek, toch gelooft hij tot zuinigheid te moeten aansporen en wijst vooral op het in kaart catalogus brengen van de boeken, een bezigheid die heel wat kost. Volgens hem moet er niet te veel aan het in kaart brengen worden besteed, maar meer aan den aankoop van boeken. De voorzitter gelooft niet, dat de zaak zoo zwart behoeft te worden ingezien. De persoon, sedert het begin van April met het in kaart brengen belast, schiet goed op en zal wel spoedig met het werk gereed zijn. Er is gestreefd naar bezui- niging, want de secretaris krijgt niet langer f 25 toelage 's maands. De voorzitter spoort de leden aan, ieder in zijn kring zoowel mogelijk leden aan te nemen. Voorstel Sandberg. De heer Захрвена vraagt of het niet aanbeveling zou verdienen, de groote maatschappijen, zooals de Paketvaart en de Handel-Maatschappij uittenoodigen tot donateur van de K. N. V. toetetreden. De voorzitter antwoord hierop, dat het voorstel zal worden overwogen. Nieuw lid. De voorzitter deelt mede dat als nieuw lid zich heeft opgegeven Dr. ANGENENT. Deze laatste wordt als zoodanig aangenomen. - Mededeeling Dr. de Haan. Dr. pr Haan doet een mede- deeling over onderzoekingen verricht in het „Institut für Infektionskrankheiten" te Berlin door A. WASSERMANN en zijne assistenten Kayser en Wassermann. Het is hun nl gelukt in het eosin—selenium een stof te vinden, die, ingespoten bij muizen lijdende aan muizenkanker, de eigen- schap vertoont zich met de kernen van het carcinoom te me 24-222... verbinden en deze kernen te verwoesten, wat natuurlijk een verdwijnen van de kanker ten gevolge heeft. De heer ре HAAN wijst op de belangrijkheid van deze ontdekking; is het toch de eerste stap op den weg, die leiden moet tot de genezing van de tot nogtoe aan elke behandeling allerhardnekkigst weerstandbiedende maligne tumoren. Mededeeling Dr. Ottow. Dr. Orrow doet een mededeeling over een methode door hem toegepast en uitgewerkt ter destructie van lijkendeelen bij het toxicologisch onderzoek. De methode berust hierop dat in een kolf van Kjeldabl een 300 Gr. van de stof wordt verhit met zwavelzuur en een ammonium- verbinding. Vooral bij het aantoonen van arsenik bewijst de methode uitstekende diensten. Waar bij de methode van VERGANIUS het onderzoek 3 dagen duurt, daar is volgens de nieuwe methode het onderzoek in 10 uur afgeloopen en kunnen minimale hoeveelheden met zekerheid worden opgespoord. Bestuursvergadering op Maandag Mei 1912. Aanwezig de Bestuursleden: pg Haan (voorzitter), VAN Екк, Orrow, блхрвена, Braak, DE VocEL en Pr (secretaris). Notulen. De notulen worden voorgelezen en goedgekeurd. Niewwe leden. Als nieuwe leden hebben zich opgegeven en worden als zoodanig aangenomen. Dr. G. VAN DE VELDE te Bandaneira en G. C. Тн. Leuspen offic. v. gezondheid te Weltevreden. Begrooting. De begrooting wordt behandeld en gocdgo- keurd; zij zal in het Tijdschrift worden opgenomen. De voorzitter, doet mededeeling van een bezoek der heeren SCHOUTEN en SANDBERG, die hem bij deze gelegenheid mede- deelen, dat zij den direkteur van de K. Petroleummaatschappij gesproken hebben, over het voorstel door den heer SANDBERG LXXII еліге aes in de vorige vergadering gedaan. De directeur der K. Petro- leummaatschappij was genegen zijne maatschappij als donateur tot de K. N. V. te doen toetreden en jaarlijks voor een flink bedrag bij te dragen. Als conditie werd gesteld, dat dan het wetenschappelijk personeel der maatschappij het recht zou mogen hebben boekwerken en tijdschriften uit de bibliotheek der К. N. V. in bruikleen te ontvangen. De heer ре HAAN was van plan de zaak met genoemden directeur te bespreken, maar deed het nog niet, omdat hij eerst het oordeel van de overige bestuursleden over deze kwestie wenschte te weten. De heer ре Voeren vraagt of het uitleenen van boeken uit de bibliotheek niet zal leiden tot het verloren gaan van misschien zeldzame en kostbare werken. De heer SANDBERG merkt hiertegen op, dat dit bezwaar ook nu bestaat, daar toch alle leden het recht hebben boeken uit de bibliotheek in bruikleen te ontvangen. De heer SanpBere gelooft, dat bij eene goede inrichting van de bibliotheek en eene goede contrôle het verloren gaan van boeken niet zal voorkomen. Dr. pe HAAN wijst naar aanleiding hiervan op de eigen- aardige toestand dat een groot en wel het grootste deel der boeken van de К. N. V. te Buitenzorg zich bevindt, waar- door het den bibliothecaris onmogelijk wordt een goede contrôle uitteoefenen. Verkiezing voorzitter. Hierna komt aan de orde de verkiezing van een voorzitter. Uitgebracht worden op den Heer Dr. W. VAN BEMMELEN 6 stemmen, zoodat deze met algemeene stemmen tot voorzitter gekozen is. Mededeeling Dr. Ottow. De heer Orrow krijgt hierna het woord en doet mededeeling over formaline als conserveerings- middel van lijkendeelen bij het toxicologisch onderzoek. Spreker kreeg voor korten tijd een geval ter onderzoek hetwelk betrof een jongen man, die zich blijkbaar vergiftigd had. Men vond in een glas nog resten van een vocht en op de kleedingstukken braaksel. Zoowel in het vocht als op de kleedingstukken — 275 — kon cyaankalium worden aangetoond, maar niet in de maag, welk orgaan in formaline was geconserveerd. Daar het spreker onwaarschijnlijk voorkwam, dat reeds zoo spoedig na den dood het cyaankalium niet meer zou zijn aantetoonen ging hij na, of er misschien invloeden zouden bestaan, die het aantoonen van het blauwzuur onmogelijk maakten en kwam tot de verrassende ontdekking, dat het toevoegen van formaline bij een oplossing van blauwzuur reeds binnen enkele uren het blauwzuur in een verbinding veranderde, die met de gewone blauwzuurreaktie's niet kon worden aangetoond. Eigenaardig is het, dat zoowel GrEGoREFF als Кош, het formaline warm aanbevelen ter conservatie van lijkendeelen, die toxicologisch moeten worden onderzocht. Spreker heeft het van belang gevonden nategaan of ook andere vergiften door formaline worden veranderd. Er zullen op verschillende hoofdplaatsen in Indië in deze richting onderzoekingen worden verricht en spreker gelooft dat er hierbij interessante uitkomsten zullen verkregen worden. preker kan niet eindigen zonder tot den afgetreden voor- zitter, die binnenkort. zal repatiëeren, eenige waardeerende woorden te hebben gericht en hem te hebben bedankt voor alles wat hij gedurende zijn lidmaatschap en als bestuurslid voor de K. N. V. heeft gedaan. De heer pg Haan dankt hierna den heer Orrow voor zijn waardeerende woorden. Bestuursvergadering op Dinsdag 4 Juni 1912. Aanwezig de Bestuursleden: van BEMMELEN (voorzitter), Poor, Orrow, KigwigT mp Jonee, BRAAK, Gruss, HOEFFEL- MAN, Junis, BELZER en Frv. Notulen. De notulen worden voorgelezen en goedgekeurd. — 276 — Niewwe leden. Als nieuwe leden hebben zich opgegeven en worden als zoodanig aangenomen W. VAN ALPHEN DE VEER scheikundig ingenieur B. O. W. en J. Е. van HovrEMA bouw- kundig ingenieur B. O. W. Bedankt heeft de heer pr Jona uit Buitenzorg. De nieuwe voorzitter zegt allereerst de leden dank voor het in hem gesteld vertrouwen en spreekt de hoop uit, dat de bestuursleden met hem mogen samenwerken ter verkrijging van steeds meer leven in de vereeniging. De voorzitter stelt voor den afgetreden voorzitter, den Heer DE HAAN te benoemen tot correspondeerend lid van de ver- eeniging welk voorstel met algemeene stemmen wordt goedgekeurd. De voorzitter deelt verder mede, dat er aanleiding is om de leesportefeuille weer te laten rondgaan, daar de proef met de leeskamer mislukt mag heeten; slechts een paar leden maken af en toe van de gelegenheid tot het inzien der tijdschriften gebruik. Na eenige deliberatie wordt besloten, dat vaste leestrommels zullen rondgaan. Ook brengt hij ter sprake om de tijdschriften, die in Welte- vreden uit de rouleering kwamen, weder naar de afdeelingen in Soerabaja en Semarang te zenden. Men had het zenden van tijdschriften naar Soerabaja en Semarang gestaakt, omdat hierdoor zooveel tijdschriften verloren gingen. Er was over deze kwestie met de afdeelingen in Soerabaja en Semarang een correspondentie gevoerd, maar daar met het oog op de eindexa- men-commissie's eenige bestuursleden der genoemde afdee- lingen zich te Weltevreden bevinden, kwam de voorzitter ertoe nu een vergadering bijeenteroepen, waar dan deze heeren hun grieven en wenschen.konden doen hooren. Aan dezen oproep gaven de heeren HoFFELMAN, Junius en BELZER gevolg. De voorzitter geeft het woord aan den heer HoEFFELMAN secretaris der afdeeling Semarang; deze tracht te bewijzen, dat de afdeeling Soerabaja schuld heeft aan het verloren gaan van tijdschriften, waar er soms heel slordig met de boeken werd omgesprongen. "е BIL De heeren JuNros en Berzer, zeggen, dat ook van uit Batavia de toezending van tijdschriften zeer ongeregeld geschiedde. Thans zouden er echter in Soerabaja zulke onregelmatigheden niet meer voorkomen daar de tegenwoor- dige secretaris voor een goeden gang van zaken zou zorgen. Besloten wordt de tijdschriften, die in Batavia gerouleerd hebben, naar Soerabaja optesturen. De afdeeling Soerabaja moet zich dan verbinden de tijdschriften na lezing naar Semarang door te zenden, vanwaar zij weder naar Welte- vreden moeten worden teruggestuurd. Mededeeling van Bemmelen. Hierna doet Dr. VAN BEMMELEN een mededeeling over resultaten verkregen met het oplaten van registreerballons. In aansluiting hiervan vertoont hij ver- schillende graphische voorstellingen en demonstreert hij de registratie instrumenten, die aan de ballons worden bevestigd. Bestuursvergadering op Maandag 8 Juli 1912. Aanwezig. De Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), Orrow, VAN EEK, GRIJNS, DE VOGEL, VAN ALPHEN DE VEER, VAN HovrEwA en Fru (secretaris). Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Leden. Bedankt hebben als lid de Heeren J. б. van Kuuk, Mr. A. J. Ахркёв WinrEews en Dr. Н. D. TJEENK WILLINK. Bericht is ontvangen van het overleden van Prof. Brasrus, in leven correspondeerend lid der vereeniging in het buitenland. Besloten wordt de weduwe per brief te condoleeren. De voorzitter stelt hierop voor: а. den heer Туввхк Witting te benoemen tot correspon- deerend lid der vereeniging in Nederland. den heer Berzer uittenoodigen, wederom zitting te nemen in het Bestuur. e. — EB — с. tot bestuursleden te benoemen de Heeren ре VoaEr, Poor, DoRMAAR, LAVERMAN, SCHOUTEN en SUNIER. Met algemeene stemmen keurt de vergadering alle 3 voor- ' stellen goed. Ook wordt nog goedgekeurd het voorstel het maandloon van den mandoer met f 2.50 's maands te verhoogen en de Maatschappij van Nijverheid en Landbouw uittenoodigen voor de helft hierin bij te dragen. Mededeeling Grijns. Hierna deelt Dr. Gruss nadere beschou- wingen mede over het vliegen der vogels. Mededeeling van Bemmelen. Tenslotte doet Dr. VAN BEMMELEN nog mededeeling van een hypothese door den geophysicus TRABERT opgesteld, met het doel eene verklaring te zoeken van het feit dat de oceanen overal gemiddeld 5000 M. diep zijn. Niets meer aan de orde zijnde wordt de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag 12 Augustus 1912. Aanwezig de Bestuursleden: van BEMMELEN (voorzitter), Orrow, BRAAK, Poor, BELZER, GRIJNS, SUNIER, VAN EEK, VAN ALPHEN DE VEER en Fru (secretaris). Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden door den secretaris voorgelezen en goedgekeurd. Nieuwe leden. Als nieuwe leden hebben zich opgegeven, de Heer A. W. SPENNEMAN te Soekaboemi en Dr. H. A. BROUWER Ingenieur bij het Mijnwezen te Weltevreden. Brief Dr. Koorders. De voorzitter deelt mede van den Heer Koorpers te Buitenzorg een brief ontvangen te hebben waarin mededeeling wordt gedaan van een nieuw opgerichte vereeniging ter bescherming van Natuurmonumenten. — 279 — Namens het voorloopig bestuur dezer nieuwe vereeniging noodigt de heer Koorpers den voorzitter der K. N. V. uit, ambtshalve als voorzitter zitting te nemen in het Bestuur van de vereeniging terbescherming van Natuurmomumenten en wordt de finantiëele steun der К. N. V. ingeroepen. Deze steun kan bestaan uit eene maandelijksche bijdrage of uit een gift in eens. De voorzitter zet in het kort het doel der. vereeniging uiteen. Door de zich steeds uitbreidende kultuur, worden vele stukjes natuurschoon, zooals mooie bosschen, zeldzame planten, eigenaardige steenformatie's enz. met vernietiging bedreigd. In Europa zijn er al sedert jaren vereenigingen als de nieuw opterichten met vrucht werkzaam. Vooral in Indië zou een vereeniging als de hierboven geschetste zeer veel nut, met betrekkelijk geringe kosten, kunnen stichten omdat vele terreinen waar in Indië waardevol natuurschoon is, eigendom zijn van het gouvernement en er dus alleen maar een gouvernementsbesluit noodig is om ze voor ver- nieling te behoeden. De voorzitter gelooft ook, dat het op den weg der K. N. V. vereeniging ligt, de nieuwe vereeniging met kracht te steunen en stelt daarom voor: 1°. te besluiten tot een gift van f 50 in eens en 2°. de voorzitter van de K. N. V. te machtigen om ambtshalve te fungeeren als president der N. I. vereeniging ter bescher- ming van Natuurmonumenten. Beide voorstellen worden hierop met algemeene stemmen · goedgekeurd. Mededeeling Dr. Braak. Hierna laat Dr. Braak het aan het Observatorium verkregen seismogram zien van de laatste aardbeving in Konstantinopel. Spreker zet uiteen van hoe groot wetenschappelijk nut de nauwkeurige registratie is van aardbevingen, die in een bewoonde en beschaafde streek optreden. Men weet dan precies wanneer en hoelang de schokken gevoeld zijn, weet precies de plaats waar zij het heftigst zijn waargenomen en kan uit de krommen en deze gegevens veel te weten komen over de samenstelling van onze aarde. — 280 — Spreker memoreert dat de longitudinale golven, zich sneller voortplanten dan de transversale en toont aan de hand van het seismogram aan, hoe dan ook het eerst de longitudinale en eerst later de transversale trillingen worden opgeschreven. De voorzitter dankt den Heer Braak voor zijn belangrijke demonstratie en sluit hierna de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 9 September 1912. Aanwezig de Bestuursleden: van BEMMELEN (voorzitter), Orrow, GRIJNS, VAN HovrEMA, VAN ALPHEN DE VEER, POOL, VAN Бек, Brouwer, Fuu (secretaris) еп ANGENENT als gast. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. De voorzitter wenscht den heer Orrow met de koninklijke onderscheiding die hem te beurt gevallen is, ook namens het bestuur geluk. De voorzitter deelt hierop mede, dat het hem gelukt is de heer en mevrouw YAN Birma, die pas van een reis naar China teruggekeerd zijn, te winnen voor een causerie die door mevrouw YAN BIEMA voor de leden van de K. N. V. zal worden gehouden. Hierop komt de bouw van het paviljoen ter sprake, de heer vaN Hoyrema heeft zich bereid verklaard, zich met het ontwerpen van een plan te belasten en de voorzitter brengt hem hiervoor namens de vereeniging dank. Vóór verdere discussie over den bouw van het paviljoen wil de voorzitter eerst mededeeling doen van een brief van den heer van Morwaw waarin genoemde heer opmerkt, dat de pagger die de grens aanduidt tusschen zijn erf en dat der K. N. V. verkeerd geplaatst is en hem een stuk grond — 281 — ter breedte van 2 M. over de volle lengte van het erf der K. N. V. toekomt. De heeren van HovrEwa en DIJKSTRA hebben samen met den rooimeester de kaarten nagegaan en hierbij is hun gebleken, dat de heer van Мотмах gelijk had. De heer vay HovrEMA merkt naar aanleiding hiervan op, dat deze complicatie eene zeer groote wijziging in de plannen zal moeten brengen. Allereerst zal nu niet meer gedacht kunnen worden aan den bouw van een zeer groot paviljoen, dat minstens f 175 ’s maands zou moeten opbrengen. Het te bouwen paviljoen zal heel wat kleiner moeten worden dan eerst bepaald was en hierdoor zou de huurprijs niet meer dan een f 125 kunnen bedragen. De heer van HOYTEMA gelooft hierom, dat het veel beter is van den bouw van een groot paviljoen aftezien en een huis te bouwen dat f 100 à f 125 huur waard is en dit gebouw aan den secretaris te verhuren. Na eene korte discussie wordt besloten met verdere beraad- slagingen te wachten tot de heeren ‘DIJKSTRA en VAN HovrEwA met hunne plannen en ontwerpen gereed zijn. Een voorstel van den voorzitter, de Heeren van HovrEMA ` en VAN ALPHEN DE VEBR tot bestuursleden te benoemen wordt met algemeene stemmen goedgekeurd. Beide heeren nemen de benoeming van. Mededeeling van Bemmelen. Hierop doet de Heer van Веммегех mededeeling over ballonproeven, die dienen moesten gegevens te verzamelen over den toestand van de hoogere luchtlagen en luchtstroomingen. Spreker zet uiteen van hoe groot gewicht de kennis van dit alles voor lucht- vaarders is. Het best leent zich de Oostmoeson voor deze proeven: begint men vroeg dan kan men tot 8 à 9 uur waarne- mingen doen zonder bijzondere last van wolken te hebben. In den Westmoesson is het haast onmogelijk lang achtereen te experimenteeren. Spreker is reeds lang met de ballonproeven bezig en komt zoo langzamerhand in het bezit van waardevolle gegevens. — 282 — Aan de hand van krommen en graphische voorstellingen maakt hij duidelijk hoe de invloed der stroomingen van land- en zeewind slechts tot op geringe hoogte merkbaar zijn. In hoogere luchtlagen heeft men meer constante stroomen, die vrij regelmatige veranderingen ondergaan. Belangrijk is de waarneming, dat er op + 20 К.М. niet zooals men vroeger aannam een Oostelijke maar een weste- lijke stotmwind waait. Den lieer van BEMMELEN wordt dank gebracht voor zijn zeer interressante mededeeling en daar er niets meer aan de orde is, wordt de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag 9 October 1912. Aanwezig de Bestuursleden: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, DIJKSTRA, OTTOW, SCHOUTEN, GRIJNS, VAN ALPHEN ре VEER, LEUSDEN, ANGENENT en Fru (secretaris). Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. De voorzitter deelt mede, dat mevrouw van van Biema, die een lezing zou houden met lichtbeelden door omstandigheden verhinderd is dit plan uit te voeren. Ingekomen zijn: een verzoek van den Heer van Мотмах, om voor de helft bij te dragen in de kosten van een pagger te leggen tusschen zijn erf en dat der K. N. V. Besloten wordt ook voor de helft (/ 40) in de kosten bij te dragen. Een brief van den heer Tzkgxk Witts, correspondeerend lid der К. №. V. in Nederland, іп welk schrijven de heer TJEENK Wuer zijn dank uitspreekt voor de hem te beurt gevallen onderscheiding. Bedankt hebben als leden, Mej. Ch. Jacoss, en de Heeren Намакев, PALM en GasTER. De voorzitter stelt het bestuur in kennis, dat in de plaats van den klerk MULLER is aangesteld Mej. Buro HESLINGA. * - 288 == De plannen :voor den bouw “уап een paviljoen zijn nog niet klaar, de Heer Drsksrra heeft grondboringen verricht en hierbij niets verdachts geconstateerd. Hij vond tot op 10 à 12 M. een gelijkmatige kleilaag en stootte nog tot 5--6 M. diepte op plantenresten. De voorzitter stelt voor aan den secretaris, die nu een heel eind van het gebouw der K. N. V. afwoont de vervoer- kosten van zijn woning naar het gebouw de K. N. V. te vergoeden; meer dan enkele guldens 78 maands zullen de kosten niet bedragen. Het voorstel wordt goedgekeurd. Tenslotte is nog aan de orde de correspondentie Koorpers. De voorzitter leest de correspondentie voor en memoreert, hoe eerst de Heer Коокревѕ een dubbel verzoek richtte aan de K. N. V, en wel ten eerste om aan de vereeniging voor Natuurbescherming een subsidie in eens van f 50 te schenken en om de voorzitter der K. N. V. ambtshalve als voorzitter der vereeniging voor natuurbescherming te doen fungeeren. In een lateren brief werd door den Heer Koorpers gezegd, dat het voorstel slechts voorloopig was en het beter werd geoordeeld, den voorzitter der K. N. V. tot Eerevoorzitter te maken. Op eene vergadering, die ter constitutie der vereeniging voor Natuurbescherming gehouden werd, keurden de leden de voorstellen van den Heer Koorpers niet goed. Het Bestuur der K. N. V. werd meegedeeld, dat de jonge vereeniging onafhankelijk wenschte te staan dus de voorzitter der K. N. V. noch tot voorzitter, noch tot eerevoorzitter kon benoemen, terwijl tevens verzocht werd de f 50, waarvan de toezegging reeds gedaan was, niet als een subsidie, maar als een donatie te beschouwen. De Heer van BEMMELEN wijst er op, dat de K. N. V. door dit laatste schrijven, nu geheel anders tegenover de vereeniging voor Natuurbescherming staat. De K. N. V. krijgt zelf subsidie van het gouvernement en mag dus een geheel onafhankelijke vereeniging nict geldelijk steunen, wat wel moeht toen, zooals uit het eerste schrijven van den Heer — 284 — Koorpers kon worden opgemaakt, de nieuw opterichten vereeniging als een soort tak der K. N. V. zou kunnen worden beschouwd. Hierom stelt de heer van BEMMELEN voor de toezegging tot het geven van f 50 in eens weer intetrekken, wat met algemeene stemmen wordt goedgekeurd. Mededeeling Dr. Braak. Hierna doet Dr. Braak een mededeeling over een weervoorspelling voor Java. Spreker wenscht even toetelichten hoe lastig eene dergelijke voorspelling zijn kan en van hoewel differente factoren het afhangt of een weervoorspelling uitkomt. Batavia en bijna geheel Java ver- keeren van uit dit standpunt bezien in gunstige voorwaarden. Spreker demonstreert aan de hand van krommen den invloed van verschillende factoren, die op de weergesteldheid van Java van invloed zijn en geeft de gronden aan, waarop voor de eerstvolgende jaren een voorspelling kan worden gebouwd. De voorzitter dankt den heer Braak voor zijn interressante mededeeling en deelt daarna nog mede hoe een ballon, die hij kort geleden opliet een hoogte van 30800 meter bereikte en op deze hoogte met groote snelheid Westwaarts dreef en hoe deze Oostelijke wind de zelfde, blijkbaar permanent aanwezige luchtstrooming moet geweest zijn, die in 1883 e asch van Krakatau meerdere malen om de aarde heen- voerde. Op deze hoogte had de ballon wel het 4-voudige van zijn oorspronkelijke volume en barstte tenslotte uit een. Bestuursvergadering op Maandag 11 November 1912. Aanwezig de Bestuursleden: vAN BEMMELEN (voorzitter), GRIJNS, Orrow, Poor, van HovrEMA, VAN EEK, DIJKSTRA, Brouwer, BRAAK en Fru (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en goedgekeurd. — 285 — Ingekomen stukken. Van den vorigen secretaris Dr. van Lummer is een brief ontvangen waarin meegedeeld wordt, dat door hem stappen zijn gedaan om introductie van den Minister voor Buitenlandsche bibliotheeken te krijgen. Voor den Haag heeft hij eene dergelijke introductie reeds ontvangen en er is verder toezegging gedaan, dat hij ook voor Brussel en Berlijn introductie's krijgen zal. Hierom wendt hij zich tot het Bestuur der K. N. V. met verzoek hem de beschikking te geven over de hem door de verceniging toegezegde subsidie. De voorzitter verzoekt den Penningmeester het bedrag te willen opzenden. Bedankt heeft als lid wegens vertrek naar Europa het bestuurslid M. J. van ALPHEN DE Veer te Weltevreden. Als leden hebben zich opgegeven de Heeren W. van Braam en DE Visser Sarrs, beiden te Weltevreden. Op voorstel van den voorzitter worden de Heeren van Geuns, Brouwer en LieuspeN tot bestuursleden verkozen. De heer van Hoyrzma doet op verzoek van den voorzitter mededeeling omtrent de plannen over den bouw van het Westerpaviljoen en laat ontwerpen rondgaan onder de leden. Het nieuwe paviljoen zal niet kleiner worden dan het oude en iets meer naar voren worden gebracht, terwijl bovendien nog de grond 5 M. diep zal worden uitgegraven en in de plaats van de uitgegraven aarde zal er zand worden gebracht, waardoor een verzakken van de wanden van het nieuw te bouwen paviljoen zal worden uitgesloten. De voorzitter deelt mede, dat de drukke werkzaamheden van den heer Піхквтвл hem geen tijd laten om zich voldoende aan zijn ambt van „directeur der gebouwen” te wijden. Hierom stelt de voorzitter voor den heer van Ноүтема in de plaats van den heer Disksrra te benoemen, wat met algemeene stemmen wordt goedgekeurd. De heer van HovrEMA neemt de benoeming aan en de voorzitter dankt namens de vereeniging den heer Dijkstra voor de vele diensten door hem gedurende de waarneming van het ambt van directeur der gebouwen aan de K. N. V. bewezen. — 286 — Ook de secretaris zal zich, wegens drukke bezigheden genoodzaakt zien te bedanken, maar wenscht aan te blijven tot de komst van Dr. YAN LuMMEr, wanneer eene regeling zal worden getroffen. Mededeeling v/d heer Flu. Hierna doet de heer Fuu mede- deeling over proeven die genomen zijn door Cantr in het Rockefeller Institute te New York, bij welke proeven het gelukt is weefselcellen buiten het levend organisme tot groei en tot vermenigvuldiging te brengen. Spreker beschrijft de techniek en demonstreert eenige afbeeldingen waar weefsel kulturen uit tumoren mikrofotographisch zijn weergegeven. Dat de cellen niet dood of gedegenereerd zijn, blijkt hieruit, dat zij hun functie behouden. Zoo contraheeren spiercellen zich en vormen miltcellen antistoffen als zij met antizeenen worden samengebracht. De voorzitter dankt den Heer Frv voor zijne mededeeling en daar niets meer te verhandelen is, wordt de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag December 1912. Aanwezig de Bestuursleden: van BEMMELEN (voorzitter), VAN HovrEMA, BRAAK, Отто, DE Voeren, Poor, GRIJNS, VAN EEK en VAN ALPHEN DE VEER. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen door den Heer van ALPHEN DE Veer, die bij afwezigheid van den Heer Еіс als waarnemend secretaris- fungeert; zij worden goedgekeurd. Ingekomen stukken. Van den Heer van Vuuren is een brief ontvangen, waarin hij mededeelt door ziekte verhinderd te zijn, zijn voordracht over Zuid-Celebes te houden, doch dat hij hoopt in Januari zoover hersteld te zijn, dat de voordracht alsnog door hem kan worden gehouden. - 8007 25 Het ,Gesellschaft naturforschender Freunde" te Berlijn zond een schrijven met verzoek om hare publicaties te mogen uitwisselen met de publicaties van het Natuurkundig Tijdschrift. De Sitzungsberichte van het gezelschap bevatten onder- werpen uit de zoölogie, de palaeontologie en de botanie. Er wordt besloten te antwoorden dat er geen bezwaar tegen bestaat. Als lid hebben bedankt: De Heeren C. A. BACKER en Mr. J. PAULUS. Op een schriftelijke herhaling van het verzoek van de Nederlandsch Indische Kunstkring te Batavia om van de localiteiten van de K. N. V. voor eene tentoonstelling van Engelsch-Indische Kunst gebruik te mogen maken, zal worden medegedeeld, dat er geen bezwaar tegen bestaat. De Heer Brouwer deelde schriftelijk mede, dat hij gaarne het bestuurslidmaatschap van de K. N. V. wil aannemen. Begrooting over % jaar 1912. Aan de orde is de behande- ling van de begrooting over 't afgeloopen jaar. Door den noodzakelijk geworden bouw van een nieuw paviljoen is er een groote verandering in den toestand van de geldmiddelen gekomen, welke tot zuinigheid moet aansporen. Als eerste maatregel wordt voorgesteld om dit jaar geen nieuwe werken voor de bibliotheek aan te schaffen, doch alleen de post van f 1100 voor de periodieken aan te houden. Voor meubilair dient nog extra op f 100 te worden ge- rekend. Dit voorstel wordt goedgekeurd. Aan de jaarlijks uitgetrokken som van f 100 voor populaire voordrachten, waarvan in langen tijd geen gebruik werd gemaakt wordt voorgesteld niets te veranderen. — 288 — De Heer Drisksrra meent dat voor 't onderhoud van gebouwen niets anders dan de gewone som noodig zal blijken. Voor den bouw van het paviljoen wordt rond f 6000 beschikbaar gesteld, welk bedrag naar de meening van den heer van HovrEMA voldoende zal zijn. Er wordt een voorstel gedaan om de bijdrage in het van VAN DER Waars-fonds te doen vervallen, omdat een vereeniging, die zelf gesubsidieerd wordt, eigenlijk geen bijdragen kan geven aan andere fondsen. Dit voorstel wordt aangenomen. De Heer Orrow doet het voorstel om een prijsvraag uit te schrijven, wat hem zeer nuttig voorkomt als prikkel om te werken. De voorzitter wijst er op dat de finantieele belooning op het oogenblik zeer gering kan zijn. Men is tevens van meening dat de prijsvraag niet beperkt moet blijven tot de leden van de vereeniging indien de K. N. V. tot uitschrijven overgaat. Het onderwerp werd niet verder behandeld, de bedoeling was er later op terug te komen. De voorzitter deelt mede dat de Heer Dinaer Voor- zitter van de Maatschappij van Nijverheid en Landbouw met de bouwplannen voor een nieuw paviljoen meegaat. De Heer van Hoyrrua deelt mede dat hij in antwoord ор een schrijven aan de aannemers de Heeren ErENBAaAs en WEENER van nauwkeurig denzelfden inhoud een groot verschil in raming van de kosten ontving nml.: De Heer Werner. . . . f 15000 EnENBAAS . . . ,, 10000 rep. f 11100. Welke oorzaak dit prijsverschil heeft, kon niet worden nagegaan en er is geen reden om niet op 't aanbod van den Heer ESrENBAAS in te gaan. Door een wijziging in de steenen en het hout zal ’t bedrag op f 10400 komen. 't Voorstel wordt nu gedaan om f 12000 uit te trekken en na afloop 't bedrag verder vast te stellen. = 959 6 Dit voorstel wordt goedgekeurd nadat nog werd medege- deeld dat de afbraak 't bezit is van de vereeniging en alles wat daarvan wordt gebruikt op de prijs in mindering wordt gebracht. Het Dagelijksch bestuur wordt gemachtigd om met den heer Drsorp te spreken. - Aan de orde is de benoeming van een commissie voor ’t nazien van de rekening en verantwoording van de vereeni- ging, waarvoor de Heeren Dr. Orrow en Dr. Poor worden benoemd. Tenslotte wordt een nieuw bestuur na voorafgaande schrifte- lijke stemming gekozen, nadat is medegedeeld, dat de penning- meester de Heer van Eek wegens vertrek, bedankt heeft. Het bestuur wordt als volgt samengesteld : Dr. W. van BEMMELEN, Voorzitter. Dr. б. Gnuws, Onder-voorzitter. Secretaris Do fu Bibliothecaris. H. J. van Hoyrema, Directeur der Gebouwen. W. van ALPHEN DE VEER, Penningmeester. | Dr. C. BRAAK, Redacteur v/h Tijdschrift. Mededeeling van den Heer van Alphen de Veer. De Heer VAN ALPHEN DE VEER doet eene mededeeling over het gebruik van het microscoop bij het onderzoek van metalen. Gesmolten metalen en alliages gedragen zich als oplossingen, zoodat de phasenregel hier van toepassing is. Het geval van volkomen mengbaarheid in den vloeibaren toestand komt bij de metalen als regel voor, terwijl zich in vasten toestand, zoowel afzonderlijke kristallen als meng- kristallen kunnen vormen. Bij het vormen van mengkristallen speelt de diffusie een rol, naarmate de diffusie sneller en vollediger plaats heeft, zijn de kristallen meer homogeen, terwijl bij langzame diffusie lagen optreden. LXXII 19k, — 290 — Het kristalliseeren zelf gaat van centra uit, waarvan het aantal de gemiddelde korrelerootte van 't metaal bepaalt. Hoe grooter onderkoeling, hoe meer kernen, hoe fijner structuur. De kristalomtrekken zijn dikwijls niet zichtbaar, maar wel de begrenzing van de conglomeraten, nadat het metaal gepolijst en geétst is. Eenige practische voorbeelden toonen het nut van het microscoop op dit gebied aan, waar het bijv. geldt het zuurstofgehalte in roodkoper of de hardheid en het weer- standsvermogen van handelsstalen te bepalen, wat zeer afhankelijk is van het koolstofgehalte en de structuur. Eenige fotografieën en enkele schetsteekeningen verdui- delijkten het gezegde. Nadat de voorzitter spreker bedankt heeft wordt de vergadering, niets meer aan de orde zijnde, gesloten. т уе» ш ые омо р оюк BEGROOTING VOOR 1913. INKOMSTEN. Contributiën leden . Ge Gouvernements-subsidie . Huur Oostelijk Paviljoen . š „ Westelijk , (3 maanden) „ ` Kunstkring. „ Коп. Inst. van N Interest . UITGAVEN. L Bibliotheek. Aankoop boeken . meubilair . Bindwerk ; Brandassurantie . 5 Verzendings- en andere ИН Toelage bibliothecaris . II. Tijdschrift. Wetensch. centraalbureau. Drukkosten. . Bijdrage voor ds Шил Y van Dr. KAMERLING's nuttige planten. Verzendings- en andere uitgaven. ” ” ” 100.- f 5935- 1100.— 1002 300.— 15. D 120.— f 1750.— 100.— 1000.— 300.— 30.— f 1430-- Transporteeren f 3180.— = 292 — Transport f 3180.— HI. Vergaderingen. 11. Populaire voordrachten . .' . ; 8m : 100.— f 300. IV. Gebouwen. . © 19. „Gewoon onderhand e Fe DO 13. Brandassurantie . er ы EN 14 Херо — v. о. 10850 15. Verlichting. 16. Bouw nieuw E DEN , 100— 6000.— f 6293.75 ” V. Secretariaat. In BONO 5 S ner, f 480: ДНЕМ ... o4 005. f ш VL _ Bedienden оок à V vus d. 155 VIL Wetenschappelijke landen: . Pro memorie. VIII. Inningskosten. 150.— ie f 10501.75 Totaal der ontvangsten. f 5235.— 5 » Uitgaven. . , 1050175 Nadeelig saldo. . . . f 5266.75 Dit nadeelig saldo zal door verkoop van het effectenbezit der vereeniging gedekt kunnen worden. BEBIOHTER o у 05 — ^ , die daarin ter completeering belangstellen kan het volgende | daten in eite n Deel I van het. y atuurkundig Tijdschrift i is s niets meer voorhanden. E =. Had 12,5 B HI —XV din ш npe Declen A ovn ANL aL 1. 2. M, 5 en wo x XVH- SKIL zijn ESCH complete D Van alle complete Deelen zijn aar wesig.. Voor verdere. inli tingen wend men SEN NATUURKUNDIG THDSOHRIH NEDERLA NDSCH-INDIE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIË ONDER REDACTIE VAN Dr. C. BRAAZEZ. DEEL LXXIII WELTEVREDEN BOEKHANDEL VISSER & Co. ~ 1914 NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH-INDIE. NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT Tu NEDERLA NDSCH-INDIE UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIE ONDER REDACTIE VAN Dr. С. Zx. A Е. DEEL LXXI II. EVREDEN BOEKHANDEL VISSER & Co. 914. INHOUD VAN DEEL LXYXIII. BLADZ. Naamlijst der Leden van de Kon. Nat. Vereeniging in Nederl.-Indië op 1 April 1913 Verslag omtrent den toestand en de моба шодой dor Kon. Nat. Vereeniging in Ned.-Indië over het jaar 1912. Schets van de ontwikkeling van het net van secundaire meteorologische stations in Nederlandseh Oost-Indië door Dr. W. van BEMMELEN . De luchtstroomingen in den BER he hallen: vlucht-waarnemingen te Batavia door Dr. W. VAN BEMMELEN (met een plaat). . Een moessonvoorspelling voor den Indisrhen Arehipel door Dr. C. BRAAK (met een plaat). . De Raoeng. en zijn jongste eruptie dor Dr. H. А. BROUWER (met een plaat) . . Over den invloed der анар ор de йоду door Dr. C. BRAAK Vulkanische verschijnselen en ‘aardbevingen in den Oost-Indischen Archipel waargenomen gedurende het jaar. 1912. ved De Wereldaether door Dr. W. VAN ranak: Het Klimaat van Nieuw-Guinea door Dr. C. R (met een plaa ‚Uittreksel uit 4 Meleorelogisch ‘Dagboek gehouden door Dr. P. F. Нгввкснт . Uitkomsten der Aardmagnetische Waarnemingen te Batavia en Buitenzorg verricht gedurende het jaar 1911. Notulen der vergaderingen van de Koninklijke Natuur- kundige Vereeniging in Ned.-Indië бе 1913. Begrooting voor 1914 : i NAAMLIJST DER LEDEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË op 1 April 1913. Dagteekening van oprichting: 19 Juli 1850. Beschermvrouw HARE MAJESTEIT DE KONINGIN DER NEDERLANDEN, — dÉ ffe OPRICHTERS: Dr. P. Bleeker, + 1878; Dr. J. H. Croockewit Hz, 1 1880; Corn. de Groot, + 1896; P. J. Maier, Т 1878; P. Baron Melvill van Carnbée, t 1856; Dr. C. L. A. Schwaner, 1 1851; H. D. A. Smits, T 1853; Dr. C. Swaving, T 1881. HONORAIRE LEDEN: Datum van benoeming. W. F. Versteeg, Amsterdam, 18 Mei 1866. H. L. Janssen van Raay, Haarlem, 20 April 1882. І. van Dijk, 's-Gravenhage, 16 „ 1885. Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden, 2 September 1897. Нь о DO н сл тез BESTURENDE LEDEN: Datum van benoeming. Dr. W. van Bemmelen, voorzitter, 8 September 1898. Dr. G. Grijns, ondervoorzitter, 20 Mei 1897. P. C. Flu, secretaris, 1 April 1912. W. H. A. van Alphen de Veer, penningmeester, 9 October 1912. J. F. van Hoytema, directeur der gebowwen, 9 А 1912. Dr. C. Braak, redacteur v/h tijdschrift, 14 December 1908. Dr. J. C. Koningsberger, 9 Augustus 1900. M. J. Doppenberg, 11 December 1902. Dr. G. W. Kiewiet de Jonge, 11 a 1902. S. R. J. Onnen, 11 4 1902. Dr. Th. Valeton, 12 Februari 1903. Dr. A. H. J. Belzer, 2 November 1905. F. van der Goot, 9 Augustus 1906. H. J. E. Wenckebach, 9 Juli 1908. F. Weehuizen, J x 1911. Dr. W. M. Ottow, 9 October 1911. E. A. A. Gobée, 13 November 1911. Dr. W. Th. de Vogel, 8 Juli 1912. Dr. J. J. M. Dormaar, B s 1912. Dr. J. F. A. Pool, 8222 1912. Dr. А. R. Schouten, B, 1912. Dr. A. J. A. Sunier, E. 1912. J. C. Th. Leusden, 10 Augustus 1912. ÄFDEELINGSBESTUREN. Semarang. M. F. Onnen, voorzitter. G. E. Hoeffelman, secretaris-penningmeester. о bi = Dr. Soerabaja. H. W. Woudstra, voorzitter. G. M. Pool, secretaris. J. C. Ribbers, penningmeester. Dr. Dr CORRESPONDEERENDE LEDEN IN NEDERLAND. Maximum aantal 30. Datum van benoeming. . H. G. van de Sande Bakhuyzen, Leiden, 21 December 1872. . C. Ritsema, Leiden, 17 September 1875. . Th. Н. Mac Gillavry,'s-Graven- ` hage, 20 Mei 1880. . E. van Rijekevorsel, Rotterdam, 20 , 1880. . A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 20 November 1884. . H. Wefers Bettink, Utrecht, 9 September 1886. . P. P. С. Hoek, Haarlem, 9 li 1886. . €. A. Pekelharing, Utrecht, 11 Augustus 1887. . Max Weber, Eerbeek, 23 Mei 1889. . A. Wichmann, Utrecht, 43 1889. . K. Martin, Leiden, 9 Februari 1893. . С. Th. Sluiter, Amsterdam, 12 April 1894. M. С. Piepers, 's-Gravenhage, 13 Juni 1895. J. Е. van Bemmelem, Gro- E ningen, 12 Maart 1896. G. А. Е. Molengraaff, 's-G ra v e n- hage, 12 „ 1896. . M. Е. T.J. Dubois, Amsterdam, 12 ,, 1896. F. A. F. C. Went, Utrecht, 20 Mei 1897. J. D. van der Waals, Amsterdam, 8 September 1898. J. P. van der Stok, de Bilt, 9 Januari 1902. R. D. M. Verbeek, 's-Graven- hage, 9 ij 1902. J. J. A. Muller, Zeist, 10 December 1903. P. van Romburgh, Utrecht, 10 " 1903. чох H OP tO ra Dr А Zimmerman, Qu um Dr. H. Onnen Sr.,'s-Gravenhage, 11 Januari 1906. J. J. K. Enthoven, Amsterdam, 8 Februari 1909. Dr. S. Figee, Hilversum, 1 Januari 1910. Mr.H.A.Lorentz, Vogelenzang(N.H.) 5 April 1910. Dr. J. de Haan, 28 Mei 1912. Dr. H. D. Tjeenk Willink, Deventer, 28 ,, 1912. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BUITENLAND Maximum aantal 30. ' Datum van benoeming. O. Beecari, Florence, 15 Juni 1872. A. Russell Wallace, Londen, 20 December 1873. A. B. Meijer, Berlijn, 18 Mei 1878. Tommaso Salvadori, Turijn, 28 А 1880. John Milne Shide, Isle of Wight, 20 November 1884. Wilhelm Blasius, Brunswijk, 9 September 1886. Alexander Woeikoff, St. Peters- burg, 11 Augustus 1887. Hermann Graf zu Solms Laubach, Straatsburg, 12 Juli 1888. Julius von Hann, Weenen, 11 October 1888. K. F. Goebel, München, 23 Mei 1889. Е. Haeckel, Jena. 11 Januari 1894. F. Montessus de Ballore, Santiago (Chili), 20 Mei 1897. G. Haberlandt, Graz, . Жек 1897. J. Wiesner, Weenen, 20 1897. W. Kükenthal, Breslau, NK j 1897. R. Semon, München, 90. з, 1897. Anthonio Berlese, Portici, 10 Augustus 1899. E. Stahl, Jena, 9 Januari 1902. H. Molisch, Weenen, 9 1902. ” ` Amani (O. Afrika), 8 1904. ” > о bi Fei о Ж OT Ka = 2 GEWONE LEDEN. A. Agerbeek, A. C. H., Mr.- Cornelis. Angenent, Dr. Weltevreden. Alphen, de Veer W. H. A. van, Weltevreden. Arnold, L. V., Semarang. B. Bakergem, W. M. Th. van, Soerabaia. Bargert, Ph., Weltevreden. Bartels, M. E. G., Pasir Datar, Halte Tjisaät. Belzer, Dr. A. H. J., Weltevreden. Bemmelen, Dr. W. van, Weltevreden. Bervoets, M. E, Klatten. Birchenhauer, R., Semarang. Bley, J, Kendal. Blikkenisse, Н., Weltevreden. Bloemendal, К. H., Weltevreden. Boers, К. J., Muntok. Boorsma, Dr. W. G., Weltevreden. Bouman, A. F., Amboina. Braak, Dr. C., Weltevreden. Breda de Haan, Dr. J. van, Buitenzorg. Broekman, E. W., Soerabaia. Brouwer, Dr. Н. A, Weltevreden. Bussy, Dr. L. P. le Cosquino de. Bijker, Ј., Weltevreden. c. Caland, Dr. P., Weltevreden. Campbell, J. R., Soerabaia. Chambry, J. K. GE Melsoyrelen Collard, F. E. ue я Concordia, Societeit, Weltevreden. Cramer, Ch. G., Bondowoso. Cramer, Ch. G. Sidoardjo. Cramer, Dr. P. J. 5., Paramaribo. Cultuur Maatschappij der Vorstenlanden. D. Dam, van, Buitenzorg. Damme, M. H., Bandoeng. . Degens, Dr. P. N., Weltevreden. Degros, Р. L, Weltevreden. Diggelen, C. H. P. van, Bodjonegoro. Dinger, J., Weltevreden. Docters van Leeuwen, Dr. W. M., Semarang. W. Dominicus, Dr. Doppenberg, M. J. Weltevreden. Dormaar, Dr. J. J. M., Weltevreden. Douglas, Е. А. Weltevreden. Driessen, Dr. D. P. E., Nijmegen. Dijck, J. Z. van. Semarang. Dijkstra, A. J., Weltevreden. E. Eek, J. W. van, Weltevreden. Engelbregt, J., s. f. Tjomal, Pekalongan. Eijken, Dr. P. A. A. p. Bandoeng. F. Fournier, C. A. W., Soerabaia. Flu, P. C., Weltevreden. G. Galjema Verheul, A., Soerabaia. Geesink, P. J. £ А., Gelder, Dr. J. K. van, Den Haag, Perponcher- straat 127. 1908. -1 e со CO Q2 t2 no M iui Gentis, F. J., Soerabaia. Geuns, Dr. J. W. van. Gieben, H. C, Weltevreden. Gobée, E. A. A, Weltevreden. Göllner, E. К. D., Weltevreden. Gorter, Dr. K., Buitenzorg. Grijns, Dr. G., Weltevreden. Guffroy, C. A. Soerabaia. Hattum, A. G. van, Soerabaia. Heeckeren, Mr. C. W. Baron van, Semarang. Heinzelmann, N., Weltevreden. Heuvelink, C. О., Weltevreden. Hillen, H, Weltevreden. Hoedt, Th. F. H., Soerabaia. Hoeffelman, G. E, Semarang. Hoekstra, M. OG. Weltevreden. Hoezoo, F., Semarang. Holtappel, K. J., Soerabaia. Homan van der Heyde, J., Weltevreden. Hoofdadministrateur Billiton-Mij., Tandj. Pandan. Hoogere Burgerschool (Bibl), Soerabaia. Hotz, Dr. Walter, (Weltevreden). Hoytema, J. F. van, Weltevreden. Hunger, Dr. F. W. Т. Amsterdam. E Iling, R., Weltevreden. J. "8 Jacob, Mr. H., Weltevreden. Jannette Walen, J. Р., Weltevreden. Johan, W. H. L., Toeban. Junius, Jan H., Soerabaia. 1910. 1903. 1890. 1908. 1908. — шш K. Kamerling, Dr. Z., Rio Janeiro. Kampen, Dr. P. N. van, Amsterdam. Kiewiet de Jonge, Dr. G. W., Weltevreden. Kloos, H. W., Weltevreden. Kock, Dr. A. C. de, Weltevreden. Koefoed, Dr. P., Malang. Koens, A. J., Mr.-Cornelis. Koks, M. Th., Weltevreden. Koning, D. A. P., Soerabaia. Koning, M. С., Weltevreden. Koningsberger, Dr. J. C, Buitenzorg. Koppelle, D. J., Weltevreden. Kuenen, Dr. A., Medan. L. Lange, Dr. Dan. de, Salatiga. Lau, Carl C., Padang. Laverman, D., Weltevreden. Leggelo, P. B. van, Weltevreden. Lessen, A. H. van, Weltevreden. Leusden, J. C. Th, Weltevreden. Levensverz. en Lijfr. Mij. N-I, Weltevreden. 1 Leyder, F. A. L., Semarang. Lier, R. J. van, Sawah-Loento. Linde Teves, Firma Semarang. Limburg, A. Lockhorst, H. A. van, Djocjacarta. Lovink, H. J., Buitenzorg. Lummel, Dr. H. J. van, Weltevreden. Maas, J. J. M, Weltevreden. Marle, Mej. J. C. van, Soerabaia. Martis, A. K. M. z EE 114 Meulemans, P. H., Semarang. 1903. 115 Meijers, G. J., Weltevreden. 1910. 116 Min, Dr. W. J. van der, Soerabaia. 1912. N. 120 Neeb, Dr. C. J., Palembang. 1901. 121 Nolst Trénité, Mr. G. J., Weltevreden. 1904. о. 122 Obertop, Н. Е. P. 1877. 123 Onnen, M. Е., Semarang. 1897. 124 Onnen, S. К. J, Weltevreden. 1899. 125 Ottolander, T. Banjoew angi. 1882. 126 Ottow, Dr. W. M, Weltevreden. 1910. 127 Ouwens, Р. A, Buitenzorg. 1897. P. 128 Petkovic, V. A, Semarang. 1903. 129 Pool, Dr. J. F. A, Weltevreden. 1912. 130 Pool, G. M., Soerabaja. 1910. 131 Pott, Mr. J. G, Weltevreden. 1905. 9. 132 Quarles de Quarles, A. J. Baron, Weltevreden. 1910. R. 133 Rant, Dr. A, Tjinjiroean bij Bandoeng. 1907. 134 Raven, D., Soerabaja. 1911. 135 Rees, D. F. W. van Weltevreden. 1908. 136 Reese, D. J. Soerabaja. 1904. 137 Renardel de la Valette, G. C. H., Malang. 1893. 138 Reuter, W., Weltevreden. 1910. 139 Ribbers, J. С., Soerabaja. 1877. 140 Ritsema, Dr. I. Ch, Weltevreden. 1909. 141 Roosegaarde Bisschop, P. J., Hongkong. 1900. 164 165 E a — Rozenraad, M. C. P., sf. Gending bij Probo- linggo. Rutter, Dr. L., Soerabaja. Rijn, L. A. van, o/adm. Suikerfabriek Tjomal, Pekalongan. Rijn van Alkemade, J. van, Semarang. s. Salm, Dr. J. A, Kota-Radja. Sandberg, Dr. Jhr. C. G. S, Weltevreden. Santer, L. P. J. M, Semarang. Schmidt, Dr. W., Semarang. Schóppe, ' т. Max, Soerabaja. ` Schouten, Dr. A. R., Weltevreden. Schoutendorp, Mr. J, Weltevreden. Schrader, W. H., Weltevreden. Schröder, E. E. W. G, Moeara Doea, Sumatra. Sirks, A. H., Weltevreden. Simon Thomas, A. E, Semarang. Smith, Dr. J. J., Buitenzorg. Sizo, L. de, Weltevreden. A. W. Spenneman, Soekaboemi Straaten, H. van, Weltevreden. Sunier, Dr. А. L. J, Weltevreden. Sythoff, A, Weltevreden. T. Tabaksonderneming Padang Boelan (Adm. J. S. C. Kasteleyn), Medan. U. Umbgrove, C. J., Soerabaia. Ultee, Dr. A. J., Djember. 1908. 1908. 1908. 4 V. Valeton, Dr. Th, Buitenzorg. Valk, M. C, Soerabaia. Vaynes van Brakell Buys, W. F., Soerabaia. Velde, Dr. E. van de, arts, Bandaneira. Veldhuis, H. W. J., Soerabaia. Vereeniging van Djokjasche Landhuurders, Djokjakarta. Versluys, Ј., Weltevreden. Vogel, Dr. W. Th. de, Weltevreden. Vogelpoel, Th. G. van, Weltevreden. Vries, Dr. E. C. de, Weltevreden. Vrijdag, D., Soerabaia. Voogt, J. G. H. de, Weltevreden. W. Walter, Dr. J., Soerabaia. Weehuizen, Е., Weltevreden. Wenckebach, Н. J. E, Weltevreden. Wigman, G. M., Wilde, W. F. de, Bondowoso. Wilkens, Dr. J. A, Weltevreden. Witkamp, H., Pladjoe, Palembang. Woudstra, Dr. W. Soerabaia. Würth, Dr. Th., Malang. VERSLAG OMTRENT DEN TOESTAND EN DE WERKZAAMHEDEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË OVER het jaar 1912. Uitgebracht in de Algemeene Vergadering van 20 Januari 1913. EKE м. ж! Gaarne vervul ik de plicht, mij door de statuten onzer Vereeeniging opgelegd, om na afloop van het jaar een verslag omtrent den toestand en de werkzaamheden der Vereeniging gedurende het afgeloopen jaar, uit te brengen, omdat zulk een overzicht allicht er toe bij zal dragen om duidelijk te maken in welke richting vóórt-, en in welke bijgewerkt zal dienen te worden. Personalia. Door het overlijden van Wilhelm Blasius te Brunswijk verloor de Vereeniging één zijner correspondee- rende leden in het Buitenland; ook de rij dier leden in Nederland werd niet door den dood verschoond; Dr. J. G. DE MAN ontviel ons. an oo Hun rij werd weer aangevuld door de benoeming tot corres- pondeerend lid van Dr. H. D. Туккхк Witting, die als secretaris Z00 veel voor den bloei der Vereeniging heeft bijgedragen en Dr. J. mr Haan wiens vruchtbare werkzaamheid als voor- zitter den meesten uwer nog versch in het geheugen ligt. Verslaggever werd in zijn plaats tot voorzitter benoemd. Dr. H. J. van LummeL vertrok met verlof naar Nederland en legde zijn secretariaat-bibliothecariaat neder, doch werd tegelijk tot parmanent lid der Commissie voor den Alge- meenen Catalogus benoemd. Zijn plaats als secretaris- bibliothecaris werd door het nieuw benoemde bestuurslid, den Heer P. C. Frv, ingenomen. De penningmeester, de Heer J. W. van Erk keerde van zijn buitenlandschen dienstreis terug en Dr. А. Н. J. BELZER, opnieuw te Batavia woonachtig geworden, nam zijn vroeger bekleede plaats in het Bestuur weer in. In den loop van het verslagjaar werd verder het Bestuur nog versterkt door de benoeming der H.H. W. H. A. VAN ALPHEN DE Veer, D. Laverman, J. C Тн. Leuspen, Dr. J. W. van Gzuws, Dr. W. Тн. ре Voorn, Dr. J. Е. A. Poor, Dr. J. J. M. Dormaar, Dr. W. А. В. ScgourEx, Dr. А. L. J. Sunir, Dr. Н. A. Brouwer en J. Е. van Hoyrema. De laatste nam van den Heer A. J. Distra de functie van Directeur der Gebouwen over. In December had de jaarlijksche verkiezing van het Bestuur plaats en werd dat als volgt samengesteld : Dr W. van BEMMELEN, Voorzitter. Dr. G. GRUNS, Ondervoorzitter. Р. ©, Fot, Secretaris-bibliothecaris. W. Н. A. van ALPHEN DE Verr, Penningmeester. J. Е. van Ноүтема, Directeur der Gebouwen. Dr. C. Braak, Redacteur v/h Nat. Tijdschrift. Het leden aantal der Vereeniging onderging een geringe daling !). 1) Op 1 April 1913 bedroeg het 185. Financién. Moest de Penningmeester in April van het afgeloopen jaar op een achteruitgang in onze geldmiddelen van f 800.— wijzen, zoo zou de finantieele toestand der Vereeniging op het einde van het Verslagjaar gunstig te noemen zijn geweest, ware het niet dat haar spoedig door den noodzakelijken nieuwen bouw van het Westelijke Paviljoen een zware slag aan haar kapitaalbezit zal toegebracht worden. De daardoor te veroorzaken vermindering in rente-kweeking zal tot meerdere zuinigheid aanleiding moeten geven. Vergaderingen. De maandelijksche vergaderingen van het Bestuur hadden dit jaar, zonder de in de laatste jaren in zwang gekomen onderbreking in Mei en Juni, geregeld plaats. Een toeneming in belangstelling, zoowel bij bestu- rende als gewone leden kon met vreugde opgemerkt worden. Zeventien malen werd door één der aanwezigen een weten- schappelijke mededeeling, meest over zelf verrichte onder- zoekingen, gedaan, terwijl op den 18%" Augustus de opium- fabriek werd bezocht, waar de direkteur, het Bestuurslid . VAN Бек, de geheele inrichting demoustreerde. Afdeeling voor Voordrachten met Debat. Dezelfde toeneming in belangstelling viel op te merken in het bezoek der maandelijksche voordrachtsavonden, en staaft mijn over- tuiging, dat, als het Bestuur maar zorg draagt om allen. die geacht kunnen worden in zijn kring thuis te hooren, 200 mogelijk ook in zijn idden op te nemen, op een ruim voldoende belangstelling kan gerekend worden. De aanstaande bijeenkomst zal het eerste tienjarig tijdvak van het bestaan dezer afdeeling besluiten, in welk niet minder dan 85 voordrachten over de meest verschillende onderwerpen der natuurwetenschap gehouden werden. In het verslagjaar werden de hier volgende voordrachten gehouden: Dr. G. GRuss. Debat over de op den 27sten November 1911 gehouden voordracht over het zweven der vogels. Dr. J. ре Haan. Een en ander over het gistingsproces — E 8 Dr. W. Orrow. De geschiedenis van het toxicologisch onderzoek in Nederlandsch-Indië. F. Weeruizen. De koolzuurontleding door planten. Dr. C. BRAAK. Over proeven met vloeibaar helium. Пт. W. VAN BEwwELEN. Een nieuwe natuurkundige wereld- beschouwing (het relativiteitsbeginsel). P. С. Fu. Over mutaties en variaties bij pathogeene microorganismen. Dr. A. В. Scnovren. Veranderlijkheid (Mutatie). Dr. A. L. J. Sumter. Het conditioneele denken. Populaire Voordrachten. Gedurende het verslagjaar werden wel een tweetal sprekers voor het houden eener populaire voordracht gewonnen, maar door redenen buiten hun wil waren zij verhinderd aan hun toezegging gevolg te geven. Aídeelingen te Soerabaja en Semarang. Ten einde de sterk gedaalde belangstelling voor de Vereeniging in de beide afdeelingen te Soerabaja en Semarang wat aan te wakkeren, beloofde verslaggever aan de op de Mei-vergade- ring aanwezige bestuursleden dier afdeelingen, om een popu- laire voordracht te komen houden. Door verschillende omstandigheden kon hij eerst in December die belofte gestand doen en hield op beide plaatsen een voordracht over: „Het onderzoek van onzen dampkring tot groote hoogten met. ballons en andere hulpmiddelen”. Ook stelde hij op die Mei-vergadering aan het Bestuur voor om terug te komen op haar besluit tot staking van de toezending van tijdschriften aan de beide afdeelingen, de verzekering van de beide aanwezige secretarissen verkregen hebbende, dat voor een ordelijke rond- en terugzending gezorgd zou worden. Gebouwen. Terwijl de toestand van Hoofdgebouw en Oostelijk Paviljoen gunstig mag genoemd worden, bleken de kortelings aan het westelijk paviljoen aangebrachte verster- kingen geen doel te hebben getroffen. Het scheuren der пае A Be muren nam op zulk een onrustbarende wijze toe, dat de secretaris de eerst kort te voren door hem betrokken woning moest ontruimen en tot volledig nieuwen bouw moest besloten worden. Een uitgewerkt ontwerp daarvoor werd door den nieuw opgetreden Directeur der gebouwen, ons bestuurslid van HovrEMA, opgemaakt. Met de uitvoering is een aanvang gemaakt. Secretariaat en Bibliotheek. De revisie van den cata- logus van dat gedeelte der bibliotheek, dat zich te Batavia in ons gebouw bevindt werd voortgezet; een tweetal boeken- kasten werden aangeschaft. Tengevolge van de tijdelijke пелени van | do werk- zaamheden voor den Algemeenen Catalogus werd de klerk MurnER aan onzen catalogus te werk gezet. Spoedig daarna werd hij vervangen door Mej. van Buro HESLINGA. Wat den in 1911 genomen maatregel betrof om de rond- zending der tijdschriften te staken en enkel de nieuw binnen gekomen boekwerken in de vergaderzaal ter lezing te leggen, zoo bleek uit het minimale gebruik dat daarvan gemaakt was geworden, dat hier een misgreep had plaats gevonden. De rondzending werd dus hersteld, maar een nieuw stelsel door den secretaris-bibliothecaris, den Heer Fuu, toegepast en daarmee een alleszins goeden uitslag verkregen. Bij het aftreden van den Heer van LummeL werd besloten de toe- lage aan den secretaris-bibliothecaris te doen vervallen, maar een klerk ter zijner beschikking te stellen. Als zoodanig ‚werd Mej. van Buxo Hestea aangesteld, wier werk tot nu toe tot tevredenheid heeft aanleiding gegeven. Tijdschrift. Evenals in de laatste jaren verschenen twee afleveringen van het tijdschrift, te weten de slotaflevering van deel 71 en de eerste van het volgende deel. In 320 blad- zijden bevatten zij verscheidene oorspronkelijke verhandelingen AN en mededeelingen omtrent eigendommelijke Indische vragen en zaken en wijzen op een toeneming in de belangrijkheid van en de belangstelling in ons tijdschrift, dat zulk een gewichtige plaats als boekerij-vormer bekleedt. Het aantal der Vereenigingen met welke uitwisseling van geschriften bestaat klom van 250 tot 251. Algemeene Catalogus. De Heer J. G. van Kuik nam wegens drukke werkzaamheden en aanstaand vertrek ontslag als lid van de Commissie voor den Algemeenen Catalogus; de Heer van LummeL werd tot permanent lid benoemd, zoodat nu de voorzitter en secretaris met hem die Commisie uitmaken. Bij zijn vertrek met verlof werd aan den Heer van LUMMEL opgedragen om zich in Europa op de hoogte te stellen van catalogiseerings-methoden. Bij het ontslag van den klerk Murter werd met het oog op veranderingen, die op advies van den Heer van Lummen mogelijkerwijs in te stellen zou- den zijn, de werkzaam eden aan den Catalogus grootendeels gestaakt, en enkel met controleering van reeds gedaan werk voortgegaan. Na de terugkomst van den Heer van Lummeı, zal de voort- zetting van onzen zelfgekozen taak met kracht weer ter hand genomen worden. Besloot mijn ambtsvoorganger zijn laatste jaarverslag wel " niet mismoedig, dan toch zeker niet blijmoedig, en aarzelde ik om zijn mij niet toelachend ambt over te nemen, gelukkig kan ik nu reeds mijn eerste jaarverslag in opgewekter toon beëindigen. Want het is mij niet alleen mogelijk gebleken door nieuw bloed in haar aderen te brengen, den bloei onzer Vereent: ging te versterken, maar ook door een scherpere omlijning van de voor haar mogelijke taak heeft dat ambt voor mij _ аап aantrekkelijkheid gewonnen. LXXIII 2k, „озы EH Vaak wordt er gedacht aan een ideëele taak, waarbij men zich vastklampt aan de plaats, die eens onze Vereeniging innam, toen zij in Indië alleen stond, en waarbij men wenscht, dat de talrijke later geborene vereenigingen onder haar vleugelen zouden gebleven zijn, maar het ware dwaas om aan dat ideaal vast te houden, omdat het een onmogelijk en onwenschelijk ideaal is. De onmogelijkheid behoeft voor ons geen bewijs meer; de onwenschelijkheid is voor de hand liggend, als wij bedenken hoe ongunstig in vele opzichten centralisatie op een vrucht- bare beoefening der wetenschap werkt. elukkig is er ook een practische taak, nl. het vormen van een krachtige locale vereeniging, die de wetenschappelijke behoeften van het aangroeiende getal van de discipelen der natuurkundige wetenschappen in Batavia, bevredigt en bevordert, en wier werkzaamheid en initiatief groot genoeg is, dat ok haar invloed in zekere richtingen naar buiten kan uitstralen, zooals o.a. in haar bibliotheek en tijdschrift-werk het geval is. W. van BEMMELEN. Schets van de ontwikkeling van het net van secundaire meteorologische stations in Nederlandsch Oost-Indië ') DOOR Dr. W. VAN BEMMELEN. Het is zeer zeker een opmerkelijk feit, dat het Observa- torium te Batavia aan hetwelk de belangen der meteorolo- gische wetenschap in Nederlandsch Oost-Indië is toevertrouwd, bijkans een halve eeuw oud is geworden, alvorens het zoo ver is gekomen dat men met recht kan spreken van het bestaan van een net van secundaire meteorologische stations over den geheelen Archipel. Daarom is het geen onnoodige taak om, al zij het in het kort, door een geschiedkundig overzicht de redenen bloot te leggen die dit feit verklaren. Lang voor de oprichting van het Observatorium, in het jaar 1841 begon Dr. P. L. Onnen te Buitenzorg met het verrichten van meteorologische waarnemingen. Zijn aanbod tot het doen dezer waarnemingen was door het Koninklijk Instituut van Wetenschappen te Amsterdam ondersteund; zijn instrumenten waren door den zorg van het lid van het Instituut W. S. Swarr onderzocht en het lid W. WENCKE- BACH, dat in den aanvang ONNEN's pogingen krachtig had ondersteund, publiceerde zijn waarnemingen in het Tijdschrift van het Instituut (jaargang 1842). У/кхскевасн leidde het 1) De Engelsche vertaling van dezen Nederlandschen tekst opent het eerste deel van een nieuwe reeks van uitgaven van het Kon. Magnetisch en Meteorologisch e — = иа getiteld: Observations made at secondary g Netherlands East India. 2290 — ook daarheen, dat het Instituut aan de Regeering het voor- stel doet, om de waarnemingen op meerdere plaatsen te doen plaats grijpen. Dit voorstel wordt evenwel om finan- tieele redenen afgewezen, maar in 1846 opnieuw ingediend en aangenomen. De waarnemingen zullen worden opgedragen aan de officieren van den Geneeskundigen Dienst; WENcKEBACH stelt nog kort voor zijn dood een handleiding daarvoor vast en de instrumenten worden aan het Instituut onder toezicht van het lid 5тамкавт nauwkeurig onderzocht. Weldra evenwel wordt, in 1848, het Kon. Nederlandsch Meteorologisch Instituut te Utrecht gevestigd en besloten, dat de waarnemingen verder door dat Instituut zullen gepu- bliceerd worden. Inderdaad zijn tal van jaren op eenige hoofdplaatsen, als o.a. Buitenzorg, Banjoewangi, Padang, Bandjermasin en Ambon, waarnemingen verricht en zijn de uitkomsten gepubliceerd in het Nederlandsch Meteorologisch Jaarboek. Helaas evenwel heeft men bij deze stichting twee kapitale fouten begaan, die de aanleiding zijn geweest, dat veel van het gepubliceerde materiaal waardeloos is en ten slotte het geheele systeem opgegeven is geworden. De eerste fout was, dat de instructie in Nederland werd opgemaakt, waar men de eigendommelijke eischen, waarvan het slagen van een Indisch ne systeem afhangt, niet kende. De tweede fout was, dat men de waarnemingen, zonder eenige vergoeding opdroeg aan personen, wier werkzaamheden het nakomen dier nieuwe plichten volstrekt niet toeliet. Hierbij kwam nog het gebrek aan belangstelling, die evenmin door de chefs dier waarnemers werd betuigd, als door de waarnemingen zelve werd opgewekt. Want de ge- ljkvormigheid van het weder, waarin eigenlijk alleen de regenval het wisselende element is en dat niet, zooals in Europa afwisseling van vorst en dooi, van storm en stilte, ` van snel dalenden en stijgenden barometerstand of van sneeuw -— 8T en regen geeft, deed allengs de belangstelling tanen. Voegt men daarbij de voor een druk bezet medicus onduldbare tyrannie van viermaal daags terugkomende waarnemingen, dan is het begrijpelijk, dat de waarnemingen zonder veel contrôle aan onbevoegden werden overgelaten en dat alle oorzaken, die leiden tot verwaarloozing en zelfs fingeering van waarnemingen, aanwezig waren. Toen dan ook in 1867 aan Dr. Beresma, die inmiddels (1861) was uitgezonden om te Batavia een meteorologisch Observatorium te stichten, van wege het Nederlandsch Meteoro- logisch Instituut werd gevraagd of hij van die Indische waarnemingen gebruik wilde maken, volgde een besliste weigering van zijn kant. Dat het grootste deel der waar- nemingen onbruikbaar was — zoo motiveerde BEncswa zijn weigering — was van algemeene bekendheid en de mogelijk- heid om het betrouwbare gedeelte van het onbetrouwbare te scheiden was niet voldoende gegeven. Hoe zeer BERGSMA overtuigd was, dat een net van secundaire meteorologische stations over den Archipel een desideratum was, zoo was het hem toenmaals geheel onmo- gelijk om zulk een systeem in het leven te roepen. Hij moest eerst een jarenlangen strijd voeren om tot de stichting van het hoofdobservatorium zelf te komen en stond, toen in 1866 de uurwaarnemingen aan een voorloopig inge- richt observatorium aanvingen, feitelijk alleen, enkel bijgestaan door 5 Javanen, zoodat hij terecht de onmogelijkheid inzag om onder die omstandigheden een secundair net te vestigen. Eerst in 1876 was hij zoo ver gekomen, dat daaraan gedacht kon worden en toen begon hij met het meest urgente, nl. de stichting van een net van re enstations, dat 1 Januari 1879 in werking kwam met 74 stations op Java en 44 in de Buitenbezittingen, en dat zich in den aanvang van het jaar 1884 reeds had uitgebreid tot resp. 90 en 77 stations. De regenval is de overheerschende factor, die in den Archipel het weder bepaalt en voor tal van practische doelein- den is de kennis van den dagelijkschen en jaargetijdelijken Eu regenval voldoende en laat zich de kennis van het klimaat Vrij wel daaruit afleiden, omdat de overige meteorologische elementen over den Archipel nagenoeg standvastig zijn, en de invloed van de hoogte boven zee evenzoo uit eenige weinige bekende gevallen grootendeels is af te leiden. Terecht zag Венавма echter in, dat een nauwkeuriger kennis vereischt was en dat een net van stations, waar ook de andere meteorologische elementen werden waargenomen, dringend noodig was. Zijn voorstellen worden aanvankelijk door het Indische Gouvernement gunstig ontvangen en in 1880 wordt hij gemachtigd reizen door den Archipel te maken ten einde de pl atsen uit te kiezen, geschikt voor de vestiging van stations en alles zooveel mogelijk voor te bereiden. Op de eerste reis, in September van dat jaar aangevangen, wordt Brresma evenwel, te Soerakarta aangekomen, ziek en moet terugkeeren. De staat zijner gezondheid en nieuwe werkzaamheden verhinderen hem om opnieuw op reis te gaan en weldra in 1882 wordt hij gedwongen een ziekte verlof naar Europa aan te vragen; maar hij wil Indië niet verlaten alvorens het Gouvernement een uitgewerkt voorstel voor de stichting van een secundair net aangeboden te hebben. De 30% Maart is de dagteekening van zijn voorstel en reeds den 16'* April legt hij zijn betrekking neder en gaat weldra aan boord om naar zijn vaderland terug te keeren. Hij zou het echter niet weerzien, want al reeds in de Roode Zee sterft hij. Het Gouvernement meende dat de geldelijke gevolgen van BERGsSMA `S voorstel te zwaar zouden zijn en wees het af. VAN DER Srok, BERGSMA'NS opvolger moest reeds in het volgend jaar wegens ziekte Indië verlaten, en eerst bij zijn terugkomst in 1885 trad weer een normale toestand aan het Observatorium in. : AN DER STOK is evenwel niet weer teruggekomen op Bznoswa's voorstel, maar heeft andere wegen hewandeld om tot het doel— dat is de kennis van de klimatologische toestanden van den Archipel — te komen. Zoo bewerkte hij de talrijke meteorologische waarnemingen op Nederlandsche oorlogschepen in de zeeën van den Archipel verricht en kon, op de waarnemings-gemiddelden steunende, een klimatologische beschrijving voor die verschillende zeeën en hun kusten geven. Verder had hij op de ruim 80 door hem gestichte water- getijstations (v. n. vuurtorens) driemaal daags de windrich- ting laten waarnemen en ook die waarnemingen kon hij bij zijn beschrijvingen gebruiken. Langzamerhand begonnen op verschillende plaatsen belang- stellende personen meteorologische waarnemingen te verrichten; zij vroegen en kregen raad van het Observatorium en stuurden hun waarnemingsuitkomsten in. Zoowel die uitkomsten, als die der bovengenoemde windwaarnemingen werden door de zorg van het Bestuur der Kon. Natuurkundige Vereeniging en meer in het bijzonder door haar secretaris, tevens onder- directeur van het Observatorium, Dr. S. Етвкк, in het Natuur- kundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië gepubliceerd en in enkele ‚gevallen werd een klimatologische monographie gegeven. Toen in 1890 tot een militaire vestiging in het Preanger- hoogland werd besloten, werd aan het Observatorium om raad gevraagd, waar de gunstigste klimaats-omstandigheden te verwachten waren. Teneinde hierop een gedocumenteerd antwoord te kunnen geven werden op een vijftal plaatsen meteorologische stations, voorzien van zelfregistreerende instrumenten, opgericht en een jaar lang in werking gehouden. Daarna werd door vaN DER Ѕток in een uitvoerig rapport op grond dier waarnemings-gegevens het klimaat dier vijf plaatsen onderling en met andere plaatsen op Java vergeleken. Ondertusschen was ook aan de beide proefstations voor de Java Suikerindustrie te Pasoeroean en Kagok (Pekalongan) een meteorologische waarnemingsdienst in het leven geroepen, en begonnen die stations hun uitkomsten te publiceeren. SE UE us Niet vergeten mogen worden de waarnemingsreeksen van den Heer Агвовтвүхв te Tjepogo op de Oosthelling van den Merbaboe еп van Dr. Конгввовок te Tosari op den Noorde- lijken flank van den Tengger op een hoogte van 1770 M. gelegen. In het jaar 1899 verliet van DER Ѕток Java en werd zijn plaats als bestuurder van het Observatorium overgeno- men door Еісек, die in dezelfde richting doorging. Zoo kunnen genoemd worden de meteorologische waarne- mingen, die in 1900 verricht werden op vele plaatsen in de schaduwbaan der zoneclips van 1901 gelegen; voorts de plaatsing van zelfregistreerende regenmeters en kwikbaro- meters op verschillende plaatsen in den Archipel. - Toen begonnen echter al stemmen zich te verheffen die meer wilden hebben, en sommige van hen, die zoo spraken, gingen zelf over tot vervulling van hun wenschen. Zoo liet Treves dadelijk na de stichting van een Departement van Landbouw door den Inspecteur van den Inlandschen Land- bouw Dr. J. VAN BREDA mp HAAN een aantal meteorologische stations, bediend door bezoldigde Javaansche waarnemers, tot stand brengen. Het voornaamste dier stations is te Buitenzorg, de overige zijn over Java verspreid, en onlangs is ook op Sumatra in de residentie Palembang een dergelijk station opgericht. nkel de waarnemingen te Buitenzorg verricht werden door Dr. van Berns DE Haan bewerkt en gepubliceerd, maar het ontbrak aan de noodige werkkrachten om dit voor de overige stations te doen plaats vinden. In 1905 nam schrijver het bestuur van het Observatorium van Frogg over en ging aanvankelijk op denzelfden weg verder. Zoo verleende hij zijn medewerking tot de stichting van de meteorologische installaties aan de proefstations te Medan (Sumatra) en Salatiga (dit laatste kwam ten slotte niet tot stand). Hij liet meteorologische waarnemingen, op verschillende plaatsen in den Archipel verricht, bewerken en publiceeren (Pasoeroean, Tomohon, voet Sneeuwgebergte Ee van Nieuw-Guinea) en zorgde voor een samenvattende bewer- king van de uit een Wee oogpunt zoo belangrijke regenwaarnemingen op Zoo was dan eindelijk in het begin van het jaar 1908 de toestand zóódanig, dat wel een aantal meteorologische stations in werking waren of waren geweest, vele waarnemingen waren verzameld en ook bewerkt en gepubliceerd, maar dat van een rationecle verdeeling der stations, onderlinge samen- hang en homogeniteit der waarnemingen of overzichtelijkheid der publicaties geen sprake was, terwijl aan den anderen kant meer en meer door officieele en private personen op klima- tologisch gebied vragen werden gericht, waarop meestal door gebrek aan gegevens niet dan onvolledig antwoord kon gegeven worden. Geen wonder was het dus, dat zich bij schrijver de over- tuiging vestigde, dat niet op denzelfden weg mocht door- gegaan worden, maar dat het Observatorium de taak op zich moest nemen om te vereenigen wat verspreid was, aan te vullen waar gapingen zich vertoonden, stelsel te brengen waar stelselloosheid heerschte. Een verlof van anderhalf jaar dat schrijver na een tien- jarig verblijf in Indië van 1908 tot 1910 in Europa doorbracht, dwong hem evenwel het opvatten dier taak tot zijn terug- komst op Java uit te stellen; maar toen richtte hij ook onverwijld tot het Indische Gouvernement de noodige voor- stellen om het personeel en de middelen van het Observato- rium dusdanig uit te breiden, dat het hem mogelijk zou zijn die taak naar behooren uit te kunnen voeren. Ondanks dat de Regeering in Nederland meende die voor- stellen niet te kunnen overnemen, werd voldoende steun van het Indische Gouvernement ontvangen om desniettemin in het jaar 1911 een voorloopig begin met de uitvoering te maken. De in dat jaar opnieuw ingediende voorstellen vonden daarna een gunstig onthaal, zoodat in den aanvang van het jaar 1912 krachtig met de uitvoering kon voortgegaan worden -= BR u en de stichting der nieuwe stations en verdere organisatie van het net grootendeels ten einde kon gevoerd worden. Na deze korte historische schets is het als aangewezen om uiteen te zetten door welke beginselen schrijver zich heeft laten leiden bij het vormen, van zijn taak, welke doeleinden hij nastreeft bij haar vervulling, welke wegen hij volgt om daartoe te geraken en welke middelen hij daarbij gebruikt. Gegeven waren de waarnemingen op voormalige stations op verschillende wijze verricht en gedeeltelijk bewerkt, verder een aantal nog functionneerende stations, wier ligging was gekozen volgens agronomische en andere eischen, die onder ver- schillende autoriteiten ressorteerden en waar de waarnemingen op verschillende wijzen werden verricht en gepubliceerd, in vele gevallen echter niet gepubliceerd. Gegeven was verder een toenemende belangstelling bij agronomen en industrieélen in klimatologische gegevens, zich uitende in de geneigdheid om in samenwerking met het Observa- torium meteorologische stations te stichten, teneinde zoodoende de voor hun doel zoo waardevolle gegevens te krijgen. Als vanzelf vloeide hieruit voort, dat de algemeene beginselen moesten zijn: het brengen van zooveel mogelijk eenheid en vooral vergelijkbaarheid in de waarnemingen der bestaande stations; het bewerken van nog onbewerkte waar- nemingen en het publiceeren van de uitkomsten, samen met het vroeger reeds verspreid gepubliceerde, op homogene en overzichtelijke wijze. Voorts het stichten van nieuwe stations en van nieuwe waarnemingsreeksen ter beantwoording van vragen waartoe de bestaande niet uitreikten. Een beginsel moest ook zijn het uitoefenen van een voort- durende’, contrôle op de waarnemingen, zoo mogelijk door persoonlijke inspeetie en waar dit door de groote afstanden in den Archipel onmogelijk zou zijn, door onverwijlde herlei- ding der waarnemingsuitkomsten, waarbij ingeslopen fouten in de meeste gevallen ontdekt Women worden, ee Als beginsel werd ook aangenomen niet meer te doen waarnemen, dan tot het bereiken van redelijk te stellen doeleinden geacht kon worden vereischt te zijn, om te ver- mijden, dat, door opstapeling van overgroote massa’s van waarnemingen, hun bewerking in gevaar zou kunnen komen. Ten slotte om zooveel mogelijk de waarnemers geldelijk tegemoet te komen. Wat de doeleinden aangaat, z00 waren die ten deele al vastgelegd door het doel, dat bij de stichting van vele reeds bestaande stations had voorgezeten, te weten het verkrijgen ` van een antwoord op tal van speciale klimaatsvragen betref- fende verschillende eultuurstreken en industriecentra. Naast die speciale vragen moest evenwel het Observato- rium als wetenschappelijke instelling dadelijk de algemeen klimatologische vragen stellen, zooals die omtrent de afhan- kelijkheid van het klimaat van de geographische ligging, de afhankelijkheid der wisselende seizoenen in den Archipel van die der naburige vastelanden en talrijke andere dergelijke vragen. Ook de wisselende dagelijksche weerstoestanden, hoewel in den Archipel van minder beteekenis dan elders, moesten nagegaan kunnen worden, en ten slotte moest het bergklimaat in zijn afhankelijkheid van hoogte, orographische en geographi- sche ligging en jaargetijde onderzocht worden. Verschillende wegen moesten begrijpelijkerwijze ingeslagen worden en werden ook ingeslagen, om het bereiken van deze onderscheidene doeleinden mogelijk te maken. Wat betreft het beantwoorden van de specia'e klimaats- vragen zoo werd zooveel mogelijk — -— de bestaande agronomische en ind gezocht: de instellingen werden bezocht; de instrumenten met de standaardinstrumenten van het Observatorium verge- leken; wenschelijke veranderingen in bestaande waarnemings- reeksen voorgesteld tot het aanvangen van nieuwe geadviseerd; nieuwe methoden van bewerking der uitkomsten aanbevolen en zooveel mogelijk onherleide waarnemingsreeksen in bewer- king genomen. Voorts werd verzocht om alles, wat van loopende waarnemingen niet ter plaatse zou bewerkt worden, geregeld aan het Observatorium op te zenden. Enkele nieuwe stations werden ook in samenwerking met het observatorium gesticht. Geheel anders was de weg, die bewandeld moest worden om tot een beantwoording der algemeene klimatologische vraagstukken te komen. Hier was vereischt het stichten van een net van gelijkwaardige meteorologische stations, zooveel mogelijk gelijkelijk over het gebied van den Archipel verdeeld en zoo min mogelijk aan plaatselijke invloeden onderworpen. Daar het klimaat in den Archipel in betrekkelijk geringe mate van de geographische ligging afhankelijk is, was het onnoodig een dicht net te stichten, terwijl het om de locale invloeden te ontloopen in een Archipel van bergachtige eilanden, raadzaam was de stations op de vlakke kusten te vestigen. Hierin lag een natuurlijk voordeel, daar juist in kustplaatsen de beste gelegenheid voor vestiging en bediening van een station te vinden was. Tot deze groep van stations kunnen geacht worden te behooren de volgende, die gedeeltelijk oud, gedeeltelijk nieuw zijn, n.l. Medan (S. E. Sumatra), Padang (W. Sumatra), Taudjongpandan en Manggar (Billiton), Batavia, Pasoeroean (E. Java), Pontianak (W. Borneo), Balikpapan en Tarakan (E. Borneo), Menado (N. E. Celebes), Ambon, Manokwari (N. Nieuw Guinea) en Koepang (Timor). Van deze stations is alleen Manokwari in voorbereiding, terwijl verder vermeld dient te worden, dat het station Medan ressorteert onder het proefstation voor de tabak, dat de beide stations op Billiton door de Billiton Maatschappij en die op de Oostkust van Borneo door de Bataafsche Petroleum Maatschappij zijn opgericht en wel in volledige samenwerking met het Observatorium. Behalve deze meer volledig uitgeruste stations moeten nog eenige andere tot deze groep geacht worden te behooren, — SE stations n.l. die voor het onderzoek van maar één meteorolo- gisch element zijn uitgerust. Zoo b.v. de barometerstations te Kota Radja (N. Sumatra) Rondeng (N. W. Sumatra) en Merauke (S. Nieuw Guinea) en de drie windstations: Maety Miarang (Timorzee), de Bril (Floreszee) en Discovery Oost- kust (Javazee). Deze laatste stations zijn gesticht met het doel om een doorloopende waarneming van de moessons mogelijk te maken en zijn, om alle locale land-invloeden radicaal te vermijden, gevestigd op midden in zee staande vuurtorens. De studie van de wisselende dagelijksche weerstoestanden is in den Archipel uit een oogpunt van practisch belang van minder beteekenis, daar die wisselingen gering blijven; evenzoo is een stormwaarschuwingsdienst onnoodig, daar cyclonen nimmer over het gebied van den Archipel trekken, de allernoordelijkste eilandjes uitgenomen. Een algemeene, meer zuiver wetenschappelijke studie van de wisselendende weerstoestanden, die over deelen van den Archipel heentrekken of elkander opvolgen, zal ten deele op wind- en barometerwaarnemingen moeten steunen en daarom zijn verscheidene van de bovengenoemde stations van een kwikbarometer voorzien. De weerwisselingen zijn evenwel voor een groot deel plaatselijk en daarom schijnt het een bijkans onmogelijk en voorloopig ook onnoodig pogen om tot een dagelijksche weerkaart te komen. Toch zou het van een groot wetenschappelijk en practisch belang zijn, zoo door synoptische samenstellingen de algemeene weerstoestanden in den Archipel gevolgd konden worden. De moesson in zijn momentane ontwikkeling en de regenval zouden hierbij in de eerste plaats moeten opgenomen worden, en in dit opzicht zijn er twee gunstige omstandigheden aanwezig, die het wellicht mogelijk maken dit denkbeeld te verwezenlijken; nl. de talrijkheid der regenstations en de kortelings tot stand gebrachte draadlooze verbinding van Ambon en Timor met Java. Het zou onnoodig zijn om dagelijksche overzichten samen te stellen, wekelijksche zouden zeker voldoende zijn en met maandelijksche zou begonnen kunnen worden. Ten slotte vraagt het bergklimaat om bestudeerd te worden en zeker niet in de laatste plaats, want door de bergeulturen is de kennis van het bergklimaat in den Archipel van groot oeconomisch belang geworden. Bekend was, dat tengevolge van de standvastige richting der moessonwinden, het klimaat in de bergen in hooge mate afhankelijk is van de orientatie van het gebergte en evenzoo dat de grillige verdeeling van land en zee, bergketen (of alleen staande vulkaan) en vlakte, een groote verscheidenheid in het bergklimaat van den Archipel tengevolge heeft. Wanneer men derhalve dat bergklimaat zou willen be- studeeren eenvoudig weg door op allerlei punten op en, bij de bergen stations op te richten, dan zou men genoopt zijn, dat aantal reusachtig groot te maken. Het behoeft hier wel niet aangetoond te worden, dat noch de middelen, noch de personen daarvoor beschikbaar waren en dat dus een anderen weg ingeslagen moest worden, ееп weg, die een betere kans zou aanbieden om het gewenschte doel te bereiken. Een zoodanige weg scheen te zijn om te trachten door waarnemingen op uitgezochte punten de wetten te leeren kennen, die het bergklimaat in den Archipel beheerschen en uit die wetten voor ieder bijzonder geval het bergklimaat - af te leiden. Dat dit alleen mogelijk zou zijn bij een grondige kennis van de toestanden in den vrijen atmosfeer was duidelijk; maar dit was geen bezwaar, daar reeds met het aërologisch onderzoek te Batavia door middel van vliegers, kabelballons, registreer- en loodsballons en op de omringende zeeën met vliegers, een aanvang was gemaakt. Schrijver besloot daarom dezen laatsten weg te volgen en op enkele bergen, die een eenvoudig reliëf bezaten, meteoro- logische stations te vestigen. xu dg. 5 In gelukkige overeenstemming hiermede was het voornemen in 1911 door de Besoekische Plantersvereeniging op initiatief van den Heer T. Оттоглхрев geopperd, om op den Idien eenige stations te stichten. De Idjen is een reuzen vulkaan op het Oosteinde van Java gelegen, wiens oude krater een middellijn van niet minder dan 15 km. heeft en op welks ongeveer 1800 m. hoogen zuidwal een rij van zijvulkanen tot + 3000 m. hoogte zich verheft. De oude kraterbodem helt van dien zuidwal tot 1000 m. af, waar de steile noordwand tot + 1500 m. oprijst. De S. E.-passaat, die over den Indischen Oceaan aange- komen is, strijkt eerst over de kustvlakte en stijgt dan tegen de zwakke hellingen van den Idjen op; de westmoesson daarentegen is eerst over Java heen gestreken voor dat hij den berg bereikt. Hier was dus inderdaad een eenvoudig maar toch interes- sant gebouwd reliëf, waar te verwachten was dat ook de klimaatsverschijnselen een eenvoudig beeld, geschikt voor onderzoek, zouden vertoonen; en daar de mogelijkheid voor stationsvestiging gegeven was, werd overgegaan tot stichting van een aantal stations gelegen in één lijn over het bergstelsel heen. Zoo zijn dan de volgende stations in het leven geroepen: een vlakte station in de zuidelijke kustvlakte (Rogodjampi), een station op de zuidelijke helling (Tamansarie 500 m.) een regenstation op die helling op 1000 m. hoogte en een dergelijk station op den kraterrand, 1800 m. hoog. Een regenstation bij den zijkrater van den randvulkaan, den Merapi, in 2100 m. hoogte bestond al. Verder een station op bijna het laagste gedeelte van den ouden kraterbodem, dicht bij den noordwal (Kalisat, 1100 m.); een station op de noordhelling, Kajoemas, 1000 m. hoog) en ten slotte een station in de noordelijke kustvlakte, Assembagoes. Een zeer goede gelegenheid tot het oprichten van een bergstation bood ook het bekende gezondheidsoord Tosari, dat - 7. e op ruim 1700 m. hoogte op de Noordhelling van den Tengger- vulkaan in Oost-Java ligt. Niet alleen waren hier reeds vroeger door Dr. KonrsRvGGE waarnemingen gedaan, maar het voor elk bergstation zoo noodige basisstation was in dit geval al aanwezig; ligt toch het station te Pasoeroean juist dáár, waar men zulk een basisstation voor Tosari zou wenschen te liggen. Het klimaat van Oost-Java verschilt belangrijk van dat van West-Java, zoodat het hoogstwenschelijk was ook in West-Java een stelsel van bergstations op te richten. De 3000 meter hooge tweelingvulkaan Gedeh-Pangerango leende zich zeer goed voor dat doel, daar hij niet alleen ver boven de naburige bergen uitsteekt en naar het noorden en Westen geheel vrij ligt, maar ook goede gelegenheid tot vestiging van stations op zijn flanken aanbiedt en het station Buitenzorg als basisstation kan fungeeren. Tevens bood de aan- wezigheid op zijn helling van den Bergtuin van het Departement van Landbouw te Tjibodas de practische mogelijkheid aan om de bediening van zulk een station uitvoerbaar te maken. Schrijver besloot daarom, nadat hij zich van de zeer ge- waardeerde medewerking van dat Departement had verzekerd om op den 3000 meter hoogen top een station te stichten, dat wekelijks door iemand van den ruim 1400 m. hoog gelegen Bergtuin zou bediend kunnen worden. Het reeds bestaande meteorologische station van dien Bergtuin te Tjibodas kon door het Observatorium uitgebreid worden en op de flauwe hellingen van den Oostflank op 1100 m. hoogte kon een station te Patjet in het leven geroepen worden. Op de N.-W. helling is op een onderneming der Pondok Gedeh landen op + 1300 m. hoogte een zelfregistree- rende regenmeter geplaatst. Ook in het bergland ten Zuiden van dezen vulkaan werd de gelegenheid aangeboden om een station te stichten, en wel door den Heer Appers, administrateur van het land Goenoeng Rosa. Typisch uit een klimatologisch oogpunt is ook de hoog- vlakte van Bandoeng, een bijna horizontale vlakte van »e ` IU + 50 km. lengte, + 20 km. breedte en 600—700 meter hoogte, die door hooge bergen omringd wordt. Ter hoofdplaats Bandoeng werd daarom eveneens een station tot stand gebracht. Hoewel schrijver zich voorloopig bij de stichting van bergstations tot Java heeft beperkt, omdat hierdoor de mogelijkheid zou blijven bestaan om door herhaald bezoek, niet alleen de noodige contrôle op de waarnemingen uit te oefenen, maar ook door eigen ervaring kennis omtrent het klimaat der genoemde bergstreken op te doen, zoo mag toch de vestiging van een station te Fort de Kock op Sumatra daartoe gerekend worden. Deze plaats ligt op een 1000 m. hooge vlakte onder den aequator, en bezit in het aan de kust gelegen Padang een basisstation. Evenzoo de stations op de hoogvlakten in Noord-Sumatra gelegen, Blang- kedjeren, en Seriboe Dolok, die echter onvolledig uitge- rust zijn. Een krachtige steun bij het bestudeeren der wetten, die het bergklimaat bekeerschen zullen ook geven de waarnemingen door wetenschappelijke reizigers op verschillende bergexpedities verricht en te verrichten. Vele van die waarnemingen zijn reeds door de zorgen van het Observatorium bewerkt en uitgegeven en het ligt geheel binnen zijn werkingssfeer om zooveel mogelijk die waarnemingen te bevorderen door het geven van instructies, het vergelijken en ijken van instrumenten en het bewerken en publiceeren der uitkomsten. Zijn hiermede dan in het algemeen aangegeven de wegen welke schrijver ingeslagen heeft, zoo rest hem dan nog het voornaamste van de gebruikte middelen te bespreken. De bijzondere klimatologische toestanden, die in den Archipel heerschen, vragen om andere waarnemingen, dan die in de gematigde luchtstreken. Hier komt het minder aan op termijn- waarnemingen van windrichting en kracht, luchtdrukking of aard der bewolking, maar meer op die van temperatuur, vochtigheid, zonneschijn, regenval en verdamping en van hun dagelijksche variatie. LXXIII 3k. s ` iss De wind wordt in groote trekken bepaald door de moessons en plaatselijk zeer sterk beinvloed door land- en zeewind, berg- en dalwind, hooge begroeiing en onweersbuiën. Een doorloopende waarneming van den wind heeft alleen waarde voor het station zelf en is van weinig algemeene waarde. Schrijver achtte het daarom wenschelijker om de moessons op eenige volkomen vrije punten te bestudeeren en de locale : verschijnselen, zooals zee- en landwind slechts op enkele plaatsen; daarentegen om de meeste stations te voorzien van zelfregistreerende apparaten voor temperatuur, vochtig- heid, zonneschijn en regenval en van verdampingsmeters. Daar het voorts niet noodig was om dagelijksche weer- kaarten te maken, verloren de termijnuur-waarnemingen het primaire belang, dat ze in andere landen bezitten en viel hun in hoofdzaak de rol toe om als basis der registreeringen te dienen. Ben belangrijk vraagstuk was de opstelling van de instru- menten voor temperatuur, verdamping en vochtigheid. Een gewone meteorologische hut is in een land, waar de wind meestal zeer zwak en de insolatie zeer groot is, onge- schikt, daar de onvoldoend geventileerde lucht in de kooi en de straling van de verhitte wanden een sterk verval- schenden invloed op de aanwijzingen der instrumenten zullen uitoefenen. Overdekking van de hut is dus noodzakelijk. Op de meeste der stations van het Departement van Land- bouw, werd indertijd in navolging van de Proefstations te Pasoeroean en Pekalongan een hut van het volgende model aangebracht. Een groote kooi van 2 X 2 X 9 m. met jaloesie-wanden staat op pooten van 2 m. lengte en wordt overdekt door een evenzoo op hooge stijlen staand vierkant dak van + 5 5 m, welks onderrand ongeveer op gelijke hoogte is met den bovenrand van de kooi. In de kooi is een tafel aangebracht waarop de instrumenten staan, terwijl de waarnemer zich door een deur in de kooi begeeft ter bediening van de instrumenten. RR Schrijver meende dit model niet te mogen navolgen, en wel om de volgende redenen. De groote afmetingen van de kooi zullen vermoedelijk een groote traagheid in het volgen der veranderingen in de temperatuur der buitenlucht veroorzaken. Het dak geeft enkel beschutting tegen de middagzon en niet tegen de meest felle bestraling in de eerste helft van den morgen. | De kooi is onnoodig groot en kostbaar. Schrijver besloot daarom een ander type van hut in te voeren, waarbij de kooi veel kleiner was en het schutdak juist die ашан had, dat directe bestraling van de kooi door de zon uitgesloten was. In de kooi toch behoefden alleen de thermometers en de thermo- en hygrograaf geplaatst te worden, en ze behoefde daarom niet groot te zijn. De gekozen afmetingen zijn: grondvlak 67 X 67 em.; hoogte van den voorwand 63 cm. en van den achterwand 58 em. De wanden hebben jaloesieén ; bodem en dak zijn dicht. De verdampingsmeter kan onder de kooi, tusschen zijn 150 em. hooge pooten, plaats vinden op een plank ter halver hoogte aangebracht. Daar de zon in den Archipel op den middag hoogstens 33° van het zenith verwijderd is, was het veroorloofd om als zonnedak te kiezen een dubbel dak met schuine zijden naar Oost en West en geheel open naar Noord en Zuid. Zoo spoedig mogelijk werden echter maatregelen getroffen om den invloed van de verschillende hutopstellingen op de temperatuur en vochtigheid te leeren kennen, en wel door het in gang brengen van paralelle waarnemingsreeksen verricht naast de hut met de aspyratie-psychrometer van Assmann. Dit is reeds voor eenige stations gedurende een vol jaar verricht en thans op een paar andere stations in gang, terwijl het voor weer andere later zal geschieden. Wat de ijking der instrumenten aangaat zoo kon op Java door den Onderdirecteur van het Observatorium, Dr. Braak, a Bl mn en door schrijver de vergelijking met de standaardinstrumenten van het Observatorium voor de bestaande stations ter plaatse uitgevoerd worden, terwijl verder alle instrumenten, die door de zorgen van het Observatorium aan verschillende stations, werden verstrekt, natuurlijk eerst te Batavia geijkt werden. Een moeilijkheid leverden de kwikbarometers op, daar de mogelijkheid niet buitengesloten was, dat hun indexfout, tusschen de vergelijking aan het Observatorium met den standaard- barometer en hun opstelling aan het station, een geringe verandering zou ondergaan, terwijl toch wegens de zeer geringe luchtdrukkings-gradienten over den Archipel juist een nauwkeurige kennis van die indexfouten vereischt is. Schrijver trachtte die moeilijkheid op de volgende wijze op te lossen. Met medewerking van den Hoofdinspecteur van Scheepvaart werd op één der inspectieschepen een kwikbarometer geplaatst, en bij bezoek van een der meteorologische stations (meest alle kustplaatsen) wordt dit instrument gelijktijdig met den stations- barometer afgelezen. Voor en na de reis wordt dit te Batavia gedaan. Eenige der stationsbarometers zijn reeds op deze wijze met den barometer te Batavia vergeleken geworden. Voorts is natuurlijk alle moeite gedaan om de hoogte der stationsbarometers boven het zeeoppervlak zoo nauwkeurig mogelijk te laten bepalen. De eenigste op een bergstation geplaatste barometer (Tosari, 1700 m.) is door middel van hypsometrische waarnemingen met die te Batavia en te Pasoeroean vergeleken. Ook de barograaf, die op den 3000 m. hoogen Pangerango top is opgesteld, is met den hypsometer gecalibreerd, en wel door het apparaat afwisselend op en + 100 m. onder den top met den hypsometer te vergelijken. Naast de middelen der waarneming is een gewichtige factor ter bereiking van het algemeene doel, het middel der publicatie. Noodig is hiervoor een nieuw orgaan, waarin alles verzameld kan worden wat vroeger verricht is en wat verricht zal worden, en daarom heeft schrijver een nieuwe reeks van uitgaven gesticht onder den titel van: „Observations made at secondary stations in Netherlands East India", die de aanvulling moet zin van de oude reeks getiteld ,Observations made at the Royal Magnetical and Meteorological Observatory at Batavia". Hij is voornemens hierin op homogene en overzichtelijke wijze te publiceeren, ten eerste de uitkomsten van in functie zijnde stations en wel in hoofdzaak maandgemiddelden; ten tweede de uitkomsten van vroegere waarnemingsreeksen; ten derde samenvattende bewerkingen der waarnemingsuit- komsten. Zoowel tengevolge van den aard dezer beide laatste onder- werpen van publicaties als ook door de omstandigheid, dat maar een deel der secundaire stations onder onmiddellijk bestuur van het Observatorium staat, zal het voorshands onmogelijk zijn om een zuiver jaarlijksche publicatie te laten verschijnen. Het eerste deel der nieuwe reeks bevat, behalve deze historische schets een stationsbeschrijving en de uitkomsten der bewerking van een drietal waarnemingsreeksen vroeger en later verricht; alle van de hand van Dr. C. BRAAK. Schrijver verwezenlijkte zijn plannen van de stichting van een net van secundaire stations en wat daarmee verder samenhing, niet alleen onder voortdurende ruggespraak met Dr. Braak, maar ook met zijn daadzakelijke medewerking, en hij vertrouwde de dagelijksche leiding van den geheelen dienst van het secundaire net aan hem toe. Schrijver hoopt, dat over eenige jaren — minstens vijf en hoogstens tien — een voldoend materiaal verzameld zal zijn, om een algemeene klimatologie van den О. I. Archipel en een meer bizondere van Java samen te stellen, en streeft meer naar dit concrete doel, dan naar het enkel in perpetuo opstapelen van waarnemingen. Februari 1913. De luchtstroomingen in den atmosfeer volgens ballon VARESE YY sacra > te Batavia DOOR | Dr. W. VAN BEMMELEN. Juist de betrekkelijke regelmaat der winden in den Archipel die het mogelijk maakt om geregeld voordeel van de ver- schillende luchtstroomingen te trekken, was de aanleiding dat al vroeg aandacht aan hun optreden werd gewijd en weldra een zekere mate van kennis omtrent het windregime werd verkregen. De belangrijkste bewerking der in de 194° eeuw verrichte waarnemingen is wel die door den tweeden directeur van het Observatorium te Batavia, Dr. J. P. van DER STOK, neergelegd in zijn groot werk „Wind and weather, currents, tides and tidal streams in the East-Indian Archipelago”. (Batavia 1896). Nauwkeurige instrumenteele opteekeningen werden aan het Observatorium te Batavia sedert zijn stichting in 1866 gedaan, en deze registraties en uurwaarnemingen worden nog steeds onafgebroken voortgezet. Het Observatorium heeft echter ten opzichte van wind- waarnemingen een ongunstige ligging, gelegen als het is te midden van een stad rijk aan boomen. die in de onmiddel- lijke nabijheid zelfs boven de windvanen uitsteken. Dr. P. J. BERGSMA, de eerste direkteur van het Observa- torium plaatste daarom zijn anemograaf op het dak van het Groote Huis aan het Waterlooplein, waar het instrument ettelijke jaren gefunctionneerd heeft, totdat het in 1875, defect ` geworden, weggenomen werd. WINDSNELHEDEN OP VERSCHILLENDE HOOGTEN VOLGENS DRIE MAAL DAAGSCHE WAARNEMINGEN. D OOST —- KOMPONENT. De ` MA \ asrama y, — E TM мо M N 1000 m. 2000 m. 3000 m. 4000 m. 5000 m. 6000 m. NOORD —- KOMPONENT. seoks. ...м-Ш себ... \\ x ^ ` ооч hd L *esaso2 d SN | | RE B Ook al ware de omgeving van het Observatorium vrij van: boomen, toch zou de waarneming van de ongestoorde moes- sons niet mogelik zijn, daar deze luchtstroomingen niet alleen door de Javaansche gebergten, maar zelfs door de loutere aanwezigheid van het land gestoord worden. Het eenige middel, om tot de zoo noodige waarneming van den ongestoorden moessonwind te komen, is dus de anemograaf in volle zee te plaatsen en kort geleden zijn daarom windmeters aangebracht op drie vuurtorens, die midden in zee liggen; te weten op Maety Miarang (een zeer klein eilandje beoosten de Oostpunt van Timor), op de Bril (een rif bezuiden de zuidwestpunt van Celebes) en op Disco- very Oostbank (een rif beoosten Billiton). Van hoe groot wetenschappelijk en practisch belang ook de kennis van den wind aan de oppervlakte der aarde moge zijn, tot goed begrip van den aard dier luchtstroomingen is het noodig ook de atmospherische bewegingen op grootere hoogten te kennen. Ja, die wetenschap is zelfs vereischt om het voor Indië zoo gewichtige bergklimaat te begrijpen, en is verder van onmiddellijk belang voor de luchtvaart. Windwaarnemingen op grootere hoogten boven het aardop- pervlak zijn echter geenszins gemakkelijk uitvoerbaar ; gelukkig evenwel heeft de natuur ons daarvoor in de wolkendrift een middel verschaft; een middel waarvan sedert lang door de waar- nemers gebruik wordt gemaakt, en dat vooral goede uitkomsten heeft gegeven, nadat door talrijke wolkenhoogte-bepalingen, de gemiddelde niveaus, waarop de verschillende wolkensoorten plegen te drijven, bekend is geworden. Deze bepalingen werden te Batavia in 1896/97 verricht, door middel van photographische opnemingen, gelijktijdig op twee punten gedaan. In dat jaar en volgende jaren werd ook met wolken- theodolieten de drift dagelijks op vaste uren waargenomen. De uitkomsten van die waarnemingen zijn in 1910 door den derden Directeur van het Observatorium Dr. S. Frere uitgegeven. Windwaarnemingen door middel van de wolkendrift lijden evenwel aan verschillende euvels. Wolken zijn niet altijd — а aanwezig; in de zeer hooge lagen komen zij zelfs nimmer voor; de lagere wolken onttrekken dikwijls de hoogere aan het oog; de werkelijke wolkenhoogte kan soms aanmerkelijk van de gemiddelde afwijken en ten slotte kan de wolkensoort soms geheel verkeerd worden beoordeeld. Ballonwaarnemingen. Het was daarom een gewichtige aanwinst voor de waarnemingsmiddelen, toen op het einde der vorige eeuw de rubber-ballon door Assmann werd ingevoerd. Terwijl de gewone ballon aan den onderkant open is, zoodat bij de stijging ten gevolge van de afnemende lucht- drukking het gas ontwijkt, is de rubber-ballon gesloten en zet zich bij het stijgen, door het ijler worden der omgevende dampkringlucht, hoe langer hoe meer uit, tot ze eindelijk barst. Berekent men haar stijgsnelheid zoo blijkt die omgekeerd evenredig te zijn met de zesde machtswortel uit de lucht- drukking en in overeenstemming daarmee blijft die snelheid tot een hoogte van 10000. т. bijna constant, en groeit eerst op veel grootere hoogten belangrijk aan. Die bijna standvastige stijgsnelheid in de onderste lagen van den atmosfeer veroorlooft het, om de vlucht eener ballon uit slechts één punt te vervolgen, omdat men uit den duur der opstijging ieder oogenblik de hoogte kan bepalen en uit de waarnemingen van hoogtehoek en azimuth van de ballon de plaatsveranderingen kan afleiden. Uit deze laatste volgen dan gemakkelijk de windsnelheden en richtingen op verschil- lende hoogten. Wil men de waarnemingen tot grootere hoogten doen, dan wordt het noodig de stijghoogten door gelijktijdige waarne- mingen uit twee plaatsen te bepalen, daar allerlei toevallige omstandigheden, als verticale luchtstroomingen, veranderingen in de temperatuur van het ballongas, gasverlies door lekken, of ongelijkmatige uitzetting de stijgsnelheid sterk kunnen beïnvloeden. Deze windwaarnemingen door ballonvluchten vullen die volgens de wolkendrift verricht op gelukkige wijze aan, daar voor hen de omstandigheden juist het gunstigste zijn, als de andere door onstentenis van wolken onmogelijk zijn. Is echter de windsnelheid zeer groot, dan drijver de ballons spoedig te ver af om waargenomen te kunnen worden, terwijl . een laag hangend wolkendek alle waarneming daar boven onmogelijk maakt. Tegen die bezwaren heeft men in West-Europa veel te kampen, maar in Batavia zijn de omstandigheden te dien opzichte vrij gunstig. Wel is de bewolkingsgraad hier groot, maar een aaneenge- sloten wolkendek is zeldzaam ; bovendien — en dat zijn zeer gelukkige omstandigheden — komen vele wolkenlooze morgens voor en is de gemiddelde windsnelheid tot groote hoogte toe gering. Deze laatste omstandigheid sluit nog een ander voordeel in zich op, nl. dat met dezelfde ballons grootere hoogten bereikt kunnen worden dan in Europa en Noord-Amerika, waar de gemiddelde windsnelheid veel grooter is. Daar toch te Batavia minder gevaar is voor te ver afdrijven, is het geoorloofd de duur der opstijging te verlengen, door het geven van een geringere stijgsnelheid aan de ballons. Geringere stijgsnelheid vereischt een kleinere gasvulling en daarmee zal de ballon een grootere hoogte kunnen bereiken, alvorens te barsten. _ Ongunstig is weer de omstandigheid, dat de ballons, die in Europa worden gemaakt, een langdurige reis moeten maken eer ze te Batavia aankomen, en daardoor in qualiteit afnemen. Thans wordt getracht den slechten invloed van het opbewaren te Batavia tegen te gaan, door ze in een met koolzuur gevulden gesloten bus op te bergen, om zoodoende oxydatie aan de lucht tegen te gaan. In de maand Juli van het jaar 1909 werd met de oplatingen een aanvang gemaakt en wel eerst op zeer bescheiden wijze met ballonnetjes van + 20 gram, die zelden meer dan 1500 meter hoogte bereikten. In September van dat jaar kwam «m н evenwel wijlen de luitenant ter zee RAMBALDO op het Observatorium o.a. met een aantal ballons van H PATUREL te Parijs, die + 44 gram wogen, en waarmede hoogten tot en boven 10.000 m. werden bereikt. In de maand Februari van het volgend jaar werd een aanvang gemaakt met het oplaten van registreerballons, ` d. w. z. grootere ballons, die registreerapparaten omhoog voeren. Deze ballons, die bij 1.5 kg. gewicht een aanvangs- doorsnede van 1.5 m. hebben, werdea meestal bij wolkenloozen hemel opgelaten en uit twee punten gelijktijdig gevolgd. Hiermede werden tot hoogten van + 17 km. zeer gewichtige uitkomsten verzameld, die vooral op de nog geheel onbekende luchtstroomingen boven het niveau van 11000 m., waar de vederwolkjes (cirri) drijven, licht deden schijnen. Reeds den 10*" Mei van het jaar 1910 liet schrijver een dergelijke ballon van 1.5 kg., zonder instrument, dus z.g.n. als loodsballon op en trof daarbij op 17000 m. de merkwaardige westelijke luchtstrooming aan, die door Bersox in 1909 het eerst in Centraal Afrika was gevonden, en wier onverwachte aanwezigheid boven den aequator nog niet door anderen was bevestigd geworden. | Iu het jaar 1911 werden meerdere keeren dergelijke groote loodsballons opgelaten, en de interessante uitkomsten leidden er toe met deze hooge opstijgingen door te gaan. Een aantal ballons van 0.5 kg., die gedurende den West- moesson 1911/12 werden opgelaten, bereikten niet die hoogten, welke toen van hen verwacht werden, al kwamen een paar boven 20.000 m. Het reeds gevondene wees er evenwel op; dat de atmospherische lagen, waarin zich regelmatige lucht- stroomingen voortbewegen, tot grootere hoogten dan 20.000 m. reiken. ` [ Dientengevolge werd weer tot de loodsballons van 1.5 kg. teruggekeerd en een 20-tal van zulke ballons besteld om in den Oostmoesson van het jaar 1912 opgelaten te worden. Slechts enkele hunner bereikten echter hoogten van meer dan 20.000 m. zoodat blijkbaar nog grootere ballons moesten gebruikt — 43 — worden en overgegaan werd tot ballons van 2.5 kg. Eindelijk werd op den 12% September van het jaar 1912 de hoogte van 30.000 m. overschreden. De bereikte hoogten zijn echter uiterst wisselvallig en bewegen zich tusschen wijde grenzen; Z00 was eens een ballonnetje van 44 gr. op 18000 m nog niet gesprongen, terwijl een ballon van 2 kg. van oogenschijnlijk zeer goede qualiteit al op 8000 m. sprong. hid аталатын Vereeniging іп N-I. heeft dit waarnemingsonderzoek bevorderd door tweemaal een subsidie van f 200.— te verleenen, wat het mogelijk maakte om het aantal ballon-oplatingen belangrijk te vergrooten. De vulling der ballons met waterstofgas kostte in den aanvang veel moeite, omdat het gas ter plaatse bereid moest worden. Hiervoor werd calciumhydruur gebruikt, een amorphe stof, die in water een krachtige ontwikkeling van water- stof geeft. Naderhand werden staalflesschen met samengeperste water- stof van de Мі, Oxygenium te Schiedam ontvangen, waarmee de vulling snel en gemakkelijk geschiedt. Ondanks de dure heen- en terugreis van de flesschen en den aankoopsprijs der.flesschen zelf, worden de kosten op den duur geringer dan die bij gebruik van calciumhydruur. Ook al ware dit niet bet geval, zoo zou toch tot vulling uit fles- schen overgegaan zijn geworden, daar snelle vulling een vereischte is. U U Een heldere morgenhemel duurt toch te Batavia meest niet veel langer dan tot half negen à negen uur en de opstijeing zelf soms meer dan anderhalf uur. Vóór half zeven, een half "ur na zonsopgang, laat zich vaak niet met voldoende zekerheid beoordeelen of de hemel helder zal blijven, zoodat voor de voorbereidingen weinig meer dan een half uur overschiet. U De vulling eener ballon met 3 m3. waterstof door middel van calciumhydruur kost echter bij gebruik van 2 genera- toren en met de assistentie van twee inlanders meer dan een half uur. ce ` ss De viseering der ballons geschiedt met speciale theodolieten, wier cirkels door den waarnemer en een helper worden afgelezen. Was die helper eerst een Europeaan, naderhand werd de aflezing van één of beide cirkels bijna uitsluitend aan Javaansche assistenten toevertrouwd. Zooals boven reeds werd medegedeeld, zijn verreweg de meeste der grootere ballons uit twee punten gelijktijdig waargenomen; één dier punten was het Observatorium zelf. Als tweede station werden verschillende plaatsen bezet; eerst een op den noordwestelijken hoek van het Koningsplein; naderhand een aan het Goenoeng Sahari kanaal, tegenover het Abattoir. Ook op den boven-omloop van één der beide torens van de R. C. kerk aan het Waterlooplein werd vaak de theodoliet opgesteld en ten slotte tegenover het station Meester-Cornelis van de Ned.-Ind. Spoorwegmaatschappij. Alleen het torenstation bood het groote voordeel aan dat de waarnemers elkaar konden zien; een ander punt, waar dat het geval was, kon niet gevonden worden. Bij de waarneming op de andere plaatsen moet dus vooraf gewaarschuwd worden, hoe laat de ballon zal opgaan en moet de ballon als ze boven de boomen uitgekomen is, aan den hemel opgezocht worden. Hoewel dat bijna altijd gelukte, is het toch bij snel afdrijven of heiige lucht eenige malen voorgekomen, dat de ballon niet, of toevallig na geruimen tijd zoekens gevonden werd. Bewerking der uitkomsten. Wat de bewerking van de verrichte waarnemingen aangaat, zoo werd ten eerste de horizontale projectie van de vluchtbaan berekend en daaruit werden de windrichtingen en snelheden in de verschillende hoogten afgeleid en wel van 100 tot 100 meter hoogte voor de onderste 1000 m. en daarboven van 500 tot 500 m. Hoewel honderde vluchtbanen op deze wijze bewerkt werden, was het materiaal verre van homogeen ten opzichte van de bereikte hoogten en de verdeeling over het jaar. Waren nu maar de luchtstroomingen van standvastige rich- ting en snelheid geweest, zoo zou dat gemis aan homogeniteit slechts een geringen nadeeligen invloed uitgeoefend hebben, maar ondanks de betrekkelijke regelmaat der moessons vergeleken bijv. bij het wisselende karakter der winden in de gematigde luchtstreeken, bleken de afwisselingen van dag tot dag veel grooter te zijn, dan Meen ae verwacht was. Daarom werd de samenvatting der 1. volgens twee verschillende werkwijzen uitgevoerd, één waarbij partij werd getrokken van de betrekkelijke standvastigheid der windrichting en één die omgekeerd op de verschillen iu standvastigheid berustte. De eerste was niet anders dan de samenstelling der wind-snelheden volgens de regels der samenstelling van vectoren, waarmee voor ieder jaargetijde en voor de verschil- lende niveaus een gemiddelde See en snelhcid resulteert. Deze windvectoren kunnen daarom gemiddelde resulteerende wind-vectoren genoemd worden. Bij de andere werkwijze werden voor ieder jaargetijde en niveau de waargenomen snelheden samengevoegd en wel gegroepeerd volgens de richting. Deze groepen besloegen ieder 10°, zoodat resp. alle windsnelheden werden opgesteld bij richtingen gelegen tusschen: N en М 9E N JIPE en М 19°E N 20E en N 29*E etc. De som der snelheden voor elke groep werd nu gedeeld door het geheele aantal gevallen voor het betrekkelijke niveau. Op deze wijze werd dus ingevoerd de kans van Voorkomen van de windrichting bij de groep behoorende en in verband hiermede werd voor de zoo gevonden Windsnelheden de naam van betrekkelijke richtingssnelheid ingevoerd. ec d. us Wanneer voor elk jaargetijde deze waarden in een diagram worden ingeschreven, waarbij de abscissen van O tot 360 de richtingen aangeven en de ordinaten de hoogten, dan kunnen in dat diagram gelijke waarden door kromme lijnen verbonden worden. . Deze zen isoplethen-diagrammen van de betrekkelijke riehtingssnelheden bleken zeer instructief te zijn, daar zij de hoofdluchtstroomingen op de duidelijkste wijze deden uitkomen. Als jaargetijden werden groepen van maanden gekozen, in verband met het optreden van de moessons aan de opper- vlakte der aarde en hierbij uitgegaan van de uitgesproken Westmoesson maanden December, Januari en Februari. Als kenteringsmaanden werden aangenomen October met November en Maart met April. Het overblijvende deel nl. de vijf maanden Mei—Sept. werd nu in tweeën gedeeld en Juli, Augustus en Sep- tember de uitgesproken Oostmoesson задев іп één groep en de overschietende maanden Mei en Juni in een andere groep geplaatst. Zoodoende waren dus vijf groepen ver- kregen: | Westmoesson December, Januari, Februari. Kentering Maart, April. Kentering en Oostmoesson Mei, Juni. Oostmoesson Juli, Augustus, September. Kentering October, November. In Verhandeling N°. 1 van het Kon. Magnet. en Meteor. Observatorium getiteld: „Die Windverhültnisse in den oberen Luftschichten nach Ballonvisierungen in Batavia" Batavia 1911, zijn door mij de uitkomsten van de herleiding der waar- nemingen volgens die twee werkwijzen uitvoerig medegedeeld en zijn ook de vijf bovengenoemde isoplethen-diagrammen opgenomen. Hetzelfde, verrijkt met later verkregen uitkom- sten, is onlangs gepubliceerd in een nummer van een te Berlijn uitgegeven reeks van geschriften, genaamd „Luftfahrt uc MT. ze und Wissenschaft" onder den titel van „Erforschung des tropischen Luftozeanes in Niederländisch Ost-Indien.” Ik wil daarom hier ter plaatse enkel een korte beschrij- ving geven van de hoofdluchtstroomingen zooals ze thans door de waarnemingen bekend zijn geworden, en wil met de belangrijkste dier stroomingen — den Oostmoesson — aanvangen. De voornaamste luchtstroomingen. In de zomermaanden van het noordelijk-halfrond wordt het vaste land van Azië sterk verwarmd, daarentegen dat van Australië afgekoeld; dientengevolge ontstaat een depressie boven Azië en een gebied van hooge luchtdrukking boven Australië. De lucht zal aan de oppervlakte der aarde uit het Australische hoogedrukgebied stroomen en zich naar de Aziatische depressie toe bewegen; tengevolge van de aswen- teling der aarde zal die beweging in het zuidelijke deel van de tusschen beide vastelanden inliggenden Archipel in N W richting plaats grijpen en benoorden den aequator in N E richting. In den Oostmoesson waait dus in de Kleine Soenda eilanden en Java een zuidoostelijke еп oostzuidoostelijke, aan den aequator een zuidelijke en benoorden den evenaar een zuid- westelijke wind. Wanneer er geen vasteland als Australië ten zuidoosten van onzen Archipel lag, dan zou toch in verband met de algemeene luchtcirculatic op onze aarde een zuidoostpassaat waaien; de Oostmoesson valt dus in de Kleine Soenda eilanden samen met den zuidoostpassaat. De passaten nu voeren uit de beide halfronden lucht naar den evenaar; deze lucht stijgt voor een goed deel op en stroomt als antipassaat op srootere hoogten weer van den aequator resp. naar het noordelijk en zuidelijk halfrond af. u — --- ——-- GEMIDDELDE RESULTEERENDE WINDVEKTOR М... Richting еп snelheid іп m. p. вес. | Hoogte December— Маб Juli—Augustus— [ in October—November. Januari— : Mei—Juni. 7 km; Februari. April. September. | Westmoesson [Oostmoesson (Passaat) | 1⁄2 W840S 1.5 У/ 2205 38 W 54°S 1.6| Е 2395 30 Е 145 36 | 1 E648 12] М 8S 43 W58S 18| E11 S 26 E 85 50 Landbries | 11/2 | Landbries Е 285 18|W 55 41 WI9S 19| E 85 22 E 35 51 __ __ 2 [Terugke- E 3N 21|W 85 42W 5N 20| E 8S 18 E 2N 48 Terugkeeren- rende de landbries 21/2 | landbries E IN L6|W10S 38 W 7S 15| E 28 20 E ЗМ 41 з mert "Cen E 17-5 AW QGN 251 E ZS 22 E SN p. . — 31/2 E12S 21| W20S 30 W 3N 271 EF 2N 22 E 15 28 4 Passaat Е 5S 22 20 S 22 WIN МНЕ ТМ 28 E 5N 32 41/2 E12S 21|W31S 15 W SN 20E TN 38 E ON 33 4, 5 E 8S 16|У/415 13 WITS 26||E 5N 40 E 18N 35 51/2 E 12S 16 Pav жалба 13ЦЕ ТМ АЛ E2IN Al 61/4 E 2N 23|Е 845 07| №705 ОЛ||Е 3N 46 E ION 64 71/4 E UN 23|Е 655 19 E16S 08 {E ЭМ 50 E 5М 79 | 81/4 Р 3N 201Е 138 34 E16S 24 E 15 53 6 SN 84 | 91/4 Е21М 22| E 9S 31 E19S 18 E 05 54JE H N 92 | 101/4 31N 26 E 65 SEE 125 19 |E 18N 45 E 14 N 109 | 111/4 | Antipassaat = E 19 N 12.7 Antipassaat 121/4 ZIN 33 E АМ 48 Е 3N 52 E39N 47 E24N162 131⁄4 E13N 75 E 4N 98 E AN 65 E23N 57 E25N 186 141/4 E 19 N 183 151/4 E13N107 E ZI N 122 E20N 50 E 18N 58 E 18N 155 161/4 E 5N 81 E 12N 87 "m 171/4 Е 29 N16.8 E19N 09 Е 6N 40 Е 405 35 Bees 181/4 nod ned W23S 3.1 191/4 E 8N 33 W 1S 76 | 2014 |. Boven- W 105 56 Hoo , e |o pee W30N 34 W- Winden 221/4 E29S 19 WISN 7.5 | 23/1 Wi16$.99 ek 2414 E 67 S 42 4. Т Krakatau W ind. | ent e DNE De richting en snelheid van den wind op geringere hoogten ondergaat een meer of minder regelmatige dagelijksche schommeling, waarop in het laatste deel van deze verhande- ling nader ingegaan zal worden. Dientengevolge zullen de windrichtingen en snelheden afgeleid uit de loodsballon- viseeringen, die omstreeks 8" a.m. plaats vonden en hierboven in tabelvorm zijn weergegeven, geen gemiddeld beeld van den Oostmoesson geven. Voorloopig moge dus hier volstaan worden met de mededeeling dat deze moessonwind te Batavia bij een gemiddelde snelheid van ongeveer 5 m.p.sec. slechts een geringe zuidelijke component heeft, en dus de richting maar weinige graden van de zuiver oostelijke naar het Zuiden afwijkt. Bij toenemende hoogte neemt niet alleen de gemiddelde windsnelheid af, maar wordt ook de richting meer oostelijk, om boven 3000 m., naar het Noordoosten doordraaiende, weer in kracht toe te nemen. Op 5500 m. is eindelijk de richting al E 21°N geworden en de snelheid 4 m.p.sec. Nog hooger blijft de snelheid toenemen maar loopt de gemiddelde richting terug tot E 5°N op 8000 m. hoogte bij een snelheid van 8 m.p.sec. zi Bi Waarschijnlijk is hier een d pP RARE TENOR A 2 richting in het spel, en] i noordelijke p " ra ўве n KEE ge r p 3 зай mu de wine in snelheid a groeiend brosteniic timo обн eur b em uitvesproken maximum чаво om. воб en/«cen теш уш) E .259Ni70 Daarıboven Altfaaib hij im “snelheid 'atmahendej^tesug)s оой obn: ASSEN dad по Deze ban den:aequator af нетте en het blijkt hier dat hij "dos motyens)te/ Batavia im den die óp 155000 mil hoogte піјіуівазётійв, Enelheiü ananmondelijksto Afwijking егез еп eemoboyenstejo waafbij "dt. selfie: op 13000oni! hoogte pladtsugrijpt. wuindoisl егу Е гіп denozuideliken winter (Juli— Sept Aubttalie a Zwddostpassaatı versterkt, heft'dat! vastelatuli in.Deb.— XIII 4k, ше ; -— Febr. niet alleen dien passaat op, maar verwekt zelfs de tegenovergestelde luchtstrooming. Het sterk verhitte Australié zuigt dan den van het sterk afgekoelde Azië afstroomenden Noordoostpassaat als noorden- wind over den aequator heen en verder als NW. en W.-wind naar zich toe. Ook de lucht uit den Indischen Oceaan stroomt als ZW wind toe. Deze luchtstrooming is op Java en de kleine Soenda eilanden als Westmoessonwind. of korter als Westmoesson bekend. Boven Batavia is de richting meer West ten Zuiden en de snelheid is maar weinig minder dan die van den Oostmoesson. Boven 2500 m. neemt de snelheid af en waait de moesson hoe langer hoe meer uit het Zuiden om ongeveer bij 5500 m. hoogte uit te sterven. Daar boven waaien nu weder zuidoostelijke winden, als ware de passaat door den Westmoesson naar boven gedrongen. Ook die winden worden, evenals de passaat, bij klimmende hoogte steeds oostelijker. De snelheid is gering, niet meer dan 3!/, m.p.sec. op ruim 8000 m. hoogte. Boven 10.000 m. is de wind noordoostelijk geworden en ontmoeten wij weer den boven vermelden antipassaat. De antipassaat in dit jaargetijde Рес. Febr. is dus enkel- voudig en bestaat niet, zooals in het andere jaargetijde, (Juli—Sept.) uit twee lagen. De bovenste lagen stemmen in beide seizoenen in vele opzichten overeen. Ook in Dec.—Febr. wordt de richting bij wasssende hoogte eerst hoe langer hoe meer noordoostelijk. en de snelheid grooter, om daarna weer terug te draaien en in snelheid af te nemen. | De uiterste richtingen stemmen in beide jaargetijden wel overeen, maar de snelheid bereikt in Dec.— Febr. een kleiner maximum, dat echter op сеп grootere hoogte wordt gevonden. Richting Snelheid Hoogte Juli—Sept. E 25°N 19 m.p.sec. 13000 m. Dec.— Febr. E 27*N 12 m.p.sec. 15000 m. Wat de kenteringen aangaat zoo blijken ze in type overeen te stemmen met den moesson waarop ze volgen. De voor- jaarskentering (Maart/April) heeft een Westmoesson karakter, de najaarskentering (October/November) een Oostmoesson type. In October/November waaien van 3000 —5500 m. passaatachtige winden gemiddeld uit E 1095 met de geringe snelheid van 2 m.p.sec. waar in Juli—Sept. al antipassaat waait van 3—4 m.p.sec., en in Maart/April waait niet een Westenwind met zuidelijke, maar een met noordelijke componenten; een wind evenwel die gemiddeld niet sneller dan 3 m.p.sec. is. Ook de naar boven gedrongen passaat vertoont zich in de Maart/April kentering tusschen 6000 en 10.000 m. hoogte, maar gemiddeld niet sterker dan 2 m.p.sec. Ja zelfs in het volgende jaargetijde Mei/Juni is die nog even op te merken bij 9000 m. terwijl in de uitgesproken Oostmoesson maanden Juli—Sept. wel het terug draaien van den antipassaat plaats grijpt, maar geen zuidelijke componenten worden gevonden, In de najaarskentering Oct./Nov. vertoont zich boven den passaat op 6000 m. de antipassaat, die bij 7000 een richting 1195 bezit, maar daarboven op 8000 al terug draait tot E 3°N, terwijl de snelheid ook weer iets afneemt. Daar boven wordt de richting weer noordoostelijker bij toenemende snelheid. Derhalve blijkt het geheele jaar door op 7— 8000 m. een invloed aanwezig te zijn die zuidelijke componenten verwekt, waardoor van Juli—Nov. de antipassaat van noordoostelijke- richting bijna Oost wordt en van Dee. tot Juni zelfs zuidoostelijke winden optreden. Vermoedelijk is het juister dit anders uit te drukken en te zeggen, dat er ’s morgens om 8 uur beneden 7000 m. oorzaken zijn, die den passaat geheel opheffen gelijk in den Westmoesson gebeurt, of noordelijke componenten doet ontstaan, zoo als in den Oostmoesson plaats vindt. De hieronder beschreven 3 maal-daagsche viseeringen wijzen er op, dat dit een gevolg moet zijn van de dagelijksche schommeling in de windrichting en dat de gemiddelde wind- richting ook beneden 5000 m. wel degelijk zuidoostelijk is. E ` а De bovenste antipassaat ontwikkelt zich in de kenteringen ongeveer tot de halve sterkte van wat hij in de voorafgaande moesson is en dat op nagenoeg gelijke hoogte. Over het algemeen zijn óf voor ieder speciaal geval in de kenteringen de luchtstroomingen minder regelmatig ontwikkeld dan in de moessons, óf de moessonstroomingen houden tot in de kenteringen aan. zooals bijv. de westelijke winden in de afge- loopen voorjaarskenteringen van dit jaar (1913). De middeling der windvektoren zal dus in hoofdzaak het type opleveren van den voorafgaanden moesson, zooals inderdaad het geval is. De antipassaat vindt ongeveer bij 17000 in Juli— Sept. en bij 18000 m. іп Dec.— Febr. zijn einde en daarboven bleek een nog onbekende luchtstrooming te bestaan en wel een met een passaat- karakter, n. 1. een naar den aequator toestroomende wind. In Juli—Sept. werd bij ruim 17!/, km. gevonden een gemid- delde wind van E 40°S met een snelheid van 3.5 m.p.sec. In Maart en April 1913 werd die wind ook teruggevonden, maar in Dee.—Febr. veroorloofde tot nu toe de sterke bewolking geen zeer hooge opstijging, en kon alleen een aanduiding van het voorkomen van dien wind verkregen worden. Door zijn analogie met den gewonen passaat in de benedenste lagen van den atmospheer heb ik deze wind de Bovenpassaat genoemd. De oorzaak van het voorkomen van zulk een bovenpassaat ligt vermoedelijk in de eigenaardige temperatuurverdeeling in onzen atmospheer, die eerst sedert enkele jaren bekend is geworden. Terwijl toch vroeger gemeend werd, dat de afneming der temperatuur met toeneming der hoogte tot de buitenste lagen van den atmosfeer zou aanhouden, is thans gevonden dat die afneming reeds op betrekkelijk geringe hoogte in isothermie overgaat, en wel op een hoogte, die naar den aequator toe grooter wordt. Zoo daalt de temperatuur boven Midden-Europa maar tot gemiddeld—55°C op een hoogte van + 11000 m. en boven Java tot gemiddeld—80°C op een hoogte van - 17000 m. GE E Het gevolg hiervan is, dat de gemiddelde temperatuur van den geheelen luchtkolom van 0—17000 m. juist in de tropen lager is en in die hooge lagen de lucht naar den aequator toestroomt. Men zou nu verwachten dat die toestroomende bovenpassaat ook op grootere hoogten dan 17000 m. zou aangetroffen moeten worden, maar dit blijkt volgens de waarnemingen te Batavia gedaan niet zoo te zijn. Integendeel, de bovenpassaat waait maar zwak in een laag van gemiddeld een 1000 m. dik en daarboven treden Westen- winden op, die krachtig waaien tot een hoogte van gemiddeld 24000 m. Hoogerop maken ze weer plaats voor zwakke winden met oostelijke componenten, die nog hooger meer oostelijk worden en in snelheid toenemen. Bij + 29000 m. eindelijk waait een bijna zuivere Oostenwind van 30—50 m.p.sec. Die hooge aequatoriale Westenwinden zijn als geheel onverwacht verschijnsel in 1909 door Berson boven Centraal Afrika ontdekt. De verklaring van dat hoogste windstelsel is moeilijk te geven daar het aan de noodige waarnemingsgegevens op andere punten van den aardbol ontbreekt. Alleen schijnt die Oostenwind boven de aequatoriale zone standvastig te zijn, wat in 1883 door de uitbarsting van den Krakatau bewezen is. Bekend is, dat toen de asch tot ongeveer 30.000 m. omhoog is geschoten en vervolgens met een gemid- delde snelheid van 34 m.p.sec. herhaalde malen rondom de aarde is gevoerd. Ik heb daarom die hooge wind de Krakatau-wind genoemd. Ook heeft onlangs Dr. A. PzrPrER afgeleid dat het druk- verschil tusschen de gematigde luchtstreken en den aequator, op 25000 m. vermoedelijk omkeert en dat dus boven dat niveau een aequatorwaartsche luchtstrooming moet bestaan, één in iederen hemispheer. Die luchtstroomingen zouden samen als oostelijke wind den aequator moeten bereiken en dan afvloeien. — 54 — Dat afvloeien zou dan hier met daling gepaard moeten gaan, in tegenstelling met wat bij de, ook aequatorwaarts waaiende passaten geschiedt, nl. opstijging. Op die wijze zouden met de antipassaten niet alleen de aan den aequator opgestegen benedenlucht, maar ook de neergedaalde bovenlucht afvloeien. Apriori is hierin geen onwaarschijnlijkheid gelegen, ware het niet, dat tusschen dien Bovenpassaat en den Krakatau- wind, de dikke stroom der Westenwinden zich bevond, die zeer standvastig zijn, daar ze jn alle maanden van het jaar boven Batavia aangetroffen zijn. Misschien dat in het volgende een vingerwijzing tot het vinden van een verklaring gelegen is. De antipassaat verandert tengevolge van de aswenteling der aarde bij het bereiken van hoogere breedten spoedig in een westelijken wind. Op Samoa, dat op 15° zuiderbreedte ligt, zoo berichtte mij AnGeNnrister, nam hij bij de eenigste loodsballon die 17000 m. haalde, westelijke winden tot die hoogte toe, waar. Op hoogere breedten schijnt een groote westelijke wervel om de polen te bestaan. Zouden nu onze Westenwinden geen uitbreiding van dien grooten wervel kunnen zijn? Zonder waarnemingen op plaatsen op hoogere breedten dan Batavia moet het echter voorloopig bij vermoedens blijven. Onze Archipel strekt zich niet zuidelijker dan tot 10° breedte uit, dus is het voor mij voorloopig onmogelijk om die waar- nemingen te doen. Misschien zullen weldra waarnemingen uit Brazilië komen; ik vernam tenminste kortelings geleden, dat Berson in Maart van dit jaar daarheen vertrokken is ten einde aldaar aëro- logische onderzoekingen voor te bereiden. T3 12:1 1 1. gin windrichting еп snelheid op verschillende hoogten. Reeds sinds lang had men door de windwaarnemingen op bergstations en de waarneming = Бары... . der wolkendrift kennis vergaderd omtrent de toeneming van de windsnelheid met de hoogte en de dagelijksche schommeling, welke die toeneming vertoont, als ook van land- en zeewind op verschillende hoogten, maar eerst na de invoering van de loodsballons was vollediger onderzoek mogelijk. nkel in uitgestrekte vlakke landstreken zal zich het verschijnsel van de dagelijksche schommeling in de wind- richting en snelheid op verschillende hoogten ongestoord vertoonen; in het dicht bij de zee gelegen Batavia daaren- tegen zal men tegelijkertijd den land- en zeewind ontmoeten. De gelukkige omstandigheid echter, dat de hoofdluchtstroo- mingen (Oost- en Westmoesson) nagenoeg evenwijdig met de kust zijn, maakt het mogelijk de beide verschijnselen voor het grootste deel te scheiden, en geeft dus het voor- deel dat beide tegelijk onderzocht kunnen worden. Een onderzoek van die verschijnselen scheen mij zeer gewenscht toe, o.a. met het oog op een mogelijke verdere . ontwikkeling der luchtvaart in deze streken. Dat dit echter het uitvoeren van nachtelijke waarnemingen ` zou vereischen, was duidelijk. Nachtelijke viseeringen van loodsballons waren naar mijn weten enkel door Ley in Engeland gedaan en beschreven !). Ley vulde een loodsballon met acetyleengas en bevestigde een gewoon vleermuisbrandertje in de vulslurf. Zulk een ballon liet hij door een andere, met waterstofgas gevuld, omhoog voeren; de heldere vlam was dan tot op groote afstanden zichtbaar. Om dien afstand en daarmee de hoogte van de ballon te bepalen hing hij 10 meter onder de lichtballon een tweede op en bepaalde nu telkens met den micrometer den boogaf- stand der twee vlammen. Het bleek mij, dat het inderdaad niet moeilijk was zulk een lichtballon te maken, maar de wijze van waarneming van Ley, n.l. het uitmeten van den vlammenafstand, heb ik 1) Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, 1909. а nigt,eenmaal beproefd, omdat ze mij én buitengewoon lastig én, zeer onnauwkeurig voorkwam. De micrometerwaarneming opeen. bepaald oogenblik van twee snel bewegende licht- punten,is al moeilijk, maar indien die lichten zeer zwak zijn buitengewoon moeilijk of onmogelijk. De slingeringen, die zulk een; dnigballonnenstelsel maakt, hebben een onberekenbaren invloed op den vlammenafstand, op een bepaald oogenblik gemeten, die weer een zeer groote fout in den berekenden ballonafstand tengevolge heeft. Aldie, „bezwaren worden met een slag opgeheven, wan- neer;.gelijktijdige viseering uit twee punten wordt toe- ` Бераз. ун „Herst; heh sik nog beproefd of zelfs niet de stijgsnelheid vanozulk seen stelsel van twee ballons — één gewone met één lichtballon — voldoende standvastigheid had om daarop bij, nachtelijke, oplatingen te kunnen vertrouwen en zoodoende . metde, ‚viseering uit één punt te kunnen volstaan. Dergelijke stelsels werden dus overdag opgelaten en uit twee punten, geviseerd, waarbij tegelijkertijd opgelet werd tot hoe hoog de vlam te zien was. De uitkomst was zeer ERR swat betreft het gedrag. van de vlam der lichtballons, die tot, grooterhoogten bleken door te branden, maar ongun- stig. ten, opzichte, van de stijgsnelheid, die bleek van te veel, omstandigheden af te hangen om berekend te kunnen Werden. 25910121915 oJ verhang, mei deze, toen als mogelijkerwijs voldoende geachte viseering uit één punt, werd getracht op heldere dagen, gedurende, een, etmaal verscheidene ballons op te laten; maar dit, bleck. all. dadelijk ondoenlijk te zijn, daar bij nachtelijke. rviseeringen uit twee punten te groote eischen aan personeele hulp gesteld werden. Ook was de kans terrgroot,,dat;; in, een. ;etmaal, hetwelk zich liet aanzien niet gestoord te, zullen. „Worden, toch wolken of buiën kwamen opzetben. ровот Besloten werd dus op vaste uren van den dag de oplatingen te doen plaats vinden, zooveel mogelijk telkens een etmaal ал jang, en bij de middag- en nacht-oplatingen uit twee ра te viseeren. Als vaste uren werden gekozen ten eerste 7u— 8" 's morgens, het gewone uur der loodsballonoplatingen, ten tweede 's mid- ` dags 2!/,"—3u, Omstreeks dat uur beginnen in den Oostmoesson (de oplatingen zijn alleen in dien moesson gedaan, omdat dan buiën het zeldzaamst zijn en de luchtstroomingen een veel regelmatiger karakter bezitten) de gewone middageumuli op te lossen en is er kans, dat de hemel voldoende helder wordt en ook ’s avonds helder blijft. Het derde en laatste uur werd op 7u — 8v 75 avonds gesteld. De omstandigheden zijn in den vooravond echter ongunstiger dan 's middags, daar meestal omstreeks dien tijd de wolken weer komen opzetten. Menige avondoplating heeft daardoor helaas een ontijdig einde gevonden. De eerste oplatingen werden gedaan op het Koningsplein tegenover het Gebouw der Kon. Natuurkundige Vereeniging in welks voorgalerij de ballons gevuld werden. De andere waarnemer had dan zijn instrument op een afstand van 900 m. op de noordelijke zijde van het plein gezet en kon dus de ballon zien opstijgen. Met lichtseinen waar- schuwden de beide waarnemers elkaar. (Gewoonlijk waren dat de schrijver en de Rekenaar van het Observatorium J. H. Kars). Dit bleek evenwel alles onnoodig, daar het licht zoo helder was, dat zonder bezwaar de ballon aan het Observatorium kon op gelaten worden en de andere waarnemer op den Noordwesthoek van het plein zich kon opstellen, daar deze laatste het licht onmiddellijk opmerkte, als de ballon zich boven de boomen verhief. Voorzichtigheidshalve werd evenwel steeds één minuut voor de oplating een vuurpijl afgeschoten om den Koningsplein-waarnemer te waarschuwen. 's Middags kon het oogenblik van oplating te voren afge- sproken worden, daar het opblazen van een loodsballon eenvoudig genoeg is om op een vastgestelden tijd klaar te zijn. — ыш Springen van de ballons bij de vulling en andere onvoor- ziene tegenspoeden konden echter een spaak in het wiel steken; daarom werd afgesproken, dat na het eerste vastge- stelde tijdstip, dat moment telkens 5 minuten (later 2 min.) zou kunnen uitgesteld worden. Enkele malen is het bij de middagoplatingen aan den waarnemer op het Koningsplein niet gelukt de ballon te vinden, daar de wolken-achtergrond zeer ongunstig voor het uitkomen van de ballon was en deze door sterken wind snel afdreef. Het bezwaar van den wisselenden achtergrond bestaat altijd bij half bewolkten hemel. Tegen de blauwe lucht en donkere wolken steekt een ongekleurde geelgrijze ballon het beste af, maar tegen lichte wolken een rood gekleurde. | Daarom ware het voor alle gevallen beter, dat de ballons voor de helft rood gekleurd en voor de andere helft ongekleurd waren. De helderheid van de acetyleenvlam der lichtballons was gedurende de eerste 10 tot 20 miniten der waarneming zóó groot dat het gezichtsveld van den kijker zonder bezwaar verlicht kon worden ten einde het dradennet zichtbaar te maken’. Bij het toenemen van hoogte en afstand, daarbij afnemen van den gasdruk in de lichtballon en ook afnemen van de zuurstof van den atmosfeer, nam natuurlijk de lichtsterkte van het bewegende lichtpunt snel af en moest de verlichting van het veld opgegeven worden. Een inrich- ting om lichte draden op donker veld te verkrijgen ontbrak. De omtrek van het gezichtsveld was echter altijd duidelijk te zien en het was mogelijk met voldoende nauwkeurigheid het lichtpuntje ongeveer in het middelpunt van het veld te brengen. Ten slotte werd het lichtpuntje door te groote lichtzwakte uit het oog verloren, of wel, wat meer gebeurde, verdween het achter een wolkenlaag. Curieus was het om waar te nemen hoe of het sterretje tusschen de vaste sterren door liep en hoe of het door die Bie beweging van hen onderscheiden kon worden en ook nog waarneembaar bleef, als het al lichtzwakker was dan de zwakste der nog zichtbare vaste sterren. Verdween het eenige oogenblikken achter een wolkje, dan was het mogelijk het door die beweging terug te vinden. De aflezing der cirkels moest door de Europeesche rekenaars van het Observatorium gedaan worden, want voor de Javaansche assistenten, die dit overdag vermogen te doen, . waren de snelle aflezingen bij lantaarnlicht te moeilijk. Zoo legde iedere oplating beslag op vier Europeanen en twee bedienden, en moest daarom het aantal oplatingen beperkt worden. Тоеһ zijn een zeventiental geslaagde svondwaernemingen uitgevoerd en is daarbij bereikt: 14 maal een hoogte van 3500 m. " ” ” ” 4500 ” 4 ” ” ” ” 5500 ” 2 2 ” ” ” 6500 ” Hierbij kunnen gevoegd worden 18 waarnemingen in de zelfde etmalen tusschen 7, en 8" 's morgens gunn en 15 tusschen 2u en 3" "e SCC De eerste oplatingen vonden plaats op den Gien Mei 1912. de laatste op den 94€" Augustus van dat jaar, dus alle tijdens de heerschappij van den Oostmoesson en op zonnige dagen, gunstig voor de ontwikkeling van de land- en zeewind. In de onderstaande tabel zijn vereenigd de resulteerende windeomponenten voor de drie termijnuren, berekend volgens de samenstelling en middeling der bij iedere oplating ge- vonden windsnelheids-vectoren. Voor iederen vector is de noordelijke en de oostelijke Component berekend, en daarna zijn alle noordelijke en alle oostelijke componenten gemiddeld. Zuidelijke en westelijke Componenten zijn resp. als negatieve noordelijke en negatieve. uiii es westelijke in rekening gebracht. Dit is geschied voor iedere 100 meter hoogte tot een hoogte van 1500 m. en verder met hoogteverschillen van 500 m. Daar de ballons vaak stijgsnelheden van meer dan 100 m. in de minuut hadden, werden de theodoliet-cirkels om de halve minuut afgelezen totdat de ballon de hoogte van 1500 m. over- schreden had, daarna om de minuut. Bij vele ballons werd evenwel de halve minuutaflezing tot het laatst toe volgehouden. RESULTEERENDE WINDSNELHEID in mp. sec. Oostcomponent Noordcomponent Hoogte 7h— Sha, 9h —3hp, 7h—8hp. 7һ —8hg. 2h—3hp. 71 — 8hp. 20m. Ot 3.9 0.2 — 0.2 8.5 0.0 100 , 15 0.9 2.0 --1.9 4.0 0.4 200 75789 i9 3.2 —1.1 4.4 3.6 300 4 ` 35 2.8 4.1 —0.7 4.0 2.8 A00 84 2.7 4.9 --0.6 4.1 9.7 OD. 40 3.5 4.8 „ы AF м 600., 48 4.0 4.9 —0.4 2.7 2.2 700... 54 3.6 49 nd 5 Dl 800 ,, 5.8 4.1 4.0 — 0.7 1.2 0.1 9500 , 62 3.8 3.3 —0.5 0.6 —0.5 1000 , 54 4.2 2.8 -10 —01 —10 H00 , 55 4.1 2.5 --05 —03 -10 1900 „ 60 4.1 2.8 07 --10 —14 1900 , Бб 4.9 2.6 —0.2 --07 --18 1400... 52 3.4 8.0 —02 —14 --18 1500 , 48 3.5 94 --01 --17 --20 2000 „ 43 3.4 4.1 ол —14 —20 3500 2. 41 2.9 4.0 01 —08 -1.0 3000 , 3.0 2.9 5.0 04 OB Q! 4500 „ 37 2.7 5.3 08 02-14 4000 „ 58 3.8 5.9 05 10 —09 4500 , 42 5.5 7.9 1.0 06 —1.5 5000 , 43 6.4 74 03 -01 -09 0500 „ FS 5.8 6.9 0.0 —0.2 1.2 6000 „ 64 5.5 10.2 0.5 2.6 1.0 6500 ,, 7.1 65 6.8 0.5 2.1 2.5 = SE In het hierachter gevoegde diagram is de verandering | der windcomponenten met de hoogte volgens bovenstaande waarden door kromme lijnen aanschouwelijk gemaakt. Aan de hand van deze graphische voorstelling kan de dagelijksche schommeling in de windsnelheid op verschillende hoogten be- schreven worden. Wanneer we daarbij dan ten eerste de Oostcom- ponenten beschouwen, zoo zullen we het verschijnsel ontmoeten grootendeels onafhankelijk van dat van land- en zeewind. Tusschen 7" en 8" 's morgens is de afkoeling, die gedu- rende den nacht heeft plaats gevonden, geeindigd en zal juist de snelle verwarming van den bodem door de stralen van de rijzende zon beginnen. De toestand in den atmosfeer is dus nog ongestoord. Door de wrijing van de lucht met den bodem is de windsnelheid beneden uiterst gering (0.1 m.p.sec.), maar we zien, dat ze met de hoogte snel toeneemt en bij ongeveer 1000 m. al 6 m.p.sec. bedraagt. Die toeneming van de snelheid kan soms zeer groot zijn en zou verraderlijk voor vliegeniers kunnen zijn. Menige keer werd, bij bladstilte beneden, een bijna plotselinge overgang tot snelheden van 10 m.p.sec. op reeds geringe hoogte waargenomen. De bovenlucht glijdt dan over de stagneerende bodemlucht als over een glad kussen heen. Zijn er, zooals meestal ’s morgens, geen lagere wolken, dan wordt die toeneming door niets verraden. Het te voren oplaten van loodsballonnetjes is daarom sterk aan te raden. Hooger op neemt de snelheid weer af tot 3 m p.sec. bij 3000 m. maar dan neemt ze weer toe, blijft bij 5000 m. op de zelfde sterkte en groeit daarboven geregeld aan. Gedurende den verderen morgen en middag wordt nu de bodem sterk door de zonnestralen verwarmd en de lucht stijgt dientengevolge op. Dat opstijgen geschiedt evenwel maar gedeeltelijk gelijkmatig over het geheele landgebied; voor een groot deel zal het zuilsgewijze geschieden en zullen naast zuilen van stijgende, zuilen van dalende lucht optredembod 2 Hierbij komt dus beneden lucht aan, die een grootere snel- heid van boven heeft medegenomen; daar beneden zal dienten- gevolge in de loop van den morgen de windsnelheid toenemen. Hooger daarentegen komt lucht van beneden aan, die. afneming van snelheid- en lucht van boven, die toeneming zal veroorzaken. We zien uit de waargenomen snelheden, dat de afneming overweegt. Op 1000 m. hoogte brengt ook de lucht, die van boven komt, kleinere snelheid mede, dus daar zal de vermindering het grootste zijn. Er is nog een oorzaak waardoor de oostelijke component 's middags beneden zal toenemen; dan wordt n.l. door zeewind lacht, die te voren boven zee stroomde en daar weinig of niet door bodemwrijving geremd was, naar land gedreven en die versterkt daar met zijn grootere initiale snelheid de Oostcomponent van den win Later op den dag houdt de verwarming van den беден allengs op en bereikt geen lucht van boven meer het aard- oppervlak; de wrijving krijgt weer vrij spel en de windsnel- heid daalt tot zeer geringe waarden. Hooger is daarentegen het proces va: de daling en stijging. door gegaan en zien we tot 800 m. hoogte de snelheid om 7"—8" p. grooter dan om 2"—3", en daarboven weer kleiner worden. Het snelheids-maximum dat 's morgens op ongeveer 1000 m. hoogte lag, is "e avonds in een minimum veranderd en het maximum is dan op 600 m. te zoeken. Op 3000 m. hoogte grijpt het omgekeerde plaats. 's Middags ligt op die hoogte een minimum der snelheden, derhalve brengen daar zoowel dalende als stijgende luchtzuilen sneller zich bewegende lucht en dientengevolge neemt de snelheid in den loop van den dag toe en bereikt "a avonds een maximum. Er is evenwel vertraging van het geheele proces, want dat minimum wordt eerst 's middags en niet 's morgens bereikt. Waarschijnlijk is hier niet meer alleen de verwarmde em de causa movens der circulatie, maar ook de warmte — 63 — die door condensatie van waterdamp in de wolken vrij komt. Merkwaardigerwijze blijft nu, tot grootere hoogten klimmende, de oostelijke component 's avonds grooter dan 's morgens of 's middags, maar het aantal der waarnemingen is te gering om toevalligheden buiten te sluiten. (Vergelijk het op pag. 51 opgemerkte omtrent de dagelijksche schommeling in de richting beneden 5000 m.). Land- en Zeewind. Zooals boven reeds is opgemerkt zal het diagram der Noord-Zuid componenten in hoofdzaak een voorstelling van den land- en zeewind boven Batavia geven, Omdat de algemeene strekking van de kust Oost-West is, en de land- en zeewind loodrecht op de kust staan, derhalve Noorden- en Zuidenwinden zijn, terwijl de Moessonwinden hoofdzakelijk Oosten- en Westenwinden zijn. Het volgt uit den aard der waarnemingen, dat op de dagen dat de ballon- waarnemingen slaagden, de bewolking gering en de insolatie groot was. Wel ontwikkelden zich meestal tegen 9" à 10" a.m. de gewone middagcumuli, maar deze vormden geen aaneenge- sloten dek en losten zich tegen 3" weer op. Zulke dagen zijn vrij gunstig voor de ontwikkeling van land- en zeewind, die hun ontstaan juist aan ongelijke verwarming van land en zee danken. Aan de hand van de kromme lijnen, die, voor de drie termijnuren, de verandering van de snelheid der Noordzuid- component van den bodem tot 6500 m. hoogte aangeven, kunnen we nu het circulatie-proces van land- en zeewind nagaan. Uit de kromme der snelheden voor 8" a. ziet men hoe op dit morgenuur beneden de landwind (Zuidenwind) heerscht. Aan de oppervlakte der aarde is hij zeer zwak tengevolge van de bodemwrijving, maar op geringe hoogte al veel sterker en op 100 m. bereikt hij reeds zijn maximum, dat echter maar 2 m.p.sec. bedraagt. Waarom dan een landwind waait en die weldra door een zeewind wordt vervangen, laat zich gereedelijk als volgt verklaren. a Gedurende den nacht is het land en de onderste luchtlaag afgekoeld, de zee daarentegen is weinig of niet kouder geworden en derhalve stroomt de lucht van het land naar de zee toe. In den loop van den morgen wordt het land hoe langer hoe meer door de zon verwarmd, in tegenstelling met de zee, die weinig invloed van de zonnestralen ondervindt. Dientengevolge wordt de lucht boven het land ijler en de niveauvlakken van de luchtdrukking worden omhoog geheven. Daar dit boven de zee niet plaats grijpt, krijgen die vlakken een helling naar de zee toe en zal dientengevolge op grootere hoogte de lucht zeewaarts afglijden. Zij zal dáár de lucht- drukking vergrooten, terwijl die boven land juist geringer is geworden. Dit heeft als gevolg, dat zich bij de zeekust een wind ontwikkelt, die landwaarts gericht is, en zeewind wordt genoemd. Het is door opzettelijke waarnemingen vastgesteld dat de zeewind op zee ontstaat en landwaarts voortschrijdt. Weldra vormt zich dan een kringstroom van zeewind beneden en landwind boven Tegen het vallen van den avond vermindert de kringloop door het afnemen van de insolatie en gedurende den nacht keert eindelijk, door de sterkere afkoeling van het land, de richting van de beweging om, en heeft men beneden landwind en boven zeewind. Des morgens om 7" a. bestaat te Batavia die omgekeerde kringstroom nog, zooals de kromme der windsnelheden aantoont. Tenminste wat den landwind beneden aangaat; de zeewind boven is minder duidelijk, maar daarover» — hieronder nader gehandeld. о omme ob HU De zeewind werkt zich,,zobalš робе їв gezegd; ouit Иде op 1 м Ü I p bijinét/Obsorvaltorluih, dato8e km, Мап deo dust (м berds digt ber ge 124599). zooals ; uit de орев el кем g ñapuzelfreeistreerende lei hodrden үү 9 1880 Di TPST BAE RE EEN еп Dampkring 4° jaargang 1906/07? palle1--9glo7 els kde enn еб. ze De zeewind neemt snel in sterkte toe en heeft tusschen 2" en 3" namiddags zijn grootste snelheid bereikt: beneden gemiddeld 3.5 m.p.sec. (volgens het diagram), en op 200 m. hoogte 4.4 m. De invloed van de bodemwrijving is dus maar gering, wat zonder twijfel samen hangt met den korten afstand, die de lucht over het land heeft moeten afleggen alvorens het Observatorium te bereiken. Ook de vermenging van de boven- en benedenlucht door de opstijgende en dalende luchtstroomen zal het verschil der snelheid boven en beneden kleiner trachten te maken. Hooger op neemt de snelheid af en op 1000 m. hoogte verdwijnt de zeewind en treedt de zuidelijke keerstroom op. Die bereikt bij 1600 m. een maximum snelheid van 1.7 m.p.sec. om bij 2950 m. te verdwijnen. 's Avonds van 7" tot 8" zien we dat op 200 m. hoogte de zeewind nog maar weinig verzwakt is, slechts van 4.4 m.p.sec. op 3.6 m.p.sec. is gezakt, maar dat beneden bijna windstilte is ingetreden. Blijkbaar schrijdt dus het weder-horizontaal-worden der luehtdrukking-niveauvlakken van beneden naar boven voort. Ook zullen door het ophouden der bodemverwarming de stijgende en dalende luchtzuilen verdwenen zijn en zal dienten- gevolge geen lucht meer van boven komen om den invloed van de bodemwrijving op te heffen. Die zal dus vrij spel krijgen. Boven 200 m. hoogte neemt 's avonds de zeewind weer af en sterft bij 800 m. geheel uit; hooger op heerscht dan 's avonds de landwind en zelfs met grootere sterkte dan ’s middags. Wellicht is dit daarvan een gevolg, dat in den middag de lucht op 1000 m. door vrijgekomen condensatie-warmte bij de vorming der middageumuli boven land een surplus van warmte heeft gekregen. Het maximum voor den boven-land wind wordt met 2,2 m.p.sec. op 1800 m. gevonden, terwijl hij weer verdwijnt ор 3000 m., dus ongeveer op gelijke hoogte als 's middags. We hebben nu echter niet aan de mogelijkheid gedacht dat de Oostmoesson een noordelijke of zuidelijke component LXXIII 5k, == 66 = kan hebben, die geheel onafhankelijk van den land- en zeewind is, en inderdaad schijnt dit volgens het diagram zoo te zijn. Het is toch opvallend, dat, terwijl de drie krommen zeer duidelijk een beeld geven van een onderwind en boven- keerwind, ’s nachts van rol verwisselende, de boven-keerwind in den morgen ongeveer nul is. Wanneer we echter de nullijn voor de keerwinden laten zakken tot —0.5 m.p.sec., dan verdwijnt die abnormaliteit. Het is nu inderdaad zeer waarschijnlijk dat de Oostmoesson een zuidelijke component heeft, blazende als hij is uit het in het Zuidoosten liggende koude Australië en aangezogen door het warme Azië, waardoor hij als Zuidenwind den aequator overschrijdt en als Zuidwest-passaat zijn weg Noordoostwaarts vervolgt. Wat verder opvalt is, dat de benedenwinden tot ongeveer 1000 meter hoogte reiken, en de bovenwinden tot 3000 m., derhalve in een twee maal zoo dikke laag heerschen. De snelheid van de bovenwinden is echter veel geringer. We kunnen nu een schatting van het luchttransport van onder- en bovenwind maken. Denken we ons een rechtopstaand vlak van 1 meter breed en 3000 meter hoog en brengen we de hoeveelheid lucht, die door dat vlak per secunde heen stroomt, terug tot lucht van 0°C en 760 mm spanning. Dan gaat er ’s middags tusschen 2" en 3" door het onderste deel tot 1000 m. hoogte per seconde 2600 m? landwaarts en door het bovenste deel 1300 m? zeewaarts, dus maar de helft. Bengt men echter die Zuideomponent van de Oost- moesson in rekening, dan nog veel minder. ’s Avonds daarentegen zijn de rollen omgekeerd en stroomt beneden tot 800 m. hoogte maar 1200 m3 landwaarts en boven tot 3000 m. hoogte 2100 m3, dus veel meer dan beneden. Bengt men nu evenwel die Zuidcomponent van den Oostmoesson in rekening, dan zouden de hoeveelheden ongeveer gelijk zijn. Terwijl dus, indien we de kringloop als gesloten aannemen, 's morgens en 's avonds het bestaan van een dergelijke Zuidcomponent ondersteld moet worden, is op den middag juist een Noordeomponent waarschijnlijker. Dit zou voeren tot een dubbeldaagsche schommeling in die component, die een geheel anderen oorsprong dan de land- en zeewind zou moeten hebben. De amplitudo zou ongeveer 1 m.p.sec. moeten zijn. Het zou niet onmogelijk zijn, dat die dubbeldaags varieerende wind samenhing met de dubbeldaagsche schommeling in den barometerstand. Inderdaad nadert uit het Oosten om 2" p. een barometer- minimum en zullen daardoor NW-winden ontstaan. 's Avonds | en 's morgens daarentegen nadert telkens een maximum en zullen dus SE-winden optreden. Hann heeft voor enkele bergstations in zuidelijk Voor-Indië een windcomponent met dubbeldaagsche schommeling ge- vonden, die hij met vrije groote zekerheid aan de dubbel- daagsche schommeling in de luchtdrukking toe kan schrijven en die in zijn Oostwest-component een amplitudo van 3/, m.p.sec. vertoont. Naast een Oostwest-component zal echter ook een Noordzuid- component moeten optreden en de amplitudo van 3/, p.m sec. is van dezelfde orde als die hierboven gevonden van 1 p.m.sec. De uitkomsten van HANN geven dus steun aan de boven uitgesproken onderstelling. Dat die onderstelling een zeer voorloopig karakter draagt, daarop behoeft met het oog op het geringe aantal der waar- nemingen zeker niet afzonderlijk den nadruk gelegd te worden. Die zelfde reden maakt het moeilijk om een verklaring te geven van de gevonden uitkomst, dat tusschen 3000 en 5000 m. hoogte de wind ’s avonds een zuidelijke en 's morgens en 's middags cen zwakke noordelijke component heeft, zooals het diagram zeer duidelijk doet uitkomen. Ten slotte zien we dan boven 5600 m. de Noordcompo- nenten op alle drie-de waarnemingsuren optreden. We zijn op die hoogte in den ongestoorden antipassaat, den van den aequator afstroomenden keerwind van den passaat, gekomen — 88. — Voor een luchtschipper, die in den Oostmoesson van Batavia vertrekt, zouden uit de waarnemingsuitkomsten de volgende leeringen te trekken zijn, omtrent de hoogten waarop de meeste meewind of minste tegenwind heerscht. Morgenvaart. naar Oost z00 laag mogelijk. TR 500 m. of zoo laag mogelijk. > West 1000 ,, » Noord 100 ,, Middagvaart. naar Oost 100 m. 5 ul 200 „ » West 1000 ,, » Noord 1600 ,, Avondvaart. naar Oost 1100 m. of zoo laag mogelijk. » ша 200 „ » West 600 ,, e Noon: 1800 ,, C. BRAAK. EEN WEERVOORSPELLING OP LANGEN TERMIJN V EN OOSTMOESSON OP JAVA". 1875 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 9! | 93 94 95 96 97 98 99 1900 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 П h I d N +1 "T и A » г \ A A | N J. А / ; / Le / " АТ ДА 24 ЕУ E CO ү, EE ; % i: EN к 30 lI p^ N 755 d IR 0 pape E A — | ОЕА KS SE EUN HE Lal Du ON | 2: LAU MNN V \ EEN NN 1 V^ ] NJ LIT — 100 2, / | а EI Vv $ \ ДА? /- M vi BAL : N Z v ENP d N ^ A 7% 05,5 7 m ves Ji $ 7 1% pi с ^ X | 7 т УМАРТА Ы E E i Afwijkingen van de luch wo» tempera . WoLrs relatiefgetallen der zo . Afwijkingen van het aantal zc . Schematische baromete oben van б? Me : » te Port-Darwin in millimeters. lekken, els ten gg van 5-jaar gemiddelden. an Port-Darw keet in e | te Batavia in graden Celsius. Een moessonvoorspelling voor den Indischen Archipel !) DOOR Dr. С. BRAAK. Alvorens over te gaan tot het eigenlijk onderwerp, dat ik dezen avond meer in het bijzonder wensch te behandelen, zij het mij vergund U in de eerste plaats te spreken over het zeer essentieele verschil, dat er bestaat tusschen het vraagstuk der weervoorspelling in Indië en in de gematigde luchtstreken. Om zeer in het algemeen den aard van dit verschil uit te drukken, zij er op gewezen, dat de tropen een relatief groot gebied voorstellen met zeer uniforme temperatuur, welk gebied zeer weinig onder den invloed komt van hoogere breedten. In de gematigde luchtstreken daarentegen heeft men een gestadige afwisseling van poolwaarts en equator- waarts gerichte stroomingen die tot sterke temperatuur wisselingen en evenwichtsstoringen aanleiding geven. Willen wij het verschil meer in bijzonderheden nagaan, dan kunnen wij het onderzoek in 3 deelen splitsen: 1°. De voorspelling op zeer korten termijn, 1 dag. x » . korten » ,Peenige dagen ” ” T së e langen termijn. De onder 1? genoemde is in Europa verreweg de belang- rijkste en zal het ook voorloopig wel blijven. Zij is feitelijk tot nu toe aldaar nog de eenig mogelijke. Daarentegen is 1) Voordracht gehouden voor de Vereeniging van Gezagvoerders en Stuurlieden der Koopvaardij. = 90 A zij juist voor Indië de moeilijkste van de drie genoemde en voorloopig heeft ze hier slechts theoretisch belang. Hierin komt wel het duidelijkst het verschil tusschen de gematigde luchtstreken en de tropen uit. Dit is daaraan toe te schrijven dat op hoogere breedten door de afwijkings- kracht der aardrotatie een zich ontwikkelend barometer- minimum om zich heen een uitgestrekt draaiend windsysteem schept, dat langeren tijd kan blijven bestaan zonder veel in vorm te (veranderen, terwijl zijne plaatsverandering aan tamelijk eenvoudige wetten gebonden is. Niet alleen is het daardoor mogelijk van te voren de vermoedelijke baan van een dergelijk barometerminimum te bepalen, maar aangezien bepaalde deelen, bepaalde en van de overige deelen belangrijk verschillende meteorologische eigenschappen bezitten, kunnen vooruit veranderingen van wind, bewolking, regen, vochtig- heid en temperatuur worden aangegeven. Geheel anders in Indië. Door de geringe grootte der af wij- kingskracht der aardrotatie, die de luchtdeeltjes als het ware het doel doet voorbij schieten, wordt hier een minimum veel gemakkelijker aangevuld, zoodat van centra van lagen druk eigenlijk piet kan worden gesproken. Het eenige wat wij hier waarnemen. zijn uiterst vlakke gebieden van lagen en hoogen druk, die vaak een uitgebreidheid hebben van Padang tot Merauke en die in geen duidelijk verband staan met weersveranderingen, hetgeen begrijpelijk is wanneer men bedenkt, dat de circulatie der lucht er weinig door wordt beinvloed. Wij komen nu aan het 2° geval, dat voor Indië reeds veel meer beteekenis heeft. Zelfs den leek is het natuurlijk vaak genoeg Батыл. dat het weer hier met perioden van 1, 2 à 4 weken wisselt en deze wisselingen zijn 0.a. voor cultures lang niet zonder belang. Zoo zal bijv. iemand jonge planten liefst uitzetten wanneer eenige dagen met regen zijn te verwachten. Echter zal het nog heel wat voeten in de aarde hebben om dergelijke periodes met eenige zeker- heid te voorspellen. Hoogstwaarschijnlijk staan de wisselingen олу d van 1 à 4 weken duur in verband met de vlakke drukgolven, waarover ik hierboven reeds sprak. » Ха heeft kort geleden Dgraxr, een Oostenrijksch meteoro- loog, aangetoond, dat in de gematigde luchtstreken, uitge- breide tamelijk vlakke depressies voorkomen, welker grootte met de afmetingen van de kontinenten en oceanen verge- lijkbaar is en die zich op het zuidelijk halfrond met een snelheid van ruim 11? per dag, op het Noordelijk halfrond met een van 1495 per dag voortbewegen van West naar Oost. Hun ontstaan kan men zich als volgt denken. Stel bijvoorbeeld dat zich boven Zuid-Amerika een periode met geringe bewolking, ontwikkelt, waardoor de verwarming toeneemt en een drukminimum ontstaat dat ongeveer de afmeting van dit continent heeft. Opstijging der lucht zal het gevolg zijn en de toestroomende lucht zal aan den oostkant een noordelijke, aan den westkant een zuidelijke component hebben; aan den oostkant zal dus verwarming, aan den westkant afkoeling intreden en het minimum groeit naar het oosten aan en neemt naar het westen af; het stelt zich in beweging van West naar Oost. De snelheid dezer beweging zal afhankelijk zijn van het temperatuurverval van Noord naar Zuid. Dit blijkt inderdaad het geval te zijn, want in het winterhalfjaar, wanneer het verval grooter is, wordt ook de snelheid grooter gevonden. De grootere snelheid op het noordelijk halfrond, vergeleken met het zuidelijk halfrond, sluit ook met het verschil in temperatuurverval op de beide aardhelften. Ook de absolute waarde komt goed overeen met wat de theorie leert. Deze systemen bewegen zich om de aarde heen en het zal U duidelijk zijn dat met de boven gevonden snelheid, op het Noordelijk halfrond 25 dagen, op het Zuidelijk halfrond 32 dagen noodig zijn om den geheelen omtrek af te leggen. Aangezien nu gevonden zijn voor baro- meter- en regenschommelingen perioden van 24 à 25, 12, 9 eh 6 dagen voor het noordelijk en van 31, 16, 12 en 7 dagen voor het zuidelijk halfrond, komt Deraxr tot de conclusie, dat er voornamelijk 4 soorten van dergelijke systemen bestaan, "— == waarvan er respectievelijk 1, 2, 3 en 4 op den geheelen aardomtrek gaan. Ongetwijfeld is de studie dezer druk- systemen, welke met correspondeerende schommelingen in den regenval gepaard gaan, van veel belang voor een voorspelling op iets langeren termijn voor de gematigde luchtstreken. Dezelfde periodes als boven werden gevonden, vindt men in de barometerschommelingen in onzen Archipel terug en het ligt derhalve zeer voor de hand deze te beschouwen als de uitloopers van de genoemde druksystemen. oor een voorspelling voor de tropische vlakke druksyste- men of regenperioden van 1 à 4 weken duur is deze uitkomst nogal ontmoedigend, immers de hier waargenomen wisselingen zouden dan de sommatie zijn van minstens 8 verschillende (4 van elk halfrond afkomstige) periodes met verschillende phase; voorloopig zal over den aard eener dergelijke som vooruit weinig te zeggen zijn. Hoewel van veel belang voor de tropen is derhalve van de voorspelling onder 2° genoemd niet veel te maken, tenzij van een anderen kant bekeken voor het vraagstuk een oplossing mocht gevonden worden. Geheel anders is het gesteld met het vraagstuk onder 3° genoemd, het probleem van de wisselingen van jaar tot jaar. Men kan gerust zeggen, dat voorloopig voor de gema- tigde luchtstreken op een voorspelling dezer veranderingen weinig uitzicht bestaat, althans niet op een voorspelling die meer dan theoretisch belang heeft. De storingen van korteren duur hebben daar zoo'n belangrijken invloed, dat de lang- periodische er grootendeels onder schuilgaan. In dit opzicht zijn de tropische landen beslist in het voordeel en naar mijne meening is de kans om voor Indië op dit gebied iets van praktisch belang te leveren grooter dan ergens anders. Om U dit duidelijk te maken zal ik U het een en ander mededeelen omtrent de barometerveranderingen van langeren duur. Reeds lang bekend is het feit, dat in de meteorologi- sche verschijnselen cen 11 jarige periode bestaat, die aan 4-58-55 деп invloed der zonnevlekken wordt toegeschreven. Aan deze 11 jarige schommeling is langen tijd groote aandacht besteed, echter is het niet gelukt voor een voorspelling een praktisch bruikbaar resultaat er uit af te leiden, omdat de verando- ringen zoo klein zijn en niet zeer regelmatig. Een andere periode, namelij van ongeveer 3 jaar, is ook reeds langen tijd bekend. Echter is eerst in den laatsten tijd aan deze meer aandacht geschonken. Het is deze 3 jarige periode, die wij nu iets nader zullen beschouwen, welke voor een voorspelling op langen termijn een bruikbare basis kan vormen. Haar aard is vooral duidelijk in het licht gesteld in een werk, in het jaar 1908 uitgegeven door de Solar Physies Committee in Londen. Aan de hand van dit werk zal ik U een kort ovetzicht er van trachten te geven. De luchtdruk vertoont een regelmatige schommeling van ongeveer 3.5 jaar, waarvan de amplitudo gemiddeld, gerekend van maximum tot minimum, 1 mm. kwik bedraagt. Zij doet zich over de geheele aarde gelden. Aangezien de massa der dampkringslucht constant is, ligt het voor de hand, dat met een positieve afwijking op de eene plaats een negatieve op de andere moet overeenkomen. Merkwaardigerwijze laat zich de aarde in twee ongeveer gelijke deelen verdeelen, die tamelijk scherp gescheiden zijn, waarvoor de phase der afwijkingen juist tegengesteld is. De grenslijn is van jaar tot jaar vrijwel dezelfde, de beweging plant zich derhalve niet om de aarde voort. Als representanten der beide typen worden euius en Cordova (Zuid-Amerika) genoemd. Beide liggen midden in een gebied van stations, welke het karakter het zuiverst weergeven. Nabij de grenslijn, die eenerzijds ten Oosten van Australië, door Midden-Azië en N.W.-Europa, anderzijds langs den oostrand van den Atlantischen Oceaan en door het zuidelijk deel van Canada verloopt, heeft de verandering een meer gemengd en onregelmatig karakter. Merkwaardig is hare gelijkvormigheid voor de stations, a E = die in en om den Indischen Oceaan zijn gelegen. Vooral Voor-Indië, Oost-Indië en Australië vertoonen het Bombay type zeer regelmatig en duidelijk. Voor de beide eerste gebieden is de amplitude gemiddeld 1 mm., gemeten van maximum tot minimum, voor Australië waar ze grooter is dan ergens elders, bedraagt ze 2 mm. ` Tot zoover de genoemde publicatie der Solar Physics Committee. Het zal U hieruit duidelijk zijn, dat we hier met een zeer algemeen verschijnsel te maken hebben. Dat boven Australië de amplitude het grootst is werd | reeds opgemerkt, echter dient, nu wij den Indischen Archipel meer in het bijzonder op het oog hebben, er op te worden gewezen, dat in onze onmiddellijke nabijheid n.l. in Noord- Australië de plaats gelegen is, waar niet alleen de amplitude het grootst is, maar tevens de schommeling het regelmatigst optreedt. Op de teekening is deze regelmatige schommeling gede- monstreerd aan de barometer veranderingen te Port-Darwin (evenals in de andere figuren zijn om de korte schomme- lingen te elimineeren 6 maandgemiddelden berekend, die maandelijks zijn uitgezet). De betrekkelijk groote amplitude der schommeling springt duidelijk in het oog bij vergelijking met de grootte der schommelingen welke te Batavia worden waargenomen. De groote regelmatigheid laat zich duidelijk demonstreeren bij vergelijking met de schommelingen te Cordoba (Zuid-Amerika)en Stykkisholm (Ysland) waargenomen. Hierbij zij opgemerkt, dat Cordoba het station is waar het aan Port- Darwin tegengestelde type het regelmatigst optreedt Stykkis- holm vertegenwoordigt hetzelfde type als Port-Darwin, wat bij oplettende beschouwing ook wel te zien is, echter spelen de storingen van korteren duur hier een zeer overwegenden rol. Als U bedenkt dat het Ysland minimum in nauw verband staat met den Golfstroom en zóó voor een groot deel het klimaat van Noord-Westelijk Europa beheerscht, zal het U duidelijk zijn met welke moeielijkheden een voorspelling op langen termijn aldaar moct gepaard gaan. — d ail Wij zullen nu nagaan : welke pasce in de lucht- circulatie in den Archipel met de 3 jarige barometer- periode gepaard gaan.-Reeds à priori is dit niet moeilijk te zeggen. Indien U slechts vergelijkt de barometerverando- ringen te Port-Darwin en Batavia, waarvan de eerste ongeveer de dubbele amplitude heeft van de tweede, zal het U duidelijk zijn, dat in de jaren van maximale luchtdrukking het druk- verschil in de richting Port-Darwin — Batavia, in de minimum- jaren in de tegenovergestelde richting een versterking onder- gaat. Op den wind toegepast, zal dit beteekenen dat in het eerste geval de oostmoesson verzwakt en de westmoesson versterkt wordt, en dat in het tweede geval het omgekeerde plaats vindt. Dat zulks inderdaad het geval is moge blijken uit de schommelingen, die in de sterkte van den Oosteom- ponent van den wind te Batavia optreden. Feitelijk is de wind te Batavia voor zoo’n onderzoek een lastig element omdat land- en zeewind storend kunnen optreden en 's nachts de windsterkte tot 0 daalt; daarom is alleen de waarneming te 11 uur ’s morgens gebruikt, omdat op dien tijd de zeewind nog niet is doorgekomen en de moesson, die 's nachts den grond niet bereikt ook beneden is begonnen door te staan. Men moet om deze reden echter alleen aan den algemeenen gang der veranderingen zijne aandacht schenken. Dan blijkt inderdaad de bovenafgeleide afhankelijkheid van wind en barometerstand te bestaan. Ten opzichte van andere, en ook tropische landen, is dit het groote voordeel, dat we met het oog op een voorspelling hier in Indië hebben, dat eenerzijds de veranderingen worden beheerscht door de luchtdrukschommelingen in Noord- Australié, welke in regelmatigheid die van overal elders overtreffen en dat in de tweede plaats het mechanisme der veranderingen in de circulatie aan de hand van het wisse- lende drukverschil zoo betrekkelijk eenvoudig te beschrijven is. Wat is nu ons doel met een moessonvoorspelling? Voor den zeeman zal een voorspelling van de sterkte der moessons met het oog op de meerdere of mindere ruwheid der zee EB en niet zonder belang zijn; het grootste voordeel echter zullen ongetwijfeld de cultures van een voorspelling hebben wanneer tijdig kan worden aangegeven of - abnormale droogte of regenval te wachten is. Evenals ik zooeven voor den wind het verband met de barometer veranderingen heb aangegeven zal derhalve ook moeten worden nagegaan in welk verband de regenval tot de luchtdrukking staat. Ik wil beginnen met U eerst mede te deelen wat een statistische berekening over dit verband leert om U dit later nog voor Java meer in bijzonderheden grafisch te demonstreeren. Voor verschillende deelen van den Archipel afzonderlijk is het onderling verband der maandelijksche regen- en barometerafwijkingen in mathematischen vorm gebracht; over de wijze waarop dit geschied is zal ik U niet lastig vallen. Alleen zal ik U het resultaat laten zien. Ten eerste een tabelletje, dat U de correlatie geeft van de barometerveranderingen (steeds is Port-Darwin kn met de regenvalafwijkingen in West-Java. LUCHTDRUKKING PORT-DARWIN — REGENVAL ` WEST-JAVA. Correlatie. Januari Februari 3.49 Maart 1.37 pril 0.63 Mei — 0.56 Juni — 1.07 Juli —1.01 Augustus т-9.81 September --0.65 October — 4.01 November —4.44 December — 0.17 De + teekens geven aan dat in het algemeen genomen hooge druk met veel regen gepaard gaat, de — teekens dat d E ш hooge druk met weinig regen samenvalt. U ziet hieruit dat west- en oostmoesson zich verschillend ten opzichte der barometerschommelingen gedragen. Vooral wilde ik echter Uwe aandacht vestigen op het feit, dat het teeken voor iedere moesson afzonderlijk voor de verschillende maanden zoo constant is, wat er op wijst dat we met een werkelijk en niet met een toevallig verband te maken hebben. De omkee- ring van het verband van moesson tot moesson, dat hierboven voor West-Java werd opgemerkt, vertoont zich ook in geheel Java, het zuidelijk deel van Sumatra en Zuid en West-Borneo. Vooral opmerkelijk is echter het algemeene voorkomen van de negatieve correlatie in den oostmoesson, waarop alleen het Noordelijk deel van Sumatra een uitzondering maakt. Dit wil dus zeggen dat op het genoemde uitzonderingsgebied na, in den Archipel in het algemeen hooge regenval met lage, lage regenval met hooge luchtdrukking gepaard gaat. De getallen, die de correlatie aangeven zijn in dit jaarge- tijde ook grooter dan in den west-moesson zoodat een voor- spelling voor den oostmoesson meer kans van slagen heeft dan voor den westmoesson. Zooals is reeds opmerkte hoop ik U straks voor Java het verband tusschen regenval en luchtdrukking nog meer in bijzonderheden te toonen. Het is nu de vraag in hoeverre de barometerveranderingen zich van te voren laten vaststellen. Zooals de kromme leert is het geval niet ongunstig. Voor een deel past zij zelfs merkwaardig goed in een bepaald schema. Beschouwt men namelijk de periodes 1878— 1880, 1885—1891 en 1896—1904 dan laat zich de kromme schema- tisch voorstellen, zooals in kromme IV is aangegeven. De extremen vallen vrijwel op 1 Januari en wel zoodanig, dat van minimum tot maximum 2 jaren verloopen, van maximum tot minimum 1 jaar. Door het ontbreken van vroegere barometerwaarnemingen te Port-Darwin laat de regelmatige 3 jaarlijksche schom- meling zich bezwaarlijk terug vervolgen. In de figuur is dit да TO ss voor de schematische barometerkromme IV nog gedaan voor de jaren 1876 en 1877 door middel van de waarnemingen te Batavia en Adelaïde. Wel zeer opmerkelijk is het echter, dat de zoutproductie te Madoera van 1835 tot 1853 een zevental maximumjaren aanwijst, welke zonder uitzondering telkens juist 3 jaren uiteen liggen, zooals uit het onderstaande tabelletje moge blijken. ZOUTPRODUCTIE VAN MADOERA in honderden koyangs (1 koyang — 2000 kg.). 1831 131 1839 124 1847; 295 1832 111 1840 201 1848 3 1833 408 1841 318 1849 253 1834 213 1842 192 1850 475 1835 428 1843 204 1851 168 1836 188 1844 309 1852 187 1837 121 1845 308 1853 358 1838 463 1846 203 1854 334 De regelmatige perioden zijn bij uitstek geschikt om den barometerstand langen tijd van te voren te voorspellen. Er liggen echter storingsperioden tusschen, waarin de Port- Darwin kromme den indruk maakt dat het maximum gedu- rende eenige jaren niet tot ontwikkeling is gekomen. Indien deze storingsperioden op willekeurige niet nader van te voren vast te leggen tijdstippen intraden, zou de zekerheid, waarmee de barometerafwijkingen kunnen worden voorspeld, belangrijk minder worden. Gelukkig echter schijnen deze storingen geenszins zonder regelmaat in hun optreden te zijn, zoodat de mogelijkheid bestaat ze van te voren aan te kondigen. Merkwaardigerwijze vallen namelijk de storingen in de barometerkromme samen met de maxima van het aantal zonnevlekken (kromme ID, terwijl tijdens de perioden met gering vlekkental de regelmatige barometerschommeling zich - = qd ongestoord ontwikkelt. Wel is het aantal der zonnevlekken- perioden, waarvoor deze vergelijking mogelijk is, slechts gering, maar de onderstelling ligt toch zeer voor de hand dat men hier niet met een toevalligheid maar met een werkelijk verband heeft te doen. Wanneer wij nu eens voor de regelmatige periodes het verband tusschen wind, regen en luchtdrukking meer in bijzonderheden nagaan, dan zien wij wat de wind betreft, dat inderdaad tijdens de regelmatige barometerperioden de schommelingen in de moessonsterkte het zuiverst zijn „ontwikkeld. Verder is aan de hand der teekening voor de regenval in West-Java (kromme V) het volgende af te leiden : Wij kunnen ons tot de oostmoessons bepalende) volgens de schematische barometer kromme het onderzoek in drieën splitsen : l. De oostmoessons der jaren, waarin de barometer zich van maximum tot minimum beweegt; dit zijn over- gangsjaren. 2. De oostmoessons, volgende op het barometerminimum; de luchtdrukking blijft gedurende het geheele jaar beneden het normale. 3. De oostmoessons, voorafgaande aan het barometermaxi- mum De luchtdrukking is gedurende het geheele jaar boven het normale. Het eerste geval doet zich voor in de jaren 1878, 1886, 1889, 1897, 1900, 1903 en 1912. De teekens der afwijkingen van den regenval in de maanden Juni tot en met November zijn respectievelijk: Fr Het tweede geval doet zich voor in 1876, 1879, 1887, 1890, 1898, 1901 en 1904. De regen afwijkingen zijn '): dq 1) Voor de jaren 1875—1878 is de regenval aan de waarnemingen te Batavia ontleend, de luchtdrukking (schematische kromme IV aan die te Batavia en Adelaïde. E SE In het laatste geval verkeeren de oostmoessons van 1877, 1880, 1885, 1888, 1891, 1896, 1899, 1902 en 1911. Do teekens der regen afwijkingen zijn: In de overgangsjaren is het teeken wisselend, echter zijn in de lage-druk jaren alle moessons te nat, in de hooge-druk jaren van de 9 er 8 te droog geweest, hetgeen toch zeker geen ongunstig percent te noemen is. Bij het bovengegeven overzicht zijn reeds opgenomen de jaren 1911 en 1912. Hierbij is ondersteld, dat sinds 1911 een nieuwe regelmatige serie een aanvang heeft genomen. Wanneer men bedenkt, dat sinds 1911 het aantal zonnevlekken zeer gering is, mag men zulks naar analogie met de vooraf- gaande serión verwachten. Daar voorloopig geen nieuwe storing tengevolge van een groot aantal zonnevlekken te verwachten is, is het waarschijnlijk, dat zooals de voort- gezette schematische kromme leert, het jaar 1913 door lagen, 1914 door hoogen druk gekenmerkt zal zijn, zoodat verwacht mag worden dat in 1913 een zwakke oostmoesson met een te veel aan regen, in 1914 een sterke oostmoesson met een te kort aan regen zal optreden. Tot nog toe hebben wij de kwestie alleen statistisch behandeld. U zult het echter met mij eens zijn, dat, afgezien. van de voldoening die aan den onderzoeker het opsporen der oorzaken der verschijnselen geeft, het voor de zekerheid waarmee een voorspelling kan worden opgesteld van veel gewicht is, wanneer men het mechanisme der verschijnselen heeft leeren doorgronden. Daarom wil ik nog in het kort de vraag behandelen waardoor de barometerveranderingen wor- den beheerscht. Deze kennis zou ons in staat kunnen stellen over den aard en grootte van eventueele storingen in de regel- matige barometerschommeling van te voren iets te zeggen. Een verklaring wordt eenerzijds gezocht in de wisselende zonnewerking en wel in de veranderingen waarmee het wisselend aantal der protuberansen verband houdt. Uit de e dE — teekening (kromme TID zult U echter zien, dat het verband tusschen protuberansen en luchtdruk niet zoo heel erg sprekend is. Hoewel in den beginne een analogie in de krommen is op te merken, ontwikkelt zich blijkbaar later de barometerperiode onafhankelijk van het protuberansen aantal. Om verschillende redenen, waarop hier niet nader zal worden ingegaan, schijnt het mij het meest waarschijnlijk, dat we hier met uitzondering van de storingsperioden, met een aardsch verschijnsel te maken hebben. Onder anderen wijst hierop het feit, dat de extremen der Port-Darwin kromme zoo sterk aan bepaalde jaargetijden zijn verbonden. In algemeene trekken zou men zich het verschijnsel als volgt kunnen denken. Letten wij eens nader op de temperatuur veranderingen te Batavia waargenomen (kromme VI). Deze veranderingen gaan zeer regelmatig met de Port-Darwin kromme op en neer, zoodat onmiddellijk de gedachte aan een zeer nauw verband zich opdringt. De extrémen van de temperatuur blijken in den regel een half jaar na die van den barometer te vallen. Wanneer men nu uit deze temperatuurwaarnemingen concludeert tot over- eenkomstige veranderingen in de temperatuur van het zeewater, dan kan men zich het volgende schema van veranderingen voorstellen. Wanneer eenmaal door toevallige omstandigheden іп Oost Azië, den Indischen Oceaan en Australië een barometer- minimum is ontstaan, dan zal dit eenerzijds de Zuid-West moesson in de Arabische golf, anderzijds de NW moesson in de Javazee en zijn Noordelijke en Noordoostelijke verlenging in de Chineesche Zee versterken. Hierdoor zal in beide gevallen kond water worden aangevoerd (zie de temperatuurkromme) hetgeen een verhooging van den druk tengevolge zal hebben, gepaard gaande met een verzwakking van de circulatie, waardoor de zee temperatuur weer stijgt en de druk weer zal afnemen. Tijdens het volgende minimum zal de circulatie weer toenemen, de opstijgende beweging LXXIII бк, der lucht en daardoor ook de condensatie in de actie-centra van Noord-Australië en Voor-Indië zal toenemen. De daarbij vrijkomende condensatiewarmte kan dienen om de energie te leveren welke het kringproces aan den gang houdt. Het toevloeiende koude water zal daarna weer reguleerend optreden en de nieuwe phase weer inleiden. Waarschijnlijk treden in andere werelddeelen analoge ver- schijnselen op, zoodat men van algemeene circulatiewisselingen kan spreken. De regelmatigheid en groote amplitude in Noord- Australië wijzen er echter op, dat waarschijnlijk hier het proces het intensiefst optreedt. Zoo wijzen er vele factoren op, dat Zuid-Oost-Azié en Noord-Australië min of meer als de bakermat kunnen worden beschouwd der 3-jarige periode en dat men haar kan beschouwen als een wisseling inde sterkte der algemeene luchtcirculatie, in dien zin, dat tijdens het Port-Darwin mini- mum de drukverschillen over de geheele aarde worden vergroot en de luchtbeweging wordt versneld. Dit zal een versterkte verdamping tengevolge hebben, welke tot versterkte conden- satie aanleiding geeft en door de vrijkomende latente warmte de noodige energie levert om het proces in stand te houden; aan den anderen kant werkt het toestroomende koude zeewater als een regulator, welke de periode bepaalt. U zoudt mij kunnen tegenwerpen, dat hetgeen ik U zooeven mededeelde nogal theoretisch is en nog wel eenige onder- steuning van het experiment behoeft. Ik zou dat volkomen met U eens zijn en ik kan U mededeelen dat dit inzicht voor mij een factor te meer was om gaarne van de gelegenheid gebruik te maken om de kwestie der moessonvoorspelling voor U uiteen te zetten. De oplossing van het vraagstuk is namelijk met het beschik- bare waarnemingsmateriaal niet mogelijk. In verband daarmee . is reeds een beroep gedaan op Uw welwillende medewerking, namelijk voor de bepaling der zeetemperaturen op de trajecten der Paketvaartbooten van Pontianak naar Singapore, van e BÉ = Bandjermasin naar Soerabaja, van Donggala naar Balikpapan van Makassar naar Bima en van Menado naar Ternate, om op deze wijze gegevens te verzamelen omtrent de wisselingen in de zeetemperatuur, in “е eerste plaats om den samenhang met den barometerstand nader te onderzoeken. En mocht dit onderzoek tot een gunstig resultaat leiden, dan zullen deze waarnemingen cen grooten steun kunnen geven voor het opstellen eener goed gebaseerde moesson voorspelling. Aangezien alleen op deze wijze door onderlinge samen- werking van waarneming en theorie de oplossing van dit belangrijke vraagstuk kan gevonden worden, wilde ik niet nalaten U ten slotte ook met het theoretische en nog eenigs- zins hypothetische deel van deze kwestie van het mechanisme der moessonwisselingen bekend te maken. Wat het experimenteele gedeelte betreft houd ik mij voor Uwe welwillende medewerking aanbevolen. De Raoeng en zijn jongste eruptie ') DOOR Dr. H. А. BROUWER. De vulkaan Raoeng 2) maakt deel uit van het bergcom- plex van den Idjen in de residentie Besoeki en behoort tot de allerhoogste vulkanen van Java (hoogste punt van den kraterrand 3332 M. b. z). Met den Kawah Idien behoort hij tot de werkzame vulkanen van het Idjen complex, waarvan de produkten het oostelijk gedeelte der afdeelingen Djember, . Bondowoso en Sitoebondo en het grootste gedeelte der afdee- ling Banjoewangi bedekken. De Raoeng vormt het knooppunt der drie waterscheidingen tusschen de noord-oost- en zuid- kust van Java; zijn zeer groote en diepe krater is rondom gesloten en heeft zelf geen afwatering. Over de geologie van den Raoeng werd o.a. door JUNG- HUHN 3), Ѕтӧнв ^) en VERBERK 5) geschreven). JUNGHUHN 1) Voordracht gehouden in de Bestuursvergadering der Koninklijke Natuurk. Vereeniging van 21 Juli 1913. Een uitvoerig rapport zal verschijnen in het Jaarboek van het Mijnwezen. 2) Naar mededeeling van den assistent-wedono te Soekosari (distr. Wonosari) is het woord Raoeng een klanknabootsing van het gehuil van den „andjing oetan”, dat vroeger door bewoners uit de omgeving, die op de Raoenghelling een gewilde houtsoort zochten, werd gehoord. 3) F. JUNGHUHN. Java. 3, 11e schets. 4) E. STÖHR. Die Provinz Banjuwangi in Ost-Java mit der Vulkan- gruppe Idjen-Raun. Abh. der Senckenberg'schen naturf. Ges. Band IX 1874, blz. 106 e. v. R. D. M. VERBEEK en R. FENNEMA. Java en Madoera. 1 blz. 92. EE HEEN FE ZZ me ex EE EL EAT RON Ро е OGS Ж” MEAN E = C Z = > SEEN BT ien - A FIG. 1. SCHEMATISCHE VOORSTELLING DER RAOENG-ERUPTIE OP 7 JUNI 1913. TN < < 32 SE, ЖО PND Л Ж) 2.25 3 7 S (е к N ; A IN << (С Se > «=, er “4%. » 4 4 I FIG. 2. DE ERUPTIEKEGEL OP 7 JUNI. FIG 3. DE ERUPTIEKEGEL OP 20 JUN (NAAR PHOTO) (NAAR PHOTO) beschrijft hem als een der lastigst beklimbare vulkanen van Java, de bestijgine van den Semeroe kostte hem veel minder moeite, want deze is niet, zooals de Raoeng, met kloven doorgroefd. Van den aanblik in den ontzaglijken, hoofd- zakelijk uit los materiaal opgebouwden krater, zegt hij, dat elke nieuwe blik opnieuw een gevoel van angst en verbazing іп hem verwekte: „Nimmer sloeg mij een dergelijke vrees om het hart, terwijl de oceaan zijne baren 30 voet hoog opstuwde en ons schip, zuidwaarts van de Kaap de Goede Hoop, dagen lang door stormen voortgezweept, over de grondelooze diepte heen en weder schommelde.” (Java. 3, blz. 907). Volgens de topographische opneming is deze krater ellipsvormig met een NW— ZO gerichte lange as van 2280 M. en een korte as van 1760 M. De binnenwand is zeer steil en vertoont een afwisseling van lavastroomen en losse uitwerpselen, waarbij de lavastroomen in de minderheid blijven; de bijna vlakke kraterbodem ligt ongeveer 630 M. onder het hoogste punt van den rand, en ongeveer 460 M. beneden den noordrand. De met diepe ravijnen doorgroefde buitenhelling van den krater bedraagt dicht bij den rand ongeveer 30°, welke helling aan de met asch- en lapillilagen afwisselende lavastroomen, die hier en daar de oppervlakte der helling vormen, duidelijk kan worden gemeten. Het bovenste deel der helling is onbegroeid, de boomgrens ligt aan de noordzijde ongeveer 200 M. hooger dan de triangu- ‚ latiepilaar op 2640,72 M., dus op ruim 300 M. beneden den noordrand. JuNGHUHN spreekt van een volslagen gemis aan plantengroei tot 2000 voet beneden den rand; daar hij den krater eveneens van de noordzijde besteeg, wijst dit op een belangrijke verschuiving van de boomgrens sinds 1844. Deze kaalheid bevreemdde Јоханонх, daar hem niets bekend was omtrent vroegere erupties van den Raoeng, hij was geneigd om aan te nemen, dat van tijd tot tijd uitbarstingen plaats hadden, die niet werden waargenomen door bewolking van den top en doordat niemand in de nabijheid van den berg woont. = B == Vroegere erupties van den Raoeng. Dat het bovenste deel van de Raoenghelling, in tegenstel- ling met die van den Semeroe, met diepe ravijnen is doorgroefd, staats o.a. in verband met de veel geringere activiteit van den Raoeng in den jongsten tijd. Echter wijzen de kale buitenhellingen van den Raoeng, waarop zich de boomgrens sinds Juxamunw's bestijging sterk naar boven heeft verplaatst, op erupties; die niet zeer lang geleden plaatsgrepen en van veel grooter intensiteit waren, dan die welke ons door de opgaven van ooggetuigen uit den jongsten tijd zijn bekend geworden. Gegevens omtrent vroegere erupties van den Raoeng tot 1816 werden verzameld door C. J. Bosch !) De eerste eruptie zou volgens verhalen hebben plaats gehad, toen pangeran Tawangaloen over het rijk van Matjanpoeteh regeerde, dii omstreeks 1638. Groote overstroomingen had- den hierbij plaats in het gebied tusschen de Kali Setail en de Kali Klatak ?), nadat de Raoeng reeds verscheidene dagen een heftig gedonder liet hooren en het rijk van Matjanpoeteh in voortdurende trilling verkeerde. Duizenden zouden bij deze overstroomingen zijn omgekomen. Ook omstreeks 1730 zouden groote overstroomingen, gepaard met zwaren aschval, hebben plaats gehad, terwijl ook toen vele menschen zouden zijn omgekomen. Verdere erupties moeten hebben plaats gehad onder het bestuur van den kommandant C. ре Harris (1787—1799), 1) C. J. BOSCH. Uitbarstingen der vulkanen Idjen en Каип (Banjoe- wangi). Tijdschr. voor Ind. Taal- Land- en Volkenkunde 1858, blz. 219 e. v. ?) Daar de rivier Klatak ten Noorden van Banjoewangi ligt en zich tusschen deze en den Raoeng bergen bevinden, acht Bosch (loc. cit) het waarschijnlijk, dat de overstroomingen niet zoover noordelijk kwamen. Mij lijkt het meer waarschijnlijk, dat de verwoestingen niet alleen door slikstroomen, welke van de Raoenghelling afdaalden werden veroorzaakt, doch in elk geval ten deele door zware bandjirs. De bandjirs, die den 13en Mei 1913 in de beginperiode der jongste Raoengeruptie afkwamen, omvatten juist hetzelfde gebied, dat wordt begrensd door de Kali Klatak en de Kali Setail. ышт. onder het bestuur van den kommandant J. C. vos WIKKER- MAN (1800—1808) en onder het bestuur van den resident А. Мастжор (1815—1816). Steeds waren daarbij het gedonder van den berg en een meer of minder sterke aschval de optredende verschijnselen. Tijdens JuwcenHunw's bezoek іп 1844 had, naar zijne beschrijving te oordeelen. de krater ongeveer zijn tegenwoordigen vorm. Het uiterlijk van den kraterbodem deed hem denken aan een vroegere algemeene waterbedekking, terwijl daarvan slechts op eén plaats een, naar schatting een paar honderd voet groote moerassige plek was overgebleven. Op twee plaatsen, dicht bij den voet van den zuidoostelijken wand, stegen dampen op, waarvan het geluid vanaf den rand slechts zwak werd gehoord. Volgens een bericht in de Javasche Courant van 14 Decem- ber 1849 werd omstreeks dien tijd door den Raoeng EE eenigen tijd rook uiteestooten. Vanaf den 9% Juli 1864 !) wordt weer een DUE van den Raoeng vermeld. De lucht was verduisterd en om twaalf uur waren overdag de voorwerpen in de huizen te Djember niet te zien. Geluiden als verre donder werden gehoord, uit den krater werden nu en dan vlammen gezien. Den Ger Juli was het onderaardsch gerommel nog steeds te Djember te hooren, den 8°" was het geluid nog slechts flauw. Van de asch dezer eruptie werd een monster onderzocht door S. A. BLEEKRODE 2) met het volgende resultaat: SiO, 51,45 AL,0, 22,70 Бе,0; 14,20 СаО 7,64 Mo) 1,13 KA 0,47 Na,O 1,02 H,O 0,52 In water oplosbare zouten 0.77. Som 99,90. Сз) Natuurk. Tijdschr. Ned. Indië deel 28 blz. 288. 2) m. Idem. blz. 154. ‚ — 88 — Den 21° Juni 1885 !) werd door den Heer OrrorANDER een uit den Raoeng opstijgende rookzuil waargenomen, hetgeen vergezeld ging van dof gerommel. Een dunne aschlaag viel gedurende den nacht en den volgenden dag o.a. te Pakisan en in verschillende dessa's van het district. Soeko- kerto In de afdeeling Banjoewangi is de aschregen niet bespeurd. In 1890 was de Raoeng in werking gedurende de maanden Juli en Augustus en gedurende de helft van September. De heer T. OrroLanper 2) deelt omtrent deze eruptie mede, dat korte slagen als van kanonschoten en donderslagen werden gehoord, terwijl wolken van rook en asch werden uitgestooten. Soms waren de slagen vrij hevig en zeer kort na elkaar, dan was er weer eenige uren rust. Volgens een bericht van 13 September was toen de hoeveelheid damp en asch veel grooter dan in het begin. Soms stegen twee rookzuilen tegelijk op boven den ouden kraterrand, 's avonds was dik- wijls een roode gloed waarneembaar. Asch viel alleen in de onmiddellijke omgeving. Dat in het jaar 1597 door Corners Hovrman een uit den Raoengkrater opstijgende rookzuil werd waargenomen, wordt door niemand betwijfeld. De hevige eruptie van „de brandende bergh, die boven Panaroekan leyt". die enkele jaren te voren moet hebben plaats gehad, wordt door sommigen toege- schreven aan den Raoeng, door anderen aan den Ringgit. Door deze eruptie werd groote schade aangericht en kwamen vele menschen om het leven. Dat de kraterrand van den Raoeng door instorting van een vroegeren, spitseren en hoogeren top is ontstaan, wordt door VERBEEK als zeker aangenomen. Srömr 3) vermeldt een 1) Natuurk. Tijdschr. voor Ned. Indië deel 46 m 20. 2) Ide Idem. . 318. 3) E. STÓHR. Der erloschene Vulkan Ringgit in seis? und sein angeblicher Ausbruch 1586. Nenes Jahrb. f. Min. Geol. u. Pal. 1864 blz. 452 — ` e sage, die op de instorting van den veel hoogeren kegel betrekking heeft. In den krater van den Raoeng woonde volgens de sage de smid Empo, die zoo hard werkte, dat de vonken tot de woning van den naburigen god Bima vlogen, waarop deze de werkplaats van den smid omver- wierp, zoodat de stukken tot aan de zee in het Zuiden vlogen, waar ze bergen vormden (o.a. den goenoeng Krikil). De eruptie van 1913. Ongeveer in het midden der maand Mei kwamen berichten binnen omtrent een verhoogde werking van den Raoeng. Bij helder weer werd een rookzuil boven den Raoengtop Waargenomen terwijl gerommel en schoten van wisselende kracht in den omtrek werden gehoord. De kraterrand werd door mij tweemaal en op verschillende plaatsen van de noordzijde beklommen, de eerste maal !) op 7 Juni, de tweede maal op 20 Juni, terwijl tusschen de beide bestijzingen waarnemingen omtrent de eruptie werden gedaan ор de helling van den naburigen Goenoeng Soeket. Bij de bestijging vanuit de passangrahan Soemberwringin bivakkeert men tusschen pondok Soemoer en den triangulatiepilaar op 2640,72 M. of, indien men den volgenden morgen vroeg op den top wil zijn, dicht bij den triangulatiepilaar. Water wordt onderweg niet -Apngetroites en dient dus te worden meegevoerd. Op 7 Juni stond op den bodem van den ouden Raoeng- krater een nieuwgevormde kegel, die in heftige eruptie verkeerde. Reeds tijdens de bestijging van de noordzijde was den vorigen nacht het uitwerpen van gloeiende bommen tot ver boven den ouden kraterrand waargenomen, doch de 1) De eerste tocht werd medegemaakt door den heer T. OTTO- LANDER te Tamansarie bij Banjoewangi, en diens dochter. Geer 90 ac groote hevigheid der eruptie bleek eerst vanaf den top van den kraterrand, daar het geluid door de hooge, steile wanden werd gedempt en het eigenlijke eruptiecentrum beneden den rand voor het oog was verborgen. Zeer heftige explosies volgden elkander met tusschenpoozen van slechts enkele seconden op, terwijl uit den krater van den nieuwen eruptiekegel een grauwzwarte rookzuil met groote kracht opsteeg. Gloeiende lavabrokken werden in zeer groot aantal en soms tot ver boven den ouden kraterrand uitgeschoten. De brokken hadden bij het uitschieten een onregelmatigen vorm en braken soms nog in de lucht in stukken, terwijl duidelijk kon worden vervolgd, hoe ze den ronden of gedraaiden typischen bomvorm aannamen, alvorens neer te vallen. Al deze brokken vielen op de hellingen van den nieuwen eruptiekegel of op den ouden kraterbodem terug ). ` De op 7 Juni ruim 100 M. hooge eruptiekegel stond niet geheel in het midden van den kraterbodem, maar een weinig naar het Noord-Oosten; hij werd zeer snel, sinds het begin der eruptie in ongeveer drie weken opgebouwd. Het is zelfs zeer waarschijnlijk, dat de eruptie met het uitschieten van een trechter in den ouden kraterbodem is begonnen, zoodat de kegel zich eerst later, na de opvulling van den trechter, heeft gevormd. Als voorbeelden van sneller gevormde kegels kunnen worden vermeld de parasitaire slakkenkegel op den Etna, welke in 1669 in drie maanden een hoogte van 250 M. bereikte en de kegels, welke in 1865 aan den voet van de spleet van Frumento in enkele dagen een hoogte van 100 M. bereikten. 1) In Juli werden op de noordelijke Raoenghelling dicht bij den kraterrand enkele zeer poreuze stukken lava in de asch gevonden (het grootste omgeveer 7 c.m. lang), welke waarschijnlijk tijdens de eerste periode der eruptie werden uitgeworpen. — 91 — Bijna de geheele oude kraterbodem was met de nieuwe eruptieproducten bedekt; onregelmatigheden in het relief kwamen voor in de zuidwestelijke helft, in het midden waarvan een zeer klein en sterk geërodeerd kegeltje, dat reeds ten deele onder de jonge eruptieproducten was bedolven, misschien de resten van een vroeger eruptiecentrum voor- stelde. In zijn omgeving werd op vijf plaatsen het opstijgen van damp uit spleten waargenomen; overigens waren geen plaatsen, waar dampen ontweken op den ouden kraterbodem zichtbaar. In het noordoostelijk deel was een deel der zwarte bodemoppervlakte sterk doorploegd en geleek op den chaos van opeengestapelde blokken, die dikwijls de oppervlakte van lavastroomen kenmerkt. Het uitvloeien van lava werd cchter thans niet en ook niet tijdens mijn tweeden tocht waargenomen. De gemeten hoogten van de rookzuil wisselen tusschen 2 en 3 K.M. boven den ouden kraterbodem, alvorens zij in min of meer zuidelijke richting werd afgedreven; de aschval was tijdens de eerste periode der eruptie langs de noordhelling zeer gering en heeft ook elders in de omgeving geen last van beteekenis veroorzaakt. De volgende dagen bleef de eruptie — te oordeelen naar het dikwijls zeer duidelijke gerommel tot op grooten afstand van den vulkaan — met groote kracht voortduren. Na 12 Juni begon de rookpluim in meer westelijke richting af te wijken en op 13 Juni viel op mijn weg van Litjin naar de Ongop Ongop een hinderlijke aschregen, terwijl de zon door een bruinzwarte wolk was verduisterd. Op 14 Juni was de rookzuil gezien vanaf Djampit zeer donker, bijna zwart, en op de helling van den Soeket was op 14 en 15 Juni het gedonder soms zwaarder dan tot nu toe door mij op denzelfden afstand van het eruptiecentrum was waargenomen. De bladeren der boomen waren met een dikke aschlaag bedekt, hetgeen het kappen van het pad zeer hinderlijk maakte. Den 16% Juni 's morgens steeg uit den Raoeng een lichtgekleurde dampzuil op en was het geluid sterk efgenemen. De volgende dagen werd weinig of geen gerommel gehoord, de kracht der eruptie was blijkbaar afnemend. Op 20 Juni was langs de noordelijke Raoenghelling slechts af en toe een zwak gerommel hoorbaar; op de bladeren der boomen lag thans een vrije dikke aschlaag. Op den kraterrand bleken sinds de vorige bestijging de kracht van het geluid en de hoeveelheid uitgeworpen bommen sterk te zijn afgenomen, de rookzuil was echter nog zeer krachtig en donker gekleurd. De toename in grootte van den eruptiekegel was gering in vergelijking met die tijdens de eerste periode der eruptie (Vergelijk fig. 2 en 3). De krateropening was veel grooter en van tijd tot tijd was een klein deel van het binnenste van den krater zicht- baar, waarbij een binnenwaartsche helling als gevolg van het instorten der wanden en van het terugvallen van uitgeschoten materiaal kon worden waargenomen. De uitge- worpen bommen bereikten veel geringere hoogten, waren niet roodgloeiend en bestonden blijkbaar in hoofdzaak uit reeds vroeger uitgeschoten en daarna in den krater terugge- vallen materiaal. | De buitenhelling van den eruptiekegel vertoonde thans ondiepe, radiaal gerangschikte, goten, niet ongelijk aan de oor afvloeiend regenwater op vulkaanhellingen gevormde barranco’s, doch welke hier voornamelijk gevormd werden door het afrollen der groote bommen, die op de helling van den eruptiekegel terugvielen en dan kleine aschlawinen deden ontstaan. Op veel grooter schaal werden dergelijke geulen door aschlawinen op de helling van den Vesuviuskegel ge- vormd, tijdens de eruptie van 1906. De bestijging van het bovenste onbegroeide deel der noordelijke Raoenghelling werd de tweede maal verzwaard door een aschlaag, die minstens !/, c.M. dik was terwijl op beschutte plaatsen een dikte van 10 c.M. werd gemeten. De rookzuil werd thans en den vorigen dag in noordweste- lijke richting gedreven, dus ongeveer in de richting van Bondowoso. In het bivak bij de triangulatiepilaar was de aschregen hinderlijk, op het bovenvlak van den pilaar waarop 7 Juni slechts een zeer geringe hoeveelheid asch Wie €— À bedroeg de dikte der aschlaag thans 4 m.M. De vulkanische producten van den Raoeng. A. Het materiaal van den ouden krater. Zooals reeds boven werd vermeld bestaat de oude Raoeng- krater uit afwisselende lagen van lava, asch en lapilli, waarin de beide laatste overheerschen. Het laatste onbegroeide deel van de buitenhelling ligt bezaaid met stukken lava, terwijl de vaste lava in den steilen binnenwand van den krater en op verschillende plaatsen van den rand, afwisselend met asch- en lapillilagen is ontbloot. 1) Tot en met 19 Juli werden door een opnemer waarnemingen omtrent de eruptie gedaan, waaraan het volgende is ontleend. Op 1 Juli steeg geen constante rookzuil meer uit den eruptiekegel op; met tusschenpoozen, die van enkele minuten tot een half uur wissel- den, werd een rookzuil uitgestooten, terwijl het uitschieten van lava- brokken niet meer werd waargenomen. De vorm der krateropening was veel onregelmatiger, de westelijke rand was het laagst, terwijl zich een spleet langs de westelijke helling van den eruptiekegel, vanaf den rand tot aan den ouden kraterbodem, had gevormd. Op 12 Juli werd voor het eerst waargenomen, hoe ongeveer gelijk- tijdig met een ongewoon sterk gedonder, vuur te voorschijn kwam aan den westelijken voet van den eruptiekegel bij de zooeven ge- noemde spleet; damp of steenen werden hierbij niet uitgestooten Dit verschijnsel heeft zich sedert enkele malen herhaald. Tijdens mijne bestijging op 20 Juni was de dampontwikkeling in het zuid- westelijk deel van den kraterbodem reeds opgehouden, doch steeg op eén plaats tusschen den eruptiekegel en den noordoostelijken Wand damp op. Later werd hier op zes verschillende plaatsen, verder op verschillende punten tusschen den eruptiekegel en den zuidooste- lijken wand en op enkele plaatsen op de noordelijke helling van den eruptiekegel zelve, dampontwikkeling waargenomen. Tusschen den triangulatiepilaar en de boomgrens en vooral op het bovenste onbegrovide deel van de helling werden monsters verzameld van gesteenten, die, voor zoover thans onderzocht, in de volgende groepen kunnen worden onder- gebracht: 1. Olivijnrijke bazalten. 2. Olivijnarme bazalten tot olivijnhoudende pyroxeenande- sieten. 3. Augietandesieteu. 4 Hypersteenaugietandesieten. Ашы : "s A Onder de rolsteenen in de Kali Setail bij Gambiran, die van den Raoeng afkomstig zijn werden eveneens hyper- steenaugietandesieten en olivijnhoudende basische augietande- sieten of olivijnarme bazalten aangetroffen. Als phenocristen bevatten de laatste gesteenten veel, zeer basischen en ongeveer niet zonairen, plagioklaas, lichtgroenen augiet en weinig olivijn. B. De asch der jongste eruptie. De asch der jongste eruptie is zeer donker, bijna zwart, gekleurd. Op verschillende afstanden van den krater en op ver- schillende dagen tijdens de eruptie werden monsters verzameld, die alle dezelfde mineralogische kenmerken vertoonen. Onder het microscoop blijkt de asch voor het grootste deel te bestaan uit lichtbruine fragmenten van glas, waarin zich microlieten van verschillende mineralen hebben gevormd. Verder worden herkend: basische plagioklaas, augiet, olivijn en veel magnetiet. Magnetiet kan gemakkelijk met den magneet worden verwijderd, waarna door een scheiding met bromoform een mengsel van lichtgroeneu augiet en olivijn wordt verkregen; rhombische pyroxenen werden in dit mengsel niet aangetroffen. De olivijn is doorgaans geheel helder en onverweerd, doch een geringe omzetting in een rood- bruine substantie komt voor. Bij idiomorphe begrenzing kunnen zoowel de steile pyramide als het prisma sterk overheerschen. Het lichtbruine glas is ongekorreld, isotroop en bevat plagioklaaslijstjes, pyroxeenmierolieten еп ertskristal- letjes. De chemische samenstelling van de asch, die in den nacht van 14 op 15 Juni op de oostelijke Soekethelling viel, blijkt uit onderstaande analyse (I), uitgevoerd door den ingenieur bij het Mijnwezen W. HornEMAN; ze gelijkt veel op die van den bij Batoe dodol aan straat Bali in zee loopenden lavastroom van def Merapi (Idjen complex; vgl. Anal. III). | E H. HI. SiO, 53,97 51,45 54,04 А1,0; 14,95 99,70 13,90 Ее,0; 10,62 14,20 15,41 FeO 7,72 СаО 8,12 1,64 9,82 MgO 2,69 1,13 3,84 K,0 0,65 0,47 0,69 Ха,0 1,17 1,09 1,07 Н,0 0,69 0,59 1,31 Som. 100,51 99,90 100,08 I. Raoeng asch, gevallen in den nacht van 14 op 15 Juli 1913 op de oostelijke Soekethelling. II. Raoeng asch, gevallen 2 Juli 1864. Anal. 5. A. BLEEK- RODE. Vgl. Nat. Tijdschr. v. Ned.-Indië. deel 28. blz. 154 (in water oplosbare zouten 0,77°/o). "-—B аа III. Bazalt. Batoe dodol aan straat Bali. Vgl. Емп, Ѕтӧнв. Die Provinz Banjuwangi etc. Abh. der Senckenberg'schen Naturf. Ges. Bd. IX. 1874, blz. 17. De door den Raoeng in zijn verschillende perioden gele- verde producten hebben blijkbaar gewisseld tusschen echte bazalten en olivijnvrije andesieten met vrij basische plagio- klazen:- Zeer zure andesieten schijnen, ook onder de overige gesteenten van het Idjen complex, te ontbraken; dat ook in het pyroxeenandesietische magma van den Kawah Idien de kristallisatie van olivijn mogelijk was, bewijst het sporadische voorkomen van dit mineraal in enkele kleine homoeogene plesiomorphe insluitsels, die in hypersteenandesieten van de steile helling naar de sluis der irrigatie werden ver- zameld Bij vergelijking der jongste met de vroegere erupties, blijkt dat die der vorige eeuw groote overeenkomst met de tegen- woordige vertoonden. De Raoeng һай blijkbaar reeds zijn tegenwoordigen afgeknotten vorm, het eruptiecentrum bevond zich ook toen reeds op den bodem van een zeer diepen krater, terwijl in de omgeving slechts geringe aschval en de rookpluim boven den ouden krater werden waargenomen. De tijdens de eruptie van 1864 geleverde asch was eveneens vrij basisch. Enkele eeuwen géleden moet echter het karakter der erupties heftiger zijn geweest еп de Raoeng verkreeg waar- schijnlijk toen zijn tegenwoordigen vorm. We herinneren er ter vergelijking aan, dat bij de eruptie van den Papandajan in 1772, die aan 3000 menschen het leven kostte, de kegel in één nacht werd vernield, terwijl een pyroxeenandesieti- sche lava uitstroomde, en dat onder den druk van een dergelijke lava de kraterwand van den Semeroe in 1885 bezweek, waardoor de steenlawine, die de vlakte verwoestte, ontstond. ue A = Dat het bovenste deel van den Raoengkrater voor een groot deel uit los materiaal bestond is in verband met het karakter van het overgebleven deel waarschijnlijk. Hier kunnen in vroegere perioden slikstroomen of steenlawinen zijn ontstaan, welke een zeer vernielend karakter moeten hebben gehad door den geïsoleerden stand en de groote hoogte van den vulkaan, waardoor de massa met zeer groote levende kracht aan den voet moet zijn gekomen. LXXIII Tk. Over den Invloed der Straling op de Wolkenvorming ') DOOR Dr. C. BRAAK. Volgens de theorie, welke James Hurrox іп 1784 opstelde. voor de verklaring van het ontstaan der wolken, en die langen tijd een groot aantal aanhangers heeft geteld, is de wolkenvorming het gevolg vau de vermenging van lucht- stroomingen van verschillende temperatuur. Uit het feit, dat de maximumspanning van den waterdamp bij stijgende temperatuur sneller dan evenredig met de temperatuur toeneemt, volgt inderdaad, dat de relatieve vochtigheid bij deze vermenging stijgt en derhalve de vermenging van twee reeds nagenoeg of geheel verzadigde luchtstroomingen tot condensatie zal voeren. Het is echter niet moeielijk aan te toonen, dat deze verklaringswijze absoluut onvoldoende is ` om van de werkelijk plaats vindende verschijnselen reken- schap te geven. Een tweede verschijnsel van secundair belang is de afkoe- ling der lucht door uitstraling gedurende den nacht, waardoor bijna verzadigde lucht tot condensatie kan worden gebracht. erreweg de voornaamste factor is echter de afkoeling, welke de lucht bij opstijging ondervindt, doordat bij de expansie onder de afnemende luchtdrukking arbeid wordt verricht. Is eenmaal condensatie ingetreden dan ontstaat door de vrijwordende latente verdampingswarmte een temperatuur- verhooging, waarvan uitzetting еп lichter worden der lucht het 1) Voordracht, gehouden in de EE der Kon.. Natuurk. Vereeniging van 21 Juli 1913 — 99:=— gevolg is en waardoor verdere opstijging intreedt. We hebben hier tot op zekere hoogte met een zich zelf versterkend proces te doen. i In hoeverre het proces zich zelf versterken zal hangt voor een groot deel af van de verticale temperatuurverdeeling in de atmosfeer. Zoodra namelijk de opstijgende lucht minder snel in temperatuur afneemt dan de omgeving, zal de opstij- ging in een versneld tempo verder gaan; neemt zij minder snel af dan zal de beweging spoedig een einde nemen. Nu is de temperatuurafname per 100 m. stijging van nog niet tot condensatie overgegane lucht ongeveer 19C. per 100 m., wanneer geen warmtetoevoer van buiten of warmte- verlies plaats heeft. Is het condensatieniveau bereikt, dan wordt door de vrijkomende condensatiewarmte plotseling deze afname belangrijk minder. · Deze vermindering is in de eerste plaats afhankelijk van de hoeveelheid waterdamp, die condenseert en hangt derhalve voornamelijk van de temperatuur af. | Voor lucht die bij een temperatuur van 30°C. van de aard- oppervlakte opstijgt en op een hoogte van 800 m. tot condensatie overgaat, cen onderstelling die eenigszins den toestand boven Batavia weergeeft, is de theoretische temperatuurafname de volgende. Ter vergelijking is de waargenomen gemiddelde temperatuurafname boven Batavia mede vermeld !). H . ie Ш |0--800| 800 | 2000 | 4000 | 6000 | 8000 | 10000 eters. waargenomen 00.58 09.54 |09.54 | 09.58 |09.72 | 09.89 theoretisch | 09.98 | 043| 0.45 | 0.50 | 0.57 | 0.70 | 0.88 verschil 09.15 | 0.09| 0.04 0.01! 0.02 | 0.01 . !) W. van BEMMELEN, Die Erforschung des tropischen Luftozeans in Niederländisch-Ost-Indien. Luftfahrt und Wissenschaft, 5 Heft, p. 40, аз” Тұ == Van 0 tot 800 m. is de werkelijke temperatuurafname sterk veranderlijk, 's nachts is zij beneden de theoretische (adiabatische), gedurende het warmste gedeelte van den dag stijgt zij in de benedenste lagen in den regel daarboven, hetgeen opstijgende luchtstroomingen in het leven roept, die zich in de eumulusvorming kenbaar maken. Boven het condensatieniveau is zij eerst vrij belangrijk grooter dan de theoretische, echter wordt boven 4000 m. het verschil zeer. gering. De cumulusvorming zal dienten- gevolge naar boven toe in intensiteit afnemen, hetgeen door de waarneming wordt bevestigd. Echter is toch gemiddeld de waargenomen afname de grootste, zoodat de adiabatisch opstijgende luchtstroom tot op zeer groote hoogte warmer is dan de omgeving; wanneer eenmaal een wolk zich heeft gevormd. zou dan als regel de verdere ontwikkeling tot zeer groote hoogte een algemeen verschijnsel moeten zijn. Dit is echter geenszins het geval. Bij de meest bekende wolkenvorming, namelijk de mooiweer cumuli, die dagelijks onder den invloed der locale verwarming der aardopper- vlakte aan den Indischen hemel zich vertoonen, ziet men iets geheel anders gebeuren. In den regel vormen deze wolken een min of meer aaneengesloten laag van geringe dikte en maken zij den indruk alsof juist met dit begin der condensatie de krachten der opstijgende luchtkolommen zijn uitgeput. En wanneer hier en daar, zooals gewoonlijk voor- komt, enkele exemplaren zich wat sterker ontwikkelen, eindigen zij na tot 2000 à 3000 m. te zijn opgeschoten toch hun ontwikkelingsgang in den regel met in elkaar vallen en snel verdwijnen. De indruk wordt derhalve gewekt alsof er nog een factor aan het werk is, die verlammend op de wolkenontwikkeling inwerkt. Vervolgen wij nu het ver- schijnsel eens tot grootere hoogte. De maand Juni van dit jaar met zeer rustige atmosfeer bood voor de studie der cumulusvorming een zeer gunstige gelegenheid. Kiest men als waarnemingsobject achtereenvolgens cumuli met telkens toenemende hoogte, dan ziet men in de onderste kilometers — 101 — nog steeds hetzelfde verschijnsel van het zich opbouwen en ineen storten der wolken. Ten slotte komt men echter aan een niveau, waar het proces van aard verandert. Wanneer de maximale hoogte van de wolk dit niveau in geringe mate overschrijdt, ziet men, nadat de opstijgende beweging tot stilstand is gekomen het bovenste deel van de wolk zich vervormen. Het valt niet meer naar beneden, maar er schieten korte stompe stralen uit en de wolk wordt ook zelve van een meer stralige structuur. Het volume en de dichtheid veranderen bij dit proces niet noemenswaard en toch blijft deze wolkenkap op dezelfde hoogte als een dichte cirrostratus wolk voortzweven, terwijl het overige deel ineenstort. Bij wolken, die zich nog hooger verheffen, ontwikkelt het ver- schijnsel zich in den regel tot een donderbui en neemt het een ander karakter aan, want cen maximale hoogte, waarop de beweging tot rust komt is dan niet meer aanwezig en er heeft een voortgaande opstijging in de wolk plaats, waarbij de gecondenseerde waterdamp naar beneden valt en de lucht in het bovenste deel der wolk naar alle kanten afvloeit, hetgeen te zien is aan de reusachtige cirrusstralen, die tot op grooten afstand de plaats van de bui kenbaar maken. Ook bij een andere wolkenvorm,de gelaagde wolken, is deafkoe- ling derlucht door opstijging als de voornaamste factorte beschou- wen,echterishet geheel der verschijnselen hier minder eenvoudig, omdat behalve de aerostatische krachten der luchtmassa's van verschillende dichtheid nog aerodynamische invloeden optreden. Maar behalve de bovengenoemde oorzaken der wolken- vorming is nog vooral in verband met de verschijnselen der opstijgende cumuli een laatste te noemen, waarop naar mijne meening tot nog toe te weinig de aandacht is gevestigd, namelijk de stralingsverschijnselen in de wolken. Men kan deze onderscheiden in: 1°. De absorptie der zonnestralen. 2°. De absorptie der warmtestraling, van de aarde en de atmosfeer uitgaande. 3°. De warmte door de wolken uitgestraald. -- 102 — De onder 1? genoemde absorptie is bezwaarlijk in getallen uit te drukken, maar waarschijnlijk is ze zeer gering, want noch een opstijgende werking en versterking van het conden- satieproces, noch een oplossende inwerking treedt in opval- lende mate op. De onder 2° en 3? genoemde verschijnselen zijn van ge- heel anderen aard, omdat ze betrekking hebben op warmte- golven van veel grooter golflengte dan de door de zon uitgestraalde energie. Naarmate de temperatuur van de licht- of warmtebron lager is, verschuift zich het spectrum naar grootere golflengte. Deze warmtegolven worden in veel sterkere mate door de atmosfeer geabsorbeerd dan de directe zonnestraling. Zoo mag men op grond van de onderzoekingen van Rubens en Aschkinass aannemen dat minstens 75°, ‚van de energie, welke door de aarde wordt uitgestraald direct door de lucht wordt geabsorbeerd. Waarschijnlijk wordt van de overige 95%) door terugkaatsing, daaropvolgende absorptie door de aardoppervlakte en hernieuwde uitstraling nog een belangrijk deel langs indirecten weg geabsorbeerd. Deze geabsorbeerde energie wordt als selectieve straling uitgestraald, d. w. 2. het spectrum van de waterdamphoudende lucht is niet homogeen, maar voor sommige golflengten zwak ontwikkeld of geheel ontbrekend. Deze selectieve straling bevat tevens nog een belangrijke hoeveelheid energie, die van de convectie- stroomen en de condensatie afkomstig is. Derhalve is de straling, die van de onderste lagen der atmosfeer en de aardoppervlakte uitgaat, selectief ook al is de aardstraling homogeen. Men kan zich deze selectieve straling voorstellen als uitgaande van een bepaald niveau, dat zich enkele kilometers boven de aardoppervlakte bevindt, welk niveau wij de effectieve stralingslaag zullen noemen. Beschouwen wij nu eens nader de stralingsverschijnselen in de hoogere luchtlagen. Bij benadering kan men de uitstraling der lucht evenredig stellen aan de 4° macht der absolute temperatuur. Indien de beschouwde luchtlaag hetzelfde = 108 — selectieve spectrum bezit als de effectieve stralingslaag en deze laatste een temperatuur T, heeft, zal de beschouwde luchtlaag een hoeveelheid (van beneden komende) straling absorbeeren, welke evenredig is met T,4, terwijl indien hare eigen temperatuur T, is, de uitgestraalde hoeveelheid (naar boven èn naar beneden) evenredig is met 2 T,*. Evenwicht tusschen absorptie en uitstraling zal bereikt zijn in de luchtlaag waarvoor: Dé е Tä Beneden deze grens (de temperatuur neemt in de atmosfeer naar beneden toe) zal de uitstraling, daarboven de toestra- | ling overwegen. In het eerste geval zullen convectiestroomen van de warme aardoppervlakte het warmteverlies weer trachten te dekken, in het tweede geval kunnen geen convectie- stroomen optreden en zal de temperatuur stijgen boven die van het convectieve evenwicht. Dit ziet men inderdaad in de atmosfeer gebeuren. Boven 11 km. in de gematigde luchtstreken, en boven 16 km. in de tropen neemt de temperatuur vrij plotseling niet meer af. Humrureys, die het eerst op deze wijze, aan- nemende. dat bij benadering de wetten die voor de straling van een ideaal zwart lichaam gelden, op de stralingsverschijn- selen in de atmosfeer van toepassing zijn, het voorkomen dezer warme, de zoogenaamde isotherme laag, verklaarde, leidt voor T, in de gematigde luchtstreken een waarde —14°C. af, wat met een hoogte van + 4000 m. overeenkomt. De aarde en lucht te zamen stralen derhalve naar een punt van de isotherme laag alsof de straling uitging van -- 4000 m. oogte. Waarschijnlijk is niet geheel juist, wat Humrureys omtrent den aard der atmosferische stralingsverschijnselen aannam. Indien de samenstelling der lucht overal dezelfde was, zouden de bovenste luchtlagen voor dezelfde golflengte selec- tief absorbeeren en uitstralen waarvoor de onderste lagen uitstralen, en ofschoon slechts een deel van het ideëele — 104 — spectrum meedeed zouden bij benadering de wetten der zwarte straling van toepassing zijn. Dit is echter niet het geval: de onderste luchtlagen bevatten veel waterdamp, terwijl op groote hoogte in de atmosfeer de hoeveelheid waterdamp zeer sterk afneemt en waarschijnlijk ozon een belangrijke rol speelt. Aangezien ozon zijn sterkste absorptieband, en dus ook zijn sterkste stralingsvermogen, bezit tusschen de golflengten 9 en 10 ш, terwijl het spectrum van den waterdamp juist in dit gebied, nl. tusschen 8 en 12,5 6 zwak is, zullen hoogstwaarschijnlijk de hoogere ozonhoudende luchtlagen voor de golflengten waarvoor ze het sterkst uit- stralen, door de effectieve stralingslaag betrekkelijk weinig energie toegezonden krijgen, die ze kunnen absorbeeren. Het evenwicht tusschen absorptie en uitstraling zal dientenge- volge eerst bij lagere temperatuur en derhalve bij grootere hoogte bereikt worden. Deze verschuiving naar boven zal des te grooter zijn naarmate de evenwichtslaag voor analoge stralingsbronnen reeds hooger ligt en derhalve naar den equator toenemen. Een aanwijzing voor de juistheid der bovenstaande beschou- wingen verkrijgt men wanneer men volgens de methode van Humerreys eens voor Batavia uit de temperatuur der isotherme laag, de temperatuur T, der effectieve stralingslaag berekent. De hoogte der isotherme laag is boven Batavia 16 km., de temperatuur —80°C., waaruit voor T, volgt —43°5, welke temperatuur wordt aangetroffen op 10860 m. hoogte, hetgeen veel te hoog blijkt, als men in aanmerking neemt hoe gering de hoeveelheid waterdamp en derhalve ook de straling in deze koude en dunne lucht is. In de hoogere luchtlagen, zal het spectrum der wolken hoogstwaarschijnlijk veel ninder van dat der effectieve stra- ` lingslaag afwijken dan dat der lucht. Ten eerste, omdat het watergehalte in een wolk grooter is dan in de omgevende lucht. ten tweede omdat dezelfde hoeveelheid water in ge- condenseerden vorm intensievere straling en obsorptie heeft dan in dampvorm. Dit laatste is een gevolg van de verbreeding = 105 — der absorptiebanden bij toenemende dichtheid en kan gemak- kelijk worden waargenomen aan de verminderde uitstraling gedurende den nacht, welke reeds door een dunne wolken- laag wordt teweeggebracht. Wanneer echter de wolk als stralend en absorbeerend medium grootere overeenkomst vertoont met de effectieve stralingslaag, zal de verhouding tusschen geabsorbeerde en uitgestraalde energie gunstiger worden en zal het stralings- evenwicht bij hoogere temperatuur optreden. Deze even- wichtslaag (B) zal dientengevolge voor de wolken op geringere oogte aangetroffen worden dan voor de lucht en beneden de isotherme laag gelegen zijn. Neemt men dit in aanmerking en tevens dat de stralings- en absorptie-verschijnselen in de wolken intensiever zijn dan in de lucht, dan kan men het volgende schema opstellen voor den invloed van de straling op de wolkenvorming. 19. In de benedenste luchtlagen zal de afkoeling der wolk overwegen over die der lucht en zal de wolk van de straling een neerdalende werking ondervinden; de straling werkt derhalve de cumulusvorming tegen. Dit is wat in den regel wordt waargenomen De onderstelling, dat in de wolken der benedenste lucht- lagen een tamelijk intensieve afkoeling plaats heeft vindt tevens een bevestiging in het bij de vliegerwaarnemingen lager werd gevonden dan in de lucht op gelijke hoogte. Tot grootere hoogte op opklimmend zal men op eenigen afstand beneden B door de relatief sterke afname van het warmteverlies der wolk ten opzichte van dat der lucht éen niveau (A) aantreffen, waar lucht en wolk gelijkelijk door de straling afkoelen. Het ligt voor de and dit niveau te vereenzelvigen met dat, waar de cumulusvorming van aard verandert. 3°. Boven А zal tot aan de stralingsevenwichtslaag B der wolken de lucht sterker door de straling afkoelen bo ° == IUS — dan de wolken, boven B zal tot aan de isotherme laag de lucht warmte verliezen, de wolk daarentegen energie winnen, derhalve zullen vanaf A tot aan de isotherme laag de wolken ten opzichte van de lucht verwarmd worden, en de straling dientengevolge een wolkenvormende kracht hebben, welke de hooge cumuluskappen in zweving . houdt, terwijl het lagere deel der wolk ineenstort. In tegenstelling met de compacte vormen der cumuli der lagere niveaus, waarin de wolkenvormende kracht in het binnenste der wolk zetelt, treedt hier de stralige, centrifu- gale structuur der cirrus wolken op. Neemt men in aanmer- king, dat de wolkenvormende kracht der straling van buiten af, dus aan den omtrek der wolk en het meest aan de voort- uitstekende deelen aangrijpt, dan ligt het voor de hand hieraan de stralige structuur waarin de cumuluskap overgaat en in het algemeen den vedervorm der cirruswolken toe te schrijven. De temperrtuurwaarnemingen, door middel van registreer- ballons te Batavia verricht, wijzen inderdaad op een ver- warmende werking die tusschen 11 en 12 km. optreedt, hetgeen juist de hoogte is waarin de cirruswolken zweven. In deze luchtlaag is namelijk de verticale temperatuurafname geringer dan onmiddellijk er boven en beneden. Wanneer de cumuluskap zich heeft losgemaakt van het overig deel der wolk, neemt hij tegelijk met de cirrusstructuur hoe langer hoe meer een afgeplatten vorm aan. Ook dit verschijnsel laat zich door middel van de stralingsverschijn- selen verklaren. Door de ondoorzichtigheid der wolk, zoolang zij een groote dikte heeft, zal aan den onderkant de absorptie, aan den bovenkant de emissie relatief overwegen, waardoor de onderkant wordt opgeheven, de bovenkant zinkt. N YULKANISCHE VERSCHIJNSELE EN AARDBEVINGEN IN DEN Oost-Indischen Archipel waargenomen gedurende het jaar 1912 VERZAMELD DOOR HET Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Batavia. VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. Behalve eene geringe werking v/d Merapi is het jaar 1912 arm aan vulkanische verschijnselen geweest. Goenoeng Merapi. Men meldde uit Magelang op 20 Mei, dat eene verplaatsing v/d Krater v/d Merapi van de Zuidzijde naar de Westzijde is geconstateerd geworden. De zandlawine zal nu waarschijnlijk het Moentilansche gaan bedreigen, speciaal de Kali Blongkeng. Van den Controleur van Gading, residentie Pasoeroean kwam een bericht binnen over een asregen, welke aldaar werd waar- genomen op 5 December van 7 uur tot 11 uur voormiddags. Aardbevingen. In de laatste helft van September en hef. begin van October werden te Madjalenka vele schokken waargenomen, die plaat- selijk vrij hevig waren en grooten schrik onder de bevolking teweeg brachten, maar die van zeer Lesen véi dics жыны Те Batavia werden zij als slechts bevingen opg — 108 — Volgens ontvangen berichten werden in 1912 geen verschünselen van verhoogde vulkanische werking waargenomen in de volgende districten. ÄFDEELING GOUVERNEMENT OF OF ELAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Soemedang. ` Preanger Regentschappen. Java. Temanggoeng. Kedoe. ” Karimoendjawa. Samarang. Karimoendjawa. Wirosari. » ava. Samarang ij T Wonosari Djokja. ” Sragan Soerakarta. ” Padangan Rembang. ” Біога T ” Bodjonegoro. 5 T Prambon. Soerabaja. ” Bawean. = Bawean. Sidohardjo. i Java. Pasoeroean. Pasoeroean. ” Kepandjen T ” Tengger u » Kroetjil й ” Тоегеп. j ” Rambipoedji. Bezoeki. ” Lampang. Madoera. Madoera. Noordkust van Atjeh. Atjeh en Onderh. Sumatra. ireuen й ” Sinabang > ” Padang Padangsche Benedenlanden. ” Batoe eil m Batoe eil. Boven Kampar. Padangsche Bovenlanden. Sumatra. Soeliki. Alahan Pandjang. 29 ” ” ” — (309 — | ÄFDEELING — 0 | L OF | ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. N tra. Manindjau. Padangsche Bovenlanden. Sumatr ” Batane Hari distr. y х Tanah Datar. ” е Tandjong Sakti. We die en. : Tandjong Balei. Sumatra's Oostkust. ” Bengkalis ” е Bagan Apiapi " ç Sahilan. » 2 en Riouw en Onderh. Seege Poelau Toedjoeh. ae e Sarolangoen. Djambi. | 4 Martapoera. Palembang. Puka Muntok Bangka. , Blinjoe " à Djeboes » : Toboali e " Koba. d Gë Manggar. Billiton. B Borneo. Sambas. Wester Afd. Borneo. 0 Kangangan. Z. en O. Afd. Borneo. , asir. » _ Koeala Koeroen. » Tanah Boemboe. Poeroek Tjahoe. Kotta Baroe. Rantau. Moeara Tewe. Marabahan. Sampit. Boven Doesoen. Boven Makahan. — 110 — AFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Long Iram. Z. en O. Afd. Borneo. Borneo. Barabaai. ," ” Martapoera. » „ Bolang Mongondow. Celebes. Celebes. Saleijer. » Saleijer. epa. Amboina. Babber. Alor. Timor en Onderh. Alor. ES T ME A EE een ee Ма Ael EE ET EECHER — 111 — Volgens ontvangen bericht werden in 1912 geen aardbevingen waargenomen in de volgende distrikten. ÄFDRELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ÜNDERAFDEELING. RESIDENTIE. Soemedang. Preanger. Java. Ploembon. Cheribon. " Wonosobo. Kedoe. > Pati. Semarang. i Karimoendjawa. K Karimoendjawa. Djoewana. 5 Java. Djakenau b , Tajoe yy T Wirosari и T Semarang › D Wonosari Djokja. T Sragen Soerakarta. „ Padangan Rembang. ” Blora. » » Bodjonegoro. 5 ” Dolapo. Madioen. T Pasoeroean. Pasoeroean. T Malang. ” ” Tengger. » ; ” Gading. ў ” Toeren. ge " 7 Bawean. Soerabaja. Bawean. x Sidohardjo. n Java. x Rambipoed;ji. Bezoeki. D | Batoe eil. Padangsche Benedenl. Batoe eil. | Boven Kampar. Padangsche Bovenl. Sumatra. | Manindjau. i ” | Batang Hari distr. i ” - 318 -- AFDEELING | GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Tanah Datar. Padangsche Bovenlanden. | Sumatra. Tandjong Sakti. Bengkoelen. Tandjong Balei. Sumatra's Oostkust. T Bengkalis. Bagan Apiapi. Goenoeng Sahilan. j ” Terempa. Riouw en Onderh. Siantan. Poelau Toedjoeh. р P. 'Toedjoeh. Sarolangoen. Djambi. ” Martapoera. Palembang. ” Muntok. Bangka. Bangka. ” ” ” ” Коһа. е 4 Manggar. Billiton. Billiton. Sambas. Wester Afd. Borneo. Borneo. 2 ” Kandangan. Z. en O. Afd. Borneo. D Koeala Koeroen. Tanah Boemboe. Poeroek Tjahoe. Kotta Baroe. Rantau. Moeara Tewe. Midden Doesoen. Sampit. Boven Makaham. arabai. Martapoera. — 113 — AFDEELING GOUNEVERMENT OF OF ELAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Baroe. Celebes en Onderh. Celebes. Mara. 5 е Mahale. Ж = Bolang Mongondow. 5 5 Saleijer. » Saleijer. Banggaai. 5 Celebes. Tepa Amboina. Babber. Alor Timor en Onderh. Alor. Manokwari. Ternate en Onderh. Nieuw-Guinea. LXXIII AARDBEVINGSBERICHTEN. De data der seismografische opteekening zijn ontleend aan de registraties van den WIECHERT seismograaf van 1000 K.G., waarvan de resultaten maandelijks door het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium worden gepubliceerd. — 116 — A B Residentie of Herlei- : Lengte ding Berichtgever. Waarnemings- oost Gouvernement а I vi tot Ва- plaats. Breedte. vat E EE r^ ou en Eiland. |8) Hl. | "РЕ Mimuten Januari 1912 Posthouder van! Elat. 5.7 Z. | 133.0 | Amboina, Croot-| 2/--14u55m| —105 Groot Kei. Kei. A. Hueting. Gamsoengi. 1.7 N. | 128.0 | Ternate, Halma-| 3| !"50m | — 85 eira. Ass.- Resident | Loewoek. 0.9 2. | 122.7 | Gouv. Celebes| 5 14u 30m | — 64 Oostkust van en Onderh., 4 Celebes. 'eleb Í Posthouder van d'Re 9.6 Z.| 120.3 | Timor en On-| 6| 20% 27m | — 54 : Midden Soemba. erh., Soemba. | Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N 97.2 Tapanocli, Nias,| 19) 4% 15m | + 38 А van 7 Noord Nias. A. Hueting. Gamsoengi. 1.7 N.| 128.0 | Ternate, Halma-| 18| 12u 7m | — 85 ў > > eira. u 34m Up Kontroleur van| Tjitjoeroeg. 6.8 Z. | 106.8 | Preanger Re- | 21117: 30% (— 12) | 17494 Lengkong gentsch., Java. is Bodjang-lopang.| 7.1 Z. pr 21 - » S Adm. van de | Onderneming | 7.4 Z.| 107.9 s 21|17u45m** » ге Onderneming Friesland 'rieslan rem van| Pasekon. 6.7 Z.| 107.1 » 931/175485% ,, " Tjipo G. E; Hoffman. Goenoeng Walet| 6.9 Z. | 106.0 is 21|lT45m** ep » (Tjibadak). K. Hamilton. | Ardjoena. 7.4 Z. | 107.8 is 2]|l7"50m** ,, » Administrateur | Tjitiis, TÉ AI Ie. = 21 is » n van Pasir Nangka. Kontroleur vau | Tjampaka. 6.9 Z < = 2]|]17"54m**| ,, ” Soekanagara. ** Midden Java Tijd. — MT — ; € po E P bir. m latas Wk Bijkomende verschijnselen e Richting. en en aard der beweging. ki opmerkingen. Eenige snel op elkaar volgende| De woning kraakte, hanglampen heven ke rde. hevige schokken. zieh, de vloer sc Tijdens de schokken werden onderaardsche | 2 tamelijk sterke schokken. 4 geluiden gehoord. | lichte schok. l langzame schok. 2 zachte schokken. Tijdsopgave kan eenige min. fout zijn. 2 matige schokken. Tijdsopgave is nauwkeurig. Zwak. 3 tamelijk sterke schokken. Tijdsopgave nauwkeurig. Middelmatige schokken. as, Moentjeng, Tjiarakoe:::ng, ` Draaiende beweging van W over | Ook waargenomen in de kampongs Tjiloe- | naar O. š g, Bant | T 2” Kebonbra, Tjidati en Lemoer | үйөр kan + 1 minuut fout zijn. M Vrij hevige schokken. 3 zware schokken. Enkele vazen vielen van de kasten. De n M 10 NW—ZO. | Verscheidene sterke verticale sehokken. Tijdsopgave nauwkeurig. - 118 =— А в aos [aigi Residentie of Herlei- Seismo- Beriehtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | £ u tot Ba- “te laats Breedte. van E Loc le tavia- Batavia i = tijd. tijd. Aanvang Grw en Eiland. a T. Minuten Batavia. Januari 1912 (vervolg). d Administrateur | Tjitiis. 7.1 Z.| 107.1 | Preanger Re-[|21|20"35m**| (— 12) 20025237. _ y. Pasir Nangka. gentsch., Java. G. E. Hoffman. Goenoeng W alet| 6 9 Z.| 107.8 3% 2 d » » (Tjibadak) Adm. Ondern.| Onderneming | 7.4 Z.| 107.9 ^ HN, ” Friesland. riesland, Kontroleur van | Pasekon. 6.7 2.| 107.1 а 91|20u40m** - p Tjipoetri. . K. Hamilton. | Ardjoena. 7.4 Z.| 107.8 v 21|20u45m**| ` » Kontroleur van| Tjampaka. 6.9 7. | 107.1 2s 21 4 D » - 2 Soekanagara. : G. E. Hoffman.| Goenoeng Walet| ,, 106.0 4 91190аБда ` gou 42m ` (Tjibadak) : Adm. Ondern.| Onderneming | 7.4 Z.| 107.9 xd 21| + 91 = 5 | Friesland. Friesland pu . Kontroleur van | Tjampaka. 6.9 Z.| 107.1 je 21 21u 9m** Я p 22 Soekanagara. 21u 1 7m** glu 10m 18%, = G. E. Hoffman.| Goenoeng Walet ss 106.0 it 91|g1"19m**| ` » (Tjibadak). . K. Hamilton. | Ardjoena. 7.4 2.| 107.8 k | 91|21"30 5 s cd _ Administrateur | Tjitiis. т 2.1071 5 31]21"45me*| ,, pla sm morc о Past Nan ngka. . Kontroleur van Tjampaka. 6.9 Z i. 21|21" 44m 4 » .... Soekanagara. 21%57m** Š Ass.-Resident Ws Sé CR ch 99| 2u45m**| ` de ees Tu 45m** : 15" (m** 19" 30m** 93u 30m** Ss S ` š 3 d ” » 28| 29 З0т » : - Kontroleur van| Balei Selasa, | 1.8 Z.| 100.8 | Gouv. Sumatra's| 28| 8а 45m| + 24 g 397. Air Hadji. Sumatra. ` Westk., Sumatra.| A Д ез. tit. | Soekanagara. 7.1 7. | 107.1 [Preanger Re- | 29| 2u 0Om**| (— 12) van Soekanagara. gentsch, Java. E ** Midden Java Tijd. — 549 — € Richting. D Intensiteit en aard der beweging. E Bijkomende verschijnselen en. ; | opmerkingen. ; MASS NW—Z0. - 4O—NW. om. l flinke schok. Regelmatige zachte beweging. Middelmatige schokken. Vrij hevige schok. Vrij sterke schokken. Zachte beweging. Verscheidene vrij sterke schok- ken De bodem was vauaf 17% 45m in aanhoudende beweging. Flauwe schok. 1 flinke schok. Vrij sterke schokken. Verscheidene vrij sterke schok- l ok. 1 vrij hevige schok. “ж ж ж ж э ж ө ж ж ө э ж э 4% Фо э ө ө э ө ө ө Tijdsopgave nauwkeurig. - Eenige pannen vielen van de daken, dof gerommel uit het dree: Tijdopgave vrij nauwkeurig. Ook Mg deer in У Ko ongs Tjiloe g, tas Moentjeng, hed pi Dies Kebonbra, Tjidati en Lemont Djam Tijdsopgave vrij nauwkeurig, dof gerommel Oosten. Eu Tijdsopguve is onnauwkeurig. 7 — 120 — ** Midden Java Tijd. | A | n | i Таре Residentie of Herlei- Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- 008 Gouvernement | £ РЕ tot Ва- е | plaats. Breedte.| van B Locale tavia- Batavia. | E tijd tijd. Aanvang Grw en Eiland. a mg . GE i Minuten Batavia. Februari 1912. _Kontroleur van] Soekanagara. 7.1 2. | 107.1 | Preanger Re-| 2|20" Om**(— 12)| 19" 26m Soekanagara gentsch., Java | dowd Ampenan. 8.6 2. | 116.1 Bali en Lombok. 3| 1420m | — 37 „ Ө. e Ampen Civ. gezaghebber Banggaai. 1.5 2.| 123.5 | Gouv. Celebes| 3 10u 7m | — 67 van Banggaai. n Onderh., Celebes. Civ.gezaghebber| Padang Tidji. | 5.4 N.| 95.9 | Сопу. Atjeh en 7|18"20m | + 43 Padang Tidji. Onderh., Sumatra. Zendeling leeraar| Windesi. 2.4 Z. | 134,3 | Ternate, Nieuw-; 9 10" 10= | —110 te Wi i. uinea. Ass. ссе Tjidaoen. 7.5 Z. | 107.4 | Preanger Re- | 14 llu 9m**;(—- 12) vanSoekanagar entsch., Java. Кдан Dampit. 8.2 Z.| 112.8 | Pasoeroean, 17118u | 6m** 3 van de Ondern, Java Soeka Rame. Resident van | Padang. 1.02. 100.8 dee Beneden-| 18| 4" 45m | + 26 Padang. anden, кам . J. L. Engel. Painan. 1.4 Z.| 100.6 i 18] 5"34- | + 25 A. Huiting | Gamsoengi. 1.7 N.| 128.0 | Ternate, Halma-| 18| 'Su45m | — 85 | 7% 35" Zend. leeraar . heira. . Tobelo. Kontroleur van| Balai Selasa. | 1.8 Z.| 100.8 | Pad. Beneden-| 18| 5u Om | + 24 Air Hadji. landen, x Sumatra x 2 im, тм Tjilangkahan. | 6.3 Z.| 106.0 | Bantam, Java. | 19/14 30m** (— 19) |14" 39m 365, © van ; Кое van| Menes. 6.4 Z.| 105.9 a 19]14*45m**| ` » Tjaringin Wd. Ass.-Resi- | Planjar. 6.3 Z.| 106.0 e 19 "s e » van deglan | Ass.-Resident | Tjikoeloer. 6.4 Z.| 106.1 b 19 + 15% = » Lebak. gm “= ХӘБ — c ' p E Biik “ S ER тайын ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : opinerkingen. Кетті у у 777 Z—N. _ [Zwak » » Tijdsopgave kan + 10 min. fout zijn; de jd is aan den zonnestand ontleend. WO, 1 lichte schok. L > zachte schok. Zichtbare zonsopgang is gerekend 6 uur. ..4..............в........ С vrij hevige schok. ............. Тын Lichte schokken. Tijd van Padang. Onderaardsch gerom- | mel. W—O. l liehte schok. ZO—NW. {Vrij hevige schokken. à Z—N; 1 schok. vise cup er ds Licht. N—4. |1 horizontale schok. — 339 — ** Midden Java Tijd. A B Residentie of Herlei- Schwer P 4 Lengte | U din graaf Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | Ë КӨШЕСІ te plaats. Breedte.| van 48 Locale tavia- | Batavia Grw en Eiland. A tijd. vn MT Minuten Batavia Februari 1912 (vervolg). G. E. Hoffmann. | Tjibadak. 6.9 Z.| 106.8 | Preanger Be- | 19| 14«50m**| (— 19) |14u39m 365 к. E Kontroleur der | Pager Alam. 4.0 Z. | 103.2 | Palem 22] 9"15m**| ,, Pasoemah- ses landen. i Administrateur | Onderneming | 8.2 Z.| 112.7 | Pasoeroean, Ba eh deen 5 i Soeka Ramé. Java Soeka Ramé. ; Civ.gezaghebber|/Kampoeng Baroe| 1.0 N.| 120.8 | Menado, Celebes| 28| 10u Om | — 56 van Toli-Toli. | (Toli-Toli). : Е. | | Maart 1912. ; Ass. rid Pandjaloe. 7.9 Z.| 108.3 | Cheribon, Java.| 1] 3° 15m**|(— 12) yan Pandja “е sispaspa van n| Kroetjil. 7.9 Z.| 113.5 | Pasoeroean, 2| 204 Om | — 27 | ading. Java. Kontroleur van | Banda Neira. 4.5 2.| 129.9 | Amboina,Neira,| 3| 20u 55m | — 93 Banda. Opzichter 3° kl.| Ampenan. 8.6 Z. | 116.1 | Bali еп Lombok, 3| 10° 30m | — 34 B. O. W. te Lombok. Ampenan. G. A. W. Ch. def Denpasar. 8.7 Z. | 115.2 | Bali еп Lombok, 3 i ii ' Haze 299 Bali. Or. gezaghebber Jidikalang. 2.8 N 98.4 | Tapanoeli, 6| 19u 10m | + 33 Sumatra. is Dairiland den. | cuc herd Lahewa. 1.4 №.) 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 6|19"30m | + 38 _ van N. Nias. SH Kaster уап | Tibo, (Dong- | 0.7 N.| 119.7 | Menado, Celebes) 7| 18° 31% | — 52 7221 Donggala, gala). ' ( NUS . G. E. Hoffmann.|Goenoeng Walet! 6.9 7. | 106.0 | Preanger Re- | 10]11»37m** (— 12)| 11" 257» 20* pd (Tjibadak). entsch., Java. 2 22 As&.-Resident | Merauke. 5 Z.| 140,4 | Ass.-Res. Zuid | 11/19411ш | —135 | 174 194 J van Zuid. Nieuw- x ' inv niu 919 37m 19% 119. . . . Guinea. . Nieuw-Guinea 994 (m p Se en = 189 — c D 4 E ng рама Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : opmerkingen. W—0. Een zware schok met natril- ingen. Z—N. 1 zwakke schok. Tijdsopgave is juist. NO—ZW. |1 korte schok. ZO—NW. |9 schokken waarvan de tweede vrij hevig W—O. 1 lichte schok. O—W. Lichte schokken. N—Z. 1 hevige golvende schok. Vertikaal. zess ....... e 9 9 9 9 9 ә a p * е » 3» ? е ө 9 5 * * sene... „see ө » * э ж * 3 iong kort op elkaar vol- gende golvinge ZW—NO. 1 lichte schok. O—W. 2 zwakke schokken. Tijdsopgave is niet zeer nauwkeurig. E: D SE Tijdsopgave kan + 1 min. fout zijn. 3 lichte, vlug op elkaar volgen- d Geer Het plankengebouw schudde en de lampen gingen heen en weer, | _ Zwak. Sterk. Zwak. — 124 — A B ER Residentie of Her — Sèina Berichtgever. Waarnemings- 008 Gouvernement = - tot Ba- E plaats. Breedte. van £ Locale tavia- Batavia. . dw | шй | ow | TD Minuten Batavia. Maart 1912 (vervolg). G. E. Hoffmann.| Goenoeng Walet| 6.9 Z. | 106.8 | Preanger Re-| 13| Tusschen |(— 12)| 6% 10m 358, ` (Tjibadak). gentsch., Java. eg » n 6u gmt Regent van | Ngrambé. 7.5 Z. | 111.4 | Madioen, Java. | 15| 159 30m | — 19 Ngawi. VEM ao ышы Lahewa. 1.4 N.| 97.2 | Tapanoeli. 17| 199 45m | + 38 van Noord Nias. | Civ. gezaghebber| Bima. 8.5 Z. | 118.7 | Timor еп Ond., | 21 + 13830m — 48 van Bima. Soembawa Civ. gezaghebber| Wai-kaboebak. | 9.6 Z. | 119.4 » 91 93" 95m | — 5293" 3m29*. a Midden Soemba. Opzichter Ampenan. 8.6 Z.| 116.1 | Bali en Lombok, 23, 0" Om -— B. O. W. te Lombok. Ampenan. Civ. gezaghebber| Sidikalang. 2.8 N.| 98.4 | Tapanoeli, 24| 18" 30m | + 33 191 280 368, Sumatra Dairilanden Civ. gezaghebber Lahewa. LAN 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 24| 184 55m | + 38 ys Noord Nias veer? van | Manondjaja. 7.& Z.| 108,3 | Preanger Re- | 24/23u59m** (— 19) 234. 47m 8*. Manondjaja. gentsch., Java. Kontroleur van | Tjiamis. 1.8 7 $ Cheribon, Java. 25| 0u 7m**| ,, PR Tjiamis. H. V Tjikorai. 1.4 Z.| 107.9 | Preanger Re-| 95 1" ml ,, » gentsch., Java. Kontroleur van | Parigi. 12.2.1 101.2 ӛ 25/23u50m % Mas Keta di | Mangoenredja. | 7.3 Z. | 108.1 m 26| Qu Qm**| , Poera. е te Administrateur | Tjikorai. 7.4 Z, | 107.9 5 96| "аза o, Н. Хееп. ll"55m** 18% Qm** š; ** Midden Java Tijd. — 135 — c p E x Intenalteit Bijkomende verschijnselen ichting. en en aard der beweging. 5 RER opmerkingen. i W—O Een paar lichte schokken. 3 en Bu EE леси 45 ZW—NO 3 vrij hevige schokken. 60 0—W Eenige lichte schokken. De tijd is aan zonnestand Zeie : Tijdopgave zin ER RR Vr sterk. Zonsopgang als 6 uur dee +15 NND, „4 An es аена още: Hanglampen slingerden; onderaardsch ge- rommel. 90 NO—ZW Een aanhoudende reeks уап | Те voren een hevige wind geweest. hevige golvingen 15 ZW—NO 4 vrij hevige schokken. Tijdsopgave kan 5 à 10 min. fout zijn. 5 à 6 м 2 golvende schokken waarvan | Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. de laatste zwaarder was. 2 Ak oo al an a na ез 22240 O—ZW. |2 zeer zware schokken. + % N—Z. |1 schok. Idem. Idem. 60 EN Zwakke schokken. АРЫ... EE l vrij sterke schok. Ee vane 1 tamelijke schok. 5 ............. an > — 126 — ** Midden Java Tijd. A B TM Residentie of CC? Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- 008 Gouvernement | & Uur tot 2 "re plaats Breedte. ven : E Locale tavia- Batavia ; = tud tijd. Aanvang Grw en Eiland. A p^ M. T. Minuten Batavia. Maart 1912 (vervolg). G. A. W. Ch. | Denpasar. 8.7 Z. | 115.2 | Bali en Lombok,| 26| 139 50m | — 34 |13: 252 29*, de Haze Winkel- Bali. man. Kontroleur van | Tabanan. 8.5 2. | 115.1 js 26| 13u 40m | — 33 b Tabanan. Civ. gezaghebber| Bima, % 118.7 | Timor «n On- | 26/--14140т | — 48 e van Bima. derh.,Soembawa Opzichter | Ampenan. 8.6 Z. | 116.1 | Bali en Lombok, 26| 14" 5m | — 37 » y W. Lombok. 22 Ampeh Civ. gesticht Endeh. 8.8 7.| 121.7 |Timor en Оп- | 96| 14u 25m | — 60 b van Endeh. derh., Flores ` Civ. gezaghebber! Sidikalang. 2.8 N 98.4 |Tapanoeli, 26) 19e 5m | + 33 der Dairilanden Sumatra. Civ. genghebber Lahewa. 1.4 N 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 26| 19u 30m | + 38 191 45m Noord 1 Nias. Ass.-Resident |GoenoengSitoli| 1.3 N.| 97.7 М 96| 19u 20m = van Nias. 19" 30m Civ. gezaghebber| Sidikalang. 2.8 N.| 98.4 | Tapanoeli, 27| 20420m | + 33 der Dairilanden Sum Kontroleur van | | Donggala. 0.7 Z. | 119.7 | Menado, Celebes 29| ou 0m | — 52 Donggala. Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 29) 9" 50m | + 38 van Noord Nias. April 1912. Kontroleur van | Babakan. 6.8 Z.| 107.1 | Preanger Re-| 1|14u52m** (— 12)|14 57" 495. Tjipoetri. gentsch., Java. ! қамысы van | Tjiamis. 1.8 7.| 108.3 Cheribon, Java.| 1154 8m**| `, » Tjiamis. Ass,- Resident » j » SZ — 115%]029# » van Galoeh. — 187 = c p E ik EEN Bijkomende verschijnselen Richting. F^ en aard der beweging. 3 opmerkingen. Naber WE e T RH) ZO—NW. |Lichte schokken. Tijdsopgave niet nauwkeurig. 0—W. Eenige lichte schokken. Tijd is aan a IM ontleend en kan 30 min. Ш-ро ed QUEE Werd vindek door onderaardsch ge- rommel. Z—N. 2 onbeduidende schokken. Tijdsopgave kan eenige min. fout zijn. N—Z 3 hevige aardgolvingen. Te? van den vulkaan Sina- ZW—NO 3 hevige schokken. De 3 horige schokken voorafgegaan door 1 lichte schok. een geluid, gelijkende op het huilen van den wind (gedurende 3 seconden) hangklokken stonden stil Tijdsopgave kan 3 à 10 min. fout zijn. 0—W,. l vrij бене sehok. W—O l lichte N—Z. Eerst een толы? voelbare schok daarna een lichte golving O—W. 1 zwakke schok Tijdsopgave niet nauwkeurig. : 6 ZW—NO. 11 lichte schok. Tijdsopgave kan 5 à 10. min. fout zijn. 1 Ww—0. 4 lichte schokken. BB ie 2 vrij heftige schokken. 2 ZW—NO. Tijdsopgave is nauwkeurig. 2 duidelijk waarneembare schok- ken. — 128 — A B Residentie of ; ; d Lenete Herlei- Seismo- Beriehtgever. | Waarnemings- DUK Gouvernement | 8 Uur ты KA aats. Breedte. = | Locale tavia- Batavia. ren : * tijd tijd. Aanvang rw. en Eiland. a Је. ыт Minuten Batavia. April 1912 (vervolg). . Kontroleur уап | Manondjaja. 7.4 Z | 108.3 | Preanger Re-| 1158 7m**|(— 12)|14«57m 495, Manondjaja. gentsch., Java. |- H. Veen. Tjikorai. 7.4 2.| 107.9 3 LIGUEM, ` ls Civ. gezaghebber| Wahai. 9.8 Z.| 129.5 | Amboina,Ceram.| 5| 7° 30m | — 91 van Wahai. qu 43 : Kontroleur уап | Trenggalek. 8.0 Z.| 111.7 | Kediri, Java. 9| 4u55m** (— 12) Trenggalek. : Kontroleur van | Kota-Agoeng. | 5.5 Z.| 104.6 | Lampongsche | 14|15" Om | + Semangka. istricten, | 18| 11" 50m 12u 7» U Sumatra, | 19| 19» 10m Kontroleur van ? -- — |Palembang, 19/17" Om | — Moeara Do a Sumatra. Zendel.-leeraar | Windesi. ` 9.4 Z.| 134.3 | Ternate, Nieuw-| 20| 10u 5m | —110 8u 47m te Windesi. Guinea. Kontroleur уап | Kota-Agoeng. | 5.5 Z.| 104.6 | Lampongsche | 21| 172 30m | + 9 Semangka. Distr. Sumatra. Ass,-Wedono. | Bentarsari. 1.2 Z. | 108.8 | Pekalongan, 23) 89 30m** (— 12) Bentarsari. J 2 » » DI » 25| 3" one » 71 Civ. gezaghebber, Вай, 10.7 Z.; 123.0 | Timor en On-|27|11"50- | — 65 | 10" 51m 148. te Вай, ; derh., Rotti ; | ыш шет. cea Endeh. 8.8 Z.| 121.7 | Timor en On-| 27| 11u55m | — 60 » e Endeh. erh., Flores Civ. Schäin “Padang Tidji. | 5.4 N 95.9 | Gouv. Atjeh en 27 14" 20m | + 43 te Padang Tidj Onderh., Sumatıa, d э asa sapa: Banggaai. 1.5 Z.| 123.5 | Gouv. van Cele-| 28| 4»30m | — 67 | 3u 31m hän, - bes en Onderh., Ban nggaa ggaai | Ass. Bergen Paré-Paré. 4.0 Z. | 119.6 | Сопу. van Cele-| 28| 15u 12m | — 52 ‹ ап Paré-Paré bes, еп Onderh., ' ; ; Celebes Kontroleur van | Manna. 4.5 Z. | 102.9 | Bengkoelen, 28| 19u 15m | + 15 | Manna. Sumatra. | Kontroleur van | Bantarkawoeng.| 7.2 Z. | 108.9 | Pekalongan, 29| 12u Qm** (— 12) | " miajoe. ** Midden Java Tijd. — 139 — € D E dan Bijkomende verschijnselen UR Intensiteit Richting. en en aard der beweging. : opmerkingen. Z—N. 2 schokken; de eerste licht de Tijdsopgave is zeer betrouwbaa tweede zwaar. waren meer shin dan golvend. NO—ZW. |l zeer sterke schok. Hevige beweging van den grond en ge- bouwen. 0—W. 1 zwakke schok. Tijdsopgave kan 3 min. fout zijn. is l zeer zwakke schok. Tijdsopgave is juist. Z0. Beasts woeste vaas sss» fr RE озу T ur cin e » l zachte schudding Zichtbare zonsopgang is gerekend voor 6 uur. 420. "kee te Иене a з... O—NW 3 langzame schokken. NO—ZW. |2 langzame schokken. Nu ea sea Het huis kraakte, de lampen slingerden. Z—N. 2 schokken. W—O. l lichte schok. 0—W. Hevige schokkende beweging. |Trdsopgave kan + 10 min. fout zijn. ZW—NO. |1 schok. Vermoedelijk | Lichte horizontale schokken. N—Z. ZN. 3 zwakke schokken. Tijdsopgave niet nauwkeurig. — 180 — ** Midden Java Tijd. A E Residentie of i : š Lengte Herlei- Seismo- Berichtgever. Waarnemings- coat Gouvernement | S Uur Eg A eraat at Breedte. тан Е Locale r^ Batavia. Grw en Eiland. ë tijd. T AM Minuten Batavia. Mei 1912. E. A. Mil. Apo- | Amboina. 3.7 Z.| 128.2 | Amboina, 8] 230m | — 86 theker te Amboina. Amboina, Kontroleur van | Soekanagara. 7.1 Z.| 107.1 | Preanger Ве- | 1116" 0m**|(— 12) Soekanagara. gentsch., Java. Kontroleur ‚van Gekbrong. 6.8 Z.| 107.0 - 11919 Qm** s 3u 31m 535, Tjipoe G. E. a, Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.0 5 111919 5m** » |200 52m 45% К. А. R. Bos- Malabar. N. Z. 107.6 » 11 > > 5 scha. Kontroleur van | Banjoebiroe. 7.3 Z.| 110.4 | Semarang, Java, 12| 8"39m | — |5 Ambarawa. furent. ‚van Ngrambi. 7.5 Z.| 111.4 | Madioen, Java. | 13| 21u 0m** (— 12) gawı Civ.gezaghebber Wai-kaboebak. | 9.6 Z.| 119.4 | Timor en On-| 13| 8u Om | — 52 te Wai- derh., Soemba. kaboebak. Kantroleur van | Waingapoe. e 120.3 у 13| 9u34m | — 54 Soemba 9u 36m gu 429m Civ.gezaghebber| Wai-kaboebak. s" 119.4 e 14| 3u25" | — 52 gu 54m van West Soemba. ; . Kontroleur van | Waingapoe. S 120.3 is 141 За 55m | — 54 b Soemba. 4u 35m Civ. gezaghebber} Sidikalang. 9.8 N 98.4 | Tapanoeli, ІҢ Bn 25m | + 33 te irene Sumatra. 199 15m Kontroleur van | Batoe Bengaoen 0.3 Z.| 100.0 | Gouv. Sumatra el 17| + 4u0m| + 27 узук! Westkus Basoeng. matra В. C. L. Bosch.| Loeboeh Sika- | 0.1 N.| 100.2 | Pad. Bovenlan-| 17) 5" Om | + 26 ing. den, Sumatra. . Civ. gezaghebber| Sidikalang. 3.8 N 98.4 | Tapanoeli, 15| 17" I2m | + 33 te Sidikalang. Sumatra, Hoofd v. Plaat-| Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 17) 4945m | + 26| ^ _ selijk tuur enedenlanden,| Padang. Sumatra — 18i — € p E e Intähsitait Bijkomende verschijnselen Richting. 4% еп aard der beweging. ; opmerkingen. ZO—NW Een flinke schommeling. Nei NLET Ы u о ЛА. - 3 geringe schokken. De schokken werden tevens gevoeld te Wa- roengbadang, Kawoenggading en Patjet. is 3 liehte, kort op elkaar volgen- de schokken. en ^| Tijdsopgave kan eenige seconden fout zijn. МУ/--70. |? lichte schokken. N—Z 2 schokken. ae 1 vrij sterke schok. N—4. 1 zeer sterke trilling. Sterke schudding van huizen en boomen, E 1 lichte trilling dof ondlersardsch gerommel. С Idem. ee l zwakke schok. Z—N. | lichte trilling. 5 1 zeer lichte trilling. N—Z 1 hevige schok 4 3 hevige schokken. O—W. 3 sterke golvingen. Tijdsopgave betrekkelijk nauwkeurig. W—O 10 schokken, waaronder een paar | Tijdsopgave is nauwkeurig. vrij hevige. М—7 2 liehte sehokken. l vrij hevige schok. — 132 — | | | | | A B | s | — € ER Residentie of E e: pee | erichtgever. | ж d A Jue Breedte. Mes — Ë Locale Wan? Batavia. | Grw. en Eiland. & tijd. pig NC Minuten Batavia. 3 i Mei 1912 (vervolg). x Kontroleur der | Taloe. 0.9 N 99.9 | Sumatra's West-| 18| 4% 45m | + 27 Ophir- kust, Sumatra. districten. | an ‚ уап | Ngrambi. 1.5 Z.| 111.4 | Madioen, Java. | 19| 21u 0m**| (— 19) | gawi. | Kontroleur van | Linggo. 7.1 Z.| 109.6 | Pekalongan, 23| lla lm | —. | adjen. Java. | G. E. Hoffmann. Goenoeng Walet.| 6.9 Z.| 106.0 |Preanger Re-| 24|14"50m**|(— 12)| 14u 36m 335, gentsch., Java. Kontroleur van | Manondjaja. 1.4 2.| @08.3 a 924|]14u53m**| ` a Manondjaja. Inlandsche On- | Mangoenredja. | 7.3 Z. | 108.1 2 94|14u15m** š 1; derwijzer te 1 Mangoenredja. | H. Veen. Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 y 24|14ugQm**| ` Ж | Kontroleur van | Babakan. 6,8 Z.| 107.1 5 24| 14" 45m 3 » Tjipoetri. Kontroleur van|Soekanagara. 1.1 7, ie » 24| 150 Om** P hs Soekanigara. Kontroleur van | Parigi. 1.3 2.| 107.9 С 94|15u95m**| ` а Parigi H. Veen. Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 8 95119415ш%% j Kontroleur van | Trenggalek. 8.0 Z.| 111.7 | Kediri, Java. 25/200 21m**] E Trenggalek. : Kontroleur van Маппа. 4.5 Z. | 102.9 | Benkoelen, 98| Zu5ge | + 15 | 3u Om 44°, Manna. , Sumatra. Kontroleur van | Moeara Doea. | 4.6 Z.| 104.1 | Palembang, 98| 2"56m | + 11 > Moeara Doea. Sumatra. | Onderdistricts- | Takeran. 7.7 2.| 111.3 | Madioen, Java. | 29| 1"26m**|(— 12)| lu 1б hoofd van Takeran. | Р Officier van Ge- | Koeta Tjané. | 3.5 N 97.7 | Gouv. Atjeh en 30| Lon 11m | + 36 | 20" бт zondheid 2e kl. On te Koeta Tjané. Sumatia. Civ. gezaghebber| Tjalang. 4.8 N.| 95.4 j; 30| 192 12m | + 45 » van Tjalang. ** Midden Java Tijd. -- 183 -- ..ж.......... 1 vrij sterke. 2 zwarte schokken. c p E Py: TA тоғаны Bijkomende verschijnselen Richting. en P. en aard der beweging. AEE R opmerkingen. Eo. NE TREE E РАК, Hangende voorwerpen slingerden. 2 NW—20. 2 schokken. 1 O—W. 3 zwakke schokken. | Boso. W—O. 3 kort op elkaar volgende hevige | Tijpsopgave is betrouwbaar. . schokken. 40 Z—N. 2 kort op elkaar volgende schok- | Tijdsopgave zeer nauwkeurig. side Sag eerste licht, de tweede 60 N—Z 1 biriak bestaande uit zwakke 5 ; hokken. 30 NO—ZW. |1 sterke schok. Kasten vielen om. 2 0—W. l zwakke schok. 15 NL. oo EZ rid ree q MEER TURA Voorwerpen trilden. + 30 O—W. 1 schok a U Wild 1 meijen schok. 2 Vertikaal, | Vrij ste + 26 Vermoedelijk |1 beving bestaande zware uit|Tijdsopgave + 5 min. nauwkeurig. N—Z. sehokken ‚ Б MU n m E een Ee es Z—N. 1 hichte schok. к 10 à 12 schokken waaronder| Tid geregeld naar zonsopgang. — 134 — ager-Alam ** Midden Java Tijd. A B Каана Residentie of Herlei- "ae Berichtgever. | Waarnemings- ost | воа | 8| „Im t Ba- plaats. Breedte. van E Locale — Batavia. Grw. en Eiland. А tijd. T MT Minuten Batavia, Mei 1912 (vervolg). Civ. gezaghebber | 9.8 N.| 98.4 | Tapanoeli, 30| 191 12m | + 33 | 20" 5m, te Sidikalang. | (Dairilanden). Sumatra. Kontroleur van | Idi. 4.9 N. 97.8 | Gouv. Atjeh еп 30| 19" 15m | + 36 99 Idi Onderh., Sumatra. Civ. gezaghebber; Padang Tidji. | 5.4 N.! 95.9 š 30) 19" 20m | + 43 d ; Padang "Tidji. Ass.-Resident | Tandjong Роега. 3.9 N. 98.5 | Oostkust van | 30| 19u 35m | + 33 5 yan Langkat. Sumatra, Sumatra. Kontroleur van | Singkel. 2.4 N.| 97.8 |Gouv. Atjeh en 30|3- 20" 0m | + 36 “ Singkel : Onderh., Sumatra. Juni 1912. Kontroleur van | Poelau Doekoe. | 4,8 7, | 103.8 Palembang, 3| 0u Om | 4. 19 oeara a. Poelau мик Civ.gezaghebber| Kajeli. 3.+ Z.| 127.1 | Amboin 31-919 0% | — 81 te К ajeli. Birne Kontroleur van | Balajan. 4.4 Z.| 103.8 | Palembang, 5| 2" 6m | + 12 Moeara Doea. umatra. Militair Apothe-| Ambon. 3.7 Z.| 128.2 | Ambon, Ambon.) 5| 7"40m | — 86 ker te Ambon. Zendel.-leeraar | Jende. 2.3 Z. | 134.5 | Ternate, Roon. | 51190 5m | —]111 te Roon. E ge glee Kajeli. 3.4 Z.| 127.1 | Amboina, 5+21u 0m | — 81 aje roe. Militair Zei Ambon. 3.7 Z. | 128.2 | Ambon, Ambon. 5| 219 бт | — 86 r te Ambo 991 | 2m 23" 30m . Kontroleur van | Manna. 4.5 Z. | 102.9 | Benkoelen, 10| 89 2m | p 15 | 7916558, Manna. Sumatra erger da van ` Moeara Doea. | 4.6 Z.| 104.1 | Palembang, 10| Sul5m | + 11 » ra Sumatra. к pn Pager-Alam. 4.0 Z.| 103.2 i 10| Su 55m** (L— 12) д n i — 135 — c D E ss, Bijkomende versehijnselen S n Intensiteit Riehting. en en aard der beweging. | opmerkingen. NZ Eenige zeer hevige schokken. 0—W Vrij hevig. W—O. l lichte schok. NOESTE UD А. MGE. AN E en 2 zeer zwakke schokken, waar- | Het huis kraakte door de tweede schok. ` van de tweede iets sterker. N—Z 3 hevige schokken Tijdsopgave vrij nauwkeurig. + N—Z. "Go e zonder schokken of trillingen я Te Vertikaal. /|.......................2.7. оһворрапр gerekend voor 6 uut. Е N—Z. 3 hevige schokken. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. beheerd + O—W. {Korte trilling. | T 0—W. » 2» | + O—W. |Lichte golfbeweging. қ 24 Ongeveer 9 zware schokken. Tijdsopgave kan + 5 min. fout zijn. | N—4. E M аман арн окаса C n VIR CEN 5 Z—N. 3 zwakke schokken. — 136 — ** Midden Java Tijd. 1 4 А I B Residentie of ; ? Lengte Herlei- Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- oos Gouvernement | £ Dar. | vor E З à plaats. Breedte. Qa Б | Locale | tavia- | Batavia. " = tijd. tijd. Aanvang Grw en Eiland. а J T | Minuten Batavia. Juni 1912 (vervolg). . Civ. gezaghebber| Tjalang. 4.8 N.| 95.4 | Gouv. Atjeh еп | 15| 4" 45" | + 45 te Tjalang. Onderh., Sumatra. Administrateur | Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 | Preanger Re-| 22|13"35m**|(— 12)| 13u 10m 495, te Tjikorai, gentsch., Java. Civ. gezaghebber| Tjalang. 4.SN.| 95.4 | Atjeh en On-| 25) 219 Om | + 45 te Tjalang. derh., Sumatra. U Kontroleur van Parigi. 1.2 Z.| 107.2 | Preanger Re- | 25|22"45m** (— 12) 22u 42m 208, Parigi. gentsch., Java. * Administrateur | Tjikorai. 1.4 Z.| 107.9 и 25 » » » Kontroleur van | Manondjaja. » 108.3 5 95| 29" 53m M » Manondjaja. Posthouder. te | Waroe. 8.3 Z.| 130.7 | Amboina, Ceram, 29| 119 20m | — 96 gu 50ш Waroe. Juli 1912. . Wd. Civ. gezag-| Wai-Kaboebak. | 9.6 Z.| 119.4 | Timor, Soemba. | 4| 5u Om | — 52 hebber te Wai Pastoor te Tan- Tandjong Sakti.| 4.2 Z.| 103.1 | Benkoelen, ? P ? djong Sakti. umatra i A. Manafé. Reo. 8.8 Z.| 120.5 | Timor en On-| 5| 229 Om | — 54 derh., Flores. Kontroleur te | Manondjaja. 7.4 Z.| 108.3 |Preanger Re- | 5| 2u59m**|(— 12)| 2» 45m 378. anondjaja. gentsch., Java. Administrateur | Tjikorai. i: 107.9 "s 5| 3u 15m** 2 5 te Tjikorai. Posthouder te | Kajeli. 3.4 Z.| 127.1 | Amboina, 9| +10u 0m| — 81 Kajeli. oeroe. Civ. о Posso. 1.4 Z.| 120.8 | Menado, Celebes 11 llu 15m | — 56 | 10" 18". e Posso. мше Kolonedale. 2.0 Z.| 121.3 | Сопу, Celebes| 11| 11" 30m | — 60 » te Kolonedale. en Onderh., 20u 30m Celebes. d — 137 — € D E I der EUM назын Bijkomende gemere 1 en aard der beweging. ; M opmerkingen. + 5 N—Z. ] zware schok. ER ver. 1 sterke, draaiende beweging. + 10 N—Z 2 vri hevige schokken. We ^ l schok. | Tijdsopgave vrij nauwkeurig. 35. |. Sy le l lichte, en een zware schok. 30 0—W. Lichte golvende beweging. Tijdsopgave zeer betrouwbaar. 10 W—O. Verscheidene vrij hevige schok- | ken. | | 2 O—W. 2 schokken. Tijdsopgave kan 15 min. fout zijn. FESSA 1... vs Lichte trilling. l NO—ZW l lichte schok. 30 W—O. l liehte golvende beweging. Tijdsopgave zeer betrouwbaar. PN 1 vrij sterke schok. E А N—0. 1 hevige schok. 1 8 N—Z va 257779” Tijdsopgave niet nauwkeurig. | NO—ZW. |l schok. | Tijdsopgave kan + 10 min. fout zijn. — 138 — | А в Keep Residentie of U Herlei- 5 eismo- Berichtgever. | Waarnemings- 008 Gouvernement | Ë Uur tot Ba- To plaats. Breedte.) an Ë Locale | tavia- Batavia. i en Eiland. |4) Wd EC у. Minuten | Batavia. Juli 1912 (vervolg). nee Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 |Preanger Ке- | 15|12" 5m** (— 12)|112 54m 43s, te gentsch., Java. ебе eum van | Manondjaja. й 108.3 а 151199100 ` e Manondjaja. Kontroleur van | Poelau Bringin.| 4.5 Z.| 103.6 Palembang, |16| 88564 | + 12 Moeara Doea. Poelau Bringin. Kontroleur van | Pandjaloe. 1.2 7.| 108.3 | Cheribon, Java.) 16/194 7m** (.— 12) jiamis. Civ. gezaghebber| Reo. 8.3 2. | 120.5 | Timor On- | 19| 169 55m | — 54 te Reo. erh., Turis. | J. H. Berkhuij- РЕ 6.6 Z. | 106.4 Bantam, Java. | 22/12u50m** (— 19) | 13u 15m 385. sen. ak Parai, U je Тір : Г Kontroleur te | Lais. 3.1 Z. | 102.1 | Benkoelen, 99| 15" 30m | + 19 Lais. | umatra Civ.gezaghebber| Telok Dalam. | 1.8 Z. | 97.9 | Tapanoeli, Nias. 24| 11u 40m | + 35 te Telok Dalam. Ass.-Resident | Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 94|2]" 20m | + 26 van Padang. Benedenlanden, Sumatra Kontroleur van | Manondjaja. 7.4 Z. | 108.3 | Preanger Ке- | 26| 5u 57m** | (— 12) Manondjaja. gentsch., Java. Zend.-leeraar | Gamsoengi. 1.7 N. | 128.0 | Ternate, Halma-| 30| 219 30m | — 85 van Tobelo. heira Civ.gezaghebber| Telok Dalam. | 1.8 Z. 97.9 "EZ Gg Nias. 31) 8*"30m | + 35 te gu 55m Telok Dalam. Zend.-leeraar | Gamsoengi. 1.7 N.| 128.0 31: 200 10m | — 85 | 18" 52m, van Tobelo. Ternate, Halma- heira ** Midden Java Tijd. 4 — 199 — 50 p La Bi брае] Et SC SE Dkomende verschijnselen Richting. en je . en aard der beweging. ki окон. opmerkingen. 15 NO—ZW l sterke schok. Beweging van den grond was waarneem- aar. +0 W—O 9 schokken, de 2e vrij zwaar, | Tijdsopgave betrouwbaar, meer schokkend dan 1- | vend. E ОО [u.s rol eei eis I 30 N—Z l schok | | 180 NO—ZW l vrij sterke schok. | SC? Z0—NW 3 zéér lichte schokken. De hanglampen hadden een lichte, draaien- \ ewegin EU S ele dM Een lichte beving. Eenige 0—W. 2 lichte schokken. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. seconden. t I6: l vrij hevige schok. 10 W—O 1 liehte golvende schok. Tijdsopgave is nauwkeurig. 10 $ l matige schok. + Б Z—N. l schok. De Gap schok bracht de lampem in Id 5 chommeling en deed de deuren ram- vóór di =“ schok een zacht ruischen als van de z ! Tijdsopgave v" nauwkeurig. 30 W—O 3 vrij hevige schokken. — 140 — A B | Lagu Residentie of ; нела Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- 008 Gouvernement | Ë = t Ba- “te plaats Breedte.| | van E Locale | tavia- tavia ; tijd ijd Aanvang Grw en Eiland. a . T. Minuten Batavia. Augustus 1912, er -leeraar | Gamsoengi. 1.7 N.| 128.0 | Ternate, Hal- | 1| 8"55» | — 85 n Tobelo. mahera. J. o Berkhuij- Lebak-Parai. 6.6 2. | 106.4 | Bantam, Java. | 5| 3w 35m**(— 12)| 3u 51m бв, Civ. Mont Kolonedale. 2.0 Z. | 121.3 | Gouv. Celebes| 6| 3u30m | — 60 te Kolonedale. en Onderh., elebes. Lichtopzichter | Java's 4° punt.| 6.1 7. | 105.9 | Bantam, Java. | 11| 3u40m** (__ 12)| 3" 22m 505, Java's 46 pun: Civ. gezaghebber Kolaka. 4.1 Z. | 121.6 | Сопу. Celebes | 13| 20" 50m | — 59 te А еп Onderh., Celebes. Wedana van | Batoebantar. 6.3 Z.| 106.0 | Bantam, Java. | 14| 6"16m**|(L— 12)| ба 7m 38, Tjimanoek. i G. E. Hoffmann.| Onderneming | 6.9 Z.| 106.8 | Preanger Re-| 14| 6u 18m** B д oenoeng Walet gentsch., Java. (Tjibadak) H. Veen. jikorai. 1.4 Z.| 107.9 3; ]4| Gu 15m** 5 s; J. H. Berkhuij- Lebak Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. | 14| Gul0m** is K sen. Kontroleur van | Neira. 4.5 Z.| 124.9 | Amboina, Neira.| 15| 12" 10m | — 72 Banda. Posthouder te | Seba. 105 7. | 121.8 | Timor en Оп- | 18| 21" 30m | — 60 |20" 30m 395 ; derh., Savoe. imeem te | Atapoepoe. 9.1 Z.| 124.9 | Timor en Оп- | 18| 21° 40m | — 73 » erh., Timor Civ. gezaghebber Bima. 8.5 Z.| 118.7 | Timor en -| 18| + 21"0m| — 48 » te Bim derh., Soembawa "edite te | Pagar Alam. 4.0 Z.| 103.2 | Palembang, 22|16" Qm**| (— 12) Pagar Alam. Sumatra Pastoor te | TandjongSakti. 4.2 Z.| 103.1 | Benkoelen, 22| 17° 30m | + 15 Tandjong Sakti. Sumatra, Kontroleur van | Blambangan. 4.5 Z.| 104.0 | Palembang, 98| 9" Om | + 12 Иоеага Doea. . J. Н. Berkhuij-| Lebak Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java, | 24|16"10m**| (— 12) n Ass.-Resident | Pandeglang. 6.3 7.| 106.1 S 97| 19" 15m | 3 van Pandeglang.| ** Midden Java Tijd. 1 ; | — 141 — Hg € D E 1 i e | Dist. id Үл айын Bijkomende verschijnselen 1 Richting. en x i en aard der beweging. i ; des | opmerkingen. 15 W—O. l lichte schok. 3 N—Z. Verscheidene lichte schokken. {Licht ruischen. 8 5 1 schok. Tijdsopgave kan + 20 min. fout zijn. 1 W—O. 1 lichte schok. | Lichte schudding in de lantaren. + 3 М орожо ар зекет 8 ZW—NO. |2 lichte schokken, 5 à 6 W—O. Een aantal vlug op elkaar vol- gende schokken Ed. eveedee. 1 lichte schok. E Тоо su s ас allengs sterker orden 5 W—0, Een reeks же schokken ge- volgd door een hevige. 3 N—Z. 1 lichte scho da Vrij lang.) ZW-—NO. |3 vrij hevige schokken. 2 NO—ZW. | Eenige lichte schokken. Tijdsopgave kan 1/5 uur fout zijn. 3 Z—N. 198 vrij sterke schokken. Tijdsopgave voldoende nauwkeurig. 15à 20 0—W. Flinke beweging. Huis kraakte. a араласа ee | I [...45» T H lichte sehok. | 4 O—W. |2 lichte schokken. — 142 — ** Midden Java Tijd. A B a, Residentie of Herlei- визо. Berichtgever. | Waarnemings- оов Gouvernement | ë = tot Ba- CH laats Breedte. n E Locale ar бан. Gw. | ^en duni "|| М. | % M.T. Minuten Batavia. Augustus 1912 (vervolg). Lichtwachter |Java's 46 punt. | 6.1 Z.| 105.9 | Bantam, Java. | 27|19u16m**| (— 12) |19 1m 39s, Java's Ae pun B. Hoffmann. Goenoeng Walet| 6.9 Z. | 106.8 | Preanger Re- | 27]19"13m**| ,, e (Tjibadak). gentsch., Java. J. H. Berkhujj-| Lebak Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. | 971191 Om** 2 * Civ.gezaghebber| Kolaka. 4.1 Z, | 121.6 |Celebes еп On-| 31| 1" 0m | — 59 olaka. derh., Celebes. 2" ^ 1% 23m 38, J. H. reg Lebak Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. | 31|15"45m** (— 12)|15" 49m 10*. G. E. Ban. Goenoeng Walet| 6.9 Z.| 106.8 | Preanger Re-|31|16" Qm** ae 5 (Tjibadak) |. gentsch., Java. September 1912. Ass.-Resident | Batoer. 1.2 Z. | 109.8 | Banjoemas,Javal 1 P —- уап Banjoemas "eem te Ba. = » - » 1199: Qm**(—- 12) Ass. Re ident Madjalenka. 6.8 Z. | 108.2 | Cheribon, Java. 4|l4w55m** — , va? an te Ва-! Batoer. 1.2 Z.| 109.8 | Banjoemas, Јата) 5,23" Qm** > Ee » LO 35 РЕЛ LEI EM Qm** 39 Ass.-Resident | Madjalenka. 6.8 Z.| 108.2 | Cheribon, Java. 623" Qm** e van Madjalenka. p укы у Civ. gezaghebber| Tjalang. 4.8 N 95.4 | Gouv. Atjeh еп 9104152 | + 45 . te Tjalang. Onderh., : Sumatra Ass.-Wedana | Wonosari. 8.0 Z.| 110.6 | Pekalongan, 911»35m**(— 12) van Wonosari. ` s "Kad van | Kesesi. 7.0 7.| 109.5 si 9 119 35а | — 11 Ka ; Patih Weisse Brebes. 6.9 Z.! 109.0 = 9 llu35m** (— 12) van Brebes. J, H. boom Lebak Parai, | 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. | 10 3u97m** ,, ' | — 148 — € D E CHE ES тə Bijkomende verschijnselen ` Richting. en en aard der beweging. А сд. opmerkingen. 1 O—W. 1 lichte schok. Bue. W—O. 9 zwakke vlug е” elkaar vol- U gende sehokken 3 |. N—Z. 4 lichte schokken. Eu FEM MI op ы S PECORA ГЕ 4 4 Vertikaal. |6 lichte schokken. Geluid als van ver verwijderden donder. + 10 W—O. 1 flinke sehok gevolgd door een aantal lichtere schuddingen. Ei) 0—W. re EE di 8 кон BE E БЕ a Huizen schudden. 3 Vertikaal. |1 hevige schok. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. 1/5 ү О. 3 zachte schokken. 1 Es 5 hevige schokken k 3 Vertikaal. |9 vrij hevige schokken. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. T 2 Ide + 20 N—Z. l vrij hevige siu. 2 0—W. l zwakke schok. 2 W—0. Idem. Tijdsopgave vrij juist. 2 ZO—NW. |l matige schok. 11/5 0—W. 9 lichte schokken. — 144 — A B Residentie of ; | Lenete Herlei- Seismo- Beriehtgever. | Waarnemings- ost Gouvernement | £ Pu tot Ja TE plaats. Breedte. van E Locale tavia- Batavia. š = tiid ijd. Aanvang Irw en Eiland. a d Gs Minuten Batavia. September 1912 (vervolg). Posthouder te | Kajeli. 3.4 Z.| 127.1 | Amboina, Boeroe| 10| + 93u30m| — 81 Kajeli. Wedana te Ba-| Batoer. 7.2 Z. | 109.8 | Banjoemas, Java| 11| 34 Qm**|(— 12) oer. dee te | Kajeli. 3.4 Z. | 127.1 | Amboina, Boeroe| 11| + 7, 0" | — 81 aje | dä ee dE Blang Kedjeren.| 3.5 N.| 97.6 | Atjeh en On-|1ll| 741184 | + 37 | Tu 58% 398, e Gajo Loeós. derh., Sumatra, : Civ. gezaghebber| Tjalang. 4.8 N.| 95.4 5 ПІ 7"15m | + 45 a e Tjalang. Ass.- Resident | Batoer. 7.9 Z.| 109.8 | Banjoemas, Java) 11 P -- Banjoemas | Posthouder te Kajeli. 3.4 Z. | 127.1 | Amboina, Boeroe| 12/4 20u Om) — 8] | 19" 11m 26: Kajeli. 1 Pastoor te Tan-| Tandjong Sakti.| 4.2 Z.| 103.1 | Benkoelen, 151+ 3"0m| + 15 | 3" 25m45* djong Sakti. Sumatra | Kontroleur van|Poelau Bringin.| 4.6 Z.| 104.1 Palembang, | 16) 3"30m | + 11 Moeara Doea. oelau Bringin. Posthouder te | Kajeli. 3.4 Z. | 127.1 | Amboina, Boeroe 19-F ба 30m| — 81 xajeli. Wedana te Ba- Batocr. 7.9 Z.| 109.8 | Banjoemas, Java) 19 15u Qm** (— 12) toer. HI DI » » » 2 6" Om** » Ass - Resident | Madjalenka. 6.8 Z.| 108.2 | Cheribon, Java. 20/22u 30m** = van Madjalenka. 31 0750). - S, 911194 Om** $s derer ^s Ba-| Batoer. 7.9 2. | 109.8 | Banjoemas, Java; 21114" Qm**| ,, Civ. lo Eiland Kisar. | 8.0 Z.| 127.2 | Timor en On- | 21 20u 45m | — 82 | 19" 45m 34% onderaf, Wetar derh., Kisar. | Bley Genting Goe- | 7.1 Z.| 110.0 | Semarang, Java. | 22) 2420m** (— 12) . noeng. Wedana te Ва- Batoer. 1.9 Z.| 109.8 | Banjoemas, Java| 92 Tu Q0m**| ,, toer. Ass -Resident. | ,, e » S 92 H 4 van Banjoemas. ++ Midden Java Tijd. — 145 — c p E Duur. Hae REN Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ki Kier opmerkingen. Е 3 0—W. 1 lichte schok. 1 > тео ә Өз Nue E E E +115 5 l lichte schok. Коо. elen seems desee Eenige zwakke schokken. "| Tijdsopgave kan 10 min. fout zijn. + 60 NM Verscheidene hevige schokken. B Qr ve 0—W. 55%,» EE dee vie + 4 * 1 hevige schok. SE TEENS ERA kort op elkaar volgende 2à3 schokken. T1890 En +21)» 0—W. 1 hevige schok. 1 ee CUht NEE O A 1 Ы nn a MEER V PO. E EE ve he 1 schok. E ee escht hevige schok. 1 0—W. ineen nevens ee s aM o ИЯ * bL. Ы 2 vrij hevige schokken. Kon. |. hai 2 lichte schokken. 1 Q--—W. А n s nh); NO o, Vive — 146 — B Lira Residentie of Herlei- ыы. Berichtgever. | Waarnemings- бов Go | 8 Uur. tat Be Eu plaats. Breedte.| yan š Locale tavia- Batavia. Grw en Eiland. - tijd 96 ме Minnten Batavia. September 1912 (vervol J. Bley. Genting Goe- | 7.1 Z. | 110.0 | Semarang, Java.| 22/14" 45m**| (— 19) noeng. ' Ass Resident | Madjalenka. 6.8 2. 108.2 | Cheribon, Java. Van d van Madjalenka. 23| 14u Om tot 24 ба Om Wedana te Ba-| Batoer. 7.9 Z. | 109.8 | Banjoemas, Java| 23, 109 Qm** `, oer. Н. M. Lublink| Selong 8.7 2.| 116.6 | Bali en Lombok,| 27, 2» 55m | — 39 | 99 üm 445, Weddik. Lombok : Ass.- Resident | Mataram. $5 5.1 1161 55 97 v — 87 ^ te Matara Civ. gezaghebber Bima. d 118.7 | Timor en Оп- 27[+ än Om | — 48 derh., Soembawa + 5" Om А 5ч 33m d os Om » Ass.-Resident | Batoer. 1.2 2.| 109.8 | Banjoemas, Java) 27 ? — van Banjoemas. Kontroleur te e o» 6 a 9814-19 0m**|(— 12) arangkobar. Kontroleur van) Neira. 4,5 Z. | 129.9 | Amboina, Neira.) 28, 21u 15m | — 93 anda. Ass.-Resident | Batoer. 7.9 Z. | 109.8 | Варјоешаз, Java) 28 ? - van Banjoemas 29 Ass.-Resident Madjalenka. 6.8 Z.| 108.2 |Cheribon, Java. 30, 9а 0m**|(— 12) van Madjalenka.| Län zum! ` ; October 1912 Ass.-Resident | Madjalenka. 6.8 Z.| 108.2 | Cheribon, Java.| 7|l5u55m**|(— 12) van Madjalenka. ; Admisistrateur | Goenoeng Маз.) 6.7 Z. | 107.0 | Batavia, Java, | 10|-- 8" Om** є Goenoeng Mas. . H. Berkhuy-| Lebak Parai. | 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java, | l0|I2u55m** — ,, sen. ** Midden Java Tijd. - 147 — € D E | 2 а G E odi pu тамар Bijkomende verschijnselen D Richting. ús en aard der beweging. ki " opmerkingen. . Eenige N—Z. Golvende beweging. Gaslampen ven scconden, Tijdsopgave kan eenige minuten fout zijn. E. Vertikaal. {Een reeks schokken. De к gingen gepaard met gedreun | als sehoten in de verte; richting De wind we zeer sterk. Buiten een om- trek van 4 palen werden geen schokken та caua ч 1 QW, | алыр nn Eenige М—7 4 sehokken. seconden. B bi eene Enkele goed waarneembare 8 à E... N—Z. Eenige zware schokken. Tijdsopgave, aan zonnestand ontleend, E... " Idem. Idem. kan !/, uur fout zijn. E. i Idem. Idem А 0—W. Ы А ODE ca o» Чә W—O. 1 vrij hevige schok BE A У Hevig. Een geluid als van donder of zwaren wind seconden vooraf gehoord. be WHG der eser NEN оен ESSI Vertikaal. 3 lichte schokken. Tijdsopgave kan + 10 min. fout z 3 ldem Gedreun als van geschut in de Wn. 2 N—Z 1 lichte schok. Tijdsopgave kan 5 min. fout zijn. ене 5 ие Bijna onmerkbaar. 11/5 Vertikaal. 29 zeer lichte schokken. — 148 — ** Midden Java Tijd. A B | i e Residentie of Herlei- Seismo- Beriehtgever. | Waarnemings- fis Gohia id ur Muy 3 e plaat Breedte. van Б | Locale | tavia- | Batavia. Grw en Eiland. a tijd ovg uus Minuten | Batavia. _ October 1912 (vervolg). | | ` Kontroleur van| Alahan Pan- | 1.1 Z. | 100.8 | Padangsche 11| lul5m | + 24 | Alaban Pan- - djang. 2. 4 jang. Sum A Ass, -Resident Madjalenka, 6.8 Z. | 108.2 | Cheribon, Tara. 11| 2а 20m**| (— 12) | van Madjalenka. ; Pastoor te Tan-| Tandjong Sakti. 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, 18; 9: Om | + 15 | 9"15m än, | djang i umatra Kontroleur van Mocara Doea. | 4.6 Z. | 104.1 | Palembang, 18; 9 15m | + 11 = | оеата Doea. umatra | . W. Tarens- | Eiland Noord-| 5.1 Z. | 106.5 | Batavia, Noord-| 21) 4" 10m | + 1 keen. wachter. et. Administrateur Tjisorai. 7.4 Z.| 107.9 | Preanger Re- | 23|18"30m** (— 12)| 18u 12m sal te Tjikorai : gentsch., Java | Ass.-Wedana tel Bentarsarie. 1.9 2.| 108.8 Pekalongan, 944 9,80m** »i entarsarie Java Kontroleur te E б ii $i 24 = x: Boemiajoe. | Civ. gezaghebber| Walea-Ketjil. — — | Menado, Celebes| 24| 23u Om -- te Posso : Wd. Civ. gezag-| Banggaai. 1.5 2.| 123.5 | Gouv. Celebes | 24] 23u 5m | — 67 | hebber te Bang- en Onderh., gaai. Banggaai | Wedana te Ba- | Batoer. 7.9 2.| 109.8 Banjoemas, Java| 97| 9а 0m** (__ 19) | toer 149 Qm** Fs ; 11% Qm** = | Civ.gezaghebber| Endeh. 8.8 Z.| 121.7 | Timor en On-| 27| 15" 30m | — 60 | van eh. derh., Flores. | Wedana te Ba-| Batoer. 1.2 Z: i 109.8 Banjoemas, Java 28| gu Qm** (— 12) toer. ” Ass.-Resident | Padang. 1.0 2. | 100,3 | Padangsche 30 22u 15m | + 26 Padang Benedenlanden, | Wedana te Pan-| Pandjaloe. 7.9 7.| 108.3 | Cheribon, Java. | 31| 5u30m** (— 12)| 5«56m P, djaloe. Administrateur | Tjiboengoer. 6.9 7.| 108.8 | Preanger Re-| 31| 6" Qm** „ » ' уап gentseh., Java. Tjiboengoer. — 149 — c p E j Sk : Dar, Gs Ee Bijkomende verschijnselen Richting. | еп en aard der beweging. ў .. Seconden. opmerkingen. 2|. 0-W. 1 langzame schok. Krakend geluid. 1 Vertikaal. |1 krachtige schok. Tijdsopgave kan enkele minuten fout zijn. + 7 .........|9 korte schuddingen. SE Lichte schokken. 5 O—W. 4 zwakke schokken. Het ledikant schudde. 5 n | vrij sterke schok. | 3 | NO—ZW. |2 schokken. 3 = 2 matig sterke schokken. | Tijdsopgave is niet nauwkeurig. 80. O—W, 1 schok. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. + 3 % Sterke kort op elkaar volgende | Tijdsopgave kan + 15 min. fout zijn. schokken. a А 2 zachte schokken. 1/5 = 3 hevige schokken. Huizen schudden. 4 2 zaehte sehokken Z—N. l zachte schok. 1/2 W—O. 1 hevige schok. Huizen schudden. 38 |... Ee 1 vri hevige schok. 15 N—Z. 1 lichte schok. EE s EE EE Een beving. — 150 — A B les Residentie of Herlei- euin. Beriehtgever. | Waarnemings- s одн Dad VE ығы ran plaats. Breedte. vàn E Locale tavia- Batavia. s = tiid tijd. Aanvang Grw en Eiland. |A ps M. T. Minuten Batavia. October 1912 (vervolg). K. Stutz. Kertasarie. 1.2 Z2.| 107.7 | Preanger Re-| 31] 6"10m**|(— 19) |59 56m 478, gentsch., Java. G. Е. Hoffmann.| Goenoeng Walet| 6.9 Z. | 106.0 E 3i 63 pomi . = Tjibadak). J. J. Meijer. Onderneming | 6.8 Z. | 107.4 D ан 601099. » Friesland H. Veen. Tjikorai 14 2.1 101.9 е EM BEONE, » Bouwmeester. | Waingapoe. 6.9 Z.| 120.3 | Timor en Оп- | 31| 219 49m | — 54 derh., Soemba. : November 1912. Civ.gezaghebber|KendarienLepo-| 1.6 Z. | 127.7 | Gouv. Celebes) 6|+17"15m| — 84 Y 1. Іеро. Onderh., Celebes. J. H. Berkhuij-| Lebak. 6.5 7. | 106.2 | Bantam, Java. | 8 9u 45m** (— 12) sen. Civ.gezaghebber| Banggaai. 1.5 Z.| 193.5 |Gouv. Celebes| 11| 8"17- | — 67 | Tu 4а 58, te Banggaai. en Onderh., Banggaai. Civ. gezaghebber| Oena-Oena. 0.1 Z.| 121.6 | Menado, Celebes| 11| Su 8m | — 59 T e Kontroleur van| Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 | Res. Menado,| 11! 8u10m | — 65 » Goro ° ! ) ` Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N.| 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 17| 16" 40m | + 38 van Lahewa. 16u 48m j Kontroleur der | Taloe. 0.2 N.| 99.9 | Gouv.Sumatra's| 17| 15а 5m | + 27 Ophirdistr. estkust, Civ. gezaghebber| Lahewa. 1.4 N.| 97.2 | Tapanoeli, Nias.| 18| 12u 25m | + 38 e Lahewa. Zend.-leeraar te | Jende. 4.7 Z. | 134,5 | Ternate, Roon. | 20| 8а 43m | — 111 u Jende. 2 э» » » » 24 20u 45m 5 ** Midden Java Tijd. — 151 — € D E Debs: TR мады Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : кы opmerkingen. ние exa £2 Vrij hevige schok. T 9 W—O Een tiental vlug op elkaar vol- gerde schokken. ЫНА... Een draaiende duidelijk waar- Tijdsopgave is betrouwbaar. pre eweging. 3 NO—ZW zeer sterke schok. Br Z— i liehte schok. Donderend geluid reg aan den schok voorafgegaan ЕКЕ ana 1 zeer zwakke schok. Tijdsopgave kan !/ uur fout zijn. Un Vertikaal. |1 zwakke schok. sg € 0—W. Sterke kort op elkaar volgende | Tijdsopgave kan + 10 min. fout zijn. schokken. 30 еі 1 schok. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig; tijd ont- leend aan zonnestand. 5 N—Z. 1 vrij hevige schok. йоруе vrij nauwkeurig. + 30 ZW—NO. [3 hevige schokken. Tijdsopgave kan 1 kwartier fout zijn; + 20 L Я 39 tijd ontleend aan zonnestand. кш Vertikaal. [3 sterke schokken. 8 ZO—NW. |2 hevige schokken. Tijdsopgave kan een kwartier fout zijn. E S ZW—NO. |1 vrij sterke schok. Zonsopgang gerekend voor 6 uur. ^ 8 i Vrij sterk vertikaal. Hangende voorwerpen slingerden niet; de veeren in de klokken schudden hevig — 152 — ** Midden Java Tijd: A B | Seg Residentie of, Herlei- in Berichtgever. Waarnemings- об Gouvernement | ë Uu tot Ha са plaats. Breedte.| van E Locale tavia- Batavia. A ci tud. tijd. Aanvang Grw en Eiland. а J . T. Mimuten Batavia. December 1912. Wedana te Ва- | Batoer. 1.9 Z.| 109.8 | Banjoemas,Java| 1| 9" 45m**|(— 12) oer. Off. v. Gezond-| Kota Tjane. 8.6 N. 97.7 | Gouv. Atjeh еп) 4| 21" 15" | + 36 heid te Kota Onderh., jane. Sumatra. Ass.-Resident | Lhó Seumawé, | 5.2 N.| 97.1 h 4-+21u30m| + 39 der Noordkust E Atjeh. esident der | Medan. ` 3.6 N 98.7 | Oostkust vanSu-| A 21" 500 | + 32 rin van matra, Sumatra. Sumatra. Kontroleur ғап) Idi. 4.9 N.| 97.8 | Gouv. Atjeh еп 4|21u 21m | + 36 Idi Onderh., ; Sumatra, Civ. gezaghebber| Blang Kedjeren,| 3.5 N 97.6 i A 21" 30m | + 37 ang (Penampakan). E Dr. Leon Balner.| Blang Kedjeren. s " = 4| 919 45m à Pastoor te Tan-| Tandjong Sakti. 4.9 Z.| 103.1 | Benkoelen, 8, 6" 45m | + 15 . djong Sakti. umatra, Administrateur | Djambean. 7.1 Z. | 110.0 |Semarang,Java.| 8|11"25" | — 13 ondern. Selo- aton. Ass. ee te| Tersana. 1.0 Z v" Pekalongan, 8/10u5]m**| (— 12) ; ersa Java. Civ. ‚geraghebbe Bima. 8.5 Z.| 118.7 | Timor en On-| 92070m] — 48 e Bima. derh., Soembawa i ыы van| Moeara Bliti. | 3.2 Z.| 103.0 | Palembang, 17| lu 30m**|(— 12)| 1% 20m 165. Moeara Bliti. Sumatra. Le catu van = = 2 > А s » Moes oe. сасе van Oelak Patja. А! 103.7 5 17| gn Oe | + 12 Moesi llir. : P. Reintjens te| Menado. 1.5 N.| 124.8 | Menado, Celebes) 24| 7" 20m | — 72 ; Menado. — 153 — 2 vrij sterke golvende bewe- gingen. c D E wen Së ärer erg Bijkomende yerschijnselen Richting. en en aard der beweging. ; АК opmerkingen. W-—O. 6 hevige sehokken. Huizen schudden. + 10 | ONO—WZW. |1 vrij zwakke schok. ET 1B Ln... Een onafgebroken beweging. + 1 Vertikaal. 1 vrij sterke schok. 714 0—W. | zwakke schok. 5 NW-—ZO. |2 sterke schokken. Elke schok S 2 buitengewoon sterke golvende | De huizen wankelden vrij sterk; tij ! gere- E schokken. ld naar de zon. E E EE | lichte schok. 4 3 + N—Z Idem. Tijdsopgave kan een paar min. fout zijn. 60 N—Z 1 zwakke schok. Tijdsopgave kan 30 min. fout zijn. 5 2 Eenige lichte schokken. Idem. Idem. E d an ee seed Een hevige schok. Ramen en deuren rammelden. een Vermoedelijk | Een vrij hevige beving. vertikaal. жіктеу ере» 1 liehte schok. + 14 0—VW. Tijdsopgave kan 1 min. fout zijn. — 154 — A ` B Ka Residentie of Herlei- Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- dou ra ГЕ Uur "ar. d 8 Breedte. van Ë Locale к Batavia Grw. en Eiland. ë tijd. ч MT Minuten Batavia. December 1912 (vervolg). Ass.-Resident | Soppeng. 4.4 Z. | 120.0 | Gouv. van Cele-| 26| 234 30m | — 53 van Boni. bes en Onderh., Celebes. Kontroleur van| Soenggoemi- | 5.1 Z.| 119.5 " 97| 0"42m | — 51 West-Goa. Civ. gezaghebber| Soempang, 4.4 Z.| 119.6 в 971+ 110m | — 51 van Darroe. rianget | Kontroleur van| Donggala. 0.7 Z.| 119.7 | Menado, Celebes| 27| 16% Om | — 52 Donggala. Wd. Assistent- | Makassar. 5.1 Z. | 119.4 | Gouv. van Celc-| 97; 18 0m | — 51 Resident van bes en Onderh., Makassar. elebes. Wd. Kontroleur! Sisir. 1.9 7, | 112.5 | Pasoeroean, 31|18u25m** (L— 12) toe. ava. Civ.gezaghebber Endeh. 8.8 Z.| 121.7 | Timor en On-,31|21"55» | — 60 van Endeh. derh., Flores. ** Midden Java Tijd. — 155 — Caches ZE lieden олған жебейді € D E lr ei ra Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ki Bebe opmerkingen. РО рат Zware schokken. СТУ N—Z. 2 schokken. Tijdsgave kan een half uur fout zijn. + 6 + N—Z. 2 vrij hevige schokken. 1/2 W-—O. l schok. SS A NO—ZW 3 vrij hevige schokken. 3 ZO—NW,. |1 lichte schok. spec- N—/. 2 zachte schokken. Zacht gerommel, waarschijnljk van de tievelijk Goenoeng Api. | en 10 Tijd ontleend aan zonnestand. met ; tusschen- imte, DE WERELDABENRER 8 DOOR W. VAN BEMMELEN. Van de vroegste tijden af heeft de mensch geleefd te midden van een wereld van onbegrijpelijke verschijnselen, die, zooals hij voelde en ondervond, heel zijn bestaan beheerschten. | Door ееп natuurlijke aandrift, gedeeltelijk geboren uit den zucht tot zelfsbehoud, trachtte hij dat onbegrijpelijke te verklaren, om daardoor beter gewapend te zijn tegen die onbekende machten. Verklaren was voor hem en kon moeilijk anders zijn, dan het terugbrengen van onbegrijpelijke phenomenen tot die verschijnselen en eigenschappen, welke hem door hun alle- daagsch voorkomen zoo innig vertrouwd waren geworden, dat hij meende ze te begrijpen, zooals: de beweging van een voorwerp, de kracht door zijn spieren uitgeoefend, de zwaarte van een lichaam, het stroomen van een vloeistof, het zweven van een stofwolk. Verklaren werd het aannemen van een drager, gekozen uit de hem bekende wereld en het bekleeden van dien drager met hem bekende eigenschappen, zij het ook dat die eigen- schappen versterkt werden tot ver over de grenzen der dagelijksche ervaring, dus tot transcendente eigenschappen. Had een mensch van invloed zulk een verklaring eenmaal uitgedacht. dan gingen zijn stamgenooten in haar gelooven en namen haar op in hun godsdienst. En dat geschiedde 1) Voordracht gehouden op de Vergadering van 22 Dec. 713 der Afdeeling: „Voordrachten met Debat” der Kon. Natuurkundige Vereeniging in Ned.-Indië. = ABT — niet alleen bij de primitieve volken, bij welke zulk een proces, (onbewust als het zich bij hen afspeelde), begrijpelijk is, naar nog heden ten dage is het bij hooge cultuurvolken niet anders. Alomtegenwoordigheid was wel een van de eerste eigen- schappen, die aan de dragers (gekozen ter verklaring van talrijke verschijnselen) moest toegekend worden, en die geleid heeft tot de aanneming van velerlei de ruimte’ vullende wereldaethers. Een sprekend voorbeeld biedt het Animisme der Indonesiërs en Polynesiërs aan, waaröver kort geleden de zendeling Dr. A. Kruyr een uitvoerige verhandeling heeft geschreven. Volgens hem nemen deze natuurvolken het bestaan van twee zielen aan, waarvan de eene na den dood optreedt, en de andere tijdens het leven. Oorspronkelijk werd aan deze laatste een zeer algemeen karakter toegekend en was zij het levensbeginsel, dat de geheele wereld doordrong, dat te beschouwen was als een fijne, aetherische stof, die de gansche natuur vervulde en bezielde, zoowel de bewerktuigde als de onbewerktuigde lichamen en de ruimte. Kruyr noemt haar meteen door CHANTEPIE DE LA Saussays op gelukkige wijze gekozen woord: zielestof. Die zielestof kan nu vermeerderd of verminderd worden en daar ze de gansche natuur vervult, moet dit als een verdichting of verdunning opgevat worden. Heel het streven van den animistischen natuurmensch is er op gericht om zijn zielestof te vermeerderen, vooral met substantie van hoogeren afkomst. In dat licht zijn tal van gebruiken, van kalkstrooien tot kannibalisme toe, ja, is bijkans het geheele leven van die volken te verklaren. Langzamerhand is die, de geheele wereld vullende zielestof, persoonlijke ziel geworden. Zoo gaat de zielestof van den priester uit naar de Goden om raad te vragen en keert weer in zijn lichaam terug om hem de goddelijke raadsbesluiten over te brengen. — 158 — Over die andere ziel, de ziel na den dood, leert het Spiritisme of geestenleer. De geesten, zooals wij ze noemen, ebben geen zielestof. Daarom bijv. werpen geesten geen schaduw, want de animist meent, dat ook in de schaduw een deel van de zielestof der persoon zetelt en zal het daarom o.a. vermijden op iemand's schaduw te treden. In de letterkunde der Hindoes wordt uitvoerig gehandeld over de „ledige ruimte” waarin toch alles zich afspeelt en die met het woord: ,Кһа”, dat het ,ledige", het „niet” beteekent, wordt aangeduid. Zij meenden, dat die oneindige ruimte gevuld was met een fijne, alles doordringende aetherische stof, die zij noemden: „akäsja”, wat beteekent het doorzienbare, еп die één van de vijfschap der elementen was. Ook bij de oudste Grieksche wijsgeeren vinden wij de voorstelling van een wereldaether, die bij hen de vuurlucht van de wereldruimte is, en somwijlen door spleten (chysmata) in het uitspansel door ons, stervelingen, gezien wordt. Het woord aether stamt dan ook af van aithoo — branden. Van ANAXAGORAS, die tusschen 600 en 500 voor Christus leefde, schrijft AmrsrorELEs, dat hij den aether met vuur schijnt vereenzelvigd te hebben, want het bovenste gewest is volgens hem vol vuur. ExPEpocnLEs, ook een der oudste Grieksche philosophen noemt den aether: pamphanoöon, dat is: helstralend. ARISTOTELES leeraart evenwel in zijn verhandeling over de Natuur, dat de aetherische stof alle bewerktuigde wezens der aarde doordringt en daarin het beginsel der levenswarmte, ja zelfs de kiem van de ziel wordt. : Daar het echter geenszins mijn doel is een volledig overzicht van de historische ontwikkeling der aether-voorstelling te geven, wil ik van de Grieken overspringen tot de wijsgeeren der 17de eeuw, evenals ook deze laatste den draad der Grieken hebben voortgesponnen. Zij namen het bestaan van een plenum als een wijsgeerig beginsel aan en de horror vacui, di. de afschuw voor het SEN, > ledige der natuur, was voor hen een voldoende reden om een, alle stof omringenden en het heelal vullenden, aether aan te nemen. | Voor Descartes, die „uitbreiding” als de eenige essentiéele eigenschap der stof aannam, en de stof weer als een nood- zakelijke voorwaarde voor uitbreiding zich dacht, was louter het bestaan van lichamen op afstanden van elkander, al een bewijs voor de aanwezigheid van een continu medium tusschen hen in. Maar behalve deze hoog-philosophische waren er meer realistische nooden, die men door de aanname van aetherische media tegemoet kwam, en zoo werden aethers uitgevonden, waarin men de planeten liet drijven, andere aethers voor electrische en magnetische atmospheren, weer andere, die dienden om de gewaarwordingen door het lichaam te geleiden, en zoo voorts, totdat de geheele ruimte ten slotte vele malen overvuld was met aethers van diverse qualiteit. Dat hierop een terugslag moest volgen is begrijpelijk en zoo zien wij dan ook de volgelingen van Newron, de rationalis- tische geesten der achttiende eeuw, alle aethers overboord werpen, zich niet bekommerende om een verklaring van de aantrekkingen en afstootingen, die in hun leerstellingen zulk een grooten rol speelden. Toch heeft Newton zelve аа de zwaartekracht te verklaren door drukverschillen in den wereldaether; maar hij maakte die theorie niet openbaar, omdat hij noch door de proefnemingen, noch door waarnemingen, zich voldoende rekenschap kon geven van dit aether-medium en de wijze, waarop het de voornaamste natuurverschijnselen voortbracht. Een dier veelsoortige aethers heeft evenwel de rationalis- tische opruiming overleefd, te weten de lichtaehter, die CHRISTIAAN Нгүвкхв had aangenomen als een medium, waarin het licht zich als een golving zou voortplanten. Toen het in den aanvang der negentiende eeuw meer en meer bleek, dat de lichtverschijnselen niet volgens de Newrow’sche theorie der uitgeworpen corpuscula, maar wel — 160 — volgens de trillingstheorie van HvvaEws te verklaren waren, kwam ook het onvermijdelijk trillende medium, de Нсүсех еһе lichtaether, tot heerschappij. Dacht zich echter HuvaEws nog de lichtbeweging als de voortplanting van afwisselende verdichtingen en verdunningen, zoo bleek het thàns, dat die trilling gelijk aan die van een elastisch vast lichaam moest zijn, en dat dus de aether evenzoo, als cen dergelijk lichaam opgevat moest worden. Dat ook de electromagnetiche verschijnselen zich in een aethermedium moesten afspelen, zag Farapay in de eerste | helft der negentiende eeuw in, en hij bevolkte dien aether met krachtlijnen en krachtbuizen en andere voorstellings- u beelden, die later door Махти, in een streng mathemati- schen vorm zijn overgebracht. | Bij Махчеш, ontstaat de electrische spanning door ееп verplaatsing der aetherdeeltjes uit den evenwichtsstand en breiden de spanningen zich, als in een elastisch lichaam, alzijdig en onbeperkt uit. Op deze wijze is de aether in staat spanningsvelden te herbergen. Spanningen kunnen, behalve door electrische verplaatsing, ook door den magnetischen toestand, die door den electrischen stroom verwekt wordt, ontstaan, maar zijn dan van een anderen aard. Een groote stap nader tot een meer eenvoudige natuur- verklaring, en dus een stap in de richting, waar langs natuurverklaring zich immer beweegt, deed Maxwerr, toen hij er in slaagde aan te toonen, dat het niet noodig was, voor de lichtvoortplanting cen anderen aether aan te nemen, dan voor de electromagnetische verschijnselen, omdat ook het licht als een electromagnetische trilling kon beschouwd worden. | ‚ Кеп triomph mocht het echter genoemd worden toen het aan Herz in 1888 gelukte, op electromagnetische wijze aethergolven op te wekken, die in niets anders van de lichtgolven verschilden, dan dat hun golflengten, die bij het licht met tienduizendste van millimeters worden gemeten, hier centimeters bedroegen. : — 161 — Hoe of voortgezette pogingen die kloof langzamerhand hebben overbrugd, hoe Marcoxt uit die proefnemingen de draadlooze telegraphie in het leven wist te roepen en hoe meer en meer blijkt, dat het gebruik maken van aether- golven, uitzicht op bijkans onbegrensde mogelijkheden geeft, dát is een geschiedenis op zich zelf. Hoe schitterend ook de triomphen der Maxwerr'sche theorie omtrent de electromagnetische verschijnselen waren, tóch vertoonde zij bedenkelijke tekortkomingen, die hoe lahger hoe meer in het oog vielen, toen de kennis dier verschijn- selen zich uitbreidde en vooral, toen geheel nieuwe pheno- menen ontdekt werden. MaxwEnL geeft geen verklaring van den electrischen stroom, spreekt enkel van een zich voortplantenden electri- schen toestand; hij laat het verschijnsel der electrolyse onver- klaard. Geheel en al schoot zijn theorie te kort, toen het gold de merkwaardige verschijnselen te verklaren, die bij de voort- beweging der electriciteit in de kathode-stralen of bij den invloed van het magnetisme op het licht (Zeeman-effect) optraden. Toen die verschijnselen nader bekend werden, bleek het, dat het geheel der electromagnetische verschijnselen veel afdoender werd verklaard door de electronen-theorie van Lorentz, den Leidschen geleerde, dan door die van MAXWELL. Die leer van LomENTz berustte op een geheel nieuw fundament, zooals blijkt uit de beide eerste, harer drie grondstellingen, die luiden: 1°. De electriciteit is atomistisch. 2°. De electromagnetische velden worden enkel door de zich bewegende electronen verwekt. | En dan de derde der stellingen, die bijzonder belangrijk voor ons is, omdat zij zich over den aether uitspreekt n.l. ,De aether is een alles doordringend vast lichaam, en is het rustende stelsel, ten opzichte waarvan de — magnetische veldvergelijkingen op te stellen zijn." Veldvergelijkingen zijn mathematische uitdrukkingen, die richting en sterkte van het electromagnetische veld in ieder LXXII — 162 — punt en voor ieder oogenblik bepalen en die ten opziehte van een rustend coördinaten-stelsel moeten opgesteld worden. Dat coördinaten-stelsel ligt dus in den aether, die, als in absolute rust verkeerende, wordt aangenomen. Wat is nu het atoom der electriciteit? Men moet aannemen, dat het electron dat atoom is, want een kleinere electrische lading, dan die van het electron, heeft men niet kunnen aantoonen. Die lading is een negatieve lading. Men weet dat het electron zich met reusachtige snelheden in de kathode stralen (de lichtende stralen die in de zoo bekende GeissLer’sche buizen worden opgewekt) voortijlt en dat het bij die beweging een electromagnetisch veld om zich heen verwekt, waardoor het omgekeerd weer in zijn vlucht wordt geremd. Er is daarom kracht noodig om het voort te bewegen, en van zijn massa, die men hier electromagnetische massa kan noemen, hangt het dus af, welke snelheid het zal verkrijgen als een bepaalde kracht uitgeocfend wordt. Heeft het electron nu ook nog gewone massa, dat wil zeggen, massa ten opzichte van de zwaartekracht? Vermoedelijk niet. Terwijl men over dat negatieve electriciteits-atoom het vrij wel cens is, heerscht nog groot verschil van meening over de wijze, waarop wij ons het best de positieve electriciteit kunnen voorstellen. Vermoedelijk is het evenals het negatieve electron een centrum van electriciteit, maar van veel grooter massa. Terwijl het negatieve electron een massa van slechts qax deel van die van het lichtste ons bekende atoom, dat van de waterstof, heeft, zou aan het positieve electron een massa van dezelfde orde van grootte toegekend moeten worden, en zou men zich het stoffelijk atoom moeten voorstellen als te bestaan uit eenige om elkaar heen draaiende zonnestelsels, waarbij de positieve electronen de rol der zonnen en de negatieve die der planeten vervullen. — 168 — Hoe moeten we ons nu dien wereldaether voorstellen, opdat wij cen verklaring vinden voor de verschijnselen, zoowel die van electromagnetische als van z.g.n. stoffelijken aard? Verklaring heet hier weer het voorstellen en het beschrijven met behulp van verschijnselen, die aan het dagelijksch leven ontleend zijn en waarmede wij zo» gewoon zijn geraakt, dat wij meenen ze te begrijpen, Kracht en beweging zijn twee van die directe zinswaar- nemingen, evenals uitbreiding en stof of zelfstandigheid en wanneer wij onze voorstelling tot die grondbegrippen hebben teruggebracht, spreken wij van een dynamische theorie, die een bevredigende verklaring van het verschijnsel geeft. Tegenwoordig is men zich maar al te zeer bewust, dat men hierbij geenszins het werkelijke wezen der verschijn- selen heeft verklaard, maar de praktijk heeft geleerd, dat men met behulp van dergelijke dynamische theoriën, niet alleen verschillende verschijnselen met elkaar in verband kan brengen, maar zelfs nieuwe nog niet waargenomen phenomenen kan voorspellen en te voorschijn roepen. r zijn evenwel meer verschijnselen, die ons uit het dagelijksch leven zoo bekend zijn, dat ze die rol van ver- klaringsgrond zouden kunnen vervullen; bijv. leven, geest, wil, en inderdaad berusten geheele wereldverklaringen op dergelijke fundamenten. Dat wereldverklaringen, welke op grondslagen rusten, die een zoo geheel verschillend karakter dragen, ook tot ganschelijk verschillende uitkomsten komen, is begrijpelijk. Ze kunnen echter meestal naast elkaar bestaan, omdat ook datgene van de wereld, wat ze willen verklaren, niet hetzelfde is. Beschouwen we evenwel eerst de aethertheorie die op dynamisch verklarenden grondslag is opgebouw De aether moet dan de eigenschappen van een vast lichaam hebben, want hij moet transversale trillingen kunnen voort- planten. Hij moet electromagnetische spanningsvelden kunnen herbergen en voortplanten. Electronen, die door hem heen zich bewegen met reusachtige snelheden, welke soms die — 164 — van het licht nabijgekomen, moeten die spanningen opwekken en omgekeerd weder door hen geremd kunnen worden. De meest voor den hand liggende verklaring is. weer zich den aether atomistisch te denken en daardoor de ver- schillende eigenschappen op analoge wijze te verklaren als bij de vaste stoffelijke lichamen. Volgens de aether-elastieiteitstheorie van Lord KELVIN is de aether een vast lichaam waarin een fijn korrelige beweging plaats vindt, derhalve bestaat de aether uit deeltjes die zich ten opzichte van elkaar kunnen bewegen. Ze voeren’ vortex-bewegingen uit en daar de vortex of ` wervelring door de wervelbeweging zijner deeltjes weerstand tegen vervorming aanbiedt, is hiermede de elasticiteit te verklaren. Bij een dergelijke opvatting van den aether moet het electron met zijn standvastige electrische eenheids-lading worden vergeleken met een draaikolk in een rivier of een hoos in de lucht, dus als te zijn niets anders dan een plaatse- lijke bijzondere bewegingstoestand in het aethermedium. Maar wanneer men zich het electron zoodanig voorstelt, dan moet het ook mogelijk zijn, de dichtheid van den aether, die het electron vormt, met die van de gewone stof te verge- lijken, omdat men door proefnemingen de afmetingen en de massa van het electron heeft kunnen bepalen. Nu ligt het evenwel voor de hand om den aether als onsamendrukbaar aan te nemen, want anders moeten wij aannemen, dat de aetherdeeltjes op afstanden van elkaar liggen en zouden we opnieuw een hoogeren aether moeten onderstellen, die de ledige tusschenruimten zou moeten opvullen. | Wordt dan de aether gedacht onsamendrukbaar te zijn, dan moet ook het electron, dat niets anders zou zijn dan een draaikolk in dat acthermedium, verondersteld worden van dezelfde dichtheid te wezen als het medium en de bepaling van dichtheid van het electron geldt derhalve ook voor den wereldaether. — 165 = . Voert men nu de berekening uit, dan komt men tot de verrassende uitkomst, dat die vaste wereldaether van een ongeloofelijke groote dichtheid is. Het bolvormige electron heeft een middellijn van slechts een tien millioenste centimeter of 10-13 em. en het neemt dus een volume in van ongeveer !/, (10-53 kubieke centimeter. Had het dus de dichtheid van water, dan zou het !/, 10-39 gram wegen, maar het weegt 2. 10-172 maal meer nl. 10-27 gram, dus is de dichtheid billoen maal grooter dan water. | In dat ongeloofelijk dichte medium planten zich nu de lichttrillingen met een snelheid van 300.000 km. in de seconde voort. Hieruit volgt onmiddellijk een maat voor de elasticiteit van het medium, die ook weer ongeloofelijk veel meer dan bijv. die van staal blijkt te zijn. Die elasticiteit zou dan volgens Keuvin zijn oorsprong vinden in een inwendige beweging der aetherdeeltjes. Een dergelijke inwendige beweging vertegenwoordigt evenwel een arbeidsvermogen en men kan zich begrijpen, dat in een medium van zoo enorme dichtheid, welks deelen met licht- snelheid wervel-bewegingen uitvoeren, dit arbeidsvermogen van een onbegrijpelijke grootte is. Om het arbeidsvermogen, dat iedere kubieke millimeter in de ruimte herbergt, voort te brengen, zou een electrische fabriek van een milloen paardekrachten veertig milloen jaren ononderbroken stroom moeten leveren. Dergelijke reusachtige dichtheden en energien mogen ons eerst verstomd laten staan, weldra zullen ze echter een stillen twijfel doen ontstaan. Is men wel op den goeden weg? Zijn deze onbegrijpelijke groote uitkomsten niet een vingerwijzing, at men zich bij zijn verklaring op een dwaalspoor heeft begeven? Mag men wel cen dynamische verklaring van den aether zoo ver doorvoeren? Daarbij kwam nog de zonderlinge ous dnd, dat het — 166 — volkomen onmogelijk bleek, zich op objectieve wijze te ver- gewissen van het bestaan van het reusachtige dichte, vaste medium, dat de gansche wereldruimte vulde. Volgens proeven van Sig OLIvER Liopae bleek het, dat zich stof- felijke lichamen ongehinderd door het medium heen bewogen ; van een meeslepen van den aether was niets waar te nemen. Bewogen wij ons door den rustenden aether, en plantte zich naast ons in dien aether een lichtstraal voort, dan zouden wij toch onze eigen snelheid moeten kunnen waar- nemen, want hadden wij dezelfde richting als de straal, dan moest ze ons later bereiken en omgekeerd. Niets lag meer voor de hand dan de proef te nemen. Wel is waar is de lichtsnelheid onpraktisch groot, maar in de snelheid van onze aarde om de zon, die een tienduizendste deel dier lichtsnelheid is, zouden wij toch een middel kunnen hebben om onze volstrekte snelheid ten opzichte van den aether aan te toonen. MicHELsON deed de proef, en zoo nauwkeurig, dat een honderdste deel van het te verwachten effect had aangetoond kunnen worden, maar elk effect bleef uit. Op dat, voor Lorentz’ theorie van den rustenden aether, kritieke oogenblik kwam Lorentz zelf (en onafhankelijk van hem FrrzaERALD) met een reddende onderstelling ;n 1. dat de afmetingen van den meettoestel van Mronkrsow juist zooveel door de verandering in absolute beweging zouden vergroot zijn, dat het te verwachten effect geannuleerd werd. In het algemeen was dus de onderstelling uitgesproken : dat de dimensies der stoffelijke lichamen afhankelijk zijn van de absolute beweging dier lichamen door den aether. Door de volgende grove beschouwing is dat IHR duidelijk te maken. De cohacsie der stof berust op electrische aantrekking van negatief tot positief geladen deeltjes dier stof. Bewegen die deeltjes zich evenwijdig met elkaar door den aether, dan vertegenwoordigen ze een negatieve en een positieve electrische stroom. c 267 — Twee ongelijknamige stroomen stooten elkaar echter af, derhalve de cohaesie vermindert en de stof zet zich uit. Hiermede was nu wel de leer van den rustenden aether gered, maar tegelijk de hoop vernietigd, om ooit door een physische proef zich objectief van het bestaan van dat medium te vergewissen. Maar waarom moet men aan cen middenstof, waarvan men nimmer door eenige waarneming kennis zal kunnen nemen, physische werkelijkheid toekennen ? Is het noodig om over dien geheimzinnigen wereldaether te spreken ? Neen zegt EINSTEIN. Wanneer wij waarnemen, dat de voortplanting van het licht dezelfde blijft hòe wij ons ook met de aarde bewegen, dan kunnen wij daaruit omgekeerd postuleeren, dat zoowel het licht als alle overige natuurverschijnselen zich op de zelfde wijze afspelen, in welke richting wij ons ook bewegen, indien tenminste onze beweging een eenparige zij. Dan vervalt het begrip, absolute beweging en hebben wij geen enkel recht meer om over een in absolute rust verkeerenden aether te spreken, evenmin als van ееп ` aether, die zich in een bepaalde richting zou bewegen, zoodat wij de geheele aether-hypothese moeten laten vallen. Scherper geformuleerd luidt het beginsel van BEBrINSTEIN, het Betrekkelijkheidsbeginsel genaamd: Men kan een oneindig aantal coördinatenstelsels (x, y, z, t = tijd) vinden, die zich met eenparige rechtlijnige snelheden betrekkelijk van elkander bewegen, ten opzichte van welke stelsels, de natuur- verschijnselen op dezelfde wijze verloopen. Derhalve, wanneer men van een bewegend stelsel overgaat op een ander bewegend stelsel, blijft de mathematische vergelijking, waarmee men een of ander natuurverschijnsel, dat zich afspeelt, beschrijven kan, geheel gelijk,indien men maar de coördinaten op cen bepaalde wijze transformeert. Die transformatie was reeds door Lorentz in 1895 gevon- == 168 — den, toen hij voor de verschijnselen, die electrische lichamen bij hun beweging door den, volgens hem, rustenden aether vertoonen, een nieuwe verklaring gaf. In de transformatie speelt een hoofdrol de verhouding van de snelheid van het lichaam tot de lichtsnelheid, en het merkwaardige is, dat ook de tijd op deze zelfde wijze ger transformeerd moet worden. Hierdoor moet dus bij een zich bewegend electrisch lichaam gerekend worden met een bijzondere tijdmaat, die aan zijn beweging aangepast is. . Wat echter bij Lorentz louter een mathematisch hulp- middel was — die eigentijd van het lichaam — wordt bij EINSTEIN het essentieele. Die nieuwe tijd is de eenige werkelijke tijd voor het lichaam. Einstein heeft er voor het eerst op gewezen, hoe of onze tijdrekening ten slotte berust op lichtsignalen, die zich door den aether voortbewegen, en hoe. wanneer een aantal uurwerken synchroon zijn gezet, zij. dat niet meer zullen zijn, wanneer aan dat stelsel van uurwerken een eenparige snelheid wordt medegedeeld. | Gebeurtenissen derhalve, die in het eene stelsel als : simultaan worden opgevat, worden als niet-simultaan waar- genomen door een persoon die zich in een stelsel bevind!, dat zich anders als het eerste beweegt. Hoe vreemd dit ook op het eerste gezicht moge schijnen, toch zal men zich er mee kunnen verzoenen, als men denkt aan hetgeen Karr heeft geleerd, nl. dat de tijd is, louter een vorm (reine Form) van ons natuurbeschouwen; сеп schema waarin wij de gebeurtenissen moeten rangschikken, opdat zij, in tegens'elling met subjectieve en hoogst toc- vallige waarnemingen, een objectieve beteekenis zullen verkrijgen. Deze rangschikking nu kan enkel op grond van de empirische kennis van natuurwetten tot stand worden gebracht, en wanneer die empirische kennis ver- schilt, zooals in verschillend zich bewegende stelsels het geval is, dan zal ook de rangschikking verschillend zijn. — 169 — Merkwaardig is het nu, dat bij die transformaties de tijd op geheel dezelfde wijze moet behandeld worden, als de gewone coördinaten of ruw weg gesproken als breedte, lengte en hoogte. Dit bracht de, helaas, jong gestorven MINKowsKI er toe, de geheele beschrijvingswijze over te brengen naar een vierdimensionale wereld, waarin de tijd als een gelijk- waardige coördinaat met de ons bekende ruimtelijke afmetingen optreedt. In die nieuwe wereld worden dan alle bewegingen van onze wereld tot een majestueuze rust. Heden, verleden en toekomst liggen in die wereld naast elkaar en evenals wij in onze wereld wat naast elkaar ligt, op één afbeel- ding kunnen brengen, zoo kunnen wij al het gebeuren, gebeurde en toekomstig gebeuren in één mathematische afbeelding brengen. Hoe vreemd voor ons driedimensionale wereldlingen, die vierdimensionale, іп tijdlooze rust verkeerende wereld aan van- kelijk moge toeschijnen, toch wil ik trachten door een analogie, die de verhouding tusschen minderdimensionale werelden - beschrijft, deze beschouwingswijze begrijpelijk te maken. Een vijf en twintig jaren geleden schreef een geestig Engelschman een boekje „Platland” geheeten, waarin hij een tweedimensionale wereld beschreef, een plat vlak bevolkt door twee dimensionale wezens, die cirkels, lijnen en punten in hun wereldvlak kunnen waarnemen, en kunnen opmerken, hoe die figuren, met den tijd, van vorm veranderen en zich bewegen. Zij zien hoe een cirkel grooter en kleiner wordt en in een punt verdwijnt, hoe cen lijn zich kromt of ееп punt heen en weer danst. Wij, driedimensionale wezens zien echter dat hun wereld eigenlijk driedimensionaal is, maar in volkomen rust, en dat zij gevuld is met bollen en vlakken en lijnen, die een onveranderlijken stand innemen еп onveranderlijk van vorm zijn. -- 170 — Het tweedimensionale wereldvlak snijdt door die driedimen- sionale wereld heen, en van den bol zien de platlanders niets dan de doorsnede, dus een cirkel, evenzoo van het vlak enkel de lijn, en van de lijn niets dan een punt. Met den tijd der platlanders beweegt zich echter hun wereldvlak door de rustende driedimensionale wereld heen en daarbij wordt de doorsnede met den bol hoe langer hoe kleiner, totdat ze bij het verlaten van den bol in een punt verdwijnt. De lijn, die de doorsnede met het vlak is, kromt en draait zich, naarmate het vlak gekromd en gedraaid is en evenzoo danst het punt heen en weer, omdat de lijn een zigzaglijn is. Verleden en toekomst van platland liggen naast elkaar in die driedimensionale wereld en het heden is slechts de momentane doorsnede van hun wereldvlak met die rustende wereld, Maar nu kunnen we ons verbeelden, dat een ander platland die wereld in een andere richting doorloopt. Dan zal alles volgens een anderen tijd en in andere volgorde geschieden, terwijl toch de inhoud van al het gebeuren n.l. de driedimen- sionale wereld hetzelfde is. Wat voor den cenen platlander gelijktijdig geschiedde, zal voor den vreemden platlander па elkaar voorvallen. Wanneer we echter dat richtingsverschil maar in rekening brengen, dan kunnen we de wereldgeschiedenis van den laatsten uit die van den eersten afleiden. En we kunnen dus de wereldgeschiedenis voor alle soorten platlanden in één formule beschrijven, wanneer we voor die driedimen- sionale rustende wereld de formule vinden. Geheel analoog beschrijft nu Minkowskr ons driedimen- sionaal wereldgebeuren als gelijktijdig aanwezig in een vierdi- mensionale wereld, die in eeuwige rust ligt en in deze wereld is geen plaats meer voor den wereldaether. Niet wordt door hem geleeraard dat inderdaad de wereld vierdimensionaal zou zijn, maar wel, dat men onze wereld veel beter mathe- matisch kan beschrijven door haar als vierdimensionaal en — 171 — in rust te beschouwen, dan als driedimensionaal en in: beweging. Was voor de laatste wijze de aanneming van een rustenden wereldaether noodig, voor de beschouwingswijze der Relativisten verviel die hypothese. De oude strijdvraag: werking op een afstand of voortplan- ting door middel van een aether, vervalt, omdat een derde mogelijkheid wordt aangenomen, n.l.: tusschen de lichamen bestaat een werkelijk iets, het electromagnetische veld, dat trots zijn losmaking van alle materie, toch energie, beweging en spanningen inhoudt en over kan brengen van het eene lichaam naar het andere. Tot nu toe zijn er nog geen verschijnselen waargenomen, die tegen het Betrekkelijkheids-Beginsel indruischen, maar toch zou het mogelijk zijn, dat een zeer algemeen natuur- verschijnsel zich daartegen verzetten zou, en wel de zwaarte- kracht ; Hoe eenvoudig de zwaartekracht in haar uitingen moge ` zijn, wij kennen haar wezen niet en vooral weten wij niet of zij zich voortplant met eindige of oneindige snelheid. Volgens het Betrekkelijkheids-Beginsel moet zij zich met lichtsnelheid uitbreiden. Kort geleden heeft Einstein zijn leer uitgebreid om ook het zwaartekrachtsveld daarmee te omvatten. Niet verzwegen mag worden, dat er ook mathematische wereldbeschrijvingen zijn, die op andere grondslagen gebouwd zijn; zoo maakt McLaren gebruik van een vierdimensionale wereld die wel in beweging is, maar in een onveranderlijke beweging. Dus de rust van een waterval. Zij- is vol van standvastige aetherstroomen, en in haar geldt een absolute tijd. Is hiermede dan een moderne gedachtenstrooming beschre- ven, die ten slotte gevoerd heeft tot de negatie van den wereldaether, zoo zij hier eveneens een geheel andere geestesrichting geschetst, die omgekeerd haar aanhangers tot de conceptie van velerlei wereldaethers heeft gebracht, t.w. de theosophische. — 172 == Om echter als leek een zoo hoog opgevoerde leer als de theosophische te willen schetsen, zou van een bedenkelijke aanmatiging getuigen. Het is echter slechts mijn doel te trachten de plaats aan te wijzen, die de aetherhypothesen in de theosophie innemen en daarvoor acht ik hier voldoende, indien ik weergeef wat daarover twee bekende theosophen ANNIE Besant en C. W. LEADBEATER, in een tweetal geschriften, mededeelen. ` | Deze geschriften dragen de titels: ,Occulte Scheikunde” en „de Wereldaether”. De Theosophen putten hun wijsheid voor een deel uit hetgeen de z.g.n. helderzienden hebben waargenomen. Deze laatsten hebben toestanden van de stof, hooger dan de gasvormige, onderzocht, en opgemerkt, dat de stof in die toestanden de functien vervult, toegeschreven aan den aether. Daarom hebben zij die toestanden aetherisch genoemd. De zelfstandigheid, die aan het overige deel der weten- schappelije eischen voldoet noemen zij Koilon. Die koilon is de moederstof van onze wereld, maar er zijn hoogere werelden, en die hebben ook moederstoffen. Het koilon is dus niet homogeen. maar opgebouwd uit hoogere moederstoffen; de hoogste is ten slotte de mulaprakriti. Voor de verscherpte gezichtsvermogens der helderzienden is de koilon homogeen, maar dat is maar schijnbaar, want enkel de mulaprakriti is dat. Het merkwaardige is nu, dat, wat wij stof noemen, niet uit koilon bestaat, maar juist ontstentenis van de koilon is. Het is als een bel in een vloeistof. Het oeratoom zagen zij te bestaan uit 10 ringen, waarvan drie, dikker dan de zeven overige. Zij noemden hen spirillae. „Indien één van deze draden weggenomen zou worden uit het atoom en als het ware uit elkaar gedraaid en ontdaan van zijn bijzonderen spiraalvorm op een platte oppervlakte uitgelegd, zou men zien dat hij een volledige cirkel is, een stijf ineengedraaide ring van kabeltouw zonder einde. — 173 — Dit kabeltouw is zelf een spiraal van 1680 windingen; het kan ontwonden worden en zal dan een veel grooteren cirkel opleveren." „Dit kan wederom plaats hebben en zoo kan een nog grootere eirkel verkregen worden en dit kan worden herhaald, totdat de zeven reeksen van аай - onb mamie zijn en wij cen ontzettend grooten cirkel van tippen hebben, als parelen, die aan een onzichtbaar koord geregen zijn. Het aantal dier parelen komt de veertienduizend millioen nabij.” Door den wil kan die ontwikkeling tot stand komen en na ieder der mogelijke zeven ontwikkelingen komt men op een hooger stoffelijk gebied. De bellen in de koilon zijn de ruimten waarin de Logos — en dat is waarschijnlijk de Logos van óns wereldgebied — zijn adem heeft geblazen. „Dic adem — Fohat genaamd — graaft gaten in de ruimten.” Alle stoffen zijn dus bezield door goddelijkheid; cen voort- durende opoffering van de godheid. Trekt hij zij adem terug, dan verdwijnt de stof. De stofatomen zijn verder in twee soorten te verdeelen; in die der eerste stroomt de kracht van de ruimte van vier afmetingen door het atoom in de physieke wereld; zij worden de mannelijke genoemd. In die der tweede soort stroomt de kracht omgekeerd en verdwijnt dus uit de physieke wereld, door het atoom, in de vierdimensionale wereld; zij heeten de vrouwelijke. De atomen beider soorten hebben een tegengestelde EEN richting. De auteurs merken op, dat het noodig is, dat hun helder- ziende waarnemingen gecontroleerd worden door die van anderen. Of dit is geschied, is mij onbekend. Zijn hier dan ten opziehte van den aether drie wereld- beschouwingen geschetst, zoo kan ik de verleiding niet weerstaan, om te trachten ze te vergelijken en ze voor dat doel van een kenschetsend epitheton te voorzien. — 174 — De eerste zou ik dan willen noemen de positief-volstrekte. Deze wereldbeschouwing heeft ten doel, het geven van een mathematische beschrijving en een dynamische verklaring, waarbij zij een aantal dragers aanneemt, die in analogie met de, in het dagelijksche leven voorkomende en aan onze zinnen zich voordoende, ponderabele lichamen zijn ` gekozen. Zij voert tot een rustenden wereldaether met inwendige beweging. De tweede wereldbeschouwing zou genoemd kunnen worden de negatief-betrekkeliüjke. Zij geeft ook een mathematische beschrijving van het wereldgebeuren en brengt haar beschouwing over in een vierdimensionale, in rust verkeerende were Xnkel de betrekkelijke bewegingen der lichamen ten opzichte van elkander beschouwende, laat zij het geheele aether-denkbeeld vallen. Maar hoe moeten de theosophische aether-voorstellingen gequalificeerd worden? Wanneer de leek, die zich sinds zijn schooljaren ingespan- nen heeft om de onderzoekingen der physici te volgen, zich aan den lectuur vau een theosophisch werk als het boven- aangehaalde zet, grijpt verbijstering hem aan. Wát!? — De ontsluiering. der geheimenissen van aether en eleetronen, kracht en stof. zou zóó gemakkelijk zijn? De leek, die gewend is geweest steeds weer te lezen van de niet rustende zelfkritiek, die de geduldige waarnemers op hun eigen waarnemingen en van de voortdurende contróle, die zij op elkanders werk uitoefenen, van het voorbehoud, waarmee steeds de vertolking der waarnemingen wordt medegedeeld, van de mate van vernuft, die wordt aangewend bij de moeizame mathematische formuleering, die zekerheid moet verschaffen, dat de verschillende waarnemingen in onderling verband staan, hij zal weinig vertrouwen stellen in waarnemingen van eene ze? waarbij zoo weinig van dat alles te vinden is. A — 175 — Wanneer hij opmerkt, dat het door die helderzienden waar- genomene ten slotte weer uit beelden bestaat, ontleend aan de grofzintuigelijke waarneming, wát voor waarborg heeft hij dan, dat hier niet weder een onbewuste gevarieerde reflex van die gewone waarneming in het spel is, evenals een droom, een door den logischen wil weinig of niet gecontro- leerde reflex is van dagelijksche waarneming. Dat de waarnemingen der helderzienden onderling zullen overeenstemmen, is dan te verwachten en bewijst dus niets voor hun juistheid, evenmin als het feit dat, toevallig een nog onbekend verschijnsel, door hen vooruit waargenomen, een bewijs voor die juistheid zou zijn, daar zulk een verschijnsel bijna immer analoog is aan reeds bekende verschijnselen. Daarom zou ik deze aether-beschouwing willen noemen: religieus-phantastisch, en wel religieus, omdat ze, іп tegen- stelling met de beide andere, goddelijke, de wereldbesturende machten invoert, en phantastisch, omdat ik ze beschouw als een dichterlijk samenstel van verzinsels, in tegenstelling met het sobere stelsel van werkhypothesen, waarop de andere twee beschouwingen steunen. Een diepe kloof scheidt een wereldbeschouwing als de theosophische van de beide eerste. Ongetwijfeld is zij veel ruimer, want zij omvademt de physische en de psychische wereld beide, in tegenstelling met de physica der beide eerste, die niet anders dan over den samenhang van meet- baarheden handelt en zich ten doel stelt, om zich de wereld in wiskundige verhoudingen te denken en zoo mogelijk ook wiskundig te begrijpen, maar die alle onmeetbare psychische verschijnselen buiten beschouwing laat. Die physica voert getallen in als symbolen voor de werkelijk- heid van krachten, bewegingen en vormen en verliest daardoor de aanschouwelijkheid. Om daaraan tegemoet te komen, voert ze nieuwe dragers voor haar mathematische symbolen in. Zulk een drager is de wereldaether. Het intrinsieke verschil tusschen de beide eerste wereld- beschouwingen ligt in de invoering van zulke dragers. — 176 — Hóórt, hoe een aanhanger van de positief-volstrekte richting, Sir Orıver Lopez, zich uitspreekt in de rede, waarmede hij de vergadering der British Association verleden jaar te Birmingham opende, een vergadering, bijgewoond door vele autoriteiten op physisch gebied, o.a. LORENTZ. „Is de aether een loutere conventie, of is hij concreet? De voortplanting van het licht bewijst, dat hij concreet is.” „De electrische theorie der stof is een positieve volbren- ging met positieve uitkomsten; met haar hulp voeren wij experimenten uit, die licht werpen op verhoudingen tusschen aether en stof. Het betrekkelijkheidsbeginsel is een negatie, de aanneming dat zekere feiten nimmer waargenomen kunnen worden, een ontkenning van iedere betrekking tusschen aether en stof, een ontkenning zelfs van het bestaan van den aether." Het is of men door den reeds bejaarden geleerde hoort uitroepen: ,Wát, die aether, waarover ik in het zweet mijns aanschijns vele proeven heb gedaan, die ik wel is waar experimenteel niet kon aantoonen, maar wiens dichtheid en inwendige energie ik bepaalde, die zou niet bestaan!" „Agnosticisme”, zegt hij verder, „is gewettigd, maar niet de dogmatische, positieve en gnostische varieteit.’ „De wetenschap mag geen algemeene ontkenningen uiten, omdat zij maar een deel van het geheel kent.” „De aether werkt niet op onze zinnen, daarom beginnen sommige te zeggen, dat ze niet bestaat.” Nog sterker uit zich een ander beroemd Engelsch physicus, SCHUSTER, die zegt dat de modernen niets meer willen ver- klaren, enkel maar beschrijven door mathematische formules. Hij noemt dat modern scepticisme, ja zelfs louter laf heid Gk cursiveer). Daarbij haalt hij den grooten, kort geleden te vroeg ge- storven franschen geleerde, Pomcark aan, die zeide, dat beginselen slechts conventies zijn en verkapte definities. Dat zij afgeleid zijn uit experimenteele wetten en dat die wetten tot beginselen van volstrekte geldigheid zijn verheven. — 177 — Dat wij de vraag over het al of niet bestaan van den aether aan de metaphysica kunnen overlaten en dat voor ons alleen essentiëel is, dat alles zóó gebeurt, alsof hij bestond. Onlangs schreef de bekende experimentator Ѕоррү in het Engelsche tijdschrift „Nature”’: „Het is tenminste leerzaam te trachten een Britsch auteur te volgen in zijn pogingen, om verslag te doen van die duistere opvattingen waarvan tot nu toe nauwelijks een enkele in dit land beweert, ze te begrijpen of ten minste te verstaan. Soppy haalt dan een voorbeeld van twee, in tegenover- gestelde richting door radium uitgestooten béta-partikels aan, waaruit blijkt, dat 77) tenminste het Betrekkelijkheidsbeginsel niet begrijpt. Hier staan werkelijk menschen van verschillende gemoeds- aanleg tegenover elkander en wel curieuselijj staan de ` matter-of-fact menschen naast de phantasten, tegenover de meer bespiegelende geesten. Den laatsten is niet tegen te spreken, dat de aanhangers van de positieve-absolute richting steeds nieuwe dragers van eigenschappen moeten uitdenken om de beschrijving der reeds aangenomene aan te vullen. De elasticiteit van den aether moest beschreven worden door aan dien aether een fijnkorrelige structuur toe te schrijven; maar wil men het gedrag van zulk een korrel volledig beschrijven, dan zal men op dezelfde wijze nieuwe dragers moeten verzinnen, en op die wijze krijgt het proces veel gelijkenis met dat der theosophen, die ook een opvolging van stof- en aethertoestanden aannemen. En wanneer die laatste eindelijk de mulaprakriti volstrekt homogeen noemen, dan maken zij, volgens de niet in hun leer geloovende, een willekeurig einde aan de reeks . Een bekend spreekwoord zegt, dat uit de botsing der verschillende meeningen de waarheid ontspringt. Dat uit den strijd der hierboven beschreven meeningen over den wereld- aether dé waarheid zal te voorschijn treden, durf ik niet LXXIII ; 12k, — 178 — hopen, want hoe zal men met recht durven zeggen, dat de absolute waarheid gekomen is. Integendeel uit die ver- schillende beschouwingen over het oeroude denkbeeld van den wereldaether moet men de gevolgtrekking maken, dat de eenige absolute waarheid is, dat alles betrekkelijk is. Maar wel verwacht ik, dat door den strijd der verschil- lende opvattingen, en vooral door dien der absolutisten en relativisten, nieuwe physische verschijnselen en verhoudingen zullen ontdekt worden, en dát zal een werkelijk gewin zijn. 14 g 0.4. Grw. OCEAAN 2 K.Fatagar "e MC > : DE BN „үң, ` aet o. M. pe "wl Am 22. BAND. ТЕ baa; STRAAT D Geelvink- JAPEN SNEEUW en CARSTENSZ ТОР бер е E E N HELLWIG 9 хы pix * wic ду ui f. ` ə» WILHELMINA TOP CP gei 4750 x Xs € » 4 3 GUINEA ON “ dux iu d 25 Mu end meer ` TINUK LER А š y el, батлав bil EA — ita roe Kamis ` HALFOERA-ZEE Zil” o ZUID Є Digoet @ P Damar NIEUW ARES - STRAAT 140* SI 48 Het Klimaat van Nieuw-Guinea DOOR Dr. C. BRAAK, Onder-directeur v/h Observatorium te Batavia. Op verschillende punten van Nieuw-Guinea zijn gedurende korteren of langeren tijd geregelde waarnemingen verricht, maar zij geven slechts een gebrekkig en onvolledig beeld van het klimaat van dit groote eiland. Er bestaat echter nog een tweede zeer belangrijke bron van gegevens n.l het materiaal, dat in de dagboeken van de verschillende expedities is opgeteekend. Door deze aanteekeningen is, nu de exploratie van Neder- landsch Nieuw-Guinea ten einde loopt, en de witte plekken grootendeels van de kaart verdwenen zijn, tegelijkertijd onze kennis van de weersgesteldheid der geëxploreerde streken veel minder hypothetisch geworden. Wat zich het Observatorium ten doel stelt, namelijk met behulp der regenstations en van de meer volledig uitgeruste secundaire meteorologische stations, welke in de laatste jaren zijn opgericht, een klimatologisch overzicht van den Archipel samen te stellen, is voor Nieuw-Guinea door een gelukkigen samenloop van omstandigheden op deze wijze reeds voor een goed deel bereikt. Nu zal het voor zulk een groot ongecul- tiveerd land, althans in de eerstvolgende decenniën, niet mogelijk zijn een net van vaste stations te vestigen, dicht genoeg om uit de waarnemingen een volledig klimatologisch overzicht af te leiden; het heeft derhalve geen zin hierop te wachten en de bewerking van het beschikbare materiaal langer uit te stellen, te meer omdat dit reeds duidelijk de klimaatsverschillen der verschillende deelen van het eiland aantoont. | — 180 — Ік heb daarom getracht deze gegevens te benutten om voor de gebieden, die klimatologisch min of meer een geheel vormen en zich van de overige onderscheiden, de meest op den voorgrond tredende eigenaardigheden van het klimaat ` te beschrijven. Voor dit doel is zoowel van de reeds bewerkte waarnemingen gebruik gemaakt, als van de ongepubliceerde, welke gedeeltelijk in het archief van het Observatorium aanwezig waren, gedeeltelijk werden overgenomen uit de exploratie-verslagen, die bij het Departement van Oorlog berusten. Een kort overzicht van de reeds bewerkte gegevens moge hier voorafgaan. Reeds bewerkte waarnemingen. In dit Tijdschrift zijn de volgende samenstellingen te vinden: I: Meteorologisebe WaaruamingeN. te Merauke en te Kiroeroe Etna-baai icht gedurend Nieuw-Guinea Expeditie van 1904/1905, Deel LXVII, p. 36. IL. Meteorologische waarnemingen verricht gedurende de Zuid-Nieuw-Guinea Expeditie van 1907, bewerkt door Р. Јон. Surrs. Deel LXVIII, p. 203. ПІ. Meteorologische waarnemingen verricht gedurende de Sneeuwgebergte Expeditie van 1909/1910 bewerkt door Dr. W. vas BEgwMELEN. Deel LXXII, p. 20. Van de onder I genoemde waarnemingen is tevens een bewerking te vinden van de hand van Dr. J. W. R. Косн in het gedrukte verslag dier expeditie. Verder zijn in het boek van A. Е. Б. Worrasrox „Pygmies and Papuans" op blz. 189 enkele regels gewijd aan het buitengewoon regenachtige karakter van de oostmoesson maanden Juli, Augustus en September аап de Mimika, ~ 181 — terwijl in het „Uittreksel uit het verslag der commissie ter voorbereiding van de aanwijzing eener natuurlijke grens tusschen het Nederlandsche en Duitsche gebied op Nieuw- Guinea” op blz. 46 een korte beschouwing over het klimaat van het grensgebied is opgenomen. In deel LXXII p. 244 van dit Tijdschrift zijn ten slotte nog opgenomen meteorologische waarnemingen en berichten van Dr. Max Moszkowskı betreffende het stroomgebied van den Mamberano. Van de bewerkingen I t/m III moge een kort overzicht hier een plaats vinden, de laatstgenoemde gegevens zullen later tegelijk met de verdere waarnemingen besproken worden. De onder I genoemde in dit Tijdschrift gepubliceerde waarnemingen, welke door Dr. Косн zijn verricht, werden aan het Observatorium te Batavia bewerkt. Zij omvatten: Waarnemingen te Merauke van 14 Mei—17 October 1904 (met uitzondering уап 12—27 Juli). Waarnemingen te Kiroeroe (aan het eind van de Etna-baai op 3°57' Z.B. en 134°57’ O.L.) van 21 November 1904—26 Januari 1905. De uitkomsten der barometer- en temperatuur-waarne- mingen zijn in een aantal tabellen samengesteld, bevattende _ daggemiddelden, dagelijkschen gang, maxima en minima. Zij werden verkregen uit twee-uurlijksche aflezingen van de strooken der zelfregistreerende toestellen, die werden vast- gelegd aan de aflezingen van een kwikbarometer en een normaalthermometer. De opteekening liet wel eens wat te wenschen over, zoodat de afgeleide gegevens op niet al te groote nauwkeurigheid aanspraak kunnen maken. Daarenboven ontbreken vergelijkingen tusschen den gebruikten kwikbaro- meter en den standaardbarometer te Batavia, zoodat de absolute waarde der barometerstanden onzeker is. Hieronder volgen eenige getalwaarden aan de tabellen ontleend; voor meer uitvoeriger gegevens zij naar het origineel verwezen, ~- 182 — .MERAUKE KIROER OE. 1904 1905 aoe Жу бы ә, Mei. | Juni. Juli. | Аир. | Sept. | Oct. | Nov. | Dec. | Jan Daggemiddelde . 757.1 | 758.8| 759.5 | 759.9 | 758.5| 758.5 | 758.4 | 757.8| 757.1 Hoogste maximum 759.4 | 762.2 761.8 | 761.8| 762.5 761.0] 760.6, 761.0| 761.7 Laagste minimum. 753.5 | 755.5 | 758.4 | 756.1 | 754.4| 7155.4| 756.7 | 755.4| 755.4 Grootste dagelijksche schommeling . 3.5 3.2 87 3.3 3.6 3.9 2.8 3.0 3.8 Gemiddelde dagelijksche schommeling . 28 29 25 2Л 3.0 3.2 2.4 2.0 2.4 Hoogste daggemiddelde. | 758.6 | 760.5 | 760.3 760.8| 760.7 | 759.3| 759.0 | 7601) 759.1 Kleinste д 755.4 | 756.9 758.8 | 758.8 | 757.1 | 757.9 | 757.8 | 756.7 755.5 MERAUKE. KIROEROE. Temperatuur in graden 1904 1905 Celsius. Mei. | Juni. | Juli. | Aug. | Sept. Осі. | Nov. | Dec. | Jan. Daggemiddelde . 27.07 | 26.03 | 250.1 | 249.3| 250.3] 260.2] 240.5 240.4] 24.9 Hoogste maximum 3301: 2921 2051 2344) 271. 32.31 2851293 29.5 Laagste minimum . 186) 189| 1961: 225! 219, 223 Grootste dagelijksche schommeling. . 1160) 135| 1121 60! 66 7.0 Gemiddelde dagelijksche schommeling . 92, 88 86| 40 39 4.9 Hoogste daggemiddelde. 251) 210| 212] 250] 2541 257 Laagste " 2301 2601 256] 2371 234 23.9 — 183 — Voor den dagelijkschen gang van luchtdrukking en tempe- ratuur werd gevonden: Midder- 2u 4u, | 6u, | 8u, | 100, | Middag| 2u. | An | 6U. | 8u, | 10u. nacht MERAUK E. Luchtdrukking Mei/Oct., mm. 05| 01-01! 03 08| 07| —02|—1.0/|- 1.1,1—0.6| 02! 06 Temperatuur Aug./Oct, Co. | —2.2 —2.7|—3.2 —29| 06 35 Ай 31| 181 03/—08|—15 KTIROEROE Luchtdrukking Nov./Jan., mm. 0.4 |—0.1 —0.2| 02!) 08! 07 0.0,—0.8|—1.0,—0.6| 00! 0,5 Temperatuur, " , Со.| —09/—1.2,—1.5,—1.5|—0.6| 08 18| 191 1,3! 06! 00 —0.5 Tijdens het verblijf te Merauke werd weinig last van de warmte ondervonden, de hoogste temperatuur werd verwacht in November, December en Januari. De maximale windsnelheid te Kiroeroe waargenomen, was zeer gering, nl. 1 meter per seconde. In het verslag der expeditie zijn de regenwaarnemingen vermeld. Te Kiroeroe werd het weer, dat in den beginne werkelik mooi kon genoemd worden, langzamerhand minder gunstig. Meestal was het 'smorgens helder zonnig weer, maar in den middag regende het. De grootste hoeveelheid regen in 24 uur was 136 mm. en viel op 18 Januari tusschen half 3 en half 5 's middags. De regenval te Kiroeroe en Merauke wordt vergeleken met dien te Fakfak, hieruit (de maandsommen volgen hier- onder) wordt de conclusie getrokken, dat het droge karakter der oostmoessonmaanden meer westwaarts (waarschijnlijk de geheele zuidwestkust benoorden 6° Z.B.) niet meer aauge- — 18% — Jan. Febr. Mrt. April. Mei. | Juni. | Juli. | Aug. | Sept. Oct. | Nov. Dec. Jaar. ` KIROEROE ?) Regenval in mm. 395 174!) 381) 307 Aantal regendagen. 21 | 15!) 2!) 25 MERAUKE 2 Regenval in mm. 213 295 | 204 | 141 | 87 |-56 | 29 9 | 34| 28 | 34 | 158 | 1288 FAKFAK 3) Regenval in mm. 154 261 193 | 221 | 222 | 189 | 138 | 172 | 237 | 340 |147 | 177 2546. 1) 1904 en 1905, November en Februari gedeeltelijk. 2) 1902—1905. 3) 1902—1905. troffen wordt. Voor Merauke zijn verder gegeven de aflezingen van een Assmann’schen aspiratie-psychrometer, insolatie- thermometers en een windmeter. Uit de eerstgenoemde waar- nemingen, die op verschillende uren van den dag, van 9 uur 's morgens tot 5 uur 's middags verricht zijn van 10 September— 14 October 1904, volgt voor dit tijdvak een gemiddelde relatieve vochtigheid van 67 % wat vrij laag mag heeten. Aan deze droogte in de oostmoesson zijn wel toe te schrijven de lage morgentemperaturen in de vlakte van Merauke, waarop Dr. Косн de aandacht vestigt. De onder II genoemde waarnemingen, welke door of onder leiding уап den Heer J. W. van Nouvuviss werden verricht, omvatten de volgende waarnemingen: Van 17 Juni tot 19 Juli 1907 in het bivak Sabang, 4946'30" Z.B., 138947'30" O.L. | Van 23 Juli tot 23 September in het bivak Alkmaar, 4940'10" Z.B., 138943'30" O.L. . Van 4 Mei tot 22 October aan boord van het bivakschip „Zwaluw” bij Bivakeiland op de Noordrivier, 590'30" Z.B., 18899987 OL. Van 29 Mei tot 15 Juni stond een barograaf in het van Weelskamp, van 19 Juli tot 22 Juli in het Geitenkamp. = 185 — De tabellen aan het slot der bewerking hebben betrekking op luchtdrukking, temperatuur, betrekkelijke vochtigheid en regen. Voor een groot deel zijn de waarnemingsreeksen onvolledig. Voor het overige naar het origineel verwijzende, ontleenen wij aan deze tabellen het volgende. Luchtdrukking. Voor de opvallend geringe amplitude der halfdaagsche barometerschommeling, welke uit de waar- nemingen van 1904— 1905 voor Kiroeroe en Merauke werd afgeleid, werd geen bevestiging gevonden. emperatuur en betrekkelijke vochtigheid. In onder- staande tabel zijn voor de temperatuur in de kolom „gereduceerd daggemiddelde” nog opgenomen de tot 24-uur- waarnemingen gereduceerde gemiddelden der eerste kolom. Dit is gedaan met het doel om de temperatuurwaarnemingen, die op de verschillende stations op verschillende termijn- uren verricht zijn, onderling vergelijkbaar te maken. Daartoe werd gebruik gemaakt van den dagelijkschen temperatuur- gang te Batavia gedurende het tijdvak 1866—1905 waarge- nomen. Om rekening te houden met het feit, dat de temperatuurgang op verschillende plaatsen en in verschillende maanden ongelijk is, en de grootte der correctie tot ware daggemiddelden (24-uur-waarnemingen) dientengevolge even- eens varieert, is voor ieder afzonderlijk maandgemiddelde de correctie, welke uit den algemeen temperatuurgang te Batavia gevonden wordt, vermenigvuldigd met de verhou- ding der dagelijksche temperatuurschommeling (gemiddeld maximum — gemiddelde minimum) ter plaatse waargenomen ten ERA van die te Batavia, welke voor 1866 — 1905 gelijk 69.58 C. Ook do ide later volgende gereduceerde daggemiddelden zijn volgens deze methode uit de gemiddelden der termijn- aflezingen afgeleid. In de gevallen, dat de totale amplitude . van de dagelijsche temperatuurschommeling niet bekend Was, is het verschil der ochtend- en middagwaarneming gebruikt voor de bepaling van den reductiefactor. v IMS — — —— — i Betrekkelijke 1001 Temperatuur in C°. vochtizheidint B gemiddelde| geredu- | š ^ gemiddelde hoogste laagste gemiddeld | gemiddeld D A T U M. 9, 12, 4, 9 | ceerd dag- | 9, | maximum. | minimum. | maximum. | minimum. uur. gemiddelde. Bivak Sabang. 17 Juni—19 Juli.| 2497 | 9398 | 2990 | 9196 | 2702 | 220,4 | 920, Bivak Alkmaar. 23—31 Juli. 24.4 23.2 314 20.2 27.6 21.7 95 Augustus. $941 |-2299 | 301-|: 199 | 277^ | Lata тов x 1—23 Sept. 249 | 385 | 800 | 209 | 986 | 2316 | 90 1 ; alb Zwaluw. | Mei. 26.3 | +247 |.3L16 | 189 | 397 | 815 | 84 x Juni. 252 | 940 | 30.3 | 19.4 | 38.6 | 224 | 88 5 Juli. 244 | 333 | 281 | 209 | 27.3 | 918 | 90 4 Augustus. 346 | 285 | 803 | 205 | 914 | 918 | 87 Ë September. 955 | 3421 9120 | 3010 | 3980 219 | 83 i October. 26.5 | 949 | 38b | 908 | 306 | 29.6 | 82 E In het bivak Sabang viel van 27 Juni—19 Juli (11 Juli I niet meegerekend) 490.5 mm. regen, in 21 van de 23 obser- vatie dagen, de grootste hoeveelheid in 24 uur was 107.5 mm. In het bivak Alkmaar waren deze grootheden: | d Regenval m... Grootste hoeveelhe 190% : observatie | regen : in mm. | in 24 uur. dagen. | 23—31 Juli. 332 9 7 Augustus. 798 31 31 1—23 September. 534 23 19 — ABE — De onder III vermelde waarnemingen zijn eveneens door of onder leiding van den Heer van Nounurs verricht. Behalve de observaties, gedurende den bergtocht gedaan, omvatten zij: 19. Waarnemingen op Waarnemingseiland, waar het bivak- schip „Arend” gemeerd lag, 5?0'30" Z.B., 138939'3" O.L., van 17 September 1909 tot 15 Februari 1910. 2°. Waarnemingen te Alkmaar, van 21 September 1909 tot 31 Januari 1910. Op beide plaatsen werd ook in 1907 reeds waarge- nomen. Voor de dagelijksche schommeling der luchtdrukking werd groote overeenstemming met Batavia gevonden. De temperatuurwaarnemingen stelden Dr. VAN BEMMELEN in staat waarden af te leiden voor de temperatuurafname met de hoogte en deze te vergelijken met waarnemingen elders verricht en met den toestand in den vrijen atmosfeer. Voor de temperatuurafname tusschen Alkmaar (+ 20 m.) en Topbivak (2550 m.) en tusschen Topbivak en Matigheids- bivak (3900 m.) wordt 09.50 per 100 meter gevonden, welke waarde overeenkomt met die op den Rindjani (09.51) uit de waarnemingen van Dr. Егвект afgeleid. Zij is geringer dan die welke voor den vrijen atmosfeer boven Batavia uit vliegerwaarnemingen kan worden afgeleid, nl. 09.58 voor den westmoesson, 09.62 voor den oostmoesson. De temperatuurafname tusschen Topbivak en Matigheids- bivak neemt van morgen tot avond sterk af (van 09.60 te 6 v.m. tot 09,49 te 5 n.m.; tusschen Alkmaar en Topbivak is het omgekeerde het деті Voor Waarnemingseiland laat zich uit de waarnemingen van 1907 en 1909/10 een schatting afleiden omtrent den regenval van Mei—October еп van September—Maart, n.l. resp. 3530 en 3280 mm. De tegenstelling tusschen een regen- rijken westmoesson en regenarmen oostmoessson is hier verdwenen. Те Merauke bestaat ze wel, hier viel n.l. in den zelfden tijd resp. 553 en 905 mm. regen. - 188 — Te Waarnemingseiland, zoowel als te Alkmaar concentreert zich in den westmoesson de regenval op den nacht; de morgen- uren zijn betrekkelijk droog in tegenstelling met de oostmoesson maanden. Het onderstaande tabelletje, dat aangeeft hoe groot de waarschijnlijkheid is, dat het in den loop van den morgen regent, toont dit duidelijk aan. REGEN WAARSCHIJNLIJKHEID. Waarnemingseiland. Alkmaar. 1907, 13 Mei—30 Juni 31°/, | 1907, 24 Juli—22 Sept. 44°/, Juli 65 Augustus 61 1 Sept.—22 Oct. 32 1909, 17 Sept.—31 Oet. 35 1909, 17 Sept.—31 Oct. 32 November 23 November 13 December 6 December 6 1910, 1 Jan.—15 Febr. 4 1910, Januari 0 Bewolking. De bewolkingschattingen geven een nadere bevestiging van wat de regencijfers reeds leerden, zij wijzen namelijk op een grootere condensatie overdag gedurende de oostmoesson maanden vergeleken met de westmoesson maanden. Meteorologisch Dagboek. Het dagboek door Kapt. van Nouguus ор den bergtocht gehouden bevat nog andere waarnemingen, die te weinig in aantal zijn om gemiddelde waarden er uit af te leiden. Deze zijn, voorafgegaan van de overeenkomstige der eerste expeditie, in extenso gepubli- ceerd. 4 | Tabellen. Daarna volgen een aantal tabellen bevattende barometer- еп temperatuurwaarnemingen van het bivak Alkmaar en het bivakschip Arend. Hieraan zijn ontleend de volgende gemiddelden: | — 189 — Bivak Alkmaar. | Bivakschip Arend. | 1909 1910 | 1910 | Sept. | Oct. Nov. | Dec. | Jan. Febr. Maart. Luchtdrukking in mm.| 756.8 | 754.7 | 754.4 | 7540 | 752.6: |. 757.3 757.6 Temperatuur in Со. 23.9 24.9 24.3 24.6 24.7 25.8 25.7 | Voor de vorige tabellen zij naar het origineel verwezen, zij zullen later ter sprake worden gebracht. VERDERE WAARNEMINGEN. Een zeer belangrijk materiaal voor de kennis van het klimaat van Nieuw-Guinea is verzameld in de dagboeken der verschillende expedities, in de eerste plaats van de exploratie detachementen. In de laatste jaren wordt in elk journaal een korte samenvatting gegeven van het weer gedurende den verslagtijd, hetgeen de overzichtelijkheid zeer bevordert. Ook komen in sommige rapporten meer uitvoerige beschouwingen voor, de algemeene kenmerken van de weers- gesteldheid van bepaalde gebieden betreffende, welke veel waarde hebben. In de eerste jaren zijn vaak de meteorolo- gische aanteekeningen alleen genoteerd onder de gebeurte- nissen van de afzonderlijke dagen. Wegens den zeer omvang- rijken arbeid, die het uitzoeken dezer waarnemingen zou vorderen, heb ik er van afgezien deze te verzamelen te meer omdat het vaak voorkomt, dat onder de dagelijksche aantee- keningen die omtrent de weergesteldheid ontbreken. Ik heb mij daarom bepaald tot de gegevens, die in den vorm van samenvattingen in de verslagen voorkomen. Deze arbeid werd mij vergemakkelijkt door de hulpvaardigheid van den Kaptein van den Generalen Staf van NirwErDE, die mij in de verslagen den weg wees. — 190 — In het hieronder volgende overzicht zijn zooveel mogelijk die streken bijeengevoegd, welke klimatologisch bijeen- behooren. ZUID-NIEUW-GUINEA TEN ZUIDEN VAN DEN DIGOEL. Aan de journalen der Exploratie Detachementen loopende over de jaren 1907— 1913 laten zich voor de verschillende maanden de volgende klimaatskenmerken ontleenen. Januari. Veel wind en regen. Over het algemeen winderig en buiig weer. Hevige wind. Februari. Zware westewinden, soms ene, in storm. Zware regenbuien. Veel regen. Maart. In het begin Maart komen zoowel vermeldingen voor van sterken westewind met zware buien als van goed weer. In de tweede helft der maand wordt overwegend goed weer gemeld, enkele lichte buien, licht bewolkte lucht, ook mooi weer gepaard met groote hitte. Echter komen ook berichten voor van regenachtig weer. April. Overwegend goed weer. Meldingen komen voor, waarin het weer zonder meer goed, gunstig wordt genoemd. Andere berichtgevers rapporteeren mooi weer, afwisselend korte regenbuien, licht bewolkte lucht, een enkele maal wordt veel wind gemeld. Mei. De berichten wijzen op een veranderlijk karakter, zoowel regenachtig als gunstig weer wordt gemeld, zoowel verandelijk weer met veel regen en wind als mooi weer afgewisseld door lichte buien. Juni. Een der berichten vermeld: Geleidelijke overgang naar den drogen tijd. Overdag veel wind, in hoofdzaak uit het Z.O. Nog hooge waterstand in de moerassen. Volgens de gidsen worden deze na 1 of 1!/, maand begaanbaar. Overigens wordt zoowel goed als regenachtig weer gemeld. — 191 — Juli. De oostmoesson staat door, herhaaldelijk blijven echter regenbuien vallen. Wel wordt het droger, echter worden zoowel regenachtig weer met veel wind, als nu en dan korte regenbuien vermeld; ook stevige oostewind en warm weer. Augustus. Over het algemeen goed weer, sterke door- staande ooste- en zuid-ooste-winden. Naast meldingen van voortdurend goed weer, bijna geen regen, komt echter tevens een bericht voor omtrent zeer regenachtig weer. September. Behalve enkele, zoowel lichte als zware buien, droog weer, krachtig doorstaande oostewind; zeer heet op den middag. October. Over het algemeen ZO wind en goed weer. De wind krijgt echter een meer wisselend karakter. Enkele morgens betrokken lucht, gedurende enkele dagen flinke regenbuien. Tegen het einde der maand komen berichten voor van dagelijksche langdurige en zware regenbuien. November. Herhaaldelijk regenbuien, onweer, W en ZW wind, kentering. De meeste berichten vermelden regen- achtig weer, een enkele maal worden enkele korte buien met нее goed weer gemeld. Zoowel in den namiddag als “в nachts regen. December. Nog steeds kenteringachtig weer. Wisselende wind. Zware buien met hevige onweders. De regen valt vooral іп den namiddag en nanacht. Overigens zeer heet. Ook wordt een enkele maal goed weer gemeld. Tenslotte voeg ik aan dit overzicht nog toe de volgende maandgemiddelden van regenval en luchtdrukking, afgeleid uit waarnemingen te Merauke verricht, welke geregeld aan het Observatorium worden bewerkt. — 192 — De regencijfers zijn ontleend aan de „Regenwaarnemingen in Nederlandsch-Indié, 1911, Deel IT". Zij zijn gemiddelden uit de 10-jaren 1902—1911 De barometerstanden zijn ontleend aan Vol. I der „Obser- vations made at secondary stations in Netherlands East- India." Zij zijn gemiddelden, bepaald uit de waarnemingen van 1905 en 1907, zijn gereduceerd tot zeeniveau en door middel van den dagelijkschen gang te Batavia waargenomen, omgerekend tot 24-uurgemiddelden. M E R A U K E. Luchtdrukking in mm. | 158.0 158.2 | ‚Jan. Febr Mrt. April. Mei. m m m REN Oct. | Nov. Des. Jaar. Regenval jn mm. 276 iM 216! 196| 134| 53 43| 39 65| 40 125 190 a? Gemiddelde grootste | | e x hoeveelheid per etmaal. | 59 в 60 46 411 25| 14| 151: 39| 21 50| 93 | Aantal regendagen. | 18 ms J5 lÍ 6 7 5 5 4 14 i| | | 151.9 zaal In den jaarlijkschen gang van den barometerstand teekent zich zeer duidelijk de invloed van het Australische continent af. Naarmate in den oostmoesson boven Australië de winteran- ticycleon zich ontwikkelt, stijgt ook te Merauke de luchtdruk- king, om een maximum te bereiken in de maand Augustus, terwijl in de westmoessonmaanden December, Januari en Februari de barometer zijn laagsten stand aanneemt onder den invloed van het luchtdrukminimum van Noord-Australië. De invloed van het droge hooge-druk centrum en het regen- brengende luchtdrukminimum komt ook in den regenval duidelijk uit, zooals te verwachten was in deze lage kust- streken, waar de afstand tot den centralen bergketen nog te groot is om daarvan eeu storenden invloed te ondervinden. Wij treffen derhalve hier nog de tegenstelling aan tusschen oost- en westmoesson, zooals die op Java en de eilanden ten en 59.1 Weg 759.6 759.9 760.8 Ze 760.9 759.4 758.9 My. ele E tes Sans em ad Ve EE селе ge? E Peer = лара E et E ROT, | | — 198 — oosten ervan wordt aangetroffen en die wij in de overige deelen van Nieuw-Guinea in den regel te vergeefs zullen zoeken. Vooral verdient nog opmerking de lage temperatuur in de oostmoessonmaanden, welke met den winter op het zuidelijk ; halfrond in verband staat, en die met de tegelijkertijd heer- schende droogte in dezen tijd van het jaar het klimaat gunstig doet afsteken bij dat van het tropische kustgebied in het algemeen. HET DIGOEL GEBIED. | | Omtrent het klimaat in het stroomgebied van den Digoel | zin wij in het bezit van geregelde termijnwaarnemingen, welke werden verricht in het Zwaluw bivak gelegen op het punt van samenvloeiing van Oewimmerah en Digoel, 6935'39" Z.B. 140921'30" O.L. De waarnemingen loopen van 3 Januari tot 8 Juni 1913 en omvatten aflezingen van temperatuur, luchtdrukking, regenval, windrichting, wind- kracht en bewolking. De regenwaarnemingen zijn onvolledig. Uit deze gegevens zijn de gemiddelden berekend, welke in onderstaande tabel zijn vereenigd. De windkracht is geschat volgens de 12 deelige Beaufort schaal, waarin volgens HANN 1— 1.7 meter per seconde, 2= 3.1, 3 — 4,8, 4 — 6.7, 5 = 8.8, 6 == 10.7 mps. is, etc. ZWALUW BIVAK a/d DIGOEL. | Bewolking Windkracht Temperatuur in C°. 0—helder, 10— geheel bedekt.| volgens Beaufort schaal. Geredu- Gemid- | Gemid 1913. | та. | ар. | 6p. | 064 | та | Яр. | 6р. 14226 | та. | 2p. | өр. 7424 | middelde. 3 | Тап. | 24.3 | 99.9 27.3 | 26.8 ва | &0|. 8B]. 87 408] 9 17| 81 Febr. | 25.9 | 30.8 | 26.4] 958 | 50| 53| 52| 52 | 05 10! 06| 07 Maart. | 24.2 | 998 961| 25.5 | 74| 60 55| 63 60531 13 12; 09 April. | 94319911! 26.0] 955 | 86| 70| 63| 78 | 03 ! 11, 04| 06 Mei. 246 | 28.7 | 9691 958 | 83| 721] 5.9 | 7.1 07 | 13 | 08) 09 LXXIII 13k, — 194 — Frequentie der windrichtingen in °/o. 74 's morgens. 2u 's middags. Dn “5 avonds. E N NO 0 Z0 Z zw w NW| N NO o zo Z zw w NW| N NO O ZO z zw w NW Jan. |3 | 7 |14 3 16 12 10 10 2 | 45) 24 3 14141 10 Febr. |4,4 7 16 2| 2 5 9 23 16 7 2116 4 Maart. | 3 6 65 51 316 6 21 29/16 10 3| 6/10] 2313 April. | 3 7 110 3 131 28 |22) 3 8 3| 8| 5 10] Mei. 3 16137 5 3 |10 23,42 10 mae ашы 3 Omtrent den regenval wordt aan het verslag dezer waar- nemingen het volgende ontleend: „De eerste weken van het tijdvak 3 Jauuari tot en met einde Maart waren gekenmerkt door tamelijke droogte en hooge temperatuur; langzamerhand kwam hierin verandering, de regenval nam gestadig toe en dat dit ook in het gebergte zoo zijn moet, blijkt wel uit de sterke stijging van den waterstand in den Digoel en Oewimmerah door de vele banjirs. Ia de maanden April en Mei is de sterke regenval nog niets afgenomen, slechts enkele regenvrije dagen vallen te constateeren. Was gedurende de maand Maart de wind hoofdzakelijk West en Zuid-West, in de bovengenoemde maanden kwam wind en regen uit het Zuid-Oosten. De regenval in het gebergte schijnt hier nog steeds gelijken tred mee te houden, want pas einde Mei is een geringe daling waar te nemen in den waterstand der beide rivieren.” Het klimaat van den Beneden Digoel komt, voorzoover de weinige gegevens hierover een inzicht geven, min of meer overeen met het zuidelijke kustgebied, met dit ver- schil echter dat het intreden van den drogen tijd zich — 195 — verlaat, en in zooverre het klimaat reeds aan dat van den Boven Digoel begint te herinneren. Uit de dagboeken der tochten in 1909 en 1913 verricht laat zich omtrent de weergesteldheid in het Digoel gebied, aan de samenvloeiing van Digoel еп Oewimmerah (Zwaluw- bivak) en hooger op nog het volgende ontleenen. Januari. Zeer regenachtig (1—26 Jan. '13, 20 regendagen), hevige windvlagen uit het WNW, blijkbaar is de westmoesson aangebroken. Matig hooge temperatuur, af en toe groote temperatuursverschillen van guurte tot snikhitte. Februari. Zeer regenachtig (26 Januari—2 Maart 713, 7 regenvrije dagen). Groote verschillen tusschen dag- en nachttemperatuur. Maart. Zeer regenachtig (3 Maart—2 April '13, 8 regen- vrije dagen). Hooge waterstand in Digoel en Oewimmerah. De regen ging vele malen met onweders gepaard. De regen valt vooral `s nachts. Overdag hooge temperatuur. April. Zeer regenachtig (3 April — 22 Mei ’13, 5 regenvrije dagen). Waterstand zeer hoog. De regens gaan veelal met onweders gepaard. De water- stand v/d Digoel is van eind December 1912 tot April 1913 ruim 4 meter gestegen. Mei. Er is nog weinig verandering te bespeuren, de regenval is echter iets afnemende. Juni. Er is een sterke daling in den waterstand te merken. De regenval neemt af. Juli. Minder regen dan in de vorige maand. Nu en dan een korte regenbui, overigens warm. Augustus. Droog weer, veel wind overdag, hoofdzakelijk uit het Z.O. September. Droog weer. — 196 — Omtrent het weer in de laatste maanden van het jaar ontbreken de gegevens. Volgens mondelinge mededeeling van Kaptein vaN NIJWEIDE werd in 1913 in het voorgebergte aan den bovenloop van den Digoel en den Oewimmerah in de maanden Juni, Juli, Augustus en September wel is waar een belangrijk grooteren regenval opgemerkt dan in het Zwaluwbivak, maar schijnen toch ook daar de maanden Juli, Augustus en September betrekkelijk droog te zijn. In het kustgebied tusschen den Digoel en de Eilanden- rivier werd in de maanden Juli, Augustus en September 1913 flink doorstaande ZO wind aangetroffen, gepaard gaande met nagenoeg steeds droog weer, uitgezonderd de eerste week in Augustus met veranderlijken wind en dagelijksche regenbuien. Voorzoover uit de waarnemingen van 1 of 2 jaar mag worden opgemaakt, herinnert derhalve ook in het Digoel gebied de verdeeling van den regenval over het jaar nog aan die van de zuid-oostelijke eilanden van den Archipel. Wel schijnt de natte tijd in de eerste maanden van het jaar langer aan te houden; of ook de droge tijd zich verlaat is door het ontbreken der waarnemingen in de laatste maanden van het jaar niet uit te maken. In 1913 schijnt eerst in Januari de regenperiode goed te zijn ingetreden. Het klimaat van het Digoelgebied blijkt, overeenkomstig zijn ligging den overgang te vormen tusschen het zuidelijk kustgebied aan den eenen en het stroomgebied van de Eilandenrivier, waar de moessons reeds het tegengestelde karakter hebben aangenomen, aan den anderen kant, STROOMGEBIED DER EILANDENRIVIER. In een overzicht, betreffende het stroomgebied der Eilanden- rivier merkt de detachementscommandant LE Сосо D'ARMAND- viLLE het volgende op: „De eigenlijke regentijd duurt van begin Mei tot begin September, de eigenlijke droge tijd van begin November tot — 197 — begin Maart; als overgang tusschen de seizoenen twee maanden kentering. Geheel droog is het echter nooit, zoodat ook in den drogen tijd, vooral in het gebergte, regenbuien tamelijk dikwijls voorkomen. In den regentijd regent het in het gebergte schier den geheelen dag en nacht, terwijl zware nevel de toppen als regel onzichtbaar maakt; indien deze optrekt, geschiedt dit meestal tegen 7" v.m., tusschen 1 en 2" п.ш, en tegen 5" п.ш. In de vlakte zijn in den regentijd de morgenuren 8 tot 11 de droogste. In de maanden Januari en Februari en vooral in Juni en Juli komen hooge zeëen op de zuidkust zeer frequent voor en vormen dan wel eens een beletsel voor het binnenvaren van de monding der Eilandenrivier. Volgens aanwijzing van den maximum- en minimum thermo- meter op de Zwaluw bedraagt de maximum temperatuur aldaar 28° en de minimum temperatuur 24°. Op een hoogte van ongeveer 1000 m. bedraagt de gemiddelde morgen- temperatuur om 6" vm 20°C. en de gemiddelde avond- temperatuur om 6" п.т. 22°C. De minimum temperatuur ор 3500 m. bedroeg 5°C. (regentijd). ” Elders wordt nog vermeld: ,,ZO moesson van begin A pril tot eind September, in de andere maanden NW moesson. Goed weer op zee in October, November, begin December, tweede helft van Maart, April en Mei, andere maanden slecht.” Van 22 Augustus t/m 30 September 1911 zijn in het Zwaluw- bivak op de Eilandenrivier (Z. B. 5°21'7”, O.L. 139999745”) geregelde termijnwaarnemingen verricht. Uit de temperatuur- waarnemingen zijn de volgende gemiddelden afgeleid. Zwaluwbivak a/d Eilandenrivier. Temperatuur in C°. 1911. Gereduceerd | 6a. | 12. 6p. gemiddelde. ` Augustus. 229.8 239.4 259.8 249.9 249.1 September. 23.1 94.7 29.5 25.8 25.8 — 198 — In Augustus regende het op alle der 10 waarnemingsdagen ; de totale regenval was іп dezen tijd 204 mm. Deze sterke ` neerslag heeft blijkbaar de opmerkelijk lage middagtempera- tuur veroorzaakt. In September regende het gedurende 15 van de 30 waarnemingsdagen, de gevallen hoeveelheid regen bedroeg 310 mm. Aan de dagboeken der exploratie laat zich verder het volgende ontleenen. Januari. In de vlakte is vooral helder droog weer, maar ook veel regen met felle ZW winden aangetroffen. Verder komen meldingen voor van goed weer met regen in den avond, en van sterke temperatuurschommelingen. Februari. In het gebergte zeer veel regen. Uit de vlakte wordt overwegend goed weer gemeld. Vaak valt 's avonds regen. Sterke temperatuurschommelingen. Maart. In de vlakte 'savonds еп ’s nachts veel regen. Overdag afwisselend buig en mooi weer. April. In de vlakte vrij veel regen, niet alleen 's nachts maar ook overdag. Mei. In de vlakte valt als in de vorige maand vrij veel regen. In en nabij het gebergte is de weersgesteldheid ongunstig, zeer veel regen, zoowel overdag als 's nachts. Juni. In de vlakte, evenals in de vorige maand, vrij veel regen. In het gebergte slecht weer, geen dag zonder regen. Juli. In de vlakte afwisselend goed weer en regenachtig, in het gebergte eveneens, maar sterkere regenval, vooral in den namiddag. = 199 — Augustus. In het gebergte dagelijks regen, soms van af 11 uur ’s morgens. De namiddag en nachten zeer koud. September. In de vlakte regenachtig met tusschenperioden van goed weer. October. In de vlakte meestal goed weer. Droog weer, nu en dan afgewisseld met een regen- en onweersbui. November. In de vlakte afwisselend regenachtig en droog weer, over het algemeen gunstig. December. In de vlakte veel regen, in het gebergte als regel in den voormiddag en ’s nachts regen. Deze samenstelling berust op de waarnemingen van nog geen twee jaar en geeft daardoor slechts een benaderend beeld van het klimaat. . In de vlakte blijken Januari en Februari de droogste maanden te zijn, het karakter der moessons is omgekeerd, heel veel schijnt echter de regenrijkheid in de verschillende jaargetijden niet uiteen te loopen. In het gebergte schijnt dit verschil nog meer te verdwijnen. VAN AF DE LORENTZ- ТОТ AAN DE OTAKW A-RIVIER. Over de meteorologische waarnemingen der beide eerste expedities naar het Sneeuwgebergte is hierboven reeds een en ander gezegd. Hieronder mogen eenige resultaten der derde expeditie van 1912/1913 een plaats vinden. Allereerst laat ik hier voorafgaan het beknopt meteorolo- gisch verslag opgemaakt door Dr. Новвеснт, door wien en onder wiens leiding de meteorologische waarnemingen werden verricht. — 200 — Voor de hoogten der verschillende bivaks zijn de bena- derde waarden, in het oorspronkelijk verslae voorkomende, vervangen door meer nauwkeurige, die werden verkregen door vergelijking van de waargenomen luchtdrukkingen met de gelijktijdige aflezingen op zeeniveau. De laatste werden door middel van interpolatie uit de barometerstanden te Koepang, Ambon en Merauke afgeleid. Van de tusschen haakjes geplaatste getallen was mij datum en uur van waar- neming onbekend, zoodat de gelijktijdige aflezing op zeeniveau slechts met vrij ruwe benadering te berekenen was; de afgeleide hoogten zijn daardoor minder nauwkeurig. Nog dient te worden opgemerkt, dat de waargenomen minimum temperaturen (de thermometer lag buiten, onbedekt, en straalde derhalve ongehinderd uit) hoogstwaarschijnlijk door straling zijn aangedaan, en het geenszins is uitgesloten dat ze van de luchttemperatuur vrij belangrijk afwijken. Beknopt Meteorologisch Verslag. Temperatuurwaarnemingen werden op hot bivakschip Arend verricht van 10 September 1912 — 18 April 1913, waar in September 1912 en van 20 Maart —18 April 1913 ook regenwaarnemingen werden gedaan. Gedurende October 1912 werd ook op van Weelskamp geobserveerd, terwijl van 1 October 1912 — 7 April 1913 gegevens van Kloofbivak ter beschikking zijn, waar gedurende dien tijd een regenmeter was opgesteld evenals een thermo- en barograaf. Natte en droge bol werden gedurende die periode ook viermaal per dag geobserveerd. Op het Bijenkorfbivak op eene hoogte van 1805 M. werden van 1 December 1912 — 12 Maart 1913 waarnemingen verricht. Hier was de tweede regenmeter gestationneerd ; ook hier werden natte en droge bol 4 maal daags afgelezen. Daar noordelijk van het Hellwig-gebergte geen bivak voor langeren duur betrokken werd, zijn van deze streken slechts morgen-, avond- en minimum temperaturen bekend, terwijl — 901 — in alle bivaks de hoogte bepaald werd met behulp van hypsometer en aneroides. De bewolking en uren van regenval werden dagelijks in het journaal vermeld. Terwijl de expeditie boven 3000 M. weinig te lijden had van zwaren regenval waren het de reeds zeer vroeg opstij- gende nevels, die werkzaamheden buiten de tent vrijwel onmogelijk maakten. Tweemaal werd een hagelbui geconsta- teerd, sneeuwval werd niet waargenomen, wel echter de resultaten daarvan op de rotswanden gezien. Enkele malen daalde de thermometer beneden het vriespunt. REGENVAL in mm. bivakschip Arend 1912--1913. bivakschip Arend 1909. September (18 d.) (411.5). Maart (19 d.) (196.6). Maart 12 d. (332). April (17 d.) (441.6). Kloofbivak 1912—1913. Alkmaar 1909—1910. October 402.5 October 540. November 708.25 November 770.5 December 385.25 2246 December 485. 2383.5 Januari 750. Januari 588. Maart 504. (11 d., onbetrouwbaar). 3184.5 mm. Er is dus weinig verschil in regenval tusschen Kloofbivak 1912—1913 en Alkmaar 1909—1910, waarvoor destijds (zie p. 187) de hoeveelheid voor 6 maanden berekend werd, nl. 3280 mm. wat zeer weinig verschilt van de hier waar- genomen halfjaarsom. Bijenkorfbivak, hoogte 1805 M. December 450.5 mm. Januari 1007 Februari 806.5 Maart (114) 258 — NS — De grootste hoeveelheid regen in den kortsten tijd viel Е. ор 6 November te Kloofbivak, 92 mm. іп 1 uur, terwijl ор | 15 Januari op de Bijenkorf 121 mm. in 4 uur gevallen is. Voor de meeste bivaks is de minimum temperatuur en | de barometerstand bekend: . 4 Minimum | Aanwijzing | Aanwijzing Hoogte in temperatuur. | Aneroide. | Hypsometer. meters. Beaufortrivier 746 mm. 115 1° marschbivak 710 » 530 Peramelesbivak 666 4 1075 9° marschbivak Хо, 2216: 649.5 1405 Bijenkorfbivak 12°С. p 1805 Hellwigkam 8°C. EU a [2700] 3° marschbivak N.W. N.W. 1* tusschenbivak Қо, 2216: 591 2120 4° marschbivak BIS Ri 2365 2e tusschenbivak №. 9916: 566.5| ` 2480 Treubbivak 990. E - 9410 Wiehmann geb. 4°C. 2 > 3140 ` Wichmann top. 5.5°C. 517 ^ 3260 Hubrecht geb. 0.59C. ur o 3325 Kajan geb. 3.59C. 507 e 3410 . Watervalbivak 200. 497 » 3580 Quarlesmeerbivak 0.59C. 488 | 3750 Quarlesvalleibivak 290. Atü o 3865 Oranjevalleibivak 0.59C. во | 3860 Rotsbivak Pu 453 ^ 4315 Wilhelmina top. x 439 s 4700 Eindpunt firntong 444 i 4475 Pyramidebivak (Kajan geb.) 2.5°C. a - 3570 Glunbenmoe 3 (Pesegemvallei) No. 9582: 633 [1650] ` Nanggoel _ (Pesegemvallei) №. 9582: 652 [1390] | — 203 — De minimum temperatuur van 't hoogste bivak is niet betrouwbaar, daar de thermometer onder een steen gelegen had en geen vorst aanwees, terwijl de grond en de tent met rip bedekt waren. In de Quarlesvallei was op 20 Februari de thermometer omhuld door een dunne ijskorst, terwijl 's morgens een dun vliesje ijs gevonden werd op een kop thee, die 's nachts was blijven staan. . Herhaaldelijk zag men het Oranj bedekt en wel op 3 en 6 Januari, 16, 18 en 20 Februari. Op diedata werden de minimum temperaturen 09,5, 09.5 en 2? waargenomen. Tegeu het eind van December begon de W. wind op Kloo'bivak goed door te staan. Tot dien datum was de wolken- drift hoofdzakelijk uit het ZO. gekomen. Begin April werd ор % bivakschip Arend reeds zoo nu еп dan Z.O. wind gecon- stateerd, hoewel de W. wind nog overheerschend was. Enkele malen was in de vroege morgenuren het hoog- gebergte bijzonder helder, zoodat vanaf het Wichmann- gebergte een bergpanorama van den Carstensztop tot het Haaientandengebergte zichtbaar was. Slechts bij uitzonde- ring waren te 10 u. nog geen nevels opgestegen en kon men ’s middags nog van de zonnewarmte genieten. Zoo hadden we 21 Februari in de Oranjevallei op cene hoogte van - 3860 M. den geheelen namiddag een aange- name temperatuur, terwijl den 25%% Januari het bergland tot 12 uur geheel helder bleef. Maar dit waren ook de eenige afwijkingen van het Hollandsche November klimaat.” 1 W De resultaten der waarnemingen volgen hieronder; de maximum en minimum temperaturen zijn om bovenvermelde reden weggelaten. Behalve twee malen op het Bivakschip Arend (in een noot onder aan de tabel opgemerkt) is ook in Kloofbivak en Bijenkorfbivak soms op een der termijnuren de regenmeter niet afgetapt, zoodat de regenverdeeling over den dag door de tabellen niet geheel zuiver wordt weergegeven. BIVAKSCHIP AREND 5%030” Z.B., 138?39'3" O.L. — 04 — Temperatuur in C°. — — Regenval in mm. 1912. Geredu- Gemiddelde| ба | 9a | 2p | Ор aid: 6a | 9a | 2p | 9p 9р-ба! 6a-9a| 9a-2p | 2p-9p totaal. delde Sept. 220.6!240.5/280.8/240.2| 259.0 |99% 87 | 55 | 93 85 |261!) 37!) 01) 14!) | 312!) Oct. 23.2 25.0 30.6 | 25.4! 26.3 Nov. 23.3 | 25.9 | 31.0 | 26.1 || 26.6 Рес. 23.0 | 27.4 | 30.9 | 25.5. 26.7 1913 Jan. 22.9 | 26.9 30.8 25.5. 26.5 Febr 23.0 27.2 | 30.9 | 25.3) 26.6 Maart 23.4 26.4 | 30.3| 25.5| 26.4 1092) 12)| 6?) 822) | 198?) April 23.5 | 25.5 |28.8|25.2| 258 267 3) 713)| 43) 1003) | 4423) !) waargenomen van m t/m 31 September; 2 maal werd de regenmeter te 9p niet afgetapt. 4) > » 20 t/m 31 Maart. 3) я » 1 t/m 18 April. VAN WEELSKAMP 4251: Z.B., 138°44 O.L. 1912 | | | | | 8 Oct. t/m | | 4 Nov. | 25.2| 25.5 | 30.8 | 25.5| 26.8 E 89 | 36 56| 58 | 239 KLOOF BI V A K. 1912. | Oct. 22.5 | 25.8 288 240| 25.3 | 7 | 84 | 70 | 95 87 12 | 72 | 51 | 169 || 404 Nov. 22.5 | 25.8 28.51240| 25.2 | 96 | 84 | 77 | 93 88 | 351 | 4 | 44 | 273 | 709 Dec 224 | 256 291 |244 254 | 95 | 85 68 o 85 |:202 | 23 | 13 | 148|| 386 1913. | Jan. 22.3|25.0,30.0,245| 25.5 | 94 | 89 63 | 93 85 |28| 7 | 4 | 4621 751 Febr. 22.4 | 24.8 ' 29.7 24.2| 25.3 | 94 | 89 65 92 85 163 | 27 | 21 | 224 || 435 17 Maart t/m 6 Apr.| 224 | 25.5 284 243 25.2 | 96 | 81 | 79 | 93 89 160| 8 | 12 19! 370 ныш, ы ЛАНЫ ee EE а 09 BIJENKORFBIVAK. ENS d. | Jem | 01 _ [Gemiddelde "2 22 о z D, 1 - | 1919. | 6a | 9a |-2p | Әр | (2264 | ба zi 9a | oa | 2p Ор | 6+9+2+9 ar 9a-2p| 2p-9p е. 4 , totaal. „dec. 139.5/16.95/179.8/149.5| 150.6 |99°/,| 94 | 92 | 97 96 80 24 90 an |13.7|16.4|17.611.50| 157 |96 | 93| 96 | 96 95 263 ` 1| 59 Febr. 13.5 16.1 | 17.3 | 18.6|| 16.4 |95 | 92 | 99 | 98 96 61 | 20 142 l-11 Mrt. | 14.0 | 16.0 17.0 14.2) 15.5 [95 | 94 | 97 | 97 96 118 0| A Meteorologisch dagboek. Een uittreksel uit het dagboek door Dr. Новвеснт ор den bergtocht gehouden zal afzon- derlijk aan het einde dezer verhandeling worden gegeven. Verder zijn onder leiding van den luitenant ter zee CHAILLET meteorologische waarnemingen verricht aan de Noordwestrivier van 11 Maart t/m 15 April en van 30 April t/m 31 Mei 1912. Tevens zijn van 13 Augustus t/m 25 November 1912 waar- nemingen verricht in het Centraalbivak aan de Bloemenrivier. Noordwestrivier. Van 11 Maart t/m 31 Mei 1912, met uitzondering van het tijdvak 15—30 April werd waargenomen in het „Doorvoerbivak” gelegen aan de Noordwestrivier ор 4252730" Z.B. en 138?27'0" O.L. De bewolkingsschattingen zijn vanaf 7 April : in het Door- voerbivak verricht, echter van 12—27 Maart op een explo- ratietocht in noordelijke richting en van 28 Maart — 7 April in Zwaluwbivak, gelegen meer stroomafwaarts op 592730” У.В. еп 138?23'54" O.L. Bij het opmaken der gemiddelden werd met deze verwisseling van waarnemings- plaats geen rekening gehouden. Bloemenrivier. Het Centraalbivak is gelegen op ongeveer 20 KM. van het gebergte en 100 KM. van de kust op O.L 4944716” Z.B. en 137°56'30” 251 451 1008 DOORVOERBIVAK a/d NOORDWESTRIVIER. - 206 — ; Bewolking Windkracht Temperatuur in C^. O0—helder, 10—=geheel Бейек. | volgens Beaufort schaal. Geredu- Gemid- s М ceerd delde ^ elde 2 1912. | 7a | 2p | тр | gemid-| 78 | 2p | 7р | 74247 | 7a | 2р | 6р | тот fl delde um 3 B 3 Maart. |9341 |2998 2692) 26°.0 | 7.4 | 5.6 | 79 | 70 | 1.61 191 131 L6 BN April. |93.6| 99.2| 962| 959 | 77| 59| 95 | 74 | 11| 14109] 11 B Mei. 23.1 | 27.5 | 24.8|| 248 | 93 | 7.9 | 8.5 86 1.1 1 | 131 18 Frequentie der windrichtingen іп 0/0. 7 uur 's morgens. 2 uur 's middags. | | 7 uur s avonds. 1912. | Ж | | | | | N NO. D zo z zw besi N NO O|Z0 Z zw w NW N | NO 0/20 z ZW W NW Maart. |17| т 2| 17 |10| 10 |19| 2 10 |14 л |12] 2| | | 14|10 14 April 6|9 9| |1|3|/ 3| | 6/3 3|13 13| 3, 3| | 6| | 6| 6 Mei. 3| 24|45| 24 3| 3] 3| 45,19 26| | 3 ai | alas 15] | CENTRAALBIVAK a/d BLOEMENRIVIER. | Temperatuur in C*. Bewolking Windkracht O0—helder, 10=geheel bedekt. | volgens Beaufort schaal. | ane? Gemid- Genid- im ceer deld delde | 1912. | Та | Әр | 7р | gemid-| 78 | 2p | 7р | 74247 | 78 | 2p | 7р | ти delde 3 3 3 Aug... |929.5|279.7|949.1]| 34*5 1. 9.31| 67 | 7.9 Së ааа 14 16. Sept. |93.3| 30.4| 951) 958 | 87 .59| 81| 76 | 11| 19 | М Oct. 93.9 | 31.8 | 26.0] 267 | 80| 6.6 | 76! 74 |10| 14, 13| 12 Nov. 24.0 | 31.8 | 26.0| 26.8 | 90 | 651 951 83 |10]|16|11| 1227 | E — 207 — Frequentie der windrichtingen in %. | 7 uur 's morgens. 2 uur 's middags. 7 uur 's avonds. 1912. | N моо ZO Z ZW WNW| N NO О Z0 Z ZW WNW] N NO 0 Z0 Z ZW|W Aug. 11 45 45 16 45 39 18| 8 68 Sept. 33/57, 10 41 | 28| 25 . 48 37 15 Oct. 2 | 51 32161 2111) 27 |58) 2 6| 32 55 6 Nov. 28 42 30 34|36 30 8 30 32 30 De verslagen van de exploratiedetachementen geven daarenboven nog meer uitvoerige samenvattingen. In een nota behoorende " de ovarak Mekaar Noordwestri- vier—Otakwa, chrijft de d dant WEYERMAN: ,Het klimaat verschilt niet van dat in streken van gelijke hoogte in het overig deel van den Archipel; gedurende de maanden Juni en Juli echter werd in de vlakte een buiten- gewoon lage temperatuur waargenomen, waarschijnlijk ver- 4 band houdende met de heerschende windrichting (Z.O.) en | den winter op het Australische vasteland. Zooals reeds | werd medegedeeld. valt er in deze streek opmerkelijk veel regen en is de grens tusschen drogen en natten tijd uit dien hoofde niet scherp te trekken. Gedurende de maanden September en October was de regenval betrekkelijk gering.” Ten slotte zijn de volgende opmerkingen over klimaat en moessons ontleend aan een memorie van den detachements- commandant rg Сосо D’ARMANDVILLE over het van primo Juni 1911 tot ultimo Mei 1919 verkende terrein (Stroom- gebied van Eilandenrivier en Noordwestrivier): „Regen valt het geheele jaar door, het minst in de maanden October t/m April: in het gebergte nagenoeg dagelijks. — 208 — Over het algemeen is de lucht tamelijk koel. Temperatuur in de vlakte om 6" v.m. 23°C. Maximum 32°. Я ор 1000 d. or OO 216 ” » 2000 n ЕМ 14°С. „д9 43 1591/3. Minimum temperatuur op 3000 m. + 6°. De NW moesson duurt van half December tot half daer: Gedurende deze maanden zijn hooge zeeén en stormen zeer frequent. Op de aan de kust evenwijdige zandbank staat in dien tijd meestal zoo'n deining, dat de toegang tot de rivieren, ten westen van de Noordwestrivier niet ten allen tijde verzekerd is, zelfs bij bekendheid met de vaargeulen. Eilanden- en Noordwestrivier kunnen echter zelfs bij vrij onstuimig weer worden binnengevaren." De waarnemingen, in de journalen neergelegd, omvatten niet meer dan een jaar, zoodat het materiaal niet toelaat in details te treden; de toevallige veranderingen van jaar tot jaar spelen een te groote rol. De gevolgtrekkingen, die er uit te maken zijn, komen vrijwel overeen met die van den detachementscommandant WEYERMAN: Het is het geheele jaar door zeer regenachtig en een scheiding tusschen een nat en droog jaargetijde is moeilijk te trekken. De relatief geringe regenval in September en October kan van toevalligen aard zijn. DE OTAKWA EN HET GEBIED TEN WESTEN ER VAN, TEN ZUIDEN VAN HET SNEEUWGEBERGTE. In het boek van A. Е. R. Worrasrox: Pygmies & Papuans, komt over het weer aan de Mimika de volgende passage voor: „In Juli en Augustus (1910) werd het voortdurend natter (ofschoon zulks nauwelijks mogelijk scheen), en de rivier steeg steeds hooger en elke nieuwe bandjir was hooger dan de vorige. De natte moesson, die naar we hoopten in Juli zijn maximum van votlitigheld: zou hebben bereikt, toen soms dagen achtereen de regen bijna zonder onderbreking neerviel, — 209 — bleef in een reeks van grootere of kleinere bandjirs voort- duren gedurende de maanden Augustus en September." De journalen van het dekkingsdetachement der Engelsche wetenschappelijke expeditie van 1912—1913, uitgaande van de Otakwa-rivier, geven over het weer in de verslagperiode nog de volgende gegevens. September. In den namiddag en 's nachts stortregens, overdag motregen. October. Zeer warm en droog, van 10—21 October viel | hoegenaamd geen regen. November. In stoomsloepenbivak gunstig, °з nachts in den regel regen. In de andere bivaks regenachtig, de regen gewoonlijk beginnende om 11 à 12 uur voormiddag. December. Slecht weer. Uit alle bivaks wordt voortdurend regen gerapporteerd; meermalen regent het in den voormiddag. In het 3° bivak telde men in het tijdvak 7 December 1912 — 16 Januari 1913, 2 regenvrije dagen. Januari en Februari. De vorige opmerkingen gelden voor de vlakte. Op den tocht naar den Carstenz top, die in deze maanden plaats vond, werd in het gebergte zeer veel regen ontmoet. De 94 Februari was de eerste droge dag in 1913. Maart. In de vlakte is in de eerste helft der maand het weer gunstig, de zeer hooge waterstand der rivieren wijst er echter op, dat in het gebergte zeer veel regen valt. In de tweede helft der maand dagelijks regen, de waterstand blijft hoog. Aan boord van het SS. Valk, dat in September en October 1913 de mondingen van de Otakwa, Neverrip en andere rivieren van dit gebied bezocht, werden van 15 September t/m 15 October slechts 7 regenvrije dagen genoteerd. De aanhoudende zware bewolking was de oorzaak dat slechts nu en dan een zeer klein gedeelte van het noordelijke bergland kon worden waargenomen. LXXIII 14k. — 210 — NOORD-NIEUW-GUINEA. In een nota, gevoegd hij de verslagen van het exploratie-. detachement aan de Keeromrivier schrijft de detache- mentscommandant TEN KroosrER over het klimaat dezer streek: „De in de bosschen steeds heerschende vochtige lauwe warmte werkt neerdrukkend op de menschen, die dagen lang daarin moeten loopen, terwijl in tegenstelling hiermede de avonden en nachten, in het bijzonder tegen den morgen, vrij koel waren. Nu en dan kwamen vrij hevige wervel- winden voor. De droge moesson moet worden geacht te heerschen van de maanden Mei en Juni tot einde September, October, ofschoon in dezen tijd nog veelvuldig regens voor- komen, die dagen lang kunnen aanhouden.” Een bijdrage tot de kennis van het klimaat van het oostelijk grensgebied geeft het volgende overzicht, ontleend aan het uittreksel uit het Verslag der Commissie ter voorbereiding van de aanwijzing eener natuurlijke grens tusschen het Nederlandsche en Duitsche gebied op Nieuw-Guinea. ,Het klimaat in het grensgebied is goed te noemen. Over het algemeen stijgt de temperatuur niet te hoog, alleen ia de vlakte, waardoor de Kaiserin Augusta-rivier stroomt, was het overdag zeer warm en afmattend. Doch ook daar, evenals elders, waren de nachten frisch. Aan de kust staat over het algemeen cen briesje door en over het geheele jaar heeft men eenige regenval. Juni tot en met September zijn de drogere maanden. Naar het ons toescheen regent het in het binnenland meer dan aan de kust. Zeer zeker lijkt dit het geval te zijn in het centrale gebergte. Voor het tijdvak 1 Pobre 1910 tot 31 Januari 1911 werden uit de regen- ent ingen, te Hollandia verricht, de onderstaande gegevens afgeleid. — 211 — Hollandia bivak a/d Humboldt-baai. | Gemiddelde tempera- 1910 Aantal Gevallen | tuur in graden Celsius. 1 sp yo regendagen. regen in mm., TRUE TUM SN NO ER Februari 1910 19 115 | 249.0 29 .7 Maart. 21 370 23.4 30.3 April. | 18 447 23.7 30.2 Mei. 14 341 23.6 30.2 Juni. 17 124 23.9 30.3 Juli. FT 94 23.7 30.7 Augustus. 11 98 24.1 30.7 September. 12 111 24.2 30.5 October. 16 93 24.1 31.5 November. 16 250 24.1 31.2 December. 15 478 243 30.3 Januari 1911 23 345 24.4 80.4 Totaal. 193 2866 Gemiddeld. 24.0 30.5 Windwaarnemingen konden te Hollandia — van wege de beschutte ligging — moeilijk gedaan worden. De noordwest- moesson schijnt echter langer en krachtiger door te staan dan de zuidoostmoesson, hetgeen aannemelijk is in verband met de ligging van het land en de aanwezigheid van een hoog centraal gebergte. In het betrokken jaar stond de westmoesson door tot in Mei en begon weder in November. De koelste maanden waren volgens bovengenoemde waar- nemingen Februari en Maart, toen de westmoesson krachtig doorstond; de warmste October en November, dus de najaars- kentering of het begin van den westmoesson." | — 212 — Aan de in de inleiding vermelde waarnemingen van Dr. Moszkowskı is het volgende ontleend: Temperatuur in C°. 19190. | gereduceerd $30. 8u. | 100, | 12u, | 20- Жи, 8% dagge- | middelde. Middenloop Mamberano, 6—15 Nov. 240.5 | 250.7 | 280.8 300.3 | 300.8 тан 260,9 219.0 Voet Centraalgebergte, 16—30 Nov.| 23.5 | 29.0 | 29,6 | 30.4 ui 26.4 26.8 Bewolking 0 — helder, 10 — geheel bedekt. 191 D 6u. gu, | 10u. | 12u, | 2u, 4u | би, 8u, | 10u. Van Rees gebergte 6—26 Oct. 8 4 9 8 8 8 9 1 9 Middenloop Mamberano, 27 Oct.—15 Nov. bet edel 1T! S T KE Voet Centraalgebergte16—30 Nov.| 7 7 7 8 7 6 9 Mei. Aan de kust. Windrichting noordoost, regen valt bijna uitsluitend ’s nachts, een enkele maal ook nog in den morgen. Juni. Te Pauwi. en Samberi. Windrichting noordoost, regen zelden ’s nachts, meestal namiddags tegen 3 uur, met onweer gepaard. Vaak 4 of 5 droge dagen, afgewisseld door harden, niet lang aanhoudenden regen. Het regende in Pauwi verder stroomafwaarts meer dan in Samberi. October. Van Rees gebergte. Windrichting Z. еп 7.0. De regenbrenger is de NO wind. 's Morgens en 's avonds gewoonlijk zeer dichte nevel en sterke dauw. Voormiddags meestal droog weer, gewoonlijk begon het tusschen 3 en 4 uur -- $13 — namiddags te regenen. Tegen zonsondergang hield meestal de regen op, 's nachts betrekkelijk zelden regen. Пе namid- dagregens gingen meestal met onweer gepaard. November. In de eerste dagen der maand, aan de zuid- helling van het van Reres gebergte, woei een sterke wind „uit het Noorden. In de eerste helft der maand (in de groote vlakte) regende het vrij geregeld om den anderen dag en wel voornamelijk in de uren voor zonsopgang. De regen viel nu zeer dikwijls bij W wind (aan de kust was de noordwestmoesson reeds doorgekomen). Onweer werd niet waargenomen. In de tweede helft van November (aan den voet van het Centraalgebergte) viel de regen voornamelijk in de vroege morgenuren (half 4 tot half 6). In de eerste uren na zons- opgang (6 tot 8 uur) waren de bergen gewoonlijk helder, terwijl in de vlakte veel nevel lag. Tegen 8 uur betrdkken in den regel de bergtoppen, tusschen 12 en 4 uur 's middags waren de bergen gewoonlijk helder en tegen zonsondergang steeg weer nevel uit de vlakte op. De regen, meestal met ` onweer gepaard, kwam uit het ZW en W. Behalve de nachtelijke regens, kwam nog een tweede, kleiner regen- maximum voor tegen 4 uur 78 middags. - December. Niet veel verschil met de vorige maand, echter in de tweede helft minder regen dan in November. Uit de aanteekeningen, in de journalen voorkomende, heb ik nog het volgend weersoverzicht samengesteld, dat behoudens afwijkingen van ondergeschikten aard voor de ‚geheele noordkust van de Humboldt- tot de Geelvink-baai geldt Januari. Veel regen, veelvuldige hevige westewinden. — 214 — Februari. Bijna dagelijks regen, de regen valt hoofdza- kelijk 78 nachts. Aan het Sentani-meer werden hevige winden waargenomen. Maart. De wind begint naar het oosten om te loopen. Afwisselend met periodes van bijna dagelijkschen regen, worden drogere tusschenperiodes veelvuldiger. April. De droge dagen worden overwegend. Nu en dan vallen nog flinke buien. Mei. De droge tijd treedt in. Over het algemeen gunstig weer, nu en dan regen. Op de kust stond tot medio Mei een zware branding, die daarna afnam. Juni, Juli, Augustus. September. Over het algemeen droog weer: Nu en dan wordt echter regen gemeld, o.a. in Juli: eerste helft van de maand regenachtig met vele windvlagen, de laatste helft tamelijk droog. October. Toenemende regenval. In de laagvlakte zeer warm. De opgaven van het aantal regendagen variëeren van 5 tot meer dan 15. Voor de gemiddelde temperatuur van het Hoofdbivak a/d Humboldt baai (+ 93 M. hoog) wordt opgegeven te ба 23°8, 12 uur 'smiddags 31°.7, 6p 28°.2 (gereduceerd daggemiddelde — 279.3). November. Zoowel gunstig weer als zeer veel regen wordt gemeld, de laatstgenoemde berichten zijn het talrijkst. ` Een der berichten vermeldt gedurende de eerste dagen groote hitte, de laatste dagen veel regen, soms gedurende een geheelen dag. December. Кеп enkele maal wordt goed weer gemeld, bijna steeds zeer veel. of bijna dagelijks regen, gepaard met westelijken of noordwesten wind. == MIB — WEST-NIEUW-GUINEA. Over het zuidelijk deel van West-Nieuw-Guinea vinden wij in de exploratie verslagen de volgend» meer uitvoerige berichten : 1°. In het geneeskundig verslag van den tocht van de Argoeni baai naar de Bomberai rivier van 12 September — 7 October 1910: „Gedurende den tocht woei er veelal een ZZO wind, gepaard met neerslag, later met onweer, daarna onweer en zware donkere luchten uit Z en ZO schering en inslag. Tot 26 Sep- tember niet bijzonder groote regenval. Toch steeg de Otawiri bedenkelijk; van voortgaan geen sprake. Daarna meer veel- vuldige buien. Na 3 October minder regen, Z en ZO winden blijven nog de overhand houden.” 2°. In het rapport van den doorsteek Lebakar baai — Bedidi rivier, 10—24 Augustus 1910: „Over het algemeen bewolkt, enkele dagen zonneschijn, regenval gering, toch alles in het bosch vochtig. Wind nog steeds en ZO, doordat de oostmoesson dit jaar langer aanhoudt dan gewoonlijk. Doch kentering was waar tenemen aan de zware donderwolken, die voor ons in het noorden afdreven, vooral toen we Degoeah naderden (18 Aug ). Daar had men reeds eenige dagen regen gehad en ook wij zijn daarvan niet verschoond gebleven bij aankomst en vertrek van die plaats.” 3°. Exploratietocht Beroai en Gesawé rivier. 23 Mei — 11 Juni 1910: „De oostmoesson staat door. Veel regen en harde oostewind. Het is een merkwaardig verschijnsel, dat op deze kust de oostmoesson zich geleidelijk om de noord verplaatst. De oostmoesson staat nu (begin Juni) door tot Gg. Baik еп trekt langzamerhand noordelijker. De djoeragans der zeil- prauwen verklaarden unaniem, dat de „Bensbach” Tg. Baik met dit weer niet kon passeeren, en dat beoosten Tg. Baik er zooveel deining was dat ze zeiden: Zooals het weer nu is, slaan de golven met zoo'n kracht tegen de kust, dat == REB — alles wit is en het opspattende water bij de steile hoeken den indruk van rook geeft. Mijns inziens (het verslag is van luitenant t/z Jaser) blijkt uit de bovenstaande aantee- keningen ten duidelijkste, dat de regentijd in de omstreken van Kaimana aangebroken is.” Over het klimaat der landstreek ten noorden van de Mac Cluergolf en de Teloek Bintoeni baai vinden wij verder: In het bijzonder verslag van den tocht Timaworre — Wasian - Sjakaré van 22 Februari t/m 20 April 1913: „Gedurende den verslagtijd hebben wij 4, zegge: vier dagen geteld waarin het niet regende. Bij den tocht Kaironi— Maori, dat is van Mei tot Augustus, telden wij er 2. Bij de daarop volgende tocht Kamoendan—Wiriagar, dat is van October tot December (24 Sept.—15 Dec. '12), telden wij er eveneens 4, zoodat het trekken van eenige conclusie omtrent natten of drogen moesson eenigszins moeielijk wordt. De rivieren bandjirden alle, terwijl de paden slecht begaanbaar waren door gladheid. Het was overdag vrij warm, daarentegen "e nachts zeer koel. De heerschende windrichting was West." Op dezen tocht is door den Luit. t/z CANTER CREMER een meteorologisch journaal gehouden; tevens werden van 22 ` Februari tot 23 Maart temperatuurwaarnemingen gedaan met een drogen en natten thermometer, en de bewolking geschat. Hieraan laten zich de volgende gemiddelden ont- leenen. “со | Relatieve voch-| - Bewolking Temperatur mos tigheid in %,. |0=helder, 10—geheelbedekt. 1913. | Geredu- SECUS в j | e 6a | lp | 6p daggemid- ба | 1р 6p 6a lp 6p ! elde. I 22 Februari t/m 23 Maart. | 229.2| 299.4| 25°.0| 9591 |98 d P 82 | 96 8.1 8.1 9.5 Door Juli 1913 duurde. mingen afleiden. 217 — denzelfden officier werden waarnemingen verricht op een tocht langs de Moetoerie, die van 26 Juni tot 24 In dit tijdvak werden 4 droge dagen geteld. De volgende mue laten zich uit de waarne- : Relatieve voch- Bewolking 0 Temperatuurin С°. |" i id in oj. |0—helder, 10—geheel bedekt. 1913. Geredu- 6a lp | 6p daggemid- 6a lp 6p 6a lp 6p 26 Juni | t/m | 24 Juli. [239 2| 269.9, 249.9] 9497 | 999/,| 91 96 8.9 8.0 | 7.0 Door middel van de aanteekeningen in het meteorologisch journaal werd uitgeteld het aantal malen dat het tusschen de verschillende uren geregend heeft. Voor de beide tochten vinden wij respectievelijk : ж. op ее 191 3, 0-1а1-22 So 44-55--66 rn dene 11— Middag. 22 Febr.—23 Mrt. | S | | (30 dagen) 6 | 7 1| sl tista 5| 51-55 26 Juni—24 Juli | d | (29 dagen). тераа 2 23 31 8 HER T3 91 3 | TIS. | р | | gn 7 ang ila = D 11—Midder- 1913 Kern E 44 T vip 771--88 T a 11 ee 22 Febr.—23 Mrt. | (30 dagen). 415112 14 |17 |17 | 20 | 25 | 27| 24 | 18 9 27 Juni—24 Juli (29 dagen). 2| 4| 85] 3| 43131 81 рж 2] 2 1 i ` — Uit deze cijfers blijkt duidelijk, dat op den eersten tocht een sterke concentratie van den regenval op de late namiddag- uren en de eerste helft van den nacht werd waargenomen. Nog kan worden opgemerkt, dat meer het binnenland in (maximale hoogte boven zee 350 M.) de regens vaak reeds 2 uur namiddags begonnen, terwijl ze in het kustgebied meestal eerst tegen zonsondergang intraden. De onderstel- ling ligt voor de hand, dat de buien in het gebergte ontstonden en met den NW wind naar de kust werden gedreven. Op den tweeden tocht, toen de luchtbeweging naar de bergen toe was gericht, was de regenverdeeling geheel anders en was de neerslag hoofdzakelijk aan de morgenuren (6—11 uur) gebonden. De buien waren echter in den regel niet zwaar, en deden geen afbreuk aan het geregelde verloop van den tocht. Zeer opmerkelijk is de buitengewoon groote vochtigheid op dezen tocht waargenomen, welke den geheelen dag door het verzadigingspunt naderde. Zij ging gepaard met een voor het tropische laagland (de hoogte van het geëxploreerde terrein bleef beneden 100 M.) zeldzaam groot aantal mistige dagen, namelijk 9 van de 30 waarnemingsdagen. Aan de exploratie journalen van West-Nieuw-Guinea is nog het volgende ontleend: Een scherpe grens tusschen natten en drogen tijd is niet te trekken. Bijna alle berichten maken melding van veel regen. De equatoriale ligging en de onregelmatige versprei- ding der bergketens geven hiervan een voldoende verklaring. Voor de zuidkust in de buurt van Kaimana schijnen de oostmoesson maanden de regenrijkste te zijn, terwijl de maanden Januari en Februari vrij gunstig zijn, zoodat het karakter van het klimaat zich min of meer aansluit aan dat van het kustgebied verder naar het oosten, ten zuiden van het Sneeuwgebergte gelegen. Uit het gebied ten Noorden van de Mae Cluer golf en de Teloek Bintoeni baai zijn de berichten omtrent veelvuldige regens zeer talrijk. Ten Zuiden van de waterscheiding schijnt — (d — echter de Westmoesson het minst regenachtig te zijn. Ook is het weer in dien tijd in zooverre gunstiger, dat het in den morgen en voormiddag minder regent. Uit het uiterste noordwesten en van de noordkust ten westen van Warpaperi wordt gedurende de maanden Mei, Juni, Juli en Augustus, waarin de exploratie plaats vond, bijna voort- durend regen gerapporteerd. Een der berichten (van den tocht Kaiboes rivier — Sorong) vermeldt nog: „De west- moesson en de eerste maanden van den oostmoesson kenmerken zich door een grooten regenval. Voor de actie zijn de kentering- maanden de meest gunstige”. Te Manokwari is de oostmoesson het KE jaargetijde. Waarschijnlijk wordt echter meer het binnenland in a spoedig het verschil tusschen het karakter van oost- en westmoesson veel geringer. Over het karakter der moessons aan de zuidkust, tusschen hoek Bohia en Kaap van den Bosch zijn in de „Zeemangids voor den Oost-Indischen Archipel” nog de volgende opmer- kingen te vinden omtrent de weersgesteldheid, waargenomen van April 1910 tot einde Maart 1911: „In het begin van April was het kentering, met meestal zwakke winden uit alle richtingen en vrij belangrijke bewol- king, waaruit vaak vrij heftige buien voortkwamen, allen uit Westelijke richting. Gaandeweg kregen Oostelijke winden de overhand en stond einde April de oostmoesson door met een gemiddelde windrichting van OZO, maar met nog nu en dan een enkele bui uit het W, ZW en Z. Gedurende den geheelen oostmoesson was de wind als regel zwak, periodiek echter afgewisseld door tijden van 5 à 7 dagen van harderen wind, gepaard met vrij belangrijken regenval. Half Juli werd de wind krachtiger en ook zuidelijker (gemiddelde richting ZZO), waarbij de periodieke afwisseling in kracht bleef bestaan. In September nam de oostmoesson egener A in kracht af en ongeveer einde September trad de kentering in met — 220 — doorgaans prachtig weder. De westmoesson, die einde Novem- ber doorkwam, was veel minder krachtig dan de oostmoesson, zoodat meestal de geregelde afwisseling tusschen land- en zeewind merkbaar was. Regen kwam in dezen moesson wel voor, maar steeds in niet lang aanhoudende buien. Over het algemeen kenmerkte de westmoesson zich door zeer fraai weder. De kentering begon tegen half Februari met meestal stilte en fraai weder, terwijl een enkele maal al buien voor- kwamen met vrij hevigen wind. De gemiddelde windrichting in den westmoesson was WNW, maar de richting wordt gewijzigd door den invloed van het land, zoodat bijv. in de Kamrau baai de overheerschende richting ongeveer NNW was, terwijl in de Triton- en Kajoe Merah baaien westelijke tot WZW lijke winden werden aangetroffen. Het klimaat was gedurende den oostmoesson bepaald koel. Hoogere temperaturen dan 28° à 29°C. werden іп dezen tijd zelden waargenomen. In dezen moesson viel vrij veel regen. Vrij regelmatig werden perioden van veel regen door droge tijden afgewisseld. De westmoesson was warmer en droger”. Over de weersgesteldheid in de Etnabaai vinden wij in den „Zeemangids” nog het volgende: „Gedurende het tijdvak November 1904 tot Februari 1905 kwamen in de Etnabaai bijna dagelijks regenbuien voor, òf uit het gebergte òf uit het westen. Op den voormiddag was het gewoonlijk mooi weder, doch na 12 uur 's middags werd het buiig, soms met harde valwinden uit de bergen. In de nauwe door hooge bergen omgeven gedeelten der ` baai valt aanmerkelijk meer regen dan in de open en ruime gedeelten” Over de noordwestkust van West-Nieuw-Guinea tot hoek Jamoersma is tenslotte aan dezelfde bron het volgende ontleend : „Op de noordkust van Nieuw-Guinea staat de oostmoesson door van April tot September; de meest heerschende wind is dan Z tot ZW, zoodat met meer reden van een torium geven de volgende gemiddelde cijfers: (regenval in mın.)- Gemiddelde 58 | | | "e Jan. Febr.|Maart.| April.| Mei. | Juni. Іші. | Aug. Sept. | Oct. | Nov. | Dec. | Jaar. tm 1912. |583 | | | se | | < | | g | | | Fakfak. 11 | 207 | 224 | 199) 230 | 326 | 283 | 236 | 204 | 227 | 297 | 173 | 234 | 2840 қ | ! Ç | Sorong. ture Dar HI 228 | 292 | 336 466, 317 | 231 | 196 | 149 | 191 | 2898 H | Manokwari. 12 | 280 | 297 | 352 | 296 262 223 | 182 | 153 1. ТІЛІ 156 | 298 | 2727 - Windesi. | 6 | 306 | 319 | 306 | 235 272 | 380| 300 294 | 303 | 314 | 253| 253 | 3535 f | | | | : . Jende, 4 | 482| 457 | 513 | 297 | 369 | 391 290 342 | 350 | 435 366 | 453 | 4745 | Lu | Zij bevestigen wat in bovenstaande berichten wordt ver- — 221 — zuidmoesson kan gesproken worden. Gedurende dezen tijd valt ook de meeste regen. De westmoesson staat door van October tot Maart met NW lijke winden. De gunstigste maanden om de noordkust te bevaren moeten Juli en Augustus zijn." De geregelde regenwaarnemingen in West-Nieuw-Guinea verricht op de gouvernements regenstations van het Observa- meld, n.l. dat in het noordwestelijke deel (Sorong) en aan de zuidkust (Fakfak) de oostmoessonmaanden de regen- daarentegen de westmoessonmaanden in de noordoostelijke kuststreek (Manokwari, Jende). rijkste zijn, ALGEMEEN OVERZICHT. Het is niet te verwonderen, dat een bergketen, die het eiland in de lengterichting doorkruist, en welks hoogste toppen bijna 5000 meter hoogte bereiken, belangrijke locale ver- schillen doet ontstaan, door de beletselen, welke aan de moesons- strooming in den weg worden gelegd. Daarenboven is de zee, die Nieuw-Guinea van Australië scheidt, niet breed en ondervindt daardoor de zuidkust in merkbare mate den invloed van het subtropische vasteland. — 222 — De koude wind, afkomstig van den Australischen winter- anticycloon, doet in den oostmoesson de temperatuur belangrijk dalen, niet alleen in het meest nabijgelegen Merauke, waar de invloed het sterkst is, maar in afnemende mate tot de zuidkust van West-Nieuw-Guinea toe. Om deze afkoelende werking in het licht te stellen zijn in het onderstaande tabelletje de betreffende temperatuur- waarnemingen in zeer gecondenseerden vorm Dose? weergegeven. TEMPERATUUN. in C° ZUIDKUST-VLAKTE VAN NIEUW-GUINEA. Jan. | Febr. | Mrt. | April.| Mei. | Juni. | Juli. | Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Mesue 5 ` 219.1 | 260.3 | 250.1 240.3 250.3 260.2 Zwaluwbivak a/d Digoel | en de Eilanden vier, | 26.8 | 25.8 | 25.5 | 25.5 | 258 24.1 | 25.8 Verschillende bivaks a/d ° 3 Noord rivier . . . .| 25.6 | 262 | 26.1 | 258 | 247 240 234| 232 242 | 25.7 |255. %1 | Bivaks a/d Noordwest- | | en Bloemen rivier . . 26.0 259 | 248 24.5 | 25.8 | 26.7 | 26.8 Bij het opmaken der gemiddelden zijn de hoogteverschilllen der verschillende waarnemingspunten verwaarloosd. Zulks is geoorloofd, omdat deze verschillen gering zijn en te meer, omdat de temperatuurwaarnemingen wegens onvoldoende opstelling en gebrekkige kennis der thermometer-correcties geen aanspraak op groote nauwkeurigheid kunnen maken. Noord-Nieuw-Guinea is door het centrale gebergte tegen dezen afkoelenden invloed beschut. Hoewel geen voldoende temperatuurwaarnemingen beschikbaar zijn om dit met cijfers = 298 — aan te toonen, bewijst het ontbreken van desbetreffende meldingen in de verslagen dit reeds voldoende en mag worden aangenomen, dat het geheele jaar door de temperatuur vrijwel constant is en dat ze in de maandgemiddelden tusschcn ongeveer 26? en 9790, schommelt. De temperatuurwaarnemingen, op grootere hoogte verricht, zijn zeer schaarsch. De ervaring heeft echter geleerd, dat in het algemeen voor het gebergte met vrij groote benadering de temperatuur zich laat afleiden uit de temperatuur in de vlakte waargenomen, door een gemiddelde temperatuurafname van 09.55 C. per 100 meter stijging aan te nemen. Uit de gemiddelde jaartemperatuur van 259.0 C. in de bivaks a/d Noordrivier waargenomen, zou hiermede voor den Wilhelmina top de hoogte van den isotherm van 0°C. op 4550 meter berekend worden. De sneeuwgrens werd door Dr. HUBRECHT op 21 Februari 1913 op 4475 meter hoogte aangetroffen; op den Carstensz top werd hare hoogte door den detachements- commandant VAN DE WATER, die haar den 30*'*" Januari 1913 met de leden der 2* Engelsche wetenschappelijke expeditie bereikte, bepaald op 4350 meter. De laatsgenoemde waarnemer vermeldt uitdrukkelijk, dat wel regen maar geen neerslag in vasten vorm werd aange- troffen. Dat de 0° isotherme hooger ligt, wordt hierdoor waarschijnlijk en is ook à priori te verwachten, omdat door de bedekte lucht op deze toppen de zonnewarmte haren directen invloed slechts weinig op het smeltingsproces vermag te doen gelden en het ijs eerst geheel tot smelting komt na eenigen tijd door lucht boven de smeltingstemperatuur te zijn omringd geweest. Het is derhalve waarschijnlijk dat de boven afgeleide hoogte voor den isotherm van 0°C. niet veel van de waarheid afwijkt en dat voor de aange- nomen temperatuurafname hetzelfde geldt. Vooral op den neerslag heeft de Centrale bergketen een overwegenden invloed. Eenerzijds oefent zij aan de loefzijde een opstuwende werking uit, waardoor de lucht gedwongen wordt op te stijgen en de waterdamp zich tot neerslag — 924 — verdicht; anderzijds drijven naar de leizijde de in het gebergte door locale opstijging ontstane donderbuien met den wind mede naar de vlakte af en geven sterke regenvorming in de late namiddaguren. De gedwongen opstijging heeft tengevolge, dat de droge oostmoessonwind, die zich te Merauke nog als zoodanig vertoont, op geringeren afstand van het gebergte van karakter verandert en voorbij het overgangsgebied van den Digoel, vanaf de Eilandenrivier tot zoover het hooge gebergte naar het Westen zich uitstrekt, de regenbrenger bij uitnemend- heid wordt. Terwijl de totale hoeveelheid, dien hij aanbrengt in deze streken niet zooveel grooter is dan die van den westmoesson, ontleent hij zijn slechten naam vooral aan de regenverdeeling over den dag. Want terwijl in de west- moessonmaanden aan de luwe zijde de buien namiddags opkomen en de morgenuren ongemoeid laten, drijft de oostewind zijn condensatieprodueten den geheelen dag door bij het gebergte op en valt een belangrijk deel van den regen in de morgenuren. Aan de noordkust werken de beide factoren, het vochtig karakter van den westmoesson en de opstuwing tegen het gebergte samen. De oostmoesson is hier het droogste jaar- getijde. Het verschil tusschen de seizoenen is echter niet groot, wat wel moet worden toegeschreven aan het feit. dat wij hier reeds tamelijk dicht den evenaar naderen, waar de moessons hun tegengesteld karakter grootendeels verliezen. Ook in West-Nieuw-Guinea nadert het klimaat dat van den tropischen regengordel. De zuidkust sluit zich klimato- logisch nog aan bij het meer oostelijk gelegen gebied, maar in het vorige deel schijnt de regenval voornamelijk bepaald te worden door de ligging ten opzichte van het gebergte en dientengevolge plaatselijk zeer verschillend te zijn. In het algemeen laat zich van het tropisch bergklimaat, en dit wordt bevestigd door de berichten voorkomende in de journalen der Sneeuwgebergte expedities, het volgende zeggen. Wanneer men uit de vlakte komende in het gebergte — 225 — naar boven gaat, neemt de regenvaltoe en boven het conden- satieniveau der wolken (700—1000 m.) komen nevels zeer veelvuldig voor. Bij stil weer lossen deze nevels zich 's nachts in den regel op, zoodat gedurende den nacht en den vroegen morgen de hemel dan meestal helder is; tegen 8 à 9 uur 's morgens beginnen zij zich echter in den regel onder den invloed der zonnewarmte weer te ontwikkelen en hullen den reiziger den geheelen verderen dag in een killen ondoor- zichtigen sluier. Zij begeleiden hem tot de hoogste bergtoppen toe en zijn hem meer tot last dan de regen. Deze laatste neemt in de hoogste regionen, zoowel wat intensiteit als hoeveelheid betreft, weer af en concentreert zich naarmate men hooger stijgt meer en meer op de namiddaguren. De eeuwige sneeuw, die te midden der tropische natuur, reeds ор Jaw CarsTENsz en op zoo menig toeschouwer na hem, zulk een. bekoring heeft uitgeoefend, beslaat slechts een nietig oppervlak, zoodat van eigenlijke gletschervorming feitelijk nog geen sprake is. Dr. Новкеснт beschrijft de јѕредеккіпо van den Wilhelminatop als een firnkap en merkt op, dat de zoogenaamde gletscher eerder een firntong zou kunnen worden genoemd, met enkele spleten waaronder zich firnijs bevindt. De detachementscommandant van DE WATER beschrijft het ijs nabij de sneeuwgrens op den CARSTENSZ top als volgt: ,De sneeuw is hard en vermengd met groote prachtig blauwe ijsblokken. Diepe spleten zijn zichtbaar en de rotsen zijn bedekt met ijskappen. Voortdurend gekraak, waarbij ijsspleten zichtbaar werden, alsmede plotseling naar beneden glijdende ijsblokken stemden tot voorzichtigheid.” LXXIII 15k, GEHOUDEN DOOR pe P. E UHUBRECHT op den bergtocht der Sneeuwgebergte-expeditie 1912/1913. Uittreksel uit het Meteorologisch Dagboek Uitzicht op | Datum ` Aanwijzing | hypsometer еп Regen. | bergland en | Wolken, wind en weer. 1912. aneroides. | vlakte. | Nov. 19 9р-- ga *) Van Kloofbivak a/d Noni rivier naar de Beaufort rivier. | Gedeeltelijk bewolkt. Ұ Beaufort-rivier. » 90 2—4!/,P *) Voormiddags gedeeltelijk be: | wolkt. 114 hypsometer: 746 Beaufort-rivier bandjirt. 7P stri addi » 21 's Nacht heeft het geregend, Over de Beaufort-rivien naar de Arancaria top 11* ” :701 Nevels zijn opgetrokken. 2P In het bivak. | 4 ” :710 's Morgens lichte bui, del verderen dag geen regels „ 22 aner. 2216 : 690 Steile stijging tot Heuvel: bivak. [ Hellwiggebergte zichtbaar | 2P | aner. 2216: 667 Naar Peramelesbivak. | *) Regenmeter niet opgesteld. 4 UI : E: Hellwig geb. zichtbaar. | — 1 — | | Datum | Aanwijzing , | Uitzicht op | Uur. | hypsometeren Regen bergland en Wolken, wind en weer. 1912. | aneroïdes. ` vlakte. | | | | Peramelesbivak. vov. 23, | regen Licht onweer. | 6 aner, 2216 : 668 45 mm. 7 tot 112: 31 mm. 12 Bergland һе]- Hemel totaal bewolkt. der, Nevelgeb. zichtbaar. Др hyps. : 666 |dichte motre- aner. 2216 : 667 gen. - 94 ба Helwig- en |Geheel onbewolkt. Nevelgeb. dui- Toenemende bewolking, te delijk zicht- 11 geheel bedekt. baar. 3—5р zachte regen Hevige windvlagen, boomen zwiepen angstwekkend. 9 6 mm. 25 ба Gedeeltelijk bewolkt, later geheel. 3—5P regen Geen wind. 4 aner. 2216 : 666 9 6'/, mm. CNS regen 26 ба 5 mm. Gedeeltelijk bewolkt. 9 Bewolking 5. U 1'/2-3'/2р 15 mm. Na 10 uur geheel bewolkt, 5 "aner 2216 : 667 nevels hangen in het. bivak. 6 Nevel- en | Hemel totaal bewolkt. — 228 — Datum | Aanwijzing Uitzicht op | | hypsometer en | Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1912. aneroides. vlakte. | Nov. 27 ба Gedeeltelijk bewolkt. 9 |апег.2216:667.5 x z Zonneschijn, windstil. 10P Wolkenlooze hemel. j n 48 6a Helder, later gedeeltelijk bewolkt. 11 Totaal bedekt. 12 enkele drup- pels. 3!/2-4!/2P 7 mm. , 29 ба Bewolkt. : 9 regen Marsch door den nevel nad і Dromedarisbivak. 10 janer. 2216 : 653 : 12 5 : 642.5 droog Marschbivak. қ Tegen den avond helder, wolken boven het laagland. p 80 64 aner.2916 : 643.5 Van Marschbivak naw | Bijenkorfbivak. Helder ` tot 99. B 9 aner 2216: 631 Imposant uit- zicht op berg- land in ZW en NW van Arica top. | 3P hyps. :613 Over Erica top in den nev% | aner. 2916 : 613 naar Bijenkoríbivak. » 9582:620 heel in nevel. 4'/2-9'/2P 88 mm. — 229 — Datum | Aanwijzing Uitzicht op pe Uur. hypsometer en Regen. bergland еп. Wolken, wind en weer. 1912. aneroides. vlakte. | U (Bijenkorfbivak). Dee. 1 ба vlakte Gedeeltelijk bewolkt. | | zichtbaar. | | 9 aner, 5109 : 609 Totaal bewolkt. d , 9916:616 | 373958) : 698 12 Bivak in Nevel. 3!/2-4!/2P 1!/, mm. Na den regen trekken de nevels weg, de vlakte is korten tijd zichtbaar. Hemel gedeeltelijk bewolkt. 5 aner 5109: 606 , 2216: 614 » 9582:621.5 5 2 ба Nevel, W wind. 9 Nevels stijeen uit de vlak- ` te op. 12—2p korte regen- aner. 5109: 608 |buitjes, 's mid- „ 2216:616 |dags regen tot », 9589 : 693 | 4р, 10 mm. 5 |aner.5109:606 {opnieuw regen 's Nachts wind. „ 9916:614 „ 9582:621 » 3 ба vlakte Totaal bewolkt, bivak niet zichtbaar. in nevel. B 11 Nevels beginnen op te stij- 4 gen. Wolkendrift uit het Westen. 2! [5p regen tot 5P i — 930 — Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1912. aneroides. vlakte. Dee, /-8 4р janer.2216 : 613.5 (Bijenkorfbivak). „ 9582 : 620.5 5 14 mm. vlakte Nevels trekken op, totaal zichtbaar. bewolkt, NW wind. 8 1 mm. n 4 6a vlakte zicht- | Gedeeltelijk bewolkt, berg- baar, kleine | wind uit het NO. | wolkenban- ken er over. 9 |апег. 5109: 607 „ 2216 : 614.5 | „ 9589 : 621.5 E 11 Bivak in nevel. ТЕ Әр 11), mm. Geheelen middag mist. » 0j Бер” 81/; mm. 6 vlakte Helder. zichtbaar. , 7 Bewolking 5, NW wind. 8 Nevels beginnen op te stijgen. 9 Totaal bewolkt. 97; Geheel іп nevel. 12!/,-4Р 10!/, mm. 4 vlakte zichtbaar 6-87; 71), mm. BE p T 6% boven vlakte | Totaal bewolkt, windstil. | wolkenzee. ! 97; Nevels stijgen op, NW wind, | van tijd tot tijd zonneschijn- 2P 1 mm. {Bivak blijft in nevel. Ç 5 Eenige donderslagen. ee + ërëm. eh o conci A PA Ce тет Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1912. ; aneroïdes. vlakte. ‚Dec. 6 BIL regen. (Bijenkorfbivak). " 9 ” fer ба 12 mm. | vlakte bedekt met nevel. 10 Nevels zijn opgestegen. 9p Geheel in den mist. 2), enkele druppels. 5 Nevel trekt even op. W wind. 9 regen Van den opnemer is bericht gekomen, dat een groot gedeelte v/h. Oranje geb. met sneeuw bedekt is. „8 ба 13 mm. Mist. Bivak den geheelen 2—41/,p 31 mm. dag in den nevel. 3 Enkele donderslage.. L^ 9 ба Bewolking 6. і. 81/5 vlakte helder|Bivak in nevel Verder ge- heelen morgen nevel. 12—2!/, 3 mm. 4 Licht onweder, nevels zijn een oogenblik opgetrok- ken. 51, hevige regen tot 5 3/4, daarna zacht. 6 0 mm. Onweder in ZW, regen- wolken drijven NW— ZO. 8 31/, mm. Regen houdt op. | 089 -- Datum Aanwijzing Uitzicht op : Uur. |hypsometers en Regen bergland en | Wolken, wind en weer. | 1912. aneroides. vlakte. | Dec. 10 ба vlakte gedeel- (Bijenkorfbivak). telijk bewolkt. = gi, Bivak in nevel, W. wind. — 927; regen Af en toe enkele oogenblik- | ken zonneschijn. b. ar 1 mm. 3—4!/, 24 mm. 5%; vlakte helder. Bewolking 5. Slechts korte tijd trekken nevels weg n Ii ба ‚ тедеп 74b vlakte helder. Bewolking 7. 9 regen Nevels ziju opgestegen. EN 1'/, mm. Tot 2 uur nevelen een weinig | regen. p. 4 vlakte | Nevel weg, bewolking 5, W zichtbaar. wind. ? 97; regen » 1? 6* regen Mist. 's Nachts regen. 9 14 mm. vlakte door | Mist trekt op. x | wolkenzee edekt. 10!/, regen 3 п motregen Bot nexis in de vlakte | 2P Bivak in nevel. Т 3 Gedeeltelijk helder. 5 vlakte helder. NW wind. P 6 "| Bewolking 2, nevels weg. | wad 64, vlakte helder. Bewolking 5, Cu uit het W. Tot 10'/, zonneschijn, daar n | stijgen nevels op. — 9283 — Wed n TTT ete ee ын. ech "et E vw Aanwijzing | Uitzicht op hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. | aneroides. vlakte. Ä regen. (Bijenkorfbivak). | 61/, mm. | | | ы, vlakte helder. Daarna gedeeltelijk bewolkt. | NW wind. Weer nevels. Onweer in het Z. 3 mm. vlakte helder, Totaal bewolkt. wolken in de vlakte. Bivak in nevel. Nevel en sterke ZO wind. I mm. vlakte den |Bijna windstil. geheelen na- middag ge- deeltelijk door wolkenzee bedekt. vlakte ge- |Bewolking 1. deeltelijk door nevels bedekt. Bewolking 3. Nevels zijn opgestegen boven vlakte. Bivak in nevel. SS Geheelen dag dunne nevel, | waardoor ` zonnewarmte |, voelbaar is. Tri korte regen. 6 mm. regen. 11/; mm. — 934 — | ' Uitzicht op Datum Aanwijzing ` Uur. | hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1912. aneroides. vlakte. (Bijenkorfbivak). Dec. 16 ба Bewolking 4, O wind, dicht nevels drijven voorbij. 8'/2-41/2р Dichte mist. 41/, klein deelvan NW wind. ylakte Tegen zonsondergang neve zichtbaar. weer bijna ter hoogte vat het bivak. p 37 64 Nevel. 7 vlakte Nevel trekt weg, totaal b zichtbaar. wolkt; spoedig weer nevel gehuld. 11!/; enkele Mist, die 's middags nog dich druppels ter wordt. | 3!/, enkele | druppels m 6 vlakte helder. Eerst nu trekt de mist 52% | W wind. | » 18| 6—72 regen vlakte gedeel-| Licht onweer. % telijk zichtbaar. 9 7 mm. vlakte helder. Bewolking 5, zonneschijn. 12 ” ” 2P Totaal bewolkt. zeer war 3'/, regen Nevel, later weer 4 telijk wegtrekkend 4 6 Ча mm Nevels stijgen snel uit het ZW op, verdwijnen weem te 6!/,". B 9 1 mm M IS MEE en Eeer) eg > — ыа NECTARE e um Im LC DEE Дуг ч LET С УЖ Ee) — 235 — Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometers en Regen. bergland en , Wolken, wind en weer. 1912. aneroides. vlakte. "1 (Bijenkorfbivak). der, 19 6a vlakte helder| Totaal bewolkt. | 9 evel, tegen 10" dichter. 10!/, regen | 19—9» e Den verderen dag mist en 19 mm regen. | "h 20 mm Regen duurt voort. с 90 ба 1 mm vlakte helder| Totaal bewolkt. l 91/, zachte regen 10!/, regen 12 vlakte helder | Hemel gedeeltelijk bewolkt. | 2P niet meetbaar, Dichte mist. j begint op- 4-41; nieuw, slag- regen, 7!/, E mm. 4. 6 vlakte geheel| Hemel egaal bedekt, berg- | helder wind. | 9 1 mm |» 21 ба ylakte helder, Geen nevel, totaal bewolkt. | blijft gedeelte- |. lijk helder tot | 12 uur x 12 Nevel. In den namiddag licht - |! bewolkt еп felle zonne- schijn. | 53/,р Weer nevels, deze trekken | | te 6" weg. Us Ж 22 6а vlakte gedeel- telijk met nevels. Se | | | | i Datum | Aanwijzing | Uitzicht op | | ; Uur. |hypsometers en Regen. bergland en Wolken, wind en weer. | 1912. | aneroides. vlakte. | | (Bijenkorfbivak). Dee 32| 1 Mist. 12 zachte regen 2P 8!/, mm. : соз 411, zachte regen | vlakte geheel | Egaal bewolkt. helder 6 regen vlakte helder 8 14 mm. s 33 ба 1; mm. (vlakte gedeel- Totaal bewolkt. telijk helder 8!/; Bewolking 8. 12 Nevel. 2 әр Totaal bewolkt, nevel uit he W, den geheelen namiddags regen. E 6 8 mm. E: p Me 26'/, mm. |vlakte gedeel- Totaal bewolkt. : telijk helder | 9 (vlakte helder, Hemel egaal bewolkt. | | 10-12'/, regen | | 5'/, mm. ‚Nevel. 'sMiddags regen. 5 vlakte helder | Totaal bewolkt. 6 5 mm. 9 31/, mm. | 525 kle vlakte helder Bewolking 5. 10 ” 27% : 11 Nevels stijgen op. 5P | Sterke W wind. 51/3 ķorte bui | 6 i ‚| Nevel. 71. i — 337: — atum Aanwijzing Uitzicht op | Uur hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 912. aneroides. vlakte. (Bijenkorfbivak). . 25 9 11% mm. Heden bijzonder warme dag ` | geweest. p 6| 6 vlakte gedeel- Bewolking 2. telijk door | nevels bedekt 9 Ze Nevel. 10:73} regen Әр 9 mm. | 5 Bewolking 4. 6 Onweer in 't ZW. 1 7 regen j 10 9 mm. , 27 ба vlakte helder | Bewolking 1. 9!/, Nevel. | 91/,р regen ’s Middags bij tusschenpoo- | zen regen en onweer. . 61/, regen tot 9!/;u, Begint harder te regenen en ` 32 mm. te donderen. |» 28 6a 51/, mm. | vlakte niet Totaal bewolkt. S helder a O Nevel. 111/, regen, 3! /; mm. 4 vlakte helder| Hemel egaal bewolkt. 5 Weer nevel. 63/, regen : X 9 281); mm. U 35% » 99 ба vlakte met Bewolking 4. Nevels stijgen hier en daar nevels zeer snel op. — 1238: — | Datum Aanwijzing Uitzicht op | Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer, 1912. aneroides. vlakte. | (Bijenkorfbivak). Dec. 29 7 Bewolking 2, nevels drijven in O—W richting voorbij. 8 Bivak geheel in nevel. 10!/,-2P 991, mm. | 2 vlakte wordt | Totaal bewolkt, kort daarop helder weer nevel. 4 regen tot 9", Donkere nevel, begint 16. 26 mm. regenen en te donderen. » 30 ба vlakte helder | Bijna onbewolkt. | tot 9" : 9 Nevels beginnen op te stij gen, O wind. 3 10 Bivak in nevel. | 1'/4-33/,P 1 mm. ; 3/4 korte regen 5 regen x 51; Nevels trekken eenige oogen- blikken weg, bewolking 7. | Wolken drijven in 0-У- | richting. 7 1'/, mm. 81/, regen Onweer zeer dicht bij. » 81 ба 10 mm. |vlakte gedeel-| Hemel totaal bewolkt. telijk helder | 8 Mist. i — 9 Naar kam уап Hellwig geb». voortdurend mist, bov 4 — 289 — Aanwijzing telijk door Cu bedekt Datum а Uitzicht op hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. an 1 6a nevel іп | Bewolking 4. vlakte; Boven de Rumphius keten het geheele; en Wilhelminatop hangt centrale berg-| nog een wolkenbank, die land prachtig| te 6'/,", optrekt. zichtbaar 9 Nevels stijgen op. 37 mm. 's Middags terug naar Bijen- korfbivak. БР vlakte сейееі- Hemel egaal bewolkt. 6 Nevel. к 2 ба nevelbank {Bijna onbewolkt. over vlakte 9 Nevel reeds opgestegen. 11!/; korte regen 1р Dikke mist. 1!/,—9 regen, 3 mm. 's Middags dikke mist en regen. 33/, regen 6 iets van berg-| Geheel bewolkt, wolken drij- ruggen zicht-| ven W—O. i baar 7 Enkele donderslagen. 8!/, 17 mm. | 9—4a regen » 3 7a 12!/, mm. : 9 vlakte gedeel-| Egaal bewolkt. —1240 — Uitzicht op Datum | . Aanwijzing | | Uur. | hypsometer en Reeen bergland en, Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. | (Bijenkorfbivak) | Han 3| 10'/; Bewolking 7, zonneschijm NW wind. F rP Dichte mist. 2—4 тесеп . 41), bergruggen even zichtbaar . 5—6 motregen . . |Nevel. ШР regen 8 9 mm. er ба zachte regen, klein gedeelte) Egaal bedekt met lage wë 1 mm. . van vlakte ken. | zichtbaar 10 wolkenzee іп Totaal bewolkt. vlakte | 9p Mist. "B 7 slagregen Onweder in het ZW, bt trekt over het Hellwiggel 9 slagregen | „8 ба 30 mm. {vlakte helder | Bewolking 2. 9 Nevels komen op. 10 Dichte mist. | 10-101/, regen | 123/, regen . 9 10 mm. n 41); Onweer. d 6 vlakte niet | Egaal bedekt. zichtbaar 1 Ee regen | 4 Ó 6 30 mm. vlakte gedeel-| Egaal bewolkt. telijk met nevels — 241 — "Datum Aanwijzing. Uitzicht op T. Uur. |hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 11918. aneroides. | vlakte. (Bijenkorfbivak) ja. 6| 9 ‚Nevel reeds opgestegen. | 19 | Dichte nevel. 191), regen 's Middags nevel. 6—81/,P regen е ба 9 mm 1%; Хеуеів stijeen ор. 8!/, Bivak in nevel. 11 | | Zonneschijn door den mist. | | Spoedig daarop weer dichte | | | | nevel. : i Әр jets regen | | V 6!/, regen Geheelen namiddag mist. x 4 3 mm. И» 8 ба 1 mm. Alleendichtst- Egaal bewolkt. | zachte regen | bijzijnde rug- Ш gen zichtbaar d au. x Dichte nevel. : 8.274 regen 11 vlakte helder | Egaal bewolkt. 1P Nevels beginnen op te stijgen. ` 21, regen, Mist. с 117); mm. e d 61/, vlakte helder O wind. : In 9 6a vlakte gedeel- Egaal bewolkt. ; telijk у zichtbaar 9 Bijna wolkenloos, nevels b [ ginnen op te же 10 Nevel. 11—1P regen, 12 mm. om ` 16k, — 942 — Datum Aanwijzing Uitzicht op ur. | hypsometers en Regen. bergland en, Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. Jan. 9 2 regen gehee- (Bijenkorfbivak) len middag. | 5!/, stortregen, Hevige windvlagen, licht 's avonds onweer. | regen 81), 54!/, mm. 12 kort buitje i e 10 ба 5 mm. vlakte helder| Egaal bewolkt. 9 boven vlakte ,, Я hier еп daar wolken | 10 Bewolking 5. Nevels ресин nen op te stijgen. x 11 Nevel. 11!/; regen Dichte mist. | NS Enkele minuten zonneschijn, daarna weer mist. 2 1 mm. | 91/, stortregen motregen | voorliggende | Egaal bewolkt. x ruggen zicht- x . baar | x 5 29 mm. 1 x 9 1!/, mm. I | gp 6-9 regen, 1 4!/, mm. : | | 81); vlakte helder,| Bewolking 1. B enkele nevels | | er boven | x 9 -| Zonneschijn. | — 243 — Aanwijzing | hypsometer en aneroides. Regen. Uitzicht op bergland en vlakte. Wolken, wind en weer. Me en А ЕК ы Si korte, zachte regen korte regen vlakte gedeel- telijk helder korte regen 11); mm. zachte regen If, mm. regen, ’s nachts regen 9 mm. {vlakte gedeel- telijk met wolken vlakte nog gedeeltelijk zichtbaar vlakte gedeel- baar vlakte helder ” ” ” ” Сп ег һоуеп zachte regen telijk zicht- | (Bijenkorfbivak) W wind, nevels stijeen op, waardoor de zonnewarmte merkbaar is. Totaal bewolkt. Egaal grijs bewolkt. Bewolking 6, zonneschijn. Nevel. Daarna mist. Wolken drijven W—O. Heden veel zonnewarmte en betrekkelijk aangename temperatuur. Nevel. Totaal bewolkt. — „ W wind. — » - „ Maar zocor lieht ` Nevel. Mist. d —- rudes pue А! з Uitzicht op Patan Aanwijzing | Uur. | hypsometeren | Regen. bergland en Wolken, wind en weer. Ë 1913. aneroides. vlakte. | Jan. 13 SI, vlakte helder, (Bijenkorfbivak) met Cu | БЫР Nevel. | Dd regen ! 61/, Licht onweer. 10 2] mm. 5.14 ба 3!/, mm. {vlakte helder | Bewolking 5. 9 motregen. Mist. 9!/5- 5! /9P 30 mm. : 's avonds nog regen 10 2 mm. Windvlagen. ‚ dB 6a 3 mm. vlakte helder| Totaal bewolkt. 9 Nevels zijn opgestegen. 10 regen Dichte mist. ДР 1 mm. Den geheelen namidda nevel. 5 regen 10 12 mm. » 16 ба 20 mm. Vlakte helder | Bewolking 6. Wolkendri ir 9 | Mist, geheelen morgen. = LSAP motregen 2P 1!/, mm Den geheelen namiddag ni s middags vel, onafgebroken stor stortregen regen met windvlagen. 9!/, 7 mm. Hevige windvlagen. 410. 37.5 mm. |Vlakte helder | Egaal bewolkt. Hevige wil — 945 — 4 Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur. |hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. Jan. 17 Ts bergland |Naar den kam v/h. Hellwig | zichtbaar, be- geb. | halve hoogste Kolon |. | 12 Nevels beginnen op te stijgen. i] 9p W wind, zonneschijn. | з motregen Nevel, verdere namiddag re- gen en windvlagen, ook | 's avonds. Kam Hellwig geb. 5. 18 ба bergland be- Bewolking 9. W wind drijft | halve hoogste, snel den nevel tusschen toppen Hellwig- en Treub geb. | door. | 8!/, bergland ge- deeltelijk helder Nevel. 11 vlakte nog | Bijna onbewolkt. helder | 9p Nevel, te 4" nog. i 5 regen Regenvlagen, ’s avonds re- | Es" 19 ба vlakte en | Bewolking 6. ; bergland 81/, Nevels reeds opgestegen, stil, bs egaal bewolkt. oe 1-9Р regen Nevel. Namiddags regen en nevel. — — 246 — Datum | | | Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometer en Regen. bergland en Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. Jan. 20| 64 bergland | Onbewolkt. zichtbaar, Cu boven vlakte | 9 bergland niet, Nevels reeds opgestegen, vlakte wel 's morgens lichte nevel. 1р regen 4 motregen Nevel. 6 Wichmann-, | Nevel trekt op. x Weber-, |78 Nachts bergland zichtbaar Treub- Lydia in maneschijn. Hendrika geb. | iod 6a vlakte helder, | Bewolking 3. : bergland ; grootendeels ; 9 Nevels beginnen op te stij- gen, tot 11" bergland nu em dan nog zichtbaar. | 12 zachte regen | 4р deel van berg-| Nevel iets gezakt, hemel land en vlakte) egaal bewolkt. Windstilte.- zichtbaar : » 22 6* u Nog nevel. | 6'/2 bergland en | Неше! egaal bewolkt. x _ vlakte 8 Nevels zijn opgestegen, vers der 's morgens nevel, daar- na regen. Afdaling nat | Treub gebergte. : 2 UI t regen scheiding in nevel en regen. Aankomst in bivak op water- f — 247 — Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur. |hypsometers en Regen bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. an. 93 ба bergland hel-| Stijging naar Treub geb. der tot іп |Geheelen dag egaal bewolkt, namiddag geen regen. 4P hyps.: 570.5 |’savonds een 'sMiddags top|In bivak op Treub geb. aner.2216:570 | korte buitje Wichmann |Bijna geen wind. » . 9582 : 576.5 geb. nog zichtbaar 1» 24 ба hyps. : 572 bergland, ook | Egaal bewolkt. ar) aner. 2216 : 572 Wilhelmina » 9589 : 578 top, gedeelte- lijk zichtbaar 9 idem 2P Hellwig geb. | Bewolking 4, W wind. zichtbaar |Tegen den avond nevels tegen het bergland. » 25 6a bergland | Bewolking 1. : zichtbaar | Over Treub geb. in W rich- ting naar top met ruim d uitzicht. | | 10!/; geheele berg-| Nagenoeg onbewolkt. x land, ook Wil- helmina top x 19 | Nevels beginnen ор te stijgen. x 2--41/р regen EH | 6 _|aner.2216 : 591 Bivakoprugtusschen Treub- м. 0029: 597 en Wichmann geb. W. wind. » 26 ва Nevel, W wind. 9 oner, 2916: 592.5 Geheel bewolkt, NW wind, „60296599 geen nevel. — 248 EE E Datum ‚ Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. | Jan. 26 12 korte regen Nevel. | 3P regen | 4 |aner.2216 : 590 | „ 5029: 596 | 5 zachte regen | | s 3 ба Wichmann top Totaal bewolkt, W wind, totlPzichtbaar| geheelen dag. | 4—5P janer. 2216 : 590.5 regen , 5029: 596 7 regen I » 28 ба Onbewolkt, W wind. | 10 motregen Nevel. IE Naar 4° Marsch bivak 0%) helling Wichmann ge» 3P ` regen 4 | Hhyps:573.8 aner. 2216 : 573.5 „ 5029:578 » 291 64 Gedeeltelijk bewolkt, NW | wind. 9 Bewolking 4. 97; motregen Nevels stijgen op. Ë Naar dentep van het Wei — mann geb. > Boven regen, op terugwe slagregen. oe regen Terug in 4* Marsch bivak. s T x Bijna onbewolkt. 10 bergland geheel helder Toenemende bewolking, ` win mann geb. — 249 UT ET ar in er “аа Jatum Aanwijzing | Uitzicht op I Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. . 1913. aneroides. | vlakte. ш. 30) 3—4P regen Daarna zonneschijn. 4 апег. 2216: 566.5 Zeer licht bewolkt. „ 5029: 571 | 5-81 ‚6а , Nevel. ; 10 motregen, Naar top Wichmann geb. d daarna stort- . U regen 1P droog bergland hel- | W wind. der, behalve centraleketen. 6 zachte regen Egaal, doch licht bewolkt. 7 Heldere sterrehemel. ehr. 1 ба bergland |Bewolking 2. i helder behalve centrale keten. 8!/, Nevels reeds opgestegen. | Geheelen voormiddag groo- d tendeels bewolkt, af en | ET toe zonneschijn, W wind. Ар hyps : 523.5 тесеп, korten Onweer. aner. 2216: 524 tijdstortregen. „ 5029: 529 p 2 ба | bergland |Bewolking 8. helder behalve 1 hoogste ` toppen. | W wind. Bewolking 5. Den geheelen dag een aan- | gename stralende warmte. ` — 950 — Datum Aanwijzing Uitzicht op | Uur hypsometer en Regen. bergland en Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. Febr. 2 4р aner 2216: 522.5 Nevel, onweer. | | „ 5029: 596 E 41 slagregen. Gedurende enkele minute hagelbui. » 3 64 Totaal bewolkt. | 8. vlakte en |Bewolking 8, windstil, | bergland | behalve hoog- x ste keten x 9 Nevels beginnen op te зіі) сей 9!/, aner, 2216: 520 Op top Wichmann р teau, zonneschijn. 10 Nevel. 12 —2P regen Nevel. РИЙ : regen 4 janer. 2216: 523 droog › 0029: 525.5 wid ба N | Onbewolkt. 7 Rumphius- |Op top Wichmann pla keten reeds teau. door Cubedekt 8 hyps : 517 Rondom wolkenzee, waal aner. 2216 : 517.5 boven de hoogste toppe uitsteken. E Nevels beginnen reeds op stijgen. 3 Nevel, verder ook gehee! morgen. 1 11!/, regen. 's Middags koud, eerst namiddag wordt het € “ 5 I — 251 — - | | Datum | | Aanwijzing Uitzicht op | | Uur. | hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. | | aneroides. vlakte. kbr. 5 | ба vlakte еп | Bewolking 3. " | hooggebergte | geheel, zelfs | | Carstensz top [ UA Nevels stijgen op. | 10 апег. 2216: 524.5 | | , 5029:529 | j PH zachte regen | | 1 т nog motregen | | | 5 апег.2216:528 motregen | „ 5029 : 526 | 6 e Nevel. „ 6 6a "snachtsregen bergland, | Totaal bewolkt. behalve hoog- | ste toppen, Cu boven vlakte 8: | Bewolking 8. la 10!/, | Lichte nevels, waar de zon door heen schijnt. 4р hyps : 511.5 regen a aner.2216 : 511 a „ 5029:515 | d 6 nog regen tot |- : 2”; » 7 ва hoogste berg- | Bewolking. 8, egale wolken- land zichtbaar. laag. Wilhelmina- top en Rump- hiusketen blijven tot lla helder = 258 — Datum _ Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroïdes. vlakte. | Febr. 7 | 10-10!/, motregen | ' | Nevels stijgen op, waardoo | e een de zonnewarmü nog. bemerkbaar is, № wind. x 3P Bivak in nevel. 4 janer. 2216: 511 i ; | „ 5099: 515 5—6 regen ба bergland |Onbewolkt. geheel zicht- > baar Ұс 8 Bewolking 2, reeds stige | nevels op. E 10 Nevels opgestegen. 7 117/; Zonnewarmte door neve voelbaar, onweder ten E v/d centrale keten. | АР |апег. 2216: 510 „ 5099: 513 5 Wilhelmina- | Een oogenblik trekken neve | top zichtbaar; weg. _ Het is een bijzonder mool | dag geweest, evens gisteren. 2» B 64 geheele berg- | Geheel onbewolkt. land. helder, veel sneeuw op Wilhel- minatop | — 253 — Datum Aanwijzing | Uitzicht op Uur. | hypsometer en | Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroïdes. | vlakte. Pebr. 9 7!/, vlakte geheel | Naar Kajan gebergte. ) met Са bedekt € 8 Bewolking 5. \ 11 Nevel. 1—3 motregen БР geheele hoog-| Geheel bewolkt. De lucht is | gebergte weer zoo helder, dat de zee en x zichbaar, de verschillende rivier- vlakte helder.| monden te zien zijn. АР janer. 2216: 507 ajan bivak. | g „ 5029. 510 Behalve de korte motregen, | weer een bijna droge dag. | | | zoodat er 's avonds water- | | gebrek is. |» 10 6* bergland ge- Г. | heel helder | 8 boven Bewolking 3, bijna geen f ylakte Cu wind, nevels stijgen op voor Wilhelmina top. | NP evel. ! 4P hyps. : 507 motregen aner. 1216: 507,5] tot 5!/, u. „ 5029:510 |'savonds nog | korte slag- regen ^» H ба motregen Mist, geheelen morgen en middag. 9 aner, 2216: 509 „ 5099: 511.5 4р » 2216: 507 „ 50929: 510 Licht onweer. — 854: — B Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur hypsometer en Regen. bergland en Wolken, wind en weer. | 1913. aneroides. vlakte. i i - Febr. 12 ба bergland Geheel bewolkt. ` | | zichtbaar узақ 71, Bewolking 5. Vertrek naat Waterval bivak. | 10'/, Nevel, waardoor zonne- warmte voelbaar is. | 2—4! [p regen 24 aner, 2216: 497 | » 5029: 500 н 18 ба „ 2216:500 regen van 4* af Mist. » 5029: 503 Geheelen dag dichte mish 4P hyps. : 497 - afwisselend motregen, ее | aner. 2216: 496 guur. | „ 5029:499 61/, begint harder te regenen | ez 14 ба bergland en | Geheel bewolkt. vlakte helde er | x 9!/, motregen Nevels beginnen op te stijgen x | den verderen morgen mis | | ; | en motregen. | 9—3P regen | | 4 aner, 2216: 497 regen | Nevel. „ 5029: 500 x | E 5 : Helder, totaal bewolkt, W xl | wind. i. 6 | regen » l 6* | Weinig bewolkt. | 8 Nevel. 10 regen Geheelen verderen : regen. P | Pre, | Uitzicht op | . | Datum | , Aanwijzing | | | |, Uur. hypsometers еп. Regen. | bergland еп Wolken, wind en weer. 1913. aneroïdes. ` | vlakte =) j Ж 15 4P Aaner.2916:496.5 » 5099:500 | He: 16 ба regen tot 7 u. vlakte helder, Geheel bewolkt. | bergland | | gedeeltelijk oi, | Nevel. Verplaatsing van het | bivak naar ееп meer. ]P | regen 9 | regen 's Middags regen, nevel en | windvlagen. 4 | hyps.:488 | aner. 2216: 489 | 5099: 491 | 6 / regen Geen nevel. KH ба | bergland | geheel helder aner. 5029: 478 | Naar bergkam. 81/, | Bewolking 1. ' aner. 5029: 468 ‚Wilhelmina |Naar noordelijker Кат, top met firn-| felle W wind. veld zeer dicht bij en geheel helder — aner. 5029 : 480 Naar vallei. Nevels komen | | | de vallei binnen. : 1P regen In Meerbivak terug. Nevel. | Den geheelen namiddag ` | nevel en regen, nu en dan | felle windvlagen. ` E ə апег. 2216: 488 | , 5029:491. — 256 — prachtie hel- der, vlakte ge- heel bewolkt Datum Aanwijzing Uitzicht op D, "s Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. _ vlakte. | Febr.17 4 haeelbui Gedurende enkele minuten?! een hagelbui. De morgen- uren waren exceptioneel helder. 78 Nachts hevige windstooten. | и 1:18 ба Versche sneeuw ор steile . rotswand, weinig bewolkt.» 8 geheele Bewolking 2. | bergland tot |Naar de Quarles vallei, Carstenz top | bijna geen wind. P zichtbaar 12 Nog zonneschijn. | zT korte hagelbui Nevel, hevige windstooteit uit het W. E 4 Nevels weer we 41; һурв: 479 | Verderen Sc к aner. 2216: 480 en nevel. | » 5029: 483 9 Mist. a 19 ба regen tot 7!/,*| af en toe | Тобаа] bewolkt. grijze lucht, bergland te | zien 7 Reeds vroeg nevels, stil. | 2P Het wordt steeds helderder: 6 |aner.2216 : 480 Onbewolkt; volgt een koude | 7 „ 5029: 483 wolkenlooze nacht. E 5o cst Rijp op den grond. E 8!/, bergland EB SE on 1 | Aanwijzing Uitzicht op | | Uur. hypsometers en Regen. bergland en ` Wolken, wind en weer. 11913. aneroides. vlakte. | - шег. 20) 12. О wind, bewolking 4. l Naar Steenbivak. d 4l/,P| hyps : 452 onbeduidend | Wilhelmina | Enkele nevels stijgen op. ge) aner.2216:453 | regenbuitje |top geheelen |'s Nachts hevige windvlagen. » 5029:456 morgen en nog il te 3P zichtbaar ki, 21 ба Nevels іп | Gedeeltelijk bewolkt, weinig | vlakte wind. d hyps : 432 Naar ’t N. ge- | Hoogste punt Wilhelmina 1 aner.2216 : 432 deeltelijk uit-| top. » 5029: 438 zicht op gelei-| Op hoogste top firnkap en delijk dalend | firnijs. De zg. gletscher oh terrein, naar’t| -zou eerder een firntong x Z. alleen op | genoemd kunnen worden, | dichtbij gele-| met enkele spleten, waar- t gen bergland | onder firnijs. ancr. 2216 : 444 aagste sneeuwgrens. 5P hyps : 478 's Middags in bivak in de . | aner.2216 : 476 Wilhelminavallei. " 's Middags zonnewarmte, wei- | nig bewolkt, geen wind. |» 22 6a Onbewolkt, weldra stijgen nevels op. | : E 10 korte hagel- Bewolking 5, lichte nevels, bui, daarna daarna dichte mist. % regen tot 12". 4р Na 4" hooghangende nevel. ` : 5 hyps : 478 kort regen- Het klaart op. і janer. 2216 : 476.5 buitje i е 9 6* Bijna onbewolkt. uc | 8 Nevels stijgen ор, О wind. | | LXXIII | Hh c — 258 — Datum Aanwijzing Uitzicht op Ж | Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. | vlakte. Febr.23, 10 Dichte nevel. UI korte haeelbui ’s Middags nevel en afwis | 4 j|aner.2216 : 483 selend regen. 5 korten tijd Quarles meer. slagregen 6 Nog nevel. x МШ, regen tot 7!/,", Geheel bewolkt. Op 46 kalkrotsen ten N. van de: Quarles vallei ligt versche sneeuw. Т 11 bergland en | Bewolking 9. Cu апке vlakte geheel, boven vlakte. | helder 12 korte regen ]P Bewolking 5. | 2 Nevel, enkele donderslagen 31/2 Helder, maar totaal bewolkt 4 hyps : 496 Nevel. aner. 2216 : 493 51/5 droog Nevel. 8 regen » 85 85 bergland en | Bewolking 5. . vlakte gedeel-| Wolkenbank boven de Rum telijk helder phiusketen. 10 Bewolking 5, zonneschijn In 't N. overal nevel. — 11 Geheel bewolkt, nevel. . | 12 regen tot 2", Dichte nevel. 1 | 23/4 zachte regen Weer nevel, windstil. ` tot 4". 1 4 aper, 2216 : 493.5 1 — 259 — et А ае = dës 1 | | Bum Aanwijzing | Uitzicht op | | r. | hypsometer en Regen. bergland en Wolken, wind en weer. . 1913. aneroides. vlakte. ` | | ерг. 25 | 41/,—5 regen | 6 Nevel. E 36 15 Geheel bewolkt. 8 bergland nog Ке ds nevel. ged. zichtbaar, boven vlakte : f nevels 10 Dichte nevel. 10!/; korte mot- regen || | 11!/; regen, houdt, ‚Dichte nevel. geheelen mid- | dag aan АР janer.2216 : 502.5 Naar Hubrechtbivak op Kajan gebergte. 6 aner, 2216: wijst, nog regen 4 mm. lager dan u op 12 Febr. BO 97 ба motregen Nevel. | 8 deel van berg- Bewolking 10. landzichtbaar, boven vlakte wolken 9 aner, 2216 :505 s 91/, | | Nevels reeds opgestegen. | 10!/; regen Dichte nevel, daarna regen, | | geheelen verderen dag ` | nevel. m MG korte | I slagregen | | | | — 960 — С Datum Aanwijzing Uitzicht op ij Uur. | hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. | | 1913. aneroïdes. vlakte. Febr. 27 4 hyps : 506.5 am aner. 2216 : 502.5 | 5 kort buitje Ре nachts regen n. A9 ба bergland ge- {Geheel bewolkt. deeltelijk | 9 aner, 2216: 506 boven vlakte | Nevels beginnen ор testijgen wolkenzee | 11 Dichte nevel. 19 korte — 's Middags nevel en een ей . motregen nig regen. ) Ap aner, 2216: 504 ` 5 | motregen | 6 ^25 | Nevel. Maart 1 6a Cu boven |Bewolking 8. : vlakte, berg- Vertrek naar bivak Bel land deels levue. zichtbaar, Wilhelmina- topslechts kort E | 8 Nevels stijgen op. 8!/, Dichte nevel, ook Uu | verderen dag. | Ip motregen E 2—4 zachte regen 4 hyps : 511 3 B aner. 2216: 4mm. ` D lager dan 6 Febr. | 8 regen 4 x | | | ) КЕЛ... ЕСІ” ХАН жаз ажы Е — 9861 — Uitzicht op latum Aanwijzing Ны Uut hypsometeren | Regen. bergland en Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. | vlakte. e hart 2 ба regen van af| bergland |Geheel bewolkt. 3 helder van Wilhelmina top tot ooste- lijk deel van Rumphius al keten 8l/, hoogstetoppen onzichtbaar 4 9 aner, 2216:509 | 9!/, Nevel. x 101/, Dichte nevel. | 1Р motregen: 1 81) regen 1 4 |апег. 2216: 507 | б 14: regen neemt ; | toe He 3 ба ’snachtsregen bergland |Bewolking 8. Een groot 1 - |geheelhelder| gedeelte van den nacht | | eeft het geregend. IG 91/, | Wichmann geb., reeds 4 | nevel. t | Dichte nevel. | 1—6Р | i regen "и »" I 5 | hyps. : 591.5 : : aner. 2216:517 Е 61); regen, ook š gedurende T groot deel v/d nacht 5» 4| 6 Geheel bewolkt. — 262 — Datum Aanwijzing Uitzicht op Uur. | hypsometers en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer 1913. aneroides. vlakte. | Maart 4 8 Nevel, die eerst tegen zo ondergang optrekt. Naar plaats bij hoog punt Wichmann geb 10 motregen 12!/, korte bui 2-31/,P regen Nevel. 6 vlakte helder | Geheel bewolkt. Stil. 2» b 6a bergland deels) Bewolking 4. helder, nevels boven vlakte I | 7 Nevels beginnen op te stijg Stil. rim Nevel. g korte slag- Dichte nevel. Geheelen moi regen gen nevel, af en toe buie I regen, bijna 's Middags nevel. | onafgebroken 's Avonds hevige regen 6 : 's middags en windvlagen. 's avonds, ook groot deel van den nacht; middernacht slagregen | p 9 64 regen bergland |Egaal bewolkt, krachtige zichtbaar, wind. De eerste morge! wolkenzee uren waren bijzonder gu" boven vlakte B 8!/, Rumphius |Nevelsbeginnenoptestijge keten nog zon komt even door. 1 zichtbaar Nm a ue Г. PE re { heelen morgen lichte neví — 263 | | -Datum | Aanwijzing Uitzicht op | : Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1 1913. | aneroides. vlakte. | art 6 5р zachte regen | IE 7 ба vlakte tot de Licht bewolkt, zonneschijn. | | kust, geheele | Praehtige morgen. di bergland. zelfs: Rookpluim van сеп Gouv. | dat bij den Во- stoomer ор de Noord rivier | ven Digoel en is te zien, | den Carstensz | | top | 91; | | Nevels beginnen op te stijgen. | 0 | | Nevel. Afdaling naar de | | Pesegem vallei. 512-69} | regen P8 ба | | sse Geheel, doch licht bewolkt. 18 | | Volgens mededeeling уап | | | Dr. Pulle, die 10 dagen | | | in de Pesegem vallei door- | : | | | bracht, is het klimaat er | | | zeer aangenaam, veel zon, t | | nevels komen eerst laat in ' | vallei. : | Tih slagregen | Naar Treub bivak, aldaar | | geheelen middag nevel en | zachte regenbuitjes. 6P aner, 2216: 564 | | edd |” 9 ва | Wolkenzee Geheel bewolkt: Van Treub- | : E boven vlakte,| bivak naar Bijenkorf. | Ñ bergland deels — zichtbaar — 264 — Uitzicht op Datum Aanwijzing att Uur. | hypsometers en Regen bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. jt Maart 9 97, Reeds nevel іп vallei tusschegri Hellwig en Treub geb, | den verderen dag neve 11 zachte regen Е 12'/,-1'/zP slagregen Verderen namiddag neve en lichte regenbuitjes ’s avonds noz een weinif regen. 5.10 ба lichte тесеп- Geheel bewolkt. | bui i 8 janer. 2216: 610.5 droog 3 12 Dichte nevel. | 191/, zachte regen Geheelen namiddag droog nevel. 4 hyps: 613 auer. 2216: 608.5 „ 9582: 621 | 411, zachte regen E p^ ба regen vlakte zicht- | Geheel bewolkt. Geheelet : baar. daz bewolkt met Ni. | Naar Parameles bivak. 47 Lichte nevel. 4 5 regen E » 12 Le nevelbank | Egaal bewolkt. boven vlakte | Naar Kloofbivak. E 's Middags totaal bewol | dichter dan 's morgens. | 3-5!/; regen k „ 13 6? Geheel [ Een deel van den 7018" zonneschijn. — 265 — ЕІ | - Datum Aànwijzing | Jitzicht op Uur hypsometer en Regen. | bergland en| Wolken, wind en weer. | 1913. aneroides. | vlakte. е aart13| 3—7P slagregen De rivier bandjirt sterk. 0}, 14 ба Bijna onbewolkt. Geheelen d morgen licht bewolkt, veel | ) zonneschijn. "e Middags ge- ve heel bewolkt. es бр regen tot 9", Het begint te donderen, daar- lig na regen. Zware wolken boven Hellwig geb. Hevige bandjir, hoogste waarge- nomen waterstand. b. 15 6a Hellwig geb. E zichtbaar Tij, | Licht bewolkt 8. 9 Bewolking 2. 12 5. | ’s Morgens langen tijd zonne- ` | schijn. SS | 3P Bewolking 5. t 4- 5 kort buitje Gedeeltelijk bewolkt. I, 517, Hellwig geb. | Bewolking 7. | | zichtbaar | ud regen ; 9 6.mH. 1— в 16 6a Hellwig geb. | Bewolking 9. | zichtbaar. B 1—2P korte bui | | 51/, Bewolking 8. | 6!/, Hellwig geb. is 9. $ weer zicht- d baar E 10!/, regen == @66 == atum | Aanwijzing Uitzicht o : Uur. | hypsometer en Regen. bergland en | Wolken, wind en weer. 1913. aneroides. vlakte. | Мааг 17 ба | Bewolking 10. 3P | regen . {Hevige NW wind. T | regen Mrt. 30. - Zeer zonnig en warm tot 6P, daarna opkomende buien vooral in het Z en O° veel wind, onweer, hevige slagregen tot 9», Wind in hoofdzaak zuidelijk. soms ook W, niet N, zooals gewoonlijk. Gedurende den nacht zachte regen 99-62 37 mm. Vrij zware bandjir. i » 3l. Geheelen dag vrij zwaar bewolkt, tegen op buien in Z en ZO, 'snachts veel regen, geen onweer. Zwaar bewolkt, daarna los weer met veel wind, nu en dan een md | Namiddags zware buien in Z еп ZZO, die naderen en te 7? veel regen brengeM met weinig wind. ) In tegenstelling met de W-O wolkendrift. die ор 20 Maart nog werd waargenomen. schijnt nu de oostmoessonstrooming de overhand te nemen. - Zware buien uit Z. in den avond en nacht, 124 mm. Geen onweer. S 3. Bijna geheelen dag bewolkt. Zachte regen, die nu en dan ophoudt; veel wind, 's middags Z, 'savonds NW. » 5, 6. Weersgesteldheid van beide dagen ongeveer gelijk, krachtige W wind, wolken- | drift W-O. Zonnig tot 2», Wolken komen dan van verschillende kanten 0p, | Kloofbivak blijft het langst in ongestoorde zone. Hier eerst regen te 6P, de L Apr. A ` La d bi ` rivier wast reeds te 5P. Fertikale Miale K Kracht bij de vroegere aan. —— ылар, VERRICH gedurende het jaar 1911. T BATAVIA En BUITENZORG Aardmagnetische Waarnemingen 1909—10. —0./80 +2.17 Horiz. Intensiteit —0. wem 4-0.000179 +0.000028 —0.000170 —0.00011 1 —0.000226 +0. 006039 N/Z. Component —0.000071 4-0.000180 -+0.000031 —0.000167 —0.000110 —0.000224 4-0.000041 ES „ — 0.000270 —0.000079 —0.000216 —0.000157 —0.000135 —0.000089 —0.000114 i +0.000899 4-0.001368 -+0.000989 4-0.000948 4-0.000994 +0.000268 + 0.000621 4-0.000394 +0.000852 4-0.000532 4-0.000342 +0.000382 +0.000055 +0.000356 Gemiddelde Oostelijke Declinatie 09 47/67. o Zuidelijke Inclinatie 31° 16/44. 1) а Horizontale Intensiteit 0.366637. ^ N/Z. Component 0.366602. 3 O/W. $ 0.005082. » Verticale » 0.222692. !) 5 Totale kracht 0.428969. !) ; Gemiddelde dagelijksche schommeling: | j in de Declinatie 2.14. » , Inclinatie 97761) » » Horizontale Intensiteit 0.000362. » » N/Z. Component 000364 A 0/W. 0.000292 x ww VOS „ 0.000200. 1) Seculaire Verandering: + == toenemend; — == afnemend). 19 Rent 1905—06. 1906—07. 1907—08. 1908—09. Oost. Declinatie — 2." —20.'87 --1./90 —]1.'4 —]./23 id. Inelinatie --6.5 +8.'18 + 6.771 +7./23 4-6.781- D Daar £ gebleken is, dat de vroegere berekeningen niet geheel juist waren, sluiten de thans gepubliceerde waarnemingen niet geheel * * NOT U HN DER VERGADERINGEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË gedurende 1913. — æ Algemeene Vergadering op Maandag 20 Januari 1913. Aanwezig de Heeren: GRUNs, Orrow, BRAAK, VAN ALPHEN DE VEER, LEUSDEN, Poor, van Kee, VAN НОҮТЕМА en het nieuwe lid de Heer BIOKENISSE. Aangezien de voorzitter wegens ongesteldheid en de secre- taris wegens uitstedigheid afwezig waren, werden deze functie's vervuld resp. door de H. Н. Grısns en van HovTEMA. Jaarverslag. De ondervoorzitter de Heer Grısss opent de vergadering met een woord van welkom aan het nieuwe lid Віскехінве. Nadat hij dispensatie gevraagd en gekregen heeft van het voorlezen der notulen, die door een misverstand niet ter vergadering aanwezig zijn, gaat de wi. voorzitter over tot het voorlezen van het jaarverslag over 1912, opgemaakt door den voorzitter, den Heer van BEMMELEN. — 269 — Verslag commissie rekening en verantwoording. De heer Orrow verkrijgt het woord, om namens de commissie voor het nazien der rekening en verantwoording te verklaren, dat de boeken in de beste orde zijn bevonden en te advisceren, den aftredenden penningmeester, den Heer van Erk, onder dank der vergadering van zijne verantwoordelijkheid te ontheffen, nadat de Heer van Ккк nog eenige posten nader verklaard heeft, nl. de schijnbare kapitaalsvermindering, die grooten- deels het gevolg is van de jaarlijksche afschrijving, de onkosten aan het paviljoen gemaakt, die niet aan de verwachtingen hebben beantwoord en de post groot / 800 voor den catalogus, die wellicht het volgend jaar lager zou kunnen zijn. De wel, voorzitter brengt ten slotte hulde aan het voortreffelijk finantieel beheer van den aftredenden functionaris. Verzoek van den heer Dinger. De direkteur der gebouwen brengt een verzoek over van den heer Dinger, voorzitter van de Maatschappij van Handel en Nijverheid om in de notulen der vergadering te doen opnemen, dat de heer DINGER teleurgesteld is door de resultaten, die bereikt zijn met de reparatiën van het paviljoen, maar dat hij erin zal berusten en mee wil werken aan den bouw van een nieuw paviljoen. Voorstel v/d heer Ottow. Een voorstel van den Heer Orrow om officieel belangstelling te toonen in het elfde pharmaceutisch congres te ’s Gravenhage te houden ор 21 Sept. 1913 en een geldelijke bijdrage van ten minste f 25, zoo mogelijk meer aan het congres te schenken, wordt aangenomen met een amendement van den heer Gruss om afgevaardigden te benoemen. De bijdrage wordt bepaald op f 50.—; tot afgevaardigden zullen worden aangezocht de Heer Eijken thans te Utrecht en de Heer van Екк die spoedig naar Holland vertrekt. De laatste, ter vergadering aanwezig, neemt de benoeming aan. Niets meer aan de orde zijnde wordt de Algemeene Verga- dering door den үу". voorzitter gesloten en de Bestuursverga- dering geopend. — 270 — Bestuursvergadering op Maandag 20 Januari 1913. Aanwezig: (zie notulen der voorafgaande Algemeene Vergadering). Na de opening worden eenige ingekomen stukken behandeld. Als leden hebben bedankt de Heeren: Wıecman, v. р. BRUG, RzzskE (Soerabaja), Мокхв,.7. N. A. VAN WELSEM, VAN BEMMEL, en J. JACOBSON. | Tot nieuwe leden worden benoemd de Heeren Dr. P. CALAND, Dr. W. J. van рев Mm (Soerabaja), Н. Hex en BICKENISSE. Mededeeling Dr. Braak. Daarop verkreeg Dr. Braak het woord in plaats van den heer LeuspeN tot het houden van ` een referaat over perioden bij het optreden van metereologische verschijnselen. Door Dr. Derant werden waarnemingen, in Argentinië en in Australië gedaan omtrent de gemiddelde luchtdruk en regenval in den dampkring, onderzocht. Bij de luchtdrukgemiddelden kon hij nadat hij zijne waar- nemingen aan een eliminatie-proces had onderworpen, constateeren, dat het optreden der verschijnselen aan een regelmatige periodiciteit onderhevig is en wel vond hij een periode van 7 dagen, een minder sterke van 12 dagen, een nog mindere van 17 dagen en eindelijk een van 31 dagen. Volgens hem zou de verklaring deze zijn, dat een door plaatselijke afkoeling ontstane anti-cyclonale luchtbeweging, door zelfver- sterking aan eene zijde in beweging komt en zich rondom de aardoppervlakte verplaatst met een snelheid van 12° per dag. De geheele omtrek wordt dus doorloopen in 30 dagen. De gevonden perioden van 7, 12, 17 en 31 correspondeeren dan met een golfbeweging waarvan de golflengte een geheel aantal malen op de aardomtrek gaat. De golf, die den loop volbracht heeft, versterkt dan de nieuw optredende aan het aanvangspunt, waaruit de voorkeur van het optreden dezer perioden wordt verklaard. — 271 — Dergelijke onderzoekingen deed genoemde geleerde ook voor het noordelijk halfrond en vond analoge verschijnselen met dit onderscheid, dat de omloopsnelheid varieerde en wel gelijken tred hield met den temperatuurgradient. Spreker heeft getracht, door nauwkeurig de perioden van luchtdruk en regenval te Batavia nategaan, uit te maken, in welk gedeelte in het jaar het zuidelijk halfrond, in welke maanden het noordelijk halfrond zijn invloed doet gelden. Hoewel de onderzoekingen nog geen afdoende resultaten opleverden, kan reeds worden geconstateerd, dat van Januari tot April Indië zich meer aansluit bij de verschijnselen, die in Australië gevonden worden, terwijl van Juli tot November meer overeenkomst met japan gevonden wordt. Na beeindiging der bespreking beantwoordde Dr. BRAAK eenige vragen welke o.a. betroffen de richting der stroomen bij lage depressie en de constante snelheid, bij de voortbeweging der depressie zelf. Met een woord van dank voor de interessante mededeeling, sloot de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 0 Maart 1913. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, Сікізхв, VAN НоүтЕМА, Brouwer, Orrow еп Fuu (secretaris). Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. De voorzitter deelt mede, dat Dr. VAN LUMMEL geantwoord heeft op een brief, waarin hem indertijd gevraagd werd of hij bij zijn terugkeer in Indië geneigd zou zijn het ambt van bibliothecaris te aanvaarden. De heer van Lummen zou hiertoe wel geneigd zijn, mits de ruimte van de te bouwen secretariswoning voldoende 01006 was еп mits er wijzigingen in de reglementen werden — 072 — gebracht. O.a. zou de bibliothecaris de beschikking over een bepaald krediet moeten hebben en het recht moeten bezitten om zelfstandig bestellingen te doen. De voorzitter onderwerpt deze voorstellen aan het oordeel van het Bestuur en merkt tevens op, dat de reden, waarom den heer van Lummen gevraagd werd het ambt van biblio- theearis weer op zich te nemen komt te vervallen, daar èn de tegenwoordige secretaris ёп de heer van Ноүтема zich bereid hebben verklaard, het ambt van bibliothecaris-secretaris ор zich te nemen. De vereeniging van het ambt van biblio- thecaris met dat van secretaris is zooals de ervaring leert voor een goeden gang van zaken zeer gewenscht. Algemeen is het Bestuur van oordeel, dat het wenschelijk is de bestellingen van boeken, zooals vroeger gebeurde en ook nu nog geschiedt, niet aan één enkel bestuurslid, maar aan een commissie van leden optedragen. Besloten wordt hierop, dat de tegenwoordige secretaris zal aanblijven en dat men over de andere voorstellen zal spreken, als de heer van Luwmwer tegen het eind van April van zijn verlof zal zijn teruggekeerd. Mededeeling Brouwer. Hierna krijgt de heer Brouwer het woord tot het doen van de volgende mededeeling over „Plooiingen in onzen Archipel.” Onze Oost-Indische Archipel ligt i in een der strooken, welke over de aarde kunnen worden vervolgd, waarin de dikte der in een bepaalde geologische periode afgezette sedimenten aan- zienlijk grooter is, dan die іп de aangrenzende gebieden. Deze strooken dragen den naam van „geosynclinalen”. Het zijn concave gedeelten in de aardschors, waarin gelijktijdig met de ophooping van sedimenten de bodem daalt, zoodat hierin een zeer dik complex van „bathyale” sedimenten kan worden gevormd. De ketengebergten ontstaan op de plaatsen, waar vóór de plooiing een maximale dikte der sedimenten werd afgezet: waar zich gedurende het secundaire en het begin van het u tertiaire tijdperk „bathyale” sedimenten hebben opgehoopt, zien wij de tertiaire ketengebergten verrijzen. Van deze laatsten kan een gebogen reeks worden vervolgd, vanaf het gebied om de Middellandsche zee, over den Kaukasus en de Hymalaya naar onzen Oost-Indischen Archipel. De, na deze zeer sterke, zoogenaamde alpiene plooiingen, afgezette sedimenten werden slechts aan veel minder intensieve plooiende krachten blootgesteld. i Wat de jongste, thans nog voortdurende, bodembewegingen in onzen archipel betreft; deze schijnen in hoofdzaak beperkt te zijn tot het oostelijk deel, gelegen tusschen Borneo en Australië. In Centraal-Borneo zien wij geen sporen van belangrijke bodembewegingen na de opheffing van de „mioceene” zandsteenformatie tot 1000 M. boven zee, terwijl de westelijke eilanden slechts door betrekkelijk ondiepe zeeën van het vasteland van Azië zijn gescheiden. In het oostelijk deel zien wij diepe zeebekkens grenzen aan rijzende eilanden- reeksen met hoog opgeheven strandriffen. De onderlinge groepeering dezer opgeheven eilanden en diepe bekkens, welke beide in reeksen evenwijdig aan elkander zijn gerangschikt, kan worden verklaard als een gevolg van een thans plaatsgrijpende plooiing op groote diepte, die zich aan de oppervlakte, waar de lagen tengevolge van den geringen druk niet plooibaar zijn, openbaart door de vorming van rijzende en dalende strooken; de eerste op de zadels, de laatste in de troggen der diepliggende plooien. De strekkingsrichting dezer laatste plooien, welke in het algemeen langs de lengterichting der opgeheven eilanden zal kunnen worden vervolgd — valt zóó min of meer samen met die der alpiene plooien. Soms snijdt ze deze onder een vrij aanzienlijken hoek. Wij zien in het laatste geval b.v. de ketens van het alpiene ketengebergte onder een hoek met de tegenwoordige kustlijn in zee doodloopen. Nadat de Heer Brouwer eenige vragen beantwoord heeft, dankt de voorzitter hem voor de zeer interessante mededeeling en wordt de vergadering gesloten. LXXIII 18k. — 274 — Bestuursvergadering op Maandag 14 April 1913. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, GRIJNS, KIEWIET DE JONGE, Orrow, VAN ALPHEN DE VEER, Laverman еп Fu, (secretaris) en de leden van Braam en BICKENISSE. Notulen, Bibliotheek Buitenzorg. Nadat de notulen der vorige vergadering door den secretaris zijn voorgelezen en goedge- keurd, deelt de voorzitter mee, dat er van den waarnemenden bibliothecaris van het Departement van Landbouw een brief ontvangen is, waarin gevraagd wordt of het Bestuur der K. N. V. geneigd zou zijn om voor een deel bijtedragen aan kosten, verbonden aan verplaatsing en vertimmering van kasten, waarin de boeken der K. N. V. te Buitenzorg bewaard worden. Algemeen is men van oordeel dat het feit, dat de K. N. V. hare boeken aan de bibliotheek te Buitenzorg in bruikleen afstaat, en bovendien nog de kosten van nieuw te maken kasten draagt, ruimschoots opweegt tegen de kleine uitgaaf, die met een eventueele verplaatsing van boeken te Buitenzorg gepaard zou gaan. Aan den secretaris wordt verzocht in dezen zin te antwoorden en er bovendien nog nadrukkelijk op te wijzen, dat men de kasten der K. N. V. niet vertimmeren mag, vóórdat het Bestuur der K. N. V. hierin gekend is. Benoeming bestuurslid. Hierop stelt de voorzitter voor het lid van Braam tot Bestuurslid te benoemen, wat bij acclamatie geschiedt. Mededeeling van Bemmelen. De heer van Веммегех neemt hierop het woord tot het houden van een mededeeling over de oorzaak van het magnetisme van aarde en zon: — 275 — Spreker wijst er op, dat wel het aardmagnetisme sedert eeuwen bekend is, en vele onderstellingen omtrent zijn oorsprong opgeworpen zijn, maar een bevredigende verklaring nog steeds uitblijft. Het schijnt evenwel of de jongste opvattingen omtrent de electrische — vau de stof ook licht in dit vraagstuk zullen bren Reeds Soph was er door SUTHERLAND op gewezen, dat het aardmagnetisme verklaard kon worden, indien men aannam, dat de aarde een gelijke positieve en negatieve lading droeg, en de negatieve op iets grooteren afstand van het centrum dan de positieve zich bevond. Het verschil in afstand zou niet meer dan de diameter van cen atoom behoeven te bedragen. Nu tegenwoordig aangenomen wordt, dat ieder atoom uit negatieve electronen en uit een positieve lading bestaat, wordt zulk een scheiding meer begrijpelijk, vooral als met NICHOLSON ondersteld wordt. dat de positieve lading uit één of meerdere positieve electronen, van kleiner volume en grootere dichtheid dan de negatieve, bestaat. Het zou ondersteld kunnen worden, dat чы zwaartekracht ongelijk op de beide electriciteiten werkte n daardoor zou сеп verschil van afstand tot het centrum Washa optreden bij wenteling om een as. Misschien ook reeds zonder die wenteling. Deze onderstelling houdt in, dat alle wentelende lichamen magnetische zijn. erkwaardig is het nu, dat Harr op het Mount-Wirson Observatorium in Noord- Amerika kortelings met behulp van de buitengewoon machtige middelen dáár tot zijn beschik- king, en uiterst miniteuse uitmeting van zonnespeetrum-photo’s, tot de uitkomst is gekomen, dat de zon een magnetische bol is en dat de polariteit overeenstemt met die der aarde tenopzichte van den zin der wenteling. Spre deelt bizonderheden omtrent de metingen mee, еп beantwoordt enkele vragen der aanwezigen. Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter de vergadering. — 276 — Bestuursvergadering op Maandag 13 Mei 1913. Aanwezig de Heeren: W. van BEMMELEN (voorzitter), W. van Braam, M. J. DoppENBERG, W. Orrow, G. GRIINS, H. A. Brouwer, С. BRAAK, ONNEN en P. C. Кілт en als gasten de Heeren Новкеснт еп WITKAMP. Notulen. De notulen van de vorige bestuursvergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Binnengekomen stukken. Ontvangen zijn een brief van Dr. Sarm, die voor het lidmaatschap bedankt en van Dr. Н. J. VAN Lummen, dat hij wederom zitting neemt in het Bestuur. Mededeeling van Dr. van Bemmelen. Dr. van BEMMELEN, krijgt nu het woord tot het doen eener mededeeling over „de electronen-bouw van het atoom.” De ontdekkingen op het gebied der kathoden-stralen en radioactiviteit hebben aanleiding gegeven tot theoriën omtrent een electrische constitutie der atomen. Daar het atoom electrisch neutraal is, moeten de positieve en negatieve electriciteit waaruit het bestaat, met elkaar in evenwicht zijn. Wat aangaat de natuur der negatieve electriciteit. zoo moet thans aangenomen worden, dat deze corpusculair is; omtrent die der positieve is nog geen dwingend uitsluitsel verkregen. J. J. Тномѕох neemt een bol van positieve electriciteit van atoomgrootte aan, waarbinnen de rondloopende negatieve electronen ringsgewijze in evenwicht zijn. Kunnen b.v. hiermede vele eigenaardigheden van het stelsel van MENDELEJEF verklaard worden, zoo is het daarentegen — 277 — onmogelijk van het uiteenvallen van atomen in andere atomen van verschillende elementen, als radium in radiumemanatie en helium, een aannemelijke voorstelling te geven. NICHOLSON ontwierp daarom een andere hypothesis, waarbij de positieve electriciteit door de negatieve electronen als een zon door planeten omringd wordt. De positieve kernen zijn dus, in tegenstelling met 'l'nowsox's hypothesis, veel kleiner dan de negatieve electronen, maar daardoor juist van veel grooter traagheid (in casu : gewicht). Geen andere traagheid der stof dan electrische aannemende en eeu gelijkmatige verdeeling der positieve electriciteit, komt hij tot de atoomgewichten van eenige stoffen wier atomen respectievelijk 2, 3, 4 en 5 electronen bezitten en die hij coronium, hydrogenium, nebulium en protofluorine noemt. Hij leidt daarvoor af: Coronium 0.5131. Hydrogenium 1.008. Nebulium 1.6277. Protofluorine 2.3604. Het is mogelijk, dat één atoom hydrogenium uit meerdere atomen der stof van dien naam bestaat, maar dat is van geen invloed op de verdere afleidingen, daar de venae het zelfde blijven. NICHOLSON toont nu aan, dat het mogelijk is om de atomen van de verschilende elementen uit hydrogenium, nebulium en protofluorine op te bouwen. Voor de lichtere elementen worden op deze wijze atoom- gewichten gevonden, die binnen de grenzen der nauwkeurig- heid met de werkelijke overeenstemmen. Voor de zwaardere maakt hij o a. Ass van de groepen He; — B (Nu + Pf) еп Ne = 2 (Pf Н); 1 — 278 — Bestuursvergadering op Maandag Juni 1913. Aanwezig de Heeren: W. van BEmMmELEN (voorzitter), BRAAK, BELZER, VAN LUMMEL, VAN ALPHEN DE VEER, VAN Braam en Fru, (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en goedgekeurd. Binnengekomen stukken. Het bestuurslid Dr. Th. VALETON van Buitenzorg heeft wegens vertrek naar Europa bedankt. Tot nieuwe leden worden benoemd de Heeren JANSEN VAN Raars en Dr. BORGESIUS. Mededeeling Dr. van Lummel over de resultaten van zijn bezoek aan Europeesche bibliotheken. De voorzitter richt tot den heer van LuwmwEgr het verzoek of hij misschien in staat is, den leden het een en ander over zijne bevindingen bij gelegenheid van zijn bibliotheekstudiën opgedaan, medete- deelen. De heer van Lummen voldoet aan dit verzock. In het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië zal er binnenkort een uitvoerig relaas van het een en ander verschijnen. Mededeeling van Alphen de Veer over „De zonnetheorie van Dr. Brester”. De eerste voorwaarde voor de theorie v. Ввквтек is de inwendige rust van de zon, waarvoor de volgende feiten mogen spreken: 1°. De stoffen komen laagsgewijze op de zon voor, gerang- schikt volgens de dichtheid, wat uit metingen van de omwentelingssnelheid van verschillende elementen met behulp van het beginsel van Doreremr is gebleken. E De protuberansen zijn geen geweldige uitbarstingen, in de eerste plaats, omdat stoffelijke verplaatsingen met — 279 — die waargenomen snelheid onmogelijk zijn, en in de tweede plaats, omdat in ’t spectrum van de protuberansen sommige streepen verschuiven, doch andere in rust blijven. Wij hebben hier te maken met een onjuiste toepassing van het beginsel van Dorrrzn, aangezien nl. wel een stoffe- lijke verplaatsing van een lichtbron streepenverschuiving _ van haar spectrum geeft, maar omgekeerd streepen verschui- ving door verschillende andere oorzaken kan plaats hebben. Het zonnespectrum geldt als een standaard voor de bepaling. van de golflengten en verschuiving van de 20.000 streepen behoort tot de grootste uitzonderingen. In de gelaagde zonneatmosfeer speelt zich nu een proces af, dat ons een verklaring kan geven voor de periodiciteit van de zonnevlekken en van veel andere magnetische en electrische verschijnselen. Men moet daartoe een laag vaste of vloeibare condensatie- producten aannemen, vrij drijvende in het zonnegas en fotosfeer genaamd. Die laag nu wordt verondersteld in 't zonnegas te kunnen dalen, op diepere plaatsen te verdampen en in hoogere zonen zich weer opnieuw te vormen. De zonnefakkels zouden nu blazen in die laag zijn, ver- oorzaakt door het zich daaronder ontwikkelende gas, terwijl bij het doorbreken van die blazen gaten ontstaan, welke wij vlekken noemen. Het hangt nu af van het verschil in snelheid van de fotosfeer en 't omgevende gas, of het inwendige gas in staat is om blijvende gaten in de fotosfeer te blazen. Op hoogere zonnebreedten worden de gevormde gaten dichtgedrukt en aan den evenaar eveneens. Op gemiddeld 19,59 N.B. еп Z.B. zijn de snelheden van de fotosfeer en % omgevende gas gelijk en daar worden dan ook alleen vlekken m» © gevonden. Het rijzen en dalen van de fotosfeer moet in ongeveer 11 jaren plaats vinden, wil men in dien tijd één maximum en één minimum van vlekken waarnemen. — a — Nog veel conclusies worden getrokken uit de aanname van de zich bewegende fotosfeer. Mag worden aangenomen, dat de zon sterk radioactieve stoffen bevat, die door hun zwaarte onder de fotosfeer voor- komen, dan is ’t mogelijk dat door de gaten in de fotosfeer bundels 2 en x stralen naar buiten schieten. Die stralen nu zouden bij ons de magnetische afwij- kingen geven en °t N licht veroorzaken, maar het is dan ook waarschijnlijk dat die bundels electronen, die uit de vlekken komen, lichtverschijnselen in de zonneatmosfeer zelf teweeg brengen, die daar de protuberansen zouden vormen. De vruchtbare theorie van Dr. Вкеѕтев vindt bij de astro- nomen weinig ingang, omdat men er geen aandacht aan schenkt. De astronomische wetenschap verzamelt op het oogenblik slechts feitenmateriaal en is nog zeer kritisch gestemd tegen- over elke poging om met die resultaten bijv. een verklaring te geven voor het mechanisme van de zon. Een directe bestrijding heeft op het oogenblik nog niet plaats gehad. Door Dr. Braak, Dr. v. BEMMELEN en Dr. v. LUMMEL werden groote bezwaren geopperd: Dat het zoo vreemd is, dat die perodieke beweging van de fotosfeer niet tot rust komt. Dat het niet denkbaar is dat er vaste verbindingen bestaan- baar zijn bijeen temp. van ongeveer 60009, welke de fotosfeer zou moeten bezitten volgens de stralingsenergie-kromme. 8% Het is vreemd, dat de 2 stralen zich door die dichte zonnemassa voortbewegen, terwijl hun doordringend vermogen, zooals wij dat kennen, zeer gering is. Het blijft moeilijk deze hoofdpunten te ontkennen of direct te bevestigen, aangezien ons nog niet voldoende positieve gegevens ten dienste staan. Er blijft echter veel kans bestaan op de juistheid van de theorie van Dr. Brester en dan is dit een stuk wetenschap- pelijk werk van groot belang voor de astronomische wetenschap. Ф 2°. == 100 c Bestuursvergadering op Wee 21 Juli 1913. Aanwezig de Leden: W. van BEwwELEN (voorzitter), BRAAK, SUNIER, OTTOW, BROUWER, DE VISSER SMITS, VAN Lummen, GRIJNS, VAN BRAAM, VAN НОҮТЕМА, VAN ALPHEN DE VEER, WENCKEBACH еп Кілт, (secretaris) en als gasten de Heeren DuvsrER еп Lurre. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Nieuwe Leden. Als leden hebben zich opgegeven C. Hrs, М. Duysrer, VAN [итн en ре Lange allen te Weltevreden. Algemeene Catalogus. Dr. van LuwwEL doet hierop mede- deeling over de wijze, waarop hij bij het samenstellen van den algemeenen catalogus zal te werk gaan. Na een historische inleiding, waarin de overwegingen, die voerden tot het vormen van het plan een algemeenen catalogus samen te stellen, worden uiteen gezet, vertelt hij van zijne bemoeiingen in Europa en geeft een kort overzicht van de verschillende methoden bij het catalogiseeren der boeken іп den Haag, Berlijn en Brussel in gebruik. Bij het catalogiseeren der boeken voor den algemeenen catalogus zal het decimale stelsel, dat het meest praktisch en het beste is gebleken, worden gevolgd. Van een en ander komt in het Natuurkundig Tijdschrift uitvoerig verslag. De voorzitter deelt der vergadering hierop mede, dat Dr. vaN Lummen zich bereid verklaard heeft, zich geheel belangeloos met de leiding van het werk te willen belasten. De voorzitter spreekt hem hiervoor den dank der vergadering uit en laat uitkomen, dat het een groot werk is waarmee de heer van LuwwEr zich belast. -- 282 — Hij, de voorzitter, vreest, dat later misschien blijken zal, dat de taak te zwaar is en hierom heeft hij den heer vaw Laast, verzocht om, zoodra deze merken mocht, dat er hulp noodig is, hiervan spoedig kennis te geven, opdat deze hulp hem verstrekt worde. De K. N. V. heeft zich zelf belast met de samenstelling van den Alg. Catalogus en dus moet het werk tot een goed einde worden gebracht. Mededeeling Dr. Brouwer. De voorzitter geeft nu het woord aan den Heer Brouwer, die zijne lezing over de jongste uitbarsting van den vulkaan Raoeng houdt. Deze lezing zal in haar geheel in het Natuurkundig Tijd- schrift voor Ned.-Indië verschijnen. Nadat de heer Brouwer eenige vragen beantwoord heeft dankt de voorzitter hem voor zijne belangrijke lezing en geeft hierna het woord aan den heer Braak die een voor- dracht houdt „over den invloed der straling op de wolken- vorming.” Mededeeling Dr. Braak. Bij aandachtige beschouwing van de cumulusvorming boven Batavia op dagen mot rustige atmosfeer, neemt men waar, dat in de onderste luchtlagen de eumulusvorming zwakker optreedt, dan volgens de verticale temperatuurverdeeling in de atmosfeer mag verwacht worden. Daarentegen wordt in de nabijheid van het cirrusniveau de wolkenvorming Schijnbaar versterkt. Beide verschijnselen laten zich verklaren door aantenemen, dat op eene hoogte van ongeveer 10 KM. voor de wolken een evenwichtslaag gevonden wordt, waar de warmteabsorptie tegen de uitstraling opweegt, terwijl eene dergelijke even- wichtslaag voor de lucht, tengevolge van de verandering die de samenstelling der lucht op groote hoogte ondergaat, eerst veel hooger gevonden wordt. Te Batavia bevindt zich de laatstgenoemde evenwichtslaag, het begin der zooge- naamde isotherme laag, op 16 à 17 KM. hoogte. —- 268 -- Op grond dezer onderstelling, die door waarnemingen wordt bevestigd, laat zich tevens eene verklaring geven voor de stralige, vedervormige structuur der cirrus-wolken. Een uitvoeriger verslag zal in het tijdschrift worden opgenomen. Na een korte discussie betuigt de voorzitter den heer Basik dank voor zijn interessante mededeeling en daar niets meer te verhandelen is, wordt de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag 11 Augustus 1913. Aanwezig de Leden: W. van BEMMELEN (voorzitter), VAN BRAAM, VAN HovrEMA, GRIJNS, LEUSDEN, VAN ALPHEN DE Veer еп Кілт, (secretaris) en als introducés de Heeren W. VAN GORKUM еп BOEREMA. Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en goedgekeurd. Leden mutatie. De Heeren mp Sıso en SomnapER hebben voor het lidmaatschap bedankt, terwijl tot nieuwe leden worden benoemd: de Heeren Dr. W. А, Boreer, Dr. C. W. F. Wincker, Dr. T. G. CoRNEnIrs, Dr. J. Boerema, de Heer J. Н. Zeeman en Mejuffrouw van DEN HOVEN VAN GENDEREN. Mededeeling Flu. Daar er geen stukken zijn ingekomen, die een behandeling eischen, geeft de voorzitter het woord aan den heer Fuvu tot het houden zijner mededeeling „Over invisibel Virus". Lörrter trachtte bij zijne studie van de mond- en klauwzweer, eene ziekte die bij runderen optreedt en zich o.m. uit in het optreden van met vocht gevulde blazen aan de pooten en in den bek, met filtraten van den inhoud der blazen, dieren tegen de mond en klauwzweer te immuniseeren. © — 284 — Hij verdunde den inhoud der blaasjes met 0.9 °/, Na Cl in de verhouding van !/100, filtreerde deze verdunning door een Berkefeld filter, dat zeker alle bakterién terughield en spoot vervolgens met !/50.000 g. van het filtraat eenige kal- veren in. Het resultaat was eene verrassing, want tegen de verwachting in, stierven de met filtraat ingespoten dieren op precies dezelfde manier, als contróledieren, die met niet gefiltreerd materiaal waren behandeld. Lörrner kon door een reeks van proeven aantoonen, dat de dood der dieren niet het gevolg kon zijn van eene toxinewerking, maar wel zoo verklaard moest worden, dat de verwekkers van de mond en klauwzweer zóó klein zijn, dat zij de poriën van de Berkefeld-kaarsen passeeren. Deze ontdekking was eene belangrijke, want zij opende een veld van onderzoek voor ziekten van den mensch en zijne huisdieren, waarbij men tot dien tijd toe vergeefs naar de verwekkers gezocht had. Werkelijk kwamen dan ook spoedig mededeelingen over soortelijke vondsten bij tal van ziekten. Zoo bv. door Norurp en Rouser bij de peripneumonie der runderen, BEvEnrNeH bij de mozaikziekte der tabaksbladeren, CEgNTAN1 en LAVONUZZI bij vogelpest, Reep en Cannon bij de gele koorts, REMLINGER en Rırrar bij rabies, Dorrr bij de papataccikoorts, ASHBURN en CRAIG bij de knokkelkoorts, van ProwazrokK bij pokken, en BERrMELLI bij trachoon. Er zijn zoowat 17 ziekten met zijn filtreerbaar of invisibel virus. De overeenkomst tusschen al deze ziekten is, dat hun verwekkers te filtreeren zijn en dat zelfs minimale hoeveel- heden virus, maximale werking ontplooien. Men sprak vroeger van onzichtbaar virus, omdat men meende, dat de verwekkers zoo klein zouden zijn, dat men ze onmogelijk met het mikroskoop zou kunnen zien. Berekeningen van ABBE hadden geleerd, dat als de afmetingen van een substantie afnemen tot 1/; o ze onzichtbaar, ook met behulp van onze meest volmaakte mikroskopen, zouden blijven en e — 285 — men moest wel aannemen, dat de zg. onzichtbare verwekkers zoo klein waren toen zij Berekefeldfilters passeerden. Later hebben onderzoekingen bewezen, dat ook organis- men, dien maar in eene afmeting bv. /; ш meten en zelfs organismen met nog grootere afmetingen een filter passeeren kunnen en zoodoende een filtreerbaar virus simuleeren. NEGRI had bij Lyssa, GUARNERI bij pokken in de aange- tastte weefselcellen eigenaardige lichamen ontdekt. Lang heeft men over de beteekenis dezer lichamen getwist, tot eindelijk van Prowazeck waarschijnlijk maakte, dat de licha- men moesten opgevat worden als de reaktie van de cel op de in haar plasma binnengedrongen of opgenomen verwekkers. De verwekkers zelf kan men als kleine !/, е metende bolletjes neerslaan en deze hierdoor grooter doen schijnen dan ze werkelijk zijn. Prowazeck noemt deze verwekkers „Chlamydozaä en beschouwt ze dus als dieren, anderen weer brengen ze onder de bacteriën, de akta hierover zijn nog niet gesloten. Spreker maakt nog aan de hand van de epidemialogie van eenige door onzichtbaar virus veroorzaakte menschelijke ziekten duidelijk, hoe de virussoorten in het lichaam voor- komen en hoe zij zich verspreiden kunnen. Nadat enkele vragen beantwoord zijn, dankt de voorzitter en wordt de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag September 1913. Aanwezig de Heeren: W. van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, VAN LITH, SUNIER, VAN Hoytema, BOEREMA, DE VISSER SMITS, CORNELIS, ONNEN, JANSEN VAN RAAIJ, GRIJNS, KIEWIET DE JONGE, VAN ALPEN DE VEER, Mej. VAN DER HOVEN VAN GENDEREN еп Fuu (secretaris). — 886 — Notulen en ingekomen stukken. De notulen der vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Als nieuwe leden hebben zich opgegeven: Dr. W. VAN Gorkum en de ` heer vAN DER STADE te Medan. De voorzitter begroet mejuffrouw vAN DER HOVEN VAN GENDEREN als het eerste dameslid, dat een bestuursvergade- ring bijwoont en spreekt de hoop uit, dat het nieuwe lid ` veel van haren wetenschappelijken arbeid aan de leden zal meedeelen. Vervolgens wenscht de voorzitter Dr. Grins namens de vereeniging geluk met de koninklijke onderscheiding hem door zijne benoeming tot ridder in de orde der Nederl. Leeuw te beurt gevallen. Daar de heer van Braam niet ter vergadering aanwezig is zal de voorzitter per eerstvolgende keer ook hem namens de Vereeniging met de ook hem te beurt gevallen onderscheiding gelukwenschen. Mededeeling Dr. Braak. De voorzitter geeft hierop het woord aan den Heer BRAAK tot het houden zijner aangekon- dige mededeeling „Groote droogte op bergtoppen”. Door de waarnemingen, welke door Јохононх op den Slamat en vooral die, welke door hem op den Semeroe zijn verricht, hebben de bergtoppen op Java voor een deel ten onrechte den naam gekregen buitengewoon droog te zijn. JUNGHUEHN's conclusies berusten voornamelijk op waarne- mingen verricht op den Slamat en den Semeroe, vooral op den laatste, waarbij сеп relatieve vochtigheid van 5 °/, werd waargenomen. Blijkbaar zijn echter deze psychrometer-aflezingen niet gecorrigeerd voor de hoogte en is nl. geen rekening gehouden met het feit, dat bij afnemende luchtdrukking de verdam- ping en daardoor het verschil tusschen natten en drogen thermometer, toeneemt. Brengt men deze correctie aan, dan wordt de minimale betrekkelijke vochtigheid door Јохононх waargenomen van 5 tot 20 ?/, verhoogd. . In den oostmoesson komen echter, waarschijnlijk tengevolge = Mi van de neerdalende beweging in den Australischen anticycloon, wanneer deze zich tot Java uitstrekt, nog wel geringere vochtig- heden voor. Zoo werd in den morgen van 17 Augustus 1913 op den Pangerango 13 ?/, waargenomen, terwijl twee dagen later de hygrograaf 6 ?/, opteekende. Deze geringe vochtigheden zijn echter niet aan de berg- toppen gebonden, maar worden ook in de vrije atmosfeer waargenomen. Ор den ballontocht, die met de „Batavia” op den Sen Augustus 1911 van Soerabaja uit werd ondernomen, werd ор 2600 M. hoogte 7 °/,, terwijl op den 54e" Juli 1913 op een tocht van Batavia uit, tusschen 3600 en 4200 M. hoogte waarden, varieerende tusschen 0 en 8 ?/j, werden waargenomen. Deze werden waargenomen boven een wolkenlaag, welke tevens de bovenste grens vormde van de luchttroebeling (droge nevel), die in den oostmoesson een gewoon ver- schijnsel is. Een overeenkomstige afname der vochtigheid werd in September 1912 waargenomen, door middel van vliegeropla- tingen op een reis van Batavia naar Ambon, oostelijk van het eiland Bawean. Waarschijnlijk is deze storing een ge- volg van neerdalende luchtbewegingen en is haar voorkomen een aanwijzing voor de meerdere of mindere uitbreiding van den Australischen anticyeloon. De temperatuurstoring, die haar begeleidt, is wellieht terugtebrengen tot de vermeer- derde uitstraling, die de benedenste vochtige luchtlagen ondervinden, tengevolge van de groote droogte der hoogere lagen. De heer BRAAK beantwoordt hierop enkele vragen, waarop de voorzitter den heer Braak dank zegt voor zijn leerrijke voordracht en, niets meer aan de orde zijnde, de verga- dering sluit. == Wem = Bestuursvergadering op Maandag | 13 October 1913. Aanwezig de Heeren: W. VAN BEMMELEN (voorzitter), CORNELIS, BRAAK, ONNEN, JANSEN VAN RAAIJ, ZEEMAN, VAN HovrEMA en Fr, (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en goedgekeurd. Artikel Bat. Handelsblad. De voorzitter deelt hierop mede, dat hij een insinueerend artikel gedeeltelijk aan het adres van den heer vax Hoytema, den directeur der gebouwen, en verschenen in het Bataviaasch Handelsblad, geantwoord heeft in een kort en zakelijk artikel. Hij vond het goed dit te doen, daar de heer van HoYTEMA zich geheel belangeloos veel moeite getroost heeft in het belang der vereeniging en het dus de plicht der vereeniging is alle onaangenaamheden, die uit zijne bemoeienis mochten voortspruiten te voorkomen. Nieuwe leden. Tot nieuwe leden worden benoemd Dr. J. Crepier en de Heer J. J. Feyres, beiden te Weltevreden. Mededeeling van Hoytema. De heer van HOoYTEMA deelt hierop een en ander mede over de fundeering van het nieuwe gebouw van het Departement van Binnenlandsch Bestuur. Het fundeeringsvraagstuk is voor Indië en met name voor Batavia nog geenszins opgelost. Men mist alle gegevens, waarop verder zou kunnen worden voortgegaan. Voor Weltevreden b.v. is bekend, dat een grondlaag ter diepte van 2 M. onderhevig is aan scheuring. Deze scheuren gaan ook wel dieper, soms tot een diepte van 5 M. Men moet dus, wil men zeker zijn niet voor verrassingen te staan te komen, 2 M. diep fundeeren. Nu kunnen houten palen niet worden gebruikt daar deze, om rotting te voorkomen, steeds in water moeten staan. — 289 — Men zou palen van beton kunnen gebruiken, maar beton- palen kunnen in Indié niet worden gemaakt. Spreker nam hierom zijn toevlucht tot de methode van Strauss. Volgens deze methode draait men een stalen buis in den grond en verwijdert met een lepelboor de aarde uit de buis. Zoodra de buis diep genoeg is ingedrongen, trekt men haar een weinig terug en gooit door de buisopening beton. Men stampt dan de beton aan, en als ze niet meer meegeeft, trekt men de buis nog weer een einde verder uit en gict weer beton in. Ditzelfde wordt herhaald tot de buis 3 M. ver uitgetrokken is. De resteerende 2 M. worden nu gewoon bijgegoten. Spreker vertoont schema's, waarop men zien kan welken vorm de aldus geconstrueerde palen krijgen en schildert de eigenaardige moeilijkheden, die, door het steeds maar toevloeiend grondwater veroorzaakt, overwonnen moesten worden. De, na de gelukking uitgevoerde belastingsproeven deden zien, dat de palen volkomen aan de te stellen eischen beant- woordden. Door een gelukkig toeval had hij drie palen belast, toen er een aardbeving kwam. Twee der palen stonden droog, de andere in water. Terwijl nu de palen, die droog stonden belangrijke inzak- king vertoonden, was de paal in water onveranderd, blijven staan. Spreker wil natuurlijk uit één 7000 waarneming geen conclusie's trekken, maar beschouwt haar toch als een soort vingerwijzing, in welke richting verdere proeven genomen dienen te worden. Nadat spreker enkele vragen beantwoord heeft, dankt de voorzitter hem voor zijn interessante voordracht en spreekt de hoop uit, dat ook de andere technische leden der vereeni- ging, van tijd tot tijd iets uit hun werkkring zullen meedeelen. Niets meer aan de orde zijnde wordt de vergadering gesloten. LXXIII 19k. = 890 — Bestuursvergadering op Maandag 10 November 1913. Aanwezig de Heeren: vAN BEMMELEN, HoYTEMA, ZEEMAN, HILLE, VAN Lg, BOEREMA, LAVERMAN, BRAAK. Nadat de notulen der vorige vergadering zijn gelezen en goedgekeurd, brengt de Heer Braak ter sprake een verzoek van den Heer KAMEkLING om de gekleurde platen terug te ontvangen, door hem bij zijn vertrek in handen gesteld van den voorzitter der K. N. V. ten behoeve der reproductie in het Natuurkundig Tijdschrift. Besloten wordt aan dit verzoek te voldoen. Vervolgens wordt het woord gegeven aan den Heer LAVERMAN, die een en ander mededeelt over anaglyphen. Na een korte inleiding gaat spreker over tot de demon- stratie dezer ruimtebeelden. Verschillende meetkunstige draadfiguren zijn perspectivisch geteekend en wel zoodanig, dat op hetzelfde witte blad door elkaar heen zijn geteekend twee stereoscopische beelden, het eene met roode, het andere met groene lijnen. Deze teekening wordt bekeken met een bril met een rood en een groen glas. De bril wordt zoodauig opgezet, dat het roode -glas voor ’t oog wordt gehouden, waarbij de teekening met de groene lijnen behoort en omgekeerd. De roode lijnen worden nu in het roode, de groene lijnen ‚ їп het groene glas gezien іп dezelfde intensiteit als de achtergrond en worden niet opgemerkt, terwijl de roode - lijnen in het groene, en de groene lijnen in het roode glas zich duidelijk zwart tegen den achtergrond afteekenen. Op deze wijze verkrijgt men een sterk sprekend stereos- copisch beeld. Wanneer de teekening op grooter schaal wordt uitgevoerd, kan bet ruimtebeeld ook op grooter afstand door vele per- sonen tegelijk worden waargenomen. Op deze wijze is de — 291 — methode ook voor het onderwijs dien-tbaar te maken en kan zij bij personen, die stereometrische figuren niet als ruimte- figuren kunnen zien, het voorstellingsvermogen te hulp komen. Naar aanleiding dezer voordracht ontspint zich een lang- durige discussie over stereoscopisch zien en aanverwante kwesties. | Niets meer аап de orde zijnde, sluit de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag December 1913. Aanwezig de Heeren: W. VAN BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, VAN BRAAM, VAN НОҮТЕМА, BOEREMA, VAN Lira, WINCKEL, VAN GORKUM, BORGER, KIEWIET DE JONGE, Orrow, DE VOGEL, JANSEN VAN Raar еп Кілт, (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en na een kleine wijziging goedgekeurd. Benoeming nieuwe leden van het Bestuur. De voorzitter doet hierop het voorstel de Heeren BORGER, VAN GORKUM, ZEEMAN, JANSEN VAN Raaij, CORNELIS en Boerema tot leden van het Bestuur te benoemen, wat bij acclamatie geschiedt. De Heeren BoRGER, VAN Gorkum en BOEREMA, ter verga- dering aanwezig, nemen de benoeming aan. Er wordt nu overgegaan tot de benoeming van een nieuw Bestuur. Voorgesteld wordt het oude Bestuur bij acclamatie ` te doen herbenoemen wat geschiedt. Het Bestuur is nu als volgt samengesteld: Dr. W. VAN BEMMELEN, Voorzitter. Dr. С. GRINS, Ondervoorzitter. Р. G PhD ` Secretaris-bibliothecaris. J. F. van Hoyrema, Directeur A gebouwen. W. H. A. VAN ALPHEN DE VEER, Penningmeest Dr. С. BRAAK, Redacteur van ge Tijdschrift. — 292 — Nieuwe leden. Tot leden worden benoemd de heeren Wijmans en BOTERMANS. Mededeeling Dr. Grüns. De voorzitter geeft hierop het woord aan den heer (Gruss tot het doen eener mededeeling „over een reis naar Saigon en de ruïnen van Angkor Wat.” Spreker geeft cene beschrijving van de reis naar Saigon, de geographische gesteldheid van Cochinchina en de bouw- wijze der stad Saigon, die hierin van Batavia verschilt, dat Saigon een straat heeft waarvan de Franschen een boulevard gemaakt hebben, zoodat men in Saigon een stuk Parijs terugvindt. De ruïnen van Angkor Wat, die een bezoek overwaard zijn, getuigen van een hoogen graad van ontwikkeling der Hindoe- bouwkunst in vorige eeuwen. Men weet niet precies wanneer de tempels gebouwd zijn, ook is het onzeker of zij voorheen als paleis of als tempel dienst deden. Spreker geeft een beschrijving van de ruïnen en van de basreliefs op de muren. Aan het eind laat hij een paar foto’s en tal van prentbriefkaarten circuleeren, zoodat men zich ongeveer een indruk van de majestueuze ruïnen vormen kan. Nadat spreker eenige vragen beantwoord heeft, en nadat hem namens de Vergadering door den voorzitter dank is gebracht voor zijn boeiende mededeeling, wordt de verga- dering, daar er niets meer aan de orde is, gesloten. ee ©» o 5 mm DU ge e M = BEGROOTING VOOR 1914. INKOMSTEN. Contributiën leden . . f: 1100 — ке додо. „ 3900— Couvert subsidie . „ 2000.— Huur Oostelijk Paviljoen . „ 1080.— „ Westelijk , » 300- » Коп. Inst. van Теренот „250 Vergoeding verlichtingskosten . „ 20.— Rente. 4 doe f 5020.— UITGAVEN. L Bibliotheek. Brandassurantie . . (c ne Verzendings- en ные kosten. » 200 = Aankoop boeken . w 1400.— » meubilair . = 20 Bindwerk 3 500 f 2375 — IL Tijdschrift. Wetensch. Centraal Bureau. f 100.— Drukkosten. » 1009. — Teekenwerk 50.— x L | Verzendines- еп ES eden 5 30.— f 1180.— III Vergaderingen. Populaire voordrachten „ 100— f ` 100— Transporteeren f 3655.— к- Ne) — 294 — Per transport ` IV. Gebouwen. Gewoon onderhoud . Г. 50. Brandassurantie . „=... ФКБ Verponding. „ 10250 Verlichting. » 140.— Herstellingen . , .200.— V. Secretariaat. Klerk. f 980-- Onkosten. , 200.— VI. Bedienden. ` Loonen . f 198.— VIL Penningmeesterschap. Innings- en andere kosten . . f 150.— Totaal der Inkomsten . f 5020.— ” ” Batig saldo. Uitgaven . , 5016.75 f 3.25 f 3655.— f ` 533.75 f | 480.— T i= ыр, f 5016.75 2 BERICHTEN. Aan hen, die daarin ter completeering belangstellen k kan het solae worden medegedeeld : van Deel LÉI м» ” WI » 1245 Ў 3? » қ » * P У 72% о» 3» » 3) H ` Van alle complete Deelen zijn b I van het Natuurkundig Tijdschrift: is niets meer voorhanden. Нан. 1,255 enb. HI—XV zijn eenige complete Deelen aanwezig. XVI afl. 1, 2,-3, 5 en 6. - XVII—XXII zijn Ee complete ER aanwezig. XXIII ail. 1, 2 en .. XXIV all. 2, Se XXV— XXXIII zijn eenige complete | Deelen : eere XXXIV afl. 2, 3 en > XXXV—LXXIII pa eenige пюре Deelen aanwezig. m aanwezig. Voor verdere inlichtingen wende men zich tot : den Secretaris, P C FLU. . to еч specimens of corals pt all grot өрі, au and of Alcyo cularly those belonging to the families Nephthyidae mee rgiidae, | ` Alcyonidae, Xeniidae and Cornulariidae. In exchange he will be glad to 52 send specimens of almost m of the s. шы Alcyon nari and corals. `