NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH-INDIE. K) NAZ déet NATUURKUNDIG TDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH-INDIË UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIE ONDER REDACTIE VAN Dr. C. BRAAZ, VE ANT DEEL LEXIV- -7V WELTEVREDEN NAAMLIJST DER LEDEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË op 1 Januari 1914. Dagteekening van oprichting: 19 Juli 1850. Beschermvrouw HARE MAJESTEIT DE KONINGIN DER NEDERLANDEN. OPRICHTERS: Dr. P. Bleeker, + 1878; Dr. J. H. Croockewit Hz., 7 1880; Corn’. de Groot, + 1896; P. J. Maier, + 1878; P. Baron Melvill van Carnbée, + 1856; Dr. C. L. A. Schwaner, 7 1851; H D A. Smits, + 1853; Dr. C. Swaving, 7 1881. HONORAIRE LEDEN: Datum van benoeming. 1 W. F. Versteeg, Amsterdam, 18 Mei 186 2 H. L. Janssen van Raay, Haarlem, 20 April 1882. 3 I van Dijk, ’s-Gravenhage, 16 5 1885. 4 Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden, 2 September 1897. e GO bi Fa Or béi be BESTURENDE LEDEN. Dr. W. van Bemmelen, voorzitter, Dr. G. Grijns, ondervoorzitter, P. C. Flu, secretaris, W. H. A. van Alphen de Veer, penningmeester, J. F. van Hoytema, directeur der gebouwen, Dr. C. Braak, redacteur v/h tijdschrift, J. W. van Eek, Dr. J. C. Koningsberger, M. J. Doppenberg, Datum van benoeming. 8 September 1898. 20 Mei 1 April 9 October 9? 14 December 13 Augustus 9 11 December Dr. G. W. Kiewiet de Jonge, 11 2 S. R. J. Onnen, 11 2 Dr. H: J. van Lummel, 8 October Dr. A. H. J. Belzer, 2 November F. van der Goot, 9 Augustus H J. E. Wenckebach, 9 Juli F. Weehuizen, ke Dr. W. M. Ottow, 9 October E. A. A. Gobée, Dr. W. Th. de Vogel, Dr. J. J. M. Dormaar, Dr. A. R. Schouten, Dr. A. L. J. Sunier, J. C. Th. Leusden, W. van Braam, Dr. W. A. Borger, Dr. W. van Gorkum, Dr. J. Boerema, ÄFDEELINGSBESTUREN. Semarang. M. F. Onnen, voorzitter. 13 November 8 Juli 8 29 10 Augustus 14 April 8 December G. E. Hoeffelman, secretaris-penningmeester. 1897. 1912. 1912. 1912. Ae o bi Fei Lgl Soerabaja. Dr. H. W. Woudstra, voorzitter. G. M. Pool, secretaris. J. ©. Ribbers, penningmeester. M. C. Valk, bestuurslid. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN NEDERLAND. Maximum aantal 20. o Datum van benoeming. Dr. H. G. van de Sande Bakhuyzen, Leiden, 21 December 1872. Dr. C. Ritsema, Leiden, 17 September 1875. Dr. Th. H. Mac Gillavry,’s-Graven- hage, 20 Mei 1880. Dr. E. van Rijckevorsel, Rotterdam, 20 „ 1880. Dr. A. A. W. Hubrecht, Utrecht, 20 November 1884. Dr. H. Wefers Bettink, Utrecht, 9 September 1886. Dr. €. A. Pekelharing, Utrecht, 11 Augustus 1887. Dr. Max Weber, Eerbeek, 23 Mei 1889 Dr. A. Wichmann, Utrecht, a „ 1889, Dr. K. Martin, Leiden, 9 Februari 1893. Dr. C. Th. Sluiter, Amsterdam, 12 April 1894. Mr. M. C. Piepers, ’s-Gravenhage, 13 Juni 1895. Dr. J. F. van Bemmelen, Gro- ningen, 12 Maart 1896. Dr. G. A. F. Molengraaff, 's-Graven- bago, 12 „ 1896. Dr. M. E F T Dubois, Haarlem, 12 „ 1896. Dr. F. A. F. C. Went, Utrecht, 20 Mei 1897. Dr. J.D. vander Waals, Amsterdam, 8 September 1898. Dr. J. P. van der Stok, de Bilt, 9 Januari 1902. Dr. R. D. M. Verbeek, ’s-Graven- hage, 9 ve 1902. Dr. J. J. A. Muller, Zeist, 10 December 1903. Dr. P. van Romburgh, Utrecht, 10 © 903. > Fa „> ee © DO ra aor E Dr. H. Onnen Sr.,’s-Gravenhage, 11 Januari 1906. J. J. K. Enthoven, Amsterdam, 8 Februari 1909. Dr. S. Figee, Hilversum, 1 Januari 1910. Mr. H. A. Lorentz, Vogelenzang(N.H.) 5 April 1910, Dr. J. de Haan, Utrecht, 28 Mei 1912. Dr. H. D. Tjeenk Willink, Deventer, 28 „ 1912. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BUITENLAND Maximum aantal 30. Datum van benoeming. O. Beccari, Florence, 15 Juni 1872. A. B. Meijer, Berlijn. 18 Mei 1878. Tommaso Salvadori, Turijn, er 1880. Alexander Woeikoff, St. Peters- burg, 11 Augustus 1887. Julius von Hann, We enen, 11 October 1888. K. F. Goebel, Miinchen, 23 Mei 1889. E. Haeckel, Jena. 11 Januari 1894. F. Montessus de Ballore, Santiago (Chili), 20 Mei 1897. G. Haberlandt. Graz, 20 1897 J. Wiesner, Weenen, - 20 „ 1897 W. Kükenthal, Breslau, 20 1897 R. Semon, München, 30 1897. Anthonio Berlese, Portici, 10 Augustus 1899. E. Stahl, Jena, 9 Januari .1902. H. Molisch, Weenen, 9 e 1902. Dr. A. Zimmerman, Amani (O. Afrika), 8 i 1904. GEwoNE LEDEN. A. Agerbeek, A. C. H., Mr.-Cornelis. 1910. Angenent, Dr. Balik-Papan - 1912. Alphen, de Veer W. H. A. van, Weltevreden. 1912. Arnold, L. V., Semarang. 1980. ER Sein B. Bakergem, W. M. Th. van, Soerabaia. Bartels, M. E. G., Pasir Datar, Halte Tjisaät. Belzer, Dr. A. H. J, Weltevreden. Bemmelen, Dr. W. van, Weltevreden. Bervoets, M. E., Klatten. Birchenhauer, R., Semarang. Bley, J., Kendal. Bickenisse, H., Medan. Bloemendal, R. H., Weltevreden. Boerema, Dr. J., Weltevreden. Boers, R. J., Muntok. Boorsma, Dr. W. G., Weltevreden. Borger, Dr. W. A, Weltevreden. Borgesius, Weltevreden. Botermans, J., Bouman, A. F., Amboina. Braak, Dr. C., Weltevreden. Braam, W. van, Weltevreden. Breda de Haan, Dr. J. van, Buitenzorg, Broekman, E. W., Soerabaia. Brouwer, Dr. H. A. Bangkinang. Bussy, Dr. L. P. le Cosquino de, Medan. Bijker, J., Weltevreden. C. Caland, Dr. P., Weltevreden: Campbell, J. R., Soerabaia. Chambry, J. K. J., Weltevreden. Collard, F. E, Weltevreden. Concordia, Societeit, Weltevreden. Cornelis, Dr. F. G, Weltevreden. Cramer, Ch. G., Sidoardjo. Cramer, Dr. P. J. S., Buitenzorg. Cultuur Maatschappij der Vorstenlanden. or bo or mw or or 56 or Kéi oa Ot or ow œo fin we D. Dam, van, Buitenzorg. Damme, M. H., Weltevreden. Degens, Dr. P. N., Weltevreden. Degros, P. L, Weltevreden. Diggelen, C. H. P. van, Bodjonegoro. Dinger, J., Weltevreden. Docters van Leeuwen, Dr. W. M., Semarang. Dominicus, Dr. W., Soeliki. Doppenberg, M. J., Weltevreden. Dormaar, Dr. J. J. M, Weltevreden. Douglas, E. A, Weltevreden. Driessen, Dr. D. P. E, Nijmegen. Duyster, M., Padang. Dijck, J. Z. van, Semarang. Dijkstra, A. J, Weltevreden. E. Eek, J. W. van, Weltevreden. Engelbregt, J., s.f. Djatiroto S. S. O/L. Eijken, Dr. P. A. A. F, Weltevreden. F, Feytes, J. J., Weltevreden. Fournier, C. A. W., Soerabaia. Flu, P. C, Weltevreden. G. Galjema Verheul, A., Soerabaia. Geesink, P. J. J. A., Gelder, Dr. J. K. van, Weltevreden. m O © HEA ae Gentis, F. J., Soerabaia. 1909. Genus, Dr. J. W. van, Balik-Papan. 1911. Gieben, H C., Weltevreden. 1912. Gobée, E. A. A, Weltevreden. 1912. Göllner, E. R. D, Weltevreden. 1910. Gorkum, Dr. W. van, Weltevreden. 1913. Gorter, Dr. K., Buitenzorg, 1908. Grijns, Dr. G., Weltevreden. 1896. Guffroy, C. A. Soerabaia. 1910. H. Hattum, A. G. van, Soerabaia. 1910. Heeckeren, Mr. C. W. Baron van, Semarang. 1887. Heinzelmann, N., Weltevreden. 1907. Heuvelink, C. O., Weltevreden. 1899. Hillen, C., Weltevreden. 1913. Hoedt, Th. F. H., Soerabaia. 1910. Hoeffelman, G. E., Semarang. 1908. Hoekstra, M. G., Weltevreden. 1892. Hoezoo, F., Semarang. 1912. Holtappel, K. J., Soerabaia. 1910. Homan van der Heyde, J, Weltevreden. 1909. Hoofdadministrateur Billiton-Mij.,Tandj. Pandan. 1901. Hoogere Burgerschool (Bibl.), Soerabaia. 1885. Hotz, Dr. Walter, Weltevreden. 1911. Hoven van Genderen, Mej. A. J. v.d., Weltevreden. 1913. Hoytema, J. F. van, Weltevreden. 1912. Hunger, Dr. F. W. T., van Eeghenstraat 52, Amsterdam. 1901. Dling, R., Weltevreden. 1910. J. ’s Jacob, Mr. H., Weltevreden. 1903. Jansen van Raaij, F. A, Weltevreden. 1913. Johan, W. H. L., Toeban. 1908. 119 121 oe SER K. Kade, van der, Medan. Kamerling, Dr. Z, Leiden. Kampen, Dr. P. N. van, Amsterdam. Kiewiet de Jonge, Dr. G. W., Weltevreden. Kock, Dr. A. C. de, Weltevreden. Koefoed, Dr. P., Malang. Koks, M. Th, Weltevreden. Koning, D. A. P., Soerabaia. Koning, M. C., Weltevreden. Koningsberger, Dr. J. C., Buitenzorg. Koppelle, D. J., Weltevreden. Krediet, Dr. J. Kuenen, Dr. A., Medan. L. Lange, Dr. de, Weltevreden. Lange, Dr. Dan. de, Salatiga. Lau, Carl C, Padang. Laverman, D, Weltevreden. Lessen, A. H. van, Weltevreden. Leusden, J. C. Th, Weltevreden. Levensverz. en Lijfr. Mij. N.-L, Weltevreden. Leyder, F. A. L., Semarang. Lier, R. J. van, Sawah-Loento. Linde Sen denn Semarang. Limbur Lith, I. w, Weltevreden. Lockhorst, H. A. van, Djocjacarta. Lovink, H. J., Baitens org. Lummel, Dr. H. J. van, Weltevreden, Marle, Mej. J. C. van, Soerabaia. Martis, A. K. M., Bodjong (Semarang). 1910. 1912. 1876. 1905. 1910. 1912. 122 123 124 -125 133 134 E a Meulemans, P. H., Semarang. Meijers, G. J., Weltevreden. Min, Dr. W. J. van der, Soerabaia. N. Neeb, Dr. C. J., Palembang. oO. Obertop, H. F. P. Onnen, M. F., Semarang. Onnen, S. R. J., Weltevreden. Ottolander, T., Banjoewangi. Ottow, Dr. W. M., Weltevreden. Ouwens, P. A, Buitenzorg. P. Petkovic, V. A., Semarang. Pool, Dr. J. F. A, Tjimahi. Pool, G. M., Soerabaia. Q. Quarles de Quarles A. J. Baron, Nederland. Rant, Dr. A, Tjinjiroean bij Bandoeng. Raven, D., Soerabaia. Renardel de la Valette, G. C. H., Malang. Reuter, W., Weltevreden. Ribbers, J. C., Soerabaia. Ritsema, Dr. I. Ch, Weltevreden. Roosegaarde Bisschop, P. J.. Hongkong. 1903. 1910. 1912. 1901, 1910. 159 16 161 © 162 163 164 165 te eae _Rozenraad, M. C. P., sf. Gending bij Probo- linggo. Rutter, Dr. L, Soerabaia. Rijn, L. A. van, o/adm. Suikerfabriek T jomal, Pekalongan. Rijn van Alkemade, J. van, Semarang. S. Sandberg, Dr. Jhr. ©. G. S., Nederland. Santer, L. P. J. M., Semarang. Schmidt, Dr. W., Semarang. Schöppe, Dr. Max, Soerabaia. Schouten, Dr. A. R, Weltevreden. Schröde, E. E. W.G., Moeara, Doea, Sumatra. Simon Thomas, A. E., Padang. Smith, Dr. J. J., Buitenzorg. Spenneman, A. W., Soekaboemi. Straaten, H. van, Weltevreden. Sunier, Dr. A. L. J., Weltevreden. Sythoff, A., Weltevreden. T. Takaksonderneming Padang Boelan (Adm. J. S. C. Kasteleyn), Medan. U, Umbgrove, C. J., Soerabaia. Ultee, Dr. A. J., Djember. Vv. Valk, M. C., Soerabaia. Vaynes van Brakell Buys, W. F., Soerabaia. Velde, Dr. E. van de, Bandaneira. Veldhuis, H. W. J., Soerabaia. 1908. 1908. 1908. 1911. 1910. 1912. 1909. er I a Vereeniging van Djokjasche Landhuurders, Djokjakarta. Vogel, Dr. W. Th. de, Weltevreden. Vogelpoel, Th. G. van, Nederland. Vries, Dr. E. C. de, Nederland. Vrijdag, D., Soerabaia. Voogt, J. G. H. de, Weltevreden. W. Walter, Dr. J., Soerabaia. Weehuizen, F., Weltevreden. Wilde, W. F. de, Bondowoso. Wilkens, Dr. J. A., Weltevreden. Winckel, Dr. C. W. F., Weltevreden. Witkamp, H., Weltevreden. Woudstra, Dr. W., Soerabaia. Würth, Dr. Th. Z., Malang. Wijmans, R. P, Weltevreden. Zeeman, J. H., Weltevreden. 1913. VERSLAG OMTRENT DEN TOESTAND EN DE WERKZAAMHEDEN DER KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË OVER het jaar 1913. Uitgebracht in de Algemeene Vergadering van 12 Januari 1914. eee M. X! Met genoegen vervul ik opnieuw de mij door de statuten opgelegde plicht tot het uitbrengen van een jaarverslag omtrent toestand en werkzaamheden onzer Vereeniging, daar zoowel de eerste gunstig, de tweede levendig kan genoemd worden. Personalia. De Vereeniging verloor door overlijden twee harer Correspondeerende Leden in het Buitenland: Jong Miner en A. Russen Warrace. Het Bestuurslid J. W. van Erk vertrok in Februari met verlof naar Nederland; van verlof terugkeerde in April het Bestuurslid Dr. H. J. VAN LUMMEL. In den loop van het verslagjaar werd het Bestuur versterkt door de benoeming der H.H. W. van Braam, Dr. W. Boreer, Dr. W. J. van Gorkom, J. H. Zeeman, F. A. JANSSEN VAN Raam, Dr. F. G. Cornenis en Dr. J. Borrema. ==> 18 — Door vertrek naar Europa verloor de Vereeniging het Bestuurslid Dr. TH. VareroN en door vertrek naar een andere plaats in Indië de H.H. Drs. J. F. A. Poot en J. W. van Geuns, zoodat het aantal Bestuursleden op het einde van het verslagjaar 27 bedroeg. Het aantal leden der Vereeniging kan thans niet opgegeven worden, daar de berichten daaromtrent van de afdeelingen te Soerabaja en Semarang nog niet ontvangen konden worden ; het ledental der moedervereeniging vertoont gelukkig weer een, zij het ook kleine, aangroeing van 8 leden. Het Bestuur werd in de December vergadering bij acclamatie herkozen. De penningmeester de Heer van ALPHEN DE VEER was in de laatste maanden door ziekte verhinderd zijn functie waar te nemen; de Heer van Hoyrema ver- ving hem zoover noodig. Door deze omstandigheid kan omtrent de: Financiën in dit verslag enkel in het algemeen opgemerkt worden, dat deze, na de groote uitgaven ten behoeve van de herbouwing van het Westelijk paviljoen, gunstiger zijn dan verwacht werd. Vergaderingen. Uitgenomen in Februari, toen verschil- lende Bestuursleden uitstedig of anderszins verhinderd waren, hadden de maandelijksche bestuursvergaderingen geregeld plaats. De opkomst der bestuursleden was vrij wisselend, met vreugde werd echter meerdere belangstelling bij de gewone leden begroet. Op alle vergaderingen werden wetenschappelijke mede- deelingen, sommige zeer uitgebreid, gedaan. Hun aantal 14 is maar weinig minder dan dat in het vorige jaar, n.l. 17. Den 6den April gaf het Bestuur gevolg aan een uitnoo- diging van zijn Lid van ALPHEN DE Veer, Chef van het Laboratorium voor Materiaal-onderzoek van het Departement der B. O. W., om deze inrichting te bezoeken. Voor de talrijk opgekomen leden werden de verschillende toestellen uitvoerig gedemonstreerd. w ke Afdeeling voor Voordrachten met Debat. De voor- drachtsavonden verheugden zich in een wel afwisselende, maar meestal voldoende en soms groote belangstelling van Bestuursleden en Leden. De hier volgende voordrachten werden in het verslagjaar . F. A. Poon. Over door gistcellen veroorzaakte schei- kundige omzettingen. W. H. A. VAN ALPHEN DE Vren IJzer en staal. J. F. van Hoyrema. Wiskundige verhoudingen in de architektuur. G. Grisys. Het een en ander over hersenen en geest. D. Laverman. Energie. J. C. Ta. Leuspen. Erfelijkheid. D. DE Visser Smrrs. Entbastaarden. C. Braak. Over de proeven van H. KAMERLINGH ONNES. W. van BEMMELEN. De wereldaether. Populaire Voordrachten. Den 18den Juli hield de Heer Jos. van WATERSCHOOT VAN DER Gracut voor de leden van onze Vereeniging en die van de afdeeling Batavia van het Kon. Instituut van Ingenieurs een druk bezochte lezing met lichtbeelden over Antarctisch Onderzoek, in het bijzonder handelende over de hulpexpeditie der Mawson-expeditie, waaraan de voordrager deelgenomen had. Afdeelingen te Soerabaja en Semarang. Omtrent den toestand en werkzaamheid der beide afdeelingen gedurende het verslagjaar is mij thans weinig bekend. Tijdschriften werden toegestuurd; de doorzending liet echter te Semarang te wenschen over. Gebouwen. Het Westelijk Paviljoen werd afgebroken en een nieuw paviljoen volgens het ontwerp van ons Bestuurslid en Directeur der Gebouwen de Heer van Hoyrema onder diens toezicht door de N. V. De Bouwploeg gebouwd. a b De Vereeniging is aan den Heer van Hoyrema voor diens belangelooze medewerking des te meer dank verschuldigd, omdat de ervaring heeft geleerd, dat zonder zijn toezicht de hechtheid van het nieuwe gebouw belangrijk minder dan thans het geval is, zou geweest zijn. Den 154" Sept. kon de Secretaris het nieuwe paviljoen betrekken. Door den Heer van Hoyrema werd voorts ontdekt dat in de voetstukken der zware frontpilaren van het Hoofdgebouw een laag van hout is. Verbetering van deze zonderlinge bouwwijze is nog niet uitgevoerd. Secretariaat en Bibliotheek. De rondzending van de leesportefeuilles had geregeld plaats. De revisie van den Catalogus van dat gedeelte der bibliotheek, dat zich te Batavia in ons gebouw bevindt, werd voortgezet. Aan de klerke, Mej. Buro Hestinea wier gezondheids- toestand onvoldoende was, werd op verzoek ontslag uit haar betrekking verleend. Haar plaats werd ingenomen door Mej. ADRIAANS. Na zijn terugkeer uit Europa in April nam het permanent lid der Bibliotheekcommissie Dr. H. J. van Lummen de zorg voor de bibliotheek van den Secretaris over, en werd een indeeling getroffen voor de werkzaamheden der klerke ten behoeve van het secretariaat en bibliothecariaat. Algemeene Catalogus. Den 27ster Juni vergaderde de Bibliotheek-commissie bestaande uit Voorzitter en Secretaris der Vereeniging en het permanent lid Dr. van LUMMEL ten einde de werkwijze en regels voor den Algemeenen Cata- logus te herzien. Volgens de voorstellen van den Heer van Lummer, die na opdracht van het Bestuur, in Europa catalogiseerings-methoden had bestudeerd, werden de noodige regels vastgesteld. Besloten werd het Internationale Decimale-stelsel en het Kaartstelsel, zoowel voor den auteurs- als voor den vakcata- logus, aan te nemen. Kaarten en een kaartenkast werden Een: Ze te Brussel besteld en met de nieuwe catalogiseering van onze Bibliotheek aangevangen en tot de letter D voortge- schreden. Na beëindiging hiervan zullen de catalogi der andere in aanmerking komende bibliotheken geleidelijk met _ de onze worden vergeleken en op iedere kaart aangeteekend worden in welke der verschillende boekerijen het betreffende a boek zich bevindt. Bij de vergelijking der catalogi, die reeds voor een ge- deelte heeft plaats gehad, werd groote moeilijkheid ondervonden door de minder juiste inrichting van sommige dier catalogi, waardoor het werk niet onbelangrijk vertraagd zal worden. De Heer van Lumen heeft dezen omvangrijken arbeid ` welwillenderwijs op zich genomen, en wordt daarin bijgestaan door de klerke. Tijdschrift. Gedurende het verslagjaar verschenen door de goede zorgen van den Redakteur Dr. Braak, zooals in de laatste jaren gebruikelijk, twee afleveringen, en wel de 2% van deel 72 en de 1ste van deel 73 te zamen bevattende 227 pagina druks hoofdzakelijk inhoudende verhandelingen over eigendommelijk Indische vraagstukken en verschijnselen. Het aantal der Vereenigingen met wie wij uitwisseling van geschriften onderhouden klom van 251 tot 252. Meende ik verleden in mijn eerste jaarverslag mij eenigs- zins uitvoerig te moeten uitspreken over doel en toekomst onzer Vereeniging, thans zou ik willen volstaan met te — constateeren, dat zij op gelukkige wijze is voortgeschreden op den weg, dien ik meen dat voor haar de juiste is. W. van BEMMELEN. Wie AE ete NN MN as niger De parasieten en de pathologie der tropen '). M. AM H H.! Het parasitisme, de naam die men geeft aan het verschijnsel, dat een levend wezen op of in een ander organisme leeft, is zeker wel een der meest eigenaardige vormen waaronder het leven zich kan voordoen. Een studie van de morplologie en biologie van parasieten, vooral wanneer dit vergelijkend geschiedt met de vrijlevende soortgenooten demonstreert duidelijk de groote variatie’s der invloeden, die de natuur op de levende wezens oefent en hoe door deze invloeden diepingrijpende veranderingen in de organisatie van plant en dier kunnen worden teweeggebracht. _ Maar is de studie van parasieten voor den bioloog van wetenschappelijk belang, voor den medicus, vooral voor dien welke geroepen is om in de tropen te werken, is zij van onberekenbaar groot praktisch nut. De parasieten toch nemen onder de oorzaken van ziekten een rang in, die zeer veel belangrijker is dan die van alle andere oorzaken te zamen. Ik wil U maar even herinneeren aan de groote rol die de banale ettercoccen als verwekkers van wondinfectie ziekten spelen, aan de mikroben van typhus, dysenterie, cholera en pest, als oorzaken van volks- en wereldziekten, maar ook aan de saprophyten, die normaal onze lichaamsholten bewonen en volgens METSCHNIKOFF zulk een groote rol zouden spelen als oorzaken van den ouderdom. Ik zou zoo kunnen voortgaan, maar daar ik het vanavond niet zal hebben over de parasieten van plantaardigen oorsprong 1) Voordracht gehouden op de Vergadering van 27 April "14 der Afdeeling: „Voordrachten met Debat” der Kon. ae Vereeni- ging in Ned.-Indië. LXXIV 2k, amw zal ik van deze belangrijke ziektenoorzaken afzien en mij alleen bepalen tot eene bespreking van de z.g.n. dierlijke parasieten en wel alleen tot een overzicht van de z.g.n. echte parasieten d.z. die dieren, die zich ook werkelijk voeden met weefsel of lichaamssappen van hun waard d.i. het dier waarop of waarin zij leven. De symbionten, de commensalen, de ruimte- en de broed- parasieten alsook de saprophyten die dit niet doen, blijven dus buiten beschouwing. Terwijl nu plantaardige parasieten als veroorzakers van ziekten eene cosmopolitische beteekenis hebben is de kennis van de dierlijke parasieten voor den tropenarts het belang- rijkst en men overdrijft stellig niet als men beweert, dat bijna alle tropische ziekten veroorzaakt worden door dierlijke parasieten. De tropenarts, die iets meer van de pathologie en epidemiologie van tropische ziekten weten wil, dan vol- strekt noodzakelijk is voor een juiste diagnose en een succesvolle behandeling, is hierom verplicht bij parasitologen, zoölogen, en wel vooral protozoölogen helminthologen en entomologen in de leer te gaan. Sedert de ontdekking van den malariaparasiet door LAVERAN, hebben zoowel medici als zoölogen hunne krachten aan de studie der tropische ziekten gegeven en behooren deze nu tot de aetiologisch het best bekende ziekten. In het volgende wensch ik U na eenige algemeene beschouwingen over dierlijke parasieten een overzicht te geven van wat, dank zij de vruchtbare samenwerking van den zooloog en den medicus bereikt is. Hoewel parasietisch levende soorten onder alle diergroepen op de Eehinodermata en Tunicata na worden aangetroffen, hebben alleen de protozoën, de wormen en de bloedzuigende arthropoden een groote beteekenis. De protozoén en de parasietische wormen, de helminthen bewonen de lichaamsholten, de weefsels en weefselsappen alsook het bloed en heeten hierom entoparasieten of entozoä in tegenstelling met de meeste arthropoda, die alleen maar u SC aan de oppervlakte van het lichaam wonen en hierom ectoparasieten of ectozoä genoemd worden. Alle entozoä zijn bovendien nog stationaire parasieten d.i. gedurende hun geheele leven of gedurende een groot deel van dit leven blijven zij in het lichaam hunner waard. Onder de ectoparasieten heeft men echter ook soorten, die alleen dan hun waard opzoeken als zij voedsel behoeven en deze heeten dan temporaire. Juist het stationair parasiteeren, doet de dieren belang- rijke veranderingen ondergaan, die den volwassen parasiet tenslotte zoo doen verschillen van hun vrijlevende soort- genooten, dat alleen een studie van de ontogenie ons iets kan leeren van de phyllogenie dezer parasieten. Zoo b.v. hebben de vrijlevende platwormen een wimperkleed, dat bij de parasietisch levende ontbreekt. Het larvestadium der parasictische vormen, dat in het water leeft, dus onder omstandigheden, die overeenkomen met de vrijlevende, heeft wimpers en gelijkt nog in ander opzicht op de laatste groepen. De veranderingen als gevolg van het stationair-parasitisme berusten deels op het verwerven van nieuwe nuttige organen, deels op het verdwijnen of in groei achterblijven van zulke die voor den parasiet geen nut hebben. Zoo b.v. hebben vlooien, wandluizen en gewone luizen geen vleugels, is het oog van vele vlooien en acariden tot een niet functioneerend knobbeltje vervormd. Eigenaardig is het ontbreken van den darm bij lintwormen en acanthocephalen. Als tengevolge van het parasitisme nieuw verworven organen, noem ik de vervorming der mondwerktuigen van ectoparasieten tot de steek- en zuigapparaten bij wanzen, luizen, vlooien, muggen en vliegen; het optreden van zuig- nappen bij de platvormen, en bij sommige protozoën, en van haken bij de lintwormen, de anchylostomum en bij de zuigsprieten van teeken. Een andere invloed van het parasitisme documenteert zich in de ontwikkeling. Allereerst valt dan op de groote vruchtbaarheid. Zoo produceert Taenia solium, de gewone lintworm, 80 millioen eieren, ascaris lumbricoides, de spoelworm 67 millioen eieren per jaar. Looss berekent, dat een spoelworm, 1740 maal zijn eigen gewicht aan eieren levert. Interressant zijn ook de inrichtingen, die het bij elkaar komen der geslachten moeten verzekeren. Het zekerst middel is stellig het hermaphroditisme, de vereeniging van beide geslachten in hetzelfde dier. Maar ook hier kunnen wij de wijsheid van de natuur bewonderen : om zelfbevruchting zooveel mogelijk tegen te gaan geraken de mannelijke en vrouwelijke geslachtscellen niet gelijktijdig tot rijpheid. Veelvuldig komt ook voor het voortdurend bij elkaar leven van twee geslachten. Zoo voert het mannetje van de Bilhar- ziaworm het wijfje in zijn, als de bladen van een boek opgevouwen lichaam, altijd mee. Een andere manier om de kans op bevruchting zoo groot mogelijk te maken vinden wij b.v. bij een parasiet uit de urineblaas van de gewone rioolrat, de Trichosom um crassicauda. Hier leeft het mannetje zelf als parasiet in de vagina van het wijfje. Ook het grooter aantal mannetjes en de grootere bewe- gelijkheid der mannetjes, maken de kans op bevruchting groot. Tot welke zonderlinge toestanden het parasitisme voeren kan ziet men b.v. bij de zandvloo, waar de baarmoeder van het wijfje zóó met eieren gevuld wordt. dat de vloo zelf een onbeteekenend aanhangsel van de eierzak wordt. Maar het meest eigenaardig gedraagt zich wel sphaerularia bombi. Uit de eieren dezer nematoden ontwikkelen zich typische rondwormen. Na de bevruchting sterft het mannetje. Dat wat men kort na de bevruchting van het wijfje ziet is niets anders dan de vagina, die uit het dier prolabeert. De vagina, neemt darm en geslachtsorganen in zich op, vult zich later geheel met eieren, terwijl het dier zelf met moeite als een onbeduidend aanhangsel is terug te vinden. gen ` SE Een zeer belangrijk middel waarover de parasieten beschik- ken om de soort in stand te houden is de z.g.n. waard wissel. Bleef nl. een parasiet steeds op denzelfde waard dan zou met den dood van den waard ook de parasiet ten ondergang gedoemd zijn. Het eenvoudigste middel om dit te voorkomen is, dat de eieren buiten den waard komen of de larven het lichaam van den waard verlaten. Dit komt bij alle ectoparasietische vormen en ook bij vele entozoä voor. Het minst gecompliceerd is dan de toestand, als larven een tijdlang buiten de waard leven, en tot volle ontwikkeling geraakt, hetzij als volwassen insect of volont- wikkelde larve een nieuwe gastheer opzoeken. Bij de entozoën ondergaat dit alles weer een complicatie. Bij slechts weinige helminthen, de wormen dus, is infectie van mensch op mensch direkt mogelijk. Onder de menschelijke parasieten b.v. bij de spirochaeten van syphilis en Framboesia, bij de helminthen alleen maar bij den madenworm, de oxyuris vermicularis. Meestal gaat dit zoo makkelijk niet. Van Anchylostomum duodenale komen de eieren eerst dan tot ontwikkeling als zij buiten het darmkanaal komen, Lucht, zuurstof, vochtigheid en warmte zijn noodzakelijk voor verdere ontwikkeling. In de tropen, waar deze conditie’s steeds gunstig zijn is na + 14 dagen de larve zoover ontwikkeld, dat infectie mogelijk is. Vroeger meende men dat infectie per os de meest gewone weg was, de larven zouden aan de handen blijven kleven en later naar den mond worden gebracht. Looss, kwam cr door een toeval achter dat infectie door de huid heen mogelijk was. Komen nl. geheel ontwikkelde larven op de huid, dan is de vochtigheid van de normale huid reeds voldoende om de larven het dringen door de huid heen mogelijk te maken. In het onderhuidsche celweefsel terechtgekomen worden zij door lymphe en bloedvaten naar hart en longen gebracht. De dunne wand van de longhaarvaten wordt makkelijk doorboord en als de larven tenslotte in de longblaasjes komen voert de trilhaarbeweging van de bronchiën ze naar en het strottenhoofd toe. Later komen zij in het keelslijm en worden dan doorgeslikt om ten slotte in den darm tot volwassen anchylostoom uittegroeien. Gecompliceerder wordt reeds de ontwikkeling als er hiervoor twee individuen noodig zijn. Het eenvoudigst is dit bij de trichine, een worm die bij varkens voorkomt. Uit de larven die in de maag van het varken komen (ook andere dieren b.v. ratten en ook den mensch zijn zeer gevoelig) ontwikkelen zich de dieren. De wijfjes brengen levende jongen voort, die de maag en darmwand doorboren en tenslotte in bepaalde dwarsgestreepte spieren tot rust komen. Hier rollen zij zich op en worden door een kapsel omgeven. Door het eten van trichinehoudend vleesch is infectie mogelijk. Wij hebben hier het eenvoudigste geval van zijn waard- wisseling. lets gecompliceerder weer zijn de volgende gevallen. Uit de lintwormeieren ontwikkelen zich larven, die in het water rondzwemmen en met dit water in de maag van dieren, — visschen, varkens of runderen — geraken. Hier gekomen dringen de larven snel door maag en darmwand heen en komen in lever en in spieren tot ontwikkeling. Zij worden z.g.n. blaaswormen. Eet nu een mensch zulk blaaswormenhoudend vleesch dan wordt hij met lintwormen geinfecteerd. Van bijzonder groot gewicht is de waardwisseling bij de bloedparasieten. De filaria Bancrofti leeft als volwassen dier in de lymphevaten van den mensch en geeft hierbij aanleiding tot het ontstaan van tal van ziekelijke afwijkingen. De wijfjes brengen levende larven voort, die tenslotte in het periphere bloed terechtkomen. Door een muskiet opge- zogen komen zij tot verdere ontwikkeling. Zij dringen door den muskietenmaagwand heen en komen tenslotte in de dorsoventrale borstspieren tot rust. Hier gaat de ontwik- keling verder en na 14 dagen zijn de larven volwassen, hebben de borstspieren verlaten en hebben zich in de zuigscheede der mug verzameld om bij het eerstvolgend — 23 — bloedzuigen te ontsnappen en later de huid binnen te dringen. De waardwisseling is veelal verbonden met een z.g.n. gene- ratiewisseling. Men verstaat hieronder het verschijnsel, dat in de waard (tusschenwaard) een ongeslachtelijke vermenig- vuldiging plaats grijpt. Bij de lintwormen leerden wij reeds zooiets kennen. Onder de protozoön hebben wij het meest klassiek voor- beeld onder de malariaplasmodiën. In het lichaam van den malarialijder ontwikkelt zich de parasiet ongeslachtelijk en wel door multiple deeling, maar na korten tijd treden reeds de geslachtsvormen, de gameten op. Worden deze gameten, d.z. de geslachtscellen der malaria- parasieten door een muskiet met het bloed opgezogen, dan komen uit de mannelijke cellen zweepdraden, die de vrouwelijk cellen bevruchten. Het resultaat is het ontstaan van een wormpje, dat in den maagwand der mug dringt, hier een bolvorm aanneemt en na herhaalde deelingen aanleiding geeft tot het ontstaan van talrijke sporozoiten, de malariakiemen. In de speekselklieren en ook in het speeksel vindt men later deze sporozoiten bij massa’s. Daar nu de mug bij het bloedzuigen steeds wat speeksel in het bloed laat vloeien, wordt de infectie overgebracht. Bij de parasietische platwormgroep der trematoden hebben wij de meest ingewikkelde toestanden. Fasciolopsis hepatica, de leverbot van het schaap, produceert eieren, die met de ontlasting naar buiten gekomen zich ontwikkelen als zij in water komen. Dan kruipt uit het ei een larve dat met een wimperkleed bedekt is. Deze larve, het myracydium, zwemt rond en dringt in een weekdier, een zoetwaterslak, de Linaeus minutus. Hier verliest zij haar trilharen en wordt tot sporocyste. De sporocysten geven het ontstaan aan rediën, een soort embryo, die in de lever van de slak dringt. Uit de rediën ontwikkelen zich nu de Cercariën. Deze cercarién kunnen zich dank zij een krachtigen staart flink bewegen, doorboren de lever en het lichaam van ai WE de slak en komen in het water terecht, waar zij zoolang blijven rondzwemmen tot zij zich aan een grashalmpje of grassprietje kunnen vasthechten. In zulk een geenacysteerde toestand kunnen zij dan rustig blijven wachten tot zij in de maag van een mensch of dier geraken waar zij tot leverbotten uitgroeien. M. H. Het aantal soorten van entoparasieten is zeer groot, maar lang niet alle hebben een even groote beteekenis voor de pathologie. In de tropen wordt hunne beteekenis hierom zulk een groote, omdat aldaar alle voorwaarden voor hunne verbreiding zeer gunstig zijn. Ik wil maar noemen, de hooge temperatuur, de groote vochtigheid van de atmosfeer, de groote regenval, de groote verbreiding van de bloedzuigende insekten, die als overbrengers fungeeren en niet in het minst de meestal zeer primitieve hygienische verhoudingen en de eigenaardige gebruiken van vele tropenvolken. Ik kan hier maar alleen de belangrijkste der door entozoä veroorzaakte ziekten noemen. Zij zijn daarom zoo belangrijk, omdat zij als volksziekten kunnen optreden en van enorm groot sociaal belang worden kunnen. Onder de protozoä bv. moeten de amoeben als verwekkers van de amoebendysenterie en het tropisch leverabces worden genoemd. De malaria-plasmodiën als veroorzakers van de verschil- lende malariavormen, nemen een eereplaats in, want de malaria behoort stellig tot de grootste geesel van bewoners van tropische gewesten. In Afrika hebben trypanosomen als veroorzakers van de slaap- ziekte bij den mensch; van de tsetse die bij runderen voorkomt, van de surra bij paarden in Indië een groote beteekenis. De verschillende spirochaeten verdienen om de rol die zij spelen in de aetiologie van Syphilis, van framboesia of Patek, van recurrenstyphus en van tickfever een bijzondere vermelding. Van de protozoën afstappend naar de helminthen treffen wij er aan als gevaarlijke heeren, de Bilharziawormen. Deze leven in de aderen van darmen en blaas en geven aanlei- ding tot het ontstaan van hardnekkige diarrhoeen, van D SE leverziekten en van blaasstoornissen. Het bloedwateren is in Bilharzialanden een zeer gevreesde ziekte. Geconstateerd is Bilharzia in Afrika, in Japan en in Amerika. De filariaworm wordt oorzaak van de afzichtelijke olifants- beenen. Deze foto’s demonstreeren duidelijk wat misvormingen zij kunnen veroorzaken. Maar voor de tropen is geen wormziekte van zoo groote beteekenis als de mijnwormziekte de anchylostomiasis. De volwassen anchylostoom leeft in den darm en geeft, deels door het bloedverlies dat hij veroorzaakt als hij zijn krach- tige mondhaken in het slijmvlies slaat en hierbij bloedvaten opent, deels door afgescheiden vergiften tot het ontstaan van zware bloedarmoede aanleiding. Maar ook al komt het niet tot zulke heftige symptomen, anchylostomen-lijders zijn veelal slap, verliezen eetlust en werkkracht. Er zijn streken in tropische landen waar bijna 90%, van de bevolking geinfec- teerd is en er zijn zeer competente tropenhygienisten, die de traditioneele indolentie van den minderen man in de tropen in nauw verband brengen met het parasitisme der anchylostomen. Kan men tegen haast alle wormziekten krachtig optreden door verstrekking van goed drinkwater en een goede zorg voor den faekaliënafvoer, bij de strijd tegen haast alle door protozoën veroorzaakte ziekten laten deze middelen ons geheel in den steek. Hier spelen de bloedzuigende ectopara- sieten een rol. Deze laatste kunnen pathogene kiemen op drieerlei manier overbrengen. Allereerst kunnen de bij het bloedzuigen met de pathogene mikroben bezoedelde stiletten deze mikroben gewoon maar overenten. Steekt b.v. een horsel een paard, dat zeer veel trypanosomen van de Surraziekte in het bloed heeft en steekt dezelfde horsel kort hierna een tweede paard, dan worden bij deze gelegenheid de trypanosomen, die steeds aan de steekapparaten blijven kleven op het tweede paard overgeent. De zuigspriet doet hier dus hetzelfde werk als „m de naald van een injectiespuit waarmee het eveneens gelukt, de infeetie van paard op paard over te brengen. Een tweede mogelijkheid is, dat de pathogene kiemen secundair, door de gemaakte steekopeningen in het bloed geraken. Worden bv. arthropoden bij het bloedzuigen dood- geslagen en hebben deze in hun lichaam ziektekiemen, dan kan vooral als er later gekrabd wordt het infectieus lichaams- sap van een dergelijk platgeslagen insekt gevaarlijk worden. Ook hebben vele insecten en wel met name vlooien de gewoonte om bij het bloedzuigen te defaeceeren. Bevinden zich b.v. in de vlooienfaeces pestbacillen dan is infectie mogelijk. Een bijzonder geval heeft men bij de culexsoorten die de filariaworm overbrengen. Bij de geinfecteerde muggen bevinden zich de volwassen larven in de zuigscheede. Deze zuigscheede dringt niet in de huid van den persoon die gestoken wordt. Als dus de filariën de scheede verlaten, blijven zij op de huid liggen en dringen pas als de steekbuis uit de huid verwijderd is, soms door het steek- kanaal, maar dikwijls ook door de intakte huid heen, in het onderhuidsch celweefsel. Tenslotte hebben wij nog als derde mogelijkheid deze, dat bij de zuigaktie, met het steeds in de wond loopend speeksel of met het geregurgiteerd maagsap eventueel in deze vochten aanwezige kiemen in het lichaam geraken. Ook hier heeft men weer verschillende mogelijkheden. Het kan zijn dat de maag van het insekt alleen maar dienst doet als reservoir, waarin zich wellicht de kiemen nog vermenigvuldigen kunnen, spirochaeten, vele trypanosomen, pest. Verder is mogelijk, dat zooals wij dit bij de malariaplas- modiën hebben gezien, er in de maag een bevruchting plaats vindt met zich hieraan aansluitende verdere ontwikkeling. Bij sommige protozoën kunnen de verwekkers op alle drie manieren worden overgebracht. Zoo kan bv. trypanosoma Bruccii, de verwekker van de tsetse, worden overgebracht: gewoon mechanisch door den steek, door regurgitatie van maaginhoud, terwijl er nog cen geslachtelijke vereeniging a SE van de trypanosomen in de maag geschiedt als gevolg waar- van het speeksel der vlieg, (die de trypanosoom overbrengt) na 14 dagen infektieus wordt. Men vindt nu onder bijna alle groepen der bloedzuigende arthopoden gevaarlijke soorten. Men heeft b.v. vastgesteld, dat luizen de overbrengsters kunnen worden van de spirillen der recurrenskoorts. Voor Indië van belang is het, dat SCHWELLENGENGREBEL en DE RAADT konden aantoonen, dat in kleer- en hoofdluizen van pestpatienten virulente pestbacillen worden gevonden en dat de Raapr bewijzen kon, dat door den steek van met pestbacillen geinfecteerde luizen de ziekte kon worden overgeent. Nurauu en BALFOUR konden aantoonen dat ook wandluizen de pest van dier op dier konden overenten. Een wandluis in Brazilië, de Gounorrhinus megistus, is de overbrengster van een trypanosoom, die in Brazilië een eigenaardige ziekte veroorzaakt. Van zeer groot belang zijn de Keen de glossinen, tabaniden, stomoxyssoorten en taba De glossinen zijn ‘berucht als Dote breng van ‘trypano- somen, der slaapziekte en der tsetsekooris, tabanus en stomoxyssoorten spelen in de menschelijke pathologie geen belangrijke rol, een des te grootere echter in de dierpathologie. Vloo en mug zijn voor de pathologie der menschen verreweg het gewichtigst, de anophelusmuggen als overbrengers der malaria, de stegomyamug als overbrengster der gele koorts, de culexmug als die der filariaziekten. Bekend is U allen wel de rol, die de vloo bij de overbren- ging der pest speelt. M.M.H.H. ik heb mij zeer moeten beperken maar ik hoop, dat dit zeer gecomprimeerd en daardoor zeer onvolledig overzicht U een denkbeeld heeft kunnen geven van de belangrijkheid der parasieten voor gezondheid en leven der bewoners van tropische gewesten en het zal U duidelijk zijn, dat het zeer gerechtvaardigd is om een strijd op leven en dood met deze belagers van gezondheid en welvaart aantebinden, een strijd die in vele gevallen met goed succes bekroond wordt. De Waterstand van het Toba Meer DOOR Dr. C. BRAAK. Er zijn velerlei factoren, die den stand van het niveau van een waterbekken beheerschen. Het is een tegen elkaar opwegen van de factoren, die het water toevoeren, waar- onder de directe regenval op het meer, de watertoevoer door de rivieren en de ondergrondsche toevloeiing te rekenen zijn, en de wateronttrekkende invloeden, n.l. de verdamping en de waterafvoer tot welke laatste factor ook het wegzakken in den bodem een bijdrage levert. Van deze factoren zijn enkele voor meting toegankelijk, zooals de water toe- en afvoer door de rivieren en de regenval. Zijn deze bekend, dan zal het mogelijk zijn zich eenig denkbeeld te vormen van de overige niet direct meetbare factoren, bijv.: van de verdamping aan een vrij wateroppervlak, hetgeen volgens directe methoden zeer veel moeielijkheden oplevert. Daar mij van het Toba Meer geene debietmetingen bekend zijn, is het mij niet mogelijk deze vraagstukken nader uit te werken, en zal ik mij bepalen tot het geven van de uitkom- sten van de waarnemingen omtrent waterstand en regenval voorzooverre deze tot mijne beschikking zijn. Wellicht dat zij aanleiding geven tot meer uitvoerige waarnemingen, vooral omtrent debietmeting, welke dan zouden dienen gepaard te gaan met bepalingen van de meteorologische factoren welke de verdamping beheerschen. Eenige topografische bijzonderheden mogen hier voorafgaan. Het Toba Meer ligt in een inzinking van de hoogvlakte van van Noord Sumatra; de gemiddelde waterspiegel in 906 m. OF 30 a boven zee. Het meer heeft een gestrekten vorm, de lengte- richting is ongeveer NW — ZO; het strekt zich uit van 2°58’ N. B. tot 2°19’ N. B. en van 98°30’ O. L. tot 99°9’ O. L. De grootste lengte is 90 km., de grootste breedte 35 km. Midden in ligt het schiereiland Samosir, dat eveneens in NW — ZO richting gestrekt is, en een grootste lengte van 45 km., een grootste breedte van 20 km. heeft. De inzinking heeft zich gevormd op het hoogste deel der hoogvlakte, die op vele plaatsen met steile wanden naar het meer afvalt; dientengevolge watert slechts een betrekkelijk smalle strook op het meer af. De breedte dezer strook varieert tusschen ongeveer 1 en 15 km. Het water vlocit naar zee af door de Asahan rivier, die aan het zuidoostelijk uiteinde het meer verlaat. Nabij de smalle landtong, die vöör de doorgraving Samosir met de westkust verbond, ligt op Samosir de plaats Pangoe- roean, de standplaats van den Controleur. Door dezen ambtenaar zijn gedurende 5 jaren, 1908 t/m 1912, peilschaal- waarnemingen verricht, welke een beeld geven van de jaarlijksche niveauv leringen van het meer. Deze waarnemingen geschiedden 3 maal daags, n.l. te 7 uur ’s morgens, 12 uur ’s middags en 5 uur ’s avonds. Geen waarnemingen werden verricht, wanneer de golfslag nauwkeurige aflezing verhinderde. De aflezingen geschiedden in centimeters; gedurende den geheelen waarnemingstijd werd dezelfde peilschaal gebruikt, met uitzondering van de periode 16 Februari t/m 18 Juli 1909, toen het water boven de verdeeling uitrees en een tweede peilschaal moest worden opgesteld. Uit deze gegevens zijn voor de verschillende waarnemings- uren maandgemiddelden berekend, welke in de volgende tabel zijn gegeven, omgerekend tot afwijkingen ten opzichte van den gemiddelden waterstand gedurende de 5 waarne- mingsjaren. 280 a. TABEL I. i AFWIJKINGEN VAN DEN GEMIDDELDEN Januari. Februari. Maart. Si Ta | 120) pm (ER mm | 12 | pe IESEL m | 120 se (SR toe enge ta 92) Tt Tal d1 7| 89 1909 329; 32.7| 28 328] 692| 729| 708 107 51); 81.2; Sis 1910 |— 5.8| — 54|— 53| — 55| — 15|— 15|— 15| — 15 6.2 6.2 6.7 1911 5.7 tak 6.9 6.6} 119] 119, 11.9 11.9 6.5 6.8 7.1 1912 |— 6.2| — 64 — 61| — 6.2|— 83|— 7.7| -- 74| — 78 0.7 1.2 1.6 Gemidd. 4.7 16.2 Juli. . Augustus. September. 1908 Br ug — 21.0 | —41.0 | —40.8 | —42.1 | —41.3 | —38.3 | —38.8 | —40.0 1909 | 334 274 20 299| 28 28 28 228| ı77 165| 191 1910 |-133 —134|-135 —134| 212 213-214 aal aal 320 —31.8 1911 | —25.2| —27.7 | —27.9 | —26.9 | —43.4 | 43.4 —46.7 | —44.5 | 50.9 | —51.0 | —50.9 1912 Lë 18| 0.3|__1.2|—19.2 | —19.2 | —18.9 —19.1 | —35.4 | —36.3 36.2 _ Gemidd. — 6.0 —20.7 nn gl ac VATERSTAND IN CENTIMETERS. = April. Mei. Juni T | a 7u 12u 5u oats 7u | 12u 5u ER 7u 12u 5u a | | 42.1 11.9 122 12,1 9.7 10.2, 9.2 97 | — 77| — 82| — 69] — 76 96.1 | 96.9| oi 967] 904| 894 | 910) 903| 716| 727| 702 71.5 115.3 13.5 15.1 14.6 14.4 14.4 | 14.4 14.4 0.3 0.3 0.0 0.2 02 | 78: 74 8.1 fa) g) wal un a ok Eo 50|— 49|—49|—04| 00) 001 —-oı] gel 170| 164 17.0 / 25.3 24.4 16.1 October. November. December. —20.7 |—18.2 | —19.4 31 1.4 21 2.4 155 155 16.7 15.9 IB I Et IR IR Bt — 17.7 i -122 | —1L1 | 120 | — 1s —34.4 | —34.5 345 —26.6; —26.6 | —26.9| —26.7 | —26.2 | —285 | —26.1; — 269 —48.2 | —48.6 | —48.3 | —34.6 | —35.0| —34.4 | —34.7 | —19.2 | —19.8 | —206 | — 199 30.0 7353 | —35.1 | —23.3 | —23.9 | —24.6 | —23.9 12.0 13.9 11.9 12.6 —27.6 21 = 60 5 re Zooals de tabel duidelijk aangeeft, bestaat er een vrij belangrijke jaarlijksche periode in de hoogte van den waterspiegel. In het gemiddelde der 5 waarnemingsjaren bedraagt het verschil tusschen hoogsten en laagsten stand ` 53.3 centimeters en valt het maximum in April, het minimun in September. De gemiddelde jaarlijksche gang der maandgemiddelden (gemiddeld verschil tusschen maxi- mum en minimum) is grooter; het gemiddelde maximum is nl. +30.5 cm., het gemiddelde minimum —36.1 cm., de gemiddelde jaarlijksche gang derhalve 66.6 cm. Het hoogste maandgemiddelde is dat van April 1909, n.l. +96.7, het laagste dat van September 1911, n.l. —50.9; de hoogste stand, die werd waargenomen, was +101 cm. op 29 April 1909, de laagste — 54 cm. op 4 tot 7 September 1911. Het grootste waargenomen verschil bedraagt derhalve ongeveer 1.50 meter. De extremen vallen niet steeds op dezelfde maanden. De tijd van hun intreden varieert tusschen Februari en Juni voor den maximalen, tusschen Augustus en November voor den minimalen stand. Er zij nogmaals opdewezen, dat in de waar i eeks onderbrekingen voorkomen, op de tijdstippen, dat de Sie te sterk was. Hierdoor is het materiaal niet volkomen homogeen en de kleine verschillen tusschen de verschillende uren eener zelfde maand zijn grootendeels aan (dezen invloed toe te schrijven, en slechts voor een zeer gering gedeelte aan dagelijkschen gang. Deze laatste kan worden bepaald door alleen de waarnemingen te gebruiken van de dagen, waarop op alle 3 waarnemingsuren werd afgelezen. Het blijkt dan, dat in den loop van den dag het niveau van het meer zich slechts in zeer geringe mate wijzigt. Opstuwing door den wind is zoogoed als niet merkbaar. Wellicht hangen de onderstaande kleine verschillen met een invloed van den wind samen. Gemiddeld is de waterstand: in Juli 0.2 cm. lager te 5 p.m. dan te 7 a.m. in Augustus 02 „ ” noS le Ho y ” daarentegen: in December 0.3 ,„ hooger ,, 5 „ pol p in Januari BE 5 7 29 39 33 99 D 39 In de overige maanden zijn de verschillen kleiner dan 0.1 cm. De windwaarnemingen, te Seriboe Dolok verricht, leeren, dat in de beide eerstgenoemde maanden de wind een weste- lijke, in de beide laatstgenoemde maanden een oostelijke richting heeft. De sterkte van den wind neemt in den loop van den dag toe, zoodat in Juli en Augustus tegen den avond het water tegen den oostelijken, in December en Januari tegen den westelijken oever van het meer zal worden opgestuwd, hetgeen in overeenstemming is met de boven- vermelde verschillen. De veranderingen in de hoogte van den waterspiegel hangen natuurlijk ten nauwste samen met den regenval. Ter vergelijking volgen hier de regencijfers van Pangoeroean, Seriboe Dolok en Balige, respectievelijk op Samosir, nabij het noordeinde en aan den zuidelijken oever van het meer gelegen. Voor deze 3 stations, is de jaarlijksche gang van den regenval vrijwel gelijk, zoodat wij zonder bezwaar de waar- nemingen tot een gemiddelde kunnen vereenigen. Ook deze gemiddelden zijn in de tabel opgenomen. LXXIV 3k, an SR TABEL II. MAANDELIJKSCHE REGENVAL IN MILLIMETERS. | Pangoeroean. Jan. | Febr. Mrt. | April.| Mei. | Juni. | Juli. | Aug. | Sept.) Oct. | Nov. | Dec. | Jaar. — 1908 143| 119| 107| 110| 42| 69| 43| 44| 154| 233| 104| 194| 1362 - 1909 141| 326 | 288; 194; 36| 60 11| 161| 22) 81; 34! 163| 1517 7 4910 168| 88| 135} 62) 21) 44| 87| 44| 76| 192) 48| 213) 1178 1911 205; Bef 74) 96) 118; 30 8| 13) oi 61] 107] 130] 994 1912 43) 2235| 60| 91) 231 3| ao 22| 22] 159| 170| 291) 1336 Seriboe Dolok. | 1909 225| 131| 54| 133| 22| 294| 85| 82| 111| 254 1910 2238| 151| 262| 156| 117| 101| 155| 96| 94| 228| 163| 441 2192 1911 217| 78| 261| 136| 165| 104| 20| 75) 155| 332| 251| 227 2021 1912 86| 124| 79! 178| 227| 43| 119| 78| 92) 242| 233) 382| 1883) Gemiddelde van Pangoeroean, Seriboe Dolok en Balige. E [137] [170] [57] [100] [36]| [92] [141] [276] [127] [189] $ 132511 280 | 205 | 6ı | 121| 37| 225 | 51| 81] 68| 183 | 190 | 116 |220| 130 | ail 75|118| 61| 89| 197 | 88 | 291 194 | 67 | 139! 123 | 1560| 69| 18| 39 | 117 | 176 | 185 | 188 77 | 193 a 194 | 241 | 53| 71| 48| 93 | 212 | 202 | 318 Vergelijkt men de tijdstippen der maxima en minima van regenval en waterstand, dan verkrijgt men de volgende verschillen in maanden. 1908. | 1909. | 1910. 1911. 1912. | gemiddeld. = bo 1 2 1 2 2 2 1 2 maxima pt > minima De waterstand blijkt de fluctuaties in den regenval te volgen met een vertraging, die gemiddeld 2 maanden bedraagt; de grootste afwijking van dit gemiddelde vormt het minimum van 1909, blijkbaar tengevolge van de ongewone hoogte, die het water in het voorafgaande maximum had bereikt, waardoor langeren tijd moest verloopen, voordat het niveau zoover gedaald was, dat de watertoevoer met den afvoer evenwicht maakte. Vergelijken wij ten slotte de grootte van de schommelingen in de maandsommen van den regenval met die van den waterstand, dan vinden wij: Verschil maximum — minimum in millimeters. 1908. | 1909. { 1910. | 1911. | 1913. regenval 109 288 159 273 193 waterstand 534 | 1144 | 491 | 628 530 verhouding [5] 4 3 2 3 Zonderen wij den grooten factor 5 voor 1908 uit, toen te Seriboe Dolok en Pematang Siantar die den sterksten regenval hebben, nog geen regenwaarnemingen werdeu ten ME verricht, dan kunnen wij constateeren, dat de verschillen tusschen de maximale en minimale maandsommen van den regenval ongeveer 3 maal vergroot in de jaarlijksche niveau- verandering van het meer te voorschijn treden. Een eenvoudige physische beteekenis heeft dit resultaat niet, het stelt echter in staat uit den regenval een paar maanden vooruit een oordeel omtrent den vermoedelijken hoogsten waterstand te vellen. De Vloedgolven in de Kampar- en Rokanrivier. De getijbeweging is in den open oceaan slechts gering, zij neemt door opstuwing van het water nabij de kusten toe, vooral waar de bodem glooiend oploopt. De sterkste opstuwing heeft plaats in groote trechtervormige rivier- monden, waarbij zoowel het geleidelijk tot elkaar naderen der oevers als de afnemende diepte een rol speelt. Zeer bekend zijn oa. de vloedgolven (mascarets) in de Fransche rivieren en de Fundy baai. Minder algemeen bekend zijn echter die, welke op Sumatra's Oostkust onder den naam van Benah of Benoh op de Kampar- en Rokanrivier voorkomen, en van welke vooral de eerste wegens zijn groote intensiteit berucht is. De onderstaande mededeelingen, toegezonden aan den Directeur van het Observatorium te Weltevreden naar aanlei- ding van een desbetreffend schrijven gericht aan den Resident van Sumatra's Oostkust geven over den Benah nadere bijzonderheden. De Civiel Gezaghebber te Selat Pandjang geeft de volgende beschrijving van den Benah op de Kamparrivier: „De vloedgolf voorkomende op de Kamparrivier draagt den naam Benah of Benoh. Dit verschijnsel wordt waargenomen van af het westelijkste punt van Poeloe Moeda tot aan Petodahan, hemelsbreed gemeten zich uitstrekkende over een afstand van 50 K. M De krommingen in de rivier in aanmerking nemende wordt de afstand grooter. Ontstaan. De vloedgolf ontstaat alleen bij vloed, vandaar die naam. Daar die vloed zich niet altijd even sterk doet gevoelen, is de kracht van den vloedgolf of Benah op de Kamparrivier ss dg niet altijd dezelfde. Bij dood-tij zeer gering van kracht en hoogte, wordt haar geweldige kracht en hoogte vreesaanjagend bij springvloed. Bij het intreden van den vloed, die in de Kamparmonding van twee kanten op komt zetten n. l. van uit de richting Serapong en Selat Ongka, ontmoeten beide stroomingen elkander en ziet men gebeuren, dat het zwaardere zeewater zich als een wig onder het lichtere rivierwater schuift. Zoolang de diepte van het vaarwater nog groot is, hier + tien vademen, valt niets te bespeuren van eenige opmerkelijke beroering van het water. Bij de westelijke punt van Poeloe Moeda verandert de diepte plotseling aanmerkelijk en is dan bij laag water 2 à 3 voeten. Hier ontmoet het binnendringende zee- vloed) water een groote hindernis, die gevormd wordt door de bank in de rivier, die zich uitstrekt tot nabij Telok Meranti. Men ziet het water plotseling rijzen, er vormen zich cenige golven, die zich met groote snelheid stroomopwaarts bewegen, op de diepe plaats bij Telok Meranti minder hoog en krachtig, voorbij Telok Meranti hare vorige gedaante weder aanne- mende, bij Bindjai (diepte) weer kalmer wordende, bij Telok Kladi haren aard nog niet verloochenende, om bij Petodahan (diepte) voor goed te eindigen en over te gaan in een zeer snelle strooming. Uiterlijk aanzien. Bij het passeeren der ondiepe plaatsen bovengenoemd, ziet men een of meer (soms 5) schuimende rollers zich stroom- opwaarts bewegen, bij doodtij van geringe hoogte, doch iederen dag in hoogte toenemende naar mate de vloedstroom zich sterker doet gevoelen en het hooge getij nadert; bj ` springvloed wordt een hoogte van + 5 vademen bereikt, (volgens schatting van ooggetuigen, die het ongeval de Madjoe overkomen, mee maakten). De beide uiteinden van dezen vloedgolf, die in aanraking komen met de oevers en de aldaar staande boomen, vertoonen de grootste branding en BR, Se roepen een geluid in het leven, dat op grooten afstand te hooren is en veel gelijkt, indien nog verre, op het geluid, dat men waarneemt als een hevige slagregen nadert. Dichter bij komende wordt dit geluid krachtiger, om het sterkst te worden bij de staudplaats van den waarnemer, verder lang- zamerhand verminderende om weer te verdwijnen. Snelheid en kracht. Indien men bij doodtij van Poeloe Moeda naar Petodahan per roeiende sampan gaat, is daarvoor 12 uren noodig (snelheid mz K M. = 4 K. M.). Sehrijver dezes ging op 29 Januari 1913 van Telok Meranti naar Poeloe Moeda per sampan en had daarvoor bij doodtij 12 uren noodig. Bij springtij, kort na het passeeren der vloedgolf, van Poeloe Moeda naar Petodahan gaande, kan men dit zelfde traject in 2 uren afleggen. Dit geeft dus een snelheid van + >. KM = 26 K. M. per uur. De snelheid beweegt zich dus tusschen + 4 en 25 K. M. Wat de kracht aangaat mogen de volgende voorbeelden dienen: Een Chineesche boot, inhoud + 50 ton tusschen Poeloe Moeda en Petodahan op een ondiepe plaats vastgeraakt, werd door dien vloedgolf aangegrepen, eenige malen om en om gerold, verloor daarbij het grootste gedeelte harer lading, en kwam er daarmede af. Deze boot vertoonde zich verder nooit meer op de rivier. Een veel erger lot onderging het even groote gewestelijk vaartuig Madjoe ten jare 1910 bij Telok Kladi (toen een ondiepte, thans is die plaats zeer diep). In 1 à 2 minuten werd die stoomer eenige malen om hare lengteas gewenteld en verdween, daarbij een menschen- leven verliezende, terwijl de overlevenden, die zich zwem- mende wisten te redden, de kleederen van het lijf werden gescheurd en bij het aan wal komen zoo goed als niets aanhadden. Beide ongevallen zijn vernomen van de beman- ning van het gewestelijk vaartuig Helena, die bijna allen het laatste ongeval hebben meegemaakt, TT an Houtvlotten, hoe stevig ook in elkander gezet, vallen uit elkander. De inzittenden van een sampan, die op de ondiepe plaatsen zijn, laten, bij het hooren van het geluid van den naderenden benah, alles in den steek en vluchten een eind den wal op, ten einde niet door dien benah gegrepen en mede- gesleurd te worden. Het getal sampans en kleine vaartuigen, dat hier vergaat is legio. De bewoners van nabij dus bekend met het karakter van den benah, zijn niet te bewegen den vloedgolf met een sampan, tongkang of stoombootje tegemoet te varen, nog veel minder de komst van dezen watergolf op eene ondiepe plaats af te wachten, zoo overtuigd als zij zijn, dat alleen het toeval hen het leven kan doen behouden. Betere getuigen om de kracht van den benah te kennen kan men moeilijk verlangen. Het schijnt bovendien, dat de vloedgolf, telkenmale bij hoogtij de vaargeul doet veranderen, dit werd mij door verschillende personen bevestigd. Dit wordt overtuigend aangetoond op de plaats van het ongeval van de Madjoe, vroeger een zandbank, thans + 10 vadem diep. De ondiepe plaatsen en banken worden gevormd door het van bovenstroom afgevoerde materiaal en dit medegevoerde draagt den naam van ,,pasir boelan’’, het best te vergelijken met drijfzand. Wanneer er op geslagen wordt, hoort men een doffen slag, steekt men een stok in den bodem of staat men er op stil, dan ziet men den stok langzamerhand verd wij- nen of de voeten zakken in den bodem weg. Zelf was ondergeteekende getuige van de volgende feiten. Tusschen Tandjong Poelai en Westpunt van Poeloe Moeda bevond zich een breed en diep vaarwater op het eind van 1912, op den 30°" Januari 1913 daarlangs komende had zich aldaar een bank gevormd een vaargeul overlatende van + 20 M. breedte. Achter Poeloe Moeda kon in 1912 zelfs geen ledige houttongkang varen, waar thans tongkangs van 100 Engelsche ton inhoud passeeren, volgeladen met boomstammeu, zoodat de diepgang zeker twee vademen is. a ` SCH Waarschijnlijk zal deze vaargeul weer binnen afzienbare tijd niet meer te bezigen zijn.” De Assistent-Resident van Bengkalis voegt aan de boven- staande beschrijving nog het volgende toe: . „Ten aanzien van de beschrijving van den Civiel Gezag- hebber te Selat Pandjang teeken ik hierbij nog aan, dat het vergaan van de ,,Madjoe” heeft plaats gehad op den 21sten Maart 1909. Wijders werd mij door den mantri-politie alhier Mohamad Said Dahlan, het volgende medegedeeld. In 1906 of 1907 was bedoelde persoon te Poeloe Moeda werkzaam als mandoer bij den dienst der In- en Uitvoerrechten en Accijnzen. Voor de eerste maal kwam er een onder Engelsche vlag varend stoomschip de „Prijer” te Poeloe Moeda aan om van daar- uit boschproducten en dergelijke naar Singapore af te schepen. Onbekend met het vaarwater en de gevaren van een benoh, nam de Inlandsche gezagvoerder een loods aan boord, een inlander geboren en getogen in die streken. Alras merkte de loods, dat de gezagvoerder, zich niet willende storen aan zijn raadgevingen, juist averechtsche maneuvres uitvoerde, zoodat hij dien gezagvoerder wees op het gevaar verbonden aan de benoh. De gezagvoerder stoorde zich niet aan den loods met het gevolg, dat het schip dadelijk op het droge zat. Tegen middernacht kwam de benoh opzetten en sloeg het schip, daar het op een gegeven moment dwarsstrooms kwam te liggen, niettegenstaande het zijn beide ankers had uitgeworpen, om, waarop de bemanning in het water sprong, zich vast- klemmende aan de aan boord aanwezige rottan en andere boschproducten. Een der opvarenden. de kok, is nimmer teruggevonden geworden. Door de reederij van het schip werd nog een premie van $ 400.— uitgeloofd, indien de plaats waar het schip in de GE SC Kamparrivier onder het zand bedolven lag kon aangewezen worden, teneinde het te kunnen laten lichten, doch tevergeefs.” Over de Benah op de Rokanrivier deelt de fd. Controleur van Bagan Api Api het volgende mede: „Omtrent het verschijnsel de z.g. Benah, heb ik de eer het navolgende te berichten. Ook in de Rokanrivier komt deze vloed voor, doordat de stroom bij hoogtij door den trechter- vormigen zeeboezem, waarin de Rokanrivier uitmondt, in de vernauwende oevers van deze rivier wordt geperst. Daardoor ontstaat een plotseling niveauverschil, dat ten gevolge heeft, dat de vloed als een golfvloed, vooral op de ondiepe plaatsen den riviermond binnenkomt. De hoogte van den waterkolom van de benah varieeert tusschen 1 en 2 M, zij bereikt haar hoogste punt bij springvloed, terwijl bij het doode getij geen benah wordt waargenomen. De benah is zeer gevaarlijk voor de scheepvaart, daarom wachten de prauwen de benah altijd af aan den oever van de rivier, waar deze breed en hiep is. Dit natuurverschijnsel doet zich voor van nabij de monding van de rivier tot nabij Kampong Madal. Ook in de zijrivier van de Rokan heeft men de benah.” De keuring van metalen in een laboratorium voor materiaalonderzoek DOOR W. VAN ALPHEN DE VEER. Elke constructie, waarbij metalen worden toegepast, stelt hare eischen aan deze bouwstoffen. eng kolommen moeten bestand zijn tegen drul en metaal- kabels moeten trekapanningoß kunnen opnemen zonder praktisch van vorm te veranderen, metalen veeren moeten elastisch zijn, stalen kogels waarop assen loopen moeten zeer hard zijn, enz. Aan een laboratorium voor materiaalonderzoek kunnen nu in verbaud hiermede de volgende vragen worden gesteld: 1°. Is een gereven metaal voor een bepaald doel geschikt. 2°, Waarom heeft een metaal niet voldaan en is het gebroken. In de eerstgenoemde vraag ligt een keuring van het metaal volgens voorgeschreven eischen opgesloten. Zijn de keuringseischen niet omschreven, dan is de beste wijze van onderzoek het metaal te vergelijken in zijn eigenschappen met een metaal dat reeds met goed gevolg voor 't beoogde doel werd gebruikt. Een verzameling kan, op deze wijze gebruikt, van groot belang zijn voor een laboratorium voor materiaalonderzoek. Het is tot nu toe nog niet gelukt om internationale leveringsvoorschriften voor handelsmetalen vast te stellen. Het „Internationaler Verband für die Materialprüfungen der Technik” heeft reeds jn 1897 de volgende vraag aan een commissie ter nadere bestudeering opgedragen: „Auf Grund der bestehenden Lieferbedingungen sind Mittel und Wege zu suchen zur Einführung einheitlicher interna- tionaler Vorschriften für Prüfung und Abnahme von Eisen und Stahlmaterial aller Art.” | In 1896 ontstond in Duitschland het „Deutscher Verband für die Material-prüfungen der Technik”, in 1901 in Engeland „Engineering Standards Committee” en in Amerika in 1902 „American Society for Testing Materials”. Deze vereenigingen, die nationale Voorschriften voor de levering van metalen trachtten tot stand te brengen, hebben betreffende de leverings- - voorwaarden voor ijzer en staal ’t volgende gepubliceerd: Amerika 23 voorschriften in 1901. Engeland 19 & 1908. Duitschland 7 1900. waarbij elk voorschrift EE ‘heeft P don bepaalde cate- gorie van metalen, zooals bijv. gietijzeren buizen, rails enz. Op het laatste congres van het „Internationaler Verband” heeft men de poging om de nationale voorschriften te vereenigen tot internationale voorschriften opgegeven, aange- zien er te weinig medewerking was in de verschillende staten TL In ons land vindt men in de „Algemeene Voorschriften voor de Levering en Keuring van Bouwstoffen door J. A. van DER Kroes” in art. 14 en 15 verschillende bepalingen omtrent ijzer en staal en andere metalen, terwijl door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs „Algemeene Voorschriften voor IJzer, 1911” worden aanbevolen 2). Door het ministerie van koloniën zijn „Voorschriften betreffende aanbesteding en levering van ijzerwerken met toebehooren” uitgegeven. Aan deze laatste voorwaarden moet bij leverantie’s aan het rijk worden voldaan, zoodat ze-bij de keuring hier te lande voor verschillende diensttakken worden gevolgd. Aan de oplossing van de oorzaken van gebreken zijn meer moeilijkheden verbonden dan aan de keuring, omdat 1) Zie VI Kongres, New-York 1912 I. V. M. T. Bd. II No. 13. 5 «ce T T. van het blijvend gedeelte van het jaarboekje van het K. men meestal niet voldoende op de hoogte is van de omstandig- heden waarin het metaal heeft verkeerd. Men is over ’t algemeen zeer spoedig geneigd om een fout als een gevolg van slecht materiaal te beschouwen. Bij ’t onderzoek blijkt dit echter dikwijls onjuist te zijn. Over ’t algemeen genomen zijn de handelsmetalen zonder gebreken zooals ze worden afgeleverd aan de constructie-werkplaatsen. Er treden echter door ’t bewerken dikwijls materiaalfouten op, welke ’t gevolg zijn van onoordeelkundige behandeling. Bij de fabrikage van de metalen is men gedwongen nauw- keurig de samenstelling en de eigenschappen te kennen, in de constructie-werkplaats is deze kennis minder groot. Door de uitkomsten van de onderzoekingen gaat men echter meer de aandacht vestigen op den invloed van de bewerkingen op de eigenschappen van de metalen. Ter beoordeeling van die invloeden moeten de metalen nauwkeurig op hun physische — en structuureigenschappen worden onderzocht vóór en na de bewerking. Onder den drang nu, die er bestaat tengevolge van de groote behoefte aan metalen als constructiematerialen, hebben wetenschap en industrie samenwerkende het metaalonderzoek bijzonder ontwikkel et mechanisch onderzoek is door toepassing van fijnere metingen en uitbreiding van het aantal methoden verbeterd. De scheikundige analyses richten zich naar den uitslag van het microscopisch onderzoek. Het microscopisch onderzoek heeft verband gebracht tusschen structuur en eigenschappen van de metalen, daarbij geholpen door de kennis van de cigenschappen van kristallen en vaste oplossingen. Het mechanisch, het chemisch en het lisa onderzoek mogen hier nog wat nader worden besproken, om tenslotte eenige voorbeelden van metaalonderzoek verricht in het laboratorium voor materiaalonderzoek bij het Departement der Burgerlijke Openbare Werken te vermelden. cee ` ia Het mechanisch onderzoek omvat in hoofdzaak de volgende beproevingsmethoden ter bepaling vande vastheid van metalen !): Trek- en drukproeven, doorbuigingsproeven, knikproeven, torsieproeven, knip- en ponsproeven, slagproeven, proeven met snel wisselende belastingen, hardheidsproeven, technolo- gische proeven waaronder vallen smeedproeven, buigproeven, wikkelproeven enz. Bij de bepaling van de trek- en drukvastheid van metalen moet het verband tusschen belasting en vormverandering worden bepaald, waarbij de volgende hoofdpunten worden opgeteekend : B = < Ä AL 1°. De zuivere elasticiteitsgrens, waaronder die belasting wordt verstaan, waarbij na het ontlasten de proefstaaf nog juist geheel in haar oorspronkelijken vorm terugkomt. Het is niet noodzakelijk dat dit punt samenvalt met de proportionaliteitsgrens, waarbij nog juist evenredigheid bestaat tusschen belasting en vormverandering. Praktisch is gebleken dat deze punten in de technisch gebruikte metalen samenvallen, zie punt P fig. 1. 1) Zie Handbuch der Materialienkunde von A. MARTENS. 2°, © 4°, u en Men dient voor de bepaling in de elastieiteitsgrens een voorschrift te geven, aangezien met fijnere instrumenten die theoretische grens dichter kan worden benaderd, dan met minder gevoelige toestellen. In veel gevallen wordt de elasticiteitsgrens aangenomen bij een blijvende vormverandering van 0.2°/, na het wegnemen van de belasting. Bij vloeiijzer en zachte stalen komt in de graphische voorstelling van het verband tusschen belasting en vormverandering een sprongsgewijze verandering voor, gekenmerkt door een groote uitrekking of samendrukking bij een nagenoeg constant blijven van de spanning. Dit punt wordt strek- of vloeigrens genoemd, waarbij een toestandsverandering van het metaal moet plaats vinden. De strekgrens is een practisch goed te bepalen punt (zie punt S fig. 1). De maximale spanning die in ’t metaal bij toenemende belasting optreedt wordt de breukbelasting genoemd. Bij voortzetting van de belasting kan het materiaal de breuklast niet blijven dragen, het ondergaat plaatselijk groote vormveranderingen en komt bij een geringere spanning tot breuk. Bij elke trek- of drukproef wordt een zeker arbeids- vermogen verricht dat gelijk is aan het product van kracht en weg, in dit geval de belasting en de vorm- verandering in de richting van de werkende krachten. De verrichte arbeid kan men uit een diagram bepalen, waarin die arbeid wordt voorgesteld door een oppervlak begrensd door de abscissenas, door de spanningskromme en den eindordinaat. De abscissen stellen voor de toename in de meetlengte 4], de ordinaten de bijbehoorende belastingen B. Men kan de oppervlakte, begrensd door de kromme lijn, vervangen door een rechthoek met als eene zijde de rek Al en als andere zijde B maal een zekere factor bijv. « B. Dan wordt dus A = « B. Al. Wanneer deze arbeid gedeeld BET T wordt door het oorspronkelijke staafvolume, dat gelijk is aan ’t product van de doorsnede F. en de meetlengte 1. dan ontstaat: Ae Ak volume ` Fl. Es is nu de specifieke breukbelasting £. Al = m is de procertsgewijze verlenging van de oorspronke- lijke lengte r. De arbeid per eenheid van staafvolume is u £. r. Nu is uit de ervaring gebleken dat « voor een bepaalde klasse van metalen, die dezelfde waarde als constructie- materiaal bezitten, constant is. Hieruit volgt dat 2.7. dan een bepaalde waarde voor de beoordeeling van het metaal heeft. Von TETMAJER geeft aan de waarde £. r. de naam arbeids- coëfficient '). Hieronder volgen eenige waarden van verschil- lende metalen in tonnen-centimeters. Welijzer met 0 015°/9 koolstof en slakken 0.65; Thomas-vloeiijzer met 0.036°/o koolstof 1.15; staal met 0.3480/, koolstof 1.01 enz. Deze zelfde waarde wordt door ons in een anderen vorm qualiteitscijfer genoemd. Door het ministerie van koloniën wordt bijv. geëischt voor vloeiijzerenplaten voor constructie-werk een minimum- produkt van rek en breeksterkte van 900, voor ketelplaatijzer 1000. De rek is daarbij gegeven in °/, van de meetlengte en de breeksterkte in KG./mm2 900 en 1000 komen dus overeen met een arbeidscoëfficient van 0.9 en 1.0 tonnen centimeters. Bij doorbuigingsproeven op metalen wordt een staaf op 2 plaatsen ondersteund en midden tusschen die steunpunten belast, waaruit volgt dat men de doorbuiging mag berekenen alsof de staaf in ’t midden is vastgeklemd en aan de uiteinden met de halve kracht (in omgekeerden zin) wordt belast. Bij deze wijze van beproeving kan men ook spreken van een proportionaliteitsgrens, van een buigingsgrens en van een 1) Zie L. v. TETMAJER. Die angewandte Elastizitäts und Festig- keitslehre pag. 8. au E breukgrens, waarbij de beteekenis van de buigingsgrens analoog is met de strekgrens. Als voorbeeld kan worden vermeld dat in de Algemeene Voorschriften van J. A. VAN DER Krors in de $ Gegoten ijzer de volgende eisch wordt gesteld: „Een onbewerkte vierkante staaf van 3 c.M. dikte moet 1 M. vrijdragend, in het midden een langzaam en geleidelijk, zonder schokken tot 450 K.G. toenemende belasting kunnen dragen, alvorens te breken.” DO de slagproeven moet er onderscheid worden gemaakt tusschen de valproeven en de slagproeven op ingekeepte staven. In de X° vergadering van de American Railway Enginee- ring and Maintenance of Way Association werd een normale beproevingsmachine voor rails voorgesteld. Een gewicht van 907.2 K.G. (2000 pond) valt daarbij vrij van een hoogte van minstens 7.930 M. (26 voet) op het midden van een rail die op 2 plaatsen is ondersteund. De afstand van de steun- punten wisselt van 915 mm. (3’) tot 1372 mm. (4’6”). De ondersteuningsplaat is 10 X zoo zwaar als ’t valgewicht en wordt door 20 spiraalveeren gedragen. Bij de eigenlijke slagproeven op ingekeepte staven wordt de arbeid bepaald, die noodig is om een vierkante staaf door te slaan. Op het congres te Kopenhagen van het I. V. M. T. zijn 2 soorten van proefstaven voorgesteld. De groote proefstaaf heeft de afmetingen 30 X 30 X 160 m/m. ` Deze staaf heeft een insnijding van 15 m/m. in ’t midden, terwijl die insnijding rond eindigt met een straal van 2 m/m. De kleine proefstaaf heeft denzelfden vorm, alleen zijn alle maten e van de afmetingen van de groote staaf. De uitkomsten met deze 2 staafvormen bij eenzelfde materiaal zijn verschillend. Bij de kleinere staven wordt een grootere arbeid gevonden. Het verschil wordt grooter bij de toename in de absolute waarde van het arbeidsvermogen, dus bij grootere taaiheid van de metalen. De genoemde proefstaven zijn gebleken niet zeer practisch te zijn, wat ook op het congres te New-York nader is besproken. De groote staven LXXIV 4k, EN zijn ongeschikt om plaatselijk brosere plekken aan te toonen. Bij de kleinere staven moet een zeer fijn gat worden geboord, dat de inkeeping begrenst, wat tijdroovend is. M. Dérinon doet mededeeling omtrent ’t toepassen van slagproeven op staafjes van 10 X 8 mm., die 1 mm. diep worden ingesneden volgens Fremont. Bij de bedrijfscontrole werden 10.000 à 12.000 proeven per maand genomen. Hierdoor kreeg men de zekerheid dat geen enkel geleverd product bros was. De hardheid van metalen kan worden bepaald met behulp van kogelindrukken. Volgens de methode van BRINELL wordt een hardstalen kogel onder een constanten druk in het metaal gedrukt en vervolgens de indrukdiameter gemeten. Onder het hardheidscijfer wordt verstaan het quotient van den totalen druk en het spherische oppervlak van den ver- kregen indruk, uitgedrukt in KG. per mm?. Het getal van BRINELL voor eenzelfde metaal en dezelfde kogel is niet constant bij verschillende drukkingen. Deze afwijkingen zijn des te grooter, naarmate het staal harder is. De methode heeft echter als vergelijkingsmethode voor verschillende metalen reeds veel diensten bewezen. In plaats van den indrukdiameter kan men ook de indrukdiepte als uitgangspunt kiezen, men verkrijgt op deze wijze een ander hardheids- getal, nml. den druk die noodig is om een stalen kogel, meestal met een diameter die gelijk is aan de helft van den kogel v. BRINELL, tot een bepaalde diepte in ’t materiaal te drukken. Deze methode kan zeer gevoelig worden gemaakt, door een indrukdiepte van 0.05 m/m. te kiezen en kan dan op dunne plaatjes worden toegepast. Er bestaan nog verschillende andere methoden ter verge- lijking van de hardheid van metalen, die meer gelijken op de wijze waarop mineralogen met een hardheidsschaal de hardheid van mineralen bepalen. Bij elk metaalonderzoek is het noodig om behalve van de mechanische eigenschappen ook van de scheikundige samenstelling en van de structuur op de hoogte te zijn. hr De analytische scheikunde heeft sinds geruimen tijd een serie van methoden uitgewerkt ter bepaling van de verschil- lende, meestal in zeer geringe hoeveelheid voorkomende, bijmengselen in de metalen, die zoo’n grooten invloed op de eigenschappen uitoefenen. Op welke wijze die stoffen in de metalen voorkomen is eerst duidelijk geworden toen men het microscoop leerde toepassen. „Wanneer men een stukje metaal aan een zijde flak maakt en deze vlakke plaats vervolgens door slijp- en polijstmiddelen volkomen spiegelend en krasvrij maakt dan zal het opper- vlak onder het microscoop met opvallend licht bekeken volkomen ’t licht terugkaatsen en dus blank zijn, tenzij ’t materiaal insluitsels van een andere kleur of kleine holten bevat. Om de structuur zichtbaar te maken moet ’t oppervlak worden geëtst, d.w.z. in een vloeistof worden gedompeld, die een zeer geringe oplossende werking op het metaal heeft. De verschillende kristallen waaruit de metalen zijn opgebouwd zullen naar hun aard en hun ligging op verschillende wijze door het oplosmiddel worden aangetast. Door deze differen- tieering worden de kristallen en de omtrekken zichtbaar en verkrijgt men een structuurbeeld. Al is het verband tusschen de structuur en de eigenschappen nog in veel gevallen niet opgehelderd, zoo beteekent de microscopie toch een groote vooruitgang. In veel gevallen kan met een enkelen oogopslag worden gezegd welke eigenschappen een metaal zal hebben en of het normaal is. Bij hooge temperatuur bezitten metaal- moleculen ook in vasten toestand een groote mate van beweeglijkheid, zoodat beneden het smeltpunt verschillende metalen kunnen rekristalliseeren, terwijl bij verwarming het oplossen en bij langzame afkoeling de afscheiding van kristallen plaats vindt. Op deze veranderingen in vasten toestand kan de phasenregel worden toegepast. De phasenregel geeft de verschillende evenwichtstoestanden aan die in heterogene mengsels onder wisselende omstandigheden kunnen bestaan. Bij metalen stellen de evenwichtstoestanden zich i oe a dikwijls langzaam in en spelen diffusie-verschijnselen een rol, waaruit volgt dat de diagrammen, die bij verschillende temperaturen de toestanden weergeven, meer betrekking hebben op practische evenwichten, dan op theoretische eindtoestanden. Zuivere metalen kunnen in verschillende allotropische toestan- den voorkomen. De bijmengselen zijn in vlocibaren toestand meestal volledig opgelost. Uit de vloeibare metaalmassa zetten zich bij afkoeling kristallen af. In vasten toestand kunnen verschillende kristalsoorten naast elkander voorkomen. Die kristalsoorten kunnen zijn scheikundige verbindingen en ook mengkristallen, waaronder vaste oplossingen worden verstaan. De meerdere of mindere brosheid van een metaal hangt samen met de grootte van de kristallen. De grootte van de kristallen is afhankelijk van de kristallisatie-snelheid en van de kernvorming. De kernen zijn de uitgangspunten voor de kristalvorming. Wanneer een onderkoelde vloeistof plotseling gaat kristalliseeren, dan zullen zich op een groot aantal plaatsen tegelijk in de vloeistof kristallen beginnen te vormen en de kristallen zelf zullen door wederzijdsche begrenzing klein blijven. Bij zeer sterke onderkoeling is het aantal kristallisatie- kernen, dat eerst is toegenomen, weder kleiner geworden. De kristallisatiesnelheid neemt toe met de temperatuur en is dus het grootst dicht bij het smeltpunt. De vorming en omzetting van kristallen gaat gepaard met een zeker warmte- effekt, dat merkbaar is als eene afwijking in de curven die afkoeling en verwarming voorstellen. In de afkoelingslijn : van zeer zuiver ijzer komen behalve bij het stolpunt nog 2 stilstandsplaatsen voor die er op wijzen dat ijzer in 3 ver- schillende vormen moet bestaan, die men allotropischetoestanden ` noemt. Wanneer in het ijzer koolstof voorkomt, zooals in staal, dan vindt men de verschillende omzettingspunten verlaagd, evenals het smeltpunt van een stof door toevoeging vaneen — andere stof wordt verlaagd, en is er bij lagere temperatuur E nog een nieuw omzettingspunt bijgekomen. Handelsijzer kan men algemeen gesproken rekenen te behooren tot de ijzer- ` | koolstoflegeeringen. Het eerste product dat men verkrijgt door Ke en het smelten van de ijzerertsen met cokes in de hoogovens is het ruwe gietijzer, dat in 2 vormen wordt bereid nml. als wit gietijzer en als grauw gietijzer. In wit gietijzer komt de koolstof in den vorm van een scheikundige verbinding voor terwijl zij in grauw gietijzer in vrijen toestand als graphietblaadjes voorkomt. Het totale koolstofgehalte is meestal gelegen tusschen 2!/, en 4°/,. Van het gietijzer wordt staal en week ijzer gemaakt door de koolstof grootendeels te verbranden. De handelsijzers en stalen bevatten een koolstof-gehalte dat gelegen is tusschen 0 en 0,9°/,. Met klim- mend koolstofgehalte neemt de trekvastheid en de hardheid toe, terwijl de rek vermindert. Microscopisch komen in alle stalen in uitgegloeiden toestand 2 bestanddeelen voor, een bestanddeel dat door de etsmiddelen niet wordt gekleurd en dat koolstofvrij ijzer is en een bestanddeel dat donker wordt gekleurd en bij groote vergrooting onder ’t microscoop blijkt te bestaan uit fijne afwisselend licht en donker gekleurde lamelletjes. Wanneer ijzer met een koolstofgehalte van bijv. 0,5% uit den gesmolten toestand vast wordt, dan scheiden zich kristallen af die een wisselend koolstofgehalte bezitten en homogeen zijn; men noemt die mengkristallen. Bij het dalen van de temperatuur blijven de mengkristallen gedurende een zeker temperatuursinterval onveranderd, totdat bij een bepaalde temperatuur uit de mengkristallen zich koolstofvrije ijzerkristallen beginnen af te zetten. De over- blijvende mengkristallen worden rijker aan koolstof tot een zekere grens. Bij een constante temperatuur van +690° splitsen de kristallen, die koolstof opgelost bevatten tot een bedrag van 0,9°/,, zich in 2 bestanddeelen: zuiver ijzer en de scheikundige ijzerkoolstofverbinding (Fe,C); deze bestanddeelen komen innig gemengd voor en vormen samen het donkergekleurde bestanddeel van de stalen, dat perliet wordt genoemd. Thans mogen eenige voorbeelden van verschillende onder- zoekingen worden vermeld: Foto 1 en 2 hebben betrekking op roodkoper van dezelfde chemische samenstelling en genomen met 100 X vergrooting. Foto 1 stelt voor cen et dwarsdoorsnede van een hardgetrokken roodkoperdraad, terwijl Foto 2 ons het beeld geeft van hetzelfde koper in uitge- gloeiden toestand. Wanneer wij de mechanische eigenschappen van deze 2 kopervormen vergelijken dan vindt men: hardgetrokken. uitgegloeid, trekvastheid in KG./mm?, 63.4 elasticiteitsgrens Se 61.0 + 31 (0.2°/, blijvende vormverandering) rek in °/, van de meetlengte 2.0 49.0 microscopisch beeld: foto 1 foto 2. in de walsrichting grootere cubische uitgerekte kristallen kristallen, zonder fijnverdeeld. walsrichting. Foto 3 en 4 hebben betrekking op eenzelfde witmetaal voor aspotten en zijn genomen met 100-malige vergrooting. Het verschil in grootte in de kristallen is alleen veroorzaakt door de verschillende wijze van afkoeling na het gieteh. Het metaal van foto 3 werd gegoten op een ijzeren plaat in een dunne laag en koelde dus onmiddellijk af. Het metaal van foto 4 werd gegoten in een asbestvorm die weer in zand was geplaatst en koelde daarin zeer langzaam af. Foto 5 geeft ons een beeld van een trekstaaf uit een vloeiijzeren plaat genomen. In de plaatoppervlakte was een lichte indruk waar te nemen, zeer waarschijnlijk ontstaan tengevolge van een hamerslag. De invloed van dezen hamerslag dwars door de heele plaat is bij de trekproef zichtbaar geworden als een eenigszins harder gedeelte dat minder rek vertoonde. Foto 6 vertoont ons een proef met vloeiijzer genomen, afkomstig uit een ketelplaat. Het plaatmateriaal kon zonder bewerking, zonder eenig scheurtje te vertoonen, koud dubbel worden gevouwen. Een staafje werd nu onder een pers op 2 zijden gedrukt met een kracht van 50 KG. per mm? en na vervolgens zuiver te zijn bewerkt aan een koudbuigproef a Eh om onderworpen, waarbij reeds een begin van scheuren viel te constateeren aangezien ’t materiaal door de koudbewerking harder is geworden. Dezelfde proef werd herhaald na voor- afgaande persing met 100 en 150 KG. per mm?. De resultaten zijn uit de foto zichtbaar. Materiaalfouten in den vorm van lagen, waarin onzuiverheden opgehoopt voorkomen, kunnen wel eens tot breuk aanleiding geven. Foto 7 geeft een laag in een ketelplaat weer. Wanneer men analyse-materiaal, uit de laag genomen, vergelijkt met analyse-materiaal uit een gaaf plaatgedeelte, dan vindt men ’t volgende verschil: Koolstofgehalte 0.30%, en 0.19°/, Phosphorgehalte 0.12°%/, en 0.01%, Zwavelgehalte . 0.07%, en 0.04 fia Dunnere ijzerplaten bezitten een fijnere structuur dan dikke platen, aangezien ze sneller afkoelen. Het structuurverschil is duidelijk zichtbaar bij vergelijking van foto 8 en 9 die bij een vergrooting van 100 X werden genomen. Men heeft hier tevens gelegenheid de 2 bestanddeelen, waaruit alle stalen zijn opgebouwd, waartenemen, nml. blank zuiver ijzer en perliet. Het kwam eenig malen voor dat een klein profiel rail moest worden onderzocht. Een rail behoort te zijn van staal en geeft het microscopische beeld van foto 10 in dat geval. Foto 11 toont ons een rail van vloeiijzer, dus van te week materiaal: De rails hadden de volgende mechanische eigenschappen: normaal foto 10 te week foto 11. breeksterkte KG./mm?. 61.8 strekgrens KG./mm?. 34.0 26.4 rek in Bio 21 0/, 27.1 qualiteitscijfer 1298. 1095. Bij een gebroken locomotiefas kon het te langdurig op hooge temperatuur verhitten van de plaats waar de kruk zat als oorzaak van de breuk worden beschouwd. u ` SC Het materiaal vertoonde de volgende eigenschappen: uit de as: uit de krukwang bij de breuk: microscopisch normaal van microscopisch zeer grof met eén structuur, zie foto 12. bijzondere teekening, zie foto 13. Slagproeven op ingekeepte Slagproeven op _ ingekeepte staven verbruikten een staven verbruikten een arbeids- arbeidsvermogen van: vermogen van: 9.70 KG./em?. 1.53 KG./em?, buigproeven normaal buigproeven braken reeds onder een geringe hoek. Tandwielen voor de krachtoverbrenging bij een automobiel behooren te zijn gemaakt van een zeer hard staal, waarvan de structuur in foto 14 zichtbaar is en dat een hardheids- cijfer heeft volgens BRINELL van 551. Een ter onderzoek ontvangen tandwiel, dat zeer sterk was afgesleten en verbogen, vertoonde het microscopische beeld van foto 15, wat wijst op weekijzer. Een ander tandwiel, dat iets beter voor het doel geschikt, is vertoont een oppervlakkige harde laag, zichtbaar in foto 16. Het materiaal is door plotselinge afkoeling gehard. Foto 16 geeft ons het beeld van den rand. De buitenlaag bestaat uit mengkristallen met veel koolstof (ongeveer 0.9°/9) en meer naar binnen vindt men naast elkander mengkris- tallen en koolstofvrij ijzer. De meerdere hoeveelheid koolstof aan de buitenzijde werd verkregen door het tandwiel in koolpoeder te gloeien, of er op een andere wijze koolstof in te brengen. Foto 17 laat ons een doorsnede zien van een plaat, die door middel van een zuurstof acetyleenvlam en ijzer aan een andere plaat werd gelascht. Door de onvoldoende lassching scheurde de plaat over de lasch, waarbij door de foto’s kon worden aangetoond dat op verscheidene plaatsen door de platen was heengebrand en het van zeer week laschmateriaal een prop had gevormd. Het materiaal is afkomstig van een luchtketel voor het aanzetten van een motor, die explodeerde. Ga 4 5 : $ 3 A? Zë im Sand Ea BIN EE EE x Ket. Sia: ‘ ` 5 a X i K SS AR, A lc 2* A tia Ar 3 d Ke D E > Oe TD IND ee a en N EPEN N EEN TT" SEN AGE OPENEN "ES De regenverdeeling in den Oost-Indischen Archipel DOOR Dr. C. BRAAK. Het ligt niet in mijne bedoeling hier een klimatologische beschrijving van den Archipel te geven '), waarin voor elk onderdeel van het geheele gebied, voorzoover de waarne- mingen daartoe in staat stellen, een beschrijving van de regenverschijnselen een plaats zou moeten vinden. Echter wil ik trachten het mechanisme der regen verschijn- selen, zooals zij zich hier voor doen, althans in hoofdtrekken te analyseeren, om zoo te komen tot een overzicht der factoren, die zoowel de regenverdeeling over het jaar, als de verschillen van plaats tot plaats beheerschen. Bij deze analyse kunnen wij verschillende werkingen onderscheiden, waarvan de volgende vier de voornaamste zijn: De condensatieprocessen, die in den tropischen regen- gordel optreden. De invloed der vastelanden van Azië en Australië, waar- door de moessons in het leven worden geroepen. 3°. De kenteringsverschijnselen. 4°. De locale invloeden. De tropische regengordel is de gordel van hoogste tempera- tuur en dientengevolge van lage luchtdrukking, die zich enkele graden ten noorden en zuiden van den evenaar uitstrekt. Dit is het gebied der windstilten; de lucht, die door de -Passaten van weerskanten wordt aangevoerd, stijgt bier op © 20, ') Hiervoor zij verwezen naar een bijdrage over het klimaat van Nederlandsch-Indië, bewerkt voor den nieuwen druk van de „Encyclo- paedie van Ned.-Indië. en de meegevoerde waterdamp gaat door deze opstijging tot condensatie over. Doordat tengevolge van de hooge tempe- ratuur de lucht zeer veel waterdamp kan bevatten, is de meegevoerde hoeveelheid belangrijk en behoort deze kalmte- gordel tot de regenrijkste deelen der aarde. Bekend is de regenrijkdom van het Amazonengebied en van equatoriaal Afrika, maar beide wordeu nog overtroffen door den Oost- Indischen Archipel, hoogstwaarschijnlijk tengevolge van de geringere uitgebreidheid dezer eilanden, waardoor de vochtige zeelucht vrijeren toegang heeft. Als typisch voor- beeld van equatorialen regenval kan die van Padang en Pontianak worden genoemd, beide stations zeer nabij den evenaar gelegen, waar het geheele jaar door overvloedige regen valt (de getallen geven aan millimeters regenval). Jan. Febr. Mrt. Apr. Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Jaar. Padang 348 249 289 356 317 329 306 363 413 521 517 491 4499 Pontianak 269 197 238 270 267 225 164 231 208 388 394 343 3194 Hoe verder wij ons van den evenaar verwijderen, en vooral hoe dichter we Australië naderen, des te meer begint de regenverdeeling over het jaar af te wijken van de boven- genoemde; er begint zich nl meer en meer een afscheiding van het jaar in een vochtig en droog jaargetijde kenbaar te maken, welke in het uiterste zuidoosten het sterkst is. Men vergelijke bijv. de regenverdeeling te Batavia en Bandjer- masin met die van Koepang op Timor. Jan. Febr. Mrt. Apr. Mei Juni. Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Jaar. E H- H Batavia 307 320 215 131 106 114 149 194 1829 Bandjermasin 327 303 303 215 173 154 106 98 92 140 219 334 2464 Koepang Se 39 2 a 2 10 8 3 2 15 96 254 148 Het ontstaan van twee seizoenen met verschillend karakter is voornamelijk toe te schrijven aan den invloed van Azié en Australié, die de moessons doet ontstaan. Het systeem der passaten, met den kalmtegordel er tusschen, dat boven het ongestoorde tropengebied der oceanen wordt aange- troffen, is hier verstoord. In het jaargetijde, waarin de zon boven het zuidelijk halfrond zich bevindt, ontstaat door de sterke verwarming boven de woestijnen van Noord-Australiö een sterke opstijgende beweging der lucht, die naar alle zijden een zuigende werking uitoefent. Daardoor wordt op het zuidelijk halfrond de ZO passaat verdrongen door den NW moesson, en de NO passaat, die ten N. van den evenaar waait, wordt over den evenaar heen gezogen en gaat continu in den NW moesson over. Tijdens de noorder declinatie der zon wordt op dezelfde wijze door de aspiratie van het verhitte aziatische vasteland de NO passaat ten N. van den equator verdrongen door den ZW moesson, die zich als een voortzetting van den over den evenaar heen gezogen ZO passaat voordoet. Er ontstaan op deze wijze twee seizoenen met tegengestelde windrichting, welke bezuiden den evenaar den naam van oost- en westmoesson dragen. De oostmoesson is hier het droge, de westmoesson het natte jaargetijde. Er zijn vele oorzaken, die bij het ontstaan van dit ver- schil in regenval een rol spelen. Om te beginnen kunnen wij het feit noemen, dat in den westmoesson de wind een langen weg over zee heeft afgelegd, terwijl daarentegen in den oostmoesson de afstand tot het punt waar hij als droge wind Australië verlaat veel korter is, en de gelegenheid om water- damp op te nemen veel geringer. Daarbij komt nog in den oostmoesson de invloed van de verticale beweging der lucht: In het australische hoogendrukgebied heeft de lucht een neerdalende beweging; zij verwarmt zich hierdoor en kan meer waterdamp bevatten, zij wordt derhalve bij het neerdalen minder verzadigd, dus droger. Hoogstwaarschijnlijk bestaat deze afdalende luchtbeweging, in met den afstand afnemende mate, tot op vrij grooten afstand van Australië toe, o.a. kan zij op Java vaak worden waargenomen. De beide laatstge- noemde factoren, de afstand over zee afgelegd en de verticale luchtbeweging te samen, zullen bewerken, dat met toenemenden afstand tot Australië in den oostmoesson de droogte, en daarmede ook de scherpe tegenstelling tusschen de seizoenen, afneemt. De bovenvermelde regencijfers voor Batavia, Bandjermasin — 60 — en Koepang geven hiervan een voorbeeld. Leerrijk is in dit opzicht tevens de vergelijking van de regencijfers te Baä op Roti en te Koepang eenerzijds en die van Serwaroe, iets ten O. van Timor op Leti gelegen, en Toeal op de Kei eilanden anderzijds. Jan. Febr. Mrt. Apr. Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Baä 205 299 55 25 6 4: 0 17 189 163 Koepang 406 37 32 10 ER | 2 15 9 254 Serwaroe 152 100 118 249 174 105 32 7 10 33 96 159 Toeal 350 265 310 255 203 154 136 61 50 90 175 31 Ka N ZS ez — Op de beide laatste stations, waar de wind van de Carpen- taria golf komt, en een langeren weg over zee heeft afgelegd, en niet meer uit het eigenlijke centrum van hoogen druk, maar, meer oostelijk vandaan komt, is van Mei tot October de regenval belangrijk hooger dan te Baä en Koepang, waar de luchtlangs korteren weg uit het hoogendruk centrum toestroomt. Er is nog een derde factor, die den oostmoessonwind droog maakt, n.l. het feit, dat de lucht stroomt van koudere naar warmere streken en daardoor bij gelijkblijvend vochtgehalte minder verzadigd wordt. In 1913 was bijv. de gemiddelde temperatuur in de maanden Juli en Augustus te Koepang 24°.6 C., daarentegen te Batavia 26°.5, te Pontianak 26°.6, te Menado 26°.3, derhalve ongeveer 2° hooger dan te Koepang. In den westmoesson is het temperatuurverschil omgekeerd; z00 was in 1913 de gemiddelde temperatuur in Januari en Februari te Koepang 26°.9, echter te Batavia, Pontianak en Menado 1° à 2° lager, n.l. resp. 269.1, 25°.7 en 24°.8. Daar S ook de windrichting omgekeerd is, zal de temperatuur- verdeeling eveneens nu op de betrekkelijke vochtigheid der lucht een verlagenden invloed hebben en de regenvorming tegenwerken. Wanneer wij alleen op het werschil tusschen heide moessons letten, valt de invloed der temperatuur- verdeeling derhalve vrijwel weg. Behalve de reeds boven- genoemde invloed van den afgelegden afstand over zee, is in tegenstelling met den oostmoesson de verticale beweging, oe E die in den westmoesson een opstijgende is, als oorzaak van grooteren regenval te vermelden. De opstijgende beweging van het australische luchtdrukminimum zal nl, al is het in met den afstand afnemende mate, ook in de nabij Australië gelegen gebieden bestaan en een verhoogde condensatie geven. Het blijkt uit de regencijfers, dat de toename van het verschil tusschen oost- en westmoesson naar het zuidoosten toe vooral is toe te schrijven aan den invloed van den oostmoesson; in de westmoesson is de verdeeling tamelijk gelijkmatig. Door de betrekkelijke nabijheid van Australië strekt zich de invloed van den drogen oostmoessonwind nog tot over den evenaar uit, zoodat in den geheelen Archipel, met uitzondering van Noord-Sumatra, de maanden Juli tot September droger zijn dan de maanden December tot Februari. Wel neemt gaandeweg het verschil af, maar alleen in Sumatra benoorden + 2° noorder breedte keert het karakter der moessons om en heerscht het aziatische regime, waarvoor cen analoge verklaring te geven is als voor de regenver- deeling van de australischen moessons. Volgens de bovenstaande beschouwingen zal, waar de moessons goed tot ontwikkeling komen, er een minimum van regenval moeten zijn ten tijde dat de droge moesson het krachtigst doorstaat, immers dan heeft de lucht den minsten tijd om waterdamp uit de zee op te nemen en is de neer- dalende luchtbeweging het sterkst. In den westmoesson is weliswaar de weg over zee lang genoeg om ook bij flink doorstaanden wind in ruime mate waterdamp op te nemen, maar er is toch eer reden om aan te nemen dat de grootere snelheid, waarmee de lucht zich voortbeweegt tot een afname dan tot een versterking van den regenval zal leiden, waar- schijnlijk is echter de invloed van de windsterkte in den westmoesson gering '). ') Dat de sterkte van den moessonwind in den westmoesson weinig, in den oostmoesson grooten invloed heeft, wordt ook waarschijnlijk gemaakt door het feit, dat de wisselingen in de moessonsterkte van jaar tot jaar in den westmoesson betrekkelijk geringe, in den oost- moesson belangrijke verschillen in den regenval geven. De Echter zal de opstijgende beweging der lucht het sterkst zijn ten tijde dat de moesson het krachtigst doorstaat, vandaar dat we de echte moessonmaxima van den regenval daar vinden waar deze verticale beweging het sterkst is, n.l. in het nabij Australië gelegen deel van den Archipel. Zij treden op in Oost-Java, de kleine Soenda eilanden en Timor, de eilanden ten O. van Timor en Merauke, en in mindere mate in Zuid-Borneo en Zuid-Celebes, de moessonminima daaren- tegen treden in het geheele moessongebied op. Wij komen nu tot de kenteringsverschijnselen. Bij geringe luchtbeweging zal de lucht boven zee ruimschoots gelegenheid hebben waterdamp op te nemen, waardoor de regenvorming zal worden bevorderd. Een andere factor, die bij windstilte de regenvorming in de hand werkt, is het feit, dat voor het ontstaan van locale onweersbuien de omstandigheden dan gunstig zijn. Vooral in het gebergte zal zulks het geval zijn, omdat de wolken, die zich op de hooge bergen vormen, niet verwaaien, maar op dezelfde plaats blijven, waardoor het eenmaal begonnen proces van buienvorming ongestoord doorgaat tot het regenstadium intreedt. Een gevolg hiervan zijn de kenteringsmaxima van den regenval, die overal optreden, waar de seizoenmaxima ont- breken, derhalve in het grootste deel van den Archipel. ` In den regel zijn zoowel het voorjaars- als het najaars- maximum ontwikkeld; hun onderlinge sterkte varieert, maar er is een vrij groote regelmaat op te merken in de verdeeling van de stations, waar de eerstgenoemde, en die waar de laatstgenoemde het grootst zijn. De najaarsmaxima zijn het grootst in Sumatra en West-Borneo, daarentegen is het voorjaarsmaximum het hoofdmaximum in Celebes (met uitzon- dering van het noordelijkste deel) in de Molukken en Nieuw- Guinea. Daar tusschen door loopt een zone over West-Java, Zuid- en Oost-Borneo en Noord-Celebes, waar beide maxima _ vrijwel gelijk zijn. Eenige voorbeelden, die de onderlinge grootte der kenteringsmaxima aangegeven, mogen hier volgen. Bandoeng 19 181 240 Padang 348 249 289 Pontianak 269 197 238 Amoentai 317 293 321 Gorontalo 108 108 100 Kolaka 135 184 165 Ambon Er liS 137 Manokwari 280 297 352 Bo . April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. 26 136 HM 14 &@ 3 166 238 222 399 ol) 29 26 363 413 521 317 491 270 267 225 164 231 208 394 343 Zooals de tabel aangeeft, hebben Bandoeng in West-Java, Amoentai in Zuid-Borneo en Gorontalo in Noord-Celebes ongeveer gelijke kenteringsmaxima, te Padang en Pontianak zijn die van het najaar, in Kolaka (golf van Boni), Ambon en Manokwari die in het voorjaar het sterkst. De verklaring voor het verschil in sterkte tusschen de beide kenteringsmaxima moet wel gezocht worden in de verticale beweging der lucht; wij zullen te dien einde het mechanisme der kenteringsverschijnselen iets nader moeten beschouwen. In het begin van den zuidelijken zomer (October, November) ligt de kenteringsgordel (dat is de lage drukgordel van hooge temperatuur, waarin de lucht opstijgt en waarheen van weerskanten de lucht toevloeit) ongeveer op den evenaar; in dien tijd evenwel begint zich al het aspiratiecentrum boven Australië te vormen. Daartusschen is een streek, vanwaar naar beide zijden lucht weggezogen wordt en waar derhalve een dalende luchtbeweging plaats moet grijpen; in dit gebied zal de luchtdrukking iets hooger zijn dan in de omgeving. Door de dalende beweging wordt de regenval verminderd. _ De kenteringsgordel beweegt zich met de zon mee zuidwaarts en verliest, doordat hij in het Australische aspiratiegebied oplost, weldra zijn zelfstandig bestaan; de kenteringsgordel van lage luchtdrukking en opstijgende beweging blijft dus in October en November beperkt tot de van Australië meest verwijderde deelen van den Archipel. Op dezelfde Koepang SE dn wijze blijft bij het intreden van den zomer op het noordelijk halfrond zijn optreden beperkt tot de van Azië meest verwijderde deelen. De kentering zal dientengevolge in het najaar slechts in het noorden en noordwesten van den Archipel met opstijgende beweging gepaard gaan, in het voorjaar in het zuidoosten; daardoor zullen in het eerste geval de regens der najaars- kentering, in het tweede geval die der voorjaarskentering de sterkste zijn. De werkelijke toestand sluit zich in het algemeen goed bij dit schema aan. Van de hoofdmaxima der voorjaarskentering zijn ten W. van Java slechts flauwe sporen te ontdekken, de oorzaak hiervan is vooral te zoeken in de sterke ontwikkeling van het moessonmaximum en minimum. Als voorbeeld van den lagendrukgordel in de eene, en den hoogendrukgordel in de andere kentering mogen de onderstaande maandgemiddelden van den barometerstand (uitgedrukt in mm.) te Menado, Ambon en Koepang dienen. Maart April Mei juni | Sept. Okt. Nov. 75949 758.68 758.75 759,45 758.79 757.09 758.33 m 758.70 758.20 759.59 760.34 Hieruit blijkt, dat in 1911 in April en Mei te Ambon de luchtdrukking lager was dan ten N. en Z. er van, in October en November hooger. Tevens is uit deze cijfers het omslaan van de moessons te zien, nl. in Maart en December daalt de luchtdrukking regelmatig van Menado naar Koepang, in Juni en September van Koepang naar Menado. Nog een zeer belangrijke factor is te vermelden, n.l. de locale invloeden, en wel voornamelijk de invloed van het gebergte. Wij kunnen dan in de eerste plaats wijzen op den invloed, die gebergte in het algemeen, onafhankelijk van de windrichting, heeft. Door de verwarming onder den invloed der zonnestralen heeft overdag een sterke opstijging van warme Jucht plaats, welke zich vooral in het gebergte concentreert en daar sterke wolkenvorming veroorzaakt; Dec. 759.04 759.90 759.04 759.12 76053 760.65 759.48 1758.89 760.56 760.63 759.25 758.29 ne dientengevolge is in den regel in het bergland de regenval grooter dan in de vlakte. Een tweede werking, die de bodemverheffingen uitoefenen, is de gedwongen opstijging, die zij aan de, lucht geven, wanneer de wind dwars tegen een bergrug waait. Daar de opstijgende beweging met afkoeling der lucht gepaard gaat, wordt de condensatie bevorderd, hetgeen-aan de windzijde van het gebergte een versterking van den regenval tengevolge heeft. Daarentegen zal de lucht aan de leizijde, waar ze een dalende beweging heeft en zich verwarmt, zich verder van den verzadigingstoestand verwijderen en dientengevolge zal daar de regenval betrekkelijk gering zijn. Deze tegenstelling tusschen een regenrijken en regenarmen kant van het gebergte treedt vooral op, waar de bergen niet zoo hoog zijn, dat de luchtstrooming in sterke mate wordt geremd, maar daar waar ze nog een betrekkelijk onbelemmerd overvloeien toelaten, na tot opstijging te hebben gedwongen. Bekende voorbeelden van dit verschijnsel vindt men in ZW Celebes en op Ceram. In den westmoesson wordt de krachtige westenwind, die in het noorden der Java- zee waait, tegen het bergland van Zuid-Celebes opgestuwd en geeft aanleiding tot een zeer sterken regenval, zooals uit onderstaande regencijfers van Makasser en Pangkadjene moge blijken. Daarentegen komt de oostmoesson als een zeer droge valwind, te Makasser Broeboe genaamd, over het gebergte naar beneden en is in dezen tijd de regenval zeer gering. In Ceram is de invloed van het gebergte zoo sterk, dat te Amahai, aan de zuidkust gelegen, de seizoens omkeeren en de geringste regenhoeveelheid in Februari valt, in Wahai, aan de noordkust, valt daarentegen het minimum in September en een zeer sterk maximum in Februari. Een sprekend voorbeeld van de regenvormende werking der gedwongen opstijging geeft ook Kranggan, in het bergzadel ten W. van den Slamat gelegen, voor zoover bekend het regenrijkste station van den Archipel. Zoowel in den oost- als in den westmoesson laat hier de lucht, terwijl ze over den pas wordt LAA 5k, Makassar 697 542 436 145 ae Tr gedreven, een zeer groote hoeveelheid regen vallen. Aan de luwe zijde echter komt in den oostmoesson de wind dikwijls als een sterke valwind (Koembang genaamd) naar beneden, spreidt zich over Cheribon en Tegal uit en brengt sterke droogte. Het meest sprekende voorbeeld van droogte aan de leizijde van het gebergte is te vinden in Midden Sumatra, in Padang Lawas, waar in de buurt van Portibi in de maanden Juli tot October vaak weken lang een droge stormachtige wind uit het westen waait, die alle plassen doet uitdrogen de grond doet bersten en alles doet verschroeien en verdorren. Van den regenvormenden invloed van den tegen het gebergte oploopenden wind vindt men op bijna elk eiland voorbeelden. De regenmaxima in den westmoesson aan de noordkust van Java en de eilanden ten oosten er van, danken ongetwijfeld aan dezen invloed voor een niet onbelangrijk deel hun ontstaan. Eenige regencijters mogen het bovenvermelde nader toelichten. Jan. Febr. Mrt. April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. ni 86 292 Pangkadjene 783 610 514 254 156 124 63 24 25 116 320 724 h 106 98 140 194 304 380 438 393 222 144 103 106 307 406 325 200 150 118 106 85 82 9 108 212 Kranggan 719 613 666 668 495 317 484 568 614 1222 931 734 3 H 15 43 193 OM VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN EN AARDBEVINGEN IN DEN Oost-Indischen Archipel waargenomen gedurende het jaar 1913 VERZAMELD DOOR HET Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Batavia. VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. Van een zevental vulkanen n.l. den Sopoetan, Raoeng, Smeroe, Tangkoeban Prahoe, Kloet en Merapi werd in het jaar 1913 eene verhoogde werkzaamheid waargenomen. I. Sopoetan. Volgens berichten uit Menado werd door den Sopoetan, ten zuiden van het meer van Tondano gelegen, gedurende de tweede Aprilhelft en de eerste dagen van Mei onafge- broken zand uitgegooid, dat in de omstreken neerviel. Voorts vormden zich naast den hoofdkrater een tweetal nieuwe. II. Raoeng. Ongeveer medio Mei werd de verhoogde werking gecon- stateerd door een rookkolom boven den top en door gerommel, dat hoorbaar was tot op grooten afstand. Van den Controleur van Gading, residentie Pasoeroean, werd bericht ontvangen dat aldaar aschregens vielen op 3 Juni van 9—10 uur v.m., op 7 Juni van 7—12 v.m. en op 8 Juni van 6 uur v.m. tot 6 uur n.m., terwijl op die data een rommelend geluid werd gehoord. Uit het Banjoewangi- sche werd een SE uit Djember een geringe aschregen gerapporteerd. — 6B <3 Nadere bijzonderheden omtrent deze eruptie van den Raoeng zijn bekend geworden door de beklimming van den vulkaan door Dr. H. A. Brouwer op 7 en 20 Juni !). Een nieuwe eruptiekegel, die zich opgebouwd had op den bodem van den grooten Raoengkrater, verkeerde in heftige werking. Gloeiende lavablokken werden naar boven geslingerd tot ver boven den ouden kraterrand, die zich ruim 600 meter boven den kraterbodem verheft. Een reusachtige rookkolom steeg uit den nieuwen krater op en zware explosies volgden snel op elkaar. De lavablokken vielen allen binnen den ouden krater terug, grootendeels op de hellingen van den nieuwen kegel. Hierdoor bouwde deze zich zelf op en bedekte den ouden bodem met nieuwe eruptieproducten. Uitvloeien van lava werd niet waargenomen. Den 16 Juli was een afname van de kracht der uitbarsting merkbaar aan het zwakker wordend gerommel. III. Smeroe. Kort na de uitbarsting van den Raoeng toonde de Smeroe een grootere activiteit. De Controleur van Toeren (res. Pasoeroean) berichtte het volgende: Den 23° Juni in den morgen werd van 3 uur af 10415 keer om de 2 à 3 minuten gerommel gehoord; een aschregen in den loop van den nacht begonnen, hield aan tot 11"45™ voormiddags. De dikte der gevallen aschlaag bedroeg + 1 mm. Volgens courantenberichten werd nog het volgende vermeld: Pasirian 23 Juni: Om half drie hedennacht heeft een lichte eruptie van den Smeroe plaats gehad, gepaard gaande met een zand- en grindregen gevolgd door een aschregen- Om drie uur was alles afgeloopen. Er werd een zwak onweer gehoord; het regende echter niet. ') H A. BROUWER. De Raoeng en zijne jongste eruptie. Natuurkundig Tijdschrift voor Ned.-Indië LXXIII 1913 blz. 84. u Klakah 27 Juni. Ook hier is de verhoogde werking van den Smeroe opgemerkt, den 23°" Juni viel hier een onbedui- dende aschregen. Van den berg zelf was eenige dagen geleden niets te zien, de top was in abnormaal donkere wolken gehuld. Den 26°" Juni is het helder geworden en kon men rook uit den krater zien opstijgen, ook boven den Lamongan waren nu en dan rookwolkjes waarneembaar. Opmerkelijk is het dat het water van het meer van Klakah een witachtige kleur had, ongeveer alsof het met-een dunne zeepoplossing vermengd was. IV. De Tangkoeban Prahoe. Bewoners van Lembang zagen den 9°" Juli om half twaalf rook opstijgen boven de kraters Kawah Oepas en Kawah Ratoe en hoorden gerommel uit de richting van den Prahoe. Den 13° Juli werd de vulkaan beklommen door Dr. H. A. Brouwer !) en Dr. ©. Braak en werd een verhoogde solfataren- werking waargenomen zoowel van den Kawah Ratoe als van den Kawah Oepas. Een sterke dampontwikkeling vertoonde zich in den Kawah Ratoe op meerdere plaatsen langs den rand van den thans verstopten eruptietrechter van 1910 en bij het eruptiepunt van 1896 aan den werkelijken Oepas- wand; op dit laatste punt was de ontwikkeling op 15 Juli sterk toegenomen. V. De Kloet. Einde Juli werd in Kediri aanvankelijk alleen ’s avonds, daarna ook overdag gerommel uit de richting van den Kloet gehoord. VI. De Merapi (Sumatra’s Westkust). Krater Kapoendan Bongsoe. De berichten omtrent de werkzaamheid van dezen krater, ontvangen van den Assistent-Resident van nn en X Kotta Padangpandjang luiden: 1) Over een verhoogde werking van den Tangkoeban Prahoe in Juli 1913. Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap. Deel XXX (1913) No. 6 blz. 782. ER Den 23° Juni van 9420” tot 9u23m voormiddag werd gebrom waargenomen en van 10" v.m. tot 1"15™ n.m. viel een aschlaag van nog geen mm. dikte, zich uitstrekkende tot voorbij Padangpandjang. Schokken werden niet waargenomen, ook geen zwavellucht geroken of gloeiende steenen gezien. 6 Juli 2"15™ namiddag. Doffe knallen en lichte trillingen van den grond waargenomen. Poor den krater werd asch uitgeworpen in 0O.Z.0.-richting; de aschregen kon door afgewende richting en toenemende bewolking niet worden waargenomen. 12 Juli ’s nachts ongeveer 3 uur. Gedurende + 90 sec. werden doffe knallen, trillingen en het uitwerpen van gloeiende steenen waargenomen. Bovendien had een aschregen plaats, welks uitbreiding en richting tengevolge van de duisternis niet waren na te gaan. 15 Juli ’s avonds 10"25™ en ’s nachts ongeveer half drie. Zwak gerommel en schokken in de richting N—Z, waarvan die om 10425” vrij sterk. Tengevolge van zwaren regen was van een aschkolom, gloeiende steenen of lava niets te zien. 18 Juli 3 uur namiddag. Een schok N—Z. 30 Juli half tien ’s avonds. Gebrom met tusschenpoozen, een gedreun gedurende 2 à 3 sec. gevolgd door een lichte ontploffing, waarbij donkere rookwolken met eenige gloeiende steenen waren te zien. 31 Juli 640m namiddag. Een schok waargenomen, de top door zware wolken bedekt. Aardbevingen. Behalve verscheidene lichtere schokken werd op de Sangi- en Talaudeilanden een zware beving waargenomen op den 13% Maart. De controleur der Talaudeilanden bericht hieromtrent uit Liroeng het volgende: „In de maand Januari werden slechts geringe schokken waargenomen, welke ongeveer om de vijf dagen gevoeld werden. De richting dezer schokken was Oost-West. n M Op 6 Februari werden een drietal schokken gevoeld, waarvan de richting afweek van de vroeger gevoelde schokken. Zij hadden n.l. verticale richting en waren sterker dan de eerstgenoemde schokken. Op 9, 14, 19, 25 Februari en 3 Maart werd telkens een lichte schok gevoeld ook weer in de richting Oost-West. Den 13% Maart ’s morgens 6 uur werd een hevige schok gevolgd door 2 zwakke, alle in de richting Oost-West, gevoeld. Het bleef verder kalm tot den volgenden dag half zes namiddags, toen de bevolking verontrust werd door een hevige aardbeving, die ongeveer 3 minuten aanbield. In den weg door Liroeng welke langs het strand loopt, vertoonden zich op vele plaatsen scheuren, vooral in de Chineesche kamp, waar uit een dier spleten het water zich een weg baande. Op de hoofdplaats zelf werd eenige schade ondervonden door particulieren wegens het breken van omgevallen voor- werpen. Te Moronge op het eiland Salibaboe is de kerk tevens Gouvernementsschool derwijze gehavend en gescheurd door de aardbeving, dat ze geheel afgebroken zal moeten worden. Twee paal van Moronge werd een gat in het strand geslagen van ongeveer 7 meter diepte, terwijl in Kolongan (eveneens gelegen op het eiland Salibaboe) op verschillende plaatsen de grond scheurde. Op enkele plaatsen in het Djogoegoeschap Beo en Niampak werd een zware slag gehoord, welke uit de zee opkwam en wel uit de richting van de Sangi-eilanden. De kapitein-laut van Melahit (Djogoegoeschap Beo) beweert tegelijkertijd een groote verheffing van de zee gezien te hebben op ongeveer 1'/, paal van de kust in westelijke richting. Een groot gedeelte van de bevolking bracht den nacht buitenshuis door, terwijl in Moronge reeds enkelen naar den berg gevlucht waren. Den 16%", 182" en 19%% Maart werd nog een lichte schok waargenomen wederom in de richting Oost-West.” In ergere mate dan de Talaud-eilanden werden de Sangi- eilanden door deze beving geteisterd zooals blijkt uit de berichten van den Controleur waaraan wij het volgende ontleenen: „Wij waren ongeveer een half uur op zee, op weg van Niambangan naar Ondong, toen wij opgeschrikt werden door een hevig trillen der prauw, hetgeen wel ongeveer 4 à 5 minuten aanhield. Onmiddellijk dachten wij aan een aardbe- ving en op Ondong aangekomen, werd onze onderstelling bevestigd en hoorden wij, dat er een aardbeving had plaats gehad, zooals sinds menschenheugenis niet was voorgevallen. Te Ondong zelf waren verschillende menschen tegen den grond geslagen; persoonlijke ongelukken werden echter niet veroorzaakt. Den volgenden morgen vroeg reeds bereikten ons enkele dienstnota’s van kapiteins-laut uit de negorijen Oeloe, Laghaeng en andere plaatsen, waarin rapport omtrent deze aardbeving werd uitgebracht. Hieruit en uit de mededeelingen van de kapiteins-laut van Batoeboelang kon worden gecon- stateerd : dat de weg tusschen Ondong en Oeloe en Ondong- Talaud op vele plaatsen was afgebrokkeld. 2e, dat op verschillende plaatsen, vooral op den Tamata zware aardstortingen hadden plaats gehad. dat de hoofdweg op de hoofdplaats Oeloe zelf op ver- — schillende plaatsen was gescheurd, terwijl de met steenen E opgezette Kanten, der alleen bij hevige regens water — bevattende riviertjes, waren ingestort. = dat het metselwerk van verschillende bruggen was — gebroken, iets dat ook het geval was met de groote bra in den weg tusschen Oeloe en Ondong. E dat het kantoor der K.P.M. te Oeloe vanwege de hevige 2 ® oO 4e, ® of. en langdurige aardschokken op instorten stond, waarom — het inderhaast moest worden verlaten, terwijl mode 5 verschillende andere op gemetselde fundeeringen opge — trokken huizen waren gescheurd. E rn 6°. dat op vele plaatsen, vooral aan de Noordwestkust groote steenblokken van den vuurberg waren neergestort, waardoor aan huizen en prauwen schade werd berokkend. 7°. dat in verschillende huizen en winkels kasten waren omgevallen, waardoo* gelukkig niet groote materieele schade werd aangericht. 8°. dat op die plaatsen, met name in Lia, Laghaeng en Batoeboelang enkele menschen door de neervallende steenen werden gekwetst, terwijl voorts helaas nabij de negorij Oeloe, een krankzinnige, die op den Tamata bezig was tuinarbeid te verrichten, onder neervallende aarde was bedolven. Aard en richting der aardbeving. Algemeen was het oordeel, dat de aardbeving klokslag 5 uur van dien dag den grond had doen golven, hetgeen later overgegaan was in hevige schuddingen. Vandaar dan ook, dat de verschillende breuken ontstaan in wegen, bruggen en huizen den indruk gaven alsof ze als het ware van een gescheurd waren. Meende men aanvankelijk, door het vrij lange uitblijven van rapporten uit het Noordwestelijk gedeelte, dat de aardbe- ving zich speciaal had doen gevoelen bij den Tamata, dus min of meer in het Zuidoostelijk gedeelte, weldra werd door de berichten uit het Noordwestelijk gedeelte deze meening gelogenstraft en bleek evident, dat de beving zich in Noord- westelijke richting verder had voortgeplant. Zij kwam dus uit de richting van het eiland Groot Sangir en naar de uitwerking, welke ze in het Noordwestelijk gedeelte van Siaoe had gehad, te oordeelen, lag de onder- stelling voor de hand, dat de onheilen op Groot Sangir van nog ernstiger aard zouden zijn, iets dat helaas maar al te zeer bewaarheid is geworden. Eveneens mocht uit de mededeelingen geconstateerd worden, dat de aardbeving 4 à 5 minuten had aangehouden. Des avonds van den 14%" Maart omstreeks half 9 werd weer een vrij krachtige schok waargenomen, evenals des avonds van den 15%" ongeveer 8 uur en des middags van den 19%" en 215" Maart. Bijzondere uitwerkingen vallen daaromtrent niet te vermelden. 't Spreekt van zelf, dat door de gebeurtenissen van den 14°" Maart de gemoederen van het volk zeer verontrust waren geworden. Vele menschen vluchtten naar het strand, weer anderen naar vlakke plaatsen, zulks uit vrees voor neerrollende steenen. Weer anderen, met name de menschen, die bij den Tamata woonden, zochten ijlings hun heil in de vlucht, omdat, naar zij zeiden, in den Tamata, een krater ontstaan was. Dit gerucht werd echter niet bevestigd. Het vond zijn grond in het feit, dat op een plaats, gelegen op den Tamata en bekend onder den naam „Boekide” buitengewoon hevige schuddingen waren waargenomen. In de Chineesche kamp was de angst buitengewoon groot, aangezien men door de beving het gevoel had, alsof de aarde geheel onder de voeten weg zou zinken. Asch en vuur wit den Goenoeng Awoe. Voorts werd van verschillende zijden meegedeeld, dat op het oogenblik der beving de vuurberg een verhoogde werking vertoonde. Enkelen zagen vlammen uit den krater slaan, terwijl anderen gewagen van een zachten aschregen. Ik stip hierbij aan, dat de vuurberg van Siaoe een steeds zichtbaar werkende vulkaan is. De aardbeving op Groot Sangir. Bij mijn aankomst te Taroena op 21 Maart bleek, dat de aardbeving op Groot ` Sangir ontzettende uitwerkingen had gehad en dat met name in Menaloe (landschap Taboekan) 200 menschen onder de aarde van den ingestorten heuvel Euggono bedolven zijn, terwijl tot heden slechts 9 lijken zijn opgehaald. Naar mij werd meegedeeld van verschillende zijden, moet de aardbeving op Groot Sangir even voor vijf uur hebben plaats gehad. Ook hier was opgemerkt, dat de aardbeving eerst de aarde deed golven, daarna deed schudden, waardoor ook verscheidene personen tegen den grond waren geslagen, terwijl eveneens de duur werd getaxeerd op 4 à 5 minuten. — an Belangrijke schade werd gemeld aan wegen, bruggen en huizen. Merkwaardig echter juist niet in het Noordwestelijk gedeelte van het eiland, doch in het Zuidoostelijk gedeelte. Wel worden uit het landschap Kandhar-Taroena schuddingen vermeld, die scheuren in wegen, bruggen en huizen veroor- zaakten, ook wel het vallen van kasten, doch buitengewoon krachtig moeten de schuddingen niet geweest zijn. an het andere gedeelte van het eiland worden echter krachtiger verschijnselen gemeld. In Manganitoe zijn ver- scheidene huizen ingestort, in het Tamakosche eveneens, terwijl ook van daar gemeld wordt, dat het strand ongeveer een halven meter is gezakt. Voorts hadden in het Tamakosche vele aardstortingen plaats, een van welke den dood veroorzaakte van een 50-jarigen man. De groote gouvernementsschool te Tamako is ingestort. Men is druk bezig met het herstellen. Voorts zijn op Tamako verscheidene woon- en winkel- huizen ingestort, terwijl in vele dier huizen of winkels vrij aanzienlijke materieele schade is aangericht. Reizende per boot naar Petta, zag ik dat op vele plaatsen op den vuurberg groote aardstortingen hebben plaats gehad. Bij de kust van Kandhar, vroeger zeer steil uit zee oprijzend, heeft zich thans door de vele aardstortingen een soort strand gevormd. Voorts nam ik waar, dat vooral bij Sawang, hevige aardstortingen hebben plaats gehad. Te Petta en Enemawira. Reeds dadelijk bij het aan wal stappen te Petta, kreeg men den indruk, dat vooral in dit gedeelte van Taboekan de aardbeving zich had laten gevoelen. Ilet strand vertoonde over een lengte van 180 meter een verzakking van ongeveer een meter diepte, waardoor het hulppostkantoor, het recherchekantoor en het kantoor der paketvaart (om van enkele loodsen van particulieren niet te spreken) bij hoog water onderliepen. Verschillende toko-huizen waren ingestort of stonden op instorten, de passarloods moest met dwarsbalken gestut — E worden, de grond vertoonde breede diepe scheuren, terwijl op den steilen kustwand, waarlangs de weg van Petta naar Enemawira loopt, zware aardstortingen hadden plaats gehad. In bijna alle toko’s was schade aangericht, evenals in vele huizen. Persoonlijke ongelukken hadden niet plaats. Te Enemawira was de woning van den radja finaal ingestort, evenals de pasanggrahan, ecn gedeelte van het distrietskantoor, benevens verschillende woningen. De meeste bewoners hadden zich slechts door een over- haaste vlucht kunnen redden. Voor het redden van de inboedels, in de gewone inlandsche huizen gelukkig niet z00 bijzonder groot, was eenvoudig geen tijd. In het huis van den radja bleef geen stuk heel. De schade wordt alleen daar op f 2000.— geschat. Ook in de kerk werd eenige schade aangericht, echter niet van beteekenis. De zoo aardig gelegen hoofdplaats van Taboekan scheen één ruïne. Ook hier deden de diepe voren in den weg eenigszins vermoeden, welk een vreeselijke uitwerking de aardbeving had gehad. Volgens ingewonnen inlichtingen veroorzaakte de beving te Petta en Enemawira allereerst een verticale beweging, _— welke onmiddellijk overging in een horizontale. Dit blijkt ook uit de ingestorte huizen, welke alle het uiterlijk vertoonen, alsof ze eenvoudig van de fundamentpalen zijn genomen, om vervolgens ernaast neergesmakt te worden. Dit verklaart m.i. ook het feit, dat op verschillende plaatsen het water door de verticale drukking 15 meter hoog (men spreekt van een klapperboom hoogte) uit den grond spoot. In dit gedeelte van Taboekan moet de beving even vóór 5 uur begonnen zijn en voortgeduurd hebben volle 10 minuten, Op Petta bereikten mij eveneens berichten van plaatsen, aan de noordkust van Groot Sangir gelegen. Wel wordt hierin gewaagd van schuin-staande huizen en breede scheuren in den grond, doch er blijkt duidelijk uit, dat de aardbeving daar niet zoo hevig is geweest als elders op het eiland. — f ee Naar Menaloe. Denzelfden dag (den 24sten) tegen den avond reisde ik in gezelschap van den radja te paard in de richting van Menaloe. De dorpen Bowongkoeloe, Sensong en Tariangbaroe bleken eveneens nog al geleden te hebben. Menig huis, gelukkig alle van bamboe, was ingestort; diepe scheuren waren in den grond ontstaan, terwijl voorts op vele plaatsen zware aardstortingen hadden plaats gehad. Mencloe 25 Maart. Hedenmorgen kwamen wij per Drauw alhier aan. Het zoo dicht bewoonde en aardig gelegen Menaloe bleek uitgestorven. Slechts enkele personen, w.o. de djogoegoe, kapitein-laut en penoeloeng waren ter ver- welkoming aan het strand. Onze eerste tocht was naar de plaats des onheils. Een gedeelte der mooie rechte hoofdstraat doorgeloopen zijnde, ontrolde zich plots voor ons oog het tooneel der ramp in al zijn verschrikking. Waar eens de bloeiende kampong Lesabe had gestaan, was nu niets anders te zien dan een dorrende doodsvlakte, van af den voet van den 80 meter hoogen ndongo over een uitgestrektheid van 1000 meter. Door een ontzettende inwendige spanning, bleek die Endongo uiteengespat te zijn. De geweldige aardmassa was blijkbaar hoog in de lucht opgezwiept, om in reusachtige aardklompen boven de rampzalige kampong Lesabe uiteen te vallen, alle huizen bedekkend onder een doodelijk aard- kleed !). Negenentwintig huizen lagen bedolven, en volgens een dadelijk na de ramp ingesteld nauwkeurig onderzoek moesten 117 menschen daarbij hun graf gevonden hebben. Nadat last gegeven was, om de lijken, die bloot lagen, na met carboline te zijn besprenkeld, te doen begraven, besloten wij een kijkje te gaan nemen boven op den berg, welke de ramp had veroorzaakt. Het voetpad, dat er keen leidde, vertoonde gapende scheuren, sommige van meer dan een halven meter breedte en onpeil- bare diepte. ; 1) Zeer waarschijnlijk is dit „uiteenspatten” niet anders dan een zware aardstorting. (Noot van den bewerker). ss f Halverhoogte van den in tweëen gebarsten berg was een terras ontstaan van 25 meter breedte. Echter niets duidde op het bestaan van een krater; over de geheele breedte was de grond gelijk. Boven gekomen bleken wij ons op cen smallen uitlooper te bevinden van den Sahendaroeman, een berg, liggende in het middelpunt van het eiland Groot Sangir, welke bij het volk sinds lang bekend staat als een slapende vulkaan. Over de geheele lengteas van dezen uitlooper tot aan den Sahendaroeman toe, waren breede, diep spleten ontstaan, als was diep in den grond een geweldige spanning geweest, welke de rampzalige explosie had tengevolge gehad. In dit verband is het wel vermeldenswaard, dat ook op de andere uitloopers van den Sahendaroeman zulke diepe voren zijn ontstaan, z00 op den Hohosang een van niet minder van 2 meter breedte. Dit wettigt het vermoeden van een leek als ik, dat de ramp een gevolg is der werking van den slapeuden vulkaan. Voor dit vermoeden is eveneens grond gelegen in het feit, dat in de laatste maanden aan deze ramp voorafgaande, in de plaatsen, welke in de onmiddellijke omgeving van dien berg zijn gelegen, herhaaldelijk aardschokken zijn waargeno- men, welke niet op andere plaatsen zijn gevoeld. Eveneens is in dit verbınd merkwaardig, dat de personen wonend in den omtrek van Menaloe, op het oogenblik der sardbeving een onderaardsch gerommel hebben waargenomen. Aard en duur der beving. Ook hier vernam ik, dat de aardbeving eerst een verticale, daarna een horizontale richting had aangenomen, terwijl algemeen beweerd werd, dat de beving, even voor vijf uur begonnen, 10 minuten geduurd heeft. Schier alle huizen, niet alleen van de kampong Lesabe, doch ook van de kampong Bentoeng, welke met Lesabe de negorij Menaloe vormt, zijn verwoest, evenals alle bruggen, terwijl voorts de wegen op verscheidene plaatsen zwaar beschadigd zijn. | es SE Als een bewijs van de ontzettende kracht, waarmede de berg is uiteengespat, moge nog dienen, dat enkele klapper- boomen, van den top van den Endongo afkomstig, aan het einde der aardmassa, die overal 2 à 3 meters hoog ligt, zulks zooals reeds gezegd, over een lengte van 1000 meter en een breedte van ongeveer 150 meter, terugge- vonden zijn. Dadelijk na de ramp hebben enkelen der achtergeblevenen onderzocht, of er wellicht nog slachtoffers te redden waren uit de huizen, die aan den rand der aardvlakte stonden en dus slechts ten halve er onder waren bedolven. Het waren slechts een vijftal huizen. Uit een daarvan kon een kindje gered worden van twee jaar, uit een ander een jongetje van 6 jaar, welke laatste eenigszins gewond was. Als door een panischen schrik bevangen, waren de men- schen met achterlating van have en goed, gevlucht naar het gebergte. Een nieuwe ramp. Door de hevige regens, welke na de aardbeving hebben plaats gehad, heeft de rivier van Menaloe, genaamd Batoenpenareng, welke tengevolge der aardbeving was verstopt geraakt, sterk gebanjird, waardoor de geheele negorij Menaloe is ondergeloopen en bij welke gelegenheid tevens de laatst overgebleven brug finaal is weggeslagen. Bovendien zijn eveneens nieuwe moerassen ontstaan. Berichten wit andere negorjen. Uit andere negorijen werden eveneens berichten ontvangen omtrent de aardbeving. Wel wordt er in gewaagd van omgevallen huizen en vallende steenen, doch niet van persoonlijke ongevallen. Alleen op het eiland Tehang, voor Menaloe, zijn vier menschen door vallende steenen verpletterd. Eveneens werd mij bericht, dat overal langs de Noord- oostkust zware aardstortingen hebben plaats gehad. Tot nog toe echter heeft men niet kunnen constatceren, dat de zeebodem veranderd is. En in de baai van Taroena èn in die van Petta en Tamako konden de schepen langs de gewone route binnenvallen en op de gewone plaats ankeren. RT sas Latere berichten 26 Maart. Visschers vertellen, dat op het oogenblik der aardbeving de onderzeesche krater nabij het eiland Mahengetang teekenen van leven heeft gegeven. Taroena, 27 Maart 1913. Ook de rivier van Manganitoe heeft gebanjird. De brug over de Mentage werd wegge- slagen. De radja’s zijn aangeschreven om met den meesten spoed wegen en bruggen, scholen enz. in orde te maken.” Den 13den Augustus ruim elf uur werd een matig sterke beving, waarvan blijkens de registreeringen der seismografen op het Observatorium en te Malabar de haard in Straat Soenda lag, in Westelijk Java en Zuidelijk Sumatra gevoeld, In het kort Verslag der residentie Lampongsche districten over de maand Augustus 1913 lezen we: Op den 13den van verslagmaand omstreeks 11 uur werden schier overal in het gewest lichte aardschokken gevoeld, die enkele minuten aanhielden. Volgens berichten van visschers, die op dien dag op het eiland Krakatau waren, namen deze omstreeks 10 uur v.m. een vuurzuil waar, die uit den krater opsteeg, waarop zij een geluid als van een kanonschot hoorden en daarop daarvandaan de vlucht namen. Bij een later ingesteld onderzoek bleek aan den Noordkant ` : van den krater een stuk van den wand te zijn afgestort, en dat de daaruit opstijgende wolk, die gewoonlijk wit S gekleurd is, thans zwart was. FOREN sa Yj = Volgens ontvangen berichten werden in 1913 geen verschijnselen van verhoogde vulkanische werking waargenomen in de volgende districten. AFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Magelang. Kedoe. Java. Temanggoeng. s 5 Wirosari. Semarang. e Karimoendjawa. y Karimoendjawa. Wonosari. Djokja. Java. Sragen. Soerakarta. e Bodjonegoro. Rembang. = Blora F z Sidoardjo Soerabaja. p Malang Pasoeroean. = Pasoeroean. F = Sembilangan. Madoera. Madoera. Bireuén. Atjeh en Onderh. Sumatra. Padang. Padangsche Benedenlanden. Se Painan. 2 ” Boven-Kampar. Padangsche Bovenlanden. Es Sawah Loento. S Ve Poeardalar en Mahat. S e Poelau Toedjoeh. Riouw en Onderhoorigheden. Poelau Toedjoeh. Anambas Eil. e Anambas Eilanden. Moeara Tembesi. Djambi. Sumatra. Sarolangoen. u Se Moearatebo. 2 D Mampawa W. Afd. van Borneo. Borneo. Long Iram Z. en O. Afd. van Borneo. E Long Howong = ” antau. Ae ” Poeroek Tjahoe. Ge ” ili Celebes en Onderh. Celebes. LXXIV ge AFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Saleier. Celebes en Onderh. Saleier. Sopeng. P Celebes. Wadj 0. ” Nieuw-Guinea. West Nieuw-Guinea. Batjan. Schouten eiland. 23 Amboina. Ternate en Onderh. H Batjan en Obi-Hil. ` Schouten eiland. ee u Dal aa al is can gel a nde ee DR u Volgens ontvangen bericht werden in 1913 geen aardbevingen waargenomen in de volgende districten. ÄFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Sampang. Banjoemas. Java. Magelang. edoe. a Wirosari.. Semarang. 5 Karimoendjawa. "a Karimoendjawa. Wonosari. Djokja. Java. Sragen. Soerakarta. 2 Padangan. Rembang. j; Bodjonegoro. y e Blora. 5 SZ Sidoardjo. Soerabaja. = Malang. Pasoeroean. S Pasoeroean. e e Sembilangan. Madoera. Madoera. Bireuén. Atjeh en Onderh. | Sumatra. Boven Kampar. Sawah Loento. Kotta Baroe. Poelau Toedjoeh. Anambas Eilanden. Moeara Tembesi. Sarolangoen. Moearatebo. Muntok. Manggar. Mampawa. Koealakapoeas. Tanahboemboe. Sampit. Long Iram. Padangsche Bovenlanden. 2 29 Riouw en Onderh. 28 Djambi. 23 Bangka. Billiton. W. Afd. Borneo. Z. en ©. Afd. van Borneo. 33 H 23 Poelau Toedjoeh. Anambas Eilanden. Sumatra. 23 23 Bangka. Billiton. Borneo. u ` SE AFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EILAND. ONDERAFDEELING. RESIDENTIE. Kandangan. Z. en O. Afd. van Borneo. Borneo. Koealakoeroen. e e Martapoera. = is Long Howong. és Rantau. y Poeroek Tjahoe. S = Barroe. Celebes en Onderh. Celebes Saleier = Saleier Mara Celebes West Nieuw-Guinea. Schouten eiland. 29 Amboina. Ternate en Onderh. Nieuw-Guinea. Schouten eiland. e NR de AARDBEVINGSBERICHTEN. De data der seismografische opteekening zijn ontleend aan de registraties van den Wiecuert seismograaf van 1000 K.G., waarvan de resultaten maandelijks door het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium worden gepubliceerd. ee A B Residentie of rlei- | Seismo-) e Lengte e d Më gz GH I Berichtgever. aarnemings- t y t : tot Ba- ; o ats. Breedte. shi ee = Locale Konen ez G en Eiland. |A tijd e MI Er 3 Minuten.) Bat Januari 1913, Controleur van! Koba, 2.5 Z. | 106.4 | Banka, Banka. | 7|13u45m | + 2] Koba. Ir Controleur van| Boekit-Tandai, | 1,7 Z.| 101.4 Padangsche 71+15"30™) + 22 A _Moeara Laboeh.| (Goenoeng Bovenlanden, Toedjoeh). umatra. amd Wd, Controleur Pagar Alam. | 4.0 Z.| 103.2 Palembang, S| 6u54m | + 14 | 64 | te Pagar Alam. umatra 4 Pastoor te Tan-| Tandjong-Sakti.| 4.2 Z. | 103.1 Benkoelen, 8; 6ul5m | + 15 n djong-Sakti. Sumatra, „ged Administrateur | Ondern. Goe- | 6.9 Z. | 106.8 Preanger, Java. | 9) 64 Qm**/(— 12)| 5 va noeng Walet, _ Goenoeng Walet. p Tiibadık) uggull _Civ.Gezaghebber| M 3.0 Z.| 119.9 | Gouv. Celebes| 11| 20u 55m | — 52 | 20" 20m1 e Makale en Onderh., D) ! Celebes. E _ Controleur van| Donggala. 0.7 Z. | 119.7 | Menado,Celebes. 11| 21" 15m D Ri | ggala, _ Dr. L. Martin.| Paloe. 0.9 Z.| 119.9 e LU 21% 20m » e S Di. Controleur | Posso, 1.4 Z. | 120.8 > 11| 21u 30m | — 56 ” van Posso. _ Wd, Controleur Gorontalo. 0,5 N.| 133.1 E 11/ 21u34m | — 65 * van G l Civ.Gezaghebber! Paleleh. LAN: 1880 S 11] glu 95m | — 61 wë Banggaai. 15 Z.| 123.5 |Celebes en On-|11| „ — 67 "o x derhoorigheden, D D nggaa - Parigi. 0.9 Z | 120.1 Seen tee 12) 4u Om | — 53 5u 30m : : din Gm E | Tandjong-Sakti.| 4.2 Z,| 103.1 Benkoelen, 13) 18u 15m | + 15 E umatra. af Posso, 1.4 Z. | 120.8 | Menado,Celebes.| 13| 23u 25m | — 56 2231] | | ** Midden Java Tijd. | BE cous © D E E act EAGEN Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. l opmerkingen. econden. 2 Vertikaal. |1 vrij sterke schok. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. | Be... Een lange trilling met onder- | Tijdsopgave kan een half uur fout zijn. — conden. aardsche krachtige detonnatie. 4 ZN. 1 duidelijk waarneembare schok. | Telegraaftijd. Bi, 5. Eerst lichte trillingen, daarna f: middelmatige schokken. 6 à 8 W—O Eenige Sin op elkaar volgende flinke schokken. + 4 N--Z Eenige lichte schokken eindi-| Het huis kraakte, tijdsopgave niet nauw- S g nd in een lichte trilling. eurig. t 6 + W—O Trillingen. Het houtwerk kraakte en de dera slingerden D W—oO. 6 à 7 korte hevige schokken. Hanglampen slingerden, EE kten en waarnemer kreeg een gevoel van zeeziekte. Tijdsopgave nauwkeurig 60 Z—N, l zware horizontale schok. Tijd ontleend aan zonnestand. 57 N—Z. l golvende beweging. KEE Zware schokken. 80 WO. 3 sterke lang op elkaar volgende | Tijdsopgave kan 10 à 15 min. fout zijn. schokken. 60 ZO—NW l lichte schok. 180 DI zware A 210 33 l » D 4 i lee Trillingen. en 2 Z—N. I lichte horizontale schok. Onderaardsch geraas, tijd zonnestand, S Elten ee ge E; ec — A B | d | 5 3 Lengte Residentie of Herlei- Seime Berichtgever. | Waarnemings- oost Gouvernement | £ Uur. | tot / te plaats. Breedte. Dan £ er a pe y | Grw. en Eiland. A i Pak Januari 1913 (vervolg). _ Civ. Gezagheb-| Makale. 3.0 Z. | 119.8 [Celebes en On-| 13] 23" 5m | — 52 22u31mii ber. derh., Celebes. = Parigi. . 0.9 Z. | 120.1 | Menado,Celebes.| 13| 23u 25m | — 53 D 23u 45m 23u 55m Controleur. Donggala. AE Ert a 13| gäe 15m | — 52 D Dr. L. Martin. | Paloe. 0.9 Z. | 119.9 = 13| 23u 20m e ” Tijd. Civ. Gezag-! Parigi. e E E 5 AGS Se IA Oullm ! — 53 hebber. Ou 15m Cu 40m Ou 52m lu 7m lu 22m 6u Om llu Om Wd, Controleur.) Pagar Alam. 4.0 Z.| 103.2 | Palembang, 14| 2u46m | + 14 guggms: En Sumatra. = Fd, Controleur.) Manna. 4.5 Z. | 102.9 | Benkoelen, 14| 2u23m | + 15 ” Sumatra. Controleur van! Moeara Doea. | 4.6 Z. | 104.1 | Palembang, 14/+ 3u0m | + 11 e _Moeara Doea. umatra. Pastoor te Tan-! Tandjong-Sakti.| 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, 14 3ul5m | + 15 n _ djong-Sakti. Sumatra. Civ.Gezaghebber| Parigi. 0.9 Z. | 120.1 | Menado,Celebes.| 17| 5u 15m | — 53 van Parigi. 5u 30m 7a 50m Seba. 10.5 Z.| 121.8 [Timor en On-| 17) 21"30m™ | — 60 derh., Savoe. Larantoeka. 8.3 Z| 123.0 |Timor en On-| 19/4 1" 0™ | — 65 5 derh., Flores Tandjong-Sakti.| 4.2 Z. 1 103.1 | Benkoelen, 22| loulsm | + 15 Sumat Tepa. 7.9 Z. | 129.6 | Amboina, 25) 4u l5m | — 91 15u Om ce Bo oe © D E ees Eu beniti Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. Renden: opmerkingen. Er: 8 N—Z, Eenige lichte snel op elkaar| Huis kraakte, tijdsopgave onnauwkeurig. volgende schokken. 60 ZO—NW 1 lichte schok 25 5 l zware „ 3 LO 33 39 = = i + 30 W—0. Golfbeweging. Golving van het zinken dak en trilling : van mure 7a 10 ZW—NO L lange zéér sterke schok. De lampen slingorden, deuren en ramen rammelde Tijdsopgave : zeer nauwkeurig. 1 ZO—NW 1 lichte schok. 4 > 1 23 > 120 2 l ” 39 2 2 l zware. ,, 600 e 1 lichte „ 3 ” 1 33 33 ” 2 » l LE 99 > L ” 1 3) 39 ie 4 W—O. 2 schokken waarvan de eerste goed waarneembaar 85 | + N-Z 3 zeer zware schokken. + ee Zacht. na aid Trillingen gevolgd door vrij! Het huis kraakte, de menschen we hevige schokken weer ge-! wakker. volgd ere trillingen. 1 ZO—NW. 1 zwakke schok. > S l zware = De schokken waren horizontaal. | H L DI > S 3 N—Z, 1 lichte schok. Tijd ontleend aan zonnestand. Bee Ben... ee | E nk Lichte schok. Pree eee + W—O. Eenige snel achter elkaar volgen- Dak en zoldering kraakten, hangla ; de hevige schokken. bewogen. 3 w—o. Een vrij Kerze schok. ** Midden Java Tijd. "ET EES 4 — 26 — : A B Residentie of : ; 5 Lengte H € rlei- Bez E Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | £ I: Pa. te, S plaats. Breedte. van E Locale tavia- Batavia. h E tijd. tijd Aanvang Grw. en Eiland. Es | cine Minuten Batavia. ` ) Februari 1913. ` Onderdistricts- | Senggoeroeh. |+8.0 Z. |+112.7 | Pasoeroean,Java.| 2|l4u Om**| — 12 van! Kepandjen en | 8.12. | 112.6 S alt ga 0m | — 23 Pagak. Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 | Menado,Celebes.| 3) 224 55m | — 65 Tandjong-Sakti.| 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, g| 23u 40m | + 15 | 0" 39m 11% djong-Sakti. Sumatra. 23u 50m (10 Febr.) ” ” HI ” an 10! 19u 30m D i | Administrateur | Tambak. 1.7 Z.) 110.6 | Soerakarta, Java.| 10| 2" 30m**| — 12 | van n. Donggala. 0.7 Z.; 119.7 | Menado,Celebes.| 12} 7u30m | — 52 | 6u 46m id Paleleh. 0.9 Z.| 122.0 S 14| Ze 10m | — 60 Des van Bwool. i | . J. Batenburg. Pagar Alam. 4.0 Z. | 103.2 | Palembang, 17| 1430m | + 14 | Ass.-Resident | Ampat-Lawang-!+ 3.8 Z. |+ 102.8 2 16! ’snachts! + 16 4 | van Lahat. marga’s. 17 Maart 1913. 4 ontroleur van] Neira, 4.5 Z.| 129.9 | Ambon, Banda.| 1/18" 5m | — 13 Djeboes. 1.7 Z. | 105.5 | Banka, Banka. | ?| 21" 30m | + 12 te Gorontalo, 0.5 N.| 123.1 | Menado,Celebes.| A Lin 59m | — 65 | 14" 6™ 33%. o. Paleleh. 0.9 Z. | 122.0 5 4) 14u 57m | — 60 » Posso. 1.4 2. | 120.8 = 4| Lin 45m | — 56 » u © D E = od ee REN Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : Keier opmerkingen. ee Zwak. | a, Licht. | 8 NW —ZO. 1 golvende schok. | ter De schokken werden voorafge- | Tijdsopgave kan + 30 min. fout zijn. : Ei. gaan en gevolgd door tril- lingen van d De laatste 2 waren sterker dan | Eh air Zachte trillingen. Tijdsopgave kan 15 & 30 min. fout zijn | E D Bienen = E 20 N—Z. 1 lichte schok + 3 Wa), Aen a Onderaardsch gerommel. 5 O—W. 2 schokken waarvan de eerste krachtig van 4 sec. duur, de ge zwak van 1 sec. duur. ee icht. Ten paar W—O, l lichte schok. seconden. kort. = I. > foe 63 N—Z. Een golvende beweging e 2 .».. ne a N ST Salt SE SE E ‘ S 45 à 50 O—W. 3 vrij sterke schokken. Tijdsopgave kan 1 min. fout zijn. ; ** Midden Java Tijd. 7 — 92 — z I S Residentie of Heriel- Sean x | Lengte 7 di f Berichtgever. Waarnemings- Së Gonvernement = = tot "Ba a : plaats. Breedte.) an 5 Locale .. pee . t i i Irw. en Eiland. a tijd. ’ MTR Minuten. Batavia. Maart 1913 (vervolg). = Fad, Controleur | Posso. 1.4 Z. | 120.8 | Menado,Celebes.| 11] 13u 15m | — 56 : Posso. EB _ Civ.Gezaghebber| Banggaai, 1.5 Z. | 123.5 |Celebes en On 14 160 45m | — 67 |150 57m 24 te Banggani, derh., Banggani. S Controleur van/ Kota Mobagoe. | 0.3 N. | 124.0 | Menado,Celebes.| 14! 16u 51m | — 68 » F E olaäng. . = R. Reintjens. | Menado. 1.5 N. | 124.8 - LA Un 4m | — 72 » f 2 Wd Controleur| Gorontalo, 0.6 N-I 123.1 = LA 16u50m | — 65 a | | Gorontalo, = Fd, Controleur | Posso. 1.4 Z.| 120.8 se 14 S — 56 D te __Posso. Posthouder te | Tifoe. 3.7 Z. | 126.4 | Amboina, 14| 16u 0m | — 79 ” Tifoe. Boeroe Controleur van) Saparoea, 3.6 Z.| 128.7 | Amboina, LN 172 10m | — 88 an _ Saparoea, Saparoea. 1 G. E. Hoffmann, Onderneming | 6.9 Z. | 106.0 | Preanger, Java. | 16|15u30m**| — 12 | 150 28m ll Walet, bij en Tjibadak. i Hoofd v. plaat-| Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 19| 11° 5m | + 26 i selijk bestuur. Benedenlanden, SS $ E atra. 4 d. Controleur | Manna, 4.5 Z. | 102.9 | Benkoelen, 24| 22" 35m | + 15 | 23% 25m 5 ; Suma 4 Manna. q SEET u OR ae | © D E Bijk ijnsel "EE SC EE ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ki Seconden. es T | 15 O—W. 1 lichte schok. Tijd ontleend aan zonnestand. | Tijdsopgave kan 1 min. fout zijn. 180 ZW—NO. | Doorloopende sterke golvende | Huizen schudden, het water in de rivi eweging Paisoe Poeso kwam in heftige bewe- Tüdsopg gave kan + 10 min. fout zijn. Aardbeving op de Sangi- en Tala = nden. Zie voor “ bijzonderheden 10. 60 Z—W, Matige trillende beweging. gees kan 10 min. fout zijn. 300 Eerst Golfsgewijze vrij sterk. Tijdsopgave kan 1 minuut fout zijn. Ch Later N 110 NW—ZO l golvende beweging. 50 Z—N. 5 lichte schokken. Tijdsopgave kan 1 minuut fout zijn. +300 N—O. 3 trillende sterke schokken. + 60 Z—N., 1 lichte schok. Sa... 2 kort op elkaar volgende zwakke schokken. Eveneens 1 vrij hevige schok. 16 N—Z Lichte schokken. un GE ae A B ‘ene Residentie of Herlei- Seis: Berichtgever. | Waarnemings- ost Gouvernement | £ Uu tot. Ba- en | E sch touvernemen E Locale | tavia- Batavia. Grw. | en Biland. |S] BL | © MT. | Minuten Batavia. April 1913. 7.6 Z.| 107.1 | Preanger, Java. | 4| Län Om**| (— 12) 4.2 Z.| 103.1 | Benkoelen, 9) 1Su4nm | + 15 St ra. Benteng. 6.1 Z.| 120.5 |Celebes en On-| 12) 20u Om | — 55 aleier. derh., Saleier. Civ. rh Wai-Kaboebak. | 9.6 Z.| 119.4 | Timor en On-|13) dul4m | — 52 derh., Soemba. Wai- Kaboebak. en van| Benteng. 6.1 Z.| 120.5 |Celebes en On- | 17) 21u 54m | — 55 - Saleier. erh., Saleier 6. E. Hoffmann./Ond. Goenoeng| 6.9 Z.| 106.0 | Preanger, Java. | 18/1lu 6m**(— 12) Wale bij Tjibadak. Controleur. Toeren. 8.2 Z.| 112.7 | Pasoeroean,Java.| 24| 8ul5m##*#| `, Su Om 2, | troleur ` van! Kepandjen. 1.6 2. | 109.6 = St + 8u 5 » u epandje En $ Politie-ıgent | Keboemen. 1.1:2.| 109.6 | Kedoe, Java. | 24) 8a 15™** - „, „oe e klass krom $ atih van Keboe- an an an an 24 an ” ” | men. Mas Hamar | Proempoeng. 1.6 2 E 4 24 Si és dere. isastro. Ass Itesident Patjitan. 8.2 Z.| 111.1 | Madioen, ‘Java. | 24 » » WÉI atjita n troleur van! Toeren. a 112.7 | Pasoeroean,Java.| 24 3 s ” oeren. = troleur te | Karanganjar. | 7.6 Z.| 111.0 | Kedoe, Java. |24| Sul6m** „ Karanganjar. A roleur van) Denpasar. 8.7 Z| 115.2 | Bali en Lombok,| 24| 8u 20m ss Pe adoeng. Bali, a .-Wedono te} Kroetjil. 21 113885 Pasoeroenn, Java, 24| 12u 0m**| _- 34 a Kroetjil = = Controleur | Posso. 1.4 Z.| 120.8 | Menado, Celebes.| 24| 16u 45m | — 56 5 van Posso. | Sr . C. Pattipi- | Neira. 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira.) 30) 18u 15m | — 43 : : ** Midden Java Tijd Tijd. nee on © D E S Da GE KE Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. 5 FS E opmerkingen. 60 N—Z, L zwakke schok, Ke 1 lichte schok, E l O—W. 1 tamelijk sterke schok. De tijd kan + 10 min. fout zijn. i Respect. S 2 schokken waarvan de eerste | Tijd ontleend aan zonnestand. T zwak, de tweede iets heviger. 4. 6 1 ie 2 zeer lichte trillingen. be 8 WO. 2 lichte schokken. +3 O—W. ` | Lichte schok. Tijd vrij nauwkeurig. na 1 lichte schok. E + 30 NO—ZW, 3 zwakke schokken. » SS 8 g e ; T 2 ZN. 2 langzame schokken. Es EE 1 goed voelbare schok. » O—W, 1 heel lichte schudding. Tijdsopgave is vrij nauwkeurig. $ 2 ra 1 lichte schok. en pari Nok bh, o seconden Prete en. O—W. Lichte schokken. | 15 Se 3 lichte schokken. sen paar Vertikaal. l lichte schok. = — 96 — , a E : ee Residentie of Herlei- See Bori aarnemings- | — : ur. 3 vane | be plaats Breedte. eg E E Locale rbe, Batavia. | | Eiland, |Z} ta. | wa ne | | Grv. > : Minuten Batavia. e Sr Mei 1913. D. B. Starren- | Jende. 2.4 Z. | 134.5 | Ternate en On-| 8| 173 15m | —111 t urg. derh., Roon. ` Wa, Civiel Ge- | Banggaai. 15 Z.| 123.5 [Celebes en On- | o 18u53m | — 67| 18u 18m ~ zaghebber. derh., Celebes. Civ. Gezaghebber Boengkoe, 2.5 Z. | 121.9 > 6u 50m — van. Kolonedale. : ees van Loeboek Ba- | 0.3 Z.| 100.0 Padangsche |15| 18u45m | + 27 Manindjau. soeng. Benedenlanden, Sumatra’s West- kust. Civ.Gezaghebber Poelau Tello. | 0.0 Z 98.3 Padangsche |19/18u 4m | + 29 | 18u 57m 53% Batoe Eilanden. Benedenlanden, Batoe Eilanden. Hoofd van Plaat-| Padang. 1.0 Z.| 100.3 | Padangsche |19| 18u30m | + 26 ” selijk Bestuur. Benedenlanden, l Sumatra. Lichtopzichter. | Poeloe Bodjo. | 0.2 N.| 99.4 | Padangsch 19| 18u 45m | + 29 » Benedenlanden, u Poelo Bodjo Controleur. Taloe. L 99.9 Padangsche |19| 18" 15m | + 27 D SH Bovenlanden, Sumatra Loeboek Ba- | 0.3 Z.| 100.0 Se 19| 18u40m | + 28 ” Controleur soeng. fd-Admini- | Portl. Cement- | 1.0 Z,| 100.3 Padangsche |19| 184 33m teur abrie mag ert mentfabriek Indaroeng. Sumatra. leur. 2N.| 99.9 Padangsche |21| 23% 25m Bovenlanden, Sumatra, L Posso. 1.4 Z.| 120.8 | Menado,Celebes.| 23| 21" um = Taloe 0.2N 99.9 Padangsche |27| 184 Om Bovenlanden, Sumatra. nbouw Maat-| Lebong Tandai.| 3.0 Z.| 101.9 | Benkoelen, 30| 2u 0m schappij. Sumatra. e g = da G7 N „oo... .......A .eeeseseseesesesesesseesseseeseeees © D E baar: = EE Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ’ conden. opmerkingen. | . + 3 | ZW—NO. |Zwak horizontaal. — : a + 10 Bam EE E EE E N—Z l zwakke schok Tijdsopgave onnauwkeurig. a | BAO = EB N... ER Lichte trilling van + 10 sec., | Kopjes op tafel vielen om. = hevige trilling van + ll sec. = en weer „lichte trilling van S een ze 1 N—Z 1 rn „men schok. | +180 ZO—NW Zwaar, golvende daarna een hori- | Veroorzaakte geen schade. zontale beweging. +120 e Hevig. Heftig gekraak en hevige ee À van het houten controleurshuis 2 w—oO. Zacht. Het dak kraakte Met onderaardsch gerommel. 5 We ET ee EE ET E 15 ZO—NW. | Niet hevig. 10 min. later gevolgd door een hevigen schok van 0 sec. e Het huis schommelde. N—O. Vrij hevig verticaal. SE E10 | ZO—NW. |Vrij hevig. Het huis schommelde en kraakte. u ** Midden Java Tijd. A B Ua Residentie of Herlei- Seismo- 4 i _ | Waarnemings- = ee SC Beriehtgever u oost Gouvernement 3 Locale | tavia: Batavia H van i 5 tijd ij Aanvang Grw. en Eiland, a Ta Minuten. Batavia. Juni 1913. Controleur. Taloe. 0.2 N 99.9 | Padangsche ph sa Om] 4-27 Bovenlanden, Sumatra = Toeren 8.2 Z.| 112.7 | Pasoeroean,Java.| 1234 7m** (— 12) d H Keas- Tominibocht 0.9 Z.| 120.1 | Menado,Celebes.| 12) + 13" 0m) — 53 | 114 42E berry. a/b 8. 5., ya Overstra- ten. J. H. Berkhuy-| Lebak Parai. 6.6 Z 106.4 | Bantam, Java. |24/15430m | + 1 sen. = an ” an an 25 15u 40m EE] Controleur. Toeren. 8.2 Z.| 112.7 | Pasoeroean Java. 25/18u 7m**| (— 12)jlgu 4m LI Juli 1913. $ Soekaradja. 7.5 Z. | 108.2 | Preanger, Java. | 3| 9u Om**|(— 12)| St45m33 a. Bantarkalong. | 7.7 Z. | 108.1 = 3j; 8u ame Pandjaloe. 1.2 2. | 108.3 |Cheribon, Java.| 3/20u45m** Së e. Lebak Parai. | 6.6 Z. | 106.4 | Bantam, Java. 7| Lënägm | + 2 eerd 7.8 Z. | 110.4 | Djocjakarta, 7110u20m** (— 12) Lipoero. Java JA. Valken. | Kendari. 4.0 Z. | 122.6 | Celebes en On-| 14) 11a 10m | — 63 derh., Celebes. _Ass.-Resident. | Patjitan, 8.2 Z. | 111.1 | Madioen, Java. | 15| Tu 58m#** (— 12) ss.-Resident | Kandangan en | 2.8 Z. | 115.3 |Z. en O. Afd.|16| 22u 10m | — 34 vn Barabai van Borneo, Oeloe Soengei. Borneo. Controleur. Manna. 4,5 Z 102.9 | Benkoelen, 19; 10u30m | + 15 Sumatra. — 99 — © D E Duar: SEN EAR Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. 7 Seconden. opmerkingen. es -< ZO-NW. Hevig. Het huis schommelde. e O—W. Tamelijk hevig. Tijd kan enkele minuten fout zijn. E ee Horizontaal hevig. d DEER E Vertikaal zeer zwak. Eenige ee Vertikaal zwak. seconden £ OW. Tamelijk hevig. EE Ee TEE Æ 1 Ee a a an 39) D A tee EE ee kot NW—ZO. |3 horizontale zwakke schokken, Se, N—Z, Lichte voelbare aardschok. Korte doffe slag. 3 » Korte schok. Tijdsopgave kan 10 min. fout zijn. Tri. | Twee goed voelbare schokken. | j Niet op te geven welken aard. Ze. N—Z, apg BA aS Sa ERE Ree oe .....| Kraken van huizen Geluid als van lichten donder ging ve 21 » 3 horizontale schokken. Fa EE DE E E i — E A B | en Residentie of Herlei- Seismo- . raa Berichtgever. | Waarnemings- Guat’ | Genen (a L ech tot Ba- Ste plaats. Breedte.| yan B ocalc tavia- — Grw en Eiland, £ tijd. ; e Se Minuten. Batavia. Juli 1913 (vervolg). 2 Bis Geagheb: | Kajelt. 3.4 Z. | 127.1 | Amboina, 21] 2u30m | — 81 | Controleur. Neira. 4,5 Z.| 129.9 | Amboina,Banda.| 24| 164 55m | — 93 _ Civ. Gezagheb- | Hollandia. 2.5 Z. | 140.7 [Ternate en On-| 30| 4u Om | —136 — ber. derh., Nieuw- Guinea. ` Adm. Pagilaran.| Pagilaran. 6.92. | 109.7 are 31| + 5u |(— 12) a : 45m*# _ Civ. Gezagheb- | Banggaai. 1,5 Z. | 123.5 | Celebes en Da: 31| 17u40m | — 67 a ber. derh., Celebes. = Tjalang. 4.8 N 95.4 | Atjeh en On-| 31/18" Om | + Ab | | derh., Sumatra. | _ Bere 3 Augustus 1913. Controleur. Neira, 4.5 Z.| 129.9 | Amboina,Banda.| 5] 64% 5m | — 93 An 26™ 428. | C. W. A.G. Ber-| Tepa. 7.9 Z.| 129.6 | Amboina, Babar.| 7| 72 om | — 91 ' nard. je 45m : 8” mg gu 20” it Lis 15m | Schafhuizen.| Kehli. 7.4 Z.| 128.7 [Timor en On-| 7| 1358m | — 83 1 oi erh., Dammer. P W. La Ber-| Tepa. 7.9 Z. | 129.6 | Amboina, Babar. 7| 23u 10m | — 91, 21 a | - nard. + Controleur. Neira. 4.5 Z. | 129.9 | Amboina. q q 1e | — 98 F l 5 Toeren. 8.2 Z. | 112.7 | Pasoeroean, 8| gu 4om** (— 12) | ee Java. 1 Ond. Tji Emas Tji Emas, 7.1 Z. | 106.6 | Preanger, Java. 123| + 128) „ 1 nd. Tji Emas. Qm** . | Ke 7: > » zm ESA D om 998, Ass.-Wedan na. | Tjikampek. 6.4 Z. | 107.5 | Batavia, Java. |13 ? e 115338 29 Wedana Kra- | Krawang. 6.3 Z. | 107.3 | Batavia, Java. | 1311 1u40m** = ” wang. * Midden Java Tijd. eege AJ == © D E : Bik © rh = I ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ; secada, opmerkingen. 28 O—W. Pav S ee Et ER ....|1 vertikale hevige schok. ÈE 3 O—W. en ea 243 | ZO—NW. |1 lichte schok. +3 tot 5 O—W, Fe N a Ek 10 N—Z. eeens eene ee EEE Si 5 Ww—O. Verscheidene horizontale vrij hevige scho 4 O—W, Vrij hevige horizontale schokken. | Dak en zoldering kraakter. 3 Hanglampen bewogen zich. 6 5 3 a Tes > Horizontaal vrij hevig. Een tweede schok van t 6 seconden Vrij hevig. E » Verscheidene snelachter elkander : volgende horizontale schokken. ? $ 4 W—O. Verscheidene horizontale lichte schokken. Za O--W. Een tamelijk hevige schok. Lut" GE : E en E40 Lichte schok. POE e ane ete ME — 102 — A B a u Residentie of Herlei- ET _Berichtgever. Waarnemings- oost | Gouvernement | $ SE 1 t Ba- 2 : plaats. Breedte. B e ate tavia- Batata : van i 3 tijd tijd. Aanvang | r Grw en Eiland. A ; Minuten. Batavia. Augustus 1913 (vervolg). Controleur. ` Batoe Radja. 4.1 Z. | 104.1 | Palembang, 13, 11u Om | + LL |Llu33m2Y8 matra, SE Lichtwachter. |Java’s le punt. | 6.7 Z. | 105.2 | Bantam, Java. |13 11u55m**| (— 12) a Wedana Darang- Plered. 6.6 Z. | 107.4 | Batavia, Java. |13|1l1a35m**] `, a an. = Wedana Sagala-| Sagalaherang. | 6.7 Z. | 107.6 e EE o ec herang. Controleur. Tandjong Radja.| 3.3 Z. | 104.8 eins 13) 11° 30m | + 8 9 BE Sumatra, _ Wedana. Rengasdeng- 6.2 Z. | “107.3 | Batavia, Java. | 13] 11u45m#* (— 12) e Zan klok. = Po un. 6.6 Z. | 107.5 z 18/11 1u30m) `. „ Ge Haltechef Tjila-| Tjilam 2.1 107.6 S 13 1lu55m** = » E Peltzer. Batavia. 6.1 Z.| 106.8 $ 13|11u45m** F J. Reuschen- | Tjipetir. 7.0 Z. | 106.6 | Preanger, Java, | 13/11 40m** > ” bach. Ass.-Resident Pandeglang. 6.3 Z.| 106.1 | Bantam, Java, | 13/11u 45™** = D Pandeglang. Resident. Serang. 6.1 2.| 106.2 SS 13 “ a e Wedana Patjet. | Patjet. 6.8 Z.| 107.1 | Preanger, Java. | 13/1 lu42mt* `, D den Soedjono. Buitenzorg. 6.6 Z. | 106.8 | Batavia, Java. |18'llu40m**| „ ” i ‘Rangkasbitoeng.| 6.4 Z, 106.3 Bantam, Java. 1193 11940504M `, » 110 45m** Artana, (Soeka- 6.9 Z. | 107.0 | Preanger, Java. | 13/ 119 50m** = » boemi). Singaparna, 1.5 Z.| 108.1 2 UU 1pm ” .| Tjibadak. 6.9 Z.| 106.8 S 13|1lusor ` a Ond. Friesland | 6.8 Z. | 107.3 S ‘|18/11le4gm**| ` ” beren vaar | H. Berkhuy-| Lebak-Parai 6.6 Z.| 106.4 | Bantam, Java. |1311" 50m**| + 1 D n. | ** Midden Java Tijd. 108 m - © D E Bijk d ijnsel a > Kee ijkomende verschijnselen | Richting. en en aard der beweging. ki SE opmerkingen. e D en er Een Zware aardschokken. Hoofdgebouw beschadied, bijgebouwen ni ewoonbaar. Noordkant minst geleden. + 60 N—W, Zwak. 18 Se Hevig. a ee Zwak. +» | NW-20. |Lichte schok. + 20 N—O. Zwak. + 60 O A Br ZW—NO. {Matige horizontale schokken. [ooo —O hore eee eer see l min. 15 O—W. Lichte schokken. Eenige N—Z Vrij hevig kort op elkaar vol- | Duidelijk hoorbaar gerommel. den. gend. Boomen zwiepten vrij hevig. + 30 a ER Base eeN 4 Kee EC NW—ZO a oe ke de ae Te WT e Pek a ee Br d f E 30 ZO—NW. Vrij sterk. Veroorzaakten eenige scheuring in enkel | muren. S + 90 N-Z. eee D a e ass S 5 eer D een wak. Het huis schudde. de + 90 w— Midden schokken zeer hevig. |Een aantal snel op elkaar vol; ? later horizontale schokken. ; N—Z. 120 N—Z. Golvend vrij sterk. Vrij nauwkeurig. 10 NW—ZO Horizontaal tamelijk sterk. Gelijk een donder op een afstand hoord. — 104 — * Midden Java Tijd. A | B | Residentie of i i Keen Lengte o ae Berichtgever. | aarnemings- 008 Gouvernement | S | tot Ba- te | aats. Breedte. yan | B Locale tavia- Batavia. | 7 A a| tijd. tijd. Aanvang | Grw en Eiland. a ar Minuten. | Batavia. _ Augustus 1913 (vervolg). = Ass.-Wedana v.| Kadoegedong | 6.3 Z. | 106.0 | Bantam, Java. | 13/11"30m**|(— 12)|11u33m29, = Kadoegedong. (Tjimanoek). ste Klerk op het Tangerang. 6.2 Z. | 106.7 | Batavia, Java. | 13}11"45m** e » Ass.-Residents- , _ kantoor Tange- rang B kaa Wedana Mengger 6.3 Z. | 106.0 | Bantam, Java. | 13)11%59m** S ” Mengger. (Tjimanoek). = _ Lichtopzichter. Java’s 4° punt.) 6.1 Z. | 105.9 E 13 e Se D _ Wedana van Singaparna. 7.5 Z. | 1081 | Preanger, Java. | 13|11"48m**) ` ” Taradjoe. 1.3 Z.{ 108.8 Š 13 11u25m** p D Tjikorai. 1.4 2.| 107.9 = 13 11u50m** = D Län ()m** PE) ” Soreang. 7.0 2.| 107.5 2 EAR eg D D Soebang. 6.6 Z. | 107.8 | Batavia, Java. |13111u55m** j D Soekaboemi. 6.9 2. | 107.0 | Preanger, Java. | 13]1lu45m** ` ” d Rawo Doelang.| 6.7 Z. Se Batavia, Java. | 13 a D ” 8. - | Palanjar. 6.4 Z. |+106.0 | Bantam, Java. | 13 > D ” Pagelaran. a 105. 5 13/110 46m** = ” Tjimanoek. 6.3 Z. | 106.0 2 1311103009) .| Kadoegedong. w a de 13/23utmt*| ` Menes. 6.4 2.| 105.9 ‘i 14, 0% Du) en, |Rangkasbetoeng.| ,, 106.3 14] Hujam BEER Administrateur Tji Emas 2 Z.| 106.6 | Preanger, Java. | 14| 2u]0m** „ Tji E — 105 — © D E Dai a tikt Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ki Seconden. seh. Sr? E vAn Sterk. 6 O—W. Twee matige schokken. + 60 NO—ZW. |Zwak. 120 w—o. Sterke golvende beweging. Slingeren van hanglampen. Stilstaan der klok. iia oe eee ee Zwak. +120 NW—ZO SS ae Cae re ge Ken zwakke schok. ME eee Een sterke schok. t 7 O—W, Een zwakke schok. o E 2 w—o. Een zwakke trilling. + 30 Bea ee an ee ce aes Zware beving. 30 OW, Hevige schokken. > +120 NE Hevig. Regulateur, slingerbeweging N—4Z, : Aarde golfde zichtbaar. — stil, klokken met slingerbeweging andere richting BE door, sch in steenen gebouw 120 NO—ZW. {Sterk Om 12u 30m ptn een zwakke sc P i Zwak. des ZO—NW. S Te Lewidawar werd de beving gevo ** Midden Java Tijd. S — 106 — A B 1 A Residentie of Herlei- Seismo- ao wW engte : Uur din graaf ; Berichtgever. aarnemings os Gouvernement S tot 1 a- te k f gie E Locale tavia- Batavia. ZS plaats celal vain = tüd tijd. Aanvang ` ` Se Grw en Eiland. = u T | = | Minuten.) Batavia. | Augustus 1913 (vervolg). Ass.-Resident. | Manokwari. 1.2 Z. | 134.3 | Ternate en On-/16/ 13u 5m | —110 ës derh., Nieuw- 2 yuinea. Pastoor. Tandjong Sakti. 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, 17) 5u20m | + 15 | m. Sumatra. Jiv. Gezagheb- | Kendari. 1.6 Z.| 127.7 |Celebes en On- 21| An Om | — 84 ber. derh., Celebes. 1: Jontroleur. Banda-Neira. 4.5 Z. | 129.9 | Amboina,Banda.| 2ì| 6u 10m | — 92 2 | Ass.-Wedana. Tersana. 7.0 Z. | 110.0 | Pekalongan, 24) 6u50m** (— 12) = Java, C E ee Paleleh. 1.1 N. | 122.0 | Menado,Celebes. 29) 9u 10m | — 61 Tjikorai. 7.4 Z. | 107.9 | Preanger, Java, | 30jl5ulsm**|(— 12) -d 1875 gm** = 18" kim Biz, q . E. Hoffmann. Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.8 S 30| L8a56m**] ` 4 Singaparna. 1.5 Z| 108.1 > 30jl8u45m** ` Rawa Doelang. | 6.7 4. { 107.0 Batavia, Java. |30 5 = K : ak. | Soekaboemi. 6.9 Z. S Preanger, Java. | 30/19u Om** js ch.| Tjipetir. 7.0 2.| 106.6 a 30|18u5 7m** e Buitenzorg. 6.6 Z. | 106.8 | Batavia, Java. |30)18u45m** 3 Garoet. 2 2.| 107.9 | Preanger, Java. | 30)18%52m**| ` Pandjaloe. p 108.3 | Cheribon, Java. | 30/200 Zum ` September 1913. Tepa. 7.9 Z. | 129.6 | Amboina, Babar.| 1| julom)}j — 91 Tandjong Sakti.| 4.2 Z. | 103.1 — l| 139 56m | + 15 umatra, Tjikorai. 7.4 2.| 107.9 Java. | 1119u35m** (— 12) . | Garoet 1.2 2. = ties Cg Tepa. 7.9 Z. | 129.6 Amboina, Babar.| 6| 23u 4m | — 91 101 ee aa E FE he CE e e I © D E es = fondi: Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ; KR - opmerkingen. Ree reren Lichte schok. Het kantoorgebouw schudde. Se 5 30 N—O. Flinke schokken. S tE 10 w—O Vijf zware horizontale schokken. S Benige Horizontale lichte schok. conden + 30 Z. Een zwakke schok. Hangende. Renee bewogen zich, boomen zwiep‘e +l Z—W. Korte lichte schok. Pon RR es 40 Zwa = 15 w—O. ken vijftal = elkaar Se: , ende hori ontale schokken SR O. 3 Eis rie réie & a ee i ees Licht. + 10 N—Z, Zeer korte trilling. Bi: WO ee BO N D Zwak en rer NT DOVER: = + 60 O—W Zwak. j © + 4 O—W, Vrij hevige horizontale schok. |Dak en soldering kraakten, hanglampen 5 : . bewog min. 15 Z—AW, Lichte a Be 6 sort a E Li cht. ee Ee Langdurig doch m e 6 O—W, Vrij hevige en schok. Idem, ` Idem. e "EE, ** Midden Java Tijd. — 108 — } A B Residentie of i a Tante | Dia? | | [ee] sem Berichtgever. Sarn OMNES- s S tot Ba- e Breedte. ee gea E Locale tavia- Batavia. | Grw. en Eiland. = tijd. e MT Minuten. | Batavia. September 1913 (vervolg). _ Pastoor. Tandjong Sakti.| 4.2 Z. | 103.1 agen ijl4u 4m | + 15 _ Opzichter Ampenan. 8.6 Z.| 116.1 | Bali en Tonket, 1, 19% gm — E B 9O. W. Lombo ; W. C. Delcker. | Tegal. 6.9 Z.| 109.1 Pekalongan, 91120 Om**(— 12) Java. Controleur. Neira. 4,5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira. 10} Jul0m | —, 93 Civ.Gezaghebber| Paleleh. 1.1 N.| 122.0 | Menado,Celebes.| 15) 124 Om | -- 61 S van Bwool. = Ass.-Resident. | Patjitan. 8.2 4. | 111.1 | Madioen, Java. |17| 8u 4gm** (— 12) Controleur. Donggala. 0.7 Z. | 119.7 | Menado,Ceiebes.| 18| 3u Om | — 52 | 33 39 ” 9? ” 19 102 30m d KR S Singkel. 2.4 N 97.8 | Atjeh en On-) 19) 17u30m | + 36 erh., Sumatra. B. Starrenburg. | Jende. AC 134.5 Ternate, Roon. | 22) 20u 8m | — 111 Controleur van! Gorontalo, 0.5 N.| 123.1 | Menado,Celebes. 24) 11" Sm | — 65 Gorontalo. Civ.Gezaghebber, Titidoe, 0.9 N.| 122.9 is: | 24| 1] 2m van Kwandang. Civiel Gezag- | Hollandia. 2.5 Z.| 140.7 |Ternate, en On- 30) 5u 5m | —136 hebber. derhoorigheden. en n October 1913. Civ.Gezaghebber| Toli-Toli. 1.0 N.| 120.9 | Menado,Celebes,| 1| 17, Om van Toli-Toli. Hoofd Plaatse-| Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 5| 15u 50m lijk Bestuur. Benedenlanden, | Sum Hoofd-Admini- | Loeboek, + 1.0 Zld 100.3 a 5) 15u 48m strateur Cement- Kilangan, fabriek. \ H. Veen Tjikorai. 1.4 2. | 107.9 | Preanger, Java.| 11112u54m**|( Fee eee Lt Ea — 109 — © D E Biik a S pn Së EE ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. i Bëbee opmerkingen. BEN een Lichte schok. a = +5 Neal Horizontaal licht. = DEED DEER Vertikaal. | a wes EE Vertieale lichte schok. | D Z—N. Lichte schokken. Onderaardsch gerommel, En eed Goed voelbaar, niet op te geven S | welken aard, : 5 Z—N. Sterke golfbeweging. Gerommel, klapperen van deuren: en vensters, kraken van dakzink. 25 ZN. ? Schudding vrij sterk. Gerom: uel, slingeren van het gebouw. BEE, Vrij sterke trillingen. Vrij sterk kraken van houten woonhu 14 WO a Re a De aardbeving hoorde men lang (wel 10 sec.) aankomen. 8 N—Z Een horizontale niet hevige schok. 3 NW-—20. |Vri krachtig. 28 N—Z. ANEN NEE ee |Beheuren van cementen viocren 18 de toko’s. 5 5 w—O. Niet sterke trillingen. EA dee en Twee verticale en hevige schok- ken 4 O—W. Lichte aardbeving. 3? ZW--NO. | Zeer sterk. — 110 — ** Midden Java Tijd. | A | B | Lee) mente of | | [re | weg ‘ | ines- > : ur Berichtgever. | mo e Boalt en Gouvernement Z Taa al | zaan | de A | e tijd tijd. Aanvang | Grw en Eiland. lA : -T | Minuten. Batavia. October 1913 (vervolg). 1.0 N.| 120.9 | Menado,Celebes.| 20] 6u Om | — 57 `| Tjibalioeng. +6.42..+105.9| Bantam, Java, | 21/12"30™**)(— 12)| 12u 13m 10s Gorontalo.. 0.5 N.| 123.1 | Menado,Celebes.| 21| 16u 40m | — 65 152 31m Toli-Toli. LON. 120. = 22| 15u Om | — 57| Lin 6m li. Tjikorai; 7.4 Z.| 107.9 | Preanger, Java. | 23) 5u 40m**|(— 12)| 5u27m48s, Pagogo Lagede.| + 9.9 Z.|+ 120.0) Timor en On-| 24; 4u20m | — 51 erh., Soemba Luboeka. 0.6 Z.| 127.5 | Ternate en On-| 27| 7u47m | — 83 derh., Seki Telok Dalam. | 1.8 Z| 97.9 | Padangsche 29; Bn om | + 35 Zuid-Nias : Benedenlanden, uid-Nias W.Welborn, (Cie. Poelau Tello. 0.0 98.3 | Padangsche 29| llullm | + 29 | 11u42m168, _Gezaghebber, Bencdenlanden, 5 Sumatra. Controleur van) Telok Dalam. 1.8 Z| 97.9 | Padangsche 29| 11a 5m | + 35 e Zutd-Nias, Benedenlanden, ‘ Zuid-Nias. Radjo Nando. | Taloe. 0.2 N 99.9 | Padangsche 29| Llugom | + 27 n i Bovenlanden, = Sumatra. Lichtopzichter. | Poelo Bodjo. E 99.4 | Padangsche 29| 112 15m | + 29 sr an Benedenlanden, lj S Poelo Bodjo, Ze Controleur van|AndalasSoengai-| 0.4 Z 99,9 | Padangsche 29| Län Om | + 28 „a _Manindjau. limau. Benedenlanden, i a ve Controleur van! Telok Dalam, | 1.8 Z.| 97.9 | Padangsche 29| 15u50m | + 35 T Zuid-Nias. Benedenlanden, S Zuid-Nia p -Welborn, Civ.) Poelo Tello. 0.0 98.3 | Padangsche 29! 16u Om | + 29 _Gezaghebber. Benedenlanden, ; Poelo Tel 111 — GE © D E os Bijkomende verschijnselen Duur. Gees Intensiteit Richting. en en aard der beweging. ki e opmerkingen. 8 w—O. Niet sterk, trillingen. 3 ZO—NW, Lichte schokken. 23 N—Z. Niet hevig. Een golvende bewegi 12 w—O, Niet sterke, trillingen. De trillingen hade owe terwijl het ink regende. 15 NO—ZW. |Vrij sterk. Een vooruitgaand geraas als van een ` groote bijenzwerm. ? p Zwak. nn N—Z. Horizontaal, matig sterk. Tijd kan hoogstens 10 minuten fout zijn. L Z—N. Lichte schok. 80 S Regelmatige beweging. 5 a Vrij sterke schok. E EE in schommeling der op palen | bouwde woningen. 90 ZO—NW, | Zwaar horizontaal. EN In E SE rel l Z—N. Lichte schok. / jee ee Hevige schokken. — 112 — A | B | | aie Residentie of | S | erlei- Berichtgever. Waarnemings- | oost Gouvernement = er | tot Ba- plaats. [Breedte bak Ẹ Locale | ni \ Grw. en Eiland. £ tijd. 2 | ; | Minuten November 1913. H. Veen. Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 | Preanger, Java. | 2|11u55m**i (— 19) "A = Lichtopzichter. | Poelo Bodjo. | 0.2N.| 99.4 | Padangsche Benedenlanden, | 2) 23u Om | + 29 Poelo Bodjo. _ W.Welborn, Civ.| Poelo Tello. 0.0 98.3 | Padangsche 3) Ou 10m 4 Ou 40m,- Gezaghebber. Benedenlanden, : i Poelo Tello a er Sper aad Labocha. 0.6 Z. | 127.5 | Ternate. 4| 13u 38m | — 83 T = n Batjan. Civ. ee Kampong Baroe.| 1.0 N. | 120.9 | Menado,Celebes.| 11| 6u Om | — 57 van Toli-Toli. / a KE ” 3 DI 33 16 3u 0m DI E _ Controleur van | Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 S 19} 11" 40m | — 65 |1Ou3lmlój Gorontalo. t _ Controleur B. B.| Donggala. 0.7 2.| 119.7 “= 19) 11u 25m | — 52 » p ` Inl. Schrijver. | Kolaka. 4.1 Z.| 1216 {Celebes en On-|19 > — 59 s bk nr d Celebes. hs _ Tijdelijk Civiel) Kendari. 4.0 Z. | 122.6 | Celebes. 19| 11u 38m | — 63 „m _ Gezaghebber. En Ass.-Resident. | Pampanoea. 4.3 2.| 120.2 | Celebes en On- 19 P — 54 D 4 8 derh., Celcbes. en van | Posso. 1.4 Z, | 120.8 | Menado,Celebes.| 19| 11u 30m | — 56 ” Civiel gr Kolonedale. 2.0 2.| 121.3 Celebes, en On-| 19| 11u 45m | — 60 ” E hebber. derh., Celebes, E Banggaai. 1.5 Z. | 123.5 e 19 11u 55m | — 67 nn Malili. 372. tet „ [I0 110 50m | = 57 x h | Makale. 3.0 Z. | 119,9 is 19) 11" 45m | — 52 wë T Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 20/ 10u 50m | + 26 ? Dasein, Sumatra. 3 Soengailimau. | 0.4 Z| 99.9 S 20| 11u Om | + 28 | E Tjikorai. 1.4 Z. | 107.9 | Preanger, Java. | 22| 6u 18m**| (— 12) | 6" if a i ** Midden Java Tijd. =~ 148 —— © D E Bijkomende verschijnselen Intensiteit Richting. en en aard der beweging. onmin. | Ee Toae Vertikaal vrij sterk. : 30 ZW—NO. {Zwak horizontaal. Tijd geregeld naar zonsondergang. | Are EE Flinke schommeling. ee Z—N. Een horizontale middelmatige | Tijd kan hoogstens 10 min. fout zijn, 8 W—O. Niet sterk. 10 39 33 39 = . 10 N—Z, Zeer lichte golvende beweging. t 50 WO. Matige golving. Schommelingen. 2 NW—ZO. | Verticaal. 40 N—Z. Een lichte schok. Oà 180 3 Lichte schokken. 45 O—W. Horizontaal, vrij hevig. 4 zwakke schokken en 1 zware. 15 NZ. Vrij hevig. Twee flinke ee kantoor (houten gebouw) schudde flink. Kaarten en stoelen were zich. NO—ZW. | Lichte schokken 10 N—NW. | Horizontaal, vrij : 5 N—Z. Regelmatige hovisantate schok- ee ee ere Vrij Voie schok. ae Twee vertikale schokken, de laat- Ss ste zeer sterk. ES AIEE EA BT BR EE RE EUREN ET ne TEE E E gt EL Se Ar AN Ra RE EE N et ae $ = SH De Kr i A | B | Lengte | Besidentie of | | elei- | zem Berichtgever. | Waarnemings- oos Gouvernement | & Uu ot Bi "e plaats. ‘Breedte. = =| Locale tavia- Baton | Gr on Eiland. || tüd | Mid | APP u. H “T e | Minuten Batavia December 1913. Controleur, Tidore. 0.6 N.| 126.6 | Ternate en On-| 8| 23u.um| — 75 derhoorigheden, Tidore. Civ.Gezaghebber| Laboeha. 0.6 Z.| 127.5 |Ternate en On-| 8| 22u57m| — 83 van Batjan. derhoorigheden, Seki. Administrateur | Blitar. 8.1 2.1 112.2 | Kediri, Java. 16 — —_ van Karang Onderdistricts- | Senggoeroeh, | + 8.0 Z.| + 112.7] Pasoeroean,Java.| 16/15u Om**|(— 12) hootd Wedana var Batoe, te A.i r195 ze 17| 2u45m** = Penanggoengan. Controleur. Toeren. 8.2 2.| 112.7 = 17 LE teg BEE . Leefmans, | Bendo Redjo | 8.1 Z.| 112.1 | Kediri, Java. 17} 2u40m#* `, Entomoloog. bj Blitar. . ` Controleur van Poeloeng. .9 2.| 111.6 | Madioen, Java, |17| 2u 30m** j =- Ponorogo. G. Holstra. Manna. 4.5 Z.| 102.9 | Benkoelen, 19) Sum) + 15 Sumatra. he ** Midden Java Tijd. — 115 — © D E ba Se ai Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ki "SS opmerkingen. + 6 N—Z, Vrij hevig. + 10 oM. Horizontaal, matig. n te voren zwaar geregend, daarna onderaardsch gerommel, EE EE Hevige aardschok. Blade kn Sterk. 243 O—W. 2 schokken, vrij zwak. Tijdsopgave vrij nauwkeurig. + 10 = Twéé vrij zwakke schokken en één vrij i e DE eee . .| Twee schokken. OO io ee E N See e NEE S + là2 N—O. Tamelijk hevig. Huis, kerk en school kraakten. : j = an Bekende en merkwaardige Indische planten in gekleurde afbeeldingen door Dr. Z. KAMERLING met korten begeleidenden tekst VAN D. DE VISSER SMITS. Avérrhoa Bilimbi L. Deze boom wordt op Java vaak aangeplant en is ook hier en daar verwilderd aangetroffen. Waarschijnlijk is hij afkomstig uit tropisch Amerika evenals talrijke in den Indischen Archipel algemeen voorkomende planten. De meest gebruikte inlandsche naam is Belimbing asem (mal) in tegenstelling met de Belimbing manis (A. Carambola 1.) die veel grootere vruchten heeft, welke uit de hand worden gegeten. A. Bilimbi behoort thuis in het regenwoud, waarop de minder sterke vertakking wijst en het feit, dat de bladeren in grooten getale aan het einde der lange naakte takken opeengedrongen zijn. De bloempluimen komen uit stam en takken te voorschijn. Dit verschijnsel der cauliflorie hangt wellicht samen met het weinig ontwikkeld zijn van den schors, wat bij vele boomen van het regenwoud opvalt. De bloemen zijn purper door de kleur der kroonbladen, welke spoedig afvallen, terwijl de kelkbladen daarna nog lang blijven zitten. De tien meeldraden zijn allen vruchtbaar en staan in twee kransen van vijf, welke in grootte verschillen. De vijf stempels, welke op het ondiep gevoorde 5 deelige vruchtbeginsel zitten, zijn bij de rijpende vrucht nog intact. = Ads De vruchten zijn hoogstens 6 à 7 c.M. lang en smaken scherp zuur. De bladeren zijn samengesteld, oneven gevind en bestaan hoogstens uit 18 jukken. e blaadjes van dit samengestelde blad zijn eirond of langwerpig met rechten of scheeven voet en toegespitsten top, vedernervig met randnerf. Het verschijnsel der heterostylie, een kenmerk der Oxali- daceae, ontbreekt bij deze soort, wat een duidelijk verschil oplevert met de reeds genoemde A. Carambola L. die hetero- distyl is. De boomvorm komt bij deze familie hoogst zelden voor, vandaar dan ook dat Avérrhoa de aandacht trekt van den westerschen plantenkenner, die nooit anders dan kruidachtige klaverzuring-soorten heeft gezien. Amorphophallus variabilis BLUME. Deze kruidachtige plant wordt door de inlanders vaak „Kembang bangké” (mal) genoemd en door de Europeanen „Slangenblad’” naar aanleiding van de eigenaardige vlekken van blad- en bloeistengels. De soortnaam „variabilis” heeft betrekking op de bloeischeede welke den bloeikolf peperhuis- vormig omgeeft en bij de verschillende exemplaren wat vorm en teekening betreft nogal uiteenloopt. In de omgeving van Batavia is ze zeer algemeen, overal in paggers op begraafplaatsen en dergelijke standplaatsen treft men haar aan. De plaat vertoont een bloeikolf, waaromheen aan de basis een bloeischeede, en een pas ontloken blad. In den grond heeft de plant een knol, die echter nooit bloei- en bladstengel tegelijk draagt. Wanneer een knol een bloem- stengel heeft voortgebracht, en de bloei is afgeloopen, terwijl de besvruchten zijn gerijpt, verdroogt de bloeikolf-steel. Meestal duurt het dan eenigen tijd voor de knol opnieuw uitloopt, maar als dit gebeurt verschijnt er één blad. Het in de bloeischeede verborgen gedeelte van de bloeikolf draagt een groot aantal eenslachtige bloemen. Aan de basis = 118 = van de kolf zitten een groot aantal vrouwelijke bloemen, zonder bloembekleedselen en alleen bestaande uit een stamper, welke bestaat uit een vruchtbeginsel met een meest zittenden tweelobbigen stempel. De mannelijke bloemen zitten boven de vrouwelijke aan de bloeias en bestaan uit dicht opeenge- drongen meeldraden met gele helmknoppen, die met twee poriën openspringen. Boven deze bloemen is de bloeias kaal en nog iets hooger volgt een sterk verdikt en puntig toeloopend gedeelte, dat helder geel gekleurd is. Bij pas ontloken bloeikolven is dit laatste deel glad van oppervlak. Later begint het rimpelig te worden, terwijl ’t dan nog steeds zijn functie, het lokken van kleine aaskevers voor de bestuiving, uitoefent, want tegen den avond verspreidt dit deel een zeer sterke aaslucht. De maleische naam „krengen-bloem” is werkelijk zeer goed gekozen. Volgens Dr. KONINGSBERGER is een der bestuivers Philanthus erassicornis uit de fam. der Kortschildkevers. Een ander kevertje, dat men ook vaak in de bloeischeede aantreft, behoort tot de Nitidulae. Volgens Heyne: „De nuttige planten van Ned. O. Indië” is de knol oneetbaar, maar worden alle groene deelen en de rijpe vruchten in sajoer gekookt; de stengels eveneens, doch nadat de harde buitenlaag daarvan is afgeschraapt. De bladeren worden wel als voedsel aan ikan goerami gegeven. De scherpe brandende smaak, die de meeste deelen van deze plant eigen is, vormt een kenmerk van vele Aroideeën. Vroeger meende men, dat dit veroorzaakt werd door de intracellulaire kristallen van kalkoxalaat, welke zoo algemeen in de weefsels dier planten voorkomen. Volgens de onder- zoekingen van Lewin is deze verklaring niet de juiste, want gekookte knollen en bladeren smaken niet scherp, terwijl de naaldvormige kristallen van bovengenoemde stof dan nog geheel onopgelost zijn. De verklaring zou deze zijn, dat de raphiden het slijmvlies wel wonden, doch dat de prikkelende pijn veroorzaakt wordt door naast deze kristallen in de cel aanwezige giften, welke door het koken worden omgezet. > 7 d AMORPHOPHALLUS VARIABILIS Bun — 119 — Antigonon Leptopus Hook. et Arn. Een bekende sierplant uit West-Mexiko afkomstig, welke bij de Europeanen algemeen bekend is onder den naam „Roode Bruidstranen”. In de botanische tuinen van Europa wordt dit kruid gekweekt in de warme kas, terwijl men het hier bijna in iederen tuin aantreft. Zoo op `t eerste gezicht houdt men deze plant voor éénjarig of hoogstens tweejarig; ’t is echter een overblijvende meerjarige. De bloeiwijzen lijken oppervlakkig beschouwd trossen, doch ’t is een samengestelde bloeiwijze en wel een tros- vormige vereeniging van eentakkige bijschermen. De assen der bloeiwijzen eindigen in een aantal ranken, met behulp waarvan de plant zich vastklemt aan de voorwerpen waar- tegen zij opklimt. Juist deze bloeiwijzen zijn zeer los en sierlijk, waardoor deze plant meer dan menige andere haar naam „Sierplant” verdient. Het opengaan der bloemen schrijdt voort van de basis der bloeiwijze naar den top, wat op de plaat zeer duidelijk zichtbaar is, evenals het feit, dat de bloeiwijzen okselstandig zijn. De bloemen hebben een helder rose bloemdek, dat vijfbladig is en losbladig, want aan de basis zijn de bloemdekdeelen niet met elkaar vergroeid. De twee buitenste deelen van het bloemdek zijn grooter dan de overige. Een der bloemdek-deelen wordt voor de helft door een ander gedekt en is iets kleiner dan de twee buitenste en de twee geheel door de andere bloemdekdeelen gedekte bloemdekbladen zijn ’t kleinst. Wat de voortplan- tingsorganen betreft merken we op, dat de bloemen twee- slachtig zijn. De meeldraden, acht in getal, zijn met de basis der helmdraden tot een buis vergroeid, die tusschen de onvergroeide deelen der helmdraden een toegespitste tand draagt, zoodat er in ’t geheel 8 van zulke tanden voorkomen. De rug der helmdraden is met roode klierharen bezet. De gele helmknoppen zijn in hun midden en dus eenigszins beweeglijk op den helmdraad bevestigd. Ze springen met overlangsche spleten open. De stamper is volledig en bestaat == 120 — uit een bovenstandig, driekantig vruchtbeginsel, drie stijlen en drie sikkelvormige stempels. De stelen der bloemen zijn geleed in een gekleurd en vliezig gedeelte, dat een deel van den bloembodem is, en de eigenlijke bloemsteel. De stengels zijn kantig, taai en zeer buigzaam en gevuld met wit merg. De bladeren staan verspreid, zijn duidelijk gesteeld, terwijl de scheede ontbreekt. De bladschijf bezit gekroesde randen, is aan de spits duidelijk mucronaat en heeft een niervormig gelobden voet. Jonge bladeren ver- toonen duidelijk de anthocyaan-kleuring. Van deze plant komen ook witte bloem-varieteiten voor. ’t Gebeurt echter meermalen, dat men uit zaad, gewonnen van witte bruidstranen, weer roode krijgt, een bekend verschijnsel bij kleurvariëteiten. De witte variëteit van de roode bruidstranen wordt wel eens verward met de echte witte bruidstranen, die tot de familie der Convolvulaceeön behooren (Porana volubilis). De om i 8. ANTIGONON LEPTOPUS Mook. et Arn HONDERD VOORDRACHTSAVONDEN. Geschiedenis der afdeeling der K. N. V. voor voordrachten met debat DOOR — W. VAN BEMMELEN. Een voordracht is soms een gebeurtenis, die waard is om in de annalen der geschiedenis aangeteekend te worden, hetzij dat de spreker voor het eerst mededeeling doet van gloednieuwe, de wereldloop veranderde uitkomsten van onder- zoek, hetzij dat hij door vuur van voordracht of schittering van proeven zijn gehoor meesleept en verbaast. Het debat kan ook voor den voordrager geheel nieuwe gezichtspunten openen, of tot bloedig tumult aanleiding geven, wat historia beide getrouwelijk zal opteekenen. Zulk een gebeurtenis heeft onze afdeeling niet in haar geschiedboek (in casu een simpel schoolschrift) op mogen teekenen, en geen der leden zal het verwacht hebben. Maar een honderdtal voordrachten in ruim elf jaren ge- houden, dit is niet een belangrijke gebeurtenis, maar een belangrijk verschijnsel op lokaal wetenschappelijk gebied, wel waard om nader beschouwd te worden. Vóór 1903, het stichtingsjaar van deze afdeeling, was het de gewoonte geweest, dat op de Bestuursvergaderingen door de leden Mededeelingen werden gedaan, zoowel over uitkomsten van eigen onderzoek, als over belangrijke wetenschappelijke gebeurtenissen van den dag. Daar naast vonden enkele malen ’s jaars openbare voordrachten voor de leden der Vereeniging plaats, gehouden, zoowel door bestuursleden, als andere sprekers. — 122 — Hiermee waren evenwel sommige medici niet tevreden; zij verlangden, zooals Dr. Kırwier pe Jonge in de Bestuurs- vergadering van 8 Januari 1903 uitsprak, naderen omgang met beoefenaars der natuurwetenschappen, daar het uitsluitend omgaan met vakgenooten eenzijdigheid kweekt. Dr. pr HAAN en hij hadden reeds stappen gedaan tot oprichting eener afzonderlijke debating-club, maar aansluiting met de K. N. V. werd wenschelijk geacht. Gelukkig dat aan dat laatste beginsel is vastgehouden en niet afscheiding is ontstaan, waar samenwerking mogelijk en vruchtbaar is gebleken. Na veel discussie, die verkort in de gedrukte notulen der bewuste Januari-vergadering weergegeven is, kwam men tot het besluit, dat een afdeeling van het Bestuur zou gevormd worden, waarvan die Bestuursleden leden zouden zijn, die zich verbonden een voordracht te houden. Gewone leden der K. N. V. zouden tot leden dezer afdeeling benoemd kunnen worden, mits zich tot het houden van een spreekbeurt volgens rooster verplichtende. Bestuursleden zouden verder vrijen toegang hebben, maar anderen zouden enkel met toestemming van den spreker binnen- geleid kunnen worden. Men wilde vrij zijn, vrijelijk zijn meening kunnen zeggen en daarom zeker zijn, dat geen gewantrouwde profanen den kring binnen konden komen. Verder werd besloten, dat telkens de spreker van de vorige bijeenkomst als voorzitter zou optreden en de secretaris der Vereeniging het weinige administratieve werk der Afdeeling op zich zou nemen. Verdere regelingen werden opzettelijk niet getroffen om door vrijheid een lang leven mogelijk te maken. Geenszins was toch bij alle bestuursleden de overtuiging gevestigd, dat aan deze afdeeling dat lange leven zou beschoren zijn. Vooral ons Buitenzorgsch lid, Dr. KONINGSBERGER Was pessimistisch gestemd, slechte ervaringen als hij had gehad met zulke vereenigingen te Buitenzorg. Het is wel een merkwaardig verschijnsel van verschil in lokale toestanden, dat inderdaad een dergelijke vereeniging, — 123 — tot het houden van voordrachten met debat, te Buitenzorg geen levensvatbaarheid schijnt te kunnen verkrijgen, want in de laatste jaren is weder een tweetal malen de poging aldaar hernieuwd, maar het is na aanvankelijk slagen toch weer op mislukking uitgeloopen. Het is moeilijk om de oorzaak van dat verschil op te sporen. De stichting van het Departement van Landbouw kan niet de oorzaak zijn, want de eerste poging had vóór de oprichting van dat Departement plaats. Evenmin kan het zijn, dat de onderlinge ambtelijke verhoudingen een ongunstigen invloed uitoefenen, daar die te Batavia tusschen de wetenschappelijke menschen van verschillende categoriëen even goed bestaan. Geen andere oorzaken kan ik vinden, dan de omstandigheid, dat Buitenzorg klein is vergeleken bij Batavia terwijl het Buitenzorgsche wetenschappelijk publiek eerder grooter is, en voorts, dat de Bataviasche Afdeeling door een moedervereeniging gerugsteund wordt. Heeft dan het feit, dat onze afdeeling thans, na een ruim elfjarig bestaan, in bloeienden toestand haar honderdsten voordrachtsavond kan vieren, de pessimistische voorspellingen, in 1903 geuit, glansrijk gelogenstraft, toch moet bekend worden, dat er een tijd van malaise is geweest. Men heeft de goede gewoonte aangenomen om telkens de namen der opgekomen leden en geïntroduceerden aan te teekenen, zoodat het mogelijk is een statistiek over het bezoek op te maken. Jammer dat ze niet geheel compleet kan zijn. Eerst op de 54° bijeenkomst is de toenmalige secretaris, Dr. "Iesse Wing, daarmee aangevangen. Ik herinner mij echter, dat op de eerste bijeenkomst, waarop Dr. pr Haan als spreker optrad met het onderwerp „De geneeskunde als natuurwetenschap” ongeveer een 20 personen aanwezig waren. Ook de 3 volgende sprekers hadden een gehoor van 15 - 20 menschen. Later is nog een paar maal verzuimd de aanwezigen te vermelden, bovendien en dat is wel jammer, ontbreken ze voor zes bijeenkomsten, die in de maanden April—November 1912 plaats vonden. — 124 — Slechts van één dier bijeenkomsten teekende ik toevallig het aantal aan, terwijl ik mij herinner, dat de overige vijf vergaderingen zich noch door zeer groot, noch door zeer geringe opkomst kenmerkten. De lijn van het bezoekersaantal, die ik volgens deze opgaven heb kunnen trekken, vertoont enkele opvallendheden. Ten eerste sommige pieken: vergaderingen met meer dan 20 toehoorders. Die in 1904 was de bijeenkomst, waar Freer sprak over de nieuwe stralen, die toen, na de ontdekking van het radium, zich in een bijzonder groote belangstelling verheugden. In 1913 was het de nieuwe natuurkundige wereldbeschou- wing, die door de invoering van het Betrekkelijkheids- beginsel van Einstein, in het leven was geroepen, terwijl tenslotte kortgeleden de gedeeltelijke vernieling van den kathedraal van Rrerms en de architectonische beschouwingen daaraan vastgeknoopt, naast veel leden, verscheidene geïntro- duceeerde dames en heeren trok. Er zijn echter in de lijn van het bezoekersgetal ook benedenwaarts gerichte pieken op te merken. Zoo die in December van het eerste jaar, in 1903, toen de spreker absent was en de Heer Krewrer DE JONGE voor een tweetal toehoorders, enkele korte mededeelingen deed. In 1909 daalde de belangstelling en werd zelfs één der bijeenkomsten wegens te geringe opkomst uitgesteld. Zelf toen in Europa vertoevende, is het mij onmogelijk de oorzaak van die verminderde belangstelling volgens eigen oordeel na te gaan. De teleurstelling van het gedwongen uitstel trof juist één van de meest gewilde sprekers der Afdeeling, zoodat die vermindering in belangstelling algemeene oorzaken moet gehad hebben. Zij bleef in de twee volgende jaren nog aanhouden en eerst in 1912 kwam er verbetering, die ik hoop, dat blijvend zal zijn. In de Januari vergadering van het jaar 1903, waar de — 125 — oprichting der afdeeling werd besproken, uitte de toenmalige secretaris Dr. J. G. van Deventer, de vrees, dat de voor- drachtsavonden afbreuk zouden doen aan het houden van voordrachten op de gewone Bestuursvergaderingen. De toen- malige voorzitter, de majoor MuLrer, chef van de triangulatie, bestreed dit door de opmerking, dat op die laatste geen voordrachten werden gehouden maar mededeelingen werden gedaan, die veel minder voorbereiding vereischen dan de voordrachten op de afdeelingsavonden. Ik herinner mij, dat ook ik die vrees deelde, maar zij is gebleken ongegrond te zijn geweest; integendeel de afdee- lingsavonden schijnen als een opwekking te hebben gediend, want het aantal mededeelingen is standvastig gebleven, zooals uit de jaarlijksche aantallen blijkt. Die aantallen waren: 90 1908 12 1903 16 1909 14 1904 16 1910 13 1905 10 1911 6 1906 11 1912 14 1907 19 1913 13 1914 15 Voor de jaren van het bestaan der afdeeling 1903—’14 is het gemiddelde ruim elf per jaar, dat is meer dan één mededeeling per vergadering, en wanneer men in het oog houdt, dat deze mededeelingen vaak het karakter hebben van uitgewerkte voordrachten met platen en demonstratie- objecten, dan is dat aantal van ruim elf per jaar volstrekt niet gering. Bovendien waren het vaker dan bij de voor- drachten, de uitkomsten van eigen onderzoek, die medege- deeld werden en gaven zij dikwijls aanleiding tot levendiger debat, dan op de afdeelingsavonden tot het houden van voordrachten met debat. Een werkelijke debatavond is er eigenlijk maar éénmaal geweest en wel in het eerste jaar, 1903. — 126 — Dr. ONNEN, toenmaals directeur van het Gymnasium Willem III, was een voorstander van het beginsel om het debat hoofdzaak te maken. Hij formuleerde daarom, toen het zijn spreekbeurt was, eenige stellingen — in casu op het gebied der mechanica — liet die drukken en zond ze eenige dagen voor de bijeenkomst aan de leden toe. Na de inleiding volgde inderdaad het debat, maar een bepaald succes had het niet, zoodat navolging uitbleef en voortaan het debat zich meer of minder levendig ontwikkelde naar gelang de aard van het onderwerp zich daartoe leende, dan wel, .dat het door toevallig opgeworpen questies zich juist op zijwegen het drukst bewoog. Onderwerpen uit de exacte wetenschappen zijn meestal niet geschikt ter debat- teering, meer die van algemeen biologischen of, en dat vooral van philosophischen aard. Een enkel maal werd door een spreker een onderwerp gekozen opzettelijk ter prikkeling van den debatzin der leden; zoo b.v. Kiewit pe Jonge’s voordracht „wat is wetenschap” en het mag met genoegen geconstateerd worden, niet zonder den gewenschten uitslag. Uit de statistiek der sprekers blijkt, dat de 100 voor- drachten door 43 sprekers zijn gehouden, waarvan een 21-tal éénmaal, een 11-tal tweemaal en een 3-tal driemaal optraden. Driemaal was de voordracht te lang voor één avond en vervolgde de spreker haar op een tweeden avond. Voor mijn statistiek heb ik die gevallen echter als afzonder lijke voordrachten beschouwd. wat meer met de feitelijkheid overeenstemt. Sprekers die 4, 5 en 7 maal optraden, waren er zes. De beide personen, die de stoot tot de stichting gaven, Drs. pe Haan en Kırwier pr Joner, bleven haar 00 trouw —iets wat in dergelijke gevallen lang geen regel is. Dr. pr Haan trad vijf maal op en Dr. Kriewier DE JONGE zeven maal. Allen werden evenwel overtroffen door Dr. GRIJNS, die negen voordrachten hield en dat op vijf verschillende gebieden van wetenschap. — m Hiermee kom ik op de statistiek van de verschillende wetenschappelijke terreinen, waarop de sprekers zich hebben bewogen. Terreingroepen te vormen was niet moeilijk, maar wel om sommige onderwerpen onder te brengen. Waar moet men b.v. Kiewier pe Jonge’s voordracht „Wat is wetenschap” indeelen? Ik heb haar maar bij de Philosophie gerekend. Een, zeker belangwekkende, voordracht viel geheel buiten het kader; n.l. die van Dr. H. Onwen junior over het contro- leeren van administraties; het onderwerp van de andere voordracht van dien spreker ,,’t Begrip Rente” was tenminste nog onder Arithmetica te brengen. _ Ter vergelijking heb ik ook de statistiek der onderwerpen van de 159 mededeelingen uit de jaren 1903—’14 opgemaakt; de procentgetallen voor beide volgen hieronder. Wetenschappen. Voordrachten. Mededeelingen. Astronomia | Nautica ? g 0 Arithmetica | 14 e lo Mechanica Philosophia 8 Physica Ce EK 27 12 Biologia Botania 8 Zoölogia | o Chemia 12 Pharmacia > Technica 10 6 Meteorologia 7 30 Geophysica Geologia 5 14 Geographia Varia i 1 1 Geert 3 Lem De procentcijfers van voordrachten en mededeelingen loopen niet evenwijdig; de volgende opvallende tegenstelling vertoont zich: Wetenschappen. Voordrachten. Mededeelingen. Medieina 0 0 Biologia En a Meteorologia Geophysica ‘ es De oorzaak dier tegenstelling is m.i. de volgende. De beoefenaars der eerste wetenschappen waren talrijk, ze vervulden dus vele spreekbeurten, maar de aard hunner mededeelingen maakte die meer geschikt voor de Genees- kundige Vereeniging; de beoefenaars der geophysica waren geringer in aantal, maar hun mededeelingen pasten daaren- tegen zeer goed in het kader der Natuurkundige Vereeniging. Het eindoordeel over de honderdvoudige uiting der Afdee- ling kan niet anders dan gunstig luiden. Ongetwijfeld zal de aansporing tot de bestudeering van een onderwerp en de arbeid van het opzetten en opmaken der voordracht gunstig op de sprekers hebben ingewerkt. Niet minder gunstig zal dat gewerkt hebben als aansporing tot eigen onderzoek, terwijl het voordeel voor de toehoorders, die door het levende woord in menig hun vreemd terrein van wetenschap zijn binnengeleid geworden, gerustelijk hoog mag geschat worden. Ook onderlinge waardeering is gekweekt geworden en door wrijving van inzichten menig nieuw uitzicht geopend. Van toekomstvoorspellingen zal ik mij onthouden, enkel wil ik opmerken, dat geen enkele oorzaak te bespeuren is, die het tegenwoordige tijdperk van bloei bedreigt. Dost, Desliatis UITKOMSTEN DER Aardmagnetische Waarnemingen : TE BATAVIA en BUITENZORG VERRICHT gedurende het jaar 1912. Gemiddelde Oostelijke Declinatie 0° 47.29. = Zuidelijke Inclinatie 31° 19/40. ` Horizontale Intensiteit 0.366828. S N/Z. Component 0.366793. S O/W. : 0.005041. = Verticale = 0.223240. Totale Kracht 0.429417. Gemiddelde dagelijksche schommeling: in de Declinatie 2 FF. » » Inelinatie 3 17E » »„ Horizontale Intensiteit 0.000349. » » N/Z. Component 0.000355. n AU: $ 0.000292. „op -Verticale | 0.000200. Seculajre Verandering: (+ = toenemend; — = afnemend). 1905—06. 1906—07. 1907—08. 1908—09. 1909—10. Ta 1911—12. —0.'87 —1./90 —1.'47 —1./23 —0./80 —1.’0 —0.'38 ` +8,75: 46.71 +7./23 +6.’81 +2.'17 See + 2./96 +0.000179 +0.000028 —0.000170 —0.000111 +0.000054 + 0.000039 +0.000191 ` +0.000180 +0.000031 —0.000167 —0.000110 +0.000056 +0.000041 +0.000191 ` —0.000076 —0.000216 —0.000 157 —0.000135 —0.000089 —0.000114 —0.000041 : +0.001368 +0.000989 +0.000948 +0.000924 +0,000438 + 0.000643 +0.000548 ` + 0.000852 +0.000532 +0.000342 +0.000382 +0.000275 +0.000366 +-0.000448 ` Ld 8 = MODDERWELLEN IN NIEUW-GUINEA. (Ontleend aan het exploratie verslag van 10 September t/m 27 October 1913 van de verkenning der Mamberamo delta en Noord-Waropen kust). 16 Oct. Ten 6 uur v.m. vertrokken, zien we ten 7 uur v.m. niet ver van de monding op den rechteroever van de Sirami in een verbreeding een rookpluim. Naar de oorzaak hiervan gevraagd, antwoorden de gidsen, dat die rook uit den grond opstijgt en de Papoea’s die plek vermijden. Met de prauw varen we er heen en bereiken een groote modder- vlakte van + 1 K.M. in middellijn, terwijl aan den noorde- lijken rand om de 3 à 4 seconden een kolom modder + 1 M. hoog wordt opgeworpen. De moddervlakte zelve bestaat uit een gestolde korst boven een laag heete modder, waar we tot ons middel toe inzakken. In den omtrek veel afgestorven hout. Door het kappen van Pandanstammen lukt het ons door de breilaag heen te werken en de plek, waar de modder met een dof rommelend geluid opspuit, tot op 15 M. te naderen. Een witte neerslag in den omtrek wijst op zwavel. Deze plaats draagt bij de bevolking den naam van Sepaserri. De sterke Nevel in den Oostmoesson van 1914 ') DOOR Dr. C BRAAK. Uit de tweede helft van den oostmoesson van het jaar 1914 zijn bij het Observatorium meerdere berichten binnen- gekomen over een buitengewoon sterke nevelvorming in verschillende deelen van den Archipel, welke o.a. aan de scheepvaart velerlei moeilijkheden in den weg heeft gelegd en tot allerlei hypothesen aanleiding heeft gegeven. Ik zal hier in eenigszins verkorten vorm de belangrijkste dezer berichten weergeven en in aansluiting met de beschrijving van het verschijnsel, zooals het zich in het afgeloopen jaar heeft voorgedaan, U meer in het algemeen het karakter ervan beschrijven aan de hand van waarnemingen uit vroegere jaren. Het zal dan blijken, dat wij zeer waarschijnlijk hier te doen hebben met een phenomeen, geheel analoog aan de heiigheid der lucht, die in den drogen tijd steeds in mindere of meerdere mate voorkomt, echter nu in zeer versterkte mate optredende. Bijzonder typisch en intensief vertoonde zich de nevel- vorming op de hoogvlakten van Midden-Sumatra: Volgens den zendelingleeraar GurLLauMe te Seriboe Dolok begon zij aldaar op den 21sten Augustus en bleef aanhouden tot den 20sten October. De op '/, uur afstand staande berg was meestal niet te zien en het eiland Samosir was vanaf den oever van het Toba-meer niet te onderscheiden. De zon was slechts als een lichte vlek door den nevel zichtbaar. Alleen op de enkele regendagen trok de nevel gedeeltelijk op. 1) Medegedeeld in de bestuursvergadering der Kon. Natuurk. Vereeniging van 8 Februari 1915. — 132 — Ook in de kustvlakte, nl. in Deli, werd het verschijnsel waargenomen. Dr. pe Bussy vermeldt in een schrijven van 27 October: „De laatste paar weken was het buitengewoon heiig en zonloos, een enkele maal scheen de zon als een scherp begrensde flauwe schijf door den mist (rook?) heen. Zoo nu en dan vielen vrij zware, niet langdurige buien, maar helderder werd het daardoor niet.” Te Fort de Kock was gedurende de maand October volgens Dr. Brouwer op sommige dagen de mist zoo sterk, dat men niet verder dan 250 meter voor zich uit kon zien. Te Indaroeng (bij Padang) begon het volgens de mede- deelingen van den Heer Caru C. Lav medio September te betrekken en was de nevel medio October zoo dicht geworden, dat de naastbij liggende bergen niet te zien waren. Vanaf den 2den November begon het op te klaren en vanaf den 10den werd de nevel niet meer waargenomen. De Controleur van Kerintji deelt mede, dat over de geheele hoogvlakte van Kerintji zich in de eerste dagen van September een blauwig waas uitspreidde, dat langzamerhand in dicht- heid toenam. Terreinvoorwerpen waren op 500 meter afstand slechts onduidelijk zichtbaar, de zon was eerst te 8 uur ’s morgens als een roode schijf te zien, de maan bleef meestal onzichtbaar. Vermelding verdient nog, dat het ook op zee nabij de kust, vooral van Padang tot Benkoelen sterk nevelig was (het licht van Poeloe Tikoes bij Benkoelen, met een geographi- sche zichtsverheid van 16 mijl, kwam op 24 October eerst op 4 mijl afstand in het zicht), maar verder op, buiten de Mentawei eilanden, helder. In sterke mate werd het uitzicht belemmerd in de zee- straten tusschen Sumatra en Borneo en aan Borneo’s westkust. Omstreeks half Augustus vóór de Kleine Kapoeas liggende, werd door den Inspecteur van Scheepvaart ©. H. pr Gorse reeds een paar malen ’s morgens een melkachtige nevel waargenomen, die uit zee opkwam; in de eerste helft van October strekte het zicht overdag zich herhaaldelijk slechts — 133 — tot 750 meter uit en was het witte schitterlicht van 200 normaalkaarsen ’s nachts op 1200 meter afstand niet te zien; het 300 meter hooge eiland Datoe, waarheen den 174" October gestoomd werd, kwam eerst binnen 1 zeemijl in het zicht. De nevel nam toe bij zuidenwind. Tusschen 13 en 16 October kwam volgens het rapport van den gezagvoerder van het stoomschip der Gouv. Marine Java het licht van Ondiep- watereiland op den gewonen afstand in het zicht, dat van Mendanau op een afstand van 6 zeemijlen (zichtsverheid 21 zeemijlen) en werd het licht van Langkoeas (zichtsverheid 21 zeemijlen) op 3 zeemijl afstand gerond, doch niet gezien. De gezagvoerder van het Gouv. SS. Edi rapporteert, dat op zijn reis van 6—12 October bij Seroetoe, langs Banka en Billiton en in Straat Banka een bijzonder heiige lucht werd waargenomen; overdag was de wal zelfs op korten afstand niet zichtbaar, de lichten van Langkoeas en Nangka (in Straat Banka, zichtsverheid 21 zeemijlen), eerst op 10 zeemijl afstand. De gezagvoerder van het Gouv. SS. Brak vermeldt, dat op zijn reis van Pontianak naar Singkawang medio October het land niet verder dan 300 meter te zien was en schrijft dit toe aan boschbranden in Borneo. Berichten omtrent rookwolken, van boschbranden afkomstig, werden ook ingezonden uit Straat Banka, waar de rook van den Sumatra wal kwam. Een gelijksoortig bericht kwam binnen van de oostkust van Borneo, afkomstig van den havenmeester van Samarinda, die hieromtrent vermeldt: „Deze heiigheid, veelal in mist over- gaande, werd voor een deel (mogelijk meerendeels) door rook veroorzaakt, hetgeen te ruiken is, en pijn doet aan de oogen.” ok in verschillende rapporten van gezagvoerders der Kon. Paketvaart Maatschappij komen klachten voor over Pijnlijke oogen en keel en tevens wordt melding gemaakt van stukjes verbrand gras, op het dek der schepen gevonden. De gezagvoerder van het Gouv. SS. Zwaan deelt mede, dat aan de noordkust van Nieuw-Guinea en Ceram zelfs ver uit den wal duidelijk een brandlucht werd waargenomen. — 134 — Volgens den gezagvoerder van het Gouv. SS. Hazewind was bij Pasir, aan de oostkust van Borneo door den zwaren rook het navigeeren bijna onmogelijk. In het oosten van den Archipel was de nevel vooral sterk in het noordelijk deel van Straat Makasser, in de Molukken in den omtrek van Ambon en Ceram, de Zuidooster- en Zuid- westereilanden en in Noord Nieuw-Guinea. De gezagvoerder van de Hazewind rapporteert, dat de lichten van Aroebank en Toegoean, respectievelijk in het zuidelijk en noordelijk deel van Straat Makasser gelegen, op 5 à 6 zeemijlen slechts zeer flauw zichtbaar waren. De gezagvoerder van het Gouv. SS. Zwaan vermeldt o.a., dat op zijne reis in de tweede helft van October tusschen Ambon en de Geelvinkbaai vaak het land eerst binnen 2 zeemijlen in het zicht kwam. Van het kustlicht Noesanive, 139 meter boven zee, aan den Z.W. hoek van Ambon gelegen, wordt dato 9 November door den superintendent gemeld: „Gedurende de laatste weken hangt een dichte mist over het land en de zee, waardoor men somtijds vanaf den toren de zee niet kan zien. De gezagvoerder van het Gouv. SS. Valk meldt, dat op het traject Ambon-Ternate in de tweede helft van September op 5 zeemijlen afstand het hooge land onzicht- baar werd en door Straat Manipa (tusschen Boeroe en Ceram) stoomende van het licht niets werd gezien. Volgens het rapport van den Commandant van Hr. Mrs. Tromp kwam op een reis langs de Zuidwester-, Zuidooster- en Bandaeilanden, Roma eerst op 2500 meter, Damar op 4500 en Lonthoir op 1200 meter in ’t zicht. Bij het verkennen van den wal van Kelang in Straat Manipa moesten de boord- en toplichten worden gedoofd wegens het hinderlijke diffuse licht, dat zij tengevolge van den nevel verspreidden. In het bovenstaande werden eenige der belangrijkste berichten uit een grooter aantal uitgelicht. In het kort samengevat blijkt uit het geheele waarnemingsmateriaal, dat hoewel in den geheelen Archipel de lucht in de maanden September en October min of meer heiig was, de door- zichtigheid der lucht het geringst was aan de kusten van — 18 — Borneo, de zeestraten tusschen Sumatra en Borneo, aan de westkust van Sumatra bezuiden Padang en op de hoogvlakten van Midden Sumatra. Er kon hier geen sprake meer zijn van heiigheid, maar veeleer van een grijzen drogen nevel of mist. In iets geringere mate werd de nevel waargeno- men onder den wal aan de westkust van Sumatra benoorden Padang, in Straat Malakka en in het oosten van den Archipel, en _ daar voornamelijk in het noordelijk deel van Straat Makasser, de Molukken in de omgeving van Ambon en Ceram en de eilanden ten zuidoosten daarvan en aan de noordkust van Nieuw-Guinea. Aan de kusten van Borneo, in Straat Banka en ten noorden van Ceram en Nieuw-Guinea deed de rook, afkomstig van bosch- en ladingbranden, de dichtheid van den nevel nabij het land toenemen. In de Java Zee en het gebied ten oosten ervan, alsmede . op Java en de Kleine Soenda eilanden was het betrekkelijk helder en al was de heiigheid ook hier en daar wat sterker dan gewoonlijk, kwam het niet tot de vorming van den grauwen nevel. Hetzelfde geldt van het uiterste noordwesten van den Archipel n.l. Atjeh. Het verschijnsel der heiigheid zelve is iets zeer gewoons en kenmerkt in het algemeen gebieden waar droogte heerscht. Als zij sterk ontwikkeld is, verliest de hemel de helder blauwe kleur en neemt een wazige witte tint aan, de omtrekken der bergen zijn onduidelijk te onderscheiden, de sterren flikkeren mat en die van de 4° en 5° grootte worden onzichtbaar. In den Archipel is het verschijnsel des te sterker naarmate de droogte van den zuidoostmoesson langer aanhoudt. Het houdt op wanneer de regens goed doorkomen. Gewoonlijk is deze heiigheid het sterkst in het uiterste zuidoosten, namelijk in de Timor zee; ook in Straat Madoera en Straat Makasser is ze in den tegel tamelijk intensief. In de Gasperstraten en Straat Karimata komen bij sterken moesson dikwijls grauwe nevelwolken voor, welke dichter worden, naarmate de wind in kracht toeneemt. Het zeevlak * — 136 — neemt dan tegelijkertijd door reflectie een lichtblauwe melk- kleur aan. Het verschijnsel draagt den naam van Tongara poetih d.w.z. witte zuidooster. Een dergelijke, eveneens met de naam Tongara bestempelde wind, is in den oostmoesson in Straat Makasser, in den Spermonde Archipel, een gewoon verschijnsel. Dit is een krachtige bergwind, die, over de zee strijkende, zeer sterke heiigheid meebrengt. Wij zien hieruit, dat sterke nevelvorming niet zoo zeldzaam is in den Archipel. Zij neemt in kracht toe, naarmate de droogte intensiever is en langer duurt. Zeer sterk, waarschijnlijk nog sterker dan in het afgeloopen jaar, was zij in het zeer droge jaar 1902, zooals blijkt uit een groot aantal berichten die aan het observatorium binnenkwamen. Het verschijnsel strekte zich toen ook wel iets verder zuid- en noordwaarts uit, maar het gebied waar de intensiteit het grootst was lag ongeveer op dezelfde plaats als in 1914 !). Ook in de abnormaal droge oostmoessons van 1885, 1888, 1891 en 1896 heeft het zich voorgedaan, hoewel, voor zoover is na te gaan, minder sterk dan in 1902. Op de Tanimber eilanden draagt het een bepaalden naam, de inlanders noemen het Koema-koema en volgens hen vertoont het zich om de 5 à 6 jaar. Men kan de grauwe nevel beschouwen als een versterkt stadium der heiigheid. Voor het goed begrip ervan zullen wij derhalve eerst de oorzaken, die de heiigheid teweeg brengen, nader moeten beschouwen. De heiigheid is in haar eerste stadium een blauwachtig waas, dat veroorzaakt wordt door zeer kleine vaste of vloeibare deeltjes, die in de lucht zweven en het licht verstrooien. Voor deeltjes, die belangrijk 1) Volgens Dr. VAN BEMMELEN (zie Meteorologische Zeitschrift Aug. 1905, p. 362) was daarenboven in 1902, wat in 1914 niet het geval was, het eerste en tweede purperlicht sterk ontwikkeld, een aanwijzing, dat op groote hoogte in de atmosfeer stofdeeltjes zweefden, wellicht afkomstig van de uitbarsting van den Mont Peleé. In dezelfde mededeeling kon Dr. VAN BEMMELEN de voortplanting aantoonen van een verdichting van den nevel, vanaf Port Darwin in » Noord-Australië tot aan Straat Soenda toe. — 137 — kleiner zijn dan de golflengte van het licht, is de intensiteit van het verstrooide licht omgekeerd evenredig met de 4° macht van de golflengte en voor een bepaalde golflengte evenredig met de 6° macht van de straal. Zijn de deeltjes zeer klein dan gaan de lichtstralen derhalve vrijwel ongehinderd door; wordt de middellijn 1/10 van de golflengte dan beginnen de deeltjes het licht reeds merkbaar te verstrooien en wel dat van de kleinste golflengte het sterkst, waardoor de lucht, tegen een donkeren achtergrond gezien, een blauwachtige tint krijgt. Stijgt de grootte der deeltjes nog meer, dan neemt de verstrooiing zeer snel toe, en tegelijkertijd worden nu ook de stralen van grootere golflengte merkbaar gere- flecteerd; is de middellijn ongeveer de helft der golflengte van het licht geworden d.w.z. ongeveer 0.3 10°? mm., dan verdwijnt reeds grootendeels de invloed van de golflengte en is de kleur grijsachtig geworden; de grauwe nevel treedt op, die sterker zal zijn naarmate de deeltjes grooter en talrijker zijn. De toeneming der intensiteit is nu echter veel minder snel dan in het vorig stadium, n.l. niet meer evenredig met de 6° macht van de straal maar met een macht die tot het kwadraat nadert. Wat de natuur dezer deeltjes betreft, mag men op goede gronden aannemen, dat ze bestaan uit hygroscopische kernen, die waterdamp tot zich hebben getrokken. Het is proef- ondervindelijk aangetoond, dat er hygroscopische gassen bestaan, die zulks reeds bij 50—60% doen; het in de lucht voorkomende ammoniakgas en de nitreuze dampen kunnen op deze wijze werken. Dat de laatstgenoemde als conden- satiekernen dienst doen, blijkt wel daaruit, dat in de tropen in 1 liter regenwater 2—2'/, mg. salpeterzuur voorkomt. Rook werkt op dezelfde wijze als een hygroscopische stof, waarop zich waterdamp verdicht. Om in evenwicht te zijn met de omringende lucht zal, naarmate de vochtigheid geringer is, de hygroscopische kracht grooter moeten zijn, derhalve het watergehalte van den druppel geringer en deze kleiner. Vandaar dat omgekeerd met stijgend vochtgehalte de deeltjes grooter worden, de — 138 — blauwe kleur van den drogen nevel langzamerhand in grauw overgaat en de dichtheid toeneemt; uit hetgeen boven is opgemerkt volgt, dat deze dichtheidstoename juist beneden de kritische grootte, waarbij de gekleurde nevel in grauw overgaat, bijzonder snel is. hetgeen den indruk kan teweeg brengen, dat een nieuw verschijnsel optreedt. Op eenvoudige wijze laat zich de hygroscopische werking als volgt demonstreeren. Blaast men de rook van een sigaar zoo snel mogelijk uit nadat men een trek genomen heeft, dan heeft hij een helder blauwe kleur; houdt men de rook echter eenigen tijd in den mond, waardoor hij gelegenheid heeft water tot zich te trekken, dan is de kleur na het uitblazen grijsachtig. Dezelfde tegenstelling biedt de helder blauwe tint van den rook, die op warme zonnige dagen uit den schoorsteen komt, met de veel zwaardere, grauwachtige kleur op regenachtige dagen. Dat echter ook de lichte blauwe rook reeds water heeft genomen en de rookdeeltjes op zich zelf te klein zijn om het licht merkbaar te verstrooien, blijkt wel uit het feit, dat de rook die uit een sigaar komt, eerst op eenigen afstand daarvan duidelijk zichtbaar wordt. Wellicht verdient het aanbeveling de werking, die bij het aangroeien van den druppel plaats vindt, in een eenvoudige formule uit te drukken. Voor verdunde oplossingen is de dampspanningsverlaging evenredig met de hoeveelheid opgeloste stof, derhalve kan ze bij druppels met niet te kleine diameter bij benadering omge- keerd evenredig gesteld worden met het volume, en is zij voor te a d s ‘ stellen door -p >» Waarin « een constante is, die van den aard der hygroscopische stof afhangt. Daarentegen wordt door de kromming van het oppervlak de dampspanning ver- hoogd, welke verhooging omgekeerd evenredig is met den straal en kan worden voorgesteld door SC De totale damp- spanningsverandering is dus voor te stellen door: 2 a EE na — 139 — A geeft derhalve aan hoeveel in den toestand van evenwicht met omringende lucht de dampspanning meer bedraagt dan boven een ongekromd oppervlak van zuiver water. A negatief beteekent, dat het hygroscopische vloeistofbolletje bij een relatieve vochtigheid der lucht beneden 100% in evenwicht is, A positief daarentegen, dat zulks eerst bij oververzadi- ging het geval is. Voor zeer kleine r, d.w.z. zeer sterke oplossing, is « niet meer constant maar neemt sterk af en & r3 of zeer klein, dus voor zuiver water of stoffen, die weinig hygroscopisch zijn, A steeds positief is en eerst bij overver- zadiging condensatie kan intreden. Voor sterker hygroscopische kernen zal (afgezien van de zeer kleine waarden van r, waarvoor de formule hare geldig- heid verliest) A voor kleine r negatief zijn en bij stijgende wordt ten slotte een constante. Vandaar dat voor « = 0 x ONE) r aangroeien, voor r = Cer ze de nulwaarde passeeren, positief worden en een maximum bereiken om daarna asymptotisch af te nemen tot 0 voor r = ee. In het eerstgenoemde geval, waar A tusschen negatief en de maximale waarde ligt, zal bij vergrooting van den druppel de dampspanning, waarbij hij met de omgeving in evenwicht is, toenemen, derhalve bij een bepaalden vochtigheidstoestand aan de conden- satie van zelf een einde komen, evenzoo bij verkleining van den druppel aan de verdamping. Wij hebben hier derhalve met een stabielen toestand te doen, waarbij voor elken vochtigheidsgraad, opklimmende tot over de 1000/,, een bepaalde druppelgrootte bestaat, afhankelijk van den aard der hygroscopische stof. Dit is het gebied van den drogen nevel, die hierboven is beschreven. Anders is het gesteld in het tweede geval, waar A van maximaal tot 0 nadert. Bij toeneming van r neemt de maximum dampspanning af, derhalve gaat de condensatie in een versneld tempo door, de verdamping evenzoo. Deze toestand is labiel; dit is de vochtige mist of regenwolk, waar geen vaste druppelgrootte — 140 — meer bestaat, maar de groote druppels aangroeien ten koste van de kleine (die verdampen), totdat zij groot genoeg zijn om als regen neer te vallen. Wij zien hieruit, dat behoudens oververzadiging, geen condensatie en derhalve ook geen nevelvorming zal plaats vinden, wanneer de kernen neutraal of weinig hygroscopisch zijn, hoe groot hun aantal ook zij. Zoo telde ik te Batavia op den 23 Dec. ’14 bij een relatieve vochtigheid van 840/, 50000 kernen per cm$. bij zeer doorzichtige lucht. Daarentegen was op den Ardjoeno op 29 October dit aantal slechts 1800, en hoewel de relatieve vochtigheid slechts 40%, bedroeg, was het omringende bosch in een sterken blauwen nevel gehuld. De laatste waarneming werd gedaan tegen het einde van den zeer drogen oostmoesson, de eerste nadat de regens reeds waren doorgekomen. De verklaring voor dit verschillend gedrag ligt voor de hand: de regen zal zich in de eerste plaats van de sterkst hygrosopische deeltjes als condensatiekernen bedienen en deze slaan allereerst neer, en de weinig hygroscopische, die geen nevel teweegbrengen, blijven over. Vandaar, dat langdurige droogte noodig is om een voldoend aantal nevelkernen in de atmosteer te brengen, hetzij deze uit de bestanddeelen der lucht of van verbrandings-processen afkomstig zijn. Deze deeltjes zullen, waar zij het droge gebied van den australischen anticycloon verlaten en in vochtiger streken komen, sterk in volume toenemen en het blauwig waas zal geleidelijk tot een dichten grauwen nevelovergaan. In hoeverre deze voorstelling aan de werkelijkheid beantwoordt zou het best zijn na te gaan door vergelijking van de verspreiding van den nevel in den Archipel met de relatieve vochtigheid der lucht. Daar echter omtrent de laatste voor 1902 geen waarnemingen beschikbaar zijn en deze voor 1914 nog niet zijn berekend, zal ik mijn toevlucht nemen tot de regencijfers, die met de relatieve vochtigheid ten nauwste samenhangen. — 141 — In de maanden September en October van 1914 was het op enkele uitzonderingen na geheel regenloos ten zuiden van een lijn, die liep over de zuidoostelijke punt van Sumatra, langs Billiton en de zuidkust van Borneo, zich vervolgens naar het noorden ombuigende zoodat bijna geheel Celebes er ten zuiden van lag, en vervolgens langs de zuidkust van Nieuw-Guinea naar het zuidoosten zich voortzettende. De omgeving van Ambon en de eilanden ten zuidoosten lagen als een oase met geringen regenval in het droge gebied. Inderdaad lag de zuidgrens van den sterken nevel ongeveer op dezelfde plaats en was overeenkomstig de grootere vochtig- heid in de omgeving van Ambon aldaar de nevel zeer dicht. In 1902 was tegen het einde van den drogen moesson de begrenzing van het regenlooze gebied vrijwel dezelfde als in 1914 en zooals boven is opgemerkt had het gebied van sterkste nevelvorming ook ongeveer dezelfde ligging, met dit verschil, dat toen op de Kei- en Tanimber eilanden een zeer sterke nevel werd aangetroffen, hoewel aldaar in September noch in October regen viel. Toch kan de betrek- kelijke vochtigheid hier wel vrij groot geweest zijn, het is n 1. een bekend feit, dat het in deze streek in het algemeen vochtiger is dan meer westelijk op dezelfde breedte. Ten slotte dient nog de nadruk te worden gelegd op het feit, dat niet na een korte regenlooze periode, doch eerst na maandenlange intensieve droogte de sterke nevel optreedt. Hieruit blijkt, dat het meerendeel der hygroscopische kernen zich niet vormt in de lucht tijdens het transport van Australié naar hier, dat slechts enkele dagen duurt. Omtrent hun ontstaanswijze laten zich twee onderstellingen maken: 1°. Door bosch- en ladangbranden welke, zooals bekend is, eerst na langdurige droogte optreden. Uit de bestanddeelen van de atmosfeer in de hoogere lagen van den australischen anticycloon, waar de lucht zeer langzaam naar beneden zakt en waarschijnlijk meerdere maanden noodig heeft om de aardoppervlakte te bereiken. ° 2°, — 142 — Welk der beide processen het hoofdcontingent levert, is niet met zekerheid te zeggen. Afgezien van de verdich- tingen van localen aard, die boven beschreven zijn, schijnt mij echter het feit, dat het verschijnsel ook op zee wordt waargenomen op plaatsen waar weinig land door den moesson is gepasseerd, voor een overwegen der tweede oorzaak te pleiten. Testing, Storage, and Preparation of Unpo- lished Rice (bras pitjah koelit) BY Dr. W. M. OTTOW. In connection with the importation of unpolished rice for preventing and restricting beri-beri in the Dutch Indian Army questions arose as to the testing, the storage and the treatment of the above named form of rice, which have led to the following investigations, made by order of the Commanding-Officer of the Army Medical Corps. I. Collection of Material. In order to have in every respect a thorough knowledge of the material, this was in the greater part of the given investigations personally collected. This took place on June 9t* 1913 in the husking mills of the Sorr Hin Kongsie at Lema-abang (near Krawang), which was at that time the purveyor of rice to the War Office. Amongst the different kinds of rice (padi and gaba) which were there in stock, there were two which came under consideration for army supply, in connection with the price and other qualities, and also for treatment for the purpose of the intended investigations. These kinds were padi Idjoean, reaped in the month of March 1913, and padi Boeloe, which had been gathered a year previously. These two kinds represented together the quantity of white polished rice (Bras poetih for the War Office) Iying ready in the mills for delivery to the army. — 144 — The above mentioned kinds of rice were cultivated in the neighbourhood of the mills, on grounds belonging to MicHIELS ARNOLD. The gaba grain of Idjoean rice — thus called on account of the special green tint shown by the sawahs (rice-fields) where this kind is grown —is somewhat more pointed and elongated, or at any rate somewhat less “plump” in form than the Boeloe grain, which owes its name to the more than usually conspicuous length of the awn of the husk. The differ- ance in shape is accompanied by a slight deviation in weight: the grain of Idjoean rice weighs on an average 30 mgr., while the Boeloe grain is as a rule 1 mgr. heavier. The somewhat darker straw-colour of the Boeloe rice was a consequence of its having been longer garnered, which also caused the light yellow tint of the polished Boeloe grain, which was especially noticeable when compared with the polished Idjoean rice. This change of tint is the reason that a limit from 9 months to a year has been fixed for the ideal storage of rice in its own husk: in the form of padi or gaba, and that it is desirable not to exceed this limit. That the subperi- carpal layer (silver-skin or silver-layer) became more brittle during a longer time of storage was at any rate not to be perceived during the further mechanical treatment of the Boeloe rice. The kinds of rice here described were now, according to the most used methods, subjected to three different kinds of treatment. First of all they were converted into unpolished rice (undermilled, husked rice or bras pitjah koelit), after- wards into white rice (polished, overmilled, uncurred rice, bras sosoh or bras huller) and finally into quite-polished white rice (finished, pearled rice, bras sikat or bras slyf). In the interest of the investigation the white rice (bras poetih) which was lying ready for the army was only once more polished, and each time the original quantity, also the refuse and the polishings, were weighed. — 145 — The unavoidable mistakes caused by the rough measurements in the mills and those caused by portions of the prepared product sticking to the sides of the tubes through which it passed, were as much as possible avoided by treating large quantities — 160 and 180 K° — at a time. In spite of this, it was still necessary to test the results of this weighing a by means of the laboratory-balance, in order to determine the average weight of the different grains before and after treatment. The following table I gives, in per centum, calculated from the original weight of gaba, what was the product obtained under the measures taken, after each manner of treatment. TABLE I. Kind of Rice: Refuse obtained: Unmilled rice. . . . 100% | 6°/) Chaff (dedek pesak). (gaba) 17°/, dedek sedeng. gaba). Unpolished rice .. 77° 4 Io | 7°/, dedek loenteh. (bras sosok). 20/ dedek bekatoel. Products : Unpolished (pitjah koelit: rice). ... White rice: . Finished white rice (bras sikat). .. . The results were for both kinds of rice practically the same, in consequence of identical adjustment of the different parts of the machine, except that during the first treatment, the larger Boeloe grain produced slightly more refuse than the Idjoean rice. This first refuse was roughly divided by means of a winnowing-fan into light chaff (dedek pesak) and into the heavier, coarsely-powdered bran (dedek sedeng). By a slightly different adjustment of the machine during a former treatment, practised on white rice destined for the army, this riee did not give 2°/, but 4°/o refuse, consisting of the finest kind of bran (dedek bekatoel). Although the difference in adjustment of the respective parts of the machine naturally influences the given percentage, this may nevertheless be considered as pretty well the LXXIV 10k, TT/o 70°/o 68°/ =- AG == normal figure. During the first treatment at any rate a considerable loss of refuse, + 23°/,, and in connection with this fact, a loss of about ?/, of the silverskin, seems to be unavoidable. Notwithstanding this considerable amount of refuse, 5,4°/, of unhusked grains (gaba) were found in the Idjoean unpolished rice which was obtained. This proportion of unhusked grains can however be reduced to 1°/, by using better and less wornout machines, such as are now in use in the husking mill “Tjikampek”, which at present supplies rice for the army. Fortunately however this great loss of silverskin does no harm to the product of the first treatment, in so far that this proved to contain a satisfactory surplus of ingredients which give protection against beri-beri. This remaining one third of the silver-skin can be further removed by suitable machines in different fractions. Thus the afore named mill “Tjikampek” furnished three more middle products between the real unpolished rice and completely polished white rice, of which at least the first two proved to be sufficiently effective. It is better however in preparing unpolished rice to limit oneself to the first treatment and in this manner to obtain an excess of protec- tive effect. Samples of all the products obtained by the different treatments in the husking-mill at Lemahabang, also the refuse, were taken for the intended investigations. Where these could not be carried out within a certain time, the collected material was in good time protected against undesirable changes by the use of chloroform or ether. II. Experiments with regard to Taste. At that time, many and often strongly expressed objections were made to the use of unpolished rice: this was generally eaten with aversion; when cooked, it looked unsavory, was sticky; that several people felt an oppression in the stomach after eating it, etc. It was therefore of great importance H — 47 — to examine by means of taste proofs, in how far these complaints were justified. These experiments were then immediately commenced and repeated at shorter or longer intervals. They were made in the laboratory, on a ser scale and more frequently. But on June 11, June 25, August 7, September 23, and November 13, 1913, they were also taken —on a larger scale and under circumstances more resembling those of ordinary daily life — in the kitchen of the Military Hospital at Weltevreden. In connection with the great proverbial subjectivity of taste, the Commanding Officer of the Army Medical Corps and the Head Army Surgeon in the Uh Military District of Java also took part in these proofs. From each of the 3 samples of selected Idjoean rice and of that for delivery to the War Office 400 gr. were taken — after first removing from the Idjoean unpolished rice by means of winnows, 3,2% chaff and 5,4%, gaba — and this quantity was twice separately washed, each time for about half a minute, with 1'/, L.. water, at the same time vigorously rubbing the grains. The washing water was each time removed as much as possible, after which the washing was repeated 2 or 3 times, but now without friction, and so that the water, after standing, could be decanted almost entirely clear. After thisthe rice was placed in a conical basket (koekoesan) used for steaming rice, and this basket was placed in a pan, called “priok” (or dandang) - with Ui: to 2 L. water. e pan was now set on a suitable fire and the rice was thoroughly steamed for 15—20 minutes. The rice out of the basket was then placed in a pan and sprinkled with 400 ccm. boiling water and now remained standing for about half an hour, the rice being meanwhile well stirred. Finally the steaming process in the steam rice-basket was continued for half to 3/, of an hour, after which the rice was sufficiently cooked. — 148 — The first thing we found on June 11 1913 was that, after boiling, no difference whatever in appearance, smell, or taste, could be perceived between the three polished kinds of rice. The boiled unpolished rice had indeed not the beautiful white appearance shown by the other sorts (it had also a faint particular odour and, in less measure, its own peculiar taste), but neither of these particulars would have been noticeable if at the same time the comparison with polished rice had been excluded. The adhesion of the boiled grains was normal, and there was no sign of exceptional stickiness. The unanimous opinion was that the unpolished rice in question — with a third of the original proportion of silver- skin — was found to be very tasty, and that from a culinary- asthetic point of view there was no objection to its use. On June 25 here following the opinion expressed was precisely the same. Just so on August 7‘ when, after having been kept two months in the dark, a few weevils began to appear in the unpolished rice. It even seemed to me that the specifie smell and taste of the polishings (bran) had somewhat decreased, and this observation, if further verified, might suggest an improvement in the taste by careful storage of the rice. This dimunition in smell and taste was still more evident when the comparative taste proof was held on Septem- ber 24th, thus after the rice had been longer than three months in store. The unpolished rice was then extensively attacked by the weevils, perhaps also by moths, and began to have a slight “odour of mice”, but in so small a degree that it might easily escape the notice of the majority of the consumers. The more milky colour of the water used for washing this long-kept unpolished rice was especially noticeable. On November 13* (after 5 mouths’ storage) the washing of the rice required still more attention, also because a large portion of the unpolished grain was corroded by insects. The “odour of mice” was now somewhat more pronounced in the boiled rice, and a slightly musty smell was also to be — 149 — remarked; on the other hand the specific dedek- (bran) smell and taste had much decreased since the last held investigation. Although this rice might even now be eaten, it must be admitted that the limit for its tastiness had been exceeded. The other polished kinds of rice. which had been stored under precisely the same conditions, hal not lost any of their original properties during these 5 months of storage The favourable conclusions which were to be drawn from these experiments with regard to the use of unpolished rice — conditional on its being stored uader favourable circumstances and for not longer than 4 months were so unexpected after the already mentioned complaints, that, long before the material was collected, plans had been made to compensate in another manner the deficiency in silver-skin (polishings). This was to try to make an appetising bread from the refuse containing the polishings. Although the proofs taken with this view might now be left without mention, especially as the results obtained were negative, still a short account of them is not to be considered as superfluous. The first and coarsest refuse from the husking of the rice grains, as well as the second kind (dedek loenteh) produced by further milling, is only utilized for fodder for cattle and pigs. Only the finest kind of dedek (bekatoel), obtained during the last polishing process, is taken into use by the natives, and is bought by them for the price of + 5 cents (a penny) per kilo. Of this they generally make delicacies (dainty-bits) by mixing it into dough with water, which dough is rolled up in banana leaves, and baked in the embers. Doubtless this finest kind of bran, consisting principally of starch, might be used for making bread, when mixed with wheatflour. However, the small quantity obtained (2°/)) and besides this the comparatively small proportion of polishings present, made the practical value of proofs with this product illusive, so that these proofs were abandoned, u 160 = The second kind of bran (dedek loenteh) which has a higher percentage of polishings and of which the product was 70/0, was better suited for this proof. Only when mixed with 2—3 parts of wheatflour was it possible to make a suitable dough, and when baked into bread, although somewhat too compact and not sufficiently risen, it might in other respects be considered satisfactory, at least as regards its outward appearance. Owing to a predominating pungent bran taste however, and to the presence of minute bodies of a sandy nature, which caused an unpleasant grinding noise between the teeth, this bread was absolutely unsuitable for consumption. The same faults were shown in bread prepared in the same manner, but after the dedek loenteh had been passed through the seives B. 10 and B. 20 of the Netherlands Pharmacopoeia. In the first case half remained on the bolting gauze, and in the second case 3/, was retained. These proofs had clearly demonstrated that an appetising bread could not be made from the refuse obtained in milling the rice. III. Influence of Storage on differently treated Kinds of Rice. With regard to the influence of storage, we have already cursorily mentioned some distinct changes in the various kinds of rice which had been observed during the above described proofs as to taste, and this under the conditions of storage in the hospital. Both these conditions and the extent and kind of the changes, require a more detailed description. Each of the kinds or rather forms of rice used for the taste proofs, namely, husked and more and less polished Idjoean rice, as well as the rice intended for the army, was originally placed in quantities of 5 kilos in jute sacks and kept on a shelf of an empty unused cupboard in the kitchen office of the hospital. The sacks were therefore in the dark and were left pretty well entirely undisturbed. — 151 — There was no rule followed in the placing of the sacks: just as luck would have it, the 4 sacks came to lie above or mixed up with each other. Only towards the end of the second month — and that only in the unpolished rice — weevils began to appear, as yet however only in small numbers. After 3'/, months of storage this number was considerably increased, although there was as yet no question of a serious corrosion of the grain. When the rice was washed, it appeared then already how the silver-skin — unprotected as it was by its own husk — had been modified in physical sense, how much more brittle it had become, in consequence of which it more easily became loose and fell off. In the beginning of the 6 month of storage — resp. after the milling — the above named changes in the unpolished rice had assumed serious dimensions. The grains were in a high degree attacked by weevils and moths: many of them had holes and some were already quite hollowed out. These depredations, which were the cause of a considerable forming of powder, had attained such dimensions that the deterioration in taste and smell already noticed was, in comparison, scarcely to be considered. A great drawback caused by this corrosion was that considerable loss was sustained in winnowing, and that there was necessarily great loss during the washing process, if a sticky and paplike appearance of the cooked rice was to be avoided. Proofs taken on rice-birds showed however that this unpolished rice, after 5 months storage, had forfeited compa- ratively little of its therapeutic and prophylactic value with regard to polyneuritis. On the other hand, the deterioration after 6 months storage was distinctly noticeable. On that account therefore,- because of the conspicuous external changes which were of more importance than the deterioration in smell and taste,- the limit for a satisfactory Storage of unpolished rice was to be considered as already far exceeded in 5 months. — 152 — The other, polished rices on the contrary, were found to be little if anything affected in these 5 months. Most of the weevils appeared in the rice intended for the army; then followed the white rice (sosok); while in the highly polished rice (sikat) scarcely a single insect was to be found. This connection between the amount of silver-skin and the damage done, is the more remarkable because the various kinds of rice were stored in each others’ immediate vicinity. The amount of powderformation kept pace with the number of insects. Although the results of these observations pretty well practically answered the questions as to how long unpolished rice could be stored without special precautions, — for the measures then taken might be considered as the most normal, or at least the most generally used, — it was still desirable to specially examine the influence of storage under somewhat different conditions, and thus to gain an impression as to the influence of such factors as light, rest and ventilation. For this purpose proofs were taken with storing in glass stoppered-bottles of different colours and parcels of variously coloured paper. Some of these paper parcels, which were suspended quite free in the air, were inspected at least once a week, and the others only once a month. The standard for judging the deterioration could scarcely be any other than the time when insects appeared and especially their relative number. It was practically not possible to take into account the grade of infection through insect-germs during the treatment which it had undergone, and this is an other reason for not going into less speaking details in the following description. The experience with the polished kinds of rice can be very briefly described: the least milled kinds began to show a few insects at the and of about 4 months: even in the samples packed in paper the number of these insects was very small and their increase was very limited. Finished white rice showed no weevils in 4 months so that the fact — 153 — that the degree of corrosion was dependent on the grade of milling was again distinctly brought to light. The general wish for white, completely polished rice was in so far welcome to the purveyors, as it relieved them from taking precautionary measures for a somewhat long period of storage. A good idea of the principle results with unpolished rice can best be obtained from the following tables, which scarcely demand any further illustration. TABLE II. 300 gram. of unpolished rice in almost completely filled stoppered bottles. colourless glass light green brownish yellow after 1 month 0 8 2 weevils » 2 months 0 32 living, 4 dead 18 living, 3 dead „ o9 as 0 37 dead 21 dead n Sf 0 0 z Dias, » 4 » 0 IT; aay oe 0 Bis 129 „ The experiments do not always turn out in this manner. For instance, sometimes weevils were already to be found, in uncoloured bottles, in three months’ time. By another experiment, there was at first no unfavourable proportion to be observed in a light green bottle. In any case it appeared that a normal exposure to light during storage had the effect of delaying the destruction of the rice. On the other hand it is to be remarked that a strong light had more effect in producing a slightly rancid smell (and taste) in unpolisheid rice than happened under the influence of filtered rays of light. — A TABLE III. 100 gram. of unpolished rice, kept in paper of different colours, hanging freely in the air, and inspected every week. : : yellowish in white an gray blue paper after 1 month 3 8 3 9 weevils „Sn 6 21 9 or » 2 months 16 54 94 110%, AE » + 200 + 300 + 400 FI > so A „ not more to be counted. In the parcels which were inspeeted monthly there were found: after 1 month 8 | 12 11 | 9 ar 2 months innumerable. The connection between the intensity of light and the measure of damage done to the rice appears from this last table III, as well as from the former, but at the same time, we see how lying still — never being moved about — conduces to corruption and decay. IV. Influence of the usual Preservatives used in the Storage of unpolished Rice. It has thus been shown that unpolished rice — even under the most favourable circumstances, suited for practical use — is so much sooner subject to undesirable changes than more completely husked and polished forms of rice, so that it can scarcely be stored for 2 months entirely unchanged, even as far as appearances go. Therefore the use of a suitable preservative, which not only delays the corruption, but completely prevents it even for a practically indefinite space of time, may not only be considered desirable but also — 155 — necessary. A more extensive use of such a preservative might also be taken into consideration if there should be further confirmation of the supposition that the taste of this rice is improved by keeping it for 2 or 3 months. For the purpose of finding a preservative for unpolished rice which was in every respect suitable, storage proofs were taken and continned as long as possible with chemicals which came prineipally into consideration, such as oxide of calcium (CaO), formaline, sulphurous acid (SO), alcohol, chloroform and carbontetrachloride (CCl,). Proofs with ether were given up, because of its great volatility and combustibility and because of its forming explosive mixtures with the air; it could not therefore find practical application on a large scale. The influence of the first named preservatives was now traced, to find out in how far, especially in case of long storage, they affected the smell, the taste, the breakage and the brittleness, besides the amount of damage done by insects, and also what was their effect with regard to the prophylactic value. A special chapter of this treatise is devoted to this latter point, as this is of the most importance. Generally speaking, the following particulars as to the results of these experiments were remarked. There was no question of the appearance of insects under the influence of any of the preservatives mentioned, except in the case of CaO, which seemed rather to encourage than to prevent the damage done by weevils. An essential difference between the grains of rice which still retained the silver-skin and the grains of polished kinds of rice was found as to the breakage. The formation namely of continuous transverse cracks, which appeared when some of the preservatives were used, was prevented by the presence of the silver-skin. Polished rice which had been preserved for months with alcohol and CaO showed more than 50°/, cracked grains, while unpolished rice of the same kind did not show a single burst after being preserved under exactly similar conditions. — 156 — The silver-skin did not on the contrary prevent the grain from becoming brittle. Several kinds of rice milled in different degrees could be just as easily crushed with the fingers after they had been exposed to the influence of preservatives which had this brittleness as result. This was the case in great measure when alcohol was used, in a slight degree with CaO and scarcely if anything when sulphurous acid, chloroform and CCl, was used. Formaline on the contrary had a hardening iufluence on the grain. As to the influence on taste and smell, the most important point can be briefly stated here, and that was that both of these were very unfavourably affected by alcohol and forma- line, as well as by sulphurous acid, while, even in the long run, this was not the case with CaO, chloroform and CCl,. The unfavourable working was generally betrayed more by the smell than by the taste and unpolished rice was much more subject to this injurious influence than the more polished kinds of rice. a. Influence of Oxide of Calcium, in different proportions and finely powdered, mixed with the rice. When we see by comparing the following table IV with the two preceding tables, that instead of killing the insects or preventing their appearance, CaO actually furthers their development and their tenacity of life, we cannot help being astonished at the obstinacy with which such a preservative is used, even for kinds of rice such as white polished rice, which scarcely need any artificial preservation. — 157 — TABLE IV. 200 gram. of unpolished rice, kept in wooden boxes with different quantities of CaO. with !/,°/, 1 % 21/2 % 5 % after 1 month 8 6 3 3 weevils In, 21 15 10 » 2 months 150 180 26 18 ” 2/2 „ 520 500 230 122 3 d Not more to be counted. Numerous. 4 fi Changed into an unrecogni- Swarming with weevils; zable filthy smelling mass; reaction still alkaline. most of the grains hollowed out; not yet stinking; reaction still strongly alka- line. All the grains hollowed out by innumerable weevils; smell only slightly offen- sive; reaction still strongly alkaline. When we hereby consider: that unpolished rice kept for 5 months in a stoppered bottle with 5 % Ca, showed, after having been washed and dried, a great amount of breakage and brittleness; that its physiological activity was inferior to that of the rice stored in the hospital for 5 months; that it was very difficult to completely wash out the CaO, as this is generally very difficult to moisten, and that the unpolished rice got an intensely yellow tint, — a discolouration which certainly again disappeared during the steaming of the rice, but which still pointed to a chemical change of the silver-skin — then we have convincingly brought to light how useless, impracticable, and injurious is the use of this “preservative”. — 158 — b. Preservation with Formaldehyde, by which forma- line-tablets, wrapped in paper, were placed amongst the rice. Although this proved to be useless and even injurious, just as the CaO, this could at any rate be spoken of as a preservative, for insects and other parasites were completely prevented. After having been stored for longer than half a year, there were no signs of breakage or brittleness and it even seemed that the grain was hardened. The original colour of the rice was better retained in the long run than when alcohol or even chloroform and CCl, was used. In contrast with these advantages was the disadvan- tage that formaline, even in the short space of one day, ad a most unfavourable influence on smell and taste; this was less noticeable with the unboiled rice than during the steaming process. The disagreeable, pungent smell of formaldehyde could easily be distinguished in the boiled rice, while the taste was modified in the same manner, though in lesser degree. A still greater objection to the use of formaline as a preservative is not so much that it reduces the curative effect of the silver-skin, but that it communicates in a high degree poisonous properties to the grain, which will be shown below by experiments taken on rice-birds. This fact was clearly shown after the rice had been kept for 2'/, weeks with formaline. When fed with such rice, these test-animals generally died in about 7 days. When rice was used which had been preserved with formaline during four months, death generally followed in 2 days’ time. c. Preservation with Sulphurous-acid (SO). A great advantage of SO, as preservative is that it has at the same time a bleaching effect, so that it imparts to the grain, also that of unpolished rice, a cleaner and whiter appearance. Even after having been preserved with SO, for half a year, there was little or no sign of breakage or brittleness to — 159 — be noticed in the unpolished rice. Breakage especially was however visible in the kinds of white rice, although in no great degree. On the other hand deterioration in physiological sense was distinctly to be remarked after a somewhat protracted SO, working. The principle objection however to the use of SO, as preservative, or, speaking more in general, to bringing rice into contact with this gas, is that the taste and still more the smell of the boiled rice are thereby unfavourably influenced. This is noticeable with unpolished rice in much greater degree than with the kinds of white rice. The smell which exhales during the steaming and is also present in the cooked rice, is suggestive of iso-sulfocyanesters, sulphur- compounds, such as appear in spoon-wort (Cochlearia) and radish (Raphanus). The taste undergoes the same disagree- able influence, though this is less pronounced. These parti- culars were even distinctly to be noticed with rice which had been exposed for three hours to the fumes of SO, and afterwards “aired” during several days. Experiments made expressly in this direction have certainly shown that the above-named changes, especially in the case of white rice, during the short contact with SO, and under other circumstances, such as Claytonising, are extremely slight and that they therefore escape the notice of most consumers. These modifications, however, especially in unpolished rice, are sufficient to increase the many objections to Claytonising. hen the rice is exposed for a longer time to the working of SO,, as will generally be the case in practical use for a proper conservation, the disadvantages assume such propor- tions that there can be no doubt that this substance is unfitted for use. Rice in general and unpolished rice in par- ticular loose their market value in consequence of this treatment. d. Preservation with Alcohol (strong spirit). — £60 — When white rice is exposed to the influence of alcoholic fumes, breakage and brittleness are much more noticeable than when any other preservative is used. This breakage especially may be the cause of a pap-like appearance of the cooked rice. Although the silver-skin prevents the visible signs of breakage, this is not the case with the brittleness so that by a somewat protracted treatment of unpolished rice with alcohol, this becomes as brittle as the polished kinds of rice. The injury done to taste and smell by alcohol is still worse. As in the case of SO,, the unfavourable influence is now also greater on unpolished rice than on more highly milled rice. Even when the working of alcohol has only lasted for 3 days, the rice develops, while being steamed, a disagreeable smell of fusel, which, as well as a similar taste, is to be observed in the rice, when boiled and ready for table. After the rice had been preserved for a longer time with alcohol, during one year, the grain showed a yellow tint, besides which a rancid taste and smell were developed. The prophylactic effect of unpolished rice remained excellent when the preservation with alcohol did not last longer than 9—10 months, but the same rice preserved in alcohol for one year, took several days, and sometimes even a week, to cure fowls of polyneuritis. e. Preservation with Chloroform and Carbon tetrachlo- ride (CCL). The use of chloroform and CCl, as preservatives is without a single disadvantage. The prophylactic value when using these substances is quite as assured as in these of alcohol. They have no influence whatever on the breakage and brittleness of unpolished rice. However after having been preserved more than half a year in chloroform, there was 20 %/ of breakage to be found in white polished rice and 6 °/, in finished rice. — 161 — Neither of these substances had any influence on taste and smell of the cooked rice. Although these might be perceptible on the grain, even after this had been aired, they evaporated entirely at the commencement of the steaming process, so that smell and taste remained perfectly intact. A slight rancidness — best to be defined as a stronger bran taste and smell — was also present when rice had been preserved for a long period, for instance a whole year; the same as when alcohol was used, but in so slight a degree that it could not be considered as a disadvantage. There are no objections to the application of these substances, even on a large scale. They are both absolutely incombustible and do not produce any explosive mixtures when combined with air. The most suitable manner of using is to place here and there amongst the rice (kept in a well-closed space) wide-mouthed bottles or tins containing the preservatives. These are absorbed by cotton-wool and the vessels are closed with some woven tissue, or else with chamois-leather. This treatment can be commenced when towards the end of the second month deterioration begins to threaten and it does not by any means need to be continuous. Theoretically one treatment is sufficient, always supposing that this has effectually killed the germs which produce decay. The great advantages which these two preservatives showed when compared with SO,, led to experiments for deciding the question as to whether the extirpation of vermin — rats and insects —in rice cargoes and storehouses, could not be more satisfactorily attained by the use of chloroform or CCl, than by Claytonising. In my opinion these experi- ments have answered the question in the affirmative. V. Experiments on Rice-birds. When examining the influence of preservatives on unpolis- hed rice it was not sufficient to observe the external changes and modifications in taste and smell, but it was necessary LXXIV — 162 — to decide whether there was a diminution in the prophylatic effect, and eventually the extent of this diminution. With a view to the importance of these investigations in connections with the physiological test for rice which will be given below, they are now given in detail, although the final results have already been shortly indicated above. It is evident that the standard used by Fraser and Stanton as to the proportion of phoshoric acid (at least 0.4°,,) necessary for sufficient physiological working of rice, is of no use in determining the effective properties. So long as the active substances have not been separated and identi- fied, physiological experiments alone can enlighten us as to the extent of this working. Instead of taking comparatively expensive fowls and pigeons wich had hitherto been exclusively and generally used for animal experimentation in connection with beri-beri, reasons vf economy led to the trial of smaller birds for this purpose. For these experiments the rice-bird or glatik (Spermestes orizyvora L.) turned out to be exceptionally suitable. While house-sparrows (Fringilla domestica L.) scarcely lend them- selves for these proofs, owing to the very slightly marked symptoms of polyneuritis, the abovenamed rice-birds are more suitable for test-animals than even fowls and pigeons. This fact can also conduce to progress in the chemical investigation of the effective substances contained in the silver-skin. The only advantage which house-sparrows have above rice-birds is that when fed exclusively on completely polished rice, they sooner become ill, frequently even in about ten days. The pieture of disease which they show however is not highly characteristic, and is limited principally to some general symptoms, such as: gloominess, slow movements, stooping carriage, ruffling of the smaller feathers, — while symptoms of lameness (paralysis) were of very insubordinate importance. With rice-birds on the contrary, which seldom became ill within 3 weeks, it was just the paralytic symptoms which — 168 — appeared most distinctly when they were fed on the same one-sided diet. An accompanying decided change in the entire appearance of the animals made it easier to diagnose polyneuritis, even for non-professionals. First the bird’s seat on the perch and its gait become unsteady; the animal does not stand firmly on its legs, but gives way and leans more of less on them. For the better keeping of its equilibrium when perching, the legs are stretched out sideways. Owing to loss of muscular strength in its legs, the bird totters when jumping from its perch to the bottom of its cage, or the reverse. A singular stretching out of the neck gives an appearance of greater length of body to the animal. In a later stage of the disease it can no longer reach its perch; when moving about on the floor of the cage it falls down, frequently to one side, and can only with more or less difficulty get up again. In this advanced stage the bending of the head backwards and moving it to and fro is very typical. More general symptoms usually accompany this specific picture of disease; the beak becomes pale; the eyes are dimmed and undergo changes of form; the feathers lose their lustre ; the smaller feathers are ruffled up, etc. As was to be expected, the above-sketched symptoms of disease did not appear when the food consisted of unmilled rice, or of unpolished rice. On the contrary, these two kinds completely cured diseased animals, and that even within 24 hours: sometimes even after 5 hours there was already marked improvement. The conclusion from these premises was therefore obvious, that in unmilled rice and even in the unpolished rice in question which contained only '/, of the original proportion of silver-skin, there must be a consider- able surplus of prophylactic and curative properties. The best proof for the excellency of storing rice in its own husk is provided by the fact, that “gaba” which had been kept for 3 years in a stoppered bottle, during which time it had even become somewhat musty, had not apparently — 164 — deteriorated. As soon as the husk is removed, however, the retaining of its effect is considerably less assured. Unpolished rice which had been stored for 5 months in the hospital appeared to have lost little of its effective working, while there was distinct diminution when this storage had been continued for one month longer. In the case of unpolished rice, which had been kept for 6 months in a stoppered bottle, there was however very little of this diminution to be noticed. Generally speaking — taking into consideration the supposed facility with which the active properties of the silver-skin can be destroyed — the deterioration was much less than might have been expected. Unpolished rice which had been kept in paper for more than 6 months, in which time the grains had been com- pletely hollowed out by insects, appeared also to be still very effective, which was to be attributed to the special circumstance that owing to this hollowing out of the grains, the percentage of silver-skin had considerably risen. It was most astonishing, that 2!/, gram of this much damaged rice, even after it had been exposed for 30 hours to a temperature of 105°C., completely cured a diseased bird in one day’s time. The instability of the effective substances, at any rate under ordinary circumstances and under the influence of dry heat, was thus shown to be much less than is generally supposed. The washing out of the rice has a less favourable influence than its storage, so that this manupulation which is absolutely necessary for preparing the rice for consumption, is not to be carried further than is indispensable for this purpose. Unpolished rice which had been kept for 4 months, and then washed, — in accordance with the regulation, until the water which ran off was not too milky — and afterwards dried, had become ineffective. The first of the diseased birds used for these experiments gave an important indication as to the manner in which an eventual physiological test ought to be taken, for these — 165 — test-animals recovered in the beginning in the course of 2 or 3 days, when fed on unactive rice. This was because they had a comparatively large quantity of polished rice at their disposition, from which they could first pick out those grains on which the largest quantity of silver-skin still remained. When for each bird not more than a day’s rations, of + 5 gram, was given, a rapid recovery was quite out of the question. With polished kinds of rice which showed a defeciency in protective elements the “incubation period” was, as à priori might be expected, dependent on the more or less degree of milling. The following table V, which also justifies some other conclusions gives moreover confirmation of this statement. The ciphers given herein show the number of days in which the symptoms of polyneuritis began to break out on several healthy animals which had not yet been experimented on, while the lines represent those cases in which other diseases or causes of death must be accepted, and also those in which the symptoms of the disease were not apparent within 2 months, — cases therefore of practical immunity. TABLE V. White Idjoean Polished idem | White rice for the Polished idem rice (sosoh). (sikat). War Office (sosoh). (sikat). 21 16 25 17 33 20 29 23 = 20 29 30 51 21 31 38 zen 26 36 39 62 50 — 46 The time in which the symptoms of disease begin to appear varies from 3 weeks to 2 months. The above-described symptoms seldom appeared earlier, and the cases of immunity were still more scarce. The difference of time of “incubation” points to the significance of individual qualities for the — 166 — appearance of polyneuritis, especially a certain predisposition for it. This makes it desirable, when testing the rice, to use animals previously infected, and also to subject more than one animal, by preference half a dozen, to the experiment. White Boeloe rice reaped a year earlier, but milled at the same time as Idjoean rice, gave generally speaking the same results as the latter kind. In the case of animals which took a longer time to get the disease, the symptons often broke out more suddenly and in a worse degree, so that death could not be prevented by giving them normal food. There are other factors which shorten the incubation period or delay a complete recovery, such as the number and the intensity of the attacks of polyneuritis already under- gone, and the shortness of time which had elapsed since recovery from a former attack. Without going too much into particulars as to these factors, which are narrowly connected with the personal predisposition already shown, the following table VI clearly shows the influence which a former attack of disease exerts in causing a speedier return of the symptoms of disease. TABLE VI. Showing the time in which animals, after a longer or shorter period of recovery, again developed polyneuritis by the use of: White Rice for the War White Boeloe Polished Boeloe Office (sosoh). rice (sosoh). rice (sikat). 14 days 11 11 Me, 13 11 ic =: 14 2E „ — 24 3 . _ a — 167 — Occasionally there were seeming irregularites and contra- dictions. In the case of one rice-bird out of 4 which had been made ill with polished Idjoean rice (sikat), there was at first improvement shown, and that during 10 days, when a somewhat less-milled rice of the same kind (Idjoean sosoh) was given. After these 10 days however the disease again broke out, while in the case of the other test-animals this preliminary improvement did not take place. Later we shall speak of an analogous case of anomaly when describing the experiments for testing rice from the prison in Loemadjang. Both these cases show how desirable it can sometimes be to prolong the experimentation on rice-birds in order to form an opinion as to a certain kind of rice which is in every respect correct. VI. Experiments on Rice-birds, with Unpolished Rices, which had been preserved in Different Manners. After the above-described experiments, the influence which various preservatives have on the desired protective working of unpolished rice, could be determined with greater success. For this purpose, as had appeared desirable, experiments were made on birds which had previously been made ill by a one-sided food consisting of completely polished rice and for each experiment at least three test-animals were used. After the birds had been fed on unpolished rice which had been exposed to the working of various preservatives for a shorter or longer time, examinations were made as to whether the diseased birds recovered after eating this rice, and if so, how long a time the disease had to be fought against, or in what degree the symptoms of disease were aggravated thereby. Of the various preservatives which had been taken into consideration from other points of view, chloroform, carbon tetrachloride and alcohol appeared to be the most satisfactory — 168 — for retaining the curative as well as the prophylactic properties. As to the preserving quality, these substances differed from each other little or not at all. After having been kept in them during 7—8 months, there was still no diminution in the working to be remarked. This was however somewhat noticeable after 10 months, and after a year it was distinctly evident. In the last case, there was soon some improvement, but complete recovery generally only took place after 4 or 5 days, and in a single case it appeared after about 10 days. That the preservation of the desired effect is not perfectly absolute, can not in the least be considered as an objection to the use of chloroform and CCl,,—not to speak of alcohol, which for some other reasons must be declared as unfit for use as preservative. For in connection with the time of harvest, etc, the rice will certainly never need to be stored for longer than 9—10 months. ith a view to the preservation of the prophylactic properties, the objections to the use of calcium oxide are not nearly so important as are other disadvantages connected with’ its use and which have been above described. Under its influence the effective working diminishes very gradually but still in such a measure that storage with this substance is less desirable than ordinary storage without preservative. Unpolished Idjoean rice which had been kept for 5 months with CaO showed although only in a slight degree inferiority, when compared with a sample of the same kind of rice, which had been stored for the same length of time, under ordinary conditions, in the hospital. In this respect also, CaO can therefore make no claim to the title of preservative. On account of its influence on smell and taste, as well because of its unfavourable effect on the effective elements contained in the silver-skin, the use of sulphurous acid is to be considered as hasardous. After having been kept for 4 months with SO,, unpolished rice produced no improvement and still less recovery. When exposed for a shorter time to the influence of SO,, the diseased condition remained — 169 — stationary, while rice of the same kind, which had been kept just as long in CaO, was able to cure the test-animals in 1 or 2 days. The treatment of rice and more especially of unpolished rice with SO, must therefore, also on account of less protection against beri-beri, be considered as injurious. Formaline proved to be the most unsatisfactory preserver of the desired physiological working. After having been kept for only 2!/, weeks in formaline vapours, unpolished rice showed distinctly a poisonous effect, in so far, that healthy test-animals which were fed with it, died in about one week’s time. The symptoms of poisoning: dejection, discolouration of the beak, putting the head backwards under the feathers, etc, are generally preceded by a preli- minary improvement, which is entirely absent when the preservative has been used for a longer time, for instance during some consecutive months. In this case, death frequently oceurs within 2 days and is pretty sudden. From the following scheme (table VII) in which, besides the just detailed results, a general review of the influence on smell and taste, as well as on the brittleness is given in summary, it still further appears that of the preservatives mentioned, chloroform and CCI, are the only substances which can come under consideration for the preservation of rice. TABLE VII. Influence of different Preservatives on Unpolished Rice. N, < = Brittleness. Smell and taste. Activity. Chloroform. no influence. no influence. no influence. 4 idem. i . perceivable. idem. lessens slightly and slowly. Alcohol. greatly promoted. | the cooked rice no influence. strongly suggestive of fusel. SO, little or no the cooked rice in the long run influence. disagreeable. strongly lessened; Formaline. no injurious the cooked rice replace y influence. sharp and acrid. poisonous pro- perties. — 170 — VII. Investigations relative to the Phosphoric acid (P205) Amount. Not only the question in how far the P,O; content of the rice-kernels may vacillate, so that the generally accepted minimum of 0,4%, P,O; would be of doubtful value as a criterium for protection against beri-beri, but also to gain a correct idea of the materials used for various experiments, it was a matter of course that a considerable number of P,O; estimations were necessary. The conclusions to which these P,O; estimations have led, may be in the main formulated in 4 theses: Ist. The P,O; amount is not a correct standard for judging the prophylactic working of the rice; gnd During storing of the rice the P,O, content does not diminish ; 3rd, The influence of the washing of the rice, both on the decrease of the P,O, amount and on the diminution of the desired working, are generally undervalued, and 4th, Scarcely any of the P,O; passes into the water used for steaming. Although the values found for the P,O, amount should always, for the sake of a more correct comparison, be reduced to those of perfectly dried material, still the ciphers found for undried material are always given here below, because these are of somewhat greater value for practical use. Most investigators seem also to prefer the latter method, and in this way the already mentioned standard of 0,49/, for P,O; amount has also been fixed not with regard to moisturefree but on undried material. All the less can this manner of recording be objected to, because the percentage of moisture in rice, which certainly may vary from 11 to 16°/, very seldom differs appreciably from 13 or 14°/,. Another observation, of a general kind, as to the P.O; values should precede the further explanation of the above formulated conclusions, namely that we mention below only - 411 - those results which were obtained after igniting the finely powdered material, with 0,1 part kalium nitrate (KNO,) and 0,3 parts natrium carbonate (Na, C If rice alone is combusted; for the purposb of determining the amount of P,O,, then there is more or less loss of organically-combined phosphorus depending upon whether the temperature increases rapidly and to a higher degree, or whether it is reached more gradually and kept at a lower heat. In this manner lower results are obtained than when the ignition takes place after the rice powder has been mixed with KNO, and Na,CO,; these differences may be of relative importance. As a rule, the difference is 5°/, when the reduction to ash, without any admixture, takes place slowly and is not carried to a high temperature. There is a difference of 11%, when the temperature is rapidly increased and to a high degree, with this understanding that, when the actual P,O; amount is Ui, the P.O; obtained from the ash is in the first case 0,95°/, while in the last case generally not more than 0,89°/) is found. Communications as to the results of the P,O, estimations are consequently only of actual value, when at the same time it is shown which method of analysis has been followed. 1*. The P0; Content of the Rice does not diminish during Storage. Several experimentists have declared that the P,O, amount becomes less during ordinary storage. One of the latest communications on this point appeared in the treatise of J. A. M. J. Jennissen: On Rice-diet and Beri-beri amongst the Miners in Billiton” which is published in the „Genees- kundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indié” 1913 (Medical Magazine for Netherlands India 1913 Volume 53, part 4, pages 578 and further). This gives investigations made by the mining engineer C. P. Groornorr, in consequence of which the conclusion is drawn, that garnering for even 21/, months has already a distinct influence on the ash and on the P,O; amount. — 172 — This conclusion could not be confirmed by the author of the present paper. The P,O; content of unhulled rice (gaba), received from Soerabaja in the beginning of 1912, and which had been kept in a stoppered bottle nearly 2 years, had not become smaller, although during this time the rice had even got a musty smell. Moreover there was no diminution in the DO, amount in the case of samples of white and red Java unpolished rice after they had been stored for a year with the help of naphtaline. In unpolished Idjoean rice reaped in 1913 and husked in June the same year, and which had an original P,O; content of 0,52°/), there was repeatedly shown a P,O; amount of 0.54°/,, after it had been stored for 5 months in the hospital, and for 6 months in the laboratory, under somewhat different conditions. There was thus no decrease in the P,O; content, but a slight increase — in reality somewhat higher, because the amount of moisture had somewhat increased during the storage. This apparently absurd augmentation was explained when in the same kind of rice not less than 0,856°/, P,O; was found, after a great part of the grains had been hollowed out by insects. The damage done by insects which princi- pally attacked the kernel with its smaller P,O, content, caused the average P,O, amount of the remaining rice-grain to rise. Although in my opinion it is sufficiently proved by these facts that there can be no question of a decrease in the P,O, amount during storage, still more proofs were prepared for the purpose of establishing beyond all question the results already obtained. nd, In Consequence of the Washing of the Rice previous to Consumption, a considerable Amount of P20s is lost. Through the washing of the unpolished rice, destined for the taste-proof held in the hospital on June 25—1913, — which rice was thus husked 16 days previously — the P,O, amount sank from 0,520/, to 0,279/o, ie. a decrease of almost one half. Two months later, the same rice was washed in the same manner, in the laboratory, until, as is usual, the turbidness — 173 — of the poured off water did not any more become less. It now appeared that not less than 0,34°/, of the original P,O; content had passed into the water used. Through the process of washing therefore the P,O; amount of this more matured sample of rice had sunk to 0,18°/, i.e. to one third. It further appeared that this washed rice, after having immediately been speedily dried in the air, had become absolutely unfit to cure polyneuritic rice-birds. Where now the proportions, especially concerning the unpolished rice, were here found to be so much less favou- rable than had been brought to light by other investigators, it was hereby still more distinctly shown how worthless it is to fix conditions for the excellency of this rice, unless at the same time the obligation is imposed, that while washing out the rice, the necessary carefulness and precautions are to be keptin view. With regard to these precautions, there may indeed be a difference made between freshly husked and more mature kinds of rice, but in any case the washing out, and especially the rubbing practised thereby — also in connection with the solubility of the physiological active Substances of unpolished rice — may not last too long or take place too rigorously. 3. The Steaming of the Rice has scarcely any Influence on the P20; Content. Of the occasions in which the proofs as to taste were made by steaming rice in the hospital, which proofs are described at the beginning of this treatise, three were utilized for collecting the water used for steaming the different kinds of rice and estimating the P,O; contained therein. The losses of P,O, for unpolished rice which could thus be proved, amounted successively to 0,012, 0,0086 and 0,004°/o, on an average thus, 0,0082%/o. The rice for the troops showed a somewhat smaller average in the P,O, amount — 0,0075°/o — in the water used for steaming. The reduction was found to be respectively 0,0115, 0,008 and 0,003%. The losses of PO. by escape into the steaming water of white rice (sosoh) — 174 — were found to be still smaller. These were determined at 0,0105, 0,004 and 0,035 and amounted therefore on an average to 0,006°/,, while the lowest average was with quite polished rice (sikat) from which resp. 0,01, 0,0025 and 0,004°/, P,O; had passed into the steaming water. Without going into explanations as to the comparatively great differences which the estimations showed with regard to the same kind of rice, apparently steamed in exactly the same manner, it can be decided that the decrease in the P,O; content in consequence of the steaming-process is not worth mentioning. It is also certain that it cannot be brought into comparison with the unavoidable lessening of prophylactic activity which must be taken for granted under a comparatively long exposure of the rice to damp heat —an argument which forms one of the à priori objections to the standard fixed for the P,0, content as necessary for assuring the desired effect. 4th. The P205 Content of the Rice is in Reality no reliable Indicator for its physiological Activity. As long as the effective ingredients of the silver-skin of the rice are unknown, and are neither to be quantatively separated or be directly determined in any other manner, we are obliged to have recourse to little used indirect methods in order to obtain a chemical value-estimation. We take then as standard the quantity of one or more by-constituents, which are quantitavely sufficiently parallel with the effective substances and can be accurately determined on chemical way. In the P,O, content of the silver-skin, which is higher than that of the kernel of the rice grain, Henry FRASER and A. T. Srawron supposed they had found the means of estimating the quantity of that silver-skin in rice, and indirectly at the same time to fix the degree of activity thereof. In their work entitled: “The Etiology of Beri-Beri” (1911) the P,O, amount was recommended as indicator, and they also declared that for rice of good quality, affording sufficient protection against beri-beri, a minimum P,O; amount of 0,4°/o— — 175 — ealculated on undried material — must be demanded. In finding this value-limit the empirical method was followed, in so far that the abovenamed investigators had never seen beri-beri break out on man, or polyneuritis on birds when dieted on rice containing more than 0,4%, P,O; which they certainly saw when rice was used with a lower P,O; amount. A distinct sign of the urgency of a suitable test for unpolished rice is the fact that their proposal was not only universally accepted, but also that there was even a general coquetting with the standard given. The fixing of such a norma could not however completely satisfy the more pharmacognostically disposed chemist. All the same, there are scarcely any objections made to the acceptation of the proposed indicator and of the standard cipher given therefor. Only once during the three years which have elapsed since the appearance of the abovenamed work has there been one objection made to the cipher 0,4 as minimum P,O; content for rice of sufficient activity, and this was in the “Studies of Beri-beri and its Prevention in Siam”, a treatise which was published in Juli 1912, by order of the Siamese government. The grievance here mentioned might be considered as of little importance, for the design of clearing Rangoon rice from aspersions which had been cast on it, gave a tendential character to the whole treatise. In any case, on pages 32 and 35 of that work the fact is stated that during 4 years there had only been one case of beri-beri in Minbury Jail, although the rice there generally used contained not more than 0,29 — 0,300/, P,O;. From this fact the conclusion was drawn that the fixed value limit of 0,4°/, was not above criticism and ought to be fixed lower. The results of the following investigations in this direction have clearly demonstrated the fallibility both of the proposed indicator and of its accepted minimum. These investigations have shown that probably there are kinds of rice which just as the Siam rice in question are of sufficient activity, — 176 — although the P,O, content is less than 0,4°/,. But besides this, it is distinctly proved that a P,O; amount of 0,4°/o and higher in rice does not always guarantee the desired activity. Generally speaking, these investigations have shown that the collective name “rice” includes, to a certain degree, all kinds of varieties and possibilities as to the relation between the P,O; content and the physiological effectiveness. At first there was only a great measure of probability acquired for the contrasting case caused by Minbury Jail rice, namely that even a higher P,O, amount than 0,4°/o does not necessarily ensure its due activity. It appeared, for instance, that white Boeloe rice (sosoh) with 0.370/0 DA was of so little activity that by enlarging the P,O; amount with 0,03% to 0,4% (by less milling of the rice) there was not even a certainty that sufficient activity was assurred. Later, however, there were more direct and more distinct proofs obtained there for, first, in the month of May of this year, through examining unpolished rice which was furnished to the prison at Loemadjang, and afterwards, last October, by the investigation of a sample of white rice which came from kampong Kramat, near Weltevreden, and which also did not give sufficient protection against beri-beri. The reason for the first investigation was a considerable increase of beri-beri patients last March, amongst the prisoners at Loemadjang, and this notwithstanding that they were dieted on unpolished rice. It was natural to seek the reason of this increase in the bad quality of their principle article of diet. In order to obtain a certainty as to this supposition, two samples were presented for investiga- tion at the Chemical Laboratory here, one sample being taken from the nearly used up store, and the other from the quantity which was soon to be delivered. With regard to the P,O, content, it was found that the first named rice contained 0,41% P,O; (on dried material 0,478°o) and the second sample had 0,39% (moisture free material showed 0,457%o). According to the Fraser-Sranron standard the first — 177 — kind could certainly not be rejected, and even with the second sample this was scarcely necessary. The result of the test made with spirit, led to a comple- tely different conclusion. This test will be more fully detailed below. Hereby 0,24°/o of the ingredients of the first sample were withdrawn and the second sample showed a dry-residue of 0,21%. Since at least 0,55% of unpolished rice of good quality becomes soluble when treated under the same circumstances with strong spirit, these two samples of rice must be considered as totally unsatisfactory. This last conclusion was completely confirmed by experi- ments on polyneuritic rice-birds. Of three diseased birds which were fed with the first sample, one became so much worse in one day that normal food had to be given to keep it alive. The diseased condition of the other birds remained pretty well stationary during one week, but after about 12 days it seemed that there was some improvement. However, after the same diet had been continued a few days longer, the polyneuritic symptoms again broke violently out on both test-animals. Three other diseased birds which were fed on the second sample behaved in a manner which scarcely showed any difference from the first named birds. The general impression made by this second group of birds was however some- what more unfavourable, although it was only in the course of the second day that the condition of one of them became so much worse that it was desirable to discontinue further experimentation. With the other birds, the symptoms remained almost stationary longer than 7 days, and it was 14 days before there was apparent improvement. Immediately after this recovery, the symptoms again broke out with great violence. When by using unpolished rice of good quality, and also by the use of gaba, polyneuritie rice birds were completely cured within one or at the most two days, there was no doubt that both the Loemadjang kinds of rice, notwith- LXXIV 12k, re Beem standing they had a sufficient P,O, content, were totally unfit for giving protection against beri-beri, as shown by the described effect on test-animals. If this is already the case with raw rice, how much more so after it has been washed and steamed! The remark might here be made that the standard limit of 0.4% for P,O; amount is only valid when the method followed for fixing it, is that in which the rice alone is reduced to ash; that therefore, when combustion takes place with KNO, and Nat, this limit must be higher and would, according to the above given explanation, have to be fixed at 0,42 — 0,44%o. Be that as it may, the beha- viour of the birds fed on Loemadjang rice was so unsatis- factory, that an increase of the quantity of silver-skin to a proportion of only a few hundreth percent of P,O, may not be considered as able to sufficiently counteract these phenomena. The other distinct, although somewhat less speaking proof, that the accepted cipher 0,4 as value-limit for the P.O; content is not really to be relied upon, was given by means of an investigation of a sample of rice which, according to Dr. G. W. Kırwier pe Joner, had been the cause of a striking increase of beri-beri cases in kampong Kramat. In this case too, the rice could not be rejected on account of its P,O, amount for this proved to be 0,42% (calculated from dried material 0,48%). The experiments with spirit, when there was a dry-residue of only 0,37°o, gave on the contrary sufficient reason for rejection. The incapacity of this rice to prevent beri-beri was further confirmed by experiments with three polyneuritic rice-birds, of which two recovered only slowly in 3 or 4 days, and the third got so much worse after one day that it appeared desirable to relieve it from further experimentation. If it was proved by these two cases that it is not unusual to find kinds of rice, the kernel of which contains such a comparatively high P,O, amount that this may be increased = 179 — to more than 0,4%, even where there is an insufficient quantity of silver-skin, we were less fortunate in our searches for a kind of rice, which, in the same way as the Minbury Jail rice, was sufficiently effective although showing a P,O; amount more of less below 0,4°/o; —a kind of rice, therefore, of which the kernel contained so little P,O,, that an exactly sufficient quantity of silver-skin would not appear to be able to raise its content to 0,40/0. From the fact that we did not happen upon such a kind of rice amongst the few which were in any measure properly investigated in this direction, we can not in the least draw the conclusion that such kinds of rice do not exist, or even that they are very exceptional, for in the natural course of affairs the finding of them is too much influenced by chance. Although the attempts to find here a kind of rice such as was brought into question by the Siamese investigators may have hitherto failed, there are however several indica- tions that such kinds of rice are not so very unusual and even that they are more frequently met with than the Loemadjang and Kramat kind. With the following facts and considerations as foundation, there is no doubt that within a short time there will be more direct proofs of the same kind as the first and as yet only instance given in literature in which the correctness of the standard agreed upon is refuted. (Compare with Appendix). The most forcible argument in this respect is the following. During the process of converting the gaba into unpolished rice containing '/, of its original quantity of silver-skin the P,O, content becomes, as a rule, smaller. But this is not always the case, for with a complicated substance as rice appears to be, fixed rules can scarcely be established. With the Idjoean and Boeloe rice which were collec in June 1913 this was certainly the case. The unmilled Idjoean rice contained 0,62% P.O; and the unpolished rice product only 0,52%. The diminution of the P,O; content of the Boeloe rice, milled at the same time, was from 0,67 to — 180 — 0,63°/, during the first treatment by machinery. The propor- tion found in Idjoean rice, reaped in 1914 and husked at Lema-abang last July, was on the contrary quite different. As gaba it was found to contain 0,62%, DO just as that reaped in 1913, while the unpolished rice which was produced from this gaba, and which was evidently somewhat less polished had a higher P,O; content, namely 0,67°/o. Some years ago, in connection with the osteomalacy question, 12 samples of gaba which came from different garrisons in Java were examined, also as to their P,O; content. In one of these samples, procured in Soerabaja. as well as in one which came from Malang, the P,O; amount was found to be 0,4205, while one sample which was sent from Djokjakarta, contained only 0,38%. This experience led to a systematic search for the unpolished rice in question. For it was obvious that one or more of the just named kinds of gaba, with a small P,O, content, might undergo a diminution herein during its preparation to unpolished rice, in the same way as the above mentioned kinds of gaba, and that thereby in like manner an active unpolished rice would be produced with a P,O, content far below the standard limit of 0,4°/o. From each of the named garrisons two kinds of gaba were again ordered and the amount of P,O; determined. The results of these estimations were successively found to be 0,6 and 0,63; 0,62 and 0,73 and 0,56 and 0.7%o, but the expectation was not fulfilled of finding amongst them a kind of rice the P,O, amount of which was the same as that of the previously examined rice. Had this been the case, it was almost certain that there-with the desired proof would have been provided. The possibility was thus converted into probability that there really was a kind of unpolished rice, which, with a much smaller P,O; amount than 0,4°/o, still possessed sufficient activity and this received still more confirmation when the great differences amongst the rice-kernels, also as to their — {81 — P0; content, were shown more and more clearly. Only a few ciphers are sufficient to demonstrate these varieties. While 0,192°/o P,O, was found in the kernel of Idjoean rice, crop 1913, and in that of 1914 almost the same amount namely 0,2%, the quantity of P,O; in the kernel of Boeloe rice, crop 1912, was not less than 0,30/0. As to the physiological effect of various kinds of rice which had undergone different degrees of milling, even superficial observation showed tolerably great differences, and the impression was thereby received, that, within certain limits, all manner of varieties are possible and that the effect is not always parallel with the P,O; amount. Even the kernels — that is the grains of the one sort from which the silver-skin had been entirely removed — gave much less the impression of insufficient activity than did those of the other kind. This last fact can at any rate in some measure, give the explanation as to how one completely polished kind of rice may give so much less cause for the breaking out of beri-beri than does another kind. No doubt this made it formerly very difficult to obtain correct views as to the etiology of this disease (compare with Appendix). In any case it is not to be denied that although there is a certain connection between the P,O, amount, as well as of that of other substances contained in rice on the one hand, and the physiological working on the other hand, still, the above shown facts have definitely proved that it is not always possible to judge of the effective working of rice on the ground of its P,O, amount. The value cipher (0.4%/o) to be given as criterion presents an insufficiently absolute standard therefor. The necessity of another test for rice is hereby at the same time demonstrated. VIII. The Spirit-proof. Even during the first investigations as to the degree of - milling of some kinds of rice, in which the P,O; amount was taken as standard — long before the inefficiency of that — 182 — standard, as well as the cause of this inefficiency, had appeared with more distinctness — other difficulties had led to the search for a better chemical method of determining the amount of milling and at the same time the grade of activity. These difficulties were more of a technical nature, and arose principally because the estimating of the P,O; content was laborious, tedious, took too much time, and was too expensive. First of all efforts were made to find differences between the silver-skin and the rice-kernel which would make it possible to follow a more qualitative and at the same time simpler method of investigation. The efforts in this direction remained however entirely without the desired result. The search for another more suitable quantitative test met with more success. This was found by estimating the substances of the outside layers of the grain which were soluble in spirit. The train of thought which was at the foundation of this method was the following. If in reality the estimation of the P,O; or the ash amount allowed a correct judgment as to the activity of rice, then other by-products appearing in different degrees in the thin outer skin and in the kernel might just as well be taken into consideration as indicators for this activity. It was not impossible that one or more of these substances could be used for this purpose even better than P,O,, always supposing that about ten times more of it is to find in the silver-skin than in the kernel, as is the case with P,O,. It is known that with grain in general the germ and the sub-pericarpial layers house all kinds of substances, for instance: aleurone, proteins, resinous substances, fats, etc. frequently also some tanning and colouring substances, while these are almost or entirely absent in the kernel which consists very nearly exclusively of starch (amylum). There is theoretically no objection to the estimating of these substances, but so far as they can be practically carried out - they offer the same difficulties as the estimating of the P,O; — 183 — amount, namely, that they are laborious and take much time. By extraction with a suitable solvent, such as alcohol — in which the amylum of the kernel is not soluble while this is indeed the case with the greater part of the above named specifie substances of the silver-skin — it might be just as possible to demonstrate quantitatively the difference between kernel and skin, but much more easily. Possibly also this would even give more definite results, for according to this method a whole complex of substances could serve as indicator, and not only a single one. The experiment might be made still more sensitive and the results still more accentuated by applying the spirit-proof, not to the test-material reduced to powder, but to the whole grain, by which means only the outer layers of the silver-skin or perhaps of the kernel would come into contact with the solvent. All these considerations led finally to the following manner of testing. A certain quantity, for instance 25 gram of whole (unbroken) grains — which were for all certainty gently rnbbed in order to remove powder which might have remained clinging to them — were chosen from an average sample of one or other of the kinds of rice which were to be investigated, and then together with the same quantity (25 ccm.) of strong spirit (spirit of 95%) were heated just to the boiling point of spirit in a water bath. To prevent evaporation hereby, this is best done in an Erlemeyer flask with a reflux tube. After the spirit has boiled a very little time it must cool down either of itself or by artificial means; more or less shaking of the content of the flask during this process has proved to have no practical influence on the result. When quite cold, the tincture obtained is filtered into a measuring glass through a small filter (with a radius of about 4'/, cm.). The liquid which has passed through the filter — with unpolished rice this measures generally 21 cem. and with polished rice 22 cem.—or else a certain portion of this filtrate, is afterwards evaporated above the water bath on — 184 — a watch glass, previously weighed, or in a small evaporating basin the weight of which is known. To avoid the danger of the spirit creeping up over the edge during this evaporation, care must be taken that the level of the liquid remains within the circle enclosed by the ring of the water bath. The extract in finally dried during a quarter of an hour at a temperature of 100—105°C. and then weighed after cooling in the exsiccator, after which a simple calculation shows just the amount of dry-residue which would have remained from 25 ccm, and afterwards the percent cipher of that All these manipulations do not need to last altogether longer than 1 or 2 hours, while a P,O; estimation in rice takes at least three, generally 4 days; sometimes it even lasts much longer. This manner of testing does not only take up very little time, but it is also very simple,—it requires so little work, that even a layman would without difficulty be able to carry it out — and the expenses are scarcely worth reckoning. But besides this, it has appeared that this test makes it possible to judge of the protection which a certain kind of rice affords against beri-beri, better than can be done by a P.O; estimation, —a circumstance which from the nature of the matter gives the precedence. The results obtained by this new test, even during its first applications, raised high expectations. Later investiga- tions have certainly shown that some of these advantages were illusory, and have also brought to light a few draw backs in connection with the spirit-proof, but, notwithstanding all this, the new test has not been so much disparaged that it would have to be considered, generally speaking, as inferior to the P,O, test. So the first comparisons between the P.O; amount and the dry-residue cipher of some kinds of rice seemed to show the superiority of the spirit-proof, in so far that hereby greater differences between unpolished rice on the one side — 185 — and white rice on the other side would be clearly brought to light. This conclusion was accidently confirmed during the first series of estimations, both of the P,O, amount and of the dry-residue made from the Idjoean and Boeloe kinds of rice collected in- June 1913 at Lema-abang. The results of these estimations are given below in TABLE VII P0; content of: %/, Spiritdry- undried dried residue: material. material. Idjoean unpolished rice, crop 1913. . . 052.9 06 Die 0,644. Idem. white rice (sosoh). . . . . 028: 5, 03- =, 0,277. Idem. quite polished rice (sikat), . 0,192 „ 0,224 „ 0,152. Boeloe unpolished rice, crop 1912. . . | 0,63 „ 073. +» 0,66. Idem. white rice (sosoh). La 0,427 „ 0,34. Idem. quite polished rice (sikat). . | 03 „ 0,345 0,182. In consequence of later investigations, where more allowance could be made for the gradually discovered influence exerted on the dry-residue cipher by the duration of storage, this supposed advantage could not be maintained. Their results, a review of which is given below in table IX, can nevertheless give an impression of the value of the spirit-proof in general. In connection herewith the observation deserves attention, that during these successive processes which the rice under- goes, the dry-residue cipher shows, as a rule a much greater decline than the P,O, amount, as soon as the limit is reached between rice still retaining some of the silver- skin and rice from which this has been completely removed. — 186 — TABLE IX. Din P205: 2 0/, Spiritdry- Kind of rice, received. Activity: | on undried |On moisture- material: material: una) July 16—’14 from Lema-abang: Idjoean unpolished rice . sufficient. 0,67 0,77 0,6. Idem. polished (sosoh) insufficient. 0,24 0,28 0,332 Idem. finished (sikat). Se 0,2 0,23 0,26. June 25—’14 from Tjikampek Pure “silver-skin rice”. sufficient. 0,68 0,79 0,7. 2nd, quality Ks pe 0,435 0,505 0,784. 3rd, e 5 = 0,416 0,484 ` 0,66. 4th, a 5 insufficient. 0,334 0,387 0,528. White rice . dee u i‘ 0,25 0,287 0,332 October 5—’14 from Tjik : Pure “silver-skin rice” . sufficient 0,6 0,688 0,68. October 16—’14 from ji pek: Pure “silver-skin rice”. —- 0,61 0,695 0,79. 2nd, quality 5 Ss 0,512 0,587 0,986. 3rd, e + 0,443 0,507 0,94. 4th, ii ai sufficient. 0,383 0,446 0,793 White BER < -~ insufficient.| 0,23 0,265 0,38 In the meanwhile this table shows also a distinct disad- vantage of the spirit-proof, namely that the dry-residue cipher is not conform with the degree of milling of the grain, for it appeared that the product of the second process, which took place at Tjikampek, gave off each time more to the spirit than after the first treatment, — the husking. The reason of this is to be found in the different quantity of substances soluble in spirit in the successive layers of the silver-skin, and the parts of the silver-skin which lie near the kernel are evidently richest in these soluble substances. — 187 — A still greater disadvantage of the test in question is that the dry-residue cipher of one and the same kind of rice shows a considerable amount of instability, proportionate to the duration of storage. Rice with its silver-skin is especially subject to this instability, while this sometimes does not appear in completely polished kinds of rice, or at any rate it is not at all visible, or only in a very slight degree, during the first five months. The principle change consists of a gradual decrease in the dry-residue cipher about the third or fourth month of storage. This is to be attributed to physical modifications thereby undergone by the substances which are soluble in spirit. Besides this reduction in the dry-residue cipher there is a temporary increase, though in much less degree, and only in the case of unpolished rice. This begins a few weeks after husking, and reaches its toppoint in the second or sometimes in the third month of storage. This is readily explained by the forming of microscopical cracks in the outside silver-skin layer, so that also the inner parts are exposed to extraction by the spirit. The progress and the degree of these undesirable changes are illustrated by the following table X. With regard to the want of regularity which is. shown, the remark ought to be previously made that this is due in great measure, if not entirely, to two circumstances. In the first place, the desired chronological precision could not always be kept in view during the periodical investigations and in the second place, the given kinds of rice, with a single exception, were not personally collected, and there was therefore no absolute certainty that they had actually all been received shortly after husking. Although for these reasons the accuracy of the ciphers given leaves much to be desired, they are however mentioned just as they were found, because in any case the disadvantage of this changeability for the test is thereby clearly demonstrated. nn 188 — TABLE X. KIND OF RICE AND DATE | Dry-residue cipher: OF RECEIPT. original- after storing during about: ly. | 1 month. | 2. | 3. 4. |5months Idjoean unpolished rice. Lema-abang June 9—1913 . 0,644 (after 7 months 0,19 after 15 months 0,1) J Febr. 10—1914 . 0,62 — 0,56 am ory Pure “silver-skin rice” No. 1. Tjikampek June 25—1914. . 0,7 0,89 0,715 0,4 0,343 | 0,32 “Silver-skin rice” No.2 June 25-1914. 0,784 0,8 0,84 — 0,573 | 0,2 i NEA p» 0,66 0,68 _ 0,61 0,54 0,5 A Bai 0,528 0,54 0,54 = 0,52 0,52 White(finished)riceNo.5 „ „ 0,332 0,338 = 0,337 0,313 | 0,31 djoean unpolished rice. Lema-abang Juli 16—1914 ‚6 0,71 0,43 ? -- 0,37 0,3 Idjoean sosoh (polished) Juli 16-1914. 0,332 0,33 0,23 Sch 0,18 0,13 » sikat (finished) 0,26 0,242 0,2 -~ 0,12 0,1 Unpolished rice. Tjikampek October 5—1914. 0,68 — 0,82 0,78 — — Pure “silver-skin rice” No. 1 Tjikampek October 16—1914 0,79 0,88 0,89 oe SS = “Silver-skin rice” No.20ct. 16-1914. 0,986 p. 1,12 Ge — be r No 0,94 0,954 0,966 — er Si No. 4 0,793 0,8 0,8 — oe oe White (finished) rice No. 5 Öktöber 16—194 u end 088 0,38 0,38 Sms TT er The decrease in the dry-residue cipher of the test under consideration must not however be accorded too great signifi- cance. Although it may not be exactly parellel with the diminution in activity, of which there is very little to be remarked during the rst months of storage, still this decrease — a consequence of the storage — was to a certain The spirit-proof has herein a decided advantage above the P,O, cipher, for this is wholly incapable of bringing to light the gradual diminution of activity which extent noticeable. takes place. = — The drawback which has now been exposed is of less importance, because, by means of a simple method, the decrease in the dry-residue can, if so desired, be practically almost if not entirely avoided. For this purpose a sample of the rice which is to undergo investigation is kept in the vapour of formaldehyde, chloroform or carbon tetra- chloride. Of these substances it seems up till now that formaline is best able to counteract the instability ; experi- ments in this direction are however being continued, in order to find out which of these substances really deserves the preference for the aim mentioned. All the above-named objections are in reality only in so far to the disadvantage of the test by spirit that thereby the difficulty is increased of determining the limit which ought to be fixed for the dry-residue, in order to judge as the sufficieney or insufficiency of a certain kind of rice for giving protection against beri-beri. This difficulty already exists from other reasons. For instance, various differences which had formerly appeared between the proportion of the P,O; content and the activity of the rice, evidently existed, and in still greater measure, with regard to the relation of the spirit dry-residue and the degree of activity. Another source of inaccuracy connected with the spirit cipher is found to lie in the investigation itself, in so far that hereby a certain weigt of rice grains was taken as basis and not a certain surface of grains — which really would be necessary for a more correct relative comparison of results. It stands to reason that a certain quantity of rice with smaller grains offers a larger surface for extraction by spirit and will therefore show a higher relative proportion of dry-residue than is the case with the same quantity of larger grains. Even for this reason alone, from the point of view of chemical accuracy, the test deserves condem- nation. All the same, it is practically impossible to make the experiment with a certain surface of grains as point of departure. — 190 — In connection with these various circumstances the impossi- bility of finding a fixed limit for the dry-residue has been demonstrated. Nevertheless, the above given tables relating to this question have enabled us to draw a boundary line between physiologically good and bad rice, and this line, although vague, has proved to be of practical value. The results of some unmentioned experiments have also shown that when rice is in question which is deprived of its pericarp and has no outward signs of prolonged storage, the dry-residue limit must be considered to lie between 0,55 and 0,6°/,. If the dry-residue cipher of apparently unspoiled rice is found to be between the two values named, it will be as impossible to give a decided opinion as to its physiological quality as it is when the P.O; amount is about 0,4°/,. Although the spirit-method of rice investigation has been shown above to be taken in the rough and is also very vague, so that it scarcely deserves the name of a chemical test, still I would advise that it should never be omitted on account of its defects. It is too simple and too easy of application to be rejected, and in practise gives too many guarantees for gaining correct information as to the good or bad qualities of a certain kind of rice. The fact alone that by this means the true quality of some kinds of rice may be shown, while the P,O, test gives rise to contrary conclusions, is sufficient to authorise its recommendation. (Compare with Appendix). IX. The Absolute Test. The chemical testing of rice, with the by-substances as foundation, did not prove satisfactory, for thereby it appeared possible to form incorrect opinions and, even more frequently, to deduce incertain conclusions. This led to the search for another manner of value-estimation, — a manner which could easily be applied — following the physiological track, from which alone absolute results might as yet be expected. — 191 — As it was necessary to find, at any cost, a better and decisive test for rice, no efforts might be neglected to try, by means of experiments on animals, to come to an actual conclusion as to the excelleney of rice, or of its insufficient activity. The investigation is thus certainly transferred to a field which is seldom and not willingly exploited by the chemist, but quite recently the opinion is gaining ground, even in chemical circles, that, under certain circumstances, the physiological value-estimation ought to be made obligatory. This is accepted for medecines and galenic preparations, when their effective substances are not sufficiently known, can not be quantitatively isolated, or can not be determined in any other manner, —in one word, when no guarantee as to their excelleney can be obtained by means of chemical investigation. The same meaning was expressed, amongst others by Dr. J. S. Meurennorr (Zwolle) and the professors Rurrinea and P. van per Wren (both of Amsterdam) in their reports of the 11t* International Pharmaceutical Congress, held at the Hague in September 1913. (“Pharmaceutisch Weekblad” 1913, pages 1037, 1040 and 1076). _ It depends upon whether a physiological test can be given, which is of practicable application and sufficiently reliable. The question as to whether such a method for the investigation of rice is to be found, has been answered by the experiments on rice-birds detailed in Chapter V of this treatise, and this answer cannot be considered otherwise than affirmative. The manner of procedure best deserving recommendation, as shown by these experiments and by later investigations as to their details is found to be the following. For each test at least three rice-birds are to be experi- mented upon, after having been previously made ill by feeding them during 3 or 4 weeks exclusively with highly polished rice. The experiment is best made just when they begin to show polyneuritic symptoms, and also — KID — when they have not already suffered more than once from this disease. If the experiment took place with healthy birds, it might last much too long; and besides, the trouble- some factor of individual liability to this disease could not sufficiently be eliminated. Neither is it desirable to take birds which are too ill, because these often, of their own accord, take too little food, and for this reason also need more time to recover than do animals in the first stadia of the disease. These birds are now given an average sample of the rice which is to be investigated, and this in such a manner that not more than 5 & 6 gram is provided for each bird, as this is sufficient for a day’s ration. When a larger quantity is given, those grains are picked out upon which the most silver-skin has remained, in consequence of which the test might lead to wrong conclusions. For the same reason it is advisable to gently rub the rice which is to be given, to free it from any polishings (dedek) which might have remained clinging to it. The demeanour of the test-animals in consequence of this diet depends entirely upon the difference which the rice given shows with regard to what might be considered as their minimum-normal diet. According to the degree of this difference recovery will take place sooner or later, or else the symptoms of disease will be aggravated. As to forming a judgement in consequence of the course of this experiment, it has appeared more and more clearly, that, when all the sick test-animals recover in one or at the most two days, this must be taken as a proof that the kind of rice in question is of sufficiently good quality to be used as food for man. Should recovery not take place within this time, the condition remain stationary, or the symptoms become aggra- vated, then the rice must be rejected, because it does not ord sufficient protection against beri-beri. As it is possible that one of the three test-animals may act differently from the two others, it is advisable to subject — 193 — a somewhat larger number of diseased rice-birds to the experiment. It will then appear all the better in how far an exception to the accepted rule for investigation may be tolerated. In the beginning, the question was taken into considera- tion, whether the fixed limit of time might or might not be prolonged. The experience and the experiments with the rice from kampong Kramat, of which we have previously spoken, proved however distinctly that this required limit must be maintained. The simplicity and the ease with which the proposed control as to the good quality of rice may be carried out, leaves nothing to be desired. Even laymen would not have to complain of any difficulty in the application of this test, and they need have no fear of drawing a false conclusion from their observations. Because the basis of this manner of testing is entirely in accordance with those properties of the rice which are to be traced, the result can only lead to an absolute decision. The test is further inexpensive, especially because the market value of one rice-bird is only about a penny. Finally, it requires little superintendence and attention and takes little time. Leaving out of view the time necessary for producing polyneuritic symptoms on the test-animals, two days at the most are sufficient to secure the desired results. The time really needed for the experiment can be limited to a few minutes. The comparatively long time necessary for this preparation ` forms in reality the only difficulty connected with this method, and what makes matters worse is, that this difficulty is not even partially to be overcome. But at any rate this difficulty will only be of consequence, when the investiga- tions in question are held occasionally and at unexpected times. Where these are made more frequently and regularly this objection retires proportionably into the background. This physiological test is especially valuable when it is necessary to decide in how far a certain kind of rice h LXXIV 13k. — 194 — forfeited its good qualities during storage. This deterioration is in no way revealed by the P,O; amount and can just as little be judged by the spirit-proof. Of not less importance is the application of the physiolo- gical test in the husking mills themselves, in order to decide to what degree the milling and the polishing of the rice may be continued, so as to please the taste of the consumer, without doing any injury to the required demand, that it still offers sufficient protection against beri-beri. X. Conclusions. The results of the investigations above given in full, may be summarised as follows: On the ground of taste, no reasonable and still less insurmountable objections can be made to the use of unpolished rice which offers sufficient protection against beri-beri. 2nd, Compared: with finished rice, unpolished rice becomes easily and speedily unfit for consumption, by decay, by damages done by insects, etc. Although periodical exposure to diffused daylight and regular turning over of the stock have a favourable influence with regard to deterioration during storage, still unpolished rice can scarcely be kept for longer than two months without even quite perceptible alterations. The necessity of preserving unpolished rice, which must be kept for some time, is best practically met by the use of chloroform or carbon tetrachloride. These are applied in the form of vapour, for which comparatively small quantities are sufficient. They do not modify the hardness, the smell or the taste of the rice, and they exercise a favourable influence on the preservation of the desired activity. 4th. The P,O, proof with the fixed amount 0,4°/, of this substance is not sufficiently to be relied upon when testing rice as to its value as protective against beri-beri. Ki mt a. — 195 — 5th, A new method of chemical investigation better enables us to judge of this value. This method consists in the estimation of the spirit dry-residue, according to a process which has been fully described in the text. As criterion the dry-residue limit was to be fixed between 0,55 and 0,60/,. The physiological test with the help of test-animals is at present the only one which leads to a never-failing, always correct judgment. The evident suitability of rice-birds for this purpose has led to a method of investigation which in every respect deserves recommendation. 7th, It appears more and more distinctly that requirements for an adequate activity of rice are completely worthless, if at the same time certain stipulations are not made as to the treatment of the rice, viz. the washing and steaming, processes to which the rice must be subjected before it is ready for consumption. for) > = Appendix. Shortly before this treatise went to press it appeared that in the “silver-skin rice 4t quality” received October 16— 1913 from Tjikampek, and which has also been mentioned in table IX, an example had been found of the kind of rice which had so long been vainly sought. This was a specimen with a P,O, amount lower than the standard norma of 0,40/, and which notwithstanding this was sufficiently active. At the same time this gave an additional proof of the reliability of the spirit-test. he P,O, amount namely was found to be 0,383°/, (without previous ignition with KNO, and NaCO; : 0,35°/,) so that on this ground it would have to be declared as insufficiently active. The spirit dry-residue on the contrary amounted to 0,7930/o, a quantity lying so far beyond the fixed limit, that not only 106 — is the conclusion to be drawn that it would possess sufficient activity, but that this activity would be present in a very high degree. This latter fact has now actually been proved by experi- ments on four diseased birds which were fed with the rice in question. This was all the more astonishing because we had here to do with a kind of rice almost entirely deprived of its silver-skin. Three of these test-animals recovered within 24 hours. The fourth bird, which was extremely ill, certainly required somewhat longer than one day for its complete recovery, but to an attentive observer it was evident that there were unmistakable signs of improvement almost immediately after this rice had been given, and these signs were sufficient proofs of its powerful activity. This example shows at the same time very clearly that there are kinds of unpolished rice to be obtained which in appearance and taste differ little, if anything, from entirely polished rice, and which still give more than sufficient protection against beri-beri. That we insist on such kinds of rice being furnished to us cannot therefore be considered as unreasonable or exaggerated. The rice in question is called by the natives in Krawang padi or bras “Benong”. Though these latter experiences could still be shortly touched upon in table IX, it was not possible to insert them in a suitable manner in the text. WELTEVREDEN, December 31—1914. Jaarverslag 1913—1914 van de Afdeeling Soerabaja. ee In het vereenigingsjaar 1913—1914 hebben we twee Horsr over Japan. De lantaarnplaatjes die de voordracht opluisterden waren hoogst interessant. De tweede lezing werd gehouden door den Heer Dusoıs over „Het Natuurleven in Suriname”. Deze belangwekkende voordracht, die alleen voor leden der Vereeniging toegankelijk was gesteld, werd verduidelijkt door een negentigtal plaatjes, waaronder verscheidene dieren in hun wilden staat voorstelden. Het is zeer te hopen dat ook de andere afdeelingen van de Natuurkundige Vereeniging den Heer Dusors in de gelegenheid zullen stellen zijn voordracht te houden. Pogingen, in het werk gesteld, om den Heer WATERSCHOOT VAN DER Gracut hier over de Zuid-Poolexpeditie te hooren spreken, liepen op niets uit, doordat op het laatste oogenblik de Handelsbond, die met onze Vereeniging de kosten zou dragen, haar bijdrage wenschte te verlagen. De boekentrommels gingen geregeld rond. Men moet echter billijken, dat vele leden de voorkeur geven aan een eigen leesgezelschap en een ES bibliotheek, onafhankelijk van Batavia. De Secretaris, G. M. POOL. N:0-T:U:L EN DER VERGADERINGEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË gedurende 1914. — Algemeene Vergadering op Maandag 12 Januari 1914. Aanwezig de Heeren: van Bemmenen (voorzitter), BRAAK, VAN HOYTEMA, BOEREMA, Orrow, van EEK, GRIJNS, VAN ALPHEN DE Veer, Huss, Ferres en Fuv (secretaris). Notulen. De notulen der vorige algemeene vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. De voorzitter heet den heer van Erk, die pas van verlof is teruggekeerd, welkom. Verslag commissie rekening en verantwoording. De voor- zitter vraagt hierop dispensatie van het uitbrengen van een verslag over het finantiëel beheer wegens ziekte van den penningmeester. Overwogen wordt over eene maand nog eens eene algemeene vergadering bijeen teroepen, maar op voorstel van den heer van Bek wordt dit verslag uitgesteld tot het volgend jaar. — 199 — De heeren Braak en Borrema worden in commissie benoemd tot het nazien van het kasbeheer. Jaarverslag. Hierop leest de voorzitter het jaarverslag over 1913 voor. Daar er niets meer aan de orde is, wordt de algemeene vergadering gesloten en de bestuursvergadering geopend. Bstuursvergadering op Maandag 12 Januari 1914. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, VAN Hoyrema, BOEREMA, Orrow, VAN EEK, GRIJNS, VAN ALPHEN DE Verr en Fru (secretaris) en de gewone leden Hinten en FEYTES. Notulen. De notulen der vorige bestuursvergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Uitstellen begrooting. De voorzitter stelt voor, aangezien door de ziekte van den penningmeester de begrooting niet in haar geheel is kunnen klaar komen, met de voorlezing te wachten tot de volgende bestuursvergadering, welk voorstel met algemeene stemmen wordt aangenomen. Bedankt voor lidmaatschap. Als lid hebben bedankt de H.H. Porr, Noust-Trünıtk, WENCKEBACH en VAN Rees. Nieuwe bestuursleden. Ingekomen zijn brieven van de H.H. JANSSEN VAN Raaij, Cornetis en ZEEMAN, die melden, het bestuurslidmaatschap aan te nemen. Voorgesteld wordt den Heer pr Visser Sars tot bestuurslid te benoemen, wat met algemeene stemmen geschiedt. Oostelijk paviljoen. De heer van Hoyrema deelt mede, dat hem door den heer Jannerre Waren, den huurder van het oostelijk paviljoen, gevraagd is of een kamer bij het paviljoen kan worden gebouwd. — 200 — De heer van Hoyrema gelooft dit te moeten ontraden, omdat eerstens de kosten ongeveer f 3000. — zouden bedragen, maar bovendien zou door de geheel nieuwe fundeering van deze nieuw te bouwen kamer een groot deel van het paviljoen gevaar loopen te verzakken, waarop met algemeene stemmen wordt besloten niet op het voorstel in te gaan. Mededeeling Boerema. Hierop krijgt de heer Boerema het woord tot het doen eener mededeeling „Over de buiging van X stralen door kristallen.” Wanneer een smalle bundel Röntgenstralen door een kristalplaatje valt en vervolgens inwerkt op een photografi- sche plaat, kan men een buigingsbeeld verkrijgen, bestaande uit een centrale vlek, omgeven door een groot aantal kleine vlekjes. Lag, die in 1912 dit verschijnsel ontdekt heeft, geeft daarvan de volgende verklaring: de kristalmoleculen zijn op bepaalde regelmatige wijze gerangschikt en worden, als ze door X stralen worden getroffen, nieuwe trillingsbronnen, door welker samenwerking op de plaat de vlekjes ontstaan. Echter zijn bij zinkblende niet alle vlekjes, die theoretisch verwacht worden, op het diagram te vinden. Braga vat het verschijnsel op als terugkaatsing van X stralen tegen de molecuulrijke vlakken in het kristal- plaatje; hij kan op deze wijze de diagrammen verklaren en heeft bovendien niet noodig een beperkt aantal golflengten te onderstellen zooals Laue. Door het onderzoek van de terugkaatsing van X stralen tegen kristalplaatjes was het Brace nl. gebleken, dat X stralen veel meer een continu spectrum dan een strepenspectrum bezitten. — 201 — Bestuursvergadering op Maandag 9 Februari 1914. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), van ALPHEN DE VEER (waarnemend-secretaris), GRISNS, VAN BRAAM, JANSSEN VAN Raar, Orrow, BoEREMA en BRAAK. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Nieuwe leden. Majoor H. W. O. pr Brunn en Prof. J. Boerke hebben zich als lid opgegeven en worden door de vergadering als zoodanig aangenomen. Bedanken voor het lidmaatschap. De heeren A. H. Sırks en J. VersLuijs hebben voor het lidmaatschap bedankt. Nieuwe bestuursleden. Van den heer pe Visser Hrs wordt bericht ontvangen dat hij het bestuurslidmaatschap aanneemt. Slechte werking v/d projectielamp. Aangezien op de onlangs gehouden vergadering, waarin de heer JANSSEN VAN RAAIJ zijn voordracht hield over de watervoorziening van Batavia, de projectielamp bijzonder slecht werkte, wordt voorgesteld om den heer van per Ley te vragen de lamp te willen nazien en zoonoodig eene verbetering aan te brengen, waarbij Dr. Boerema tegenwoordig zal zijn. Brochure Hofwijck. Van de vereeniging Horwısck is een aanvraag om finantiëelen steun binnengekomen. Aangezien de geldmiddelen alleen het hoogst noodzakelijke toestaan, besluit de vergadering geen bijdrage te zenden. — 202 — Verslag kascommissie. De Heer Braak deelt namens de kascommissie mede, dat bij het nazien van de rekening en verantwoording van den penningmeester 2 quitanties niet aanwezig waren terwijl er vergeten was van een post, „verteeringen op de Bestuursvergaderingen”, welke door de besturende leden nog moet worden betaald, melding te maken. Nadat de penningmeester mededeelde, dat de quitanties in speciale gevallen niet konden worden verkregen, en hij zijn verzuim omtrent het laatste zal herstellen, wordt het finantiëel beheer goedgekeurd. Begrooting 1914. Aan de orde is de begrooting voor het nieuwe jaar, welke door den voorzitter aan de vergadering wordt voorgelezen : De bate uit de vergaderingen van den gemeenteraad vervalt. Er wordt besloten voor het teekenen van 4 platen (KAmer- LINGs nuttige planten) f 50.— uit te trekken. Voor den aankoop boeken en bindwerk zal, f 200.— worden uitgetrokken om nader te verdeelen. Voor gewone herstellingen wordt f 50.— uitgetrokken. De begrooting wordt overigens door de vergadering goed- gekeurd. Samenstelling van het bestuur. Aan het Departement van Landbouw zal met het oog op de regeeringsalmanak mede- deeling worden gedaan van de samenstelling van het dagelijksch bestuur van de vereeniging. Mededeeling van Alphen de Veer. Portland-cement wordt verkregen door een mengsel van krijt en leem tot sintering toe te gloeien en vervolgens fijn te maken tot de fijnheid van meel. Voor de bereiding kunnen de grondstoffen zoowel in drogen als in natten toestand worden gemengd. Van de samenstelling van de grondstoffen worden voor- beelden gegeven, terwijl eenige monsters worden vertoond. — 203 — Vervolgens wordt een kort overzicht gegeven van de keuring van Portland-cement, waarbij een drukstuk, een trekstuk en eenige koeken worden getoond. Er zijn 3 methoden, welke hebben geleid tot een inzicht in de chemische samenstelling van Portland-cement en tot de wijze, waarop cement met water gemengd verhardt: 1°. het microscopisch onderzoek van „Dünnschliffen”, 2e, het kleuren van preparaten met organische kleurstoffen, 3°. de synthesen van verschillende verbindingen van kiezel- zuur, ijzer, aluminium en kalk. Uit deze onderzoeking is men gekomen tot de volgende scheikundige formule voor Portland-cementklinker : 4 (2 CaO SiO,) + 3 CaO Al,O;. Bij het binden ontstaan nu: Korte kleine kristallen van 3 CaO Al,O,, een gelmassa van kiezelzuur, groote kristallen van kalkhydraat en fijne naaldjes van waterhoudend CaO SiO,. Deze stoffen konden door kleuring met organische kleur- stoffen worden herkend. De samenstelling van verschillende cementen is vrij constant. Een kalkgehalte boven het normale geeft aanleiding tot spanningen, welke in het algemeen van binnen naar buiten zijn gericht. Een te laag kalkgehalte geeft spanningen in omgekeerden zin. Aangezien bij de beproeving de trek- en de drukvastheid worden bepaald, zullen die uitkomsten door spanningen tegen- gesteld worden beïnvloed. Bij een geheele reeks van cementen, in het laboratorium voor materiaalonderzoek gekeurd, kan worden aangetoond, dat een hoog gehalte aan kalk een lage verhouding geeft van trekvastheid drukvastheid Van deze cijfers werden voorbeelden gegeven; er zijn echter ook nog veel uitzonderingen te constateeren. en omgekeerd. — 904 — Mededeeling van Bemmelen. De voorzitter laat het diagram van een registreerballon zien, die, den 54" Dec. 1]. aan het observatorium opgelaten, een hoogte van 26000 m. heeft bereikt. De opteekening is om twee redenen zeer gewichtig. Ten eerste omdat buitengewoon lage temperaturen geregistreerd zijn, en ten tweede omdat boven die uiterst koude lagen, die zich bij + 17000 m. hoogte bevonden. de temperatuur bij toeneming der hoogte weer steeg. Terwijl in de gematigde luchtstreek de temperatuur bij verheffing boven de oppervlakte der aarde daalt tot onge- veer —55°C. op 11000 m. hoogte, daalt ze hier tot -—80°C. op 16 & 17000 m. wat vermoedelijk toeteschrijven is aan de sterkere convectie stroomen, die door de verhitting overdag worden in het leven geroepen. Ditmaal daalde de temperatuur tot beneden —90°C., wat nog nimmer op aarde waargenomen was. Terwijl in de gematigde luchtstreken de temperatuur boven die laag van minimale temperatuur nagenoeg standvastig blijft, bleek zij hier te stijgen tot bij de maximum hoogte van 26000 m. dezelfde temperatuur als in de gematigde luchtstreken bereikt werd. Deze waarneming is een bevestiging van een zeer recente theorie van Empen omtrent de tempereering van den damp- kring, waarbij wordt afgeleid, dat inderdaad die bovenste lagen niet isotherm zijn, maar dat daarin de temperatuur weer moet stijgen. Bestuursvergadering op Maandag 16 Maart 1914. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, Orrow, van Hoyrema, Huss, GRINS, BOEKE, van LITH, VAN GORKUM, DE BRUIN en VAN ALPHEN DE VEER. — 205 — Notulen. De Notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en na te zijn goedgekeurd gearresteerd. Ingekomen stukken. De heer Maas van de firma RATHKAMP heeft voor het lidmaatschap bedankt. De Zoölogical Society van Londen houdt op met de toezen- ding der publicatie’s. Als lid van de Vereeniging heeft zich opgegeven de heer M. P. Hansen, die in deze vergadering als lid wordt aange- nomen. Mededeeling Braak. Over den invloed van vulkanische verschijnselen op het klimaat. Naar aanleiding van de merkwaardige luchttroebeling welke in de tweede helft van 1912 in Noord-Amerika, Europa en Noord-Afrika optrad, en welke zonder twijfel aan de uitbar- sting van den Katmai vulkaan in Alaska moet worden toegeschreven, heeft de Amerikaansche meteoroloog HUMPHREYS een studie geschreven over de atmosferische storingen welke bij vroegere uitbarstingen zijn opgetreden; tevens heeft hij theoretisch het probleem behandeld van den invloed van het zwevende vulkanische stof op de hoeveelheid warmte, die de aarde van de zon ontvangt De direkte zonnestralen, die een korte golflengte bezitten, ` worden meer verstrooid dan de donkere aardstraling, zoodat de inkomende straling meer verzwakt wordt dan de uitgaande. Hierdoor zal de stoflaag een afkoelende werking hebben. Inderdaad wordt op de bergstations van Europa in de 2° helft van 1912 een te lage temperatuur waargenomen. Spreker knoopt hieraan nog eene beschouwing vast omtrent den invloed, dien deze Katmai storing op het weer in Indië kan hebben gehad. Ofschoon de direkte invloed niet zoo ver is waargenomen, is het zeer wel mogelijk, dat door de plaatselijke afkoeling in het bovenvermelde deel der aardoppervlakte, aldaar eene verhooging van den barometerstand is ingetreden, waarmee elders een luchtdefect moest samengaan. — 206 — Hierdoor kan een barometerschommeling in het leven zijn geroepen, die de regelmatige Port-Darwin schommeling, welke op het weer van den Archipel zulk een overwegenden invloed heeft, gestoord heeft. Merkwaardigerwijze valt inderdaad enkele maanden na de Katmai uitbarsting een opvallende storing in de genoemde barometer-schommeling waar te nemen, welke zich in 1913 voortzet. Het is daarom geenszins uitgesloten, dat het falen van de weervoorspelling van 1913 een gevolg is geweest van de Katmai-uitbarsting. Nadat spreker enkele vragen beantwoord heeft dankt de voorzitter den heer Braak voor zijn interessante mededeeling en wordt hierna de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag 11 Mei 1914. Aanwezig de Heeren: van BeEMMELEN (voorzitter), VAN ALPHEN DE VEER, BOEREMA, JANSSEN VAN Raats, DE VISSER Smits, Wrrkamp, Kees, Boeke en Ftv (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- . gelezen en goedgekeurd. Ingekomen stukken. Ontvangen is een brief van het Konink. Wéiee? hors rn, Inn het voorstel wordt gedaan de V gen der beide vereenigingen voor de leden der beide vereenigingen toegankelijk te stellen. Daar alle leden met dit voorstel zijn ingenomen, wordt besloten dat het Bestuur van het Kon. Inst. van Ingenieurs zal worden meegedeeld, dat het Bestuur der K. N. V. met het voorstel accoord gaat. Nieuwe leden. Als leden hebben zich opgegeven en worden aangenomen de HH W. ©. Kiem en ©. F. van DISSEL, beide te Weltevreden. — 207 — Mededeeling Prof. Boeke. Hierna geeft de voorzitter het woord aan den heer Boerke tot het houden eener voordracht over de dubbele innervatie der dwarsgestreepte spier. De dwarsgestreepte spier is opgebouwd uit vezels, de spiervezels, die onder het mikroskoop een duidelijke dwarsche streeping, een gevolg van het elkaar afwisselen van enkel- voudige en dubbelbrekende substantie, vertoonen. Elke spiervezel wordt omhuld door een zelfstandigheid, een structuurloos vliesje, waaraan men den naam van sarkolemm geeft. De innervatie dezer spiervezels geschiedt door motorische en sensibele zenuwdraden. Zoowel de sensibele als de motorische zenuwdraden hebben een mengscheede, een soort isolatie stof, die de centraal gelegen ascylinders beschermt. De motorische zenuwen eindigen in een zgn. eindplaat, de motorische eindplaat, die eene verdikking is van het sarkolemm der spiervezel. Deze eindplaat ligt hypolemmaal. De sensibele zenuwen eindigen met een spiraal, die in nauwe en regelmatige windingen de spiervezel omgeeft en epilemmaal ligt. Prof. Borge vond, dat naast de gewone motorische eindplaat een tweede accessoire eindplaat van kleineren vorm in het sarkoplasma lag ingesloten. Snijdt men nu bij dieren die deelen van het zenuwstelsel door, die motorische takken naar de spier zenden, en onder- zoekt men de spiervezel enkele dagen na deze operatie, dan blijkt, dat de motorische eindplaat belangrijke verande- ringen heeft ondergaan en in een staat van degeneratie verkeert, terwijl het sensibele eindapparaat intakt blijft. Hetzelfde kan bij het eindapparaat der sensibele zenuw waarnemen; ook hierbij treedt na doorsnijding der sensibele zenuwdeelen, degeneratie op, die zich alleen tot de sensibele spiraal beperkt. Vroeger meende men, dat het dwarsgestreepte spierstelsel alleen maar onder den invloed van het centrale zenuw- stelsel stond. + 0 — Prof. Boeke had echter gezien, dat van de accessorische plaat uit merglooze zenuwdraden liepen. Deze zenuwdraden komen alleen voor in het sympathische zenuwstelsel. Dat deze zenuwvezels onafhankelijk van het gewone periphere cerebrospinale zenuwstelsel was, bewees Boeke door bij een kat de zenuw, die den schuinen oogspier en door te snijden dicht bij de uittredingsplaats uit den! m. Na eenige dagen vond hij in zijn spiercoupes van den schuinen oogspier de overblijfselen van de ontaarde eindplaat en de daaraan verbonden zenuw, terwijl de accessoire plaat met zenuwvezel ongeschonden was gebleven. Uit deze feiten moet worden besloten, dat de dwarsge- streepte spiervezel dubbel geinnerveerd wordt door van elkaar onafhankelijke zenuweinden met hypolemmale ligging. De accessoire eindplaat staat met het sympathische zenuw- stelsel in verband en oefent of een trophischen of een tonischen invloed op de spiervezel uit. Met behulp van tal van zeer demonstratieve teekeningen verduidelijkt spreker zijn voordracht. Nadat door spreker op enkele vragen is geantwoord, dankt de voorzitter den heer Borge voor zijn zeer leerrijke en belangrijke voordracht en sluit, daar er niets meer aan de orde is, de vergadering. Bestuursvergadering op Donderdag 28 Mei 1914. Aanwezig de Heeren: van BeMmMeLEN (voorzitter), VAN Hoyrema, BRAAK, Borrema, KLEIN, WITKAMP, VAN LUMMEL, Orrow, Boeke, van Lrrm, ONNEN uit Semarang en Fuv, (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en na eene kleine wijziging goedgekeurd. = UD == Nieuwe Leden. Als lid heeft zich opgegeven Dr. J. NısLann, Direkteur v/h Instituut Pasteur en wordt als lid aange- nomen. De voorzitter deelt mede, dat deze vergadering werd uitgeschreven met de speciale bedoeling de leden van Semarang en Soerabaja, die momenteel, met het oog op het eindexamen der H. B. S. te Batavia zijn, gelegenheid te geven met de Bataviasche leden de belangen hunner afdeelingen te bespreken, alleen de heer Onnen gaf aan de oproeping gehoor. Demonstratie van Bemmelen. De heer van BEMMELEN demonstreert een methode van verlichting der registratie- ballons, die dienen om de windrichting te bepalen. Een gewone gummiballon, zooals deze op de passar te koop zija wordt met acetyleen gevuld en aan de registratie- ballon opgehangen. Het acetyleen ontwijkt uit een brandertje en geeft, aangestoken, een heldere vlam, die ook als de ballon op groote hoogten komt, duidelijk te zien blijft. Ook demonstreert spreker een registratie-ballontheodoliet die zóó is ingericht, dat een inlandsche helper de registratie uitvoert, terwijl de waarnemer zich bepaalt tot het volgen van het ballonlichtje. Demonstratie Braak. De heer Braak demonstreert een stofteller van Arrken. Een bepaalde hoeveelheid van de te onderzoeken lucht wordt in het toestel gezogen en nadat dit geschiedt is, wordt de opening, waardoor werd geaspireerd, gesloten. Door een pompinrichting wordt de lucht in het toestel verdund, de waterdamp slaat op de stofdeeltjes, die zich in de lucht bevinden, neer en deze vallen op een in vierkantjes verdeelde glazen plaat en kunnen worden geteld, waarna men berekenenen kan hoeveel er zich in een bepaalde hoeveelheid der te onderzoeken lucht bevinden. LXXIV 14k, mt eg Spreker bespreekt nog in het kort de theorie van de nevelvorming en deelt de resultaten van waarnemingen, met het toestel te Weltevreden en op hooge bergen gedaan, mede. Demonstratie Flu. Hierna demonstreert de heer Fru preparaten van een aan pest gestorven marmot. De marmot werd na den dood in een conserveerend mengsel gebracht, dat de pestbaccillen doodde, de rotting tegenging en toch de kleuren onveranderd liet. Onder het mikroskoop worden de verschillende vormen, waaronder de pestbaccil zich kan voordoen, getoond. adat de verschillende demonstrators enkele vragen hebben beantwoord, sluit de voorzitter, daar niets meer aan de orde is, na dankzegging aan de beide laatste sprekers de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 13 Juli 1914. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, Orrow, BORGER, ZEEMAN, VAN Hoyrema, WITKAMP, VAN GELDER, KIEwIET DE JONGE, Eiken, Wismans, VAN BRAAM en Fru (secretaris). Notulen, De voorzitter opent de vergadering en de notulen der vorige vergadering worden door den secretaris voorge- lezen en hierna gearresteerd. Nieuwe Leden. Als nieuwe leden hebben zich opgegeven de heeren OvwrHanp en van WOENSDRECHT, beiden te Weltevreden. Deze heeren worden als leden aangenomen. Benoeming bestuurslid. De voorzitter deelt mede, dat majoor VAN Lira aan wien vroeger een plaats in het Bestuur was aangeboden, maar die verzocht had nog wat te wachten met de benoeming, nu te kennen heeft gegeven zitting te willen nemen in het Bestuur. — 211 — Flaatsvervangend Secretaris. De voorzitter stelt voor een plaatsvervangend-secretaris te benoemen. De heer van Hoyrema, die zich voor dit ambt beschikbaar heeft gesteld, wordt met algemeene stemmen benoemd. Voordracht Eijken. De heer Eısken krijgt hierna het woord tot het houden zijner voordracht over Indische genees- middelen. Spreker begint met erop te wijzen, dat de schat van simplicia hier in Indië een zeer groote is. De pharmacopee heeft zeer vele dezer simplicia officieel erkend, maar naast de officieel erkende zijn er nog talrijke andere, waarin de inlander een sterk vertrouwen stelt. Op elke passar vindt men toekangs rémpo rémpo of toekangs tjrakan, die simplicia verkoopen. In deze simplicia wordt een levendige handel gedreven. Het centrum vormen _ Djokja en Batavia. In Batavia is vooral Pintoe Ketjil en de Gang Passar Babi beroemd. Spreker laat tal dezer simplicia zien. De meesten bezitten een hoog gehalte van harsen en aetherische olieën. Meestal worden de simplicia kritiekloos tegen allerhande ziekten toegepast. Men heeft hier bv. de z.g. „signatuurleer.” Zoo wordt b.v. de Kajoe oeles, de vruchten van Helitoris isora, die zich voordoen als in elkaar gedraaide wormen, tegen wormen gebruikt. Kajoe angin zou een goed middel zijn tegen ziekten, die het gevolg zouden zijn van een aanwezigheid van slechte winden in het lichaam, omdat Kajoe angin een mossoort is, die groeit aan den naar den wind gekeerden kant der boom- stammen. Zoo wordt Tempe lamakain om zijn gele kleur gebruikt tegen icterus. Ook de beroemde Obat serajawan komt ter sprake. Bij de discussie merkt de heer Krewier DE JONGE Op, dat de Indische geneesmiddelen op pharmakologisch gebied zeer goed zijn bestudeerd. Men weet precies tot welke planten- groepen ze behooren en van vele belangrijke soorten zijn — 212 — è de bestanddeelen bekend. Hem intereseert in de eerste plaats de werking der bestanddeelen op dierlijke en men- schelijke organismen en van dit standpunt uit bezien moet er nog zeer veel gedaan worden. Met een en ander wordt reeds wellicht spoedig een begin gemaakt en wel te Buitenzorg, zoodat het te hopen is, dat men over enkele jaren beter dan nu het geval is, over de werking der Indische simpliciën op het menschelijk organisme georiënteerd is. Thans is het een chaos. De obat serajawan b.v. wordt door een ieder op zijn eigen handje klaargemaakt; elk recept verschilt van een ander. Spreker had veel succes met een obat, die niet meer ingredienten telde dan vier en sommige obat serajawan hebben wel 30 en meer bestand- deelen. Nadat inleider nog enkele vragen beantwoord heeft, dankt de voorzitter hem voor zijn interessante voordracht en wordt, daar niets meer aan de orde is, de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag 10 Augustus 1914. Aanwezig de Heeren: van Bemmeren (voorzitter), VAN Hoyrema, BRAAK, van Lirn, BOEKE, BOEREMA, JANSSEN VAN RAAI, OUWEHAND, Orrow, VAN ALPHEN DE VEER en FLU (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en goedgekeurd. De voorzitter roept het nieuwe lid Dr. OuweHanp een welkom toe. — 213 — Mededeeling van Alphen de Veer. De voorzitter deelt verder mee, dat Dr. Braak, die een voordracht zou houden, wegens ongesteldheid dit niet doen kan. De heer van ALPHEN DE Veer heeft zich echter bereid verklaard het een en ander te vertellen over „het onderzoek van materialen.” Naar aanleiding van deze voordracht, die in haar geheel in het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië verschijnen zal, ontspant zich eene levendige discussie. Nadat de heer van ALPHEN DE Veer de verschillende hem gestelde vragen beantwoord heeft, dankt de voorzitter hem voor zijn interessante mededeeling en wordt, daar niets meer aan de orde is, de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag 14 September 1914. Aanwezig de Heeren: van BrmmeLen (voorzitter), van Hoyrrema, BRAAK, Borrema, WITKAMP, HILLEN, KLEIN, NIJLAND, JANSSEN VAN RAAI, LEEMAN, Orrow, BORGER, KIEWIET DE Joner en Fuvu (secretaris) en als introducés de H.H. Lors en JACOBSON. De notulen der vorige vergadering worden voorgelezen en goedgekeurd. Bedankt als lid. Bedankt als lid heeft de heer Homan VAN DER Drepp. Nieuwe leden hebben zich niet opgegeven. Ingekomen stukken. Van de Firma Nungopp is een brief ontvangen waarin gemeld wordt, dat wegens den oorlog er eenige stoornis zal komen in de toezending der voor de portefeuille bestemde tijdschriften, maar dat getracht zal worden, alles wat nog uitkomt, zoo spoedig mogelijk op te zenden. — 214 — Mededeeling van Bemmelen. De heer van BEMMELEN doet hierna zijne mededeeling over „Reisindrukken van het Idjen plateau.” Spreker begint met erop te wijzen, dat het zoo jammer is, dat de Idjen zóó weinig bekend is, dat iemand hem vroeg of de Idjen ergens op Nieuw-Guinea te zien was. Toch ligt deze machtige vulkaangroep in het Oosten van Java, dicht bij straat Bali. De machtigste indruk krijgt men als men van de zeezijde uit Banjoewangi nadert. De Idjen is eigenlijk één reuzenvulkaan met een krater- opening van een oppervlak ongeveer 15 KM. doorsnede. In deze kraterring hebben zich secundaire vulkanen ont- wikkeld. De machtigste randvulkanen zijn de Raoeng en de Merapi. Spreker geeft een historisch overzicht van de verschillende tochten naar de Idjen gedaan, om tot de beschrijving van ziin eigen tocht te komen. Achtereenvolgens krijgen wij eene beschrijving van de verschillende secundaire vulkanen, van de kali poetih, van de uitgestrekte zandzeeën, alang-alang velden, lavavlakten enz. Bijzondere beschrijving geeft spreker van het meer met zuur water. Het water bevat zooveel zuur, dat het, in aanraking gebracht met zink, direkt tot de vorming van waterstof aanleiding geeft. Met zilvernitraat ontstaat een sterke neerslag. Het zuur bestaat dus gedeeltelijk uit zoutzuur. Het zure water vloeit door een beekje af, en wordt op een afstand van het meer geneutraliseerd, doordien het zich vermengt met alkalisch water. Bij deze vermenging wordt aluminium hydroxyde neergeslagen, dat gesuspendeerd blijft en de oorzaak wordt van de kleur van het witte water der kali poetih. In sommige jaargetijden is de stroom in het afvoerbeekje zeer sterk en komt er zooveel zuur water uit het meer, dat het water der kali poetih helder wordt en een zure reactie krijgt. Eene vernietiging van den oogst was hiervan het gevolg. — 215 — Teneinde deze calamiteiten te voorkomen, zijn er door den Waterstaat sluiswerken uitgevoerd, die den toevoer van water uit het meer regelen. Eene eigenaardigheid van deze werken is, dat alles met zwavel bepleisterd is om de sluiswerken tegen de inwerking van het zure water te beschermen. De temperatuur van het water uit het meer is van 30°—40°C. Tal van foto’s verduidelijkten het voorgedragene. Nadat spreker verschillende vragen beantwoord heeft wordt de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag October 1914. Aanwezig de heeren: van BEmmELEN (voorzitter), GRINS, van Hoyrema, van Lira, BORGER, BOEREMA, ZEEMAN, SUNIER, Wirkame en Fru (secretaris) en als introducé de heer van DANNEN. Westerpaviljoen. Het westerpaviljoen vertoont weer enkele scheuren en op verzoek van den Heer van Hoyrema werd een commissie samengesteld om een onderzoek in te stellen. In deze commissie namen op verzoek van den voorzitter naast de Heeren van Hoyrema, de H.H. S. Snunr en M. J. W. Maas Han, plaats. De commissie zal later uitvoerig rapporteeren, maar nu kan reeds verklaard worden, dat de scheuren geen reden tot ongerustheid geven. Mededeeling Witkamp. De heer Wırkamr doet een mededeeling over de door hem bezochte oudheden in Koetei, einde 1912. Vooraf geeft spreker een beknopt overzicht over de ge- schiedenis en over land en volk van Koetei. In het kort worden de topografie en de geologische gesteldheid geschetst. Het centrale Koetei-bekken wordt door een geplooid kust- gebergte, waardoor de Mahakkam zich een doortocht heeft gebaand, gescheiden van de straat van Makasser. Eens vormde = 216 = het een meer of binnenzee, doch later werd het geleidelijk met afzettingen gevuld; de tegenwoordige groote meren moeten als relicten worden beschouwd. In het Noorden, aan den bovenloop der Télènrivier, strekt, door een heuvel- reeks van de centrale laagvlakte gescheiden, de kleinere Pantoen-laagvlakte zich uit. Een groot deel van het kust- gebergte is gebleken van jong tertiairen ouderdom te zijn. Het voorkomen van steenkolen daarin heeft reeds sedert 1860 aanleiding tot mijnbouw op dit mineraal gegeven. Op ’t oogenblik is de winning daarvan in beteekenis achteruit gegaan. Van groot belang zijn echter enkele der door de plooiing gevormde zadels of anti-clinalen geworden door de daarin plaats gehad hebbende opzameling van petroleum. Wijst de deltavorming aan de monding der Mahakkam op een langzame heffing der kust op die plaats, de baai van Balikpapan ten zuiden daarvan moet als een inzinkings- gebied beschouwd worden. Vervolgens worden eenige opmerkingen gemaakt over de bevolking, die in Boegineezen, Bandjereezen, Dajakkers en eigenlijke Koeteineezen is te onderscheiden, waarna een relaas gegeven wordt van den tocht, de Kedang Kepala en Télènrivier opwaarts tot aan het door Modang-Dajakkers bewoonde dorp Djeloedi. Van hier uit is in één dag gaans de Goenoeng Kombeng te bereiken, een kalksteenberg, waarin verscheidene groote grotten voorkomen. In één dier holen werden een twaalftal losse, in zandsteen gehouwen hindoe- beelden gevonden benevens verschillende fragmenten. Een drietal beelden, van hier afkomstig, zijn sedert 1895 in het Bataviasche museum opgesteld. Op de terugreis werd een bezoek gebracht aan verschillende langs de Mabakkam gelegen plaatsen, waar eertijds hindoe-oudheden werden opgegraven. Van de belangrijkste daarvan, Moeara Kamam, stammen 4 steenen, wier sanskrit-opschriften in oenggi- ` schrift door Prof. Kern werden ontcijferd en welke dateeren van omstreeks het jaar 400, dus zoo oud als de oudste der op Java aangetroffen hindoe overblijfselen. — 2111 — De Kombeng beelden dragen eveneens een oud karakter, en afwijkend van hetgeen men op Java heeft gevonden, hetgeen wijst op een oorspronkelijke immigratie van hindoe- kolonisten langs directen weg, ofschoon later ook toevloeiing uit Java heeft plaats gehad. Nadat spreker enkele vragen beantwoord heeft, dankt de voorzitter den heer WrrkamP voor zijne zeer belangrijke voordracht en wordt, daar niets meer aan de orde is, de vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag November 1914. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), SUNIER, BRAAK, ZEEMAN, BOEREMA, LAVERMAN, VAN LUMMEL, KIEWIET DE JONGE, WITKAMP, VAN ALPHEN DE VEER en VAN HOYTEMA. De notulen worden voorgelezen en goedgekeurd. Bedankt als lid, nieuwe leden. Dr. J. Bixer bedankte als lid. Als nieuw lid werd aangenomen de Heer HAMMACHER. Tot besturende leden werden benoemd de Heeren NIJLAND en WITKAMP. Ingekomen stukken. Ingekomen was een schrijven van de Heeren Snurr en Maas, die met den Heer van HOYTEMA een onderzoek hadden a naar de scheuren in het Wester Paviljoen. Het advies der commissie luidde, voorloopig geen maat- regelen te nemen, omdat de scheuren vermoedelijk aan den zeer drogen tijd moeten worden toegeschreven en geen reden tot ongerustheid geven. Wel zou het zaak zijn het gebouw in observatie te houden. — 218 — Namens de Vereeniging werd den Heeren Snuts¥ en Maas dank betuigd door den voorzitter, welke dankbetuiging schriftelijk aan genoemde heeren zal worden overgebracht. Een afschrift van den brief zal worden gezonden aan de Maatschappij van Landbouw. Inleiding van Bemmelen. De Heer van BEMMELEN neemt hierop het woord ten einde het vraagstuk „De Wetenschap en de Oorlog” in te leiden. De voorzitter durft dit onderwerp op de vergadering inleiden, al is ook de strijd nog onbeslist, omdat op deze bijeenkomsten steeds een groote vrijheid van gedachte- uiting heeft bestaan en omdat de thans woedende oorlog zware gevolgen voor de wetenschap zal hebben, gevoerd als ze wordt door een aantal rijken, die ook de leiders op wetenschappelijk gebied zijn. Inleider wil spreken over den invloed van dezen reuzen- strijd op de wetenschap, op hare beoefenaars, beoefening en op haar zedelijke en beschavende kracht, niet over de rol, die zij in dezen oorlog speelt. Die rol vervult de beoefenaars met smart, als zij zien, dat hun beste gedachten tot uitkomst hebben, dat edele rassen elkaar met bijna algeheele vernietiging bedreigen. De kans schijnt niet gering, dat de krachtsbronnen van den Duitsch — Oostenrijkschen stam eerder op zullen raken, dan die van de Verbondenen, maar dat de strijd niet door hen zal worden opgegeven voor dat die bronnen uiterst geslonken zullen zijn, en derhalve als gevolg, dat voor lange jaren die beide landen met hun tal van universiteiten voor de wetenschappelijke productie sterk in belangrijkheid zullen dalen. In verband hiermede is het gewichtig op te merken, dat het universiteitswezen in Duitschland en Oostenrijk hooger staat dan in Engeland, Frankrijk en Rusland. In Engeland star conservatisme en weinig belangstelling van de jeugd voor wetenschap; in Frankrijk doodende — 219 — centralisatie van het universiteits-stelsel en in Rusland stelsel- matige onderdrukking der intellectueelen. Dat deze eigenschappen en toestanden belangrijk zouden veranderen door een eventuëele overwinning der bondge- nooten is niet te verwachten ; omgekeerd men zag ze juist door de opkomende macht van den Duitschen stam veranderen. Door angst voor overvleugeling zag men de Engelschen tot intensiever beoefening der wetenschap overgaan; de stichting van het National Laboratory, in navolging van de „Physikalische Reichsanstalt” was kenschetsend; in Frankrijk wisten de universiteiten zich allengs meer van de Parijsche hegemonie los te maken en voor de bedreigde Russi- sche intellectueelen waren Duitsche Universiteiten een toevluchtsoord. Maar wat schrijft men thans in de Münchener Medicinische Woehenschrift, Feldärtzliche Beilage: „Was fängt die Universität nun mit den Japanschen Geschwulstdoktoren an, von deren Namen das Disertations — Verzeichnis strotzt ? (Das Verzeichnis ist in der Tat charakteristisch für das Ueberwuchern japanischer und russischer Studenten in München. Red.) Wir können die Frage mit dem Ausspruch eines Münchener Klinikers beantworten: „Wir werden Ihnen die Türe weisen.” Die Säuberung unserer Universitäten von diesen wenig erwünschten Gästen wird eine der, wie wir hoffen, vielen wertvollen Errungenschaften dieses Krieges sein.” n het verminderen van de Duitsche productiviteit op wetenschappelijk gebied, ziet niet ieder een groote schade voor de wetenschap, zooals uit een merkwaardig hoofdartikel van Ramsay in het Engelsche tijdschrift Nature blijkt. In dat tijdschrift, dat in de laatste jaren niet ophield met het prijzen van de Duitsche wijze van bevordering en beoefening der wetenschap, van het Duitsche hoogeschool- wezen en van de Duitsche samenwerking tusschen industrie — 220 — en wetenschap, schrijft thans een hoogstaand wetenschappelijk man als Wittram Ramsay, de ontdekker van het argon, een van de sympathiekste Engelsche natuuurvorschers: „Will the progress of science be thereby retarded? I think not. The greatest advances in scientific thought have not been made by members of the German race; nor have the earlier applications of science had Germany for their origin. So far as we can see at present, the restriction of the Teutonics will relieve the world from a deluge of mediocrity. Much of their previous reputation has been due to Hebrews resident among them; and we may safey trust that race to persist in vitality and intellectual activity.” Door nationale verblindheid ziet hier Ramsay de eenvou- digste waarheden voorbij. Gelukkig lezen we dan ook in de Times andere woorden, geschreven door Prof. J. H. Furmina: „No one familiar with the achievements of scientific thought would refuse to admit the indebtedness of the world to such thinkers and workers as Jacosi, Gauss, BESSEL, RIEMANN, WEBER, V. De HOLTZ, Konkor, Herz and RÖNTGEN. ......... en daarbij moeten vooral Einstein en Pranck gevoegd worden, twee mannen, die werkelijk de wetenschap in geheel nieuwe banen voeren. Het is een treurig verschijnsel, dat mannen der weten- schap dezen strijd willen overbrengen op het terrein waar juist het internationalisme zijn schoonste uitkomsten heeft verkregen. Verscheidene Duitschers hebben openlijk afstand gedaan van wetenschappelijke eerbewijzen vroeger in een der hun thans vijandige landen verleend. Zoo schrijft LENARD: „Als ein Zeichen meines Abscheus vor der in diesen Tagen so deutlich gewordenen Eigenart englischer Denkweise habe ich beschlos- sen, eine einst (1896) von der Royal Society in London erhaltene Medaille von mir zu tun.” De geldswaarde zal hij voor het Roode Kruis bestemmen. Ook Röntgen heeft dat gedaan. — 2821 — Gelukkig zijn hier tegen in Duitschland zelf andere weten- schappelijke menschen opgekomen. De astrononoom FÖRSTER, OxrorpeRr doctor, schreef in het Berliner Tageblatt, dat hij het onzinnig vond om een scheiding met de geleerde wereld in Engeland te proclameeren, omdat Engeland een „wicked” politiek voerde. Ook Prof. WALTER, de bioloog-geoloog, die juist de Australische vergadering der British Association bijwoonde, toen de oorlog uitbrak en thans hier op Java gastvrij- heid geniet, heeft na korten innerlijken strijd niet geweigerd het eeredoctoraat, dat hem toebedacht was, te aanvaarden. Ook onze landgenoot Lorsy, de secretaris der Holl. Mi. v. Wetensch. te Haarlem richt in „Nature” een opwekking aan Engelsche Scientists om niet het voorbeeld van Duitsche collega’s te volgen, want erger zegt hij, dan het verlies aan levens en goederen, is de haat die tusschen de volken zal overblijven. De invloed van den oorlog op de practische beoefening der natuurwetenschappen is thans al groot, maar zal nog op bedenkelijke wijze aangroeien. De andere landen der wereld zullen niet zoo spoedig kunnen leveren, wat Duitschland en Oostenrijk leverden, en vooral ze zullen het niet zoo goed kunnen leveren. Merkwaardig is al weer de commentaar in Nature, voor- komende in een hoofdartikel: „The war — and after” voorkomende in het nummer van 10 Sept. Het Britsche gouvernement wil al dadelijk de industrie helpen met mono- graphieën over het maken van tal van belangrijke artikelen. Nature schrijft nu: To those who have followed the German “Culture” for the last thirty or forty years it is well known that the fostering of their industries in that country by technical instruction in all forms has been increasing, and it will be found that our manufacturers will have the greatest difficulty in carrying out the Government's intention precisely in those ~ 999 — branches of industry in which technical instruction of the most advanced kind, with accompanying research, has been most lacking in Britain. Merkwaardig is in een advertentie op ,,Nature’s” titelblad van de firma Newroy & Co. de zinsnede: Even if you want a ase ae type of apparatus we can make it, and we will make Maar of wt werkelijk waar is? Der firma naam is onge- twijfeld vertrouwenwekkend — Newton & Co. — maar is ze beproefd ? Aan het Observatorium is al dadelijk het oplaten der registreer-ballons gestaakt moeten worden, daar de toezen- ding der Continental-ballons uit Hannover stop gezet werd. Naar Amerika is geschreven, maar antwoord nog niet verkregen. Van internationale wetenschappelijke Vereenigingen, die hun zetel en ziel in Duitschland hebben, is op geophysisch gebied vooral de seismologische associatie te noemen. De productieve werking van deze associatie is, volgens inleider, echter gebleken niet van vitaal belang voor de seismologische wetenschap te zijn. Bedenkelijker zijn b.v. de moeilijkheden, die een publicatie en organisatie, als die der Astronomische Nachrichten, zal ondervinden. De meteorologische wetenschap zal de staking der maan- delijksche registreer-ballon-oplatingen sterk voelen. Wel zullen ze gedeeltelijk doorgaan, maar te groot zullen de leemten zijn, dan dat ze van veel nut zullen zijn. Eenige voorbeelden zijn hier slechts genoemd, volledigheid zou thans geheel onmogelijk zijn om na te streven. In tegenstelling met dit alles moet er gewezen worden op de reusachtige productie voor den oorlog, die overproductie genoemd kan worden. Nadat spreker zijn inleiding geëindigd had, volgde een levendig debat. = $28 = Ten slotte vroeg een der Leden waarom het portret van den oud-voorzitter ps Haan nog ontbrak, en werd besloten dit opnieuw op te vragen. De voorzitter sloot hierop de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 14 December 1914. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), VAN ALPHEN DE VEER, VAN GELDER, WirKAMP, VAN Horra, GrIJNs, BROUWER, LAVERMAN, VAN LUMMEL, Orrow, VAN Lg, en Fuu (secretaris). Notulen. De notulen der vorige vergadering worden voor- gelezen en goedgekeurd. De voorzitter wenscht ook namens de overige Bestuursleden den heer Orrow geluk met zijne bevordering tot kolonel titulair bij de pharmaceutische militaire dienst. Leden mutatie. Bedankt als lid hebben de H.H. Dr. C. F. E. Wisckeu en C. Hien, terwijl zich als nieuwe leden hebben opgegeven de H.H. S. O. Sraarer, leeraar in de natuur- kunde aan de S.T.O.V.LA. en M. A. J. Hruuıme, beiden te Weltevreden. Begrooting. Aan de orde is nu de behandeling der begrooting. Met eene kleine wijziging worden de uitgaven en inkom- sten even hoog begroot als het vorige jaar. Er wordt bij de post „onderhoud gebouwen” op gerekend, dat misschien eene kleine reparatie van het Wester-paviljoen noodig zal blijken. De heer van Lrru, stelt bij de bespreking van de post „onderhoud bibliotheek” voor niet meer, zooals tot nog toe — 224 — steeds geschiedde, voor elk in te binden boekwerk afzonderlijk te betalen. De kosten worden hierdoor erg hoog. Spreker acht het beter een binder tegen een vast loon in dienst te nemen. De kosten verbonden aan het aanschaffen der noodige instrumenten worden later ruimschoots vergoed. De voorzitter zal de zaak in onderzoek nemen en de heer VAN Lg zal een boekbinder aanwijzen, die zou kunnen worden aangesteld. De begrooting zal in het tijdschrift worden gepubliceerd. Bestuursverkiezing. De voorzitter deelt mede dat Dr. BRAAK, de redakteur van het Tijdschrift, zich niet herkiesbaar stelt, wegens vertrek naar Holland. De heer Braak zal echter tot aan zijn vertrek aanblijven. Ook de secretaris stelt zich niet herkiesbaar, maar met het oog op de moeielijkheid om in deze tijden een geschikt huis te vinden zal ook hij aanblijven, tot dat het vinden van een huis hem in de gelegenheid stelt het Wester-paviljoen te ontruimen. De heer Fru hoopt dit misschien reeds in Maart te kunnen doen. De heer van LummeL vraagt of de heer Fu er bezwaar in heeft, dat hij zich voortaan met de bibliotheek belast, waartegen geen bezwaar bestaat. Voorgesteld wordt hierop het Bestuur bij acclamatie te herbenoemen, wat geschiedt. Het Bestuur is nu als volgt samengesteld: Dr. W. van BEMMELEN, Voorzitter. Dr. G. Gross, Ondervoorzitter. P. C Fit, Secretaris-bibliothecaris. J. F. van Hoyrema, Direkteur der gebouwen. W.H. A. van AnpHen DE Veer, Penningmeester. Dr. CG BRAAK, Redakteur van het Tijdschrift. Dr. H. J. van Lumet, Lid van de commissie tot samenstelling van den Alge- meenen Catalogus. — 225 — Mededeeling Laverman over Stereofotogrammetrie. Na een kort woord over terrein-opname in ’t algemeen, geeft spreker het principe aan, waarop de fotogrammetrie berust, en de wijze, waarop een fotogrammetrische terrein-opname geschiedt. Opgemerkt wordt, hoe men bij het in teekening brengen van het opgenomen terreingedeelte voor de hoogteligging van de punten direct over twee formules beschikt. Vervolgens worden de vöör- en nadeelen van deze wijze van opname besproken; de moeilijkheid om op twee photo’s, vooral bij een terrein met weinig scherp uitkomende gedeelten, twee overeenkomstige punten terug te vinden, is oorzaak, dat deze methode nimmer algemeen toepassing heeft ge- vonden. Een verbetering nu is de methode van de stereofotogram- metrie (van Dr. Putrrica). Van deze methode wordt eveneens het prineipe uiteengezet en de formules voor de coördinaten berekening ontwikkeld. Ook de phototheodoliet wordt even beschreven. Om een groote nauwkeurigheid te verkrijgen in het opzoeken van overeenkomstige punten heeft Zeıss een z.g. stereokomparator geconstrueerd (en ter oefening een z.g. stereomikrometer). Deze methode bezit velerlei voordeelen, o.a. tijd en personeel- besparing, terwijl bij geoefend personeel een voldoende nauwkeurigheid te bereiken is. De nauwkeurigheidsgrens wordt uit de formules door spreker met een getallen-voorbeeld afgeleid. Stereofoto- grammetrische opnamen van terreingedeelten hebben o.a. plaats gehad bij den aanleg van de Bagdadbaan, de spoor- wegen in Bosnië en in de Duitsche koloniën. Het best komt de beschreven wijze van opname tot haar recht, indien ze hand aan hand gaat met tachiemetrie. Mededeeling Brouwer. De heer Brouwer doet hierna eene mededeeling over „een eigenaardige dalvorming in Midden- Sumatra.” LXXIV 15k, — 226 — Naast de kloofdalen in eoceene zandsteenen en conglome- raten, welke dikwijls in natuurschoon niet onderdoen voor die der Sächsische Schweiz, behooren de kloofdalen in diluviale puimsteentuffen (Karbouwengat bij Fort de Kock, Gat van Panter) tot de fraaiste erosie verschijnselen der Padangsche bovenlanden. Achtereenvolgens werd gesproken over dalvorming, over terrasvorming en over de vorming der zijdalen in de puimsteentuffen van het plateau van Fort de Kock, ten Noorden der vulkanen Merapi en Singgalan. De rivieren hebben op een breeden dalbodem een kronkelend verloop; waar de convexe zijde van een meander den dalwand of een terraswand raakt, wordt deze gemakkelijk ondermijnd, waarbij door afstortingen een verdieping in den wand ontstaat. Door verder nastorten wordt tenslotte over de volle lengte een nieuwe vertikale wand gevormd, de dal- en terraswanden wijken op deze wijze voortdurend terug en het dal wordt voortdurend verbreed. Indien terrassen tusschen de wanden der dalbodems zijn ontwikkeld, dan vinden wij ze over grooteren afstand slechts in de lagere niveau's. De steilkanten welke het bed van den tegenwoordigen rivierloop begrenzen, wijken door de gelijktijdige dalverbreeding en insnijding verder van elkaar en worden voortdurend hooger. Bij stroomverlegging vormt het met valsteenen bedekte gedeelte, begrepen tusschen den rivierloop en den steilkant bij diepere insnijding een terras en het hangt van de toekomstige richting van den rivierloop af, hoe lang dit als zoodanig zal blijven bestaan. Het is slechts toeval, wanneer terrassen langs beide dalwanden op gelijke hoogte voorkomen en hoe hooger cen terras ligt, hoe meer kans er is geweest, dat het bij de dalvorming zal zijn verdwenen. Bij het ontstaan van zijdalen in eersten aanleg speelt ` het afvloeiend water, dat slechts bij zware regens in deze gemakkelijk „waterdoorlatende puimsteentuffen in eenigzins belangrijke hoeveelheden optreedt, een groote rol. — 227 — Het ondergrondsch circuleerende water is een voorname factor bij de vergrooting van het zijdal. Een zijdal eindigt tegen een hoogen vertikalen wand, aan den voet waarvan min of meer nisvormige verdiepingen ontstaan. Wij zien de wand boven deze verdiepingen instorten, totdat tenslotte weer over de volle hoogte een nieuwe vertikale wand gevormd is. De waterscheiding tusschen de Oost- en Westkust van Sumatra verloopt vanaf den top van den Merapi over het oude Fort de Kock en vandaar in noordelijke richting dwars door het puimsteentufplanteau. Ze ligt veel dichter bij de Westkust en de brontakken der Sianoq hebben zich tot een veel dieper niveau ingesneden dan die van de, tot het stroom- gebied der Oostkust behoorende Agam. De rechter zijtakken der Sianoq verplaatsen den oorsprong hunner diepe kloofdalen in de richting der veel hooger stroomende rivier Agam en de waterscheiding zal hierdoor geleidelijk naar het Oosten worden verplaatst. Nadat beide sprekers op verschillende vragen hebben geantwoord, dankt de voorzitter voor de leerrijke mededee- lingen en wordt, daar niets verder aan de orde is, de vergadering gesloten. np nr Ot OO DO Fa nr La BEGROOTING VOOR 1915. INKONSTEN. Contributies leden afdeelin u Gouvernements-subsidie Aandeel huur Oostelijk Paren: „ 1080. „ Westelijk S » 300.— H „ Kon. Inst. van Ingen. „ 250.— Interest . i 70.— f 5000.— UITGAVEN. I. Bibliotheek. Aankoop boekwerken . = meubilair . Bindwerk Brandassurantie . f 1400.— > 100. s Glen Th- d Verzendings- en snderähitgaxen. „..200.— f 2375.— II. Tijdschrift. Drukkosten. Wetensch. Oedtrantueikden S > © ana © | Verzendings- en andere kosten. „ 30.— f 1130.— III Vergaderingen. Populaire voordrachten of 100 f. 100 Transporteeren f 3605.— — 229 — Per transport: f IV. Gebouwen. Oderhoud see e Ze eee Onkoston hen ee E Vi. Beiiedenloon . ee cp VII. Inningskosten. VIII. Wetensch. Sccleiddnn. Peo memorie. IX. Onvoorgiene uitgaven. ..... » 3605.— 643.75 INHOUD VAN DEEL LXXIV. — Naamlijst der Leden van de er: Nat. Vereeniging in Nederl.-Indiö op 1 April 1 Verslag omtrent den toest Zo en de werkzaamheden der Kon. Nat. Vereeniging in Nederl.-Indié over het jaar 1913. De parasieten en de pathologie der tropen door P.C. Ftv. De waterstand van het Toba Meer door Dr. C. BRAAK. De vloedgolven in de Kampar- en Rokanrivier. De keuring van metalen in een pede eed materiaalonderzoek door W. van e ee in den Oust Indiechen Archipel door Dr Bra Vulkanische Jarach en ` aardbevingen in den Oost-Indische Archipel waargenomen ege het jaar 1913. Bekende en merkwaardige Indische planten i in gekleurde afbeeldingen door Dr. Z. KAMERLING met Lies begeleidenden tekst van D. pe Visser Sum Honderd Voordrachtsavonden. Geschiedenis = afdee- ling der K. N. V. voor voordrachten met debat door W. van BEMMELEM Uitkomsten der Aardmagnetische Waarnemingen te Batavia en Buitenzorg verricht gedurende hetjaar 1912. Modderwellen in Nieuw-Guinea. (Ontleend aan het exploratie verslag van 10 September t/m 27 October 1913 van de verkenning der Mamberamo delta en Noord-Waropen kust). De sterke heid in den ‘Oostmoesson van 1914 door Dr. Testing, ae e, ‘and Preparation of Unpolished Rice (bras pitjah koelit) by Dr. W. M. S Jaarverslag 1913—1914 van de Afdeeling Baak Notulen der vergaderingen van de Koninklijke Natuur- kundige Vereeniging in Nederl.-Indië ES 1914. Begrooting voor 1915 . BLADZ. NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH-INDIË. NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSCH-INDIË UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIE ONDER REDACTIE VAN Dr. J. BOEREMA. DEEL LXXV. WELTEVREDEN A BOEKHANDEL VISSER & Co. x i 6; NAAMLIJST DER LEDEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIE op 1 Juni 1915. Dagteekening van oprichting: 19 Juli 1850. Beschermvrouw HARE MAJESTEIT DE KONINGIN DER NEDERLANDEN. OPRICHTERS: Dr. D Bleeker, + 1878; Dr. J. H. Croockewit Hz., f 1880; Corn“. de Groot, + 1896; P. J. Maier, F 1878; P. Baron Melvill van Carnbée, + 1856; Dr. C. L. A. Schwaner, t 1851; H. D. A. Smits, + 1853; Dr. C. Swaving, T 1881. Ae Dä DO m HONORAIRE LEDEN: Datum van benoeming. W. F. Versteeg, Amsterdam, 18 Mei 1866. H. L. Janssen van Raay, Haarlem, 20 April I. van Dijk, ’s-Gravenhage, 1 a Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden, 2 September 1897. Q3 bO mm ~ BESTURENDE LEDEN. Dr. W. van Bemmelen, voorzitter, Dr. G. Grijns, ondervoorzitter, Dr H J. van Lammel;« secr nn en bibliothecaris, W. H. A. van Alphen ger Vier, penningmeester, J. F. van Hoytema, directeur der gebouwen, Dr. J. Boerema, redacteur v/h tüd- schrift, J. W. van Eek, Dr. J. C. Koningsberger, M. J. Doppenberg, Dr. G. W. Kiewiet de Jonge, S. R. J. Onnen, F. van der Goot, M. H. Damme, F. Weehuizen, Dr. W. M. Ottow, E. A. A. Gobée, P C Ps Dr. J. J. M. Dormaar, Dr. A L. J. Sunier, J. C. Th. Leusden, W. A. Borger, J.. H.. Zeeman, F. A. Janssen van Raay, Dr. F. G. Cornelis, J. van Lith, Dr. A. H. Nijland, H. Witkamp, Datum van benoeming. 8 September 20 Mei 8 October Ne) Ka 29 8 December 13 Augustus 11 u 23 9 Augustus Februari 10 Juli October N ovember Ka 13 ore Ed gs hete A ud 99 Augustus December ed CD CD m © © ” HU 3 p 13 Juli 16 November HI ÄFDEELINGSBESTUREN. Semarang. G. E. Hoeffelman, secretaris-penningmeester. 9? zi December 1895. 1897. 1903. 1912. 1912. 1913, 1896. 1 Dä bi Fa a SC Soerabaja. Dr. H. W. Woudstra, voorzitter. M. C. Valk, secretaris. J. C. Ribbers, penningmeester. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN NEDERLAND. Maximum aantal 30. Datum van benoeming. Dr. H. G. van de Sande Bakhuyzen, Leiden, 21 December 1872. Dr. ©. Ritsema, Leiden, 17 September 1875. Dr. Th. H. Mac Gillavry,’s-Graven- hage, 20 Mei 1880. Dr. E. van Rijckevorsel, Rotterdam, 20 ,, 1880. Dr. H. Wefers Bettink, Utrecht, 9 September 1886. Dr. C. A. Pekelharing, Utrecht, 11 Augustus 1887. Dr. Max Weber, Eerbeek, 23 Mei 1889. Dr. A. Wichmann, Utrecht, 23 ez 1889, Dr. K. Martin, Leiden, 9 Februari 1893. Dr. C. Th. Sluiter, Amsterdam, 12 April 1894. Mr. M. C. Piepers, ’s-Gravenhage, 13 Juni 1895. Dr. J. F. van Bemmelen, Gro- ningen, 12 Maart 1896. Dr. G. A. F. Molengraaff, 's-Graven- hage 12, 1896. Dr. M. E P. T. Dubois, Haarlem, 12 „ 1896. Dr. F. A. F. C. Went, Utrecht, 20 Mei 1897. Dr. J.D.vander Waals, Amsterdam, 8 September 1898. Dr. J. P. van der Stok, de Bilt, 9 Januari 1902. Dr. R. D. M. Verbeek, ’s-G raven- hage, 9 d 1902. Dr. J. J. A. Muller, Zeist, 10 December 1903. Dr. P. van Romburgh, Utrecht, 10 u 1903. Dr. H. Onnen Sr.,’s-Gravenhage, 11 Januari 1906. 22 24 25 26 27 A OO DO Fi Oem m. Ae © DO rs LA J. J. K. Enthoven, Amsterdam, 8 Februari 1909. Dr. S. Figee, Hilversum, 1 Januari 1910. Mr.H. A. Lorentz, Vogelenzang(N.H.) 5 April 1910. Dr. J. de Haan, Utrecht, 28 Mei 1912. Dr. H. D. Tjeenk Willink, Deventer, 28 „ 1912. Dr. Ch. M. van Deventer, Utrecht 8 Februari 1915. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BUITENLAND Maximum aantal 30. Datum van benoeming. O. Beccari, Florence, 15 Juni 1872 A. B. Meijer, Berlijn. 18 Mei 1878. Tommaso Salvadori, Turijn, 28 y 1880. Alexander Woeikoff, St. Peters- burg, 11 Augustus 1887. Julius von Hann, Weenen, 11 October 1888. K. F. Goebel, München, 23 Mei 1889. E. Haeckel, Jena. 11 Januari 1894. F. Montessus de Ballore, Santiago (Chili), 20 Mei 1897. G. Haberlandt, Graz, w on 1897. J. Wiesner, Weenen, 20 u 1897. W. Kükenthal, Breslau, 20 y 1897. R. Semon, München, 20 1897. ke © 39 Anthonio Berlese, Portici. Augustus 1899. E. Stahl, Jena, Januari 1902. H. Molisch, Weenen, 9 x 1902. Dr. A. Zimmerman, Amani (0. Afrika), 8 j 1904. Ka GEWONE LEDEN. A. Agerbeek, A. C. H, Mr.-Cornelis. 1910. Alphen de Veer, W. H. A. van, Weltevreden. 1912. Angenent, Dr. J. W., Semarang. 1912. Arnold, L. V., Semarang. 1908. DES "E Bakergem, W. M. Th. van, Weltevreden. Bartels, M. E.G., Pasir Datar, Halte Tjisaät. Belzer, Dr. A. H. J. (verlof). Bemmelen, Dr. W. van, Weltevreden. Bervoets, M. E., Klaten. Birchenhauer, R., Semarang. Bley, J., Kendal. hioemende, R. H., Weltevreden. Bode, T. J., Sorabi Boecke, Prof. Dr., Leiden. eres, Drs da Weltoshelen Boon, M. A. van der, Soerabaja. Boorsma, Dr. W. G., Buitenzorg. Borger, W. A., Weltevreden. Borgesius, Dr. E. J., Weltevreden. Bouman, A. F., Amboina. Braak, Dr. C. (verlof). Braam, W. van (verlof). Breda de Haan, Dr. J. van, Buitenzorg. Brouwer. Dr. H. A, Weltevreden. Brouwer, G. P., Weltevreden. Bruyn, H. W. O. de, Malang. Bussy. Dr. L. P. le Cosquino de, Medan. C. Campbell, J. R., Soerabaia. Chambry, J. K. J., Weltevreden. Collard, F. E., Weltevreden. Concordia, Societeit, Weltevreden. Cornelis, Dr. F. G., Weltevreden. Cramer, Ch. G., Sidoardjo. Cramer, Dr. P. J. S, Buitenzorg. 1905. 1900. 1904. 1898. 1913. 1887, 1907. or © 51 or bo or on e OO ot or ot an a wb D. Dam, van, Buitenzorg. Damme, M. H., Weltevreden. Degens, Dr. P. N., Weltevreden. Degros, P. L., Weltevreden. Diggelen, C. H. P. van, Bodjonegoro. Dinger, J., Weltevreden. Dissel, C. F. van, Weltevreden. Docters van Leeuwen, Dr. W. M., Bandoeng. Dominicus, Dr. W., Soeliki. Doppenberg, M. J., Weltevreden. Dormaar, Dr. J. J. M., Weltevreden. Douglas, E. A, Weltevreden. Driessen, Dr. D. P. E., Nijmegen. Duyster, M., Padang. Dijck, J. Z. van, Semarang. E. Eek, J. W. van, Weltevreden. Engelbregt, J., s. f. Djatiroto S. S. O/L. Eijken, Dr. P. A. A. F., Weltevreden. F. Feytes, J. J, Weltevreden. Fournier, C. A. W., Soerabaia. Flu, P. C., Weltevreden. G. Galjema Verheul, A., Soerabaia. Geesink, P. J. J. A., Gelder, Dr. J. K. van, Weltevreden. Ee Ree Gentis, F. J., Soerabaia. Geuns, Dr. J. W. van, Balik-Papan. Gieben, H. C., Weltevreden. Gobée, E. A. A., Weltevreden. Göllner, E. R. D., Weltevreden. Gorkum, Dr. W. van, Malang. Gorter, Dr. K., Buitenzorg. Grijns, Dr. G., Weltevreden. Guffroy, C. A., Soerabaia. H. Hansen, M. L. P. G, Weltevreden. Hamacher, Telok Betong. Hattum, A. G. van, Soerabaia. Heeckeren, Mr. C. W. Baron van, Semarang. Heinzelmann, N., Weltevreden. Hoedt, Th. F. H., Soerabaia. Hoeffelman, G. E., Semarang. Hoekstra, M. G., Weltevreden. Hoezoo, F., Semarang. Holtappel, K. J., Soerabaia. Hoofdadministrateur Billiton-Mij, Tandj. Pandan. Hoogere Burgerschool (Bibl.). Soerabaia. Hotz, Dr. Walter, Weltevreden. Hoven van Genderen, Mej. A.J.v.d., Weltevreden. Hoytema, J. F. van, Weltevreden. Hunger, Dr. F. W. T., van Beghenstraat 52, Amsterdam. I. Illing, R., Weltevreden. J. ’s Jacob, Mr. H., Weltevreden. Jansen van Raay, F. A, Weltevreden. Johan, W. H. L, 1910. 116 117 119 = K. Kade, van,der, Medan. Kamerling, Dr. Z., Leiden. Kampen, Dr. P. N. van, Amsterdam. Kelling, M. H. J., Weltevreden. Kiewiet de Jonge, Dr. G. W., Weltevreden. Klein, W. C., Pankalan-Brandal. Kock, Dr. A. C. de, Weltevreden. Koks, M. Th., Weltevreden. Koning, D. A. P. Koning, M. C., Weltevreden. Koningsberger, Dr. J. C., Buitenzorg. Koppelle, D., Weltevreden. Krediet, Dr. J. Kuenen, Dr. A., Medan. L. Lange, Dr. D. de, Weltevreden. Lange, Dr. Dan. de, Salatiga. Lau. Carl C., Padang. Laverman, D., Weltevreden. Lessen, A. H. van, Weltevreden. Leusden, J. C. Th, Weltevreden. Levensverz. en Lijfr. Mij. N-I, Weltevreden. Leyder, F. A. L., Semarang. Lier, R. J. van, Sawah-Loento. Linde Teves, Firma, Semarang. Limburg, A. Lith, J. van, Weltevreden. Loekhorst, H. A. van, Djocjacarta. Lovink, Dr. H. J. (verlof). Lummel, Dr. H. J. van, Weltevreden. M. Marle, Mej. J. C. van, Soerabaia. Mars, S., Weltevreden. Martis, A. K. M., Bodjong (Semarang). 121 134 u Gm Meulemans, P. H., Semarang. Meijers, G. J., Weltevreden. Min, Dr. W. J. van der, Soerabaia. N. Neeb, Dr. C. J., Weltevreden. Nijland, Dr. A. H., Weltevreden. 0. Obertop, H. F. P. Oetara, M., Teb. Tinggi, Deli. Onnen, M. F., Semarang. Onnen, S. R. J., Weltevreden. Ottolander, T., Banjoewangi. Ottow, Dr. W. M., Weltevreden. Ouwens, P. A, Buitenzorg. Ouwehand, Dr. C., Weltevreden. Oye de Fontenoy, Dr. P. G. H. van, Weltevreden. P. Pool, Dr. J. F. A., Tjimahi. Pool, G. M, Semarang. Proefstation Java-Suikerindustrie, Pasoeroean. Pückel, E. H., Soerabaja. Rant, Dr. A., Tjinjiroean bij Bandoeng. Raven, D., Soerabaia. Renardel de la Valette, G. C. H, Malang. Reuter, W., Weltevreden. Ribbers, J. C., Soerabaia. Ritsema, Dr. I. Ch, Weltevreden. 1903. 1910. 1912. 1901. 1914. ee Roon, J. van, Madioen. Roosegaarde Bisschop, P. J., Amsterdam. Rozenraad, M. C. P., sf. Gending bij Probo- ling go. Rutter, Dr. L., Soerabaia. Rijn, L. A. van, Toeloeng Agoeng. Rijn van Alkemade, J. van, Semarang. S. Sandberg, Dr. Jhr. C. G. S., Nederland. Santer, L. P. J. M., Semarang. Schmidt, Dr. W., Semarang. Schöppe, Dr. Max, Soerabaia. Schouten, Dr. A. R. (verlof). Schröder, E. E. W.G, Moeara Doea, Sumatra. Simon Thomas, A. E., Padang. Slagter, S. P. Weltevreden. Smith, Dr. J. J., Buitenzorg. Smits, D. de Visser, Semarang. Spenneman, A. W., Soekaboemi. Straaten, H. van, Weltevreden. Sunier, Dr. A. L. J, Weltevreden. Sythoff, A., Weltevreden. T. U. Ultee, Dr. A. J., Djem ber. Umbgrove, C. J., Soerabaia. vV. Valk, M. C., Soerabaia. Vaynes van Brakell Buys, W. F., Soerabaia. Velde, Dr. E. van de, Bandaneira. 1908. 1908. 1911. 1910. 1912. > zak E e Veldhuis, H. W. J., Soerabaia. Vereeniging van Djokjasche Landhuurders, Djokjakarta. Verhoeff, Dr. J. F., Soerabaja. Vleuten, Mej. A. van, Weltevreden. Vogel, Dr. W. Th. de, (verlof). Vogelpoel, Th. G. van, Weltevreden. Voogt, J. GH de, Weltevreden. Vries, Dr. E. C. de, Nederland. Vrijdag, D., wW. Walter, Dr. J., Soerabaia. Weehuizen, F. Weltevreden. Wilde, W. F. de, Bondowoso. Wilkens, Dr. J. A, Weltevreden. Witkamp, H., Weltevreden. Woensdregt, M. M. G., Weltevreden. Woudstra, Dr. H. W., Soerabaia. Würth, Dr. Th. Z., Malang. 2. Zeeman, J. H., Weltevreden. 1909. 1887. 1913. VERSLAG OMTRENT DEN TOESTAND EN DE WERKZAAMHEDEN KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË OVER het jaar 1914. Uitgebracht in de Algemeene Vergadering van II Januari 1915. vidi > M. X! Met genoegen vervul ik ten derde male de mij door de statuten opgelegde plicht tot het uitbrengen van een jaar- verslag over leven en werken onzer Vereeniging gedurende het afgeloopen jaar 1914. Personalia. De Vereeniging verloor door overlijden haar correspondeerend lid in Nederland Dr. Ta. H. Mac GILLAVRY, ene van de Leidsche Hoogeschool. Dr. A. A. F. Eısken hernam, hier terstede terugge- can zijn plaats in ons Bestuur. De Bestuursleden H. J. E. WENCKEBACH, S. R. J. Onnen en A. H. J. Berzer verloren wij door vertrek naar Nederland, terwijl het lid W. vAN Gorkum ons door zijn overplaatsing naar Malang moest verlaten. Daarentegen werd het Bestuur versterkt door de benoeming van de H.H. D. pr Visser Smits, J. van LITH, A. H. Nistanp en H. Wırkamr, zoodat op het einde van hət jaar het Bestuur een 27-tal leden telde. zee 18 u Van de leden der Vereeniging bedankten een 11-tal voor het lidmaatschap, daarentegen werden een 12-tal personen tot lid benoemd. Volgens mij door den Penningmeester ver- schafte opgaven waren de leden-aantallen op den 31 December 184 voor de hoofdvereeniging en 24 en 12 resp. voor de afdeelingen te Soerabaja en Semarang. De verschillende functionnarissen van het Bestuur werden in de December-vergadering bij acclamatie herkozen. In de Juli-vergadering was hun aantal uitgebreid met een plaats- vervangend secretaris, welk ambt de Heer van Hoyrema op zich nam. Financiën. De stand der geldmiddelen mag bevredigend genoemd worden, in zooverre, dat het kleine kapitaalbezit, thans na den herbouw van het westelijk paviljoen ruim 5 mille bedragende, onverminderd is gebleven en dus de Vereeniging een reservefonds bezit, waaruit b.v. eventuéele zware herstellingen aan onze gebouwen zullen bestreden kunnen worden. Bestuursvergaderingen. Behalve in April en in November vonden de maandelijksche bestuursvergaderingen geregeld plaats. De Juni-vergadering werd al einde Mei gehouden, teneinde de in Batavia voor het afnemen der H. B. S.-eind- examens vertoevende afdeelingsleden in staat te stellen, die vergadering bij te wonen. Veel succes hadden wij met die verzetting niet, daar slechts één lid verscheen. De verga- deringen mochten zich in een druk bezoek verheugen ; vooral mag met blijdschap geconstateerd worden, dat op bijna alle bijeenkomsten gewone leden aanwezig waren en door hen ook wetenschappelijke mededeelingen werden gedaan. Het geheele aantal der mededeelingen was 15, wat juist het gemiddelde is van de jaarlijksche aantallen voor de laatste elf jaren. ee Ee Afdeeling voor voordrachten met debat. Het bezoek der voordrachtsavonden was weer grooter dan verleden jaar, zoodat de sedert 1912 opgetreden toeneming in belang- stelling heeft aangehouden. In December zou de 100% voordracht gehouden worden en daar in de Afdeeling de wensch uitgesproken was, dat die gebeurtenis op een of andere wijze zou herdacht worden, gaf ondergeteekende op dien avond een geschied- kundig overzicht van het elfjarig bestaan dezer voordrachts- afdeeling. De namen der sprekers die in het verslagjaar optraden en de door hen behandelde onderwerpen volgen hier: G. W. Kırwier DE Joner. Wat is wetenschap? C. Huss Machine-telegrafen. A. J. Diskstra. De nieuwe havenwerken te Tandjong Priok (vergadering te Priok gehouden en daaraan verbonden bezichtiging der werken). P. C. Fru. Over parasitisme en de pathologie der tropen. A. L. J. Sunter. Over visscherij. W. M. Orrow. Onderzoekingen over zilvervlies-rijst; eerste gedeelte. Ipem. Tweede gedeelte. W. H. A. van ALPHEN DE Veer. Een grootindustrie. J. F. van Hoyrema. De kathedraal van Rheims en zijn herstelling. W. van BEMMELEN. De 100 voordrachten der Afdeeling. J. Boerema. Het Weston-normaalelement. Populaire voordrachten. Den 6%" Februari hield de Heer F. A. JANSEN van Raar voor de leden en hun dames der plaatselijke afdeeling van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en onze Vereeniging een voordracht over: „Drinkwater-voorziening van Batavia. Keuze van stelsel.” Met de Afdeeling van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs werd overeengekomen, dat de leden over en weer vrijen toegang tot openbare voordrachtsavonden zouden hebben. = AB = Vermeld kan nog worden, dat door de goede zorgen van ons bestuurslid Borrema de projectie-lantaarn weder in goeden, ja beteren toestand is gekomen. Afdeelingen te Soerabaja en Semarang. Verslagen omtrent toestand en werkzaamheid der beide afdeelingen gedurende het verslagjaar zijn nog niet ontvangen. De toezending der tijdschriften aan de afdeeling Semarang moest gestaakt worden. Gebouwen. Het herbouwde westelijk paviljoen kon in de maand Augustus door den secretaris worden betrokken. Het was echter een teleurstelling, dat tengevolge van den buiten- gewoon drogen Oostmoesson, toch weer eenige muren scheurden, hoewel juist aan de fundeering zooveel ten koste was gelegd om dit te voorkomen. Het schijnt echter, dat tegen een dergelijke exceptioneele uitdroging van den grond, als in 1914 heeft plaats gevonden, geen andere fundeering bestand is, als die met lange betonpalen. Deze nieuwe fundeerings- wijze was echter juist nog niet bekend, toen het bouwplan werd opgemaakt. Op verzoek van het Bestuurslid van Hoyrema, die dat plan had ontworpen en den bouw had geleid, werd een eommissie gevormd, waarin naast hem, welwillenderwijze plaats namen de Heeren S. Snurr en M. J. W. Maas Han en die den toestand van het paviljoen opnam. In de November- vergadering werd het verslag dezer commissie ter kennis van het Bestuur gebracht. Gelukkig luidde dit vrij gerust- stellend; groote herstellingen zullen niet noodig zijn. De toestand van het Hoofdgebouw is bevredigend; aan het Oostelijk paviljoen werden verscheidene kleine herstel- lingen en verbeteringen aangebracht. Secretariaat en Bibliotheek. De rondzending der lees- portefeuilles vond geregeld plaats. Be Aan de klerke Mej. Apriaans werd op verzoek SE verleend. Zij werd vervangen door den Heer ? die evenwel in Augustus al om’ontslag vroeg, waarna Mevr. A. van Werrum-Tromp de plaats innam. De bibliotheek eischt dringend herziening, waaraan eindelijk met kracht is begonnen kunnen worden. Tijdschrift. Als in de laatste jaren gebruikelijk, ver- schenen in dit jaar twee afleveringen, n.l. de tweede van Deel LXXII en de eerste van het volgende deel, bevattende behalve ledenlijst, notulen, etc. een 8-tal verhandelingen waarvan drie reeds als voordracht op de afdeeling voor voordrachten met debat waren gehouden en verder de nu reeds ettelijke jaren gepubliceerde aardbevingslijst. Het aantal der Vereenigingen met wie wij uitwisseling onderhouden bleef 252. Algemeene Catalogus. Dit werk is geleidelijk buiten de proporties gegroeid, waarin de oorspronkelijke voorstellers het zicht gedacht hadden. Wel is daardoor een groote zorg voor de Vereeniging ontstaan, maar bij de keuze waarvoor de commissie, die met de uitvoering belast is, kwam te staan, n.l. óf met geringe, onontwikkelde hulpkrachten een catalogus te leveren, die noch betrouwbaar, noch in alle opzichten bruikbaar, noch op de hoogte van zijn tijd zou zijn, óf een werk tot stand te brengen, dat wel naar die eigenschappen streefde, zij het dan ook met onvergelijkbaar meer moeite, kosten en tijd, mocht die commissie niet aarzelen om het laatste te kiezen, vooral omdat het hier een werk geldt, dat, éénmaal op juiste, strenge en methodische wijze opgezet, een bezit zal vormen, dat blijvend en voortgroeiend zal zijn, terwijl anders te voorzien is, dat alles over korter of langer tijd overgedaan zou moeten worden. Aan de commissie is gebleken, dat zij voor de uitvoering bijgestaan moet worden door een gesalarieerd persoon, die de noodige algemeene ontwikkeling en kennis van moderne ee EP a talen heeft om de op kaart gebrachte titels volgens het decimale stelsel in. te deelen en met de boeken zelf te vergelijken. Voorts een machine-schrijfster voor het overtikken en hectografeeren der kaarten. Nu sedert half Augustus Mevrouw A. van Werrum-TRomp die eerste plaats inneemt en sedert 1 December Mejuffrouw BEGELINGER de tweede is, kwam ook het in zes of zevenvoud maken van de titelkaarten met de noodige snelheid in gang. Het permanent lid der Commissie de Heer van LUMMEL leidt de werkzaamheden en controleert kaart voor kaart de decimale indeeling. De vergelijking van de reeds vroeger geschreven kaarten met de werkelijk aanwezige boeken en de verificatie der titels is voor onze bibliotheek afgeloopen en van de definitieve titelkaarten zijn reeds een groot aantal: gereed en in de, in den aanvang van het verslagjaar uit Brussel ontvangen, kaartenkast ingedeeld. Indien het voor den Heer van LummeL mogelijk zal zijn om een groot deel van zijn tijd aan het werk te blijven geven en hij de hulp blijft houden van een ontwikkeld persoon, hoopt hij met alles wat op natuurwetenschappelijk gebied te Batavia aanwezig is, bij het einde van het jaar 1915 gereed te komen. W. van BEMMELEN. LXXV 2k, Ed Veranderingen van en beschouwingen over het magnetisme in moderne ijzeren en stalen schepen. DOOR S MARS Men moet niet meer vertro Stellen in een mnl kompas Zelfs op een lang traject, Maar moet zijn pri ie Contrôleeren, telkens wanneer Er gelegenheid voor is. AIRY. Inleiding. Toen in het begin der vorige eeuw de houten schepen meer en meer vervangen werden door ijzeren en stalen schepen, kwam hiermede tevens het vraagstuk betreffende den invloed van het scheepsmagnetisme op het kompas de aandacht vragen. De Fransche wis- en natuurkundige Porsson gaf i in 1824 aan het Institut de France een verhandeling over de afwij- kingen van het kompas veroorzaakt door het scheepsijzer. Hierin gaf hij in 3 grondvergelijkingen ') den invloed van het aardmagnetisme en het hierdoor geinduceerde magnetisme in het scheepsijzer op het kompas. ) X’ = X + aX + bY + cz. T Y + dX + eY + fZ. + gX + hY + kZ. Waarin de letters a t/m k de inductie-coëfficienten zijn van het schip met betrekking tot de drie componenten X, Y en Z van de totale intensiteit van het aardmagnetisme en de drie afmetingen van het schip lengte, breedte en diepte. | D de In Engeland werd het onderzoek naar den invloed van het scheepsmagnetisme op het kompas en de middelen om de hierdoor ontstane afwijkingen te compenseeren, opge- dragen aan den Astronomer Royal, Sir GEORGE BIDDELL Aıry (1838), wiens methode van compensatie thans nog de gebruikelijke is. Arry onderscheidde 3 soorten scheepsmagnetisme en wel: 1. permanent of blijvend (vast), 2. sub-permanent of half vast, 3. transient- of vluchtig-magnetisme. Het aardmagnetisme werkt induceerend op elke ijzermassa op aarde. Gedurende den bouw van het ijzeren of stalen schip wordt door de bewerking hierdoor in het ijzer magnetisme opgewekt. Na den stapelloop zal dit opgewekte magnetisme een min of meer blijvend karakter hebben. Coërcitiefkracht noemt men den weerstand dien ijzer biedt tegen magnetische inductie. Is deze kracht nul, dan zal het ijzer dadelijk geïnduceerd worden, maar ook bij het ophouden der inductie terstond zijn geïnduceerd magnetisme verliezen, zulk ijzer noemt men week of zacht ijzer in tegen- stelling met hard-ijzer, waarvan de coërcitiefkracht oneindig groot, dus volkomen is. Bij den scheepsbouw gebruikt men noch volkomen week, noch volkomen hardijzer. We kunnen ons voorstellen, dat een gedeelte van het ijzermateriaal hard, een ander gedeelte week en het overige noch hard, noch week is. Het magne- tisme in het eerste werd door Arry permanent, in het tweede, dus weeke ijzer, transient of vluchtig en in het derde sub-permanent of half blijvend genoemd. Amy ontbond de resultante van de permanente scheeps- magnetische kracht in een langscheepsche kracht P, een dwarsscheepsche kracht Q en een loodrecht op het dek gerichte kracht R. an Heeft het schip met zijn langsas in den magnetischen meridiaan, d.w.z. magnetisch N— Z op stapel gestaan, dan zal Q nul zijn, wanneer wordt aangenomen, dat het gebruikte ijzermateriaal alleen door inductie van het aardmagnetisme gedurende den bouw magnetisch is geworden. Stond het schip daarentegen met zijn dwarsas N—Z op stapel, dan zal de component P nul zijn. Omdat de kompassen dichter bij de boorden dan bij voor- of achtersteven staan, moeten ijzeren schepen zooveel mogelijk N—Z op stapel staan, niet alleen om een groote compenent Q te ontgaan, maar vooral omdat op de eerste reis deze component sterk verandert wanneer het schip tijdens de afbouw niet tegengesteld aan den bouwkoers heeft gelegen. Er is een tijd geweest, dat de scheepsbouwmeester zich hieraan hield, maar doordien er werven zijn welke de laatste jaren soms 5 of meer schepen te gelijk op stapel hebben, kan dit niet, zoodat dan bouw- koersen nabij Oost-West voorkomen. In Ned.-Indië, waar de ijzeren scheepsbouw voor de Groote vaart alleen te Soerabaia voorkomt, wordt hieraan ook niet voldaan. Een voor- beeld gaf de te Soerabaia gebouwde gouvernements-stoomer „Orion”. Op 7 Augustus j.l. vond ik voor het ongecompen- seerde standaardkompas aan boord van dit schip op Noord- koers een afwijking van + 13.°5 en op Oostkoers een afwijking van slechts — 1°, zoodat hieruit blijkt, dat de „Orion” met het voorschip Oost op stapel heeft gestaan. De compenent R zal, zoolang het schip rechtop ligt, de kompasnaald niet uit haar richting brengen, alleen zal deze kracht trachten haar te doen hellen. Wanneer men van de grootte of intensiteit eener magneet- kracht spreekt, bedoelt men altijd de kracht die op een eenheids- pool werkt. Ook na den stapelloop en afbouw van het schip zal door het aardmagnetisme in het scheepsijzer magnetisme geïn- duceerd worden en wel voornamelijk in het gedeelte hetwelk wij met den naam van week ijzer hebben bestempeld. oer A De ligging der geinduceerde polen zal, zooals boven is gezegd, afhangen van de richting waarin het schip ligt, m.a.w. van den magnetischen koers dien het schip voorligt. Verandert deze richting, dan zal ook de ligging der geïnduceerde polen veranderen. Dit is het gedeelte door Porsson bewerkt, zooals boven reeds gemeld. De vergelijkingen van Porsson zijn niet geschikt voor het gebruik in de praktijk aan boord en was het de Engelsche wiskundige ArcurBarp Smrrm (1851) die deze vergelijkingen, waaraan Arry de reeds genoemde com- ponenten van het permanente scheepsmagnetisme had toege- voegd, in een zeer eenvoudigen vorm omzette. Is de afwijking kleiner dan 20°, dan luidt de formule van ARCHIBALD SMITH: d=A+Bsin 2’ + C cos. 2’ + D sin. 2 2 + Ecos. 2 2’ (1) waarin d = afwijking (deviatie), A, B, C, D en E constanten en 2’ de voorliggende kompaskoers. In 1862 verscheen het standaardwerk Admiralty Manual for the Deviations of the Compass samengesteld door Captain F. J. Evans (superintendent of the compass departement of the Admiralty) en Professor ARCHIBALD Sum van de univer- siteit te Cambridge. Dit werk werd als grondslag gebezigd voor het samenstellen van andere kompas-handboeken. Hoe belangrijk en schoon de deviatie-theorie ook moge zijn, zoo heb ik mij niet ten doel gesteld deze te behandelen, doch wilde er slechts en stukje geschiedenis van geven als inleiding tot ons eigenlijke onderwerp. Remanent (achtergebleven) Magnetisme. Met een enkel woord hebben wij reeds gesproken over sub-permanent magnetisme. In zijn „Syllabus of lectures on Magnetism,” at Cambridge in 1869, gaf Aıry in 6 artikelen wat hij onder sub-permanent magnetisme verstond en vatte deze aldus samen. „From these definitions we may conclude that the term sub-permanent should only be applied to a magnetic condi- tion of iron which can not only be destroyed, but can be totally reversed by a reversal of the magnetic force inducing it when accompanied by concussion or tremor. Now there is ample evidence to show that even ships which have been stranded and in collision not only do not find their magnetism reversed, but clearly retain the magnetic charac- ter impressed upon them when building, and are permanent magnets.” Dr. ScoresBy gaf het half blijvende magnetisme den naam van retentive magnetism, — wat wel niet juist is — zegt Towson, maar wat door de meesten begrepen wordt. Lorp Kervin gebruikte den term „Gaussin Error” voor de deviatie die ontstaat door langen tijd denzelfden koers te sturen of in dezelfde richting te liggen. Dit is niet juist daar, de „Gaussin Error” hiervan een bizonder geval is. Zie bladzijde 40. Bij de Duitschers is dit half vaste magnetisme bekend onder den naam van zurückgebliebener (remanenter) Magnetismus, welke benaming ook bij ons ingang heeft gevonden, wij zeggen nl. achtergebleven of remanent mag- netisme. EE ` SC . Misschien zou het aan te bevelen zijn den door Professor Ewine van Cambridge ingevoerde benaming Hysteresis in te voeren, zooals in de electriciteitsleer reeds is ge- schied. Zooals wij uit te geven voorbeelden zullen bemerken is het tegenwoordige scheepsijzer werkelijk hysterisch te noemen uit een magnetisch oogpunt beschouwd. Er zijn toch gevallen waarin uitkomt, dat langen tijd vastgehouden magnetisme in een paar dagen verdwijnt. Het standaardwerk „Admiralty Manual” druk van 1912 geeft slechts in ’t kort weer, dat een schip door langen tijd denzelfden koers te sturen, een zeker bedrag aan sub-permanent (remanent) magnetisme krijgt en conclu- eert: „Ihe amount of sub-permanent magnetisme developed is different for every ship, and generally of small amount. Thin iron super-structures, especially when near heavy guns, are very liable to be magnetised sub-perma- nently.” Meer werk van dit, juist van zooveel belang voor de praktijk zijnde gedeelte van het scheepsmagnetisme, maakt A. CoLLET in zijn „Traité théorique et pratique de la régulation et de la compensation des compas,” 1902 en wel naar aanleiding van de onderzoekingen van Kapitein C. KoLpewry van de Deutsche Seewarte te Hamburg. In „Aus dem Archiv der Deutschen Seewarte” 1879 II verscheen van Kapitein Korpewey de studie: „Uber die Veränderungen des Magnetismus in eisernen Schiffen nach Deviationsbeobachtungen auf deutschen Kauffahrteischiffen”. Professor NEUMAYER, een autoriteit op het gebied van magnetisme, getuigde van deze studie, dat zij niet onbe- langrijk heeft bijgedragen tot de kennis van het remanente scheepsmagnetisme. Het snel opkomende wetenschappelijke Duitschland gaf 00k blijk zijn krachten te geven aan de zeevaartkunde en = meer speciaal aan het scheepsmagnetisme. Onder de ener- gieke leiding van een zoo veelzijdig ontwikkeld geleerde als Dr. Neumayer maakte de jonge Deutsche Seewarte spoedig naam. In 1889 verscheen „Der Kompass an Bord”, heraus- gegeben von der Direktion der deutschen Seewarte. Dit boek verschilt in vele opzichten van de Admiralty Manual, het is geen leerboek, maar een vraagbaak voor de praktijkmannen. In het jaar 1906 verscheen den tweede druk van dit kompasboek. Hierin leest men in het voorwoord over de door Kouprewey ontwikkelde theorie van het remanente magnetisme: „Im fünften Kapitel ist von den Darstellung des remanenten Magnetismus durch die Koeffizienten v und v Abstand genommen, da diese Methode theoretisch nicht einwandfrei ist und auch keine allgemeine Anerkennung gefunden hat. Die Einflüssen des remanenten Magnetismus kann man zur Zeit noch nicht durch die Theorie begegnen; um so mehr ist hier der Hinweis auf die Wichtigkeit der sachgemässen Aufstellung des Kompasses am Platze”. ') Na het verschijnen van den tweeden druk van bovenge- noemd kompasboek, zijn er wederom 9 jaren verloopen en in plaats van minder stalen bovenbouw, is juist in dit afgeloopen tijdperk veel hysterisch ijzer in de nabijheid der kompasplaatsen gebracht. Kapitein Korprwey gaf in het tijdschrift „Annalen der Hydrographie” u. s. w. 1902 een artikel over de plaats van het standaardkompas. Naar aanleiding hiervan en van onregelmatige afwijkingen a/b schepen .der Stoomvaart Maatschappij „Nederland” (zie het voorbeeld Flores op blz. 26) schreef de Heer L. RoosenBura in 1) Voor de beteekenis der coëfficienten v en yp’ zie blad- zijde 32. EE "sën het tijdschrift „De Zee” 1903 een artikel getiteld „De Plaats van het Standaardkompas” '). Niettegenstaande al het deskundig geschrijf, bleef het niet alleen zooals het was, maar werd het eerder nog slimmer, vooral de moderne vrachtbooten kunnen hier als getuigen dienen. Zooals o.a. uit het artikel van den Heer Roosengurg blijkt, had het spook „remanent magnetisme” ook in ons land de aandacht getrokken, zoowel van de praktijkmannen als van hen die wegens hun ambt geroepen zijn dit te doen. Van de gezagvoerdess wil ik den Heer v. p. Bresen van de Koninklijke Petroleum Maatschappij noemen. Zijn bevindingen deelde hij mede in het tijdschrift „De Zee’ Het bleef echter bij het mededeelen van feiten. Aan de theorie van Korprewey haperde wat, dit voelde men wel, maar daar bleef het bij. In het jaar 1902 werd op mijn voorstel een proef genomen de Koldeweysche coéfficient v' te compenseeren met een Poissonsche f-staaf. De resultaten dezer proef heb ik medegedeeld in „Annalen der Hydrographie” Juli 1906, blz. 337 v.v Het Klee voorbeeld is ontleend aan bovengenoemd artikel. ') Standaard op te vatten als bij standaardmeter. Dit kompas dient als regulateur voor de stuurkompassen, daarom is de duitsche benaming „Regelkompass” goed gekozen. 2) Über die Anwendung der Ren bei der Kompen- sation der Kompasse. Amsterdam Dec. u BE an Het standaardkompas a/b S. S. Flores der S. M. „Neder- land” werd voorzien van een Flindersstaaf !), welke zoowel den Koldeweyschen coëfficient v’ als de Poissonschen coéffi- cienten c en f compenseert. De Flindersstaaf werd hiertoe 3 streken aan stuurboord aangebracht. UITTREKSEL UIT HET KOMPASJOURNAAL VAN HET S. S. „FLORES” vóór de compensatie van v’. Deviatie K 3 Datum. Breedte. Lengte. E Standaard- SPATS kompas. 1902. 22 Januari | 540.6 N 10.2 W | Z 860 O — 40,9 23 pe 52 ES SR O Z 350 W + 93 24 = 499 , 25 Wi ZA W + 10.9 Middles- 26 = 47 > 1.6 d Z 329 W + 14.5 borough — 27 > 44.5 2 9.3 3 Zuid + 10.7 Port Said. 27 > er Us 9.6 = Z 27° W + 13.5 Bo, 08, 99°. Zuid +114 8 Febr. 299 N 326 O Zuid + 4.3 a I rs Z 85° O = GA Dora 1 Maart . 1 t2 100.3 a © a T SR Padang— Bata- ` ay 6.8 109.7 Zuid terres B 54 „ | 1062 pæn ae (e e B KE IME Zuid EV ee ha ce Si : Z 229 W “3.0 10 April TO y 1132 > Zuid + 20 18 Mei 41.4 N 32 Pe Z 389 W 12.0 S SE 66 „ 8.0 N ii 9 Marse a a _ 48.8 , 6.2 5 o ib Amsterdam. In het begin der vorige eeuw compenseerde Captain FLINDERS de deviatie ontstaan door het magnetisme geïnduceerd in verticaal achter het kompas geplaatst ijzer, door een ijzeren staaf aan de vóórzijde van het kompas te bevestigen. Deze staaf compenseert derhalve den term vergelijking. Sir WILLIAM THOMSON (LORD KELVIN) voerde deze staaf aigemeen in en wel onder den naam Flindersbar. Z uit de eerste: Poissonsche wae E Dit was op de vijfde reis. Op de zesde reis is het standaard- kompas op de boven omschreven wijze gecompenseerd. Op de 13de reis, d.i. 3 jaren na deze compensatie werd gevonden : Deviatie Datum. Breedte. Lengte. Kompas- Standaard- ; koers. kompas. 1905 10 Mei 4198 N 90,5 W | Z 180.5 W — 005 l Amsterdam — Ein He g2 -ra 2 Wit 06 | Port Said. 14 > SOS. cy 25 a EP Atie +.23 Hi , oe _ 326 O|Z 30 wl +3 6 Juni 59 > 885 „|Z 87:0 | — 08 Port Said — T, BZ TZ Pr Java. SE 68...) 108 ING 0| >12 g IE 3 1130 „TZ 2 0O +29 15 Juli Ii 1004. „IN 39» W|.— 52 i T Arn Wi +59 Batavia — 11 Aug 38.0 N 358: N- U — 1.7 Marseille — » #3, 5 S6 5 Z WT Havre. T. “3, 5 20,12 4° wi #51 B Ho 92 WIN 4 0] —16 Vóór de compensatie had het standaardkompas op 28 Januari 1902 een deviatie op Zuidkoers van +11.°4, op 8 Februari van +4.°3 en op 1 Maart van —0.°7; dus een verschil van 12°. Op de 13 reis, 3 jaar na de proefcompensatie, vond men slechts kleine verschillen. Zie verder het artikel in de „Annalen”. De compensatie van v door een Poissonsche f-staaf kan in de oogen van Prof. Meupav geen genade vinden. Op blz. 576 der „Annalen” 1914 schrijft hij: „ Abnliche Vorschläge des Herrn Marsim 34 Jahrgang (1906) dieser Annalen S. 337 sind mit Recht unbefolgt geblieben.” Tegenover zulk een niets zeggend oordeel, zijn wij zoo vrij de in de praktijk verkregen resultaten te stellen. Voor vaste lijners, welke tusschen hooge en lage breedte varen, is deze compensatie zeker goed. Voor schepen in de algemeene vaart zal men beter doen om den invloed van v en v’ toe te passen. In „De Zee” 1910 blz. 360 schreef de heer P. T. (jebbes) naar aanleiding van remanent magnetisme: „En kan Holland (ook) hierin niet aan de spits gaan? zooals het doet met zijn nauwkeurige plaatsbepaling en tijdmeter-navigatie (al is het nog lang niet op de geheele vloot natuurlijk)”. Hierop antwoordde ik in De Zee van Maart 1913 !): Zoolang ook standaardkompassen op Hollandsche groote stoomers op stalen dekhuizen staan, eigenlijk is het een opeenstapeling van stalen dekhuizen, neen. Dit antwoord vloeide in December 1912 uit mijn pen en was zeker praktisch juist, maar al spoedig rees bij mij twijfel of de zaak hiermede wel gediend werd en ik moest zeggen neen. Ik besloot daarom het vraagstuk „Remanent magnetisme” van meet af aan te bekijken en den draad in Holland losgelaten in Indië op te rapen en verder te brengen als ’t kon. Mijn plan was de door mij gemaakte studie, als vervolg op mijn artikel in den jaargang 1906, in de „Annalen der Hydrographie” te publiceeren. Daar zulk een tijdschrift- artikel spoedig begraven wordt, besloot ik er wat bij te doen ‘en het in boekvorm uit te laten geven, wat dan ook is geschied. Begin 1914 verscheen dit boekje te Batavia bj G. Kourr & Co. onder den titel „Der Schiffskompass und der Schiffsmagnetismus”, Nachschlagebuch für Schiffs- führer und Schiffsoffiziere. Prijs f 2.—. Hier zal ik mij meer uitsluitend met de uitkomsten van mijn onderzoek bezighouden en verwijs belangstellenden voor details naar bovengenoemd werkje. D Onregelmatigheden in de kompas- afwijkingskromme en opmer- kingen over scheepsmagnetisme in het algemeen. Batavia Dec. ’12. on SC Formule voor het remanente magnetisme. Terwijl de Koldeweysche formule voor de deviatie veroor- zaakt door remanent magnetisme, opgewekt gedurende het langen tijd sturen van denzelfden koers, luidt: d=(— v cos. % sin. S + v sin. Cp COS. e SE BE, € werd door mij gevonden: d=(—v cos. čp sin. 2 + v sin. čp cos. 2’) Se Ge X of als voor A, gezet mag worden A dan is: =(—v cos. % sin. z' + v' sin. Zp cos. 2’) SE 3 $ Hierin is d= afwijking, v en v coëfficienten van het remanente scheepsmagnetisme, čp = gestuurde koers, 2 = gestuurd wordende koers dadelijk na Ze en A de verhou- ding tusschen de gemiddelde richtkracht aan boord en de horizontale intensiteit van het aardmagnetisme op de scheeps- plaats. Is dus volgens formule XI de invloed van het remanente magnetisme overal op aarde even groot, volgens de Koldewey- sche formule XII zou de invloed evenredig zijn met de secans van de inclinatie, dus bij de Noordkaap, alwaar i=76°, ruim 4 maal grooter dan op den magnetischen equator, bijvoorbeeld tusschen Perim en Sabang. Wanneer dit zoo was, dan zou men gedwongen zijn voor schepen die op hooge breedte komen zorg te dragen dat de remanente koerscoëfficienten v en v' zeer klein zijn, m. a. W. 200 weinig mogelijk ijzer nabij het kompas. Dat dit zoo niet is, getuigen de we op hooge breedte in de vaart zijnde stoomers. Toen ik met het theoretisch onderzoek aangaande de coëfficienten v en v' klaar was, kwam de Heer S. van ONKEL, gezagvoerder van het s. s. „Arakan” van den Rotterdamschen Lloyd, mijn advies inwinnen omtrent zijn za ROS kompassen. Uit zijn kompasjournaal bleek, dat hier de kwestie school in de coëfficienten v en v' en dat deze op en nabij den magnetischen equator sterk in grootte waren gegroeid. Dit geval heb ik toen bewerkt en nog kunnen inlasschen, daar het een proef op de som gaf, nl. fouten van dezelfde grootte als op hooge breedte. Zie blzz. 30—33 van mijn kompasboekje. De beteekenis van den coëfficient A,. In genoemd kompaswerkje heb ik door voorbeelden aangetoond hoe de factor Ap opgevat moet worden. Ik wil hier aan de hand van een voorbeeld, hetwelk ik ontleende aan het zorgvuldig gehouden kompasjournaal van den gezagvoerder van het S. S. „Arakan” van den Rotterdamschen Lloyd, den Heer S. van Ronker, dit nog verder uitwerken ') Door den oorlog ontving ik pas na dit geschreven te hebben aflevering X der „Annalen der Hydrographie usw.” 1914 waarin de recensie van mijn kompaswerkje is opgenomen. De recensent, Prof. Dr. H. MELDAU, schrijft op blz. l „So erscheinen die Formeln von MARS natürlicher als die von KOLDE- WEY. Leider spricht sich MARS nicht darüber aus, welcher Zeitraum bei der Bestimmung von Cp und Bs. zugrunde gelegt werden soll. Wenn MARS auf die Unterscheidung von Hp und H grossen Wert legt, so dass ; A er ein Ap = H einführt, so liegt daarin eine Komplikation, die m. E. sit fe 3497 D nicht im Einklang steht mit der an dieser Stell Genau D Op biss, 14 en 15 van het hier besproken boekje geef ik op hoe in Ap = A H Be v „Da die Grösse von i abhangig ist vom Zeitraum in dem das ’t algemeen - opgevat moet worden en op blz. 30 staat: Schiff auf einem bestimmten Kurs Cp gelegen hat, und auch von den Erschütterungen, so soll der Wert dieses Koeffizienten etwas varieren’ so dass man für v’ Setzen kann xv’; den Faktor x lernt man bal in der Praxis ig Men mag aannemen, dat voor schepen van hetzelfde type (ook wat plaatsing der Kae betreft) praktisch gelijke waarden worden DEE LS Het aardmagnetisme zal in het scheepsijzer een resultee- rende remanente pool 24 induceeren, die wij door fp zullen voorstellen. De werking dezer pool kunnen wij ontbinden in de horizontale componenten p en q en de verticale compo- nente r. De intensiteit van tp hangt af van de totale intensiteit van het aardmagnetisme op het afgelegde traject en haar richting van den laatsten tijd gestuurden koers. Zijn verschillende koersen gestuurd, dan zal een middelkoers genomen moeten worden. gevonden. Veel waarnemingen en een goede analyse kunnen tot een getiteld: Deviationsanalyse der Magnetkompasse mit Rücksicht auf die Devia- tionsänderungen in Fahrt. In het onlangs verschenen werkje „Het kompas aan boord van ijzeren en stalen schepen” door Prof. Dr. H. MELDAU en Kapt. A. J. L. MORITZ (in hoofdzaak een Hollandsche bewerking van het boekje van Prof. MELDAU „Der Kompass an Bord eiserner Schiffe”) waarin onze formules voor het remanente magnetisme zijn overgenomen, staat op blz. 67 „Daar echter het verschil tusschen Hp en H,” zelfs bij groote vaart- snelheid, in het algemeen minder dan 10% E zijn, kan men in de praktijk zonder bezwaar steeds Hp = H stellen. Op blz. 15 van mijn boekje staat: „Ist A H gleich oder nahezu gleich Null, dann darf man anstatt des Ausdruckes X, den Ausdruck XI anwenden. Auf der Fahrt vom Kanal nach Neu-York ist A H= O zu setzen, so dass hier Formel XI in Betracht kommt und die Grösse des Einflusses des remanenten Magnetismus auf der Ausreise gleich dem der Rückreise ist, aber das Zeichen umgekehrt.” Wiskundige analyse van een groot waarnemingsmateriaal is noodig om uit te maken of zonder bezwaar kan worden aangenomen A, = À. Het er naar „gooien met de sed past niet in het kader van een mathematisch — physisch problee ie verder wat hier over Ap wana medegedeeid. Se ee Stelt H cos. ¢ de langsscheeps ontbondene van de horizon- tale intensiteit H van het aardmagnetisme voor en H cos. (90° + ¢) = — H sin. {de dwarsscheepsontbondene van deze kracht, dan zal men voor het remanente magnetisme in plaats van H moeten nemen Hp, di. de horizontale intensiteit van het aardmagnetisme op het afgelegde traject. Men kan de langsscheepsche component p = — v Hp cos. Cp stellen (daar ¢, vanaf het noorden wordt geteld en bij Noor- delijken koers door de aardmagnetische kracht noordpolariteit in het voorschip wordt geïnduceerd, is de richting der langs- scheepsche component negatief te nemen) en de dwarsscheep- sche component qg = d Hp sin. Ze, waarin v en gd de rémanente koerscoéfficienten zijn en het eerst werden ingevoerd door Kapitein KoLpewry van de a Seewarte. De component p geeft een deviatie e sin. z' en de component q een deviatie — cos. z', zoodat met in acht- neming van het bovenstaande, de deviatie veroorzaakt door het remanente magnetisme kan worden voorgesteld door de formule: ZS v Hp es gl a ee ) di=— ZH °° Sp E eF zg “P Sp Come"). te Stal ten’ Mam Eee ven dod , dan krijgen wij de reeds aH Ay gegeven formule: d=(—v cos. čp sin. 2! Led sin. %p cos. el ee a X. i y D P Wordt er langs de lijnen van gelijke horizontale intensiteit (isodynamen) gestoomd, dan zal H, overgaan in H en 7 g p : 1 Se er m Dit is ook geoorloofd wanneer H weinig ver- schilt op het afgelegde traject. In de praktijk kan men hier meestal mede volstaan, ofschoon er ook gevallen zijn, dat wel degelijk = niet =1 gesteld mag worden. a ` we Voor een schip bestemd van straat Torres naar Melbourne is 1 Ap 1 į ; „en voor dit schip van Melbourne naar straat e 1 ; Torres is E Pre zoodat de invloed van het remanente magnetisme op de terugreis, onder overigens gelijke omstan- digheden (wind, zee en diepgang) kleiner is dan op de heenreis. Evenals het vinden van de waarde, welke het meest Sp nabij komt, moeilijkheden oplevert, is dit eveneens het geval met de waarde van Hp. Een goed inzicht en hetgeen de praktijk voor elk schip in ’t bizonder heeft laten zien, zijn de beste gidsen. Heeft men in één dag verschillende koersen, waaronder tegengestelde, gestuurd, dan is de invloed van remanent magnetisme gering. Op blzz. 30—33 van mijn kompasboekje wordt het reeds medegedeelde geval s. s. „Arakan” besproken. Voor is opgegeven + An Op N. koers was 15 Juni 1913 de deviatie + 2°. Worden westelijke koersen gestuurd, dan zal on sin. p cos. z' (zie formule XI) op Noordkoers —4° deviatie geven, daar sin. čp = sin. 270° = — 1 is en cos. z' = cos. 0° = + 1 is, zoodat men zal waarnemen + 2° — 4° = —2° deviatie op koers Noord. Werkelijk bleven de deviaties van het standaardkompas tusschen de opgegeven grenzen varieeren en bleek de koerscoëfficient v' de opgegeven waarde te hebben. | Ruim 1'/, jaar hierna gaat dit schip op een long trip en wel ongeveer 10 duizend zeemijlen om de West. De „Arakan”') vertrok 3 December 1914 van Soerabaja naar de Oostkust 1) Het s. s. „Gorontalo, kapitein v. D. MEER, vertrok 1 Februari van Tg. Priok via Genua naar New-York, alwaar het 10 April aan- kwam, dus ongeveer 70 dagen achtereen zijn Westelijke koersen gestuurd. De invloed van v’ bleek nagenoeg even groot als op de „Arakan” een ie? op dezelfde wijze opgesteld). Zie bij het voorbeeld s. s. „Flores LXXV 3k, ie d as De der V. S. v. N. A. via Rotterdam. Tusschen 3 en 23 cember was de gemiddelde koers WtN, van 23 Dec. — 29 Dec. NNW en NW tot 4 Januari 1915. Van 16 Jan —5 Febr. lag het schip te Rotterdam West voor. Op 9 December, dus na 6 dagen W-lijke koersen gestuurd te hebben werd op Noordkoers —0°.6 waargenomen op 3° en 101°0., 23 Dec. op 12°N en 46°0 werd gevonden —2°.7, op 27 Dec. op 26°N en 35°O —3° en 3 Januari op 42°N en 10°O een deviatie op Noordkoers van —3°.6. Dit klopt met de verwachting, tusschen 23 Dec. ’14 (nabij magn. equator) en 3 Januari "18 (nabij 60° inclinatie) is de invloed slechts weinig toegenomen, nadat 11 dagen ongeveer NNW en NW was gestuurd, zoodat ook hierin een oorzaak schuilt van weinig of niet veranderen van den coéfficient v". Vanaf 5 Februari 1915, nadat het schip geruimen tijd te Rotterdam West heeft voor gelegen, wordt tot 28 Februari magnetisch West gestuurd. Het remanente magnetisme geïnduceerd in den Indischen Oceaan en de Middellandsche zee, derhalve op een traject waar H groot is, wordt door deze 3 weken stoomen op den woeligen Atlantischen Oceaan nog krachtiger, terwijl H hier ongeveer 0,5 à 0.6 van de waarde in den Indischen Oceaan heeft, dus ——” minstens op 1,5 kan gesteld worden. Bij een rondpeiling op 28 Februari krijgt men dan ook op Noordkoers een deviatie van — 9. Van New-York vertrokken 26 Maart, stuurt men naar Kaap de Goede Hoop ZO en Zuidkoersen, zoodat v' van teeken veranderd is en op 23 April op Noordkoers de deviatie afgenomen is tot ongeveer 0° en op 26 April na Oostelijke koersen gestuurd te hebben, op Noord wordt waarge- nomen —+4°. lets over den koerscoëfficient v. Evenals op de trajecten Perim — Port-Said en St. Vincent— Engelsche Kanaal, was op het traject New-York—Kaap de Goede Hoop de invloed van den koerscoéfficient v zeer e merkbaar. Varen de schepen regelmatig op hetzelfde traject (met groot verschil in inclinatie), dan zal oogenschijnlijk de coëfficient v niet of in zeer geringe mate aanwezig zijn, dit komt omdat deze zich, door de Poissonsche c-staaf te laten overcompenseeren, schuil houdt. De deviatiebepalingen op deze reis aan boord van het s. $. „Arakan” gedaan op Oost- en Westkoers geven een goed beeld van het lang vasthouden van remanent scheeps- magnetisme wanneer geen tegengestelde koers gestuurd wordt. In December 1914 (reeds in Juni 1913 na de compensatie) was de deviatie op Westkoers in den Indischen Oceaan +2° en dit was zij ook op 5 Februari 1915 nabij den waterweg. Niettegenstaande de Nlijke koersen gestuurd op de boven- genoemde trajecten veranderde de deviatie op Westelijke en Oostelijke koersen weinig of niets. Op Westkoers moet dan v (zie formule XI) + deviatie geven. Dat dit werkelijk zoo is geweest, zal blijken op de reis van Rotterdam naar Amerika. Op 6 Februari 1915 wordt op 50°N en 3°.5W op West een deviatie van +1° waargenomen, op 21 Februari op 41°.5N en 45°.5W een deviatie van —2°.9 en op 24 Februari op 41°N en 61°.5W een deviatie van —3°.5. Een blik op de isoclinen- en isodynamen- (H) kaarten doet zien, dat op dit traject deze elementen van het aardmagnetisme niet noemenswaard veranderen, zoodat op Westkoers, indien West wordt gestuurd, geen verandering is te verwachten. Hieruit blijkt, dat de verandering op Westkoers van —-2° op —3°5 te verklaren is door het langzaam afnemen van de remanente component p—=—v Hp cos. Ep. Zie ook het verschijnsel waargenomen aan boord van het Fransche oorlogstransportschip „Lonquin” op blaz. 37—39 van mijn meergemeld kompasboekje. Op de nieuwere stoomers der Java-China-Japanlijn is de koerscoéfficient v duidelijk merkbaar. Van Java naar Hong- kong en Shanghai zijn Nlijke koersen gestuurd door een gebied van maximum horizontale intensiteit van het aard- magnetisme. Van Shanghai naar Japan wordt een Oostelijke en ` koers gestuurd. Zonder uitzondering wordt op dit traject op Oostkoers een verandering in deviatie van 3° tot 7° gevon- den en wel meer minus. Deze groote deviatieverandering kan echter niet geheel op rekening van v gezet worden, doch ten deele ook op de verandering in de langsscheeps ontbondene van het perma- nente magnetisme P. Deze schepen verblijven ongeveer een maand op Java waar de vertikale intensiteit van het aard- magnetisme —2.0 tot —2.5 G. E. is, terwijl stoomende door de Chineesche zee deze kracht positief wordt om in Japan de waarde +3.5 te bereiken. Zie verder „Der Schiffs- kompass usw.” blzz. 34-—39.” Groote veranderingen in deviatie op Oost- en West- koers. Op blzz. 36 en 37 van mijn boekje wordt een geval beschreven van groote verandering in deviatie op Oost- en Westkoers van standaard- en stuurkompas aan boord van een nieuw uitgekomen stoomer der Kon. Paketvaart Mij. Een nog veel belangrijker geval kwam het vorige jaar voor bij het standaardkompas der nieuwe mailboot „Koningin Emma” der Stoomvaart Mij. „Nederland”. In Indië klom de deviatie op Oost tot nabij —20° en op West tot nabij +20°. Mij werd gevraagd of deze groote afwijkingen naar Holland gaande zouden verminderen of tenminste niet grooter zouden worden. Na het kompasjournaal te hebben ingezien, moest ik antwoorden, dat in het Engelsche Kanaal de afwijkingen tot nabij 40° zouden toenemen en dat op Noordelijke koersen dan het kompas geen of weinig richtkracht zou hebben, zoodat compensatie noodzakelijk was. Het ‘betrof hier nl. een zelfdzaam groote verandering in de langsscheepsontbondene van het z.g. permanente scheepsmagnetisme, zoodat in het Eng. kanaal, waar H de helft is van in de Java zee, de verandering in deviatie op Oost- en Westkoers tweemaal zoo groot moest zijn. Op de thuisreis na compensatie en later bleven de afwijkingen klein zoodat het verlies aan magnetisme, praktisch gesproken, had opgehouden. a Plotselinge kompasstoringen. Onder het hoofdstuk plotselinge kompasstoringen heb ik in mijn kompasboekje o.a. behandeld de deviatie-verandering door stranding, aanvaring, schoorsteenbrand en bliksem- inslag, terwijl de ongelijke verwarming der scheepsboor- den ter sprake wordt gebracht. Het brugkompas van het s. S. „Helena” kreeg door den bliksem op Noord een ver- andering van ruim 4 streken, zoodat op Westkoers een negatieve richtkracht ontstond en het kompas een Oostelijken koers aangaf! Als recente gevallen van groote deviatie-verandering door blikseminslag, op schepen in den Indischen archipel, vermeld ik de stoomschepen ,,Merauke” van den Rotterdamschen Lloyd ` en „Duymaer van Twist” der Kon. Paketvaart Mij. Op eerst- genoemd schip bedroeg op 30 Dee. 1913 nabij Mandalika de verandering van het standaardkompas op Zuidkoers 14° (standaard- en stuurkompassen staan op dezelfde brug), terwijl op 6 Mei j.l. de verandering van het standaardkompas aan boord van de „Duymaer van Twist” 7° en van het stuurkompas 13° bedroeg (standaardkompas staat hooger dan het stuurkompas). Tijdens den blikseminslag aan boord s. s. „Merauke” was, het buiig weder en dik van regen. Toen ’s morgens omstreeks 9 uur de zon even doorkwam werd een azimuth genomen en hierdoor de deviatie van het kompas bepaald. Stoomende van Mandalika naar Semarang kwam het den kapitein ver- dacht voor, dat hij zich zoo ver van het land verwijderde en ook de landpeilingen niet uitkwamen — het azimuth bracht het antwoord. De deviatie op den gestuurde koers was van +2° veranderd op +16°. Had de deviatie verandering op dezen koers echter minus bedragen, dan zou landwaarts in gestuurd zijn geworden. De „Duymaer van Twist” werd getroffen nabij „Edam” gaande naar Tandjong Priok. De door zulke sterke electrische ontladingen verwekte polen nemen wel in intensiteit af, maar verdwijnen niet — 38 — geheel, wanneer er tenminste niets bizonders voorvalt. Bij de compensatie der kompassen a/b s. s. ,,Merauke” op 5 Januari 1914 liet ik 30,5 ongecompenseerd, zoodat op Zuidkoers na compensatie de deviatie +3°.5 was. Op 18 April 1914, derhalve 3'/, maand later, bleek op de Westkust van Sumatra de deviatie op Zuid ongeveer 0° te zijn. Wordt in aanmer- king genomen dat het schip van Holland kwam en derhalve langen tijd Oostelijke koersen waren gestuurd, zoodat I —— op Zuidkoers minis deviatie veroorzaakt, dan blijkt de intensiteit der bliksempool weinig afgenomen te zijn. Ook a/b s. s. „D. v. Twist” blijkt deze pool slechts zeer langzaam in intensiteit af te nemen. Groote veranderingen van het scheepsmagnetisme in et verticale vlak. In den regel komen groote storingen in de verticale compo- nenten van het scheepsmagnetisme niet voor. A verandert weinig of niet wanneer de schepen op nagenoeg dezelfde magnetische breedte blijven of er op terugkomen zooals b.v. de vaste lijners op Holland, terwijl ook k nagenoeg contant blijft >). Algemeen is voor brugkompassen (standaard- en stuur- kompas) R positief van schepen in Europa gebouwd en daar ook k positief is, zoo wordt een magneet met de N. pool (roode pool) midden onder het kompas geplaatst ter compen- satie van Ren k. Daar de invloed van k evenredig is met de tangenas der magn. inclinatie, zal voor schepen gaande naar zuid magn. breedte de compenseerende magneet (hellings- magneet) meer en meer overcompenseeren, zoodat men haar in dit geval moet laten zakken ?). 1) Voor de componenten R en k zie biz. 18. 2) Zie „Onregelmatigheden in de afwijkingskromme enz.” De Zee Maart ’13. = ` Se Een merkwaardigheid deed zich voor bij de kompassen der nieuwe stoomschepen „Tjikembang” en „Tjisondari” der Java, China Japanlijn. Beide schepen zijn van hetzelfde type en behooren tot de grootste der in de vaart zijnde vrachtschepen en zijn te Vlissingen gebouwd. Niet alleen waren na de compensatie te Vlissingen de veranderingen van het scheepsmagnetisme in het horizontale vlak groot, maar bleek de resulteerende verticale scheeps- magnetische kracht zelfs omgekeerd te zijn. Bij de compensatie te Vlissingen waren de hellingsmagneten van standaard- en stuurkompassen gesteld met de Z. pool (blauwe pool) boven, zoodat toen de resulteerende verticale scheepsmagn. kracht negatief moet zijn geweest. Op de eerste reis in Japan begonnen op Noordelijke koersen alle kompasrozen a/b a a, „Tjikembang” zoodanig te slingeren (slingerbeweging om de N—Z. lijn), dat koers-sturen onmo- gelijk was. Op de terugreis (Zuidelijke koersen) werden de kompassen wel rustigen '), doch niet geheel. Bij de hercompensatie te Tandjong Priok bleek de Noordpool (roode pool) der hellingsmagneten boven te moeten zijn, zoodat de resulteerende verticale scheepsmagn. kracht positief was in plaats van negatief, zooals te Vlissingen gevonden. Na deze hercompensatie bleven de kompassen onder alle omstandig- heden rustig. Het s. s. „Tjisondari” vroeg dadelijk na aankomst te Tandjong Priok compensatie der kompassen aan. Behalve groote afwijkingen in het horizontale vlak, bleken ook hier de hellingsmagneten omgekeerd te moeten worden aange- bracht. Het merkwaardige is hier, dat te Vlissingen alwaar de inclinatie -++67° is, de verticale magneten met de Z. pool naar boven moesten worden aangebracht en te Priok, alwaar i = —32° met de N. pool naar boven, hetwelk ook in Japan bj <= +50° goed blijkt te zijn. ') Zie „Der Schiffskompass u.s.w.” blzz. 108 en 109. ze we Gaussinsche: traagheidscoëfficienten. Een bizonder geval van afwijking veroorzaakt door remanent magnetisme doet zich voor als een schip rondzwaait. Er treden dan coëfficenten A en E op (zie formule (1). Deze coëfficenten noemt men de Gaussinsche traagheids- coëfficienten naar den Franschen ingenieur hydrographe en chef ') Gaussin, die het eerst de aandacht op deze deviatie vestigde en op de in de Admiralty Manual gegeven wijze afleidde. Differentieeren wij formule XI voor d en Ze veranderlijk, dan krijgt men: Ü Ad= ( ae sin. Cp > LET cos. (Sp - — 2') de cos. (Ep + 2!) A gp. a dit geval mag Ze Gë Ze? worden en bij een niet te groot bedrag van d kan men dus schrijver ¢ + 2'= 2-2! en daar ¢ — z' = d, wordt bovenstaande formule: U U Ad= (232 +S m d A XIIIa. Daar het hier een achterblijven van magnetische inductie geldt, is A ¢ negatief wanneer rechtsom en positief wanneer linksom gezwaaid wordt, terwijl v en v' steeds positief zijn en v' > v. Men zal dus rechtsom zwaaiende een —A en —E vinden er linksom zwaaiende een +A en +E. Meermalen komt ’t voor, dat Gezagvoerders mij mede- deelen, dat bij het vergelijken van standaard en stuurkompas verschillen optreden van 1° tot 3°. Zij schrijven dit meestal ` toe aan „traagheid” van het stuurkompas. De zeeman noemt een kompas traag wanneer de kompasroos bij rondzwaaiing van het schip in meerdere of mindere mate wordt mede- gevoerd. Is de kompasroos onderzocht en goedgekeurd, dan kan deze zg. „traagheid? niet de oorzaak zijn (zie 0.a. cos. cos. 2") At = eh ') In mijn boekje staat abusievelijk zeeofficier. ae den „Het Nautisch Instituut der Kon. Pakety. Mij. enz.” door schrijver dezes en „Der Schiffskompass usw.”), maar moet gezocht worden in de Gaussinsche traagheidscoéfficienten. Laat bijvoorbeeld hierdoor bij het standaardkompas: =0°.5 en E= 0°.5 en bij het stuurkompas A = 1°.5 en E= 1° zijn, dan zal, als voor beide kompassen de deviatie nul Ge op Noordkoers een verschil, onafhankelijk van waaı ten,tusschen deaanwijzingen vanstandaard- en stuurkompas van 30 worden waargenomen als eerst van B. B. en later van S, B. komende of omgekeerd wordt vergeleken. Ligt het schip eenigen tijd koers, dan zullen beide kompassen gelijk aanwijzen. Zijn deze omzwaaiings- coëfficienten bekend en dit is steeds mogelijk, dan zal men de schuld niet op ’t kompas werpen, maar hier rekening de vrome wenschen blijven behooren. Ik kan het kompas z00 goed mogelijk compenseeren, de oorzaak van onregel- matigheden opsporen en verklaren, maar mijn invloed reikt niet zoo ver, dat ik zulke revolutionnaire veranderingen als materiaal wijziging kan gedaan krijgen. Merken wij hier nog even op, dat de Koldeweysche formule ook voor de erreur dite de Gaussin de factor sec. 2 bevat, zoodat deze fout bij de Noordkaap ruim viermaal zoo groot zou zijn als op den magn. equator, wat gebleken is niet zoo te zijn. Voor uitvoeriger behandeling aangaande deze coëfficienten, hun grootte en overeenkomst van formule XIa met die in de Admiralty Manual gegeven, verwijs ik naar mijn meer gemeld boekje. De afleiding en de gevonden uitdrukkingen voor A en E op blz. 25 van mijn boekje worden o.a. besproken in het Marineblad van 1 Mei 1914, in De Zee van Mei 1914 en in de „Annalen der Hydrographie usw.” van October 1914 De recensent in het Marineblad twijfelt aan de juistheid, doch zegt iets verder: EE S „Misschien, maar dan toch hoogstens, geeft de formule eenigszins, een zicht, meer niet”. Men zou zeggen, waar een inzicht is, is er hoop, dat het begrip later volgt. Prof. Merupau schrijft in zijn reeds. genoemde recensie: „Von den Kurskoeffizienten geht der Verfasser zu den sogenannten Gaussinschen Trägheitskoeffizienten über, d.h. zu den Werten von A und E, die Sch der er durch das Nachschleppen des halbfesten Magnetismus entstehe Er bringt beide Arten von Koeffizienten in einer ode allerdings wenig befriedigenden Weise in Verbindung und berichtet über ein grösseres Beobachtungsmaterial, das er über diese Grössen auf Dampfern der Paketvaart Maatschappij gesammelt hat”. Derhalve wel logisch, maar toch weinig bevredigend! Prof. Merpau, die zoo menig interessant onderzoek deed op het gebied der deviatieleer, noodig ik beleefd uit ook hieraan zijn krachten te willen wijden. In de Zee van October 1914 heb ik getracht begrepen te worden. Later hoop ik in het Marineblad mijn inzichten nader uit een te zetten. Mijn mededeelingen over veranderingen in en beschou- wingen over het scheepsmagnetisme wil ik hierbij eindigen. Ofschoon een groot voorstander van de door mij als motto gekozen opvatting van Arry, zoo is het toch even waar, dat een wiskundige behandeling van een vraagstuk, als het onderhavige, dikwijls leidt tot een duidelijker inzicht en tot nut, zoowel van de theorie als van de praktijk. Mocht ik er in geslaagd zijn hiertoe iets te hebben bijge- dragen, dan is dit hoofdzakelijk te danken aan de zorgvul- dige waarnemingen verricht door onze gezagvoerders en koopvaardijofficieren. u AS SECH Met de hier gegeven voorbeelden hoop ik aangetoond te hebben, dat in zijn driejarig bestaan het Nautisch Instituut te Tandjong Priok heeft blijk gegeven vruchtdragend werk- zaam geweest te zijn op het gebied van scheepsmagnetisme voor de scheepvaart in en op Nederlandsch-Indié. Zijn volle- dige arbeidssfeer, in het belang der wetenschappelijke zeevaart hoop ik binnenkort in ’t licht te stellen. BATAVIA, Augustus 1915. A; LS zc? 4 ha Bibliographie van de Wis! Onderzoekingen. nennen In de laatste jaren is het biostatistisch onderzoek steeds in belangrijkheid toegenomen. Vele en zeer uiteenloopende vragen bleken ten slotte slechts langs statistisch — mathematischen weg opgelost te kunnen worden. Het scheen ons daarom, dat de aanteekeningen, welke eerst voor eigen gebruik bijeenverzameld werden, ook voor anderen van belang konden wezen. Hier, waar zooveel voor de wetenschap gedaan wordt, doeh waar velen door de omstandigheden waarin ze verkeeren, verhinderd zijn te voldoen aan hun lust tot wetenschappelijk onderzoek, omdat ze niet over de noodige boeken . en tijdschriften kunnen beschikken, kwam het ons voor, dat de kennis van een werkingsmethode, welke zoo belangrijke gegevens kan leveren van faunistisch, biologisch, morpholo- gisch en algemeen theoretisch belang, haar nut kon hebben. Des te meer waar de kleinste gegevens veel tijd, moeite en een groot materiaal vergen. Biostatitische onderzoekingen eischen zekere mathematische kennis en velen bezitten deze. Doch verder verlangen ze bijna geen diepgaande morpholo- gische noch faunistische kennis waardoor dit wetenschappelijk onderzoek veel vergemakkelijkt wordt in de tropen, waar men slechts over weinige en niet altijd goed voorziene biblio- theken te beschikken heeft. Als men echter de verschillende boekerijen nagaat, zal men ontdekken dat er nog meer voorhanden is, dan men eerst wel zou denken, en dan begrijpt men ook dadelijk dat het in de eerste plaats de hulpmiddelen zijn die ontbreken, nl. goede catalogi en andere compilatiewerken, die aan BR E iedereen die werken wil, dadelijk leeren wat er reeds bewerkt is op het betrokken gebied en waar hij de noodige gegevens vinden kan. Uit het bovenstaande zal de lezer zien dat we niet gedacht, noch zelfs getracht hebben, een werk van groote weten- schappelijke waarde te leveren. Ons doel was enkel, prakti- sche hulp te verleenen. | Het spreekt vanzelf, dat bij het samenstellen van deze lijst veel wat had moeten opgenomen worden er niet in te vinden zal zijn. Dit als natuurlijk gevolg van het steeds gebrekkige en onvolledige van dergelijke lijsten. Aan den anderen kant zal men bij sommige der opgegeven werken wel eens vragen: Wat komt deze verhandeling in een bibliographie van het biostatitisch onderzoek doen, en eerlijk gezegd, de samensteller zelf heeft dikwijls getwijfeld, of een werk al of niet in deze lijst moest opgenomen worden. Wanneer men echter minder kritisch doch meegaande in overweging wil nemen, dat het gestelde doel is: een overzicht te geven van wat er reeds gedaan werd ten opzichte der biostatiek, om zoodoende een ieder zelf te laten vinden wat en waar hij iets met het materiaal, dat hij in zijn onmiddellijke omgeving aantreft, doen kan, dan zal men dadelijk begrijpen waarom zekere opgaven, die slechts heel in de verte iets met de biostatische methode te maken hebben, opgenomen werden. Verder vestigen wij ook nog de aandacht op de moeilijk- heid een grens te bepalen. Waar is b.v. de stipt afgeteekende grens tusschen anthropologie, anthropometrie, ethnographie en het opzoeken van de variatie en corrclatie van een bepaald aantal kenmerken, die hij den mensch voorkomen? Zoo is het niet alleen voor de biostatische methode op den mensch toegepast, maar ook voor dergelijke onderzoe- kingen bij planten en dieren. Dit, omdat de biostatiek en biometrie afgezien van het mathematisch — theoretisch gedeelte, geen wetenschap op zichzelf, maar enkel een hulpmiddel — een methode — is. dk en Tengevolge hiervan breidde deze bibliographie zich steeds uit en durfde de samensteller ook niet meer een titel geven die aanduidde dat het doel was te vereenigen wat op biostatistisch gebied verschenen was. Vandaar dan ook de meer algemeene, doch jammer genoeg, minder nauwkeurige titel. Voor de zoöbiostatistiek, voor zoover deze niet van praktischen aard is, is er heel speciaal naar gestreefd de lijst zoo volledig mogelijk te maken, omdat er voor de phytobiostatiek reeds een bijzonder degelijk werk bestaat, dat een algemeen overzicht van de methode en hare toepassingen bij de plantkunde geeft. Wij verwijzen den lezer naar het voortreffelijk werk van Dr. C. pe Bruyker: „De statistische methode in de Plant- kunde en hare toepassingen op de studie van den invloed der levensvoorwaarden” Gent. 1910 (2.50 Franc.) In alles hebben we zooveel mogelijk naar eenheid en praktische bruikbaarheid gestreefd. Wij hebben dan ook zonder eenige kritiek, en zonder eenig nader onderzoek, of er misschien nog verbeteringen konden toegepast worden, de indeeling en teekens aangenomen, welke gebruikt worden bij het opstellen van den algemeenen catalogus der boekerijen van Nederlandsch-Indië waar het systeem van het „Institut international de bibliographie” gevolgd wordt. We hebben de biostatistische onderzoekingen alleen op zoölogisch gebied onderverdeeld, omdat dit ons hoofddoel was. De theoretische beschouwingen, de mathematische uitwer- kingen en de geschiedkundige gegevens der methode hebben we onder één hoofd gerangschikt n.l. algemeenheden. De toepassing der biometrische en biostatistische methode . in de geneeskunde, de sociologie, anthropologie en anthropo- metrie (met uitzondering van de eng aangrenzende onder- zoekingen van Bertillon en zijn school) brachten wij onder der algemeenen titel van anthropologie. We hopen, met deze bibliographie, al is die dan nog zeer onvolledig, niet geheel onnuttig werk verricht te hebben. Bij iederen titel vindt de lezer voor zoover mogelijk door ago een letter aangegeven de bibliotheek waar hij het. boek of tijdschrift, waarin het artikel verscheen, vinden kan. We moeten ook nog opmerken, dat veel van de opge- geven tijdschriften slechts gedeeltelijk of onvolledig in de opgegeven boekerijen aanwezig zijn, doch het is voor- loopig nog niet mogelijk nauwkeurig na te gaan, van af welke datum en tot wanneer de tijdschriften in de verschillende bibliotheken van Ned.-Indië te vinden zijn, nog veel minder welke nummers er uit de aanwezige reeksen ontbreken. Ook in dit opzicht vragen we niet te kritisch. te wezen; wij nemen een eerste proef, mogen anderen ons volgen en beter en vollediger werk leveren, tot vergemakkelijking van wetenschappelijk werk in Nederlandsch-Indië. Ten slotte een welgemeend woord van dank aan den bibliothecaris der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging, den Heer Dr. H. J. van Lummer, die ons met raad en daad steunde en zonder wiens welwillende hulp deze lijst zeker nog veel onvollediger en onnauwkeuriger zou wezen. PAUL van Ove. Weltevreden, Augustus 1915. Afkortingen: H. = Bibliotheek van het Departement van Landbouw, Nijver- heid en Handel. Buitenzorg. S. = Bibliotheek van de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Ned.-Indië. Weltevreden. Koningsplein, Z. 11. L. = Militaire Geneeskundige Bibliotheek. Weltevreden. f. — Bibliotheek van het visscherij station van het Departe- ment van Landbouw, Nijverheid en Handel, Pasar Ikan. Batavia. K. = Bibliotheek van het Departement van Oorlog. — 48 — ALGEMEENHEDEN. Anderson, R. J. 59.11:51. Some aspects of variation. Verh. 8 Intern. Zool. Kongr. Graz p. 914—921, 1912. Auerbach, I. 575.2. Die Variationskurve in der Biologie. Zeitschr. f. Ind. Abst. und Vererb. 1914 Bd. XI. H. Barwa: © = 31126:5176 Variations graphically. Science 1910 p. 867. H Bateson, W. 59.11:59. On some Cases of abnormal Repetition of Parts in Animal. Proc. Zool. Soc. London p. 579—588. 1890. S. Bateson, W., 575.2. Materials for the Study of Variation treated with especial regard to Discontinuity in the origin of species. London 1894. Bateson. The progess of genetics. Progressus Rei Botanicae I. _ Jena 1907. Biometrika. 311: 57/,(05) (42.59 Cambridge). A Journal for the statistical study of Biological Problems. Founded by W. F. R. Weuvon, Francis Garros, and KARL Pearson, edited by Karu Pearson. Tot Juni 1915 X banden verschenen. S. Bumpus, H. C. ; 575.2. A contribution to the study of variation. Journ. of Morphol. XII. 1897 BE ` SC Brewster, E. C. 5911.5. A Measure of variability and the relation of Individual variations to specific differences. Proc. Amer. Acad. Arts and Sc. Vol. XXXII 1897. H. Bruns. 573.62. Wahrscheinlichkeitslehre und kollektiv-masslehre 1906. Buuren, P. A. van. De grafische methode in hare toepassing op militair gebied 1884. K Camerano, L. 575.2. Lo studio quantitativo degli organismi e gli indici di varia- bilitia, di variazione, di frequenza, di deviazione e di isolamento. Atti d. R. Accademia delle sc. di Torino. XXXV 1900. Camerano, L. 575.2. Lo studio quantitativo degli organismi ed il coefficientesomatico. Atti d. R. Accademia dell. sc. di Torino. XXXV 1900. Camerano, L. 575.2. Lo studio quantitativo degli organismi e gli indiei dimancaza, di correlazione e di asimmetria. Atti d. R. Accademia dell. sc. di Torino. XXXVI 1901. Camerano, L. 5911.5. Ricerche somatometriche in zoologia. Boll. dei Musei de Zool. e Anat. Compar. di Torino XVII 1902. Castle, N. E. MR 5911.57. The Heredity of Albinism. Proc. Amer. Acad. Arts and Se. Vol. XXXVIII 1903. Claudel, J. 511.9. Tables des carrés et des cubes des nombres entiers successifs de 1 & 10.000. Paris V. Dunod. Jaartal? Darbishire, A. D 311.26[083.6]. Some tables for illustrating Statistical correlation. Mem. and Proc. Manchester Lit. and Phil, Soc. Vol. 41 part IIL S. LXXV 4k, E e e Davenport, C. B. 575. Experimental morphology I and II 1897—1899. H. Davenport, C. B. 575. The importance of establishing Place-Modes. Science N. S. Vol. IX 1899. Davenport, C. B. 575.2[09]. A History of the development of the quantitave study of variation. Science N. S. Vol. XII 1900. Davenport, C. B. 575.2. The aims of the quantitative study of variation. Biol. Lect. Woods Holl. for 1899—1900. Davenport, C. B. 5920”. Zoology of the twentieth century. Science Vol. XIV 1901. Davenport, C. B. 575.12. Mendels Law of Dichotomy in Hybrids. Biol. Bullet. Vol. II 1901. Davenport, C. B. 575. Variability, Symmetry and Fertility in an abnormal species. Biom. I Jan. 1902. S. Davenport C B. 575. Experimental Morphology. New A Landen 1908. Davenport, C. B. 811.2:575.2. Statistical methods with special reference to Biological variation. 3the edition 1914. f. Davenport, C. B. and Blankinship, J. W. 575. A Preeise criterion of species. Science Vol. VII 1898. Davenport, C. B. and Bullard, C. 577.8. Studies in morphogenesis. Proc. Amer. Ac. Art. Sc. Vol. 32 N°. 4 1896. S. u SE a Doncaster L, 575.12. Experiments in Hybridization with special reference to the effects of conditions in Dominance. Phil. Trans. Roy. Soc. London. B. Vol. CXCVI 1903 Oct. S Duncker, G: 575.2[021]. Die Methode der Variationsstatistik. Arch. fur Entw. Bd. 8 H 1. 1899. H Duncker, G. 311.2:59. Wesen und Ergebnisse der Variationsstatischen Methode in der Zoologie. Verh. d. Deutsch. Zool. Ges. 1899 IX. Eigenmann, C. H. 575.2. The study of variation. Proc. Indiana Acad. Sc. Vol. V. 1896. S. Eigenmann, C. H. and Cox, U. O. 575.2. © Some cases of saltatory Variation. Am. Nat. XXXV 1901. Elterton, V. Palin. 311.2:575. Frequency Curves and Correlation. London, Layton Brothers. Jaartal? Franz, V. 575. Moderne Gesichtspunkte in der Abstammungslehre. Med. klinik. Berlin 8 p. 147—152 1912. Fechner G. T. 573.62. Kollektivmasslehre 1897. ngelmann. mla dd, A. 51:575. Les mathématiques et la biologie. 2me congres intern. des mathématiques. Paris 1900. Gallardo, A. 51:575. Las matematicas y la biologia. Anales de la Sociedad Cientifica Argentina. Vol. LI 1901. id. Vol. LII 1901. = E Gallardo, E. Sur l'épreuve statistique de la loi de Mendel. C. R. Acad. Sc. Paris 1908 p. 361—362. H. S. Galton, Fr. 575.8: Note on the memoir by Prof. K. Pearson on spurious correlation. Proc. Roy. Soc. Vol. LX 1897. Garton, Fr. 311.26: 575.201. Biometry. Biom. Vol. I Oct. 1901. S. Galton; Fr. 575.201. The most suitable proportion between the values of first and second Prizes. Biom. Vol. I Aug. 1902. S. Giard, A. 5766:575.21. Sur certains cas de dédoublement des courbes de Galton dus au parasitisme et sur le dimorphisme d'origine parasitaire. C.. R. de PAc. des Sc. Avril 1894. H S Gray J. 573.5(078). A new Instrument for determining the colour of the Hair, Eyes and Skin of Man. Science. Vol. VIII p. 54 1908. Gucht, van der G. 311.26:512.015. De physiochemische curve. Handelingen v. h. XII Vlaamsch Nat. en Gen. Congres St. Niklaas. Sept. 1908. H. Hagedoorn, A. L. en Hagedoorn A. C. 575.2 —.4. Studies on variation and selection. Zeits. f. Ind. Abst. und Vererb. Bd. XI. 1914. H. Halsted, G. B. 575:519. Biology and Mathematics. Science N. S. Vol. XXII 1905. en, on Harris J: A 575.4. The selective elimination of organs. ` Science New-York. N. S. 32 p. 519—528 1910. H. Harris J, A 511:575.2 The Arithmetic of the Product Moment. Method of calculating the coefficient of correlation. Amer. Natur. Vol. XLIV. 1910. H Barris: J. A, r 575.4. The measurement of natural Selection. Pop. Sci. Month. New-York 78 p. 521—538 1911. Harris, 5 A 575.22(083.5). The formation of condensed correlation tables when the number of combinations is large. Amer. Nat. p. 477—486 1912. H. Hofmann, Karl. 575. Der exakte Artbegriff, seine Ableitung und Anwendung. Annalen der Naturphilosophie Bd. VI p. 154. Johannsen. 575.1:519. Elemente der exakten Erblichkeitslehre 1909. H. Kapteyn, J. C. 311.2:575. New Frequency Curves in Biology and Statistics. Published by the astron. Laboratory. Groningen 1905. Kellogg, V. L. 575.201. Is there determinate variation. Science N. S. Vol. XXXII 1910 p. 843. H. Knibbs, G. H. Studies in statistical representation. Journ. Roy. Soc. N. S. W. Vol. XLIV p. 344. Ibid Vol. XLV p. 76—110. S. u. Knibbs, G. H. and Barford, F.W. Studies in statistical representation, III. Journ. and Proc. of the Roy. Soc. of New South Wales part III p. 473 1914. S. Kyle, H. M. 575.201. An Extension of the Method of treating Variations with Examples and certain conclusions. Nat. Sc. Vol. XV 1899. Kranichfeld, H. 575.2:519. Die Wahrscheinlichkeit der Erhaltung und der Kontinuität günstiger Varianten in der kritischen Periode. Biol. Centrabl. Bd. XXV p. 657 1905. S. H. Lang, Arnold. 575.1: 59. Die experimentelle Vererbungslehre in der Zoölogie seit 1900. Ein Sammelwerk und Hilfsbuch bei Untersuchungen. Mit einem Abschnitt: Anfangsgründe der Biometrik der Variation und Korrelation. Versuch einer gemeinverständlichen Darstellung und Anleitung zur Anwendung der elementaren biometrischen Methoden. S. 201—-464. Erste Hälfte 1914. Lipps, G. P 575.201. Die Theorie der Kollektivgegenstände. (Seperat-Abdruck aus Wundt, Philosophische Studien XVII) Leipzig 1902. Ludwig, F. 575.201. Een fundamenteel oo in oe a dieren en planten. Botanisch Jaarboek 1899. H. Ludwig E . 58.11.5. Ueber Variations-curven. Bot. Centralbl. Bd. LXXV, p. 97-—107; 178—183, 1 Taf. Jul. 29 Aug. 10 1898. H. nn Ludwig, F. 575.21. Ueber neuere Ergebnisse der Variations-statistik. 39 bis 42. Jahresber. Ges. von Freunden der Naturwiss. in ‚Gera (Reuss) 1896—1899 22 pp. 1900. Ludwig, F. 575.201. Ueber Variationspolygone und Wahrscheinlichkeits-curven. Bot. Centralbl. Beiheft, IX, 24 pp. 1900. Ludwig, F. 575.201. Variations-statistische Probleme und Materialien. Biom., Vol. I, 11—29 Oct. 1901. S Ludwig, F. ‘ 575.201. ‚ Neuere Literatur über das Grenzgebiet der Biometrie. Zeitschr. f. Mathematik u. Physik, Vol. XLIX, p. 269—277. 1903 Lutz, F. E. 575.12. Note on the influence of Change in Sex on the intensity of Heredity. Biom. Vol. II 1903. S. Meyere, J. C. H. de. 575.12. Ueber getrennte Vererbung der Geschlechter. Arch. f. Rass. und Gesselsch. 1911 p. 697. H. Papillault, G. 343.9(01). Sur quelques erreurs de méthode en criminalogie. Rev. de l’Ecole d’Antrop. de Paris T. XX. Paris 1910. Pearl, R. 575.201. A note on the degree of accuracy of biometric constants. Amer. Nat. 1909. EE 575.201. Biometric ideas and methods in biology, their significance and limitations. Scienta 1911 N°. 10. : Be \ Pearl, R. 517. Interpolation as Means of approxpation to the gamma function for high values for ni . Science N. S. Vol. XLI April 1915. H. Pearson, K. 575.201. Contributions to the mathematical theory of evolution. II Skew variation in homogeneous material. Phil. Trans. Roy. Soc. London Vol. 185 Ne. 153—1894. S. Pearson, K. 575.1, Regression, heredity and panmixia. Phil. Trans. Roy. Soc. London Vol. 187. 1896 S. Pearson, K, 575.201. On the Scientific Measure of Variability. Nat. Science., Vol. XI, p. 115—118 1897. Resrson, K. 575.12. On the Criterion that a Given System of Deviations from the Probable in the case of a correlated system of Variables is such that it can be reasonably supposed to have arisen from Rardom Sampling. Philosoph. Mag., p. 157—174, July 1900. Pearson, K. 675. The Grammer of Science. 2% Edition. London: A & C. Black. 1900. H. Pearson, K. 572.9. On some Applications of the Theory of Chance to Racial Differentiation. Philosoph. Mag., p. 110—124. Jan. 1901. Se: Pearson, K. 311.26. On the Systematic Fitting of Curves to Observations and Measurements. Biom., Vol. I p. 265—303. April 1902. S. on BE Pearson, K. 311.26. On the Systematic Fitting of Curves to Observations and measurements. | Biom., Vol. II p. 1—23 Nov. 1902. S. Pearson, K. 519.6. On the Mathematical Theory of Errors of Judgment, with special Reference to the Personal Equation. Phil. Trans., A. CXCVIII p. 235—299, Mar. 14. 1902. Pearson, K. 519.6. On the Probable Errors of Frequency Constants. Biom., Vol. II p. 273—281 June 1903. S. eearson, K. 575. Darwinism, Biometry and some recent Biology. Biom. Vol. VII p. 368. S Pearson, K. 311.2+575.21.(083.5). Tables for Statisticians and Biometrieians 1914. 9 Sch. Peter, Karl. 575.201. Variationsstatistische Untersuchungen und deren biologische Bedeutung. Umschau. Frankfurt a. M. 1909. Przibram, H. 575.201. Anwendung elemetarer Mathematik auf biologische Probleme. Vorträge und Aufsätze über Entwicklungsmechanik Heft 3. 1908. Punnet, RC. Mendelism. Cambridge, Macmillan and’Bowes 2me edition 1907. Quetelet, A. 58/9.05. Instruction pour Yobservation des phénomènes périodiques. Ac. roy. de Belgique 1853. S an pgo Quetelet, A. 5(09). Histoire des sciences mathématiques et physiques chez les Belges. Bruxelles 1864. S, Quetelet, A. 5(09). Sciences mathématiques et physiques chez les Belges au commencement du 19me siecle. Bruxelles 1866. S. Quelelet, A. 573. Physique sociale ou essai sur le développement des facultés de Phomme 1869 2 vol. S. Quetelet, A. 58/9.05. Sur les phénomènes périodiques des plantes et des animaux. Jaartal? S. Ranke, K. E. 575.22. Die Theorie der Korrelation. Nach den grundlegenden Arbeiten von Francis GALTON, Kart Pearson und SIDNEY YULE. Arch. f. Antropol. Bd. XXXII pp. 168—202. 1906. Rauber, A. 59.13.1: 551.5. Ueber den Einfluss der Temperatur des atmosphärischen Drucks und verschiedener Stoffe auf die Entwicklung tierischer Eier. Sitzb. Naturf Ges. Leipzig Bd. X 1885. S Rhumbler, L. 575.22. Correlation. Handwörterb. Naturwiss II. p. 731—737 1912. H. Roemer, Th. 575.2. Variabilitätsstudien. Arch. Rass. u Gesellsch. Biol. 7. Jahrg. p. 397—469. 1910. H. Schouten, A.R. Mutabiliteit en Variabiliteit. Diss. Amst. p. XII + 193 1908. 575.2. Schweig. 311:61. Auseinandersetzung der Statistichen Methode. Archiv. fur physiologische Heilkunde XIII 1854. ommen FB. 575.11. The Reappearance in the offspring of artificially produced Parental Modifications. Am. Naturalist. Vol. XLIV. New-York 1910. H. Summer, F. B. 575.11. An Experimental Study of Somatic Modifications and their Reappearance in the offspring. Arch. f. Entwichlungsmech. Bd. XXX. Leipzig 1910. Tammes, T. 575.12. Das Verhalten fluktuierend variieren der Merkmale bei der Bastardierung. Recueil des Travaux botaniques Néerlandais. T. VII. Nijmegen 1911. H..S. Timpe, H. 575.201. Der Geltungsbereich der Mutations-theorie und die Einwände der Biometrika. Verh. Nat. Ver. Hamburg (3) XIV p. 148—182 1907. S. Traup, Me. D. and Maynard, G. D. 311.2:61. Modern Statistical Methods. The Lancet. Vol. I London 1910. L. Vernon. 575.2. Variation in animals and plants. London 1903, Verschaffelt, E. 575.1. Galton’s Regression to Mediocrity bij ongeslachtelijke voort- planting. ` Livre jubilaire dédié à Charles von Pamuk (Bruxelles: H. Lamerron) p. 1—5 1899. a BOR em Volterra, V. (575+3.01):51. Sui tentativi di applicazione delle matematiche alle scienze biologiche e sociali. Discorso letto 1 per la solenne inaugurazione dell’anno scolastico 81—02 nella R. universita di Roma. 1901. Vries, H. de. 575.201. Ueber halbe Galton Kurven als Zeichen discontinuierlicher yariation. Ber. dtsch. bot. Ges. Bd. 12 H 7. 1894. H. vries Ho Ge 575.201 Over halve Galton-curven als teeken van discontinuë variatie. Bot. Jaarb. 7de jaarg. 1895. H Vries, H. de. 575.201. Over het omkeeren van halve Galton curven. Bot. Jaarb. 10de jaarg. 1898. H Wasteels. C. E. 512.81. Over Fibonaccigetallen. Handl. IIIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1899. H. Wasteels, C. E. 311.26. Over Fibonaccigetallen; over binominale curven; over Verza- melcuryen. . Handl. III% Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Antwerpen Wasteels, C. E. 311.26: 519. De Variatiecurven met betrekking tot de polynomiale waar- schijnlijkheidswet. Handl. IV“ Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Brussel 1900. H. Wasteels, C. E. 575.201. Over het bepalen der variatie en correlatie. Handl. Vis Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Brugge 1901. H. Wasteels, C. E. 575.(078) Een variatiemeter. Handl. VI% Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Sept, 1902. H. ee Wasteels, €. E. 517.38. Over graphische integratie van gewone differentiaalverge- lijkingen. Handl. XIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres Mechelen Sept. 1907. H. Eee GU 575.22. On the Theory of correlation. Journ. Roy. statistical soc. Vol. LX 1897. xal, G U; 575.21. Mendelism and Biometry. Nature Vol. 76 1907. p. 152. ERIS G. U. Sil. An introduction to the study of Statistics 1911. Griffin and Ce. London. 575.1(05) FERNER, FÜR INDUKTIVE ABSTAMMUNGS- UND VERERBUNGS- ` LEHRE herausgegeben von E. Baur (Berlin) ©. Correns (Münster) V. Haroker (Stuttgart) G. Stemmann (Bonn) R. v. WETTSTEIN (Wien) redigiert von E. Baur (Berlin) tot Oktober 1914 XII banden verschenen. H. za BE ai ANTHROPOLOGIE. Alden, C. H. 573.6. The identification of the individuals with special reference to the system in use in the office of the Surgeon general U.S. Army. Amer. Anthrop. 1896. Alister, Donald Me. 573.61. The law of the geometric mean. Proc. Roy. Soc. Vol. 29 1879. S. Amodei. 573.7:—8, La capacita del cranio in rapporto alla statura. Archivio d’Antropologia 1883. Ammon, S. 573.6. Wiederholte Wägungen und Messungen bei Soldaten. Deutsche militär ärtzliche Zeitschrift 1893. Ammon. 573. Antropologie der Badener. Jena. 1899. Aubry, 573.61. Projet de généralisation du Service d’identification par Yanthropometrie. Annales d’Hyg. publ. et de Med. leg. 1894. L. Baxter, J. H. 811:61:573. Statistics Medical and Anthropological of the Provost Marshal General’s Bureau. 2 vols. Washington: Govt. Printing Office 1875. Beeton, M. and Pearson, K. 573.1. On the Inheritance of the duration of Life and the Intensity of Natural Selection in Man. Biom. Vol. I 1901 Oct. S. met Ween Beeton, M. and Pearson, K. 573.1. Data for the problem of evolution in Man. II A first study of the. Inheritance of Longevity and the Selective Deathrate in Man. Proc. Roy. Soc. LXV 1899. S. Beeton, M., Jule, G. U. and Pearson, K. 573.1. Data for the problem of evolution in Man. V On the correlation between duration of Life and the number of Offspring. Proc. Roy. Soc. LXVIII 1900. S. Bertillon, A. 573.62. De la morphologie du nez. Revue d’Anthr. 15 Mars 1887. Bleeker, P. Afmetingen van schedels van inboorlingen van Java, Sumatra enz. CS Natuurk. Tijdschr. van Ned.-Indië 1851. S. H. Boaz, Fr. 573.7. The cephalic Index. Amer. Anthrop. N. S. Vol. I 1899 July. Brewster, E. T. 573.9. Variation and Sexual selection in Man. Proc. Bost. Soc. Nat. Hist. Vol. XXIX July 1899. S. Bresciani Turroni, ©. 573: —.7. Ueber Korrelation zwischen Körpergrösse und Kopfindex. Arch. Rass. Gezellsch. Biol. 1913 p. 452. H Broca. 573.61. Instructions générales pour les recherches antropologiques à faire sur le vivant. N Paris. Messon 1879. = Mn Gattolk J. M. 311:573.62. A statistical Study of American Men of Science. I The selection of a Group of one Thousand Scientific Men. Science N. S. Vol. XXIV p. 658—665. 1906: II The Measurement of Scientific Merit. Ibid p. 699—707. III The Distribution of American Men of Science Ibid p. 732—742, 1906. Cattell, J. M. 311:573.62. A further statistical study of American men of Science. Science N. S. Vol. XXXII 1910. H Davenport, G. C. and Davenport, C. B. 573.91. Heredity of Eye Colour in Man. Science N. S. Vol. XXVI p. 589. 1907. Davenport, G. C. and Davenport, C. B. 573.91. Heredity of Hair — Form in Man. Amer. Nat. Vol. XLII p. 341. 1908. Diamo. 311:573. Atlante Statistico del Regno d’Italia Diagrammi di demo- graphia italiana. Roma 1882. Elderton, E. M. and Pearsson, K. Further evidence of natur selection in man. Biom. Vol. X 1915 p. 488. S. Elderton, E. M. and Pearson, K. The infgente of isolation on the diphtheria attack- and death-rates. Biom. Vol. X 1915 p. 549. S. Fischer R A | Frequency distribution of the values of the correlation coeffi- cient in samples from an indefinitely large population. Biom. Vol. X 1915 p. 507. S, Galton, F. 573.6. Correlations and their measurement chiefly from anthropo- metric data. Proc. Roy. Soc. London Vol. XLV 1888. S. Galton, F. 311.572. Geometric mean in vital and social statistics. Jaartal? Gavarret, J. 311.01: 61. Allgemeine Grundsätze der Medicinischen Statistik. Uebersetzt von LANDMANN. Erlangen 1884. Giusta. 311:573. Antropometria militare. Resultati ottenuti dallo spaglio dei fogli sanitarii dei militari delle classi 1859—63. Parte I Dati anthropologici et etnologici con un atlante della Geographia anthropologica dell’ Italia. Rome 1896. Greenwood, M. Junior. 573.62: 61. A First Study of the Weight, Variability, and Correlation of the Human Viscera, with special Reference to the Healthy and Diseased Heart. Biom. Vol. III 1904. S. Hirschberg. 311:61. Die mathematischen Grundlagen der medizinischen Statistik. Leipzig 1874. Houzé. 573.91- L’indice nasal des Flamands et des Wallons. Bul. Soc. d’Anthrop. de Brux Vol. VII. Kleiweg de Zwaan J. Kraniologische Ge Niassischer Schädel. Haag Martinus Nijhoff 1915. Koeppe, Hans. 312.222. Säuglingsmortalität und Auslese im Darwin’schen Sinne. Münch. med. Wochenschr. Jahrg. 52. 1 fig. 1905. L. LXXV 5k, se HG ae Lee, A. Tuberculosis and Segration. Biom. Vol. X 1915 p. 530. S Liebermeister, C. 519.9: 616.08. Ueber Wabrscheinlichkeitsrechnung in Anwendung auf therapeutische Statistik. Klinische Vorträge N°. 110 (Innere medicin 39). Jaartal? L. Livi, R. 573.8. Sulla statura digli italiani. Archivo per l’antropologia e l’etnologia Firenze. 1883. Livi, BR 573.61. Sulla interpretazione delle curve seriali in antropometria. Atti della Societa Romana di anthropologia. Roma 1895. Livi, R. | 573.6. Antropometria. Manuali Hoepli Milano. 1900. Livi, R. 311:573.62. Le variazioni delle arterie surrenali e renali studiate col metodo statistico seriale. Arch. ital. di Anat. e di Embr. 1909. Macdonell, W. R. : 343.9. Ou criminal anthropometry and the identification of criminals. Biom. Vol. I Jan. 1902. S Maynard, G. D. 311:616.994.6:614.16. A Statistical Study in Cancer Death — Rates. Biom. Vol. VIL 276 1910. S. Michelsson, Gustav. Ueber die korrelativen Beziehungen der Länge und Breite des Stirnbeins zur Länge und Breite des Schädels. Zeitschr. Morph. Anthrop. Bd. XIV p. 223 1911. s a Mori, Antonio. 311:573.62(45). Alcumi dati statistici sull’ indice natale degli italiani. Archivo per l’antropologia e l'etnologia Vol. XXVII Firenze. 1897. Morselli, E. 573.61. Critica et Riforma del metodo in antropologia, fondate sulle leggi statistiche e biologiche dei valari seriali e eal m Annali di Statistica. Roma 1880. Pearl, R. 573.7. On the correlation between intelligence and the size of the head. The Journal of comp. Neurol. and psych. Vol. XVI 1906 p. 189—199. Pearl, R. and Salaman, R. N. 312.94. Sex ratio among Jews. Amer. Anthr. Vol. XV 1913 p. 668. Pearson, K. 51:576.1. Contributions to the Mathematical Theory of Evolution. I. On the Dissection of Frequency curves. Phil. Trans. ay Soc. London Vol. CLXXXV, A. 71—110. Pls. 1—5. 1894. S. Pearson, K. 51:576.1. Contributions, to the Mathematical Theory of Evolution. Il. Skew Variation in Homogeneous Material. Phil. Trans. Roy. Soc. London Vol. CLXXXVI, A. 343—414 10 Pls. 1895. S Pearson, K. 51:576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution, III. Regression, Heredity, and Panmixia. Phil. Trans. Roy. Soc. London, Vol. CLXXXVII, A. 253—318 1896. S. Pearson, K. 575.4. On Reproductive Selection. Proc. Roy. Soc. Vol. LIX, 301 1896. S, eh Pearson, K. 577.72:576.12. The Chances of Death and other Studies in Evolution. 2 vols. London 1897. Pearson, K. 577.72. The chances of Death. Variation in Man and Woman 1897. Pearson K. 51: 576.1. Mathematical Contributions, to the Theory of Evolution. On a Form of Spurious Correlation, which may arise when Indices are used in the Measurement of Organs. Proc. Roy. Soc. London, Vol. LX, p. 489—498 1897. S. | Pearson, K. 51:576.1. Mathematical Contributions, to the Theory of Evolution. On the Law of Ancestral Heredity. Proc. Roy. Soc. London, Vol. LXII, p. 386—412 1898. S. Pearson, K. 51:576.1. Mathematical Contributions, to the Theory of Evolution. On the Reconstruction of the Stature of Prehistoric Races. Phil. Trans., Vol. CXCII, p. 169—244. Dec. 30 1898. S Pearson, K. 575. Data for the Problem of Evolution in Man, III. On the Magnitude of Certain Coefficients of Correlation in Man, etc. Proc. Roy. Soc. Vol. LXVI, p. 23—32 1899. S. Pearson, K. 51:576.1. Data for the Problem of Evolution in Man IV. Note on the Effect of Fertility Depending on Homogamy. Proc. Roy. Soc., Vol. LXVI, p. 316—323, May 1900. S. Pearson, K 51:576.1. Mathematical Contributions, to the Theory of Evolution. On the Correlation of Characters not Quantitatively Measurable. Phil. Trans. Vol. CXCV, p. 1—47. Aug. 1900. S. oe. Pearson, K. 51:576.1. Mathematical Contributions, to the Theory of Evolution. Supplement to a Memoir on Skew Variation. Phil. Trans. Vol. CXCVII, p. 443—459. Dec. 1901. S. Pearson, K. 575.1. On the Inheritance of the Mental Characters of Man. Proc. Roy. Soc., Vol. LXIX, p. 153—155 1901. S. Pearson, K. 573.7. On the Carpelation of Intellectual Ability with the Size and Shape of the Head. Proc. Roy. Soc. Vol. LXIX p. 333—342 1902. S. Pearson, K. 573.62. On the Modal Value of an Organ or Character. Biomi.: Vol. I p. 260—261, Jan. 1902. S Pearson, K. 577.72. On the Changs in Expectation of Life in Man SE a period of circa 2000 years. Biom. Vol. I p. 261—264, Jan. 1902. S. Pearson, K. : 51:576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution. On Homotyposis in Homologous but Differentiated Organs. Proc. Roy. Soc. Vol. LXXI p. 288—313 1902. S Pearson, K. 575. On the Fundamental Conceptions of Biology. Biom. Vol. I p. 320—344 April 1902. S Pearson, K. 573.61. Notes on Francis Galton’s Problem. Biom. Vol. I p. 390—399 Aug. 1902. S. Pearson, K. 575.1. The Law of ancestral Heredity. Biom. Vol. II, p. 211—228, Feb. 1903. S. ad E Pearson, K. 573.7. Cranialogical Notes. I. Professor Aurel von Török’s Attack on the Arithmetical Mean. Biom. Vol. II, p. 339—345. IT. Homogeneity and Heterogeneity in Collections of Crania. Biom. Vol. II p. 345—347, June 1903. S Pearson, K. On the problem of sexing osteometric material. Biom. Vol. X p. 479 1915. S. Pearson, K. and others. 51:576.1. Mathematical contributions in the Theory ef Evolution. Philosoph. Trans. and Proc. of the Roy. Soc. London van af 1895. S. Pearson, K. and Alice Lee.. 51:576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution. On Telegony in Man, etc. Proc. Roy. Soc., Vol. LX, p. 273—283 1896. S. Pearson, K. and Filon, L N. G. 51:576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution IV. On the Probable Errors of Frequency constants and on the Influence of Random selection on Variation and Correlation. Phil. Trans. Roy. Soc. London Vol. CXCI p. 229—311 1898. S. Pearson, K., Alice Lee and L. Bramley Moore. 51.576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution VI. Genetic (Reproductive) Selection: Interitance of Fertility in Man, and of Fecundity in Thorough-bred Race-horses. Phil. Trans., Vol. CXCII p. 257--330, Mar. 1899. S. Pearson, K. and Alice Lee. 51:576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution. VIII. On the Inheritance of Characters not capable of Exact Quantitative Measurement. Phil. Trans., Vol. CXCV p. 79—150, Oct. S. — ie Pearson, K. and others. 51:576.1. Mathematical Contributions to the Theory of Evolution. IX. On the Principle of Homotyposis and its Relation to Heredity, to the Variability of the Individual, and to that of the Race. Phil. Trans., Vol. CXCVII, p, 285—379 Dec. 1901. Ploetz, A. 577.73. Lebensdauer der Eltern und Kindersterblichkeit. Arch. f. Rassen und Gesellsch. Biol. 1909 p. 33. H. Popper, J. 573.8. Ueber den Zusammenhang Zwitschen Genie und Körpergrösse. Polit. Anthrop. Rev. Bd. VI p. 485. 1907. Quetelet, A. 311.572.5. De la statistique considerée sous le rapport du physique, du moral et de l’intelligence de l'homme, 1°" mémoire. Bull. de la commiss. centr. statistique. Bruxelles 1860. S. Quetelet, A. 573.6. Anthropométrie ou mesure des différentes facultés de Phomme. Bruxelles 1870. S. Quetelet, A. | 673.4. Loi de la périodicité de l’esp&ce humaine. Bull. Acad. Roy. de Belg. 1870. S. H. Quetelet, A. 573.6. Sur lanthropométrie ou sur la mesure des différentes facultés de l'homme. Bull. Acad. Roy. de Belg. 1871. S. H. Quetelet, A. 573.8. Développement de la taille de Phomme. Bull. Acad. Roy. de Belg. 1871. S. H. Quetelet, A. 312.29. Tables de mortalité et leur développement 1872. S. = N Reuter, F. 573.7 :—.8. Kopfform und Körperbau. Arch. f. Rass. und Gesellsch. Biol. Jahrg. V Heft 4 1908. H. Stieda. 519.9: 311:572. Ueber die Anwendung der Wahrscheinlichkeitsrechnung in der Anthropologischen Statistik. 2te. Aufl. Braunschweig 1892. Stratz, C. H. 573.8. Lengte en gewicht gedurende den groei. Nederl. Tijdschrift v. geneesk. Amst. Vol. II 1908. L. Strebel, J, 575.1:617.7:617.542. Korrelation der Vererbung von Augenleiden (Ektopia centrum cong., Ektopia pupillae, Myopie) und Herzfehlern in der Nachkommenschaft Schleuss- Winkler. Arch. f. Rass. und Gesellsch. Biol. 1913 p. 470. H. Swaving, O Eerste bijdrage tot de kennis der schedels van volken in den Indischen Archipel. Natuurk. Tijdschr. v. Ned.-Indië Deel XXIII en XXIV 1862. S. Swaving, C. Beschrijving van schedels van inboorlingen uit de boven- landen van Palembang (Zuid Sumatra). Natuurk. Tijdschr. v. Ned.-Indië Deel XXXI 7de serie Deel I 1870. S. Waite, H. Association of Finger Prints. Biom. Vol. X Part IV p. 421 1915. S. Weinberg, W. 311:575.1 : 616.89. : Ueber neuere psychiatrische Vererbungsstatistik. Arch. f. Rass. und Gesellsch. Biol. 1913 Pp. 303. H. Be, Weinberg, W. 575.4. Auslesewirkungen bei biologisch-statistischen Problemen. Arch. f. Rass. und Gesellsch. Biol. 1913 p. 417 Weinberg, W. 577.81. Die Abnahme der Knabenziffer bei in männlicher Linie Aussterbenden und erhaltenen Gesehlechtern. Arch. f. Rassen und Gesellsch. Biol. 1914 p. 46. H. Weinberg, W. 575.1:573. Ueber Vererbungsgesetze beim Menschen. Zeitsch. Induk Abst. und Vererbl. Lehre Bd. I und II. H Whiteley M. A. and Pearson K. 573.62. Data for the problem of evolution in Man. I. A first study of the variability and correlation of the Hand. Proc. Roy. Soc. Vol. LXV 1899. S. en PLANEBN Albrecht, R. 519.6:58.11.6. i hrschei g und ihre anwendung Die Fehler li hl it h auf die Pflanzenzüchtung. Fühlings Landw. Ztg. p. 577—585 1908. Amanı, J. 519.9.58.14. Application du calcul des probabilités à l'étúde de la varia- tion d’un type vegetal. Bull. de Herb. Boissier Vol. IV 1896. Bachmetjev, P. 575.21: 58.11.5. Biometrische Untersuchungen aus dem Gebiete der Botanik. Tobolsk. Ann. Musée 18. (Russisch.) (1908) (1—20) 1910. Bois, de. 58.11.523. Het bepalen der gevoelige periode van den invloed van het licht op de structuur der bladschijf. Handl. Vde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1901. H. Bruyker, C. de. 58.11.5. Over correlatieve variatie bij de Rogge en de Gerst. Handl. Iide Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1898. H. Bruyker, C. de. 58.11.5. Correlatieve variatie bij Rogge. Handl. (lie Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1899. H. Bruyker, C. de. 58.11.3 De gevoelige periode van den invloed der voeding op het aantal randbloemen van het eindhoofdje van Chrysanthemum carinatum. Handl. Sie Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1906. H. Bruyker, C. de. 58.11.51. De Polymorphe variatiecurve van het aantal bloemen bij Primula elatior, hare beteekenis en hare beïnvloeding door uitwendige factoren. Handl. Xde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1906. H. ae, E Bruyker, C. de. 58.11.5. De heterostylie bij Primula eliator Jacq., statistische gegevens. Handel. v. bh. XIIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. St.-Niklaas. 1908. H. Bruyker, C. de. 516.2:58.1. Over dubbele halve curven. Handel. v. h. XIIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. St-Niklaas. 1908. H. Bruyker, OG de. ` 58.113. Scabiosa atropurpurea percapitata. Voeding en teeltkeus (1° mededeeling). Handel. v. h. XIIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres ES te St.-Niklaas. Sept. 1908. H. Bruyker, C. de. 575.201: 58.1. Een nieuw geval van omkeering eener „halve Galtoncurve”. Handel. v. h. Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Brugge 1908. H. Bruyker, C. de. 58.113. Voeding en teeltkeus: De aarlengte der graangewassen. Handel. v. h. XIIe Vlaamsch Nat. en Gen. Congres gehouden te Brussel. Sept. 1909. H. ‘Bruyker, C. de. 31:58.15. De Statistische Methode in de Plantkunde en hare toepas- singen op de Studie van den Invloed der Levensvoorwaarden. A. Siffer. Gent. 1910. Bruyker, C. de. 58.113. Voeding en teeltkeus III. Ranunculus repens semiplenus. Handel. v.h. XIV® Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Antwerpen. Sept. 1910. H Bruyker, ©. de. 58.11.3. Voeding en teeltkeus IV. Scabiosa atropurpurea percapitata (2° mededeeling). Handel v. h. XVe Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Oostende. Sept. 1911. H. a ER en Batkill, L H 58.11.5. On some variations in the number of stamens and carpels. Proc. Linn. Soc. Botany XXXI 1895. S Chodat, R. 58.11.5. Note sur la variation numérique dans l’Orchis morio. Bull. de herb. Boissier I. 1901. Chodat, R 58.11.5. Sur la fréquence des formes hétérostylées dans le Primula officinalis. Arch. des Sc. Phys. et Nat. Genève T. XIX p. 309 1905. S. Chodat, R. et Monnier A. 516.2: 58.11.43. Sur la courbe de craissance des végétaux. Bull. herb. Boissier 2° Ser. T. V. p. 615. 1905. Clark Ch J: 58.11.57. Variation and correlation in Timothy. Agric. Exp. Sta. New-York Ithaca Bull. N°. 279 299—350 1910. Colgan, Nath. 0810 On the inheritance of pitted leaf-blotchings in Arum maculatum and on floral variations in the species. Irish Nat. Dublin 20 p. 210—217 1911. Collins, GN. 58.11.55. The Value of First Generation Hybrids in Corn. U. S. Dept. Agr. Bur. Plant. Ind., Bul. 191 p. 7—45 1910. D Correns, C. 58.11.55. G. Mendel’s Regeln über das Verhalten der Nachkommen- schaft der Rassenbastarde. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XVIII 1900. H. Correns, C. 58.11.55. Über Levkojenbastarde. Zur kenntniss der grenzen der Mendel- schen Regeln. Bot. Centralbl. Bd. LXXXIV 1901. H. Correns, C. 58.11.55. Bastarde zwischen Maisrassen mit besonderer Berücksichti- gung der Xenien. Bibliotheca Botanica Bd. X Hft. 53 1901. Correns, C. 58.11.55. Uber den Modus und den Zeitpunkt der Spaltung der Anlag- en bei den Bastarden von Erbsen Typus. Bot. Zeitung Bd. LX 1902. H Correns, C. 58.11.55. Die Ergebnisse der neuesten Bastardforschungen für die Vererbungslehre. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XIX 1902. H. Correns, C. 58.11.55. Scheinbare Ausnahme von der Mendelschen Spaltungsregel für Bastarde. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XX 1902. H. Correns, C. 58.11.55. Uber Bastardirungsversuche mit Mirabilis Sippen. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XX 1903. H Correns, C. 51.11.55. Uber die dominierende Merkmale der Bastarde. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XXI 1903. H Correns, ©. 58.11.55. Weitere Beiträge zur kenntniss der dominierenden Merkmale und der Mosaikbildung der Bastarde. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XXI April 1903. H. Correns, C. 575.1. Ueber Vererbungsgesetze. Berlin Bornträger. 1905. Dachnowski, A. 58.11.57. Typeand variability in the annual wood-incrementof Acerrubrum. Ohio Nat. Vol. VIII. 1908. H. A an Dandeno, J. B. 58.15.4. The Parachute Effect of Thistle-Down. Science N. S. Vol. XXII. 1905. Danforth, C. H 58.11.57. Notes on numerical variation in the Daisy. Bot. Gaz. Vol. XLVI 1908 p. 349—356. H East, E M | 58.11.6° A study of the Factors influencing the Improvement of the Potato. Illinois Agr. Expt. Stat. Bulletin N°. 127 p. 375. 1908. East, E. M. 58 12.5. A mendelian Interpretation of Variation which is apparently Continuous. Amer. Nat. Vol. XLIV p. 65—82. 1910. H. East, E. M. 58.11.68. Inheritance in Potatoes. Amer. Naturalist. Vol. XLIV. New-York 1910. H. Ewing, E. C. 58.11.57. Correlation of Characters in Corn. Cornell. Univ. Agr. Expt. Stat. Bul. 287. p. 67—100. 1910. Flaksberger, K. 31: 58.11.57. Statistische Untersuchungen von Paris incompleta M. B. ae Jurjev. acta Horti Bot. 12 p. 319—336 mit 33 fig. SE Fry, Agnes. 58.11.57. Note on variation in Leaves of Mulberry Trees. Biom. Vol. I Jan. 1902. S Gain, Edmond. ‘ 575,22: 58.11.87. Etude biométrique sur les variations de la fleur et sur Vhétérostylie de Pulmonaria officinalis. L. Biom. Vol. III. 1904. S, er Gain, E. 58.11.57. Sur les variations de la fleur et Phétérostylie de Primula grandiflors Lam. et Primula officinalis Jacq. Ass. franc. Avanc. Sc. T. XXXVI. 1907. Gain, E. 575.22:58.11.55. Etude biométrique sur un hybride de primevères Primula flagellicaulis, Pax. C. R. Ass. Frang. Avanc. Sc. Reims 1907 p. 490. Gallardo, A. 58.11.57. Observaciones morfologicas y estadisticas sobre: algunas anomalias de Digitalis purpurea L. Anales del Museo Nac. de Buenos Aires. 1900. Gallardo, A. 311:57. Sur l’épreuve statistique de la loi de Mendel. C. R. Acad. Sc. Paris 1908 p. 361—362. S Gates R. R. 58.11.68. Studies on the Variability and Heritability of Pigmentation in Oenothera. Zeitsch. f. indukt. Abstam. und Vererbungslehre. Bd. IV. Berlin 1911. H Gericke, F. 58.11.43. Experimentelle Beiträge zur Wachstumsgeschichte von Helianthus annuus. Inaug. Diss. Halle. 1909. Grabner, E. 58.11.01. Wechselbeziehungen zwischen den EEN Eigen- schaften der Braugerste. Jour f. Landw. Bd. 57 p. 321—350. 1909. Hackenberg, H. 58.1. Ueber die Substanzquotienten van Cannabis sativaund Cannabis gigantia. Botan, Centralbl. Vol. XXIV N°. 1 1908. H. E EE Harris J. & 58.11.46. The Leaves of Podophyllum. Bot. Gaz. Vol. XLVII. Chicago 1909. H. Harris J A. 58.11.47. Correlation between Length of Flowering, Stalk and Number of Flowers per Inflorescence in Nothoscordum and Allium 20th, Ann. Rep. of Missouri. Bot. Garden. St.-Louis 1909. H. Barris dJ A. 58.11.58. Is there a selective Elimination of bovaries in the Fruitin of the Leguminosae? Amer. Natur. Vol. XLIII. New-York 1909. Harris IL A 58.11.47. Correlations in the Inflorescence of Celastrus Scandens. 20%. Ann. Rep. of Missouri Bot. Gard. St.-Louis. 1909. H. Harris J. A 58.11.57. Variation in the number of seeds per pod in the broom, Cytisus scoparius. Amer. Natur. Vol. XLIII. 1909. Harris Jd A 58.11.5. A Bimodal Variation Polygon in Syndesmon Thalictraides and its Morphological Significance. Amer. Natur. Vol. XLIV. New-York. 1910. H. Harris J. A. 58.11.5. Correlation in the Inflorescence of Sanguinaria. Biol. Centralb. Vol. XXX Leipzig. 1910. H. S. Harris, J A. 58.11.6. On the relationship between the length of the pod and fertility and the fecundity in Cercis. Bot. Gaz. Chicago III 50 p. 117—127 1910. H. Harrie J. A. 58.11.6. On the Correlation between somatic Characters and Fertility : Illustrations from the Involucral Whore of Hibiscus. Biom. Vol. VIII Parts III and IV. 1912. S u pj lm Harris J: A. 58.11.68. A First study of the Influence of the starvation of the ascendants upon the Characteristics of the Descendants. I Amer. Nat. Vol. 46: p. 313-343. 1912. H. II Amer. Nat. Vol. 46: p. 656—674. 1912. H. Harris, J. A. 58.41. On differential Mortality with Respect to seed Weight occurring in Field culture of Phaseolus vulgaris. Amer. Nat. Vol. 46: p. 512—525. 1912. H Harris, J. A, 58.11.471. On the Relationship between the Bilateral Asymmetry of the Unilocular Fruit and the Weight of the seed which it produces. Science, N. S. Vol. 36: p. 414—416. 1912. H. Harris, I A. : 58.11.6.1. On the Relationship between Bilateral Asymmetry and Fertility and Fecundity. Archiv. Entwickelungsmech. Org. Bd. 35: p. 500—522. 1912. Sarria, J. A. _ 58.11.41. The Size of the Seed planted and the Fertility of the Plant produced. Amer. Breed. Mag. Vol. 3: p. 293—295. 1912. E 3 A AS Pn A 58.11.41. Supplementary Studies on the differential Mortality with Respect to Seed Weight in the Germination of Garden Beans. Amer. Nat. Vol. 47: p. 683—700, 739—759. 1913. H. Harris, J. A. 58.11.41. On the Relationship between the number of Ovulus into seeds. Bull. Torr. Bot. Club Vol. 46: p. 447—455. 1913. Harris I A. 58.11.91. An Illustration of the Influence of Substratum Heterogeneity upon Experimental Results. Science, N. S. Vol. 38: p. 345—346. 1913. H. LXXV — 89 Harrie, h A, 58.11.42. A First Study of the Relationship between the Weight of the Bean seed. Phaseolus vulgaris, and the Time required for its Germination. Plant World Vol. 16: p. 267—274. 1913. H. Harris d. A: 58.11.41. The Relationship between the Weight of the seed planted and the Characheristics of the Plant produced. Part I Biom. Vol. IX p: 11. 1913. Part II Biom. Vol. X p. 73—84. 1914. S. Harris. Jd. A 58.11.14. On the correlation between somatic characters and fertility. Illustrations from Phaseolus vulgaris. American Journal of Botany Vol. 1 1914 p. 398. H. Harshberger, J. W. 58.11.2. The limits of variation in Plants. Proc. Acad. Nat. Sc. Philadelphia Vol. LIII April 1901. H. Heyer, A. 58.11.55. Ueber die Längenvariation der Coniferennadeln. Biom. Vol. VI 1908.—’09 S Heyer, A. 58.11.55. Neue Untersuchungen über die Längenvariation der Conife- rennadeln. Berichte der Schweiz. Bot. Gesells. Heft XX Berne 1911. H. Heyer, A. 311.2:58.11.5. Recherches de statistique sur la variabilité des feuilles vègétatives de Prunus spinosa L. Arch. des Sc. phys. et nat. Genève Vol. XXII p. 367. S. Helguero, F. de. 58.11.57. Variazione del numero dei fiori ligulari del Bellis perennis, Bull. Orto bot. Napoli. Tome II fas I, 1904 u me Humbert E. P. 58.11.6. A quantitative study of variation, natural and induced in pure lines of Silence noctiflora. Zts. indukt Abstam. und Vererbl. Berlin 4 p. 161—226 1911. H. Heribert- Nilsson. 58.11.5. Die variabilität der Oenothera Lamarckiana und das Problem. der Mutation. Zeitsch. f. Ind. Abst. und Vererbl. 1912 p. 89. H. Iterson, G. van. 58.14.53. Mathematische und mikroskopisch-anatomische Studien über Blattstellungen. ` G. Fischer Jena 1907. S. Klebs, G. : 58.11.5. Uber variation der Blüten. Jahrb. f. Wiss. Bot. 42. 1905. H Klebs, G. 58.18.5. Studien über Variation. Arch. f. Entwickelungsmech. Bd. 24. 1907. Klebs, G. 58.11.53. Alterations in the Development and Forms of Plants as a Result of Environment. Croonian Lecture Proc. Roy. Soc. B. Vol. LXXXII London 1910. H.S. Kohler, A. R. 58.11.68. Potato Experiments and Studies at University Farm in 1909. Minn. Agri. Expt. Stat., Bul. 118 p. 65—141. 1910. Koriba, K. | 68.115. Variation in the ray-flowers of some Compositae. Botan. Mag. Tokyo. Vol. XXII p. 86— 90. 1908. H. a et Koriba, K. 58.11.5. Ueber die individuelle Verschiedenheit in der Entwickelung einiger fortwachsenden Pflanzen mit besonderer Riichsicht auf die Aussenbedingungen. Jour. of Coll. of Sci. Imp. Univ. of Toyo. Vol. XX VII. 1909. H. S. LiL T e 58.11.41. The Relation of Size, Weight and Density of Kernel to Germination in Wheat. kansas. Agr. Expt. Stat. Circ. 11 p 1—8. 1910. Lodewijks J. A. 58.11.68. Erblichkeitsversuche mit Tabak. Arch. f. Ind. Abstamm. und Vererb. Bd. V. 1911. H. Dussa F © 58.11.55. Variation in the number of Rayflowers in the White Daisy. Amer. Natural. XXXII 1898. Ludwig, F. 311.26:58.1. Ueber Variationskurven und Variations-flächen der Pflanzen. Bot. Centralbl., Bd. LXIV, p. 1—8. 1895. H Ludwig, F. 311.26 : 58.5. Weiteres über Fibonacci-Kurven und die numerische Varia- tion der gesammten Blüthenstände der Kompositen. ‚ Bot. Centralbl., Bd. LXVIII, p. 1. 1896. H. Ludwig, F. 311.26:58.11.5. Eine fünfgipfelige Variations-Kurve. Ber. deutsch. bot. Ges., Bd. XIV, p. 204—207. 1896. H Ludwig, F. 311.26: 58.11.5. Weiteres über Fibonaccicurven. Bot. Centralbl., Bd. LXVIII, p. 1—8. 1896. H. Ludwig, F. 58.11.5. Das Gesetz der Variabilität der Zahl der Zungenblüthen von Chrysanthemum leucanthemum. Mitth. des Thür. bot. Vereins, N. F., Bd. X, p. 20—22. 1897. ken Ludwig, F. | 511:58.1. Beiträge zur Phytarithmetik. Bot. Centralbl. Bd. LXXI, p. 257—265. 1897. H. Ludwig, F. 511:58.11.5. Nachträgliche Bemerkungen über die Multipla der Fibonacci- zahlen und die Coöxistenz kleiner Bewegungen bei der Variation der Pflanzen. Bot. Centralbl, Bd. LXXI, p. 289—291. 1897. H Ludwig, P. 58.11.57. Variationskurven von Lotus, Trifolium Medicago. Deutsch. botan. Monatsch. Heft, 11, p. 294—296. Nov. 1897. Ludwig, F. 58.11.5:519.9. Die pflanzlichen Variationskurven und die Gauss’che Wahr- scheinlichkeitscurve. Bot. Centralbl., Bd. LXXIII, p. 241 -250. 1898. H. Ludwig, F. 575.2. Kin fundamentaler Unterschied in der Variation bei Tier und Pflanze (resumé en frangais). Bot. Jaarb. XI 1899. H. Macdougal, D. T., Vail, A. M., Stull, G. H. 58.11.57. Mutations, variations and relationships of the Oenotheras. Carnegie Inst. of Washington 1907. S. Mac Leod, J. 58.11.53. Statistische beschouwingen omtrent de bevruchting der bloe- men door de insecten met Pl. I—II. Bot. Jaarb. I 1899. H. Mac Leod, J. 58.11.5. Over de correlatie tusschen lengte en breedte van licht en schaduwbladen bij den groenen en den bruinen beuk. Handl. Ide Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1898. H. L. Mac Leod, J. 58.11.5. Over de correlatie tusschen het aantal meeldraden en het aantal stampers bij het Speenkruid Ficaria ranunculoides. Botan. Jaarboek XI 1899. H. , Be Mac Leod, J. 58.11.5, Over de veranderlijkheid van Ho aantal randbloemen en het aantal schijfbloemen bij de Korenbloemen (Centaurea Cyanus) en over correlatieverschijnselen. Handl. IIIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1899. H. Mac Leod, J. 58.11.67. Over de veranderlijkheid van het aantal stempelstralen bij papaver. Handl. IVde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1900. H. Mac Leod, J. 58.11.3. Over de gevoelige periode van den invloed der voeding op het. aantal randbloemen bij de Korenbloem. Handl. VIde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres 1902. H. Mac Leod, J. and Burvenich, J. V. 58.11.43 :—.35.5. Over den invloed der levensvoorwaarden op het aantal rand- bloemen bij Chrysanthemum carinatum en over de trappen der veranderlijkheid. Bot. Jaarb. XIII p. 70. 1907. H Mendel, Georg. Versuche über Pflanzenhybriden Zwei Abhandlungen (1866 und 1879) Herausgegeben von E. von TscHERMAR. N°. 121 Ostwald’s Klassiker der exakt. Wissensch. 1911. 8. Nieuwenhuis, von Uexkull Güldenhand M. 58.35.5. Die Periodizität in der Ausbildung der Strahlblüten bei den Kompositen. Rec. Trav. bot. Néerl. Vol. 8 p. 108—180. 1911. S. H. Pearl, R. 58.11.41. Variation in the number of seeds of the Lotus. Amer. Natur. Vol. XL. 1906. ea ee Post: R 58.11.5. Some recent Studies on Variation and Correlation in Agri- cultural Plants. Amer. Natural. Vol. XLV. New-York. 1911. Pearl, R. 58.11.57. Variation and Differentiation in Ceratophyllum. Carnegie Inst. Publications N°. 58. S Pearl, R. and Surface, F.M. 58.11.42 Experiments in breeding Sweet Corn. Mc. Agr. Expl. Stat. Ann. Rpt. p. 249—307. 1910. Pearson, K. 58.11.51. On the sources of Apparent Polymorphism in Plants. Biom. Vol. I, p. 304—306. April 1902. S. Pearson, K. and Yule, G. U. 58.11.5:58.35.5. Variation in Rayflowers of Chrysanthemum leucanthemum, 1133 heads gathered at Keswick during July, ’95. Biom Vol. I, p. 319, April 1902. S. Pearson, K. (and others). 58.11.5. Cooperative Investigations on Plants. I. On Inherintance in the Shirley Poppy. Biom., Vol. II, p. 56—100, Nov. S. II Variation and Correlation in Lesser Celandine from Diverse Localities. | Biom., Vol. II, p. 145—164 Febr. 1903. S. Purrfiras J. 58.11.5. Etude biologique et biométrique sur Narcissus angustifolius urtis. Bull. Soc. Vaudoise Sc. nat. (5). Vol. XV N°. 165. 1902. Porriraz, J. sg Etude biologique et biométrique de Primula vulgari Bull. Soc. Vaudoise. Sc. Nat. (5). Vol. XLIV N°. 164. e? Porsch, Otto. 58.11.57. Die deszendentztheoretische Bedeutung sprunghafter Blüten- variationen und korrelativer sbänderung für die Orchideenflora Südbrasiliens. Zeitschr. für Indukt. Abstamm. und Vererb. Bd. I p. 69. 1908. Preda, A. 58.11.57. Variazione numerica dei fiori di Ranunculus Ficaria L. Firenze Bull. Soc. bot. ital. p. 297—301. 1911 Quante. 311:58.11.57. Variationsstatistische Untersuchungen über den Bau der Getreidearten unter Zergrundelegung der Kollektivmasslehre. Die landw.; Versucht-Stationen, p. 121—162. 1910. Quetelet, A. Linster et Fritsch Ch. 58.11.46:11.47. Sur les &poques compareés de la feuillaison et de la floraison à Bruxelles ä Stettin et à Vienne. Bull. de Acad. roy. de Belgique 2me Serie T. XIX N°. 4. S. Raunkiaer, C. 311:58.11.57. Statistisk Underogelse over Variationen i Bladstilling has Koglerne of Rödgran (Picea excelta). Kobenhavn Bot. Tidsskr. Vol. XXXI p. 121—126. 1911. Raunkiaer, C. Formationsstatistiske Undersögelser paa Skagens Odde. Botaniske Tidsskrift Vol. XXXIII p. 197. Kobenhavn 1913. Reinöhe, F. 58.11.5. Die Variation im Andröceum der Stellaria media Cyr. Bot. Zeitung Vol. LXI. 1903. H. Reitsma, J. F. 58.11.5. Correlatieve Variabiliteit by Planten. Diss. Amsterdam p. 89. 1907 en Rietz, H. L. and Smith, L. H. 58.11.5. On the Measurement of Correlation with special Reference to some Characters of Indian Corn. III. Agr. Expt. Stat. Bul. 148, p. 291—316. 1910. Roberts, H. F. 58.11.4. Breeding for Type of Kernel in Wheat. Kansas Agr. Expl. Stat. Bul. 170, p. 99—138. 1910. Roberts, H F. A. Quantitative Method for the Determination of Hardness in Wheat. Kansas Agr. Expt. Stat. Bul. 167, p. 371—390. 1910. Saunders, E. R. On a discontinuous variation occurring in Biscutella laevigata. Proc. Roy. Soc. London Vol. LXII 1897. H. S. Schröter, C. und Vogler, D Variationsstatistische Untersuchungen an Fragilaria crotonensis. Vierteljahresschr. naturf. Gesellsch. Ziirich 1901. Schoute, J. C. 519:58.11. Die Fehler I inlichkeitstheorie fiir die Praxis der Versuchtstationen. Die landw. Vers. Stat. Bd. LXX p. 161—180. 1909. Schuépp, O. 58.11.4. Beiträge zur Entwickelungsgeschichte der Schmetterlings- blüte (Promotionsarbeit). Beih. Bot. Centralbl. Bd. XXVIII Abt. 1 Zürich 1911. H. Schuépp, O. 311:58.11.57. Variationsstatistische Untersuchungen an Aconitum Napellus. Zeits. f. Ind. Abst. and Vererb. Bd. X 1913 p. 242. Scott, J. W. 58.1. Regeneration, variation and Correlation in Thyone. Amer. Naturalist Vol. 18, p. 280—307. 1914. Shaw, J. K. 58.11.5. Variation in apples. Twenty-second. Ann. Rpt. Mass. Agr. Expt. Stat. Part. I, p. 194—213. 1910. Shull, G. H. 58.11.55. Hybridization Methods in Corn Breeding. Amer. Breeder’s Mag. Vol. I. p. 98—107.. 1900. Shall G H. 311:58.11.5. A quantitative Study of variation in the Bracts. Rays and Disk Florets of Aster shortii Hook, Aster novae angleae L. Aster puniccus L. and Aster prenanthoides Muhl. from yellow springs, Ohio. Amer. Nat. Vol. XXXVI 1902. H. Shall; G. H. 58.11.55. nn Species and Hybrids of Bursa. Science N. S. Vol. XXV. 1907 Shull, G. H. 58.11.68. Color Inheritance in Lychnis Dioica. L. Amer. Natur. Vol. XLIV. New-York 1910. H. Shull, G. H. 58.11.58. The Genotypes of Maize. Amer. Natur. Vol. XLV. New-York 1911. H. Shull, G. H. 58.11.62. Reversible Sex- mutants in Lychnis Dioica. Bot. Gaz. Vol. LII. Chicago 1911. Shall, G. H. 58.11.68. Sex- Limited inheritance in Lychnis Dioica L. Zeits. f. Ind. Abst. und Vererb. 1914. Bd. XII p. 265. RH Shall, 6. H 58.11.5. Duplicate genes for capsule form in Bursa bursapastoris. Zeits f. Ind. Abst. und. Yefarb. Bd. XII, 1914. H Simpson, James J. 311:58.11.5. Contribution to a Statistical Study of the Cruciferae. Variation in the Flowers of Lepidium draba Linnaeus. Biom. Vol. X Nov. 1914. S. Sprecher, Dr. A. 311: 58.115. Eenige statistische onderzoekingen bij Deli- en Kedoetabak. Mededeelingen v. h. Besoekisch Proefstation N°. 18 p. 57—84. H. S. f. Stockberger, W. W. and Thompson, J. 58.11.43. Some Conditions Influencing the Yield of Hops. U. S. Dept. Agr. Bur. Plant. Ind. Circ. 56 p. 1—12. 1910. Tammes, T. 58.11.5. Der Flachstengel. Eine statistisch-anatomische monographie. Natuurk. Verh. v. d Hollandsche Mij. d. Wetensch. Vierde Stuk 1907. H. Tammes, T. 58.11.55. Das Verhalten fluktuierend variierender Merkmale bei der Bastardierung. Nymegen Rec. Tray. bot. Néerl. Vol. VIII p. 201 -288 mit. 3 Taf.) 1911. S. H. Tower, W. L. 58.11.57. Variation in the Ray-flowers of Chrysanthemum leucanthe- mum. L. and Yellow Springs, Green Co., 6, with remarks upon the Determination of Modes. Biom., I p. 309—315, April 1902. S. Tropea, C. 58.11.57. La variazione della Bellis perennis 7, in rapporto alle sue condizioni d’esistenza. Malpighia, Vol. XXI. p. 276—283. 1908. S. Tschermak, E. von. oe Jeber kiinstliche Kreuzung bei Pisum sativum. Zeitschr. f. d. landw. Versuchswesen in Oesterreich 1900 Heft 5 und Bericht. d. d. bot. Ges. Bd. XVIII 1900. Heft 6. H. te 2 Üschermak, E von. 58.11.5. Die Korrelationen bei getreide. Handbuch der Züchtung der landwirdschaftlichen Kultur- pflanzen von C. Fruwirrm Bd. 4. 1907 Tschermak, E. von. Zusammenfassende Orientierung über den gegenwärtigen Stand des Mendelismus. Handbuch der Züchtung der landwirdschaftlichen Kultur- pflanzen von C. Fruwırım. Bd. 4, 2 aufl. p. 65—106. Berlin 1910. Vandevelde, A. J. J. 58.11.42. Over den invloed van de grootte der zaden op de kieming, met Pl. IIX en 2 tekstfig. (Resumé en francais). Bot. Jaarb. X 1898. H. Verschaffelt, E. 516.2:58.11.5. Ueber asymmetrische variationskurven. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Vol. XIII. 1895. H. Verschaffelt, E. 58.11.63. Galton’s regression to mediocrity bij ongeslachtelijke voor- planting. Livre jubilaire Cu. van Bampexe 1899 (Bruxelles H. Lamurron). Verschaffelt, E. 8.11.5. Correlatieve variatie bij planten. Bot. Jaarboek 8ste jaarg. 1896. H Verschaffelt, E. 58.11.5. Ueber graduelle variabilität von pflanzlichen Eigenschaften. Ber. d. deutsch. bot. Ges. Vol. XII. 1904. H. Vogler, P. 516.2:58.11.5. Ueber die variationskurven von Primula farinosa L. Vierteljahrsschr. der Naturf. Gesellsch. Zürich XLVI 1901. 8. Vogler, P. 58.11.5. Variation der Blütenteile von Ranunculus Ficaria. Vierteljahrschrift der Naturf. Ges. Zürich Vol. 48. 1903. S. Vogler, P.: 311:58.11.5. Variationsstatistische Untersuchungen an den Blättern von Vinca minor L. Ein Breitrag zur Theorie des Flächen- wachstums der Blätter. Jahrb. St. Gallischen Natw. Ges. 1907. p. 1—31. 1908. Vogler, E. 311:58.11.5. Variationsstatistische Untersuchungen an den Dolden von Astrantia major L. Beih. Bot. Centralb. Vol. XXIV Abt. I, p. 1—19 1908. H. veter P. 311.(01):58.11.5. Probleme und Resultate variationsstatistischer Untersuchungen an Blüten und Blütenständen. Jahrb. der St. Gallischen Naturwiss. Gesells. St. Gallen. 1910 S. Vogler, P. 311:58.11.5. Neue variationsstatistische Untersuchungen an Compositen. Jahrb. Natw. Ges. St. Gallen p. 1—32. 1910. Vogler A 58.11.5. Variation der Anzahl der Strahlblüten bei einigen Compositen. Bot. Centralb. Bd. XXV. Dresden 1910. H Vogler, P. 58.11.5. Die Variation der Blattspreite bei Cytisus Laburnum L. Bot. Centralbl. Dresden Beihefte Abt. 1 Bd. XXVII p. 391—437. IL B. Vogler, P. 311:58.11.5. Neue variationsstatistische Untersuchungen an Compositen. Jahrb. d. Naturwiss. Gesellsch. St. Gallen 1911. 8. Vries, H: de. 516.2:58:11.5. Ueber halve Galton-Kurven als Zeichnen diskontinuirlichen Variation. Ber. deutsch. Bot. Ges., Bd. XII, p. 197—207. 1894. H Vries, H, de. 58 11.68. Over de erfelijkheid der fateiatien met Pl. IX—XI (résumé en francais). Bot. Jaarb. Dl. VI 1894. H Vries H. dë. 516.2 : 58.1. Eine Zweigipfelige Variations-Kurve. Arch. f. Entwickelungsmechanik. Vol. II, p. 52—65. 1895. Vries, H de '516.2:58.1. Over het omkeeren van halve Galton-curven. [Résumé en Francais]. Bot. Jaarboek, DI. X, p. 27—61. 1898. H. Vries, H. de. 58.11.5. Ueber die Periodicität der partiellen Variationen. Berichte der deutsch bot. Gesellsch. Bd. XVII Heft 2. 1899. H. vrien H. de. 58.12. Over het periodisch optreden der anomalien op monstreuze. planten. Bot. Jaarb. 1899. H. Vries, H. do, 58.11.58. Ueber Curventelection bei Chrysanthemum segetum. Ber. d. deutsch. Bot. Ges., Bd. XVII, p. 16—98. 1899. H. Vries, H: de 58.11.58. Alimentation et Sélection. Cinquantenaire de la Société de Biologie, Volume jubilaire, 22. p. 1899. Vries, H. de. 58.11.55 Das Spaltungsgesetz der Bastarde. Ber. d. deutsch. Bot. Ges. Bd. XVIII, p. 88—90. 1900. H. Vries, H. de 58.11 55. Sur la loi de disjonetion des hybrides. Compt. Rend. de l’Acad. des Sci.. Vol. CXXX, p. 845—847. 1900. H S vries H: de. 58.11.68. Ueber erbungleiche Kreuzungen. Ber. d. deutsch. Bot. Ges., Bd. XVIII, p. 435—443. 1900. H. riesco H de. 58.11.41. Ueber tricotyle Rassen. Ber. d. deutseh. bot. Ges., Bd. XX, p. 45—54. 1902. H. VF168, H De. 58.11.68. Die Mutationstheorie. Versuche und Beobachtungen über die Entstehung der Arten im Pflanzenreich. 2 Bd. Leipzig: Veit en Comp. 1901—1903. H. Vries H. do. 85.11.55. La loi de Mendel et les corrections constantes des hybrides. ©. R. de l'Acad, des Sci, Feb. 2, 1903. S. H Waldron, L. R. 58.11.41. A Sriggestion Regarding Heavy and Light Seed Grain. Amer. Nat. Vol. 44 p. 48—56. 1910. H. Waugh, F. S. and Shaw, T. K. 58.11.5. Variation in Peas. Twenty-first. Ann. Rpt. Mass. Agr. Expt. Stat. Part. II, p. 167—173. 1909. Waugh, F. A. and Shaw, J. K. 58.11.4. Plant Breeding Studies in Peas. Twenty-Second. Ann. Rpt. Mass. Agr. Expt. Stat. Part. I, p. 168—175. 1910. Weisse. 58.14.54. Neue Breiträge zur mechanischen Blattstellungslehre. Jahrb. f. Wiss. Bot. 26. 1894. H. un ` Weisse. 58.11.5. Die Zahl der Randblüten an Kompositenköpfchen. Jahrb. f. Wiss. Bot. Bd. 30. 1897. H. Weldon, W. E R. 58.11.5. Change in organic correlation of Ficaria ranunculoïdes during the Flowering season. Biom. Vol. I. 1901. S. Weldon, W. F. R. 58.11.5. Seasonal change in the Characters of Aster prenanthoi- des Muhl. Biom. Vol. II. 1902. S. Westgate, J. M. d 58.11.5. Variegated Alfalfa. U. S. pest: Agr. Bur. Plant. Ind. Bul. 169 p. 1- 63 Pl. L-IX. 1910 Whitehead, H. 58.11.57. Variation in the Moscatel (Adoxa moschatellina L) Biom. Vol. II Nov. 1902. S. Wilcox, R M. 58.21.5. Numerical Variation of the Rayfllowers of Compositae. Bot. Gazette, Vol. XXXIII, p. 463—465 June 1902. H Wisselingh, C. van. 58.11.5. Zur Physiologie e? EE Bot. Centralbl. Bd. XXIV Ne. Wolk, P.C van dèr $11:58.11.57. . Previous researches into some statistics of Coffea. Zeitschr. f. Ind. Abst. und Verb. Bd. X p. 136. H Wolk, E © van der 311:58.11.57. Further researches in the statistics of Coffea. Zeitschr. f. Ind. Abst. und Verb. Bd. XI. p. 118—355 en Bd. XIII p. 176. mn `. Ss 7ost DG 58.12.198. Ueber Blüten anomalien bei Linaria Spuria. Biol. Centralbl. Bd. XIX 1899. S. H. vate © U 58.11.57. Variation of the number of sepals in Anemone nemorosa. Biom. Vol. I April 1902. S Zaleskiego, E. 58.11.4. I Zastosowanie Wielokatow Czestotliwosci do selekeyi roslin. rn 1909 p. 1—32 Autoreferaat in ’t Duitsch p. 1—6. LXXV Tk, = 98 ZOOGDIEREN. Alken, J A. 311:59.9. + —. 82. On the Mammals and Winter Birds of East Florida. Bull. Mus. Compar. Zool. Vol. II 1871. Arkell, J. R. and Davenport, C. B. 575.1: 59.9.71. The nature of the inheritance of horns in Sheep. Science N. S. Vol. 35 p. 927. 1912. H Bateson, W. 575.11: 59.9.32. The present state of our knowledge of colour-heredity in Mice and Rats. | Proc. Zool. Soc. London 1903 II Oct. S. Brüning, H. Untersuchungen über das Wachstum von Tieren jenseits der Säuglingsperiode bei verschiedenartiger künstlicher Ernährung. Jahrb. Kinderheilk. Bd. 79 p. 305. 1914. Castle, W. E. 575.1:59.9.32. On the inheritance of the tricolor coat in guineapigs, and its relation to Galton’s law of ancestral heredity. Am. Nat. Vol. 46 p. 437—440. 1912. H. Darbishire, A. D. 5675.1: 59.9.32. Note on the results of crossing Japanese Waltzing Mice with European Albino Races. Biom. Vol. II. 1902 Nov. S. Idem. Biom. Vol. If 1903 Febr. S. Idem. Biom. Vol. II 1903 June. S. Donalson, H H and Hatai, S. 59.11.5:59.9.32. A comparison of the Norway Rat with the Albino Rat in respect to Body Length, Brain Weight, Spinal Cord Weight and the Percentage of Water in both the Brain and the Spinal Cord. Jour. Comp. Neural. and Psych. Vol. XXT, Philadelphia. 1911. a p9 ae Donalson, H. H. 59.11.5 : 59.9.32. A Comparison of the European Norway and Albino Rats (Mus norvegicus and Mus norvegicus albinus) with those of north America in respect to the weight of the central nervous system and to Cranial Capacity. Jour. of Comp. Neurol. and Psych. Vol. XXII, O 1912. Donalson, H. H. 59.11.5:59.9.32. On the Weight of the Crania of Norway and Albino Rats from three stations in Western Europe an one station in the United States, Anat. Record. Vol. VI, Philadelpia 1912. Ferry, Edna L. The rate Crowth of the Albino Rat. Anat. Record. Vol. VII p. 433—441. 1913. Guaita, G. 575.12:59.9.32. Versuche mit Kreuzungen von verschiedenen Rassen der Haus maus. Ber. naturf. Ges. Freiburg I. B. 1898—1900 Bd. X—XI H. Guénot, L 575.12 : 09.9.32. La loi de Mendel et Vhérédité de la pigmentation chez les souris. Arch. Zoöl. Exp. et Gen. 1902. Guénot, L. 575.12: 59.9.32. L'hérédité de la pigmentation chez les souris (Gm note). Arch. de Zoöl. Exp. et Gen. 1902. Hagedoorn, A. L. 575.1:59.9.32. On tricolor coat in dogs and guinea pigs. Am. Nat. N. S. p. 682—683 1912. H Hatai, S. 575.21: 59.9.32. Biometrical Studies on the Skull of the Albino Rat. Anat. Record, Balbimore N°, 3, 1906—’07 500 ee Iscovesco, H: Croissance normale des lapins. C Ry Soc. Biol: Paris T: 75 9.311. 1913. Iscovesco, H. Poids normaux absolus et relatifs de quelques organes et de quelques glandes A sécrétion interne chez le lapin. C. R. Soc. Biol. Paris T. 75 p. 252. 1913. Joseph, Don R. The ratio between te Heart-weight and Body-weight in various animals. Journ. exper. Med. Vol. 10. 1908. Kastle, J. H. and Buckner, G. D. 59.9.32. Asymmetric color resemblance in the guinea pig. Am. Nat. p. 505—511 Fig. 1—4. 1912. H. biert R S 59.9.32. The Races of Indian Rats. Records of Indian Museum. Vol. III Calcutta 1909. VL VO Mac Curdy, Hansford; Castle, W. F. 575.1:59.9 32. Selection and Cross-breeding in Relation to the Inheritance of Coat-pigments and Coat-patterns in Rats and Guinea-pigs. Carnegie Inst. of Washington May 1907. S. Mac, Dowell E. C. Multiple factors in Mendelian inheritance. Journ. Exper. Zool. Vol. XVI, p. 117. 1914. Oven, ©. E van 59.11.5. Over Correlatie-onderzoek. Tijdschrift voor Veeartschijkunde DI. 39, p. 15. 1912. Pearl, R. 59.11.5:59.9.71. Constants for normal variation in the fat content of mixed milk. Ann. Rep. maine Agric. Exp. St. p. 299—305. 1913. — 101 — Pearl, R. 59.11.5:59.9.71. On the correlation between the number of mammae of the dam and size of litter in mammals. I Interracial correlation. II Intraracial correlation in Swine. Proc. Soc. Exp. Biol. and Medecine (Maine Agr. Exp. St. Papers f. Biol. Labor. Vol. XI p. 27--30; 30—32. 1913. Pearl, B 59.11.5:59.9.71 Variation in the Tongue Color of Jersey Cattle. Proc. Soc. f. Promotion of Agric. Science (Papers from the Biol. Laboratory of he Maine Agric. Exper. Station Bull. N°. 55) p. 9. 1913 Summer, F. B. 575.3:59.32. Some effects of external conditions upon the white mouse. Jour. of Exp. Zool. Vol. VII. Baltimore 1909. Schutter, KH A 675.12:59.9,32. Results of Crossing Grey (House) Mice with Albinos. Biom. Vol. IV p. 1. 1906. S Walther, A. R. 575.1:59.9.71. Die Vererbung unpigmentierter Haare (Schimmelung) und Hautstellen (Abzeichen) bei Rind und Pferd als Beispiele Trangressiv fluktuierender Faktoren. Zeits. f. Ind. Abst. und Vererb. Vol. X. 1913. H. White, F. N. 59.11.5 : 59.9.32. Variations in the Sex ratio of Mus rattus associated with an unusual mortality of adult females. Proc. Roy. Soc. Vol. 87. N°. 596 p. 335—344. 1914. S Zorn, W. 311; 575.2 : 59.9.71. Die Anwendung der Ausgleichsrechnung und Variationsstatistik auf Rindermessungen mit besonderer Berücksichtigung des Glatzer Gebirgs-Viehes. Mitteilungen der landw. Institute der Universität Breslan VI p. 449. 1912. H — 102 — N Venn = Bateson, W. and Punnett, R. C. 59.11.5 : 59.86. The inheritance of the peculiar pigmentation of the Silky Fowl. Journal of Genetics Vol. 1. Blakesle A. F. and Warner D. E. Correlation between Egg.-laying activity and yellow pigment in the domestic Fowl. Science N. S. Vol. XLI March 1915. H. Bouhote, L. J. 59.11.5: 59.86. On the inheritance of Webfoot character in Pigeons. Proc. Zool. Soc. London 1911. S Bumpus, H. C. 575.3 : 59.88. The elimination of the Unfit as illustrated by the Introduced Sparrow, Passer domesticus. Biol. Lect. Woods Holl. 1899. Bumpus, H. C. 59.11.5:59.88. The variations and mutations of the Introduced Sparrow. Biol. Lect. Woods Holl. 1896. Curtis, Maynie R. A Biometrical study of Egg.-production in the Domestic Fowl. IV Factors influeneing the size, shape and physical constitution of eggs. Arch. f. Entw. Mech. Bd. XXXIX p. 277. 1914. Davenport, C. B. 575.1:59.86. Inheritance of characteristics in domestic fowl. Publ. Carnegie Institution N°. 121. 1904 Davenport, C. B. 575.1:59.88. Inheritance in Canaries. Carnegie Inst. of Washington 1908. S. — 103: — Harris, d- A, 575.4:59.88. A neglected paper on natural selection in the English-Sparrow. Amer. Natur. Vol. 40 p. 314—318. 1911. H.. Jennings, H. S. 59.82. Inbreeding. Amer. Nat. Vol. XLIII 1914 p. 693. H. Lloyd-Jones, O. 575.1 : 59.86. The heredity of color in tumbler pigeons. Science N. S. Vol. 37. p. 613. 1913. H. Pearl k 575.1:59.86. Note regarding variation in the Single Combs of Fowls. Mendel Journal 1 p. 189—194. 1911. Pearl, R. 59.82. Inbreeding. Amer. Natur. Vol. XLVIII p. 513. 1914. H. Pearl, R. and Surface, F. M 575.1: 59.86. Further data regarding the Sex-limited inheritance of the barred color pattern in poultr Science N. S. 32 p. 870—874. 1910. H. Pearl, R. and Surface, F. M. 59.13.1 : 59.86. A biometrical study of Egg-Production in the Domestic Fowl. Bull. 110 U. S. Dep. Agric. Bur. Pearl, R. and Surface, F. M. 59.13.1:59.86. A Biometrical study of Egg-Production in the Domestic Fowl. Il Seasonal Distribution of Egg-Production. U. 8. Dept. of Agr. B. A. I Bull. 110 Pt. II p. 81—170. 1911, Pearl, R. and Surface, F. M. 59.13.1 : 59.86. Egg-Production in the Demestic Fowl TII. U. S. Dept. Agric. Bureau of Animal Industry, Bull. 110, Pt. III. 1914, = kit Pearson, K. 59.11.5:59.88. Variation of the Egg of the Sparrow (Passer domesticus). Biom. Vol. I p. 256—257. Jan. 1902. S Strong, R. M. 59.11.5:59.89. A Quantitative study of variation in the smaller North American Shrikes. . Amer. Natur. Vol. XXXV April 1903. — 105 — REPTILITIA Allen, B. M. 311:59.13.1:59.81: A Statistical Study of the Sex-Cells of Chrysemys marginata. Anat. Anz. Bd. XXX. 1907. Ruthven, A. G. | 59.11.5 : 59.81. The Variation in the number of Vertebrae and Ventral Scutes in Two Snakes of the Genus Regina. Amer.: Nat. Vol. 47 p. 625—632. 1913. H. — 106 — AMPHIBIA. Jenkinton, J. W. 59.13.1: 59.76. On the Relationship between the Symmetry of the Egg and the Symmetry of the Embryo in the Frog, Rana Temporaria. Biom. Vol. V. 1906—’07. S Kellicott, W. E. 59.11.5:59.76. Correlation and Variation in internal and external characters in the Common Toad, Bufo Lentiginosus Americanus, Le C. Journ. of Exper. Zool. Vol. IV p. 575. Biom. Vol. VI 1908—’09. Smith, F. 59.11.5: 59.76. Place modes for the sacrum and the first haemal arch of Necturus. Science N. Y. and Lancaster N. S. Vol. XXVII. 1908. Springer, A. 59.13.5:59.76. A Study of growth in the Salamander Diemyctyclus viridescens. Journ. Exper. Zool. Vol. VI. 1909. Yung E. 59.11.5 : 59.76. Des variations de la longueur de l’intestin chez la grenouille. C. R. Acad. Sc. Paris Vol. CXLV Ne. 25, p. 1306—1309. 1907. H. — 107 — PISCES. Anderson, L. G. 59.75 Comparison of Cottus poecilopus Heck and Cottus gobio. L. Bih. Sv. Vet. Ak. Handl. Bd. 24. Afd. 4 N°. 3. Stockholm 1898. 5; H Bateson, W. 59.11.5:59.75. On specimens of the common Pilchard (Clupea pilchardus) showing variation in the number and Size of the Scales. Proc. Zool. Soc. London p. 164. 1894. S. Bateson, W. 59.11.5:59.75. On two Cases of Colour-variation in Flat-fishes, illustrating principles of Symmetry Proc. Zool. Soc. Londän p. 246—249. 1894. S. Bateson W. 59.11.5:59.75. Note in correction of a paper on Colour-variation in Flat-fishes. Proc. Zool. Soc. London. 1895. S. Bonizzi, P. 59.11 5:59.74. Sulle varieta della specie Gasterosteus aculeatus. Torino e Firenze. 1870. Bumpus, H. C. 59.7. On the Identification of Fish artificially hatched. Amer. Nat. Vol. XXXII. 1898. Byrne L. W. 59.7. On the number and Arrangement of the Bony Plates of the Joung John Dory. Biom. Vol. II Nov. 1902. S. Broch, Hj. ` 59.75. Norwegische Heringsuntersuchungen während den Jahren 19 06. Bergens Museums Aarbog. 1908. N°. 1. H. S. — 108 — Cligny, A. 59.75. Sur Péthologie du Hareng. C. R. Soc. Biol. Vol. LVII. 1904. H. Cligny, A. 59.18, Contribution á létude biologique du Hareng. Ann. Stat. Aq. Boulogne sur Mer. N. S. I. 1905. Cliëny: A; 59,11.5:59.75. Variations géographiques des Pleuronectides. C. R. Acad. Se. Vol. CXL. 1905. H Cobbold T. S. 59.11.5:59.75. Notice of a Variety of Cod, termed the „Lord Fisch”. Proc. Roy. Phys. Soc. Edinburgh Vol. I p. 51—52. 1858. S Crozier, W. J. and Hecht, S. 59.11.5 : 52.75. ‚orrelations of Weight, Length and other Body measurements in the Weakfish, Cynoscion Regalis. Bulletin of the Bureau of Fish. Vol. XXXIII. 1913. Document N°. 800 — issued Sept. 17. Washington Gov. Print. 1914. f. Cunningham, J. T. — 59.75. On the peculiarities of Plaice from defferent Fishing Grounds. Journ. Mar. Biol. Ass. (2). Vol. IV. 1897. Cunningham, J. C. and Mac Munn, C. A. 59.11.5:59.75. On the coloration of the skins of fishes, especially of Pleuronectidae. Phil. Trans. Roy. Soc. London Vol. 184 B. N°. 89 1894. S. Czernay, A. 59.11.5: 59.75. Beobachtungen über das Variieren der Artkennzeichen der Süsswasserfische in der Umgegend von Crarkow. Bull. Soc. Imp. Natural Mocsou Vol. 30 No. 1. 1857. S. = 109 = Dahl, Kunt. 59.75. The Scales of the Herring as a Mean of Determining Age, Growth and Migration. Report on Norwegian Fishery and Marine Investigations. Vol. II. 1907 N°. 6 Day, Francis. 59.75. On the Occurrence of Morrhua Macrocephala at the Mouth of the Thames. Journ. Linn. Soc. Zool. Vol. XIV. 1879. S. H. Day, Francis. 59.11.65: 59.75. The Origin of Varieties in Salmonidae. Zool. Vol. IV. 1880. Day, Francis. 59.11.58: 59.75. On Races and Hybrids among the Salmonidae. Proc. Zool. Soc. 1884. S Duncker, G. 59.11.5: 59.75. Variation und Verwandtschaft von Pleuronectes flesus und Pl. platessa untersucht a der Heincke’schen Methode. Wiss. Meeresunt. N. F. Bd. 1895. Duncker, G. 59.11.565: 59.75. Korrelationsstudien an den Strahlenzahlen einiger Flossen von Acerina cernua L. Biol. Centralbl. Bd. 17. 1897. S. H. Duncker, G. 311:59.7. Preliminary report on the results of statistical and ichthyolo- gical investigations made at the Plymouth Laboratory. Journ. Mar. Biol. Assoc. Un. Kingd N. S. Vol. 5 N°. 2 1898. Duncker, G: 59.11.5:59.75. Variation une Asymmetrie bei Pleuronectus flesus. L. Wiss, Meeresunt. N. F. Bd. III. 1900. f. — 110 — Duncker, G. 59.7: Symmetrie und Asymmetrie bei bilateralen Thiere. Arch. Entw. Mech. Bd. XVII. 1904. Duncker, G. 59.75. Fr. Hecke, Nekurgöschichte des u Kritisches Referat. Biom. Centralbl. Bd. XIX. 1899. S. Duncker, G. 59.11.5: 59.75. Syngnathiden-Studien. I Variation und Modifikation bei Siphonostoma typhle L. Hamb. Jahrb. Wiss. Anst. Bd. XXV. Beih. 2. 1908. Eigenmann, C. H. 59.11.5:59.75. Leuciscus balteatus (Rıcnarpson) a study in variation. Amer. Natur. Vol. XXIX 1895. Fage, Louis. 59.11.5:59.75. Etude de la Variation chez le Rouget (Mullus barbatus. L. M. Surmuletus L.) Arch. Zool. Paris Vol. I. 1909. Fage, Louis. 59.75. recherches sur la Biologie de Panchois (Engraulis encrasicholus ge ) Races — Age — Migrations. Ann. de Y’Inst. Oceanogr. Vol. II. 1911. Fatio V. 59.11.5:59.7. De la Variabilité de l’espece à propos de quelques Porssons. Arch. Sc. Phys. et Nat. Genéve. Vol. LVII. 1877. H. Franz, V. i 59.7. Die Laichwanderungen der Fische. Arch. f. Rass und Gesellsch. p. 159. 1910. H. Fulton, T. W. 59.75. On the Spawning of the Cod (Gadus morrhua L.) in Autumn in the North-Sea. Publ. de Circ. N°. 8. 1904. f, = Fulton T. W. 59.11.34 : 59.7. Rate of Growth of Sea Fishes. Fishery Board for Scotland. 20, Ann. Rept. p. 226. Pl. XIV—XXI. 1901. f Fulton, T. W. 59.11 34:59,7. The Rate of Growth of Fishes. Fishery Board of Scotland. 22t", Ann. Rept. p. 141. DL VI—XII. 1904. f Button F W. 59.11.34: 59.7. On the Growth and Age of the Herring (Clupea gore Fishery Board of Scotland. 24%. Ann. Rept. p. 293. PI. XVII—XIX. 1906. f Fulton, T. W Po SET LSE: E On the Rate of Growth of Fishes. 24th, Ann. Report of the fish. Board for Scotland. Pt. III and in other reports. Garstang. 59.11.5: 59.75. On the variations races and migrations of the mackerel (Scomber scomber L.) Journ. Mar. Biol. Assoc. Un. Kingd N. S. Vol. V N°. 3. 1898. Hecht, S. The relation of Weight to Length in the Smooth Dog fish Mustelus . canis Anat. Rec. Vol. VII. 1913. Henking, H. 31:59.7(43). Bericht über die statistischen Arbeiten und sonstige Unter- suchungen des Deutschen Seefischerei Vereines nach interna- tionalen Vereinbarungen. Die Beteiligung Deutschlands an der internationalen Meeres- forschung 1908, ~~ D $ Die Heincke, FE. 59.11.5: 59:75. Die variatäten des Herings. Jahresb. Komm. Wiss. Unters. deutsch. Meere. I 4 bis 6 Jahrg. 1876—’78. II 7 bis 10 Jahrg. 1879—1883. Heincke, F. 59.75. Die Gobiidae und Syngnathidae der Ostsee nebst biologischen Bemerkungen. Arch. f. Naturgesch. 46 Jahrg. Heft 3. 1880. S. Heincke, F. 59.11.5.:59.75. Variabilität und Bastardbildung bei Cyprinoiden. Festschr. 70 Geburtst. Rud. Leuckart’s Leigzig. 1892. Heincke F 59.75. Naturgeschichte des Herings I Die .Lokalformen und die Wanderungen des Herings in den Europäischen Meeren. . Abh. d. Seef. Ver. Bd. Un CXXXVI—128. 1898 Heincke, F. 59.75. Untersungen über Stichlinge Gastrosteus. Ofvers Kgl. Vet. Ak. Förhandl. Stockholm N°. 6. 1889. S. Heincke, F. und Ehrenhaam, E. 59.13: 59.75. Eier und Larven der deutschen Bucht II Die Bestimmung der Schwimmenden Fischeier und die Methodik der Eimessungen. Wiss. Meeresunt. III Abt. Helgoland. p. 127—332. 1900. Henking, H. 311:59.75. Die Statistik der deutschen Schollen-fischerei im Nordseege- biet. Mit einem Beitrag von Dr. A. Eucken: Ueber die Mathematische Behandlung der deutschen Statistik der Schollen-fischerei. 1911. Hjort, une en ua Einar. 59.75. t 1 Herring-Investigations 1907-11. Public; de Cire. N°. 61.8 H. £ Hjort, Johan. 59.75. Report regarding the Herring. Rapports et Procés-Verbaux. Vol. XII. 1909. £ = ALS — Hjort, Johan. 59.75. Report on Herring-Investigations until January 1910. Public. de Circ. N°. 53. S. HL : Hjort, Johan. 63.922. Fluctuations in the great fisheries of northeren Europe. Rapp. et Proc. verb. Vol. XX April 1914. S f Roek PPE 311:59.75. De Statistische Methode en de „elftjes en fintjes.” Handel VIde Nat. Gen. Congres. 1897. H. Hoek P PC _ 59.75. Neuere Lachs- und Maifisch-Studien. Tijdschrift Ned. Dierk. Ver. Vol. VI p. 156—242. 1899. H. S. Hofer, B. 69.75. Die Rassen der Karpfen. Allg. Fischereiz Bd. XXIII. 1898. H. Johansen, A. C. 63.922. Bericht über die dänischen Untersuchungen über die Schollen- fischerei und den Schollen Bestand in der östlichen Nordsee, dem Skagerak und dem nördlichen Kattegat. Medd. Kom. Havnonders. Fisk. III. 1910. Johnstone, J. 59.75. Report on Plaice Measurements made during the Year 1912 21"! Rep. Lancashire Sea-fish Lab. 192. Trans. Liverpool biol. Soc. Vol. 27. 1913. Jordan, D. St. 59.13.9: 59.75. Relation of Temperature to Vertebrae among Fishes. Proc. U. S. Nat, Mus. Bd. XIV 1891. H. Keilhack, L. 59.75. Rassen Unterschungen an Nordsee-Schollen. Wiss. Meeresunt, Abt. Helgoland N. F. Bd. 10. 1913. LXXV 8k, — 114 — Kellicott, William E. 59.11.8: 59.75. The growth of the Brain and Viscera in the Smooth dog-fish (Mustelus Canis.) Amer. Journ. of Anat. Vol. 8 p. 319. 1908. Kyle H. M. 59.75. Contributions towards the Natural History of the Plaice (Pl. platessa. L.) Rep. Fish. Board. Schotl. Vol. XVII. 1900. f. Lea, Einar. 59.11.34: 59,75. A study on the growth of Herrings. Public. de Circ. No. 61. H SL Lea, Einar. E 59.75 On the methods used in Herring-Investigations. Part of Report on Herring-Investigations until January 1910 by Jonas Hop, Publ. de Circonst. N°. 53. 1910. H. S, £. Ljungman, Axel. Kilh. \ 59.75. Om sillens och skarpsillens racer med serskild hängsyn till Sveriges Vestkust. Tidsckr. f. Fiskeri. Kobenhavn. 1881. Lönnberg, E. 59.75. Ichthyologische Notizen. Bihangh til K. Svenska Vet. Akad. Handl. Bd. XVIII afd. IV N°, 2. 1893. S Lönnberg, E. 59.11.5:59.7. On the Occurence of Cottus quadricornis in Lake Miilaren and its Variation according to Natural Conditions. Bull. Geol. Inst. Upsala Bd. VI p. 85—91. 1905. Matthews, J. Duncan. 59.11.5 : 59.7. Report as to Variety among the Herrings of the Scottish. Coasts. Part I Ap Ann. Rep. Fish. Board for Scotl. IV. 1886. Matthews, J. Duncan. 59.11 5: 59.7. Report as to Variety among the Herrings of the Scottish. Coasts. Part. II 5. Ann. Rep. Fish. Board of Scotl. VIII. 1887. — 115 — Moebius R. und Heincke, Fr. 59.7. Die Fische der Ostsee. Jahresb. der Komm. zur d. deutschen Meere. Kiel VII—IX p. 197—296. 1883. Moenkhaus, W. J. 59.11.5: 59.75. Variation of North-American Fishes. I Etheostoma caprodes. Amer. Natural. Vol. 28 N°. 332. 1894. Il Etheostoma caprodes in Turkey Lake and Tippecanoe Lake. Proc. Ind. Acad. Sc. N°. 5. 1895. H Moenkhau S W L 59.11.5: 59.75. Material for the study of the variation of Etheostoma caprodes and Etheostoma nigrum. Proc. Ind. Ac. Sc. 1897. H. Petersen, C. G. Joh. 59.15: 59.75. The Biology of the Cod in the Danish Seas. Rep. Dan. Biol. Stat. XI. 1902. Punnet, R. C. 59.11.5:59.74. On the Composition and Variations of the Pelvic Plexus in Acanthias vulgaris. Proc. Roy. Soc. Vol. 69 p. 2. 1901. S. H. Tunno R G 59.75. Merism and Sex in Spinax niger. Biom. Vol. III 1904. S. Redeke, H. C. 311:59.11.5:59.7. Variationsstatistische Untersuchungen über Fischrassen. Zool. Centralbl. Vol. IX. 1902. Redeke, HC. 311:59.57. Sprot in de Haven van Nieuwediep en de Heincke’sche Methode. Meded. over Visschery. Dl. VII. 1900. — 116 — Redeke H. C. 63.922. Rapport over onderzoekingen betreffende de visscherij in de Zuiderzee, ingesteld in de jaren 1905—1906. ’s Gravenhage. 1907 Redeke, H. C. 63.922. Vorschlag betreffs eines Berichts über die Frage, ob in der Nordsee verschiedene Rassen der Scholle vorkommen und eventuell, welches ihre Verbreitung ist (auch english.) Rapp. et Proc. Verb. Vol. VII. 1907. 5. £. Redeke, H.-C. 59.75. Ueber den Sprott und die Sprott-fischerei in Holland. Mitt. deutsch. Seef. Verb. p. 158—183. 1910. H. Schneider, Guido. 59.11.39 : 59.75. Ueber die Altersbestimmung bei Heringen nach den Zuwachs- zonen der Schuppen. Svenska Hydrograf-biologiska Kom. Skrifter, 1910. Samter, M. 578.62 : 59.75. Das messen toter und lebender Fische fiir systematische und biologische nntersuchungen. Arch. f. Hydrobiol. u Planktonkunde, Bd. II. 1906. Shann, Edw 59.11.34:59.75. Some Notes on “tie Life history and Rate of Growth in ` Gobius minutus. Ann. Mag. Nat. Hist Ser. VII Vol. 5 N°. 27. H. Smitt, F. A. 59.75. Om sillrasernas betydelse. Bihang til K. Svenska Vet. Akad. Handl. Bd. XIV—IV 12. 1888. S. Tillier L. 59.11.5: 59.75. Note sur la variation chez les Trigles des côtes de la France. Mem. Soc. Nation. Se. Nat. Math. Cherbourg. Ser. 3 T. 2 (T. 22.) 1879. — ALT — VOTIS JH. §9.11.5: 59.7. Material for the study of the variation of Pimephales notatus, Rafin in Turkey Lake and in Shoe and Tippecanae Lakes. Proc. Indiana Ac. Sc. 1899. H. Williamson, H. Ch. 59.75(4). A short resume of the researches into the European Races of Herrings and the Method of Investigation. Fisheries of Scotland Scient. Invest. 1914. N°. 1. f. Williamson, H. Ch. 59.75. On the herrings of the Clyde and other districts. 27%, Ann. Rep. of the fish. Board for Scotland. Bd. IIL. 1908. f. Williamson, H. Ch. 59.75. On the Mackerel of the East and West Coast of Scotland. Report Scottish Fisheries Board Vol. XVIII. 1900. f. Winther, G. 59.75. Et Bidrag til Oplysning om Sundets Silderacer. Nordisk, Tidskr. f. Fisk. DI. III p. 1—19. 1876. Wright, A H. 59.75. A Graphic Method of Correlating Fisch Environment and Distribution. Amer. Nat Wol. XLI. 1907. — 118 — INSECTA Adams, OO 59.57.8. Variation in Io. Proc. Amer. Assoc. for the Adv. of Se. Vol. XLIX. 1900. Alexander, W. B. 59.57.8. Further Experiments on the Cross-breeding of two Races of the Moth Acidalia Virgularia. Proc. Roy. Soc. B. Vol. LXXXV. London 1912. S. H. Bachmetjew, P. 59.57.8. Ueber die Anzahl der Augen auf der Unterseite der Hinter- flügel von Epinephele jurtina L. Allgemeine Zeitschr. für Entomologie VIII. 1903. Bachmetjew, P. 79.57.7. Analytisch-statistische Untersuchungen über die Anzahl der Flügelhaken bei Bienen. Zeitschr. Wiss. Zool. 1909 heft 1. S. Brindley, H. H. 59.57.2. The proportions of the Sexes of Forticula auricularia in the Scilly Isles, and notes on its breeding habits. Proc. Cambridge Philosoph. Soc. Vol. SE p. 326—339. 1914. S. Carpenter, G. D. H. 59.57.8. The Inheritance of small variations in the pattern of Papilio dardanus. Trans. Entom. Soc. London. Heft 4. p. 656—66. 2 Tafeln. 1913. Cesnola, A. P. di. 59.57.2. Preliminary Note on te Protective Value of Colour in Mantis religiosa. Biom. Vol. III 1904. S. Benten Had w 59.578. Experimental and Statistical Studies upon Lepidoptera. I Variation and Elimination in Philosamia cynthia. Biom. Vol. III. 1904 S Federley, H. 59.578. Vererbungsstudien an der Lepidopteren-Gattung Pygaera. Arch. f. Rassen- in Gesells. Biol. Bd. VIII. Leipzig 1911. H. Field, W L W. 59.57.8. A contribution to the study of individual variation in the wings of Lepidoptera. Proc. Amer. Ac. Arts and Se. Vol. XXXIII. 1898. H. Johnson, R. H. 59.57.6. Determinate Evolution in the Color Patterns of the Lady Beetles. Carnegie Inst. Washington. Publ. N°. 122. 1910. S. Rellogg, AS L. 59.11.5. Is there derterminate vd Science N. S. Vol. XXIV. 1906. Knab, Fr. 59.57.2. Colour varieties of Locustidae. Science 1 Nov. 1907. Kribs, H. 6. 59.57.6. Note on the Relative Variability of the Sexes in Carabus auratus L. Biom. Vol. VI. 1908—’09. S. Latter, Oswald H. 59.57.7. Clypeal Markings of Queens, Drones and Workers of Vespa Vulgaris. Biom. Vol. X Nov. 1914. S. Liff, Joseph. 59.75. Data on a peculiar mendelian ratio in Drosophila Ampelophila. Amer. Nat. Febr. 1915 p. 97. — 120 — Luzt, F. E. 59.57. Experiments with Drosophila ampelophila concerning Evolution. Carnegie Inst. Washington. Publ. N°. 143. 1911 Lutz, F. E. 59.57.2. The variation and correlation of the taxonomic charachers of Gryllus. Carnegie Inst. Washington. Publ. N°. 101. 1908. S. Mayer, A. Q. 59.57.8. Effects of natural selection and race tendency upon the colorpatterns in Lepidoptera. Science Bulletin Museum Brooklyn Inst. Arts and Se. Vol. I. 1902. Meissner, Otto. 59.57.6. Statistische Untersuchungen über Färbungsvariationen bei Coleopteren. Zeits. Wiss. Insektenbiol. Bd. 4 p. 339—342 (1907) p. 468—469 (1908). H. Meunier B > 59.57.2. L’asymötrie fréquente des élytres de Blattidae du terrain houiller de Commentry (allier) et la phylogénie des groupes. C. R. Acad. Sc. Paris. T. 156 p. 493—496. 1913. H. S Moenkhaus, W. J. 59.57. The effects of Inbreeding and Selection on the Fertility, Vigor an Sexratio of Drosophila ampelophila. Jour. of Morph. Vol. XXII. Philadelphia. 1911. Prout, L. B. and Bacot, A. 59.57.8. On the er of two races af the moth. Acidalia virgulari Proc. Roy. Soc. London. B. Vol. LXXXI. 1909. S. Przibram, H. and Megusar, F. 59.57.2. Wachstumsmessungen an Sphodromantis bioculata Burm. I. Linge und Masse. Arch. f. Entwicklungsm. Bd. 34 Heft 4 p. 680—741. 1912. m= ARA Se Roques, M. X. 59.57. Recherches biométriques sur linfluence du Régime alimentaire chez un insecte, Limnophilus flavicornis. C. R. Ass. franc. avanc. Sc. 40”® Sess. 1912 Notes et mémoires T. I p. 566—578. Schtscherbakow, Th. S. 59.57.2. Zur Frage vom viergliederingen Tarsus der Blattidae und der Regeneration der Füsse derselben. Biom. Vol. VI. 1908—’09. S. Swellengreber, N. H. 59.57. Ueber Zahl der Flöhe bei Ratten Ost-Javas und Bedeutung von Flöhe— und Pestkurven. Zeitschr. f. Hyg. und Infektionskr. Bd. XXIX Heft. 3. 1915. L Thompson, E. Y.; Bell, Julia and Pearson, K. 59.57.7. A Second Cooperative Study of Vespa Vulgaris. Comparison of Queens of a Single Nest and Queens of a General Population. Biom. Vol. VIE p. 48. 1910. S Tothill J. A 59.57.7. A study in variation in the N. A. Greenbottle Flies. H. Warren, E. 59.57.3. Some Statistical Observations on Termites, mainly based on the work of the late Mr. G. D. HAVILAND. Biom. Vol. VI. 1908—’09. S. Wright, Alex; Lee, Alice and Pearson, K. 5957.7. A Cooperative Study of Queens, Drones and Workers in Vespa Vulgaris. Biom. Vol. V. 1906-—’07. S. dee MYRIAPODA. Williams, S. R. Variation in Lithobius forficatus. Amer. Nat. Vol. XXXVII. p. 299-312. 1903. 59.56. — 123 — CRUST ASE Dos I: E V. 59.53. Ueber den ungleichen Entwickelungsgang der Salz — und Süsswasserform von Palaemonetes varians. Zool. Jahrb. Syst. Bd. VI. 1889. Brozek, A. 59.53. Ueber die Variabilität und Localformen bei Palaemonetes varians Leach aus vier verschiedenen Localitäten. Sitzungsber. Kgl. böhm. Ges. Wiss. II Classe Prag p. 1—27. Brozek, A. 59.53. Variabilität bei Palaemonetes varians. Sitzb. Kgl. böhm. Ges. Wiss. Prag. 1909. H Clawson, A B. 59.53. Some Results of a Study of Correlation in the Crayfish. Seventh. Rep. Mich. Acad. Sc. p. 103—108. 1905. Duncker, OG: 59.53. Ueber asymmetrie bei Gelasimus pugilator Latr. Biom. Vol. If June 1903. S. Hadley, P. B. 59.53. Regarding the Rate of Growth of the American Lobster. Thirty-Sixth. Ann. Rep. Comm. Inland Fisheries of Rhode Island. Special Paper N°. 24. p- 153—235. Pls. XXVI—XXXVII and XL. 1906. Poari, R. and Clawson, A. B. 59.53. Variation and correlation in the crayfish. Carnegie Inst. Washington. Publ. N°. 64. 1907. S. Schuster, E. H. J. 59.53. Variation in Eupagurus prideaux Heller. Biom. Vol. II p. 191—210. Febr. 1903. S. Thompson, H. 59.53. On Correlations of Qöftaln External Parts of Paloemon serratus. Proc. Roy. Soc. London Vol. LV, p. 234—240. 1894. H. — 124 — Warren, E. | 59.53. Variation in Portunus depurator. Proc. Roy. Soc. London. Vol. 60 N°. 362. 1896. S. Warren, E. 59.53. A Preliminary Attempt to ascertain the relationship between the Size of Cell and the Size of Body in Daphnia Magna Strauss. Biom. Vol. If June 1903. S. Weldon, W. F. R. 59.53. The Variations occurring in certain Decapod Crustacea. I Crangon Vulgaris. Proc. Roy. Soc. London. Vol. XLVIL p. 445—453. 1890. S. Weldon, W. F. R. 59.53. Certain Correlated Variations in Crangon Vulgaris. Proc. Roy. Soc. London. Vol. LI p. 2—21. 1892. § Weldon, W. F. R: 59.53. Palaemonetes varians in Plymonth. Jour. Marine Biol. Assoc. U. K. N. S. Vol. I, p. 459—461. 1892. Weldon, W. FE. R. 59.53. On certain correlated variations in Carcinus maenas. Proc. Roy. Soc. London. Vol. 54 N°. 328, 1893. S. Weldon, W. F. R. 59.53. Report of the committee for conducting statistical Inquiries into the measurable Characteristics of Plants and Animals. Part I An attempt to measure the Death-rate due to selective destruction of Carcinus maenas with respect to a particular dimension. Proc. Roy. Soc. London. Vol. LVII. 1895. a Yerkes, R M 59.53. A study of variation in the Fiddler-crab Gelasi ilator Latr. Loi? auvi Proc. Amer. Acad. Art. and Se. Vol. XXXVI. 1901. S- H ~~ 135 — ROTATORIA. Krätzschmar, H. 59.8. Ueber den polymorphismus von Anuraea aculeata Ehrbg. Int. Rev. Hydrobiol. und Hydrogr. Jahr I p. 623—675. f. Shull A. F. 59.8. Studies in the Life Cycle of Hydatina Senta. I Artificial Control of the Transition from the Parthenogenetic to the Sexual Method of Reproduction. Journ. of Expr. Zool. Vol. VIII. Baltimore 1910. Whitney, D. D 59.8. The Effects of Alcohol not inlioriked in Hydatina Senta. Amer. Natur. Vol. XLVI. New-York 1912. H. Whitney, D. D 59.8. The Influence of External Conditions upon the Life Cycle of Hydatina Senta. Science, Vol. XXXII. New-York 1910. H. Whitney, D. D. 59.8. Reinvigoration produced by Cross—Fertilization in Hydatina Senta. Journ. Exp. Zool. Vol. XIf. Baltimore 1912. — 126 — WORMEN Hefferan Mary. 59.51, Variation in the Teeth of Nereis. Biol. Bullet. Vol. Il. 1900. Michael, E. 59.51.35. Sagitta californica n. sp. from the San Diego region. Including remarks on its variation and distribution. | Univers. of California. Publ. in Zool. Vol. XI N°. 5 June 1913. S. H. Pearl, R. and Fuller, W. N. 59.51. Variation and Correlation in the Earthworm. Biom. Vol. IV p. 213. 1906. S. cht N en MOLLUSCA. Beret, P.-C. 59.4 1. Rib variation in Cardium. Amer. Nat. Vol. XXXVII. 1903. Bateson, W. 59.41. On some variations of Cardium edule apparently correlated to the conditions of Life. Phil. Trans. of the Roy. Soc. of Lond. B. 1889. S. Bigelow, R. P and Rathbun E F 59.4.3. On the Shell of Littorina littorea as Material for the Study of Variation. Amer. Nat. Vol. XXXVIL 1903. Bumpus, H ©. 59.4.3. The variations and mutations of the introduced Littorina. Zool. Bull. Vol. I. 1898. Cesnola, A. P. di. 59.4.3. Natural Selection in Helix arbustorum. Biom. Vol. V. 1906 —’07. S Colton, H. S. 59.4.3. Some effects of environment on the BEN of Lymnaea columella Say. Proc. Acad. Nat. Sc. Philadelphia Vol. LX. 1908. S. Cummuns, E. R. and Mauck, A. V. 59.48. A quantitative study of variation in the Fossil Brachiopod Platystrophia lynse. Amer. Journ. of Sc. Vol. XIV. July. 1902. Dapenport, O B 59.4.1. On the variation of the Shell of Pecten irradians Lamarck from Long Island. Amer. Nat. Vol. XXXIV. 1900. Nov. — 138 — Davenport, C. B. 59.4.1. A comparison of the variability of some Pectens from the Kast and West Coast of the Un. States. Mark Anniversary Volume. 1903. Davenport, C. B. 59.4.1. Quantitative studies in the evolution of Pecten. II Comparison of Pecten opercularis from three localities of the British. Isles. Proc. Amer. Acad. Arts. and Sc. Vol. XXXIX. Nov. 1903. Dimon, Ab. Camp. 59.4.3. Quantitave study of the effect of environment upon forms of Nassa obsoleta and Peres trivittata from Cold Spring Harbor Long Island. Biom. Vol. II 1902. Nov. S. Duncker, G. 59.4.3. Bemerkung zu dem Aufsatz von H. C. Bumpus the variations and mutations of the introduced Littorina. Biol. Centralbl. Vol. XVII. 1898. H. S. Giaser, OU C 59.51. Statistical study of Mitosis and Amitosis in the Entoderm of Fasciolaria tulipa, var. distans. Biol. Bullet. Vol. XIV. 1908. Gucht, van der. 59.4.1. Variatie en correlatie bij Pecten opercularis. Handl. v.h. VI® Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. Hensgen, C. 59.4.3. Biometrische Untersuchungen über die Spielarten von Helix, nemoralis. Biom. I Aug. 1902. S. Howe, J. L. 59.4.3. Variation in the Shell of Helix nemoralis in the Lexington Va Colony. Amer. Nat. Vol. XXXII Dec. 1898. 129 — Kruimel, J. H. 59.4. Verzeichnis der von Herrn E. C. ABENDANON in Celebes gesammelten Süsswasser — Mollusken. - Bijdragen tot de Dierkunde 19d° Aflevring. 1913 p.‘217. H. Künkel, K. 59.4. Vermehrung und Tal an Nacktschnecken. Verh. d. deutsch. Zool. Gesellsch. Vol. XVIII. 1908. Tee A. Ueber die mendelschen CR Art- ge Verkeiälenkäldung, Mutation und Variation insbesondere bei unsern Hain-und „Gartenschnecken. Luzern 1906. ` Lutz F E 59.4.1. A study of variation in the number of Grooves upon the Shells of Pecten irradians Lam. Science N. F. XII. 1900. Wasteels en Mac Leod. 59.4.3. Over de veranderlijkheid van het aantal ribben bij Scalaria communis. Handl. v.h. Vde Vlaamsch Nat. en Gen. Congres. 1901. H. Weldon, W. E. R. 59.4.3. Note. on a Race of Clausilia itala (von MARTENS). Biom. Vol. III. 1904. 8. Weldon, W. F. R. 59.4.3. A First study of natural selection in Clausilia laminata (Montagu). Biom. Vol. I. 1901. S. LXXV 9k, — 130 — BRYOZOA. Davenport, C. B. 59.47. On the variation of Statoblasts of Pectinatella magnifica from Lake Michigan at Chicago. Amer. Natural. Vol. XXXIV. 1900. Henchman, Annie and Davenport, C. B. 59.47. Clonal Variation in Pectinatella. Amer. Natural. Vol. XLVII p. 361—371. 1913. H. Pearson, K. Statoblasts of Pectinatella magnifica. Biom. Vol. I p. 128 Oct. 1901. S. 59.47. 481 — ECHINODERMA. Crozier, W, d: | 59.39. On the number of rays in Asterias tenuispina Lamk. at Bermuda. Amer. Natural. Vol. XL—IX Jan. 1915. H. Davenport, G. C. 59.39. Variation in the Madreporic Body and Stone of Canal of Asterias vulgaris. Science N. S. Vol. XIII. 1901. Edwards, Ch. L. 59.39. Variation, Developement and Growth in Holothuria floridana Pourtales. Biom. Vol. VI. 1908—1909. S. Mac Intosh D. C. 59.39. Meristie variation in the Common Sun Star, Solaster papposus. Proe. Roy. Phys. Soc. Edinburgh Vol. 17. 1907. Tennent, ER 59.39. Variation in Echinoid plutei. Journ. Exp. Zool. Vol. IX p. 657—714 Taf. 8. 1910. Tennent, D. H. 59.39. The Dominence of Maternal or of Paternal Characters in Echinoderm Hybrids. Arch. f. Entwicklungsm. Bd. XXIV. Leipzig 1910. Tennent, D. H. 59.39. The correlation between Chromosomes and particular Characters in Hybrid Echinoid larvae. Amer. Natural. 1912. H. Walter, H. E. 59.39. Variations in Urosalpinx. Amer, Nat. Vol. XLIV p. 577—594 3 Fig. 12 Taf. 1910. H. — 182 — COELENTERATA. Agassiz, A. and Woodworth, W. M. M. 59.33. Some variations in the genus Eucope. Bull. Mus. Compar Zool. Vol. XXX. 1896 Ballowitz, E. 59.33. Ueber Hypomerie und Hypermerie bei Aurelia aurita. Arch. f. Entw. Mech. der Organismen Bd. VIII. 1899. Browne, B. C 59.33. Variation in Aurelia aurita. Biom. Vol. I. 1901. S. Browne, E. C. 59.33. On the variation of the Tentaculocysts of Aurelia aurita. Quart. Journ. Micros. Soc. Vol. XXXVII. 1895. S. Hargitt, ©. W. 59.33. Variation among Hydromedusae. Biol. Bull. Vol. II. 1901. Hargitt, C. W. 59.33. Variation among Scyphomedusae. Jour. Exper. Zool. Vol. II. p. 547—584. Pl. I. 1905. Mayer, A. G. 59.33. The variations of a newly arisen Species of Medusa. Science Bulletin Museum Brooklijn Inst. Arts and Sc. Vol. I. 1901. Reese, A. M. - | 59.33. Variation in the ZC of Hydra viridis. Science N. S. Vol. XXIV. — 133 — Walton, GL 59.33. On some colour-variations and adaptations in Actiniae. Journ. Mar. Biol. Ass. Vol. IX 1911. — 134 — PROTOZOA. Enriques, P. 59.31. Die Conjugation und Sexuelle Differenzierung der Infusorien. Arch. f. Protistenkunde Bd XII p. 213. 1908. H. S Fitzgeral, J. G. 59.31. A biometrical study of the Mucosus capsulatus group. Journ. of Infect Dis. Vol. 15 1914 N°. 2. p. 268. Jennings, H. 8. 59.31. Heredity and variation in the simplest organisms. Amer. Natur. Vol. XLIII. 1909. Jennings, H S. 69.31. Pure lines in the Study of Genetics in lower organisms. Amer. Natur. Vol. XLV. New-York 1911. H Jennings, H. S. and Hargitt, G. T. WEN Characteristics of the diverse Races of Paramaecium. Journ. of Morph. Vol. XXI. Philadelphia. 1910. Kellerman, W. A. 59.31. Variation in Syndesmon thalictroïdes. Ohio Naturalist Vol. I 1901. H. Pearl R 59.31. A biometrical dd of conjugation in Paramaecium. Boim. Vol. V. 1906—’07. S. Pearl, R 59.31. Variation in Chilomonas. Biom. Vol. V p. 53. S Pearl, R. and Dunbar, F. J. 59.31. Some Results of a Study of Variation in Paramaecium. Seventh. Rep. Mich. Acad. Sc. p. 77—86. 1905. — 135: — Pearl, R. and Danbar, Fr: J. 59.31. Variation and Correlation in Arcella. Biom. p. 321—337 June 1903. S. Smith, Geoffrey. 59.31. Actinosphaerium eichorni. A Biometrical Study in the Mass Relations of Nucleus and Cytoplasm. Biom. Vol. II p. 241—254. June 1903. S. — 136 — BIOGRAPHIE. Fitis H. i 0.12. Georg Mendel. Naturw. Wochenschr. 1910 N°, 47. Pearson, K. | a 0.12. The life letters and labours of Francis GALTON. Vol. I. Birth 1822 to Marriage 1853. Cambridge University Press. 1915. Pearson, K. K Walter Frank Raphael WELDON (biografie) 1860—1906. Biom. Vol. V. Oct. 1906. S. Nieuwe banen in de Vetindustrie DOOR Dr. H. W. WOUDSTRA. !) De organische chemie heeft in de 19° eeuw een drietal groote problemen tot oplossing trachten te brengen. Ze is daarin grootendeels reeds geslaagd en, wat het oudste dezer drie betreft, zoo goed als geheel. Deze drie vraagstukken betreffen stoffen, die voor den mensch niet alleen onmisbaar, maar zonder welke men zich geen leven denken kan. Het zijn de vetten, de koolhydraten en de eiwitstoffen. Wat de eerste betreft, kan men zeggen, dat hunne samen- stelling tegenwoordig volledig bekend is, al blijft er natuurlijk, naarmate onze kennis zich uitbreidt, ruim veld voor nieuw onderzoek over. Aan Crrvreuw, BERTHELOT en Wurtz komt de eer toe de constitutie der vetten omstreeks het begin der 19° eeuw te hebben vastgesteld, na eene reeks van jarenlange onderzoekingen, die terecht klassiek mogen worden genoemd. De koolhydraten, welke naam nog steeds herinnert aan den tijd, waarin men omtrent hun samenstelling alle inzicht miste, werden door Fittig (1871), Kiliani (1885 — 1887) en vooral Kat, Fischer het eerst met succes bestudeerd. Slechts de eiwitstoffen in hunne groote veelzijdigheid vormen nog steeds een groep van zeer ingewikkelde, moeilijk te bearbeiden verbindingen. Wel hebben in de laatste 25 jaren talrijke onderzoekingen plaats gehad en zijn vele belangrijke feiten vastgesteld. Maar het is nog niet gelukt synthetisch eiwit te maken en van het atoomgebouw, waaruit het eiwit- molecule bestaat kent men nog piet zoo heel veel meer ') Naar een voordracht 27 Sept. 1915 gehouden. — 138 — dan den buitenkant en de meest uitspringende hoeken. Hoe het er van binnen in dit atoomgebouw uitziet is nog slechts te gissen. De kolloidchemie heeft in het eiwitprobleem nieuwe wegen gewezen, die wel is waar niet naar de chemische constitutie als einddoel voeren maar voor de zuiver chemische zijde belangrijke perspectieven openen. Keeren we thans terug tot de vetten. Vetten zijn natuurprodukten; wel heeft men vele der bestanddeelen der vetten synthetisch kunnen bereiden, maar een bepaald vet, bijvoorbeeld varkensvet heeft men nog nimmer synthetisch uit de elementen opgebouwd. De natuur voert deze synthese voor den mensch uit en deze kan dit tot nu toe niet economischer. Vetten zijn steeds mengsels van stoffen, die men ontstaan kan denken uit glycerine en eenbasische zuren met meestal hoog koolstofgehalte, door wateruittreding. Glycerine is een zoogen. driewaardige alcohol en produkten uit alcohol en zuur onder water verlies ontstaande noemt men esters. Vetten zijn dus mengsels van esters van glycerine en zooge- naamde vetzuren. De oudhollandsche en zeer leerzame naam oliezoet voor glycerine herinnert aan deze samenstelling en zegt ons, dat glycerine zoet smaakt. Een systematische indeeling der vetten is geen gemak- kelijke taak. Men spreekt gewoonlijk van vetten en oliën, met de laatste de bij gewone temperatuur vloeibare bedoelende. De willekeurigheid dezer indeeling springt in het oog; ze heeft zich echter eenmaal ingeburgerd. De vloeibare vetten of oliën onderscheidt men in drogende, half drogende en niet drogende. De eerste worden, aan de lucht blootgesteld, tot een doorschijnende harde massa, de laatste blijven onveranderd. Maar ook hier geldt de spreuk „Natura nun facit saltum”. Scherp is de onderscheiding niet. Toch schijnt de natuur in één opzicht een scherpe lijn te hebben getrokken. Alle plantaardige oliën en vetten bevatten 1395 een alkohol het phytosterin Cs, H460, terwijl de dierlijke vetten het cholesterin een isomeer van het phytosterin blijken te bevatten. Deze stoffen, in soms zeer geringe hoeveelheid aanwezig, blijven naast enkele andere over, wanneer men alle esters in de vetten heeft verzeept. Men vindt ze dus in het zoogenaamde onverzeepbare. Na zuivering door omkrystal- lisatie leert een smeltpuntbepaling of phytosterin, dan wel cholesterin aanwezig is. Scherper wordt de diagnose, indien men de alcohol in het acetaat omzet. De tegenwoordig gangbare indeeling der vetten is dus deze: Men onderscheidt: oliën en vetten. Elk dezer deelt men in in dierlijke en plantaardige. De dierlijke oliën onderscheidt men in die van zee- en landdieren. De plantaardige oliën deelt men in in drogende, halfdrogende en niet drogende. De dierlijke vaste vetten onderscheidt men weder in drogende en niet drogende. x Het winnen der dierlijke vetten is een vrij eenvoudig procede, dat neerkomt op het uitsmelten uit de vliezen of kanen. Dit geschiedt in vele gevallen onder stoomdruk zooals bijv. bij de verschillende vischoliën en traansoorten. Daar de industrie dezer laatste oliesoorten sinds de invoering der stoomkracht op de meeste schepen zeer is uitgebreid, ıs de produktie verhoogd. Bovendien geschiedt de bereiding en zuivering dezer oliën met meer zorg. Een belangrijke factor hierbij is het feit, dat de lading der oliebevattende visschen korter onderweg is. Gingen vroeger de visschen veelal in ontbinding over en verkreeg men onwelriekende sterk verontreinigde oliën, thans is dit niet meer in die mate het geval. Ook wordt voor betere BEE der verschillende oliesoorten zorg gedragen. De bereiding der oliën uit zaden en vruchten berustte en berust nog ten deele op uitkoken met water en afscheppen der olie. Soms laat men de vruchten eene rotting ondergaan om de olie zich te doen afscheiden of om den wand der — 140 — cellen, die de olie bevatten te doen vergaan (olijfolie). In het algemeen kan men zeggen, hoe minder mechanische middelen of verhooging van temperatuur of chemische middelen zijn aangewend des te zuiverder en des te hooger in prijs is de verkregen olie. Maar de groote behoefte aan oliön heeft al zeer vroeg de mechanische methode van uitpersen en later de chemische van extraheeren doen toepassen. In de eerste plaats komen daarvoor die zaden in aanmerking, waar uitkoken met water en dergelijke middelen geen noemenswaardige hoeveelheid olie oplevert. Uitpersen geschiedt door de fijn gemalen zaden in wigpersen (olie slaan) of, zooals tegenwoordig meestal geschiedt, in hydraulische persen aan sterken druk te onder- werpen. De eerste koude persing levert het zuiverste, de daarop volgende warme persing een minder zuiver produkt. Extractie der perskoeken zal men toepassen al naar lokale omstandigheden. De zoo gewonnen oliën zijn alleen voor zeepziederijen en technische doeleinden geschikt. Extraheeren geschiedt met verschillende vloeistoffen zoowel koud als warm. Tot voor korten tijd waren uitsluitend benzine, petro- leumaether en zwavelkoolstof in gebruik. Deze vloeistoffen zijn in hooge mate brandbaar en de dampen van de laatste zijn vergiftig. Dat brengt mee een hooge verzekeringspremie voor de extractie-installatie. In den laatsten tijd worden echter niet brandbare, extractiemiddelen aanbevolen, zooals tetrachloorkoolstof en di—, tri —, en tetrachlooraethyleen en ook gebruikt. De hoogere aanschaffingskosten schijnen op te wegen tegen de verlaging der assurantiepremie. Een nadeel dezer chloorverbindingen is, dat ze het metaal der apparaten bij hoogere temperatuur aantasten en men dus de verwarmd een ketels van binnen met lood moet bekleeden. De mindere dite dezer chloorderivaten is tegenover de oude extratiemiddelen weer een voordeel. Een zeer voorname plaats in de technologie der vetten neemt de vetsplitsing in of, zooals men ook wel zegt de verzeeping. 414 De kaarsenfabrieken bereiden uit de vetten de vrije vetzuren, waarvan zij uitsluitend de hoogst smeltenden dus het stearine- zuur en het palmitinezuur gebruiken. Ook enkele groote zeepfabrieken bereiden eerst de vrije vetzuren en daaruit de zeep. Toch is in de laatste fabrieken de eigenlijke ver- zeeping door natron of kaliloog nog bijna algemeen in gebruik. De vetsplitsing berust op de eigenschap van esters, onder opname van water in alkohol en zuur te kunnen worden gesplitst. Deze wateropname geschiedt bijzonder snel onder invloed van waterstofionen òf van hydroxylionen of meer ouder- wetsch uitgedrukt door inwerking van zuren of van basen. De vetten zullen dus bij deze splitsing vetzuren en glycerine opleveren. Terwijl vroeger de glycerine lang niet die groote beteekenis had, welke haar thans toekomt, geschiedde de vetsplitsing tamelijk ruw en werd aan de winning van glycerine weinig aandacht geschonken. Daar sinds Noser’s arbeid, de ontdekking van Soprero van het nitroglycerine een enorme beteekenis heeft gekregen, is er een nieuwe richting in de vetsplitsing waartenemen. Men wil deze zoo doen plaats vinden, dat de glycerine, zoowel als de vetzuren in gemak- kelijke te reinigen vorm worden gewonnen. De oudere methoden die nog gebruikt worden zijn: 1°. De splitsing met alkalische stoffen. 2°. De splitsing met behulp van zwavelzuur. Verhit men vet met kalk en water dan vindt verzeeping plaats. Het bleek, dat de vroeger toegevoegde, berekende hoeveelheid kalk aanzienlijk kon worden verminderd. De vooruitgang der techniek maakte het mogelijk groote massa’s vloeistof onder hoogen druk te verhitten. Zoo behandelt men volgens het autoclaven proces het vet in tegenwoordig- heid van 1—-3%, kalk met stoom van 8—10 atmosfeeren. De kalk wordt in den laatsten tijd, vaak door magnesia of zinkoxyd vervangen. De vetsplitsing met behulp van zwavelzuur van + 59% geschiedt door de vetten met + 3%, van dit zuur te ver- mengen en tot 120° te verwarmen. Daarbij vindt niet alleen — 142 — vetsplitsing plaats, maar een groot aantal andere reacties deels gewenscht, deels ongewenscht. Gewenscht is, met het oog op de kaarsenfabricage, de additie van het zwavelzuur aan het gevormde oliezuur. Dit onverzadigde zuur gaat daarbij over in een verbinding, die door water bij verwarming oxystearinezuur levert. Bij de distillatie van het zuurmengsel splitst dit oxystearinezuur weer water af en gaat over in het isooliezuur, dat bij gewone temperatuur vast is. Zoo ver- meerdert men. de opbrengst aan vaste vetzuren, die voor de kaarsenfabricage juist novdig zijn. Ongewenscht echter zijn de reacties tusschen het zwavel- zuur en de glycerine, die meer dan de helft van deze stof doen verloren gaan onder vorming van acroleine en andere hovgst onaangenaam riekende produkten. Men leidt deze in de vuren. Ook de vetzuren zelf worden door het zuur bruingekleurd. Het ligt voor de hand beide processen te combineeren: Eerst de autoclavenmethode met kalk toe te passen en de gewonnen vetzuren met zwavelzuur en daarna met water te behandelen. Ten slotte kan dan het oxystearinezuur bij verhitting in het isooliezuur worden omgezet. Zoo wint men alle glycerine en vermeerdert de opbrengst aan vaste vetzuren. Een zeer fraaie vetsplitsing, waarbij de temperatuur niet hooger dan 40° behoeft te zijn is de enzymatische vetsplit- sing. In de zaden van Ricinus communis, evenals in die van Chelidonium majus, bevindt zich een enzym, dat instaat is in een zuur medium (melkzuur) vetten in vetzuren en glycerine te ontleden. Deze „lipase” wordt gewonnen, door de zaden fijn te maken en met water saam te wrijven. Zoo ontstaat een melkachtige vloeistof, die men centrifugeert. De aldus verkregen emulsie laat men gisten: daarbij ontstaat in hoofdzaak melkzuur. Er komt een emulsie boven drijven die afgetapt wordt en als vetsplitser in den handel komt. Dergelijke lipolytische enzymen komen ook voor in het pancreassap zooals BERNARD en BERTHELOT reeds vroeger — 143 — hebben gevonden. Opmerkelijk is, dat deze lipase uit de pancreasklier zoowel vet vermag te splitsen als vet vermag te vormen. Dierlijke lipolytische enzymen werken im een alkalisch, plantaardige in een zuur medium. De fermentatieve splitsing gaat langzaam: bij 40°—50° levert ze in 1-2 dagen 90°/, gesplitst vet. De afscheiding der lagen vetzuur en glycerine houdend water schijnt niet , zeer vlot te gaan. De glycerine laag bevat eiwitstoffen uit de ricinuszaden. De nadeelen der splitsing met 59°/, tig zwavelzuur heeft men gezocht te vermijden door het zwavelzuur zijn heftige werking te ontnemen zonder zijne zuurfunctie al te zeer te schaden. Dit is gelukt. in het zoogen. Twittchel’sche reagens. De juiste samenstelling schijnt nog niet vast te staan bij dit mengsel. Het wordt verkregen door sterk zwavelzuur te laten werken op oplossingen van vetzuren in benzol of op mengsels daarvan met naftalin. Er zullen dan wel sulfon- zuren van benzol en naftalin in dit reagens ae zijn naast die van de vetzuren. Dit middel maakt een snelle splitsing mogelijk en tast de glycerine niet aan. Dit amerikaansche middel is in den laatsten tijd concurrentie aangedaan door twee duitsche produkten het „Kontakt” en de „Pfeilringspalter”. Het eerste wordt verkregen door werking van zwavelzuur op naptheencarbonzuren. (hexahydrobenzoë- zuur) en moet 3 maal sneller werken dan Twittchels reagens. Omtrent den Pfeilringspalter staat mij geen litteratuur te dienste. De verkregen vetzuren worden, indien ze voor kaarsen- fabrikage gebruikt worden, gezuiverd door distillatie met stoom en te krystalliseeren gezet. Door persing wordt een scheiding in stearine- en palmitinezuur eenerzijds en oliezuur en andere vloeibare vetzuren anderzijds bewerkstelligd. Dit vloeibare deel is volgens nieuwere methodes in stearinezuur om te zetten. Daarover later, -gd eee Zooals reeds vermeld passen vrijwel de meeste zeep- fabrieken nog geen vetsplitsing volgens de besproken methodes toe. Het schijnt, dat dit alleen bij zeer groote bedrijven rendabel is. Door middel van natron--of kaliloog zet men de vetten om in zeep en glycerine. Steeds wordt een mengsel van vetten gebruikt, waaronder veelal een hoog- smeltend vet voorkomt naast grootere of kleinere hoeveel- heden olie. De zeepziederij is nog grootendeels een zuiver empyrisch bedrijf, waarin pas in den laatsten tijd weten- schappelijke methoden en opvattingen zijn doorgedrongen. Men is hier op het gebied der kolloïdehemie, zooals ons straks blijken zal. Het vetmengsel wordt met verdunde loog geemulgeerd, en vervolgens in open ketels meteen „val? door meer er sterkere loog verzeept. Men verkrijgt dan een massa, waarin vetzure natrium, of kaliumzouten, glycerine en water. Hierbij wordt keukenzout gevoegd en verwarmd, indien men tenminste harde zeep wil ver- krijgen. Voor de zachte of groene zeep is dit uitzouten meestal overbodig. Bij dit uitzouten treden twee lagen op. Men heeft hier dus een systeem uit 2 phasen met een grooot aantal componenten. De samenstelling der lagen zal dus zeer verschillend kunnen zijn en de phasenleer zal ons tot weinig gevolg- trekkingen in staat stellen. Het dient scherp op den voorgrond te worden gesteld, dat wat men in het dagelijksch leven zeep noemt volstrekt niet een mengsel is van de natiumzouten der vetzuren zonder meer. Het is een mengsel dezer zouten met wisselende hoeveelheden water, zout, alkali, glycerine en onverzeept vet. Vaak echter worden opzettelijk stoffen toegevoegd, die aller- minst reinigende werking uitoefenen. Het zeep maken vervalt eigenlijk in twee gewoonlijk niet streng gescheiden processen. Vooreerst de bereiding van natrium of kalizouten der vetzuren en daarna het tot verkoopbare zeep maken dezer stoffen. Zooals gezegd worden dan vaak stoffen toegevoegd, die men rondweg als vervalsching moet betitelen. Zoo wordt in technische duitsche bladen geklaagd over de onmogelijkheid aardappelmeel door de zachte zeepen te kunnen mengen, daar men dit meel voor de broodfabricage moet gebruiken. Het zetmeel zwelt onder de inwerking van het alkali uit de zeep tot eene glibberige massa op, die door het publiek voor zeep wordt aangezien. Het toppunt bereiken derge- lijke knoeierij in de zoogenaamde zeep- en waschpoeders. Chevreul’s wetenschappelijke ontdekkingen hebben op het zeepziedersbedrijf al heel weinig invloed gehad. Hij definieerde zeep als een mengsel van vetzure natron of kali met een constant watergehalte. De moderne opvattingen leeren echter, dat we in de zeepen produkten moeten zien, wier samenstellingen vooral, wier physische toestand afhankelijk is van der aard der verwerkte vetten en vetzuren, van de temperatuursomstandigheden, die bij de bereiding geheerscht hebben, terwijl de concentratie der gebruikte reagentia en de aanwezigheid van allerlei stoffen in dikwijls zeer geringe hoeveelheid een overwegenden invloed uitoefenen. De zeepen zijn absorptie-verbindingen. De eigenlijke bereiding der kernzeep bestaat in het koken der verkregen vetzure zouten met eene oplossing van keukenzout en natronloog en het verdunnen dezer oplossing tot de gewenschte graad van gelijkmatigheid, watergehalte etc. is bereikt. Deze bewerking noemt men slijpen. Daarbij scheiden zich de vetzure zouten onder absorptie van water en daarin opgeloste stoffen uit hunne kolloide oplossingen af. Dergelijke problemen zijn in de kolloidehemie voortdurend het onderwerp van zeer belangrijke onderzoekingen. De resultaten hebben het proces der zeep-afscheiding in een geheel nieuw licht gebracht. De bereiding van margarine vormt de derde tak van de industrie der vetten en oliën en wanneer men daaronder brengt de bereiding van eetbare vetten en oliën is deze tak ongetwijfeld de omvangrijkste — 146 — In hoofdzaak komt de margarinebereiding neer op het fabriceeren van een vetmengsel, dat in consistentie, uiterlijk en smaak zooveel mogelijk aan natuurboter herinnert. Men is daarin meesterlijk geslaagd en heeft daarvan aanvankelijk zwaar misbruik gemaakt. Rundvet, varkensvet, plantaardige vetten en oliën worden bij eenigszins verhoogde temperatuur met melk gekarnd, de melk door uitpersen verdreven en na al of kleuren en zouten is het produkt gereed. Daar echter vele plantenvetten zooals kokosvet en palmpitolie en andere een eigenaardigen smaak of geur bezitten heeft men zich op de fabricage van reukelooze vetten moeten toeleggen. Een belangrijker probleem echter deed zich op toen de behoefte aan goedkoop eetbaar vet enorm toenam zonder een daaraan geevenredigde stijging in de produkten van vaste dierlijke en plantaardige vetten. De prijs dezer vetten steeg en om met voordeel goed- koope margarine te bereiden is lage prijs der grondstof een een eerste vereischte. Ook de kaarsen en zeepfabrieken vroegen meer en meer vaste vetten. De vloeibare vetten daalden daardoor in prijs en hunne toepassing beperkte zich tot bereiding van zachte zeepen, smeeroliën (raapolie, ossepootenolie en dergel) en wat de drogende oliën aangaat tot die van vernissen, lakken en linoleum. De fijnere oliesoorten, die voor zeepfabricage te duur zijn: olijfolie en dergel dienen voor bereiding van spijzen. Maar deze olie is hoofdzakelijk vervangen door arachisolie, katoenpitolie en sesamolie. Men stond dus voor het probleem om uit de oliën die laag in prijs waren langs chemischen weg vaste vetten te ver- krijgen. Zuiver chemisch was dit vraagstuk reeds opgelost of in elk geval oplosbaar. Praktisch echter was dit niet zoo eenvoudig. De vloeibare vetten bevatten hoofdzakelijk triglyceriden van onverzadigde vetzuren: oliezuur, linolzuur, linoleenzuur, isolinoleenzuur, clupanodonzuur, die alle een of meer paren — 147 — waterstofatomen minder bevatten dan het stearinezuur, wiens glyceride vast is bij gewone temperatuur. Het onver- zadigd karakter der oliën blijkt uit hun additievermogen voor jodium, bromium en hun vermogen eene kalium- permanganaatoplossing te ontkleuren. Een maat voor het gehalte aan onverzadigde glyceriden vindt men in het joodgetal. Dit getal geeft aan hoeveel gram jodium door 100 gram van een vet kan worden opgenomen. Sabatier en Senderens hebben uitgebreide onderzoekingen verricht omtrent de mogelijkheid van het hydreeren van onverzadigde verbindingen. Zij vonden, dat de opname van waterstof snel verloopt, indien de dampen der onverzadigde stof met waterstof gemengd over verhitte fijnverdeelde metalen zooals platina, palladium, nikkel, cobalt, ijzer en koper worden geleid. De ideën van deze onderzoekers hoewel in Duitschland door henzelven bekend geworden hebben geen duitsch chemicus de beteekenis doen inzien van deze reacties voor de vet- industrie. Het was NorMANN, die in 1902 het eerst patent nam op een hydreerings-proces van oliën. Dit patent werd tegelijkertijd in Duitschland en in Engeland genomen. Dit patent is zeer ruim gesteld en omvat de bereiding van verzadigde organische verbindingen met behulp van fijnver- deelde metalen als katalysatoren. Over de geldigheid is meermalen getwist. Leprince en Srvecxe hebben in Herford Normann’s patent toegepast, terwijl CrossræLD & Sons te Warrington het procédé in hun laboratoria uitwerkten. In 1906 waren ze instaat eenige tonnen olie per dag te kunnen harden. Zij gebruikten het verkregen harde vet in de zeepziederij. ` Lieprincr en Srvroke echter verkochten hun rechten aan de N. V. Anton Jürgen’s vereenigde fabrieken. Door deze vennootschap werd met Hollandsch en Duitsch kapitaal in 1911/1912 bij Emmerich een groote vethardingsinstallatie — 148 = gebouwd de zoogen: Germania-Ölwerke. Ik vind vermeld, dat deze fabriek 100 ton vet per dag hardt. In hoofdtrekken geschiedt dit proces aldus. De olie wordt, met 1—2°/, fijn verdeeld nikkel vermengd bij + 180° met waterstof behandeld. Daarbij moet natuurlijk voor innige menging van olie, katalysator en waterstof worden zorg gedragen. Het verloop der harding gaat men na door smeltpuntbepaling of bepaling van het joodgetal. Is het smeltpunt hoog genoeg, dan wordt de olie gefiltreerd en de afgescheiden katalysator kan weder opnieuw gebruikt worden. De kern van het bedrijf is gelegen in de bereiding van een zoo fijn mogelijk verdeeld nikkel en in het zoo innig en volledig mogelijk mengen van katalysator en olie gedurende de hydreering. De hydreering dient zoo snel mogelijk te verloopen, daar het vet door te lange blootstelling aan hoogere temperatuur gekleurd wordt. Volgens opgave hardt men in '/, uur bij 180° katoenpitolie tot een smeltpunt van 61°. Geproduceerd worden: talgol, talgol extra, candeliet met smeltpunten respectievelijk 42°—45°, 48°—50° en 50°—52°, benevens krutolin en linoliet. Dit laatste wordt uit lijnolie bereid. De grondstoffen zijn verder traan, wonderolie en katoenpitolie. De bereiding van den katalysator geschiedde door nikkel- oxyd in zeer fijnverdeelden toestand bijvoorbeeld op kieselguhr neergeslagen met waterstof te reduceeren bij 200 laag moge- lijke temperatuur. De gebleken levensvatbaarheid dezer nieuwe industrie wekte op tot het zoeken van andere katalysatoren eenerzijds en naar technische verbeteringen anderzijds. Zoo zien we al spoedig Erdmann en Bedford een patent nemen op het gebruik van een toestel, waarin de olie met waterstofdruk fijn verdeeld op een onderlaag met katalysator bedekt, wordt gespoten (1907). Analoge verbeteringen patenteerden Testrup en Moritz Wilbuschewitsch. Zij vermengden de olie met den katalysator en verstoven dit mengsel in waterstof onder druk. — 149 — Dergelijke methodes zijn in gebruik genomen door Lever Brothers en het Sunlight Concern in Engeland, terwijl in Duitschland de patenten van Wilbuschewitsch door de Besigheimer fabriek tegen hoogen prijs zijn gekocht. Het bleek verder, dat fijn verdeeld nikkel volgens degenen, die niet in het bezit van Normann’s patent waren, gemak- kelijk onwerkzaam werd door verontreiniging in de olie of in de gebruikte waterstof. Merkwaardig dat de Germania-Ölwerke verklaren daarvan geen last te hebben. Desalniettemin vroegen Erpmann & Beprorp in 1913 een patent op fijn verdeeld nikkeloxyde als katalysator. Deze stof zou bijzonder ongevoelig zijn voor verontreini- gingen. Tusschen de bezitters van het nikkelpatent en de aanvragers van het nikkeloxydpatent kwaın het weldra tot een strijd. Volgens onderzoekingen van Meigen en Bartels zou nl. het nikkeloxyde bij hoogere temperatuur door waterstof Zon gemakkelijk tot nikkel worden gereduceerd, dat bij het hydreeren van olie met nikkeloxyd als katalysator, dit laatste in nikkel, althans gedeeltelijk, zou overgaan. Dit nikkel in wordenden toestand zou als katalysator optreden. ERDMANN & Beprorp’s patent zou dus in den grond met dat van NORMANN identisch zijn. Erpmann nu kan geen nikkel in het als katalysator gebruikte nikkeloxyde aantoonen. De tot pastilles saamgeperste gebruikte katalysator vertoont geen grooter geleidend vermogen voor electriciteit, dan een pastille uit versch nikkeloxyd. Kooloxyde doet bij 50° - 80° over den gebruikten katalysator geleid, geen nikkelcarbonyl ontstaan. Meigen en Bartels vinden wel toename van geleidend ver- mogen en wel vorming van nikkelcarbonyl. Nu is het nauw- keurig bepalen van geleidbaarheid van poeders in pastillevorm geen gemakkelijk werk en is het nikkelcarbonyl een zeer onbestendige verbinding. De katalytische werking van het nikkeloxyde schijnt mij echter op grond van deze overwe- Zingen vrij wel vast te staan. Immers, indien het bij het proces gereduceerd wordt tot nikkel, zal, gezien de hoogst — 150 — dubieuze resultaten der reacties op vrij nikkel de hoeveelheid nikkel wel zeer gering zijn. Men gebruikt nu procentsgewijs ongeveer evenveel nikkeloxyd als nikkel en de snelheid der hydreering is van dezelfde orde. Het spoortje nikkel, dat niet eens met absolute zekerheid is aan te toonen kan moeilijk alleen voor de katalytische werking aansprakelijk gesteld worden. De strijd tusschen BEDFORD en Erpmann eenerzijds en de Germania-Olwerke anderzijds is tengunste van de eerst- genoemden beslist. Toch houden Normann en ScHrick vol, dat het nikkel de katalyse veroorzaakt. Nikkelzouten, zooals boraat, formiaat en oleaat zijn als ` katalysatoren geprobeerd, schijnen echter niet te voldoen. Vernuftig is de toepassing van het nikkelcarbonyl, dat bij verhitting zeer gemakkelijk nikkel doet ontstaan. Hierop nam Shukoff een patent. Het schijnt echter, dat de nikkelkatalysatoren nog niet in alle opzichten voldoen. Dit blijkt uit het streven de kostbare platinametalen als ` katalysatoren aan te wenden. In den fijn verdeelden toe- stand, waarin deze metalen in kolloide oplossing verkeeren moet hunne katalytische invloed bijzonder groot zijn. Maar het terugwinnen na gebruik kan wanneer men de metalen in dezen toestand aanwendt niet zoo nauwkeurig geschieden of de verliezen maken zich finantieel te voelbaar. Daarbij komt de rente van het in katalysator vastgelegde kapitaal. Toch is door de N. V. Arron Jürgens vereenigde fabrieken een patent genomen op eene werkwijze met palladium: dit metaal wordt als dun blik of op andere metalen neergeslagen aangewend. 00 vervalt het verlies bij het terugwinnen. Men blijkt echter volgens de laatste onderzoekingen geen kostbaren katalysator noodig te hebben. Het proces der waterstofadditie verloopt onder sterke volumeafname. Verhooging van druk zal dus dit proces bespoedigen. Kalnin vond dat oliezuurnatrium bij 300° en 30 atmosfeeren druk d — 151 — door waterstof in stearinezuurnatrium wordt omgezet. Toepas- singen hiervan zijn wij niet bekend. De waterstofbereiding speelt bij de besproken procédés een voorname rol. Daar men zeer veel verliezen heeft bij het werken met dit zeer ijle gas onder hoogen druk moet men installatie’s maken van zeer groote capaciteit. Watergas wordt veel toegepast, waaruit men het kooloxyde door conden- satie verwijdert. Zoo komt een cM3 op 5--7 ct. Per 100 K.G. olie bedragen de hydreeringskosten f 2.10 — f 4.— volgens anderen f 6.— De produktai der vetharding vinden toepassing op groote schaal in kaarsenfabrieken, zeepziederijen en margarine fabrieken. Dat deze afzet goede winsten oplevert moge blijken uit het feit, dat 100 K.G. traan ongeveer f. 29 kost en verhar- ding tot het smeltpunt van talk de waarde bijna verdubbelt. De zeepindustrie schijnt evenwel de harde vetten niet onverdeeld ` te prijzen, de daaruit bereide zeep zou niet schuimen en zelfs geen waschvermogen bezitten. Het lijkt wij waarschijnlijk, dat men nog moet leeren deze nieuwe vetten te verwerken. ; De meest belangrijke toepassing vinden de geharde vetten in de margarinefabricage. Er zijn echter stemmen opgegaan in fabrikantenkringen, dus niet uitsluitend van ongeïnteres- seerde zijde, tegen het gebruik van geharde traan als voedingsmiddel. Oppervlakkig schijnt het onsmakelijk een produkt uit deze onwelriekende en onsmakelijke stof bereid te consumeeren. Maar de geharde traan is volkomen wit en reukeloos. Dit behoeft niet te verwonderen daar de esters van het sterk onverzadigde clupanodonzuur, die voor den onaangenamen geur der traan verantwoordelijk gesteld worden in stearinezure esters zijn omgezet. Ik geloof, dat deze uitingen van den kant van sommige fabrikanten er op wijzen, dat reeds groote massa’s traan in geharden toestand als margarine door het publiek worden verorberd. RN De verteerbaarheid der hoogsmeltende vetten schijnt echter minder groot te zijn. Dit zou een onderwerp kunnen worden van systematisch onderzoek. Waarschijnlijk is daar al mee begonnen. Ten slotte nog een opmerking over het nikkelgehalte dezer geharde produkten. De vraag rijst kan dit gevaar opleveren voor de gezondheid? Gevallen van vergiftiging door mar- garine zijn wel eens op groote schaal voorgekomen, maar waren niet aan nikkel te wijten. Omtrent het gehalte aan ` nikkel bij geharde traan vind ik eene opgave van OFFERDAHL (Larvick). Bij 200 bepalingen van nikkel in dit produkt vond hij nooit meer dan 4 mgr. per kilo. De getallen schommelden tusschen 0.5 en 4 mgr. per kilo. NORMANN en Hüeen vonden in appelmoes in nikkelen pan gekookt 46.4 mgr. per kilo, in zuurkool 127.4 mgr per kilo, roodekool 67.9 mgr. en in gebakken aardappelen 79.8 mgr. Deze opgaven laat ik geheel voor rekening van de VorMANN en Hiert, Het verschil tusschen het nikkelgehalte van gebakken aardappelen en dat van appelmoes verraadt m.i. dat deze getallen niet aan serieuze proefnemingen zijn ontleend. ÖFFERDAHL vermeldt, dat hij per dag 0.5 mgr. in geharde traan verorberde zonder nadeelige gevolgen te ondervinden. De proef zou meer afdoende zijn geweest indien deze heer per dag 127.4 mgr. nikkel bijvoorbeeld in zuurkool had verorberd. Toch meen ik opgrond van andere onderzoekingen wel te mogen aannemen, dat geharde vetten niet gevaarlijker zullen zijn dan in nikkel schalen bereidde spijzen. Een zeer gevoelig reagens op nikkel heeft men in het dimethylglyoxim. CH, — C =N —0 —H CH; — h =N—0O—H Dit vormt met nikkel een sterk rood gekleurd zout. Men voegt dit reagens bij de asch, die men na verbranding van 100—200 gram gehard vet overhoudt. Daar alle geharde vetten echter geen nikkel behoeven te bevatten is een positieve nikkel reactie wel een bewijs, dat men met een gehard vet te doen heeft, maar een negatief resultaat laat ` ons in het onzekere. — 153 — In verband met het onderzoek van vetten zij hier nog even vermeld, dat de geharde vetten het onderzoek en identificeeren van olién en vetten niet zullen vergemakkelijken. Immers een voorname constante het joodgetal verliest zijn waarde! Naschrift. Jaarlijks worden groote massa’s olie, vooral klapperolie, uit onze kolonién geéxporteerd en een nog grootere „hoeveelheid in de koloniën zelf geconsumeerd. De vraag doet zich voor, is vetharding in onze kolonién rendabel? De grondstoffen zijn er voor te krijgen: ricinusolie, kapok- pitolie, katoenzaadolie zijn beschikbaar; of echter de afzet van het produkt naar kaarsenfabrieken, zeepfabrieken of aan het publiek als margarine rendabel zal zijn moet een nauw- keurig onderzoek uitmaken. IN MEMORIAM W. A. BORGER. + Na een kortstondige ziekte overleed te Weltevreden op 30 November 1915 ons medebestuurslid W. A. Boraer. In 1875 te Wyhe geboren, in 1900 te Leiden tot arts bevorderd, kwam hij als Officier van Gezondheid in Neder- landsch-Indié, en werd hij in 1907 aan het Instituut Pasteur gedetacheerd, waarvan hij later onderdirecteur werd. Borger heeft zich daar met groote toewijding en nauw- gezetheid toegelegd op de bereiding van heilsera en vaccins ten einde Nederlandsch-Indië geheel te doen deelen in de voordeelen dezer nieuwe genees- en voorbehoedmiddelen. Ook zijn verlof naar Europa gebruikte hij voor een groot deel, om zich aan verschillende buitenlandsche seruminrich- tingen op de hoogte te stellen van de daar gebruikte bereidingswijzen. Na zijn terugkeer werd door hem de bereiding van Antite- tanusserum aan ’s Lands Koepokinrichting overgebracht, en werkte hij aan een serum tegen den beet van in onze kolonién inheemsche slangen, die een ander vergif bezitten, dan dat, waartegen het Europeesche serum werkzaam is. Ook nam hij de studie der vaccins tegen pest weer ter hand, in de hoop een meer werkzaam vaccin te vinden, dan de tot nu toe in Europa en Engelsch Indié vervaardigde, die in Malang weinig hadden voldaan. Bij zijne proefnemingen met dit laatste moet hij zich ongemerkt hebben geinfecteerd. Zoo viel hij, een slachtoffer in den strijd tegen een der meest gevreesde ziekten. Zijn heengaan laat niet alleen in den kring zijner familie, zijner vrienden, zijner collega’s, maar ook in ons bestuur een ledige plaats. Zijne belangstelling in vele vraagstukken, — 156 — zijn helder oordeel, zijn duidelijke manier van zich uit te drukken waren alle eigenschappen, die hem in eene weten- schappelijke vergadering deden waardeeren; zijn sympathieke persoonlijkheid nam vele harten voor hem in. Wat hij op zich nam deed hij met toewijding —getuige zijn werk voor het Geneeskundig Tijdschrift, waarvan hij eenige jaren gérant was. Indië verliest in hem een man, van wien het nog veel goeds voor de lijdende menschheid had mogen verwachten. Eere zij zijne nagedachtenis. GRIJNS. DROOGTE-JAREN OP JAVA DOOR W. VAN BEMMELEN. Langdurige droogte heerschte in het jaar 1913 en onver- wachterwijze herhaalde zich die bezoeking in het jaar daarop, ons op pijnlijke wijze duidelijk makende, dat een fel droge Oostmoesson niet alleen geen zeldzaam verschijnsel is, maar zich zelfs in twee op elkaar volgende jaren kan herhalen. Misschien was die herinnering niet onnoodig, want reeds vele jaren waren sinds de laatst voorgekomen droogte verstreken ; maar de wijze waarop wij aan de onvermijdelijkheid van dit natuurverschijnsel herinnerd werden, was inderdaad wat heel kras. Toch is het voor hen, die cultuur- en andere oeconomische belangen behartigen, vereischt, dat ze niet uit het oog verliezen, dat jaren van langdurige droogte telkens weer voorkomen. Van groot belang is het voor hen om te weten of dat optreden wellicht aan bepaalde perioden gebonden is, en, als het zich niet regelmatig, maar in grillige opvolging voordoe‘, of dan tenminste van een zekere frequentie sprake is. Een volledig antwoord op die vragen kan enkel uit de statistiek der regenwaarnemingen gevonden worden, maar helaas, die statistiek reikt niet ver in het verleden terug. Het oostindische net van regenstations werd eerst einde 1878 gesticht en in vroegere jaren werd de waarneming van den regenval maar zeer sporadisch verricht. Aan het Observatorium te Batavia begon men in 1864 met regenwaarnemingen ; bovendien werden van 1829 tot — 158 — 1850 de regendagen te Batavia opgeteekend en de maande- lijksche aantallen zijn in Deel I van dit tijdschrift gepubliceerd. Ook twee meteorologische stations waren op Java in de vijftiger jaren in werking, n.l. Buitenzorg en Banjoewangi; maar ze geven weinig of geen uitsluitsel, want te Buitenzorg pleegt het overvloedig te regenen, in maanden dat Oost-Java onder langdurige droogte lijdt en Banjoewangi ligt te dicht bij de ZO helling van den Idjen, die juist in den Oostmoesson veel regen ontvangt. Ook Batavia is te veel in het nattere westelijk deel van Java gelegen om uit zijn regenval betrouwbare gevolgtrek- kingen voor het geheele eiland te trekken. Zoo moest dus naar een: andere bron gezocht worden en weldra werd die gevonden in de jaarverslagen van den Directeur der Culturen. Voor latere jaren zijn die verslagen gemakkelijk te raad- plegen, daar in de Koloniale Verslagen ook het jaarlijksche ` Cultuurverslag uitvoerig aangehaald wordt; maar de Koloniale Verslagen beginnen eerst met 1849. Wil men verder teruggaan, dan möeten de manuscripten, die zich op ’s Lands Archief bevinden, ter hand genomen worden. Ze zijn echter niet volledig! Een te weinig krachtig beheer van dat archief is er schuld aan, dat veel uitgeleende stukken van allerlei, soms zeer belangrijken aard, niet terugkeerden en verloren raakten. Thans is door den tegenwoordigen landsarchivaris aan dien wantoestand een einde gemaakt en wordt niets meer uitgeleend. Van de andere Cultuurverslagen vond ik op het archief, die tusschen 1834 en 1867 uitgebracht en in deze reeks ontbreken die van 1839, ’40, ’42, ’54, ’55, '56, 58, ’59, ’60, ’61 en ’62. Nu wordt echter uit den aard der zaak in deze verslagen telkens zoowel het weder dat in het verslagjaar heerschte, als dat het welk in het vorige verslagjaar had geheerscht, besproken, zoodat voor de jaren voorafgaande aan het ver- schijnen van het Koloniaal Verslag (vóór 1849) de reeks voor het gestelde doel toch volledig was. Men vindt in het — 159 — archief onder de Gewestelijke Verslagen ook enkele, die van ouderen datum dan 1834 zijn; de oudste over het jaar 1827, maar in hen vond ik geen melding gemaakt van langdurige felle droogten en wel hoogstwaarschijnlijk, omdat ze in die jaren niet voorgekomen zijn. Het jaar 1833 kenmerkte zich toch door zulk een droogte en het is dus zeer wel mogelijk, dat in de zes vorige jaren Java vrij bleef van die bezoeking. Wil men nog verder in het verleden teruggaan, dan zou, volgens den Landsarchivaris, Dr. pr HAAN, enkel de Javasche- Courant de eenige bron zijn, maar tevergeefs zocht ik de jaargangen door. Voor den Compagniestijd zou misschien een See ver- spreide opmerking in het „Daghregister” te vinden zijn, maar van een eenigszins volledige statistiek zou geen sprake zijn, zoodat de enorme moeite, aan het zoeken naar zulke verborgen mededeelingen, verbonden, zeker niet te wettigen zou zijn. In dien ouden tijd hield men met opzet mededeelingen van dien aard achter, vooral ongunstige. Ook zouden ze wel eens onbetrouwbaar kunnen zijn, wanneer een droogte als zondebok voor ander kwaad naar voren zou geschoven zijn geworden. Datzelfde geldt misschien ook voor sommige gewestelijke verslagen in de 19% eeuw. Ik heb mij dus beperkt tot het tijdperk 1827—1915, dat 89 oostmoessons beslaat, en had daartoe ter mijner beschik- king een materiaal, dat aan heterogeenheid inderdaad moeilijk te overtreffen was. Ten eerste bestond het uit twee groepen, het oudere van de Cultuurverslagen en het jongere van de regenstatistieken. Voorts was in beide een voortgang van beknoptheid tot uitvoerigheid. Bovendien was datgeen, waarnaar gezocht werd, geen scherp omlijnd verschijnsel. Tusschen zeer natte en uiterst, droge oostmoessons zal wel de geheele gamma van weersge- steldheid, zij het ook in grillige opvolging, afgespeeld zijn en wáár was een grens te trekken? — 160 — En wanneer zulk een grens uitgezet. was geworden, hoe zou dan in de mededeelingen uit die Cultuurverslagen die grens terug te vinden zijn? Het laat zich echter vragen of dit voor het hier gestelde doel wel zoo erg is. Wat is dat doel? Niets anders dan voor de praktijk een beeld te winnen van de frequentie van droge jaren, die vooral schadelijk voor sommige culturen zijn. Welnu, dat laatste zal zonder twijfel uit cultuurverslagen spreken en de drempel, waarboven de klachten over oogst- mislukkingen, beginnen binnen te vloeien, moge niet steeds dezelfde zijn geweest, moge zelfs door uitbreiding van irrigatie en andere verbeteringen hooger zijn geworden, of ook lager, omdat minder gunstige terreinen in bebouwing zijn genomen, heel veel veranderd zal deze hoogte wel niet zijn en in elk geval, zal die hoogte practische waarden hebben gehad. Hieruit volgde voor schrijver de vorm volgens welke hij te oordeelen had. Werd in het verslag van groote droogte over geheel Java of over groote deelen van het eiland gewaagd, dan werd het betreffende jaar als droog geken- merkt, niet daarentegen als enkel van droogte in een enkel gewest werd gesproken. Wanneer van buitengewoon felle en vooral van zeer lang aanhoudende droogte werd bericht, dan werd het jaar ook als zoodanig aangeteekend, zoodat twee categoriën, droge en zeer droge jaren, werden gevormd. Bij het jongere deel van het materiaal, dat bestaat uit de waarnemingen van het regenstationsnet kon zonder be- zwaar een scherpe grens aangenomen worden en inderdaad wordt dat thans ook in dien geest bewerkt, maar voor het hier gestelde doel was het beter in harmonie met het andere deel te blijven en dus ook een practische grens te zoeken. Eigenlijk ware het beter geweest ook voor deze jaren de Cultuurverslagen door te werken, maar uit de tabellen der — ii — tegenwaarnemingen spreekt zoo duidelijk het optreden der droge jaren, dat hier toch volgens deze cijfers door schrijver geoordeeld is, waarbij hij zich een persoonlijk oordeel vormde over het al of niet toekennen van het karakter van droog en van zeer droog. Zooals van zelf spreekt zijn de twee deelen van het tijdvak, die op deze beide verschillende wijzen behandeld zijn, eerst gescheiden gehouden. Hieronder volgen de berichten over de verschillende volgens de bovenaangevoerde criteria uitgezochte droogte-jaren, die duidelijk spreken van abnormale droogten. 1833. In Batavia werden de volgende aantallen regen- dagen genoteerd: Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. 20 18 H 40 8 0 3 0 0 12 2 Een regenlooze October maand wijst op een langdurigen drogen oostmoesson en de buitengewoon geringe val in December maakt de waarschijnlijkheid groot, dat in den Oosthoek de regens zeer laat doorkwamen. Dat is in overeenstemming met het bericht in het ge- westelijk verslag van Besoeki, dat de koffiepluk onvoor- deelig was door de aanhoudende buitengewone droogte in de laatste maanden van het jaar 1833. In het verslag van den Directeur der Culturen, het eerste van de reeks, is niets te vinden over droogte, maar dat handelt meer over de algemeene belangen der culturen en minder over de oogsten van het jaar. 1835. De maandelijksche aantallen regendagen te Batavia waargenomen spreken niet van een heftige droogte: Jan. Febr. Maart April eg den duit Aug. Sep, Oct. Nov. Dec. a 2 24 7 5 13 B D maar wel van een a Ai van geringen regenval, waarmee dan geheel in overeenstemming zijn de mededeelingen over droogte in het Cultuurverslag. LXXV ken — 162 — In de algemeene beschouwingen over de Koffiecultuur heet het: „aanhoudende en sterke droogte, welke gedurende het jaar 1835 in de meeste residenties is ondervonden, waar- door een gedeelte van de vrucht aan de boomen is verdroogd en een ander gedeelte is afgevallen.” Bij het verslag over de indigo-cultuur in Cheribon, wordt gesproken van de sterke en aanhoudende droogte, welke gedurende het jaar 1835 is ondervonden en in de algemeene aanmerkingen leest men: „De geheerscht hebbende buiten- gewone droogte gedurende het jaar 1835. Ook in het verslag over 1836 wordt bij de algemeene aanmerkingen over de koffiecultuur van de aanhoudende en sterke droogte gedurende het jaar 1835 gesproken. 1841 en 1842. De berichten over deze beide jaren zijn niet zoo ondubbelzinnig als over 1835, maar toch schijnt meer dan gewone droogte geheerscht te hebben. In de regendagaantallen voor Batavia zijn eigenlijk alléén de aantallen regendagen van November en December 1842 opvallend. Jan. Febr. Maart BE is a d Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. 1838 18 22 13 3 3 4 13 22 1841 19 18 14 3 ai a 1 3 4 10 14 1842... 2i 15 15 6 5 1 2 4 10 7 7 De aantallen zijn voor 1841 en 1842 grooter dan die voor 1838, welke hierboven mede opgenomen zijn, en toch zijn voor 1838 geen berichten omtrent abnorme droogte te vinden. In het Cultuurverslag over 1841 wordt evenwel opge- merkt, dat de oogst van 1841 minder is dan die van 1840, o.a. wegens: de zware regens en daarop gevolgde langdurige droogte, waardoor o.a. in het = kwartaal 14500 bouws zijn uitgestorven. Voor 1842 is alleen in het Gewestelijke verslag voor Besoeki te vinden de opmerking bij de mededeelingen over de suikercultuur, dat het jaar 1842 zeer droog is geweest. — 163 — We hebben hier dus een sprekend voorbeeld van de weinig scherpe omlijning, die wij aan het begrip van droog jaar kunnen geven. 1850. In dit jaar spreken de berichten weer zonder de minste dubbelzinnigheid van een langdurige, felle droogte. In het Cultuurverslag wordt bericht bij de kaneelcultuur van aanhoudende felle droogte, bij de nopal van de zeldzaam bestendige weersgesteldheid, bij de rijst van de latere lang- durige droogte, en in het verslag over 1851 wordt bij de indigocultuur gesproken over de in het centrum van Java in het laatst van 1850 geheerscht hebbende felle droogte. De regendagaantallen voor Batavia en Banjoewangi zijn in overeenstemming met deze berichten. Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Batavia 15 - 21 19 12 A D 2 2 14 Banjoewangi 23 23 D 9 AR Tor 8 0 8 1853. In het Cultuurverslag van 1854 wordt bij de rijst vermeld, dat over Java de Westmoesson 1853/54 zóó laat doorgekomen is, dat men op vele plaatsen, waar het slagen van het gewas geheel van den regen afhankelijk is, niet tot beplanting heeft kunnen overgaan. In Besoeki was het in de maanden Januari en Februari ’54 nog droog, terwijl de koffie in 1854 een groote oogst gaf, waarbij de langdurige droogte in 1853 wordt geme- moreerd. Bij de indigo wordt gesproken van felle droogte in Ban- joemas, Bagelen en Kedoe. Toch komt het mij voor dat de droogte minder fel geweest is dan in 1850 en 1855. De aantallen regendagen te Banjoe- wangi, van 1850 tot 1856 waargenomen, schijnen dat te bevestigen. Zij volgen hier. — 164 — Aantal regendagen te Banjbewangi. | Jaar. | Jan. |Febr.| Mrt. | April) Mei | Juni | Juli | Aug. Sept.| Oct. | Nov. | Dec. pe 1850 Ber (SE ` 91.21 22 A 1 0 0 9 10 157 1851 2a BI u | 7, 98) 5.38) 6 981 12: H 155 18523 231 A| D9 A ee ed 1853 14 17 13 9 14 16 4 2 12 6 11 12 130 1854 9.|: 26 12 11 5 18 17 10 1 10 18 | 20 157 1855 19 12 12 t 2 2 a 9 0 0 1 7 74 06 I 18. E Or 91 4) 5 5i Mer AL AOL 1 3: ww | 1855. Ook voor dit jaar zijn de berichten bij de verschil- lende cultuurverslagen eensluidend in de memoreering van groote droogte, het meestzeggend wel bij de koffie, waar het heet: „na aanhoudende droogte van zeven maanden gepaard met felle ZO-winden, viel op het einde van 1855 de regenmoesson met kracht in.” 1864. Minder duidelijk zijn de berichten over dit droogte- jaar. Voor Batavia zijn hier voor het eerst de uitkomsten der regenmetingen aan het Observatorium beschikbaar. Zij spreken geenszins van felle droogte. Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Hoeveelh. 46 IN 10 S 2 B WW ts ie 5 oe Aant regen. 0 2 mW B nN NR NL In het verslag van den Directeur der Culturen wordt bij de mededeelingen omtrent de rijsteultuur in Semarang de groote droogte in de Oostmoesson gememoreerd, maar ook eenige tijdig gevallen regens. In Japara gewaagt hij van het lang uitblijven der regens, in Grisee van felle droogte, in Pasoeroean en Patjitan van langdurige droogte. Bij de indigo wordt vermeld: „de gestadige droogte in de maanden Juli tot en met October.” 1873. over de indigo gezegd: „Ondanks de aanhoudende droogte in de maanden October en November, waardoor de 3de snit weinig te beteekenen had, bedroeg de productie nog 12700 pond tegen 5312 in 1872.” Voor de suikercultuur was het weder zeer gunstig. Aan het Observatorium werd waargenomen: Jan. Febr. Maart Hoeveelh. 278 310 339 Aant. regend. 18 24 n te Willem L Aant. regend. 15 19 14 — 165 — In het Koloniaal Verslag wordt in het gedeelte April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. 105 A B P B 13 33 J8 13 11 E, 9 4 7 8 BD un 1 3 8 10 15 33 en 38 mm. zijn te Batavia geringe hoeveelheden voor October en November, maar 7 en 8 regendagen wijst toch geenszins op felle droogte. De regendag-aantallen voor Willem I wijzen op vroege, abnormale droogte. 1875. zooals de Bataviasche cijfers aangeven. Hoeveelh, Aant. regend. 24 24 In dit jaar is de droogte reeds in Mei ingevallen, Jan. Febr. Maart April jr Weg = Aug. Sept. Geh Nov. Dec. 439 213 199 24 27 19 152 12 e ; i 5 3 a 10 In het Koloniaal Verslag van 1876 wordt medegedeeld dat de verwachtingen over de oogst van 1876 zeer gunstig want de droogte, die op Java heeft geheerscht en andere cultures benadeelde, is voor de koffiecultuur voordeelig geweest. i in 1875 gesproken. zijn, Ook bij de kina wordt over de langdurige droogte 1877. Dit jaar was buitengewoon droog, en leeft nog in de herinnering der oudgasten voort. Zelfs voor de katoen was de droogte te fel en de kina had er eveneens onder te lijden, daar ook in de Preanger- bergen van Mei tot in het laatst van November bijna geen regen viel. 249 23 — 166 — Duidelijk spreken de regencijfers voor Batavia: Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Hoeveelh. 341 JA A 160 : 28 66 1 0 0 0 39 18 Aant. regend. 19 20 20 15 5 6 1 0 0 0 4 20 Voor de na 1878 opgetreden droogte-jaren is volledig materiaal aanwezig, daar in 1879 het net van regenstations op Java en de Buitenbezittingen in functie kwam. Een hoogst leerrijk overzicht kon ik in het in 1915 ver- schenen werk over de „Uitkomsten der regenwaarnemingen op Java” opnemen, n.l. twee tabellen gevende den gemiddelden regenval en het gemiddeld aantal regendagen op Java voor iedere maand van het jaar, uitgedrukt in deelen van het overeenkomstige gemiddelde voor het tijdvak 1879—1911. Deze tabellen zouden inderdaad veel meer waarde hebben, indien zij berustten op waarnemingen aan dezelfde stations, maar dit is niet het geval; het aantal heeft zich lieverlede uitgebreid. Een herberekening van de, indertijd telken jare voor het dan in functie zijnde aantal stations, opgemaakte tabel, is nog niet uitgevoerd. Voor de hier nu volgende droogte-jaren zal ik de maande- lijksche verhoudingsgetallen aan bovengenoemde tabellen ontleend, vermelden. 1881. Dit jaar was matig droog. De cijfers voor Java zijn: Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Jaar. Hoeveelh. 1.09 0.89 1.01 1.06 0.59 1.23 0.52 0.09 0.21 0.14 1.05 0.97 0.86 Aant. regend. 1.12 0.99 1.00 0.99 0.74 1.27 0.71 0.31 0.33 0.20 1.01 1.03 0.90 In Juli vielen bijna op geheel Java nog regens, maar Augustus was vrijwel regenloos. In West-Java vielen half September en in de 24 helft van October eenige regens, terwijl Midden- en Oost-Java nog in October droogte hadden. Begin en half November vielen echter ook daar de regens in. D Moeara Tembesi. Djambi. ” Sarolangoen ” Martapoera : Pale mb an ni. Anambas eilanden Riouw en iin Anambas Eilanden. Poeloe Toedjoeh. u Poeloe Toedjoeh. Bangka en Onderhoorigh. Billiton. 13k, S ech) ? AFDEELING, ONDERAFDEELING GOUVERNEMENT OF EILAND. , PLAATS. RESIDENTIE. | Koeala Koeroen Z. en O. Afdeeling. Borneo. Rantau. i H d Long Iram. 3 F 2 Poeroek T'jahoe. 3 S 2 Apo-Kajan. ” E b oni. Celebes en Onderhoorigh. Celebes. ’ Soppeng. a „ Boni-ri-Attang. j re S Makale. = S S Saleijer. Saleijer. SES Ne EE EE eek ee le te a eS an Volgens ontvangen berichten werden in 1914 geen aardbevingen waargenomen in de volgende districten. Tanah Datar. Loeboe Sikapang. Batang Hari. Selat Pandjang. Bagan Si Api-Api. Kampar Kiri. Siak. Martapoera. Anambas eilanden. Poeloe Toedjoeh. Manggar. Sampit. Koeala Koeroen. Rantau. Hi Palembang. Riouw en Onderhoorigh. Bangka en Onderhoorigh. Z. en O. Afdeeling. 23 HI AFDEELING, ONDERAFDEELING GOUVERNEMENT o OF EILAND Praars. RESIDENTIE. Javas 4° punt. Bantam. Jaya Sindanglaoet. Cheribon. re Ploembon. 5 > Poerworedjo. Kedoe. x Magelang j $ Wirosari Semarang. + Sragen. Soerakarta. éi Bodjonegoro. Rembang. . + Blora. ge X Sidoardjo. Soerabaja. r Pasoeroean. Pasoeroean. a Moeara Laboeh. Padangsche Bovenlanden. Sumatra. Bangkinang. ` e ” Anambas eilanden. Poeloe Toedjoeh. illiton. Borneo. LO 29 48 £ AFDEELING, ONDERFADEELING| GOUVERNEMENT oF OF EILAND. PLAATS. RESIDENTIE. Long Iram. Z. en O. Afdeeling. Borneo. Poeroek Tjahoe. i e Martapoera. ‘i e Tanah Bamboe. e Ge Koeala Kapoeas. e ep Apo Kajan. „ „ Oeloe Soengei. a e Pont, Celebes en Onderhoorigh. Celebes. Boni-ri-Attang. ` re j Saleijer. e Saleijer. AARDBEVINGSBERICHTEN. De data der seismografische opteekening zijn ontleend aan de registraties van den WıErcHerr seismograaf van 1000 EG, waarvan de resultaten maandelijks door het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium worden gepubliceerd. ae 108 e A B Residentie of | Edel Se : | Lengte | ing graaf Berichtgever. Waarnemings- | oost Gouvernement | = | Uar. | tot Ba te plaats. Breedte. van E | Local tavia- Batam | Grw | en Eiland. ä | tijd ar MT ` | a | | Minuten Batavia. Januari 1914. ? _ Civiel Gezag- | Larantoeka. 8.3 Z. | 123.0 | Timor en On-| 3| Su Om | — 65 hebber derh., Flores. AS br. Fleischer | Kota Tjane. 35 N.| 97.7 | Atjeh en Onder- 12) 4u Om | + 36 S Off. v. Gez, hoorigheden. Hoofd v. Plaat- Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 15) 14u 15m | + 26 |14053m195, selijk Bestuur. Benedenlanden, S Sumatra. a Lichtopzichter. | Poeloe Bodjo. | 0.6 Z.| 98.5 | Batoe Eil.,West-| 18| 17" 5m | + 33 | 17350m 565. . kust Sumatra. ; _ Hoofd v. Plaat-/ Padang. 1.0 Z. | 100.3 | Padangsche 8| 174 15m | + 26 2 selijk Bestuur. Benedenlanden, Sumatra. _ Ass.-Resident. | Painan. LA Z.| 100.6 Padangsche |18| 17% Jm | + 25 = Benedenl., Me natra i Hoofd Admini-| Loeboek 1.0 Z.| 100.4 et West- 18! 17u 25m | + 26 gen. trateur. \ilangan. kust. R Controleur van| Moeara Laboeh. 1.5 Z. | 101.0 |Sumatra’s West-| 18| 17u 10m | + 22 » Moeaia Labo ust, Sumatra = Wd. Controleur. e = = adangsche |18 a 3 D Bovenlanden Sumatra. Ass.-Resident. | Fak-Fak. 3.0 Z.| 132.3 Amboina, 21) lou 55m | —102 West-Nieuw- = ruinen _ Architect A mpenan. 8.6 Z. | 116.1 Lombok. 23| 11u 53m | — 37 4 _ Licht Opzichter.! Poeloe Bodjo. | 0.6 Z 98.5 | Batoe Eil., West-| 23| 13u 35m | + 33 3 | ust Sumatra _ Civiel Gezag-, Hollandia. 2.5 Z.| 140.5 | Ternate en On-| 24| 18u 15m | __136 derhoorigheden Nieuw-Guinea Controleur. Singkel. 2.4 N.| 97.8 |Atjeh en On- 24 1u 40m | +36 gu 26™ : derhoorigheden. : — 198 — © D E Bijkomende verschijnselen pia ct Intensiteit Richting. en en aard der beweging. : E opmerkingen. Se O—W, Zwak. ZO---NW. Horizontaal. EE vy Sue, Vrij hevige schok. ZO—NW, Zwaar, horizontaal. Veroorzaakte geen schade. BR Vrij hevige sehokken. = ER = 2 schokken. . Zware dreuning. : , O—W. Sterke beving. oe NW—ZO. |Een lichte golvende schok. a NW. Langzaam. a O—W. Horizontaal, vrij hevig. SE N—Z. Vijf sehokken, horizontaal en icht. : ZO — NW. | Licht, horizontaal. O—W. lste zwaar, 2de licht. Twee schokken. ee 1 2 schokken, de tweede schok was ij hevig en werd voorafge- g oor een licht onder- aardsch gerommel. == ER ae a A B e. Lengte en neie Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- ob Geuvert 18 Uur. tot Ba- Ce plaats Breedte.| yan £ Locale tavia- Batavia. Grw. en Eiland. = tijd = MT Minuten.| Batavia. S Januari 1914 (vervolg). e __ Controleur ` van! Gorontalo, 0,5 N.| 123.1 | Menado,Celebes.| 26| 7u 15m $ Gorontalo, ` Civiel ` Gezag-| Kwandang. 0.9 N.| 122.9 | Menado. 26| Tu 45m hebber. ' L. Dinger. Painan. 1.4 2. | 100.6 | Padaugsche 31) 13u 37m S Benedenlanden, = Sumatra. 6. E. Hoffmann.|Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.0 Preanger 31/20u33m** S Regentschappen.| T E Februari 1914. __Pasirah. Moeara Doea. | 4.6 4. | 104.1 | Palembang, 1] 20u Om Sumatra, L. Dinger. Painan. 1.4 2.| 100.6 Padangsche 1| 22u 57m ; Benedenlanden Hoofd v. Plaat-| Padang. 1.0 Z.| 100.3 | Padangsche 1| 23u Om selijk Bestuur. | - Benedenlanden, Sumatra. C.C. Lau, Hoofd| Loeboek Sé 100.4 |Sumatra’s West-| 2| 22u 55m Administrateur. Kilangan. ust. ; Jontroleur vanj Gorontalo. 0.5 N.| .123.1 | Menado,Celebes., 8) 9u 50m Gorontalo, | Civiel Gezag-| Kwandang. 0.9 N.| 122.9 S 11] 21u 35m aie T, ` Pasirah. Moeara Doea. | 4.6 Z.| 104.1 | Palembang, 13| 20u 30m Sumatra. © Civiel ` Gezag-| Wahai. 2.8 Z. | 129.5 | Ceram. 15| 16u 15m ay hebber. 3 33 39 ” LÉI 19 7 19 5u 30m Controleur. Donggala, 0.7 2. | 119.7 | Menado,Celebes. 23| 11% 55™ x : S a a ——— ** Midden Java Tijd, Ce —. 201 — : Duur. A Seconden. © Richting. D Intensiteit en aard der beweging. E Bijkomende verschijnselen en opmerkingen. Niet hevig, vertikaal. Duidelijk doch niet zeer krachtig. Dreuning. 2 zeer lichte schokken.’ Dreuning. Vrij hevige schok, Golving, matig. :ı Niet hevig, vertikaal. Pan Duidelijk, niet zeer krachtig. Licht, verticaal. Mi KA) Golving, matig. Tijd vrij nauwkeurig. |Schommeling van stoelen en kantoorge- _ ouw. = Tijd hoogstens 4 min, fout. Tre tee — 203 — A | B © D E | | Residentie of | | | gode S a : | Waarnemings- Lengte : | i | Dar. |, ding | bea: tated Bijkomende verschijnselen iem | plaats. Breedte. eg | ONTON IR | S | Locale | ei | Richting. en | | Grw. en Eiland. | A | E E a ee opmerkingen. | E | Minuten. | Seconden. Maart 1914. _ Controleur. Tabanan. 85 Zl 115.1 | Babe 15:30 UT) we Sei T w W—O. Reeks schokken ‘vlug achter| Waarnemer er door wakker geworden. ; elkaar, hevig. ` | Deuren en raamkozijnen Tijd kan 10 min. fout zijn. Civiel ` Gezag-| Blang Kedjeren.| 3.5 N.| 97.6 | Atjeh en On-| 7 3" Om | + 37 T $ N—/. Middelmatig. De huizen schudden zoo, dat de men- ebber. derhoorigheden. schen wakker werd - Controleur. Lho Nga, 5.4 N. 95.3 i 7 ie - 46 et oe es a Gelijkmatige vrij hevige beving. nee van bout opgetrokken S j trilde en kraakte. Voorafgegaan | ? S gero aad. _ Onderwijzer. Saparoea. 3.6 Z. | 128.7 | Ambon, Sapa-| 7) 19u 45m | — 89 Po 4 N—W. Licht. roei. Pastoor. Tandjong Sakti.) 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen. 9 ga gm] F 15 a. 6 O—NO. Tamelijk hevig. Twee schokken van 5 à 6 seconden. Controleur van| Mataram. 8.5 Z. | 116.1 | Lombok, LD Loe 45™ | — 31 2 16 O--W. Horizontaal. a West-Lombok. a Controleur. Lho Nga. 5.4 N. 95.3 | Atjeh en On-|11/19u39m | + 46 ee ee ee A Lichte beving. Controleurswoning van hout opgetrokken hoorigheden. trilde even. Civiel Gezag-| Namlea. 3.0 Z. | 127.1 | Amboina, 12 16% om | — 81 2 Wed, mu Jeanne hebber E | Paleleh. 1.2 N.| 121.8 Menado, due 14 10u 23m | -— 60 = > ee ag a ee Banggaai. 1.5 Z| 123.5 | Celebes en On-| 14 134 30m | — 67 » Z—N. Lichte schok. derh. el Luitenant Boleng. 8.3 2.| 123.3 Timor en On- 16 Qu 30m | — 66 4 ił O—W. Niet hevig. Infanterie. erb., Adoenara.|° age Posso, 1.4 Z. | 120.8 | Menado,Celebes. 10 dän j5m | — 56 3 OW, Sterk, Amen Rommelend geluid als lichte donder. G. offmann.|Goenoeng Walet. 6.9 Z. | 106.8 Preanger 20 21u Lin (— 12) l WO. Hevige schok. Voorafgegaan door gerommel. ee VW. Reuschen- Tjipetir. 7.0 Z. | 106.6 | Soekabo Zu 2,u35m** IE eee. Kn N sae Erm tee g bach. Pre F; _ Civiel Gezag-; Banggnai. 1.5 Bet 1235 dë ‘bes en KG 21 12u 5m — 67 a : me). ZN, Kort of elkaar volgende lichte | Tijd ontleend aan zonnestand. S e erb., Banggaai. | See: P schokken. __ Hoofd v. Plaat- Padang. 1.0 Z. | 100.3 Pad. Ben edenl., 24 Tu om | + 26 a... Lichte trilling. selijk Bestuur. Sumatra, Civiel Gezag- Kampong 1.0 N.| 120.8 | Menado,Celebes,| 24 22u Om | — 56 5 w—o. Niet sterk, trillingen. r Baroeh. : Poelau Tello. 0.0 98.3 | Pad. Benedenl.,| 25) 13u 20m | + 34 nein ee Poelau Tello Ass.-Wedana. Pandja 1.2 Z.| 108.3 | Cheribon. 30] pu 30m**| (— Se EE Zwak. Hoofd Adm, been Tandai. 3.0 Z | 102.0 | Benkorlen, 31) Lon 15m + fr sen. Licht. Mijnbouw Mij. Sumatra, er ** Midden Java Tijd. — 204 — — 305 — © D E =: Hiel Bijkomende verschijnselen S Riehting. en D en aard der beweging. : S ees opmerkingen. | $516 O—W. Twee vrij hevige KS SS T 6 F lste schok vi hey S 2de schok z a 2 2 WO. Horizontale Fichte schok. a to G OW: iste schok veel langer dan de 2de, vrij en ; we. NW—ZO Biene =. een slinger uangeteekend, niet ge + 10 N—Z? Vrij sterk Dadesentdbch gerommel. 3 GN ee ran 3 W—O. Niet sterke trillingen ee ee de vied es eo ce 10 O—W? {Tamelijk hevig. | mg | | Residentie of | Lengte | Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | & | ; | plaats. Breedte.| yan | E Grw. en Eiland. | Z April 1914. Controleur. Mataram. 8.5 Z.| 116.1 | Bali en Lombok.| 3| 15u55m | — 37 S = -| Denpasar. 8.7 A. | 115.2 i 3 2 — 34 Controleur B.B. Tabanan. 8.5 Z. | 115.1 | Bali. 3| 15u 45m | — 33 Controleur van, Denpasar 8.7 Z. | 115.2 = 3| 15" 50m | — 32 | adoeng. Civiel Gezag- Laboeka. 0.62. | 127.5 | Ternate en On-{ 6 f — = x derh., Batjan. i Officier van Ge- Rondeng. 27 N.| 97.9 | Atjeh en On-| 9/119 25m | + 35 = zondheid. derhoorigheden Civiel Gezag-| Poelau Tello. 0.0 98.3 angsche |17| 11045m | + 29 hebber Benedenlanden, Batoe- Kal, Poelau Te Civiel Gezag-| Endeh. 8.8 Z.| 121.7 | Flores. 26) au Om | — 60 > | Kampong Baroe.| 1.0 N.| 120.8 | Menado, Üelebes.| 27 gm 56 Controleur Kepandjen. 8.1 Z. | 112.6 | Pasoeroean, Java.| 27| 6u 30m**| (— 12) = Toeren. 8.2 Z. | 112.7 S 2371 60 ing E Mei 1914. Pandjaloe. 1.2 Al 108.3 | Cheribon 14115u30m**| ( , Vee Tjikorai. 1.4 2.| 107.9 | Pre reanger, Java. | 14/164" 10m oo Goenoeng Mas.| 6.7 Z. | 107.0 | Batavia, Java. 5| 4u Lime er 6.3 Z. | 106.1 | Bantam, Java, |15| An gmt ` Ki Lebak Parai. | 6.6 Z. | 106.4 r 15} gu qm** Tjikorai. 7.4%. | 107.9 | Preanger, Java. |15| 4u 7m** Mm an ahd Singaparna, 7.2 2.! 108.1 5 15| 4u Q5m** Ass.- Wed E. Hoffmann. amar 6.6 Z. | 106.8 | Batavia. 15| An 12m** ** Midden Java Tijd, 3 zwakke schokken. atig. Zware golvende beving. Drie lichte schokken Vertikaal, tamelijk 10 schokke en. Zeer sterk. ‘sterk ` Sterk. . | Tijd hoogstens 1 min. fout, Licht enge end aan zonnestand voorwerpen zijn omgevallen. Zeven schokken. — 206 — = 90] — — A B 5 © D E Residentie of 2 e Bericht | Waarnemings — ur ding raar” Duur ; Intensiteit terre angen erichtgever. g s g tot Ba- ; : + hes S plaats. Breedte. — en | E| Locale aias batante Richting. a. Dien ar a tijd. tijd. AES en aard der beweging. : | | Minuten. Batavia. Seconden. opmerkingen. Mei 1914 (vervolg). Adspirant- Soekaboemi. 6.9 Z.| 107.0 | Preanger, Java. | 15] 4u 5m**|(— 12)| 3u 57m 43% 30 N—Z Zacht beginnend om, een | Twee schokken. Controleur. maximum bereikt en S ; geleidelijk te dee e Regent van Le- Rangkasbetong. | 6.4 Z | 106.3 | Bantam, Java. |15|4u 10m## n E Z—O Vrij sterk Controleur. Mene si 105.9 j 15 > u vr Hevig. Rammelen van deuren en ramen i Bb. 0.7 Z| 119.7 | Menado,Celebes.| 20), jJu45m | — 52 Sterke golfbeweging. Rammelen van zink, deuren enz. ra Rante Pao. 3.0 Z.| 119.9 | Celebes en On-| 20) Tu 40™ „ders we) Nee E ee nen Tijd tot 15 min. nauwkeurig. derh., Celebes. = Paloe. 0.9 7. > Menado,Celebes.| 20| "lm Sm| — 53 2 aardschokken. Tegen 10%, uur een soortgelijke schok. S 3 Posso. 1.4 Z.| 120.8 fe 20; 9u Om, — 56 10 vrij sterke horizontale schok- | Tijd ontleend aan zonnestand. en. : = Donggala. t Ai eI ie 20| 10u 46m | — 52 Een zwakke golving. Civie. Gezag-| Waha. 8 Z. | 129.5 | Amboina,Ceram.| 21| 13u 15m | — 91 Licht. hebber. EE] ID » 33 an 2] 13u 45m 3 EE) 33 23 33 H) LEI 21 144 Fa 39 33 33 233 23 33 21 22" ie 79 $ 33 > SC i 2 u gm 2 SC Tijd ontleend aan zonnestand. nn.|Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.8 | Preanger, Java. | 22) Tu 13m#**(— 12)| Tu 6™ is. Lichte horizontale schok. Goenoeng Mas.) 6.7 Z. | 107.0 | Batavia, Java. | 22) Tu 3um** = u Zeer lichte beving. Donggala. 0.7 2.| 119.7 | Menado,Celebes.| 23) 16u 58m | — 52 Sterke golving. Sterke schommeling van hangende voor- | ; werpen. 2 Paloe. 0.9 2.! 119.9 S HEN | GB 0 EE E e S Donggala. MI a: 197 n aal au Om | — 52 Zwakke golving. Liehte schommeling van hangende voor- werpen. i , Tijd nauwkeurig tot op 3 minuten. Padang. 10 41 100.3 Padangsche |98 33150m | + 26) WE Ee ees es ees Een lichte schok. Benedenlanden. | Singaradja. 8.1 Z. | 116.6 | Bali en Lombok, 23/23455m** (— 12) Een lichte horizontale schok. Bali. Lebak Parai. | 6.6 Z. 106.4 | Bantam. au an "më `. 4u eee 268 e u... Horizantaal zwak. Tijd ontleend aan zonnestand. l schok ** Midden Java Tijd. — 209 — 7 — 208 — > e : A B | © D E Re | A H | | : EN en | ir Residentie of | a | Herlei- si Ta | en Bijkomende verschijnselen : erichtgever. is (Breedte. oost Gouvernement E | Lose | Near Baterii | Richting. ; . en : | d oer =| tid. | tid Aanvang en aard der beweging. : fl | iw. : A | e M. E | opmerkingen. | Minuten Batavia econden. | Mei 1914 (vervolg. d Controleur. Posso. 1.4 Z. | 120.8 | Menado,Celebes.| 26] 19u om | — 56 60 N—Z, 3 sterke horizontale schokken. Neira. 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira.| 26| 23" 15m | — 93 Yluscml 5 SS Lichte golvende beweging. Een schok. z Jende. 4.7 2.| 134.5 | Ternate, Roon. | 26/230 Om | — Il + 60 v- 0. Horizontaal, sterke schokken. Rommelen als donder en kanonsehoten 1 93° ]5m = 4 eerste schok zeer lang en zeer sterk. — 290 45m + 3 \ na de eerste beving was he werd in de aarde een kanon afgeschoten Gedurende eerste beving werden 3 3 groot ; gen waargenomen, die bij laag wate e grens van hoog geerd bereikken. Dit herhaalde zich 2 kee S Donggala. 0.7 Z| 119.7 | Menado,Celebes.| 27| 10u 30m | — 52 gu 24m 5 vm Zwakke golvi Schommeling van hijgende voorwerpen e 0880, 1.4 Z. | 120.8 = |27| 10" 40m | — 56 S LO N—7 Ken sterke RE schok. |Tijd on tleend aan zonnestand, e nding Leeraar.| Jende. 4.7 Z.| 134.5 | Ternate, Roon, |27| 12% 5m | —111 A GE WO: De eerste waren de sterkste. Den geheelen dag een inwendig rommele 19" 95m o | der aa 120 45" ji 28; 6u OF lie R ge um. KEE 14" 30, 14" 50. 15" 20 19a 10” j 190 20” é oofd v. Pleat-| Padarg. 1.0 Z| 100,3 Padangsche |28| (1u zum | + 26 | Ut 57m 10 N—Z Vrij hevig. Drie schokken. lijk eri : Benedenlanden. oofd-| Loeboek 2 100.4 ann West-| 29| | Ju 32m 5 a Rls eee os .| Zware vertikale schokken. e u I anitat. Kilangan. inistratief | Padang Pan- | 0.5 Z. T ka ` ~ dj Bevenlanden, |29| 11u 27m | + 25 e ‘= iso W—oO. Horizontaal sterk. D D Sumatra m De AN TAT ret EECH AS SE lay ** Midden Java Tijd. ino 5 E A B ; © D E si Residentie of : : oa Varni Lengte Das ee | Saraan SE Bijkomende verschijnselen eric gever. fe t d tot Ba- a i ntensl * plaats. Breedte. zeg eegen E Locale tavia- | Bataria. 4 Richting. Die nd £ tijd. z | ee ae en aard der beweging. ae; Minuten. Batavia. > Mei 1914 (vervolg). Civiel Gezac-! Poelau Tello. 0.0 Z GER Padangsche |29| 11u 25m | + 29 | 11u57m (ie Z—N. Herhaalde schokken van 22 see.,| Pier te Tello scheurde op Wegen sidene hebber Benedenlanden, | 11 sec. en 8 sec laatsen, het bovenstuk stortte E Poelau Muren van rd gebouw sche aen Lichtopzichter. | Poelau Bodjo. | 0.6 Z 98.5 | Pad. Benedenl.,| 29) 11u 35m | + 33 ZW—NO. |1 schok, zwaar horizontaal. Poelau Bodjo. Zending Leeraar.| Jende. 4.7 Z.| 134.5 | Ternate, Roon, |31) 14u 25m | —111 Ww—O. Vrij hevig. Zeer goed hoorbaar. sn 15u 05m Trillingen. 154 35m Vrij hevig. Inn 10m 2lu 30m a : Juni 1914. Zending Leeraar Jende. 4,7 Zl 134.5 | Ternate, Roon. | L| 14430m | 111 | 0909 m 2 fee ee. Vrij sterke beving. Tot medio Juni telkens rommelingen en E bevingen, vaak alleen hoorbaar Administrateur Tjibadak. 6.9 Z. | 106.8 | Preanger. 2| 1u Lime (— 12) OW GE ee ‚| Padang Pan- 5 Z. | 100.4 Padangsche 2| su55m | + 25 WO Horizontaal, sterk. djang. Bovenlanden, Sumatra Padang. 1.52 | 100.3 Padangsche 9] ge Anm | + 96) M Pe Twee vrij hevige schokken. Benedenlande Fort v. = Ca-| 0.5 Z.| 100.6 ‚Pad. Bovenl., | 2 = +85 ZO—NW. {1 schok, horizontaal. peller Sumatra. A 1.3 Z. | 108.1 | Preanger. 3] 1u30m**| (— 12)| 13u N—Z. 2 schokken, Iste zeer sterk ĉde zeer zwak. Kranggan. = 109.1 | Banjoemas, Java) 3| lu om**| WO 4 schokken. .| Jende 4.7 Z. | 134.5 | Ternate, Roon. | 2) 22u25m | —111 en eenn Vrij sterke beving. Goenoeng Mas.| 6.7 Z. | 107.0 | Batavia, Java. | 3)+1u0m#* (— 12)| 0u 27” 178 anne = prallen. 7.2 Z. | 109.2 | Pekalongan, 31 Ouggm** ` 9 P. Golfbeweging. Ee ava. dann. Boeminjoe. 7.3 Z.| 109.0 | Pekalongan. gu om**| ` ZO—NW 2 zwakke schokken. Tijdsopgave weinig nauwkeurig. Veen. Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 | Preanger, Java. | 3| 0u30m** = NO—ZW Zeer sterk. Klokken zijn stil bl ijven staan. í min. nauwkeurig ; Vente tot o rnemer werd uit zijn slaap wakker. — 218 — ** Midden Java Tijd. ; A B i | Ka Residentie of | S De Berichtgever. | Waarnemings- | os Gouvernement | 2 Z t Ba- p Breedte.) van Z Loca le “aria: irw en Eiland. A tijd. LA Minuten, Juni 191+ (vervolg). G. E. Hoffmann.|GoenoengWalet.| 6.9 Z. | 106.8 | Preanger. 3| 0u 39m**| (— 12) Wedana v. Loe-| Loeragoeng. 7.0 Z. | 108.6 |Cheribon, Java.| 3) 0"30m** ragoeng. i Wedana. Ngadisono. 73 2.4 110.1-| Kedoe, 3) In Om** Ass.-Wedana. | Karangtengah. | 7.7 Z.| 110.7 Se 3 Ou Om Schrijver b/d | Karanganjar. 7.6 Z. | 111.0 |Soerakarta. 3} ongga? Controleur van aranganjar Coutroleur. Tjilatjap. 7.7 2. | 109.0 | Banjocmas. 3 26; lud5m | 4.383 Poelau Bodjo. 150 Ass.-Resident. | Padan 2.511003 J 26| 1%53m | + 26 Hoofd-Admini- Laa K ila- i 100.4 = 26 lugom | + 25 strateur ngan. 1 Adspirant- dang- 0.5 Z = Padangsche | 26, 1u 45m 2 Controleur Pandjang Bovenlanden. Hoofd v. Plaat-| Fort van der 5 100.6 Padangsche | 26; Iu55m | + 23 sclijk Bestuur. Capellen. Bovenlanden, Sumatra = p ae re Padangsche |26| lu55m | + 25 Bovenlanden, Controleur van d Bocah Banda. | 1.8 Z 100.8 adangsche |26| |u45m | + 24 Balaisalasa, Benedenlanden. Wd, Kee: Moeara Laboch.| 1.5 2. | 101.0 Padanesche |26| la 40m | + 23 Bovenlanden, Sumatra, Controleur Soengei Pagoe. | 0.5 Z. | 101.1 T 26) 4m = van _ Moeara Laboek. oer, Soengei Penoeh.| 2.0 Z. | 101.3 | Djambi, 26; 1u56m | + 22 : Sumatra, SE Admini-) Lebong-Tandai | 3.0 Z.| 102.0 | Benkoelen, 96} 1u4sm | + 19 _strateur Mijn- Sumatra. uw Mij. Siman. Controleur ` van) Moeara Tebo. | 1.5 Z.| 102.5 | Djambi, oğ) lu5om | + 17 oeara Tebo. Sumatra. Controleur, Sarolangoen. 3 2.| 102.6 e 96| Ju 55m e ** Midden Java Tijd. € D E SE Bijkomende verschijnselen “eee Intensiteit Riehting. en b ing. en aard der beweging REISEN, E OE rn ne Re een Ba Zware aardbeving zie blz. 189. 4W—NO Zwaar horizontaal. Tijd geregeld naar zonnestand. NW—ZO 3 hevige schokken. O—W. Zware golvende beweging. W—0. Zeer sterke schok. Geen schade. ZO—NW, (Hevig met golvend, hard ge- lui 55 2 golvende schokken met hard gedruisc O—W. Langdurige horizontale golvin- re golvende bewegi gen, afgewisseld voor lichte oh brommend geluid in het Ova verticale trillingen Geen Seen en. NW—O. ` Langzaam. Oostelijke | Ken zeer sterke schok. richting. NW—ZO. |3 schokken. Met eenige tusschen- poozen op elkaar volgende golvende EE ER Zware uardbevi WO. 3 zware schokken. NW—ZO. |Vrij hevig. — 216 — — 217 — A B | Residentie of Bericht Waarnemings RER Ss H ding eriehtgever. 2 t 1 j t i plaats. Breedte. Gan Se E Locale tavia- | eng EE Ae o | Minuten Juni 1914 (vervolg). Controleur. Manna, 4.5 Z.| 102.9 | Benkoelen. 26] 1u50m | + 15 Controleur van|MoearaTambesi.| 1.7 Z. | 103.2 | Djambi, 26) 1% 55™ | Jl Mocara Tambesi. matra. In 59m Controleur. Moeara Pinang.| 4.0 Z. = Palembang. 26) gu 24m i F tot 2u 32m = Pa = Palembang, 26| 3u 12m T : umatra, Gewestelijk Djambi. 1.6 Z.| 103.6 Djambi, 26; än om | + 13 Secretaris. | tra. Controleur. Lahat. 3.8 2. kg Palembang, 26| 2u 25m ep : : umat: a. Djambi. 16 2. Pe Djambi, 26) Hlu55m Ze : 2 umatra. š Bajoeng Lentjir.} 2.1 Z. „| Palembang, 26| Qu25m | + 14 Sekajoe. 2.9 Z. | 103.8 Lag gu gom | + 12 Moeara Doewa. | 4.6 2. | 104.1 Fe 26| 2u30m | + 11 c| Martapoera. | 4.3 Z| 104.2 S Musi 37 33 bb ” 26 Qu 15m ” Martapoera. = 104.3 S 26) 2u 30m vn eloe. : ze . Plaat-| Batoe ges 4.12 a > 26 2u 25m ei "SE Batang. 8 4.0 Z| 1044 a © D E SE Bijkomende verschijnselen N Intensiteit ; Richting. en en aard der beweging. S opmerkingen. NW -ZO, Verscheidene bijzonder zware | Afd. geo 26 huizen ingestort, 103 horizontale schokken. rijstse ; levensgevaarlijk g gewond 3 eer gewone 2 perso Gevangenismuur ` gedeeltelijk ingestort. gebouw door scheuren onbe: Tijdsopgave peye 5 min. WO. 3 schokken, zwak golvend. N—Z. Voortdurende krachtige schok- | Eenige inlandsche ge ingestort, hou- ‘ ken. 5 c.M. aarts verplaatst. Eenige kleine aardstortingen hadden aa » Een minder sterke schok. NW—ZO.? |Vrij sterk horizontaal. Verscheidene opeenvolgende schokken. N—Z, Vrij hevig. Z—N. Tamelijk sterk. Klokken stonden stil, lichte voorwerpen ongeveer. kwamen in beweging. ZO—NW. {Sterk golvend. N—2.? Lieht. en voorwerpen kwamen in bewe- gin D O—W.? 1 vrij hevige schok met natril- | De Bonded werden uit den wan i gewek t Ti id hoogstens 5 minuten fout » Hevige horizontale schokken. | Tij üdsopgave, nauwkeurig tot op 10 minute O—W. 3 zware schokken. Zolder van het schoollokaal Set be- schadigd. : Horizontale schokken. Vrij hevig. A Twee tamelijk heftige bh a A huizen kraakten, alle ER aakten en velen vluchten u bunne _ Weda ant E — 219 — ; A eek B © D E | won Residentie of | Herlei- er : ae S | de ee | in Berichtgever. Waarnemings- | oost Gouvernement = ee? tot Ba k z Intensiteit nn crn BE , plaats. ee een E E SÉ, ere Richting. on 5 ree i = ya: en aard der beweging. : | Grw. en Eiland. | = | Bes: ging opmerken. | Juni 1914 (vervolg). . E Controleur. Tandjong Radja) 3.3 Z. | 104,8 | Palembang, 26| 2m30u | + 8 NW-=Z0. i Een reeks aardschokken van 4 Sumatra, gemiddelde hevigheid. 2 Kajoe KE: S Hoofd v. Plaat- Palomban ng. 3.0 2. » » 26 » » O—W. Flink voelbare horizontaleschok. | En selijk Bestuur. ongeveer. in Controleur. Pan eu Dje 1.6 2. | 105.8 | Banka’ en On-/26/ 22155 | Ti $ E lee a EN SS derhoorigheden. a | Ass.- Resident. aa 6.3 Z. | 106.1 | Bantam. 26| 2u 48gm**| (— 12) 4. lichte: shok aa. Sg Regent v. Lebak.| Rangkas- 6.4 Z. | 106.3 > 26| 3210m** ` 3 zwakke schokken. betoeng. J. H. Berkhui-| Lebak Parai. 6.6 Z. 106.4 Bantam, Java. | 26; 2u Lj mek EE) Vertikaal, zeer licht. Ontelbare schokjes. sen. Controleur. Toboali. 3.0 ST 106.5 | Banka en On- 26) 2950" | nn... aa nn derhoorigheden. G. E. Hoffmann./Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.8 Preanger, 26| 2u29m** (— 12) Aantal vrij vlug op elkaar vol- Regentschappen. gende tamelijk sterke schok- ken. er en Tjibadak. Si „ | Preanger. ee rd E Ondernemin Tjipeti Administrateur Goenoeng Mas} 6.7 Z. | 107.0 | Batavia, Java, |26] us 4, | ZI aaa an a Mas.| . . Veen. Tjikorai. 1.42. | 107.9 | Preanger. 26| Zu30mH „ Niet bijzonder sterk a SS S S 261 lu5gm** „, Zwak. un Goeroe. re 1.3 2.| 108.1 ji 26) 213097 a T e OW, oemban 7.2 Z. | 108.2 | Cheribon. g6 92 0m 5, Zwak. Ass. “Reside. Ca ti 692.7 107.0 Preanger, |27) 2° 26M) a eee ee. ai. Regentschappen. on es Tandjong Sakti.) 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, 39) 13u40m| + 15 Een zwakke schok. Tijd tot op 15 min. nauwkeurig. : atra. Laboeha. 0.6 Z.| 127.5 | Ternate, Batjan.| 30| gu 13m | — 83 Controleur van Batjan. ** Midden Java Tijd. Vrij hevig. S : Vin inde e Ar — 220 — A ONE an 4 A B Cc D E Residentie of Herlei- Schau | Lengte din graaf Bijkomende verschijnsel ; Se We Diar KC ijnselen Berichtgever. ers ae oost Gouvernement E tonks tot Ba- PR. a Richting. Intensiteit = 5 bag land A| tijd. ijd. ere en aard der beweging. S rw. x Minuten.) Batavia. | Seconden. opmerkingen. Juli 1914. Adspirant- Padang Pan- | 0.5 Z. | 100.4 | Pad. Bovenlan-| 1} 5u28m | + 25 l N—Z. Vrij sterk. Controleur. djang. den, Sumatra, Controleur. anna. 4.5 Z 102.9 | Benkoelen, 1/21" 55m | + 15 12 N—Z. Lichte horizontale schokken. umatra. G. Holstra, Pas-| Tandjong Sakti.) 4.2 Z.| 103.1 = 1] 224 3m 2 3 —NW. |Gering. 2 schokken en trillingen, gerommel. toor. : 2 G. E. Hofimann.|GoenoengWalet.| 6.9 Z. | 106.8 Preanger, 3| 0 22m**(— 12)) om 12m Up tàs W—0 Een aantal vlug opeenvolgende Regentschappen. S vrij hevige horizontaleschokken. J. W. Reuschen-| Tjipetir. 7.0 2.| 106.6 | Preauger, Java. | 3| 03 3¢m**| Sa RS OW EE = ach. J. H. Berkhw-| Lebak-Parai. 6.6 Z.| 106.4 | Bantam. 3| Ou 15m** S ” ese. 4 schokken, verticaal en licht. N. Controleur. Saparoea. 3.6 Z. | 128.7 | Saparoea, 5| 8u 5m | — 88 mge | ZW—NO 2 Se vrij sterk, horizon- Amboina. seconden. taal = Neira. 4.5 Z. | 129.9 | Amboina,Banda.| 5| Su 7m | — 93 120 O—W. 2 he evige horizontale schokken. a Gorantalo 0.5 N.| 123.1 | Menado,Celebes.| 5| 6%30m | — 65 - + i » Eenige lichte schokken. Civiel Gezag- | Wahai 2.8 Z. | 129.5 | Amboina, 5| gu30m | — 91 ME ene Licht. Voortdurende en aanhoudende schokken. hebber. Ceram. “ Namlea. 3.0 Z 127.1 Amboina, 5 gu (jm SE sl ee CME ee nee Rake te CRW? . oeroe, Inl. Arts Bataaf-, Ambon. 3.7 Z. | 128.2 | Ceram. 5} 8u25m | — 56 Os- W? E E tina ee sche Petr. Mij. 3 Ass.-Resident. | Fak-Fak. 3.0 Z. | 132.3 Amboina, 5| 8u40m | — 102 » Horizontale lichte schok. Tijd zeer onnauwkeurig. Nieuw-Guinea, Ze » i 5 = 6| An äum a » Horizontale lichte schok. E: e a e Ge boina D An 25 d D Hevige schok _G. Holstra. Tandjong Sakti.| 4.2 Z. | 103.1 | Benkoelen, n120 50m | + I6) E ege e eee Gering Sumatra _ Civiel Gezag- | Wonreli. 9.1 Z. | 127.2 | Timor en 8| 22m 10m | — 82 LN. + schokken. : derhoorigheden Pastoor. Tandjong Sakti.| 4.2 Z.| 130.1 | Ben en, rij liniom LA 15 LEER eeen. Tamelijk hevig. Huis schudde, zeer vele schokken. ze Sumatra, Controleur. Manna. 4.5 Z. | 109.9 = 11| 11" 30m 2 N—Z, Lichte horizontale schokken. Re vermoedelijk, = Controleur B. B. Moeara Pinang.| 4.0 Z. | 103.2 | Palembang, 11/12" Om | + 14 NO—ZW. | Duidelijk waarneembaar. Twee schokken. : Sumatra, = a EN ** Midden Java Tijd, — 223 — ** Midden Java Tijd. — 222 — © D A B E Residentie of op s ER s S Herlei- Dias; SC EE Bijkomende verschijnselen Berichtgever. Waarnemings- ost Gouvernement |: 8 L be t Ba- ichting. plaats. Breedte. 3 weed tar Ka en aard der beweging. : En en land. 3 tijd ijd. DEN seoönden. opmerkingen. Minuten. j Juli 1914 (vervolg). z , BE eee eter Vertikaal licht. Hoofd Admini-| Loeboek 1.0 Z. | 101.4 |Sumatra’s West-| 17] 19u Om | + 25 trateur, Cement- Kilangan. knst ii Inda- ng. $4 3 Ww—O Licht hevig. Tijd ontleend Civiel e ec? Wahai. 2.8 Z.| 129.5 | Amboina,Ceram. 23) 6u 30m | — 91 | T 47 a ueber E euer hebber. 6" 45m S 6 N-Z Vrij sterk. H. Mee a Tjikorai. 7.4 Z. | 107.9 | Preanger, Java. | 29|22u50m** (— 12)) 23u 14m 5 a Adspira S l a Vertikaal vrij zwak. ee Padang Pan- | 0.5 Z. | 100.4 Padangsche |31| 7u30m#* + 25 ; a8 j Bovenlanden, Sumatra 914. ‘ S . Augustus 1 44 N—Z. Lichte horizontale schokken. Controleur. Manna. 4.5 Z.| 102.9 | Benkoelen, 1| 5u20m | + 15 vermoedelijk. Sumatra. u +4 W—N. Lichte schokken. ES -Resident. | Pandeglang. 6.3 Z. | 106.1 | Bantam, Java. 2| 5u 5m**(— 12) Be 3 N--Z SH schokken, licht horizon- -H weg rkhuy- Lebak Parai. 6.6 Z.| 106, 2 3) An 45m De br? E Goenoeng Mas. „ 106.8 | Preanger 3ijgu om**) `, enn ; l Ow vijf schokken, zeer licht Kane: Licht gedruisch. d. = rkhuy- Lebak Parai. ‘3 106.4 | Bantam, ‘Java. ALBEE beed ey oe 1302 Se? taal. GC S : vrij hevig. Civiel Oair Seba. 10.5 Z.| 121.8 |Timor en On-| 6|12u 20m | — 60 e er. derh., Savoe. 20u 18% 8 schokken, vri hevig verticaal. Controleur van | Ardjasa. 6.9 Z| 115.4 | Madoera, 9110415 "e (— 12) en j N Vertikaal ? Tijd ontleend aan zonnestand. Hollandia. 2.5 Z. | 140.7 | Ternate en On-| 9| 2uu 10m | —136 Sterke trillingen. derh., Nieuw- ‚Guinea. 2 zwakke schokken. Controleur van | Denpasar. 8.7 Z. | 115.2 | Bali en Lombok, 10| 8u58m | — 32 Badoeng Bali. Vrij hevig. EEN Hi » Hi an 18; 1° a es ” OI $ ” ae H HI n» 18} 5u 0 ” Licht vertikaal. Controleur van | Neira. 4.5 Z.| 129.9 | Amboina, Neira.| 21) 22u 30" | — 93 . eet an ” KEEN a nn E Eh een, EE D e E E = J. W. Reuschen-| Tjipetir. 1.0 Z. | 106.6 | Preanger, Java. | 23| 5" 35m**| (— 12) bach. — BRD — 224 — | A B © D E | Residentie of Herlei 7 | Lengte ge de SEH Bijkomende verschijnselen Berichtgever. | Waarnemings- t : Uur. e, S ur. eye Intensiteit | he: Brede ons Gouvernement 5 Locale ‘| boten Richting. ee Eiland | tijd. j en aard der beweging. | Grw. oe A Minuten. Seconden. opmerkingen. Augutsus 1914 (vervolg). H. Vee Tjikorai. 7.4 Z.| 107.9 | Preanger, Java. | 23| 5u 30m**|(— 12) 4 3 |. EE? Vrij sterk. G. E. Bilan. Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.8 fe 33| 5u39m**|_—,, g 29 "o. HE ee opvolgende schok- e daarna ken | N—Z. J. H. T Lebak Parai. 6.6 Z. | 106.4 | Bantam, Java. |23|5u 15m**| `, a l NO—ZW. |2 schokken, horizontaal, licht. Controleur van | Denpasar. 8.7 Z.| 115.2 | Bali en Lombok,| 26| 21u 46m | — 32 To? ” 2 schokken, vrij hevig. Badoeng. Bali. önkrolen: B. B.| Tabanan. 85 A1 EEN a 96) 21u 45m e = 3 O—W. een, vrij s sterk. Controleur van | Denpasar. 8.7 2.1 118.8 26| 21u 46m S t ? NO—ZW. schokken, vrij hevig. Badoeng ' September 1914. % Ass.-Wedana |Gondosoeli. 1.6 Z.| 111.5 | Madioen, Java. | 1/214 om**| (—12) |21" 10m Am 4 ZW—NO. [Twee niet sterke schokken. van Karee S Districtshoofd Poeger. 8.4 Z.! 113.5 | Besoeki, Java. | 1 cee S et E e e EE EE Poeger. $ op : Ass.-Wedana | Kroetjil. 7.9 2. = Pasoeroean, 1120u30m** E a WO. Lichte schokken. van Kroetjil. Java. d 3 S S Controleur van | Batoe. a 112.5 x 1/21ug5m**| ` » ZO—NW. |2 matige schokken. Controleur van | Lawang. 28.21 1127 e 1jlouggm** ` - ër? eg ee | zwakke schok en een iets wang. edn sterker Controleur B. B. Toempang. | 8.0 Z.| 112.8 ‘ ligiugsme*| Meth) go wm, Inne | È | Toeren. 8.2 Z| 112.7 = 1/2141gm**| `, O—W? Vrij sterke golving. S h Singkel. 2.4 N.| 97.8 | Tapanoeli, ` 5| 7u50m | + 36 NO—ZW. | Niet zware schokken. . 2de schok werd ae door licht ` umatra. onderaardsch geromme S = Controleur. Posso. 1.4 Z.| 120.8 | Menado,Celebes. 6| 11u um | — 56 N—Z. Zwak, horizontaal. Je -Controleur B. B.| Toeren. 8.2 Z.| 112.7 | Pasoeroean, 11) 234 6m**| (—12) O- W? Sterke golving. Gë Java, = Hoofd Admini-/ Loeboeh 1.0 Z| 100.4 | Sumatra's West: 4 14u 1m | + 26; i ft ttt tt eneen Verticale vrij hevige schok. ` atrateur Portl. Kilangan. kust. Cementfabriek Indaroeng. a A > a S 16| 4u 5m ‘l E pee. Verticale schok. ** Midden Java Tijd. ** Midden Java Tijd. — 226 — — 237: — A B © D E Residentie of = way a os We Lengte ol Um. u. Re E Dan. ae Bijkomende verschijnselen erichtgever. gege SE ah Gonvernement E | Locale "avi | er Richting. en Grw on Biland a tid. tijd. so 3 en aard der beweging. : S Minuten.| Batavia. | Seconden. opmerkingen, September 1914 (vervolg). = _ Controleur. Gorontalo. 0.5 N.| 123.1 | Menado, ee |17] 23u 30m | — 65 [22u 38m 528) 2 We ia ore eee Civiel Gezag- | Banggaai. 1,5 Z. | 123.5 |Celebes en On-| 17| 234% OF | — 67 a 10 N—Z Een doorloopende lichte schok. hebber. hose kelen. S _ Administrateur. | Goenoeng Mas.) 6.7 Z. | 107.0 | Batavia. 23| 5u 30m**)(— 12) o a EE Lichte beving. Controleur. orontalo. 0.5 N. | 123.1 Menado, Celebes.| 23) 10u Om — 65 | 8u 59m 30s, | 40 NO—ZW 3 schokken. Vrij sterke golvende beweging. e osso. 1.4 2. | 120.8 23| 94%50™, — 56 wë 10 O—W. Zwak, horizontaal. Civiel Gezag- | Banggaai. 1.5 Z. | 123.5 |Celebes en On-|23| Lon 30m) — 67 » 6 Lichte doorloopende schokken. | Tijd ontleend aan zonnestand. hebber derhoorigheden. iin 0m l N Een flinke doorloopende schok. Per ygn 93” 8 E Ass - Resident | Padang. 1.0 2. ; 100.3 | Pad. E 24| 3u1l5™| + 26 2 NW—2ZO. | Licht. Licht onderaardsch gerommel. van Padan Sumatr. oofd-Admini- | Loeboeh S 100.4 | Gouvern. “ages 2 4, S = e eS Verticale schok, vrij sterk. strateur Portl. Kilangan. tra’s Westkust. Cementfabriek ` ndaroeng. \ | H. Veen. Tjikorai. 7.4 Z. | 107.9 | Preanger, Java. | 29| 4u 40m**(— 12) Matig. _ Controleur. Neira. 4.5 Z. | 129.9 | Amboina, Neira.| 29| 12u45m | — 93 Horizontale lichte schok. October 1914. ` Posthouder van] Ilwaki. 1.9 Z.| 126.4 | Timor en On-| 2| 11" 30m] — 79 Licht. E Wetar. derh., Wetar. = Fd, Wedana van Malang. 8.0 Z.| 112.6 | Pasoeroean, 2/20u32m**| (— 12) Vrij sterk. alang. aerala B. B.| Neira. 4,5 Z.| 129.9 | Amboina. 3| 17u Om) — 93 Verticaal. ? anda Neira 22u 15m Kendari. 4,0 Z.| 122.6 | Celebes en On-| 4|+17u 50m] — 63 Een lichte schok. derh., Celebes. Malebari. 7.5 Z. | 110.5 | Soerakarta, Java.) 5/11u30m** (ee l E Kë E E 18u 30 22u 0 an an DI an 6 ju Om EE Bee ee a a a E a A a E a E be ws 13u 0m** 154 Qm** ss.-Wedana | Kroetjil. 7.9 Z.| 113.5 | Pasoeroean, silgugom** Lichte schokken. van Kroetjil. ava. — 228 — — 229 — A B © D E Residentie of S Rz : Wanden Lengte ; Dar ‘ding = Diar En Bijkomende verschijnselen - ; ; ensitei een laats. Breedte. = Weeder E Locale Ca Bataria, i Richting. 5 š en Eiland. S| tid. ken VI en aard der beweging. : Grw en a Minuten.| ae ae opmerkingen. October 1914 (vervolg). Civiel Gezag- | Paleleh. 1.1 N.| 122.0 | Menado,Celebes.| al 8u 15m | — 61 + 4 ZO—NW Zwak horizontaal. hebber. S Bima. 8.5 Z. | 118.7 [Timor en On-| 15} 8u30m | — 48 5 NO—ZW Licht horizontaal. derh. Soembawa. 4 Kampong 1.0 N.| 120.8 | Menado,Celebes.| 15/ 19u Om | — 56 3 w—o. Niet sterk. Trillingen. Baroeh. z Ass.-Resident. | Pandeglang. 6.3 Z. | 106.1 | Bantam, Java. |27/12u15m#*/ (— Län 124 2m 33 n pa W—N Lichte schokken. | seconden G. E. Hoffmann.|Goenoeng Walet.| 6.9 Z. | 106.8 | Preanger, Java. | 27 Län ] mb SR » ; = Zware schokken, horizontaal. Vlug op elkaar volgend. daarna y Boepati van |Rangkasbetong. | 6.4 Z. | 106.3 | Bantam, Java. |27|12u 5m** ,, ” 2 N—Z 2 zwakke schokken. Lebak. J. H. Berkhui-| Lebak-Parai. 6.6 Z. | 106.4 ep 27/220 15m** ` EEn Vertikaal, 2 zeer zwakke schok- sen. ken November i914. Controleur van | Neira. 4.5 Z. | 129.9 | Amboina, Neira.| 7] 154 25m | — 93 i 60 O—W of |Een lichte en een sterke hori- anda. m 44 W—0. zontale schok. K Controleur. Moeara 72. | 103.2 | Djambi, 9|23u gm | + 14 |23" 8™ 2) + 30 elk. N—Z + zwakke schokken. Tambesi. Sumatra, | Controleur van | Djambi. 1.6 Z. | 103.6 a 9| 23u om Ee Krachtig, horizontaal. S jambi. Go an 33 an 2 Er} 10 14u 15m + 10 a ee Br re Licht. = Controleur. Moeara 72.| 103.2 = 10| 144 20™ Bin, <.. | Awak. S Civiel Gezag- | Hollandia. 2.5 Z. | 140.7 |Ternate en On-| 16) 9u 40m 10 ZW—NW. |2 sterke schokken. Eerst een rommelend geluid, daarna hebber. derhoorigheden, schokken. 2 ) Nieuw-Guinea. Tijd ontleend aan zonnestand. - H. Veen. Tjikora 7.4 Z. | 107.9 | Preanger, Java. | 16/18u55m#*| ( EI, atig. GK Hoffmann. Göenoeng Wa alet, 6.9 Z. | 106.8 ae 16118u30mt| ot Um Fe... Wi Licht, horizontaal. Gs J. H. Berkhui-| Lebak Par 6.6 Z. | 106.4 | Bantam, Java. |17|17u45m** l NW—ZO Horizontaal licht, 3 schokken. | Licht gedruisch. sen. SS ; ‘Gantrolear van | Neira. 4.5 Z. | 129.9 | Amboina, Neira, 18| 124 40m ‚Een NE Eee Verticaal. Banda. Seconden * Midden Java Tijd. — 230 — A B | Residentie of a * Bericht Waarnemings- ete | Uir erichtgever. t plaat Breedte. ke tees Locale Grw. en Eiland, tijd. en November 1914 (vervolgd). a Controleur. Lho Nga. 95.3 | Atjeh en On- 2u 15m ; derh., Sumatra, Kapitein Kota Tjane. 97.7 5 22u 50m arteld. Controleur van | Manna. 102.9 | Benkoelen. su 0m > anna. = J. H. Berkhui-| Lebak Parai. 106.4 | Bantam, Java. 1 7u45 m** Civiel Gezag- | Hollandia. 140.7 | Ternate en On- An 30m hebber een ieuw-Guinea December 1914. _ Civiel Gezag- | Hollandia. 140.7 [Ternate en On- lou 5m S hebber. derhoorigheden ieuw-Guinea, u. Wahai. 129.5 | Amboina,Ceram. 15a Om 15u 20m 16u 30m Banggaai. - | 123.5 | Cel en On- m ze derhoorigheden. Saparoea. 128.7 | Amboina, Sapa- Illu 45m CH : Lebong Tandai. 102.0 | Benkoelen, bn 15m Sumatra. roleur. Manna. 102.9 = 5u 30m ege Padang. 100.3 Padangsche u Benedenlanden, Sumatra. ** Midden Java Tijd. — 231 — © D E RR Bijkomende verschijnselen a Intensiteit Richting. en d der beweging. PPT Edmee opmerkingen. Reve dima egelmatige beving. Woningen dreunden en kraakten. Tamelijk sterk. Te voren een gerommel dat vlug naderbij kwam. NW—ZO Lichte beving. N—Z. vermoedelijk. NW—ZO. ZZWNNO. 1 lichte horizontale schok. Licht, horizontaal. Lichte doorloopende trillingen. Licht gerommel werd gehoord. Doorgaande trilling. Licht. 3 schokken, kort en krachtig. Verticaal, vrij hevig. Licht. Licht, horizontaal. Licht Onderaarsch gerommel. Tijd ontleend aan Banes: Geen schade, UITKOMSTEN DER Aardmagnetische Waarnemingen BATAVIA en BUITENZORG VERRICHT gedurende het jaar 1913. Gemiddelde Oostelijke Declinatie 0° 46.44. Zuidelijke Inclinatie 31° 24/40. ” a Horizontale Intensiteit 0.366899. e N/Z. Component 0.366866. ` O/W. S 0.004953. S Verticale x 0.224015. S Totale Kracht 0.429881. Gemiddelde dagelijksche schommeling: in de Declinatie 2.51. » „ Inclinatie 2.55. » » Horizontale Intensiteit 0.000340. » » N/Z. Component 0.000346. e OW 0.000267 SS Verticale gé 0.000194. Seculaire Verandering: (+ = toenemend; — = afnemend). ne 1907—08. 1908—09. 1909—10. 1910—11. 1911—12. 191213. Oost. Declinatie —1.’9 — 174 1 798 0.'80 SE 138 sen, BS Zuid. Inclinatie ee 47/38 +6.’81 497 +4.24 +2.'96 4+5./00 Horiz. Intensiteit + 0.000028 —0.000170 —0.000111 +0.000054 +.0.000039 +0.000191 +0.000071 — N/Z. Component +0.000031 —0.000167 —0.000[10 +0.000056 +-0.00: O41 +0.000191 +0.000073 l O/W. % —0.000216 —0.000157 —0.000135 —0.000089 —0.000 114 —0.000041 —0.000088 | Vertikale „ +0.000989 +0.000948 +0.000924 +0.000438 +0.000643 +0.000548 +0.000775 . Totale Kracht +0.000532 +0.000342 +0.000332 +0.000275 +0.000366 + 0.000448 +0.000464 NOFULEN DER 2 VERGADERINGEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË gedurende 1915. ee Algemeene Vergadering op Maandag 11 Januari 1915. Aanwezig de Heeren: van BEmmELEN (voorzitter), Orrow, BORGER, van Lira, van ALPHEN DE VEER, WITKAMP, BRAAK, ZEEMAN, JANSSEN VAN Raar, GRIJNS, VAN LUMMEL (wi, secre- taris) en ’t gewone lid KELLING. De voorzitter opent de vergadering en verzoekt den Heer VAN LiummeL wegens afwezigheid van den secretaris diens functiëen op zich te willen nemen. Jaarverslag. Daarna leest de voorzitter het jaarverslag over 1914 voor, terwijl de verslagen van de afdeelingen Soerabaja en Semarang niet binnengekomen zijn en dus niet ter tafel gebracht kunnen worden. Naar aanleiding van het jaarverslag heeft een korte discussie plaats tusschen den voorzitter en den Heer Orrow. Niets meer te behandelen zijnde sluit de voorzitter de algemeene vergadering. — 234 — Bestuursvergadering op Maandag Januari 1915. Aanwezig de Heeren: van BEmMELEN (voorzitter), Orrow, BORGER, VAN LITH, VAN ALPHEN DE VEER, WITKAMP, BRAAK, ZEEMAN, JANSSEN VAN Raats, GRIJNS, van LUMMEL (wi, secre- taris) en ’t gewone lid Keuring. Nieuw lid. Als nieuw lid heeft zich aangemeld de heer M. Ortara; daar niemand zich tegen zijne benoeming verzet wordt hij als lid aangenomen. Ingekomen stukken : 1. Van het bestuur van de Vereeniging voor vrouwenkiesrecht Afd. Batavia is een dankbetuiging binnengekomen voor het verleenen van gastvrijheid in de kleine zaal onzer vereeniging. 2. Van de „Universités francaises” een rondschrijven aan de „Universités des pays neutres”, welk schrijven voor kennisgeving wordt aangenomen. 3. Van den secretaris is telegrafisch bericht ingekomen, dat hij zijne betrekking in de maand Januari wenscht neer te leggen. 4, Schrijven van den Directeur van O. en E. Verkiezing secretaris. De voorzitter stelt voor allereerst over te gaan tot de verkiezing van een nieuwen secretaris. Na gehouden stemming blijkt de Heer van Lummen met op één na algemeene stemmen gekozen te zijn. Deze verklaart de benoeming te aanvaarden. Hij zal met den heer Fru den tijd regelen, waarop hij de woning van den secretaris zal betrekken. Rekening en verantwoording van den penningmeester. De Heer _WrrkaMP brengt, mede namens den heer van Hoyrema, die door ongesteldheid verhinderd is de vergadering bij te wonen, verslag uit omtrent de rekening en verantwoording van den in FBG — penningmeester. De commissie heeft alles accoord bevonden en adviseert tot decharge van den penningmeester onder dankbetuiging voor het nauwkeurig beheer. Na eenige discussie over de al, of niet wenschelijkheid eener uitge- breide boekhouding wordt hiertoe met algemeene stemmen esloten. Schrijven van den Directeur van O.en E Naar aanleiding van het onder 4 genoemde schrijven stelt de voorzitter voor den Heer Braak te verzoeken zijne mededeeling tot de volgende vergadering te willen uitstellen en eerst den Heer van LUMMEL het woord te verleenen tot het houden eener mededeeling over de samenstelling van den Algemeenen Catalogus en daarna overgang tot de bespreking van het bovengenoemd schrijven. Alleen verzoekt hij zelf eerst nog een belangrijke mede- deeling te mogen doen. Mededeeling van Bemmelen. De Heer van BrmmeLen deelt mede eerst telefonisch van Mr. Beers en daarna schriftelijk van den heer Jacopson te hebben vernomen, dat te Buiten- zorg bij zonlicht een helder hemellicht te zien geweest is. Dat men hier werkelijk met een kosmisch verschijnsel en niet met een aardsch te doen had, moest volgens de waar- nemers blijken uit de beweging der wolken. Na eenige discussie over de mogelijkheid der verschijning, die of een uiterst heldere komeet of een nieuwe ster zou kunnen zijn, ook de planeet Venus zou mogelijk zijn, wordt besloten nadere berichten af te wachten, hoewel betreurd wordt, dat de vereeniging zich niet door eigen onderzoek op de hoogte kan stellen. Mededeeling van Lummel. Spreker begint met er op te wijzen, dat hij reeds met den voorzitter had afgesproken een kort overzicht van de werkzaamheden voor den Alge- meenen Catalogus te geven, toen de brief van den directeur — 236 — van O. en E. binnenkwam met de nota van Dr. SEVENSMA. Hij wijst er op dat dit slechts een overzicht zal wezen en niet de geschiedenis van het ontstaan. Reeds in 1904 zijn door den toenmaligen secretaris Dr. H. D. TseeNK WILLINK pogingen gedaan om te komen ‘tot de oprichting van een centrale bibliotheek, voornamelijk op het gebied, der natuurwetenschappen. Hoewel hierbij gesteund door. de Kon. Nat. Vereeniging, hebben deze pogingen schip- breuk geleden; wel hebben zij tengevolge gehad dat het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen de natuurwetenschappelijke werken, die in haar bezit waren, aan de K. N. V. in bruikleen heeft afgestaan. Van-het Departement van Marine en de Ver. tot Bev. der Geneeskundige Wetenschappen werd bericht ontvangen, dat zij niet met het plan mee konden gaan. Van de Algemeene Secretarie werd opgave gevraagd, welke van de in haar catalogus voorkomende werken door ons geweuscht werden. Hierop is, naar hij gelooft, nooit antwoord ontvangen. Na deze mislukking is ter sprake gekomen het samenstellen van een Algemeenen Catalogus voor Nederlandsch-Indié, maar een op algemeen gebied. Hiervoor werd de steun van de regeering verkregen, die een subsidie van / 12000 toestond, naar een raming der kosten door Dr. Tjeenk Wituk opgemaakt. De bewerking hiervan is echter eerst nu goed ter hand genomen na sprekers terugkomst van verlof, waarin hij zich zoowel in Nederland (Kon, Bibliotheek te ’s Gravenshage en Universiteits- Bibliotheek te Utrecht) als ook in het buitenland (Kon. Bibliotheek te Berlijn en Instituut International) van catalo- giseerings- en bibliotheekwerk op de hoogte heeft gesteld. De catalogus wordt ingedeeld volgens het decimale systeem van laatstgenoemd instituut, terwijl de fiches geredigeerd worden volgens het Nederlandsch voorschrift, dat bij alle Universi- teitsbibliotheken en de Koninlijke in gebruik is. Hoewel het werk, ook dank zij de goede assistentie, op den goeden weg is, zal het zeker nog eenige jaren duren en waarschijnlijk de raming overschrijden. — 237 — Naar aanleiding van deze mededeeling wordt na eenige discussie besloten het dagelijksch bestuur, gehoord de bespre- kingen, een ontwerp-antwoord te doen opmaken, en dan in de Februari-vergadering éen definitief antwoord vast te stellen. Niets meer aan de orde zijnde sluit de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 8 Februari 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), van ALPHEN DE VEER, GRIJNS, BOEREMA, JANSSEN VAN Raat, VAN Hoyrema, BRAAK, VAN Luet, (secretaris) en 't gewone lid Keurine. Ingekomen stukken: L Schrijven van Dr. J. VERMEULEN bij toezending van zijn proefschrift. 2. Schrijven van de Acc. Reale dei Linceï over toezending van gedrukten. 3. „ den Heer O. A. Heuverank, bedankt als lid. 4. D „ Dr. J. G. KONINGSBERGER, neemt opnieuw zitting in het bestuur. 5. a „ Dr. W. H. Woupsrra, voorzitter van de Afd. Soerabaja, omtrent zending van tijd- schriften en den toestand van de afdeeling. 6. vi „ Dr. Repexe, naar aanleiding van het sterven van het correspondeerend lid in Ned. Dr. P. P. C. Hork. Bedankt als lid. Bedankt als lid heeft wegens vertrek naar Holland de Heer O. A. HeuverNkK. Zie onder 3. Fortefeuilles en Rondzending. Naar aanleiding van het schrijven onder 5 genoemd wordt op voorstel van den secretaris besloten de rondzending naar Soerabaja en Semarang te — 238 — staken, en die te Weltevreden zooveel mogelijk te beperken tot de meer gewone uitgaven, die desnoods gemakkelijk kunnen worden bijgekocht, terwijl de ruiledita geregeld op tafel ter inzage zullen worden gelegd en steeds op het rek in de vergaderzaal zullen blijven tot zij gebonden worden. Dit zal nader per circulaire geregeld worden. Wat Soerabaja betreft zal verder gemeld worden, dat bij een mogelijke opleving van de afdeeling, het Bestuur gaarne nader de voorstellen zal ontvangen omtrent het oprichten van een leestrommel. Nota Sevensma. De door het dagelijksch bestuur opge- stelde nota aan den Directeur van Onderwijs en Heredienst als antwoord op de nota Sevensma wordt goedgekeurd en zal dus worden verzonden. Correspondeerend lid in Ned. Dr. Cu. M. van DEVENTER ` wordt met algemeene stemmen benoemd als correspondeerend lid in Nederland. Mededeeling Braak. Alsnu gaat de Heer Braak over tot het houden van eene mededeeling getiteld: „Over den sterken nevel in den Oostmoesson van 1914. Deze mededeeling zal in haar geheel in ’t tijdschrift worden opgenomen. Na een geanimeerd debat sluit de voorzitter na rondvraag de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag Maart 1915. Aanwezig de Heeren: van BemMeLeN (voorzitter), VAN BRAAM, SUNIER, BOEREMA, van HOYTEMA, WITKAMP, VAN ALPHEN DE VEER, BORGER, LAVERMAN, BRAAK en van LUMMEL (secretaris). — 239 — Ingekomen stukken: Brief Disksrra, bedankt als lid. » van Roon. Proefstation Java-suikerindustrie. Mars. » Martinus NIJHOFF. HoEFFELMAN, toestand Afdeeling Semarang. WË Natuur- en Geneeskundig Congres. ` Ki SE ERR Bedankt als lid. Bedankt als lid heeft de Heer A. J. DIJKSTRA. Zie boven onder 1. Nieuwe leden. Als nieuwe leden worden aangenomen: Mejufrouw A. van Vueuren, de Heeren van Roon en Mars en ’t Proefstation voor de Java-suikerindustrie te Pasoeroean. Afdeeling Semarang. Uit het schrijven van den Heer HoEFFELMAN, secretaris van de Afdeeling Semarang blijkt, dat deze afdeeling vrijwel als opgeheven kan worden be- schouwd, zelfs wordt betwijfeld of er nog leden zullen blijven als men de contributie gaat innen. Nijhoff. De rekening van de firma Nisnorr over het jaar 1913 blijkt nog niet voldaan te zijn, zij zal met die van 1914 nu in eens worden betaald. Naar aanleiding van het schrijven over het in depot hebben van afleveringen van ’t tijdschrift zal nader gecorrespondeerd worden, de prijs per jaargang blijft — zooals ook reglementair is voorgeschreven — op f 12 bepaald. Redacteur v/h tijdschrift. Door het met verlof gaan van den tegenwoordigen titularis, is het noodig dezen te vervangen, er wordt voorgesteld en aangenomen de verkiezing uit te stellen om onderling overleg te kunnen plegen. — 240 teg Bibliotheek. Alsnu komt ter sprake zich in prineipe uit te spreken voor de terugbrenging van de bibliotheek van Buitenzorg naar hier. Wegens het belangrijke van de zaak en om de besprekingen, niet onverwachts te beginnen, wordt besloten deze tot de volgende vergadering aan te houden en dan op de convocatie- biljetten te vermelden. Mededeeling van Bemmelen. Electrische natuur der Materie. Bestuursvergadering op Zondag 11 April 1915. Aanwezig de Heeren: Kırwir pre Jonae (ei voorzitter), VAN HOYTEMA, SUNIER, WITKAMP, BOEREMA, VAN ALPHEN DE Veer, BRAAK, VAN LummeL (secretaris) en het gewone lid KELLING. Bibliotheek. Daar er geen ingekomen stukken zijn, gaat de vergadering over tot de beraadslaging over de verandering van den zetel van de bibliotheek, die nu te Buitenzorg gevestigd is. Allereerst krijgt de bibliothecaris het woord om de nood- zakelijkheid aan te duiden van het voorstel van het dag. bestuur om den zetel van de bibliotheek terug te brengen naar Batavia in het gebouw der Kon. Nat. Vereeniging. Het voorstel is gegrond: 1. op het feit, dat de toestand, zooals die nu is, eigenlijk in tegenspraak is met het besluit van 9 September 1887, waarbij de zetel verlegd werd naar Buitenzorg. Sedert 1904 toch is weer een gedeelte te Weltevreden ` gedeponeerd. 2. op de hem als bibliothecaris gebleken wenschelijkheid van een algeheele revisie van de geheele bibliotheek, — 241 — vooral met het oog op de verkrijging van zoo volledig mogelijke reeksen van tijdschriften, waarvan nu vele afleveringen onder eigen nummers of misschien geheel ongecatalogiseerd in de boekerij aanwezig zijn. Voorts is het niet geheel uitgesloten dat uitgaven, waarvan nu deelen ontbreken, bij een dergelijke behandeling weer gecompleteerd kunnen worden. 3. Op de zedelijke verplichting, die op de Kon. Nat. Vereeniging rust, om zooveel mogelijk bij te dragen tot de spoedige tot standkoming eener centrale bibliotheek te Batavia, in verband met het schrijven N°. 16 van 20 Febr. 1915 aan den directeur van Onderwijs en Eeredienst, waarin daadwerkelijke hulp te dien opzichte in het vooruitzicht wordt gesteld. Hierna verkrijgt de Heer Sunier het woord, die na een korte historische uiteenzetting, als zijn grootste bezwaren aangeeft, dat de boeken te Weltevreden niet zoo goed aan hun doel zullen beantwoorden als te Buitenzorg en dat de continuiteit van het beheer niet verzekerd is. ‘Tevens maakt hij van deze gelegenheid gebruik om eenige opmerkingen te maken aangaande en inlichtingen te vragen over den centralen catalogus. Na eenige discussie, waaraan behalve de zoo even genoemde heeren vooral de voorzitter deelneemt, komt men overeen de vragen als volgt te stellen. 1. Zal de zetel van de bibliotheek te Buitenzorg ad blijven of zal hij naar Weltevreden worden terugge- bracht, als zijnde dit het meest principiëele gedeelte van de kwestie? 2. Op welke manier en in hoeverre kan het beste te gemoet gekomen worden aan de mogelijke bezwaren voor ’s Lands Plantentuin in de overbrenging gelegen ? Uit den loop der verdere besprekingen blijkt, dat de meerderheid veel voelt voor terugbrenging naar Weltevreden, terwijl de tweede vraag het best kan worden opgelost, door niet alleen bij ’s Lands Plantentuin, maar ook bij andere LXXV 16K, — 242 — Gouvernementsinstellingen, die boekwerken of tijdschriften te deponeeren, waarvan het gebleken is, dat er doorloopend gebruik van gemaakt wordt. Alvorens echter tot stemming wordt overgegaan, merkt de Heer Sunrer op, dat een eventueel genomen besluit als onwettig zou kunnen worden beschouwd en dat hij aanleiding heeft om te meenen, dat er protest tegen zal worden aange- teekend, daar niet alle bestuursleden een convocatie ontvingen. ‘ Naar aanleiding hiervan merkt de secretaris op, dat deze opmerking juist is en den Heer KONINGSBERGER te Buitenzorg geen convocatie is toegezonden, hij maakt hierover zijn verontschuldiging en tracht zich vrij te pleiten door het feit, dat hierop nooit aanmerking gemaakt is. Met het oog echter op dit feit wordt besloten de eind- stemming tot de volgende vergadering uit te stellen, waarin de secretaris in bovengenoemden zin geredigeerde voorstellen zal ter tafel brengen. Ook wordt nog besloten, dat het dagelijksch bestuur zich aangaande bibliotheekzaken met de directie van ’t Bataafsch Genootschap in verbinding zal stellen. Benoeming Redacteur. Als nu wordt, met het oog op het vertrek van den Heer Braak overgegaan tot benoeming van een nieuwen redacteur; als zoodanig wordt bij acclamatie de Heer Borrema verkozen. Door den voorzitter gevraagd verklaart deze de benoeming te willen aanvaarden. Nadat naar aanleiding van een opmerking van den Heer VAN LUMMEL nog eenigen tijd vrij druk gediscussieerd werd over de vraag of men bij de eenheid van weerstand verschillende definities heeft aan te nemen of zou moeten spreken van een legger of standaard voor die eenheid, sluit de voorzitter na rondvraag de vergadering. — eo Bestuursvergadering op Maandag 17 Mei 1915. Aanwezig de Heeren: van BeEMMELEN (voorzitter), van LITH, VAN ALPHEN DE VEER, Wirkamp, BORREMA, KoONINGs- BERGER, GRIJNS, VAN LUMMEL (secretaris), de gewone leden: Mej. van VLEUTEN, KELLING en van GELDER. De notulen worden gelezen en goedgekeurd. Ingekomen stukken. 1. Bericht van overlijden van het correspondeerend lid in Nederland Prof. Dr. A. A. W. Husrecur. Zal met een brief van rouwbeklag beantwoord worden. 2. Brief van Dr. Cu. M. van DEVENTER. De heer van Deventer betuigt hierin zijn dank voor zijne benoeming tot correspondeerend lid en vestigt de aandacht van het bestuur op het werk van R. J. Mawr met de vraag of er niets ter zijner herinnering moet gebeuren. Hij wijst bijv. op het stichten van het een of andere gedenkteeken op de reede van Soerabaja. Dit denkbeeld wordt wegens het vele andere werk niet besproken, doch zal in de volgens) end ter tafel gebracht worden. Bibliotheek. Door den secretaris worden nu in verband met de besluiten van de vorige vergadering de volgende voorstellen ter tafel gebracht: I. De zetel van de bibliotheek is gevestigd te Batavia in het gebouw der Vereeniging te Weltevreden. IL. Het beheer geschiedt door den bibliothecaris, volgens nader vast te stellen reglement. III. De terugbrenging geschiedt geleidelijk in dier voege, dat in de eerste plaats zullen worden overgebracht alle werken betrekking hebbende op Wis- en Sterrekunde, Natuurkunde, Geologie en Meteorologie; verder alle duplicaten, zoowel van afzonderlijke werken als ook van D — 24 — tijdschriften, waarbij als duplicaat ook wordt beschouwd wat in de bibliotheek van ’t Departement van Landbouw aanwezig is. Van de overige zal bij onderling overleg worden uitgemaakt, waar zij vermoedelijk het meeste nut zullen opleveren. Volgens deze beslissing kunnen werken van de K. N. V. volgens nader vast te stellen regels aan sommige wetenschappeljke instellingen in doorloopend gebruik worden afgestaan. Na de lezing van deze voorstellen geeft de voorzitter een overzicht van de bedoeling nl. dat de Vereenigingszetel ook is de zetel van hare boekerij; dat het voor een goed beheer niet alleen gewenscht doch ook dringend noodzakelijk is, dat zij in haar geheel wordt beheerd en dat vele boeken meer nut zullen stichten te Batavia dan te Buitenzorg, in geen geval is het echter de bedoeling alle werken voor goed naar Batavia over te brengen en daardoor sommige instellingen in hare arbeid te bemoeilijken. Er zal met allen ijver en goeden wil naar worden gestreefd om bij onder- linge overeenkomst tot de best mogelijke oplossing te geraken. De heer KonIn@GsBERGER heeft met genoegen uit de laatste woorden vernomen, dat wetenschappelijke instel- lingen zullen kunnen genieten van ’t doorloopend gebruik van de voor haar noodige werken, ’t geen hem trouwens reeds ge- bleken was uit een gesprek, dat hij over deze zaak met den bibliothecaris gevoerd had; daar hij vroeger in een tegen- overgestelde meening verkeerde is zijn groote tegenstand tegen het voorstel nu vervallen. Hij blijft echter bevreesd voor de weinige continuiteit in het beheer. De voorzitter is dit laatste niet geheel met hem eens en meent, dat mocht de tegenwoordige titularis aftreden, er wel een andere te vinden zal zijn. De heer Koninessereer blijft dit laatste ’t gevaarlijke punt vinden. Nadat de bibliothecaris met nog eenige voorbeelden de bedoeling der voorstellen uiteengezet heeft, gaat men over tot stemming. Alle drie de voorstellen worden nu met algemeene stemmen aangenomen. — 245 — Leuvensch Boekenfonds. De secretaris deelt nu mede, dat er is ingekomen een circulaire van het Sub-comitée voor Ned.-Indië van het Leuvensch Boekenfonds. De bedoeling is toezergingen te verzamelen van werken of tijdschriften, die men geneigd is casu quo af te staan aan de nieuw te stichten bibliotheek te Leuven, nadat de oorlog zal zijn afgeloopen. d Wordt besloten alles wat er van het EE Tijd- schrift voor Ned.-Indië nog in voorraad is beschikbaar te stellen. Aankoop Teysmannia. De bibliothecaris deelt mee, dat hem door het bestuurslid de Heer A. R. Scmouren eenige deelen van Teysmannia ter overname zijn aangeboden en vraagt of het gewenscht is de ontbrekende exemplaren aan te koopen. De Heer KONINGSBERGER vraagt opgave van de ontbrekende nummers, daar hij deze misschien wel kan completeeren en dan gaarne zijn boeken gratis aan de vereeniging zal afstaan. Dit aanbod wordt in dank aanvaard. en besloten den Heer ScHouTEn mee te deelen, dat van zijn aanbod geen gebruik zal worden gemaakt. De Heer KoNINGSBERGER vraagt verlof nu de vergadering te mogen verlaten met ’t oog op den grooten afstand, dien hij nog af te leggen heeft. Mededeeling van Bemmelen. Hierna doet de Heer van BEMMELEN eenige mededeelingen omtrent zijn tochten naar den Smeroe, Bromo en Merapi; deze worden met vele projecties toegelicht en met veel belangstelling door de aanwezigen gevolgd. — 246 — Bestuursvergadering op Maandag 21 Juni 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), Gruss, NIJLAND, DAMME, BOEREMA, VAN Hoyrema, VAN LUMMEL (secretaris), 't gewone lid van GELDER en als gast de Heer VAN OYE DE FONTENOY. Nieuw lid. Nalezing en goedkeuring der notulen, wordt als nieuw lid aangenomen Dr. P. G. H. van Ove DE FONTENOY. ; Algemeene catalogus. De voorzitter deelt mede, dat hij in overleg is getreden met den voorzitter van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, wat betreft de bibliotheek. Een gevolg hiervan zal zijn een audientie bij den Gouverneur-Generaal, waarop de wenschelijkheid zal worden betoogd van de aanstelling van een gouvernements- ambtenaar voor de bewerking van den algemeenen catalogus. De wenschelijkheid hiervan berust op den veel langeren duur, die dit werk zal vereischen dan oorspronkelijk geraamd was, de daardoor in ’t gedrang komende continuiteit van de bewerking en de voorbereiding van de stichting van een centrale bibliotheek. In verband hiermede bespreekt hij nog de mogelijkheid van het afstaan van bouwgrond aan het Gouvernement voor het stichten van een boekenmagazijn. Naar aanleiding van dit laatste merkt de heer van HOYTEMA op, dat het terrein misschien niet groot genoeg is, doch geeft bij nader inzien toe dat ’t zeker aan de behocfte voor jaren voldoen zal. De voorzitter zal zich dus hierover verstaan met den voorzitter van de Maatschappij van Nijverheid en Landbouw. De secretaris merkt nog op, dat hij niet tegelijkertijd met den voorzitter den heer Coenen gesproken heeft — zooals oorspronkelijk in de bedoeling lag, doch door bijzondere omstandigheden afzonderlijk, hij gaat echter geheel accoord met het hier besprokene. — 247 — R. J. Mayer. Hierna wordt nog besproken de opmerking van het correspondeerend lid van Deventer aangaande de stichting van een gedenkteeken voor R. J. Maier, naar aan- leiding van zijn ontdekking van de overeenkomst tusschen warmte en arbeidsvermogen. De vergadering loopt echter niet warm voor de zaak, hoewel nog cen oogenblik het denkbeeld overwogen wordt van het aanbrengen van een gedenkplaat bijv. bij het nieuwe havenhoofd te Soerabaja; ` ook dit idee kan geen voldoende meerderheid vinden. Regenwaarnemingen. Hierna biedt de Heer van BEMMELEN het werk: Uitkomsten der Regenwaarnemingen op Java met regenatlas samengesteld door het Kon. Met. en Magn. Observatorium aan. Hij maakt hiervan gebruik om het een en ander mede te deelen over de geschiedenis van het ontstaan en de moeilijkheden, die zich bij de bewerking voordeden en toont op de kaarten nog een paar te trekken conclusies aan aangaande het verband tusschen de moessons en den regenval. Mededeeling van Bemmelen. Na mededeeling te hebben ge- daan van het ontslag van den mandoer, houdt de Heer van BEMMELEN nog een mededeeling over een tweede beklimming van den Merapi. Hij laat hieraan een historisch overzicht van de verschillende beklimmingen en de werkzaamheid van dien vulkaan voorafgaan. Aan de hand van lantaarnplaatjes wordt nu ook deze beklimming besproken en een kaartje getoond, vervaardigd met behulp van een door het topogra- fisch bureau geleende tranche-montagne instrument. \a afloop van het projecteeren, werden de plaatjes stereoscopisch bekeken en bleek weer hoever de gewone projectie bij de stereoscopische waarneming achterstaat. Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter de vergadering. — 248 — Bestuursvergadering op Maandag 12 Juli 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), van ALPHEN DE VEER, GRIJNS, VAN HOYTEMA, WITKAMP, SUNIER, van Lira en van Lumet (secretaris). Ingekomen stukken: 1. Brief van Mr. A. B. Comen Stuart, Buitenzorg. 2. Bekendmaking van de Club Alpin de la Crimée et du Caucase, dat wegens oorlogsomstandigheden het jaarfeest niet doorgaat. Nadat de notulen van de vorige vergadering gelezen en goedgekeurd zijn, deelt de voorzitter mede, dat de nota aan den G.-G., door den secretaris opgesteld, zijn instemming heeft gevonden, behoudens een kleine bijvoeging. Hij vraagt of één der leden voorlezing wenscht. Op verzoek wordt nu de nota gelezen, waarna eenige discussie ontstaat over de wenschelijkheid om ook samenwerking met het Departement van Landbouw, Handel en Nijverheid te zien te verkrijgen. Wordt besloten Dr. KONINGSBERGER mededeeling van de nota te doen en het daartoe te leiden, dat deze persoonlijk wordt gehoord. Besloten wordt naar aanleiding van den brief uit Buiten- zorg te antwoorden, dat het niet op den weg van de Vereeniging ligt het aanleggen van eene verzameling van lantaarnplaatjes ten behoeve van voordrachten te bevorderen. De voorzitter belast zich met dit antwoord. Naar aanleiding van de notulen maakt de secretaris een paar opmerkingen in verband met het boek van Dr. SIRKS, „de Geschiedenis van het Natuurkundig onderzoek in Indië”. Er zal getracht worden na te gaan of er werkelijk nog een onuitgegeven gedeelte van het werk over de visschen van Bleeker bestaat. Verder doet de voorzitter eenige huishoudelijke mededee- ling over de tractementen van de bedienden en worden — 249 — deze vastgesteld op f 17.50 voor den mandoer, f 12.— voor den kebon en f 25.— voor den boekbinder, deze laatste met een toeslag van / 0.10 voor ieder gebonden boek. Ontwerp Reglement Bibliotheek. Hierna wordt het Ontwerp- Reglement voor de bibliotheek behandeld, besloten wordt, gehoord de diseussie, dit reglement in de volgende verga- dering definitief vast te stellen. Wegens het late uur wordt geen mededeeling gehouden. Bestuursvergadering op Maandag 9 Augustus 1915. Aauwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), GRIJNs, Woupsrra, WITKAMP, ZEEMAN, BORREMA, VAN ALPHEN DE VEER, van Hoyrema en van LummeL (secretaris) en de gewone leden van Ove DE FontEenoy en Mej. van VLEUTEN. Nadat de notulen gelezen zijn en goedgekeurd, begroet de voorzitter het nieuwe bestuurslid Dr. H. W. Woupsrra, die als oud-voorzitter van de afdeeling Soerabaja q.q als zoodanig zitting heeft genomen. Reglement Bibliotheek. Daar er geen ingekomen stukken zijn, wordt nu overgegaan tot de stemming over het in de vorige vergaderinz behandelde Ontwerp Reglement voor de Bibliotheek, dit wordt artikelsgewijze nog eens gelezen en behandeld, waarna het na eenige diseussie wordt aangenomen. Het zal gedrukt en rondgezonden worden. Overzicht geldmiddelen. Hierna geeft de penningmeester, de heer van ALPHEN DE VEER, een zeer gewaardeerd over- zicht over den stand van de geldmiddelen, waaruit blijkt dat deze goed zijn, doch voortdurende zuinigheid eischen. — 250 — Voordracht Mars. Niets meer voor het huishoudelijk ge- deelte te behandelen zijnde geeft de voorzitter het woord aan den Heer Mars tot het houden van zijn voordracht: „Veranderingen van en beschouwingen over het magnetisme in moderne ijzeren en stalen schepen.” Deze voordracht zal in haar geheel in het tijdschrift worden opgenomen. De secretaris zag zich door huislijke omstandigheden genoodzaakt bij het begin dezer voordracht heen te gaan. Bestuursvergadering op Zondag September 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), WOUDSTRA, VAN HOYTEMA, GRIJNS, VAN LUMMEL (secretaris) en de gewone leden Mars en van Ove pe FONTENOY. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Nieuw lid. Als lid wordt aangenomen Dr. S. E. BOORSMA, Weltevreden. Aankoop Boekwerken. Op voorstel van den bibliothecaris wordt besloten voor de bibliotheek aan te schaffen: De Encyclopedie van WinkLER — Prins, opnieuw uitgegeven door ZONDERVAN. Verder wordt besloten zich in verbinding te stellen met de firma STAUFFER te Leipzig over de completeering van Breum’s TIERLEBEN en OSTWALDS KLASSIKER. Daar verder geen huishoudelijke zaken te behandelen zijn geeft de voorzitter het woord aan den Heer van Ove tot het houden van een mededeeling. — 251 — Mededeeling van Oye de Fontenoy. Spreker bespreekt eerst : Prof. Dr. JOHANN REEGEN. Haben die Antennen für die alternierende Stridulation von Thamnotrizon Apterus Jab. g eine Bedeutung? Pflüger’s Archiv. Band 155. p. 245—250. 1913. Volgens de onderzoekingen van Regen moet de meening van Rudow, die den zetel van het gehoor bij de Locuslidae in de antennen plaatste, verworpen worden. Daar de manne- tjes van Thamnotrizon Apertus Jab., die van hun voelers beroofd werden evengoed alterneerend sjirpten als de normale. C. Hers. Untersuchungen über den Lichtsinn bei Echinodermen. Pfliiger’s Archiv. Band 155. p. 1. 1914. Bij Astropecten Aurantiacus. L. moeten de ambulacraalpootjes als licht waar- nemende zintuigen beschouwd worden. Ze reageeren tegen- over gekleurd licht zooals de totaal kleurenblinde mensch. Bij Ceutrostephanus longispinus zijn de z.g. kolfjes als photoreactieve organen te beschouwen, ze antwoorden alleen op vermindering van lichtsterkte. Gekleurd licht werkt hier weer als bij totaal kleurenblinde menschen. Bestuursvergadering op Maandag October 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), Grisns, VAN ALPHEN DE VEER, Woupstra, BOEREMA, VAN LUMMEL (secretaris) en de gewone leden Mejuffrouw van VLEUTEN ` en Mars. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Nieuwe leden. Als nieuwe leden worden aangenomen de de heeren: J. W. pe Brutsnxoprs, c. i. Weltevreden. H. Mürzeı, ” J. E. pe MENIER, GE ” — Bi + Aanvraag Natuurhistorische Vereeniging. Alsnu wordt ter sprake gebracht een mondelinge aanvraag van den voorzitter van de Natuurhistorische Vereeniging aan den secretaris of de K. N. V. geneigd zou zijn een lokaal aan deze vereeni- ging af te staan tot het houden van vergaderingen. Na eenige discussie wordt besloten te antwoorden, dat men eerst een nauwe aansluiting van de beide vereenigingen gewenscht acht en gaarne voorstellen of aanvragen in dien zin zal tegemoet zien. Mededeeling van Bemmelen. Niets meer aan de orde zijnde neemt de voorzitter het woord tot het houden van eene mededeeling over de waarnemingen met loodsballonnetjes. Vervolgens laat het lid Woupsrra eenige fotografién rond- gaan van de Kruppinrichtingen, waar hij enkele jaren geleden een bezoek bracht. Mededeeling van Mars. Vervolgens geeft de voorzitter het woord aan den Heer Mars, die eenige mededeelingen doet over het breken van chronometerveren. Daar deze mede- deeling in haar geheel in het tijdschrift zal worden opgenomen kan met verwijzing daarnaar worden volstaan. Niets meer aan de orde zijnde sluit de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 8 November 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BOEREMA, ZEEMAN, JANSSEN VAN Raat, van Hoyrema, GRIJNS, VAN ALPHEN DE VEER en VAN LUMMEL (secretaris) en het gewone lid van GELDER. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. = 8 = Ingekomen stukken. Alsnu wordt overgegaan tot behan- deling van den brief van de National Academy of Science, waarin ruiling van edita wordt voorgesteld. Besloten wordt gaarne op het voorstel in te gaan. Bedankt als lid. Bedankt als lid hebben de Heeren: P. J. H. Wismans, Dr. E. J. Borgesıus, Weltevreden en M. Duyster, Padang. Bybouwing Oostelijk Paviljoen. Vervolgens wordt ter sprake gebracht een mondeling verzoek door den bewoner van het Oostelijk Paviljoen aan den secretaris gedaan om het Bestuur voor te stellen over te gaan tot bijbouwen van één kamer aan het paviljoen. De directeur van de gebouwen, die op verzoek van den secretaris een voorloopige opname gedaan heeft, begroot de kosten globaal op f 1500. Na eenige discussie, waarbij erop gewezen wordt dat de huur een flinke verhooging zal dienen te ondergaan, wordt met 5 stemmen vóór en 2 stemmen tegen besloten, ingeval de maatschappij van Nijverheid en Landbouw hier mee accoord gaat, de kamer bij te bouwen. De directeur van de gebouwen zal zich met den heer van Sreepen in verbinding stellen. Finantiéele Commissie. Daar de finantiëele commissie in de December-vergadering een begrooting moet indienen, doch niet na te gaan is wie in deze commissie zitting hebben, benoemt de voorzitter als leden dier commissie de Heeren VAN BEMMELEN, VAN ALPHEN DE VEER en VAN LUMMEL. Daar allen deze benoeming aannemen, zal de begrooting in de volgende vergadering kunnen worden ingediend. Bezoek aan het Nautisch Instituut v/d Kon. Paketvaart Mi. Vervolgens brengt de secretaris een uitnoodiging over van het lid S. Mars, die door een lezing verhinderd is dit persoonlijk te doen, tot een bezoek aan het nautisch instituut van de Kon. Paketvaart Mii. Wordt besloten deze uitnoodiging gaarne aan te nemen en den secretaris op te dragen de zaak na overleg bij circulaire te regelen. — 254 — Mededeeling van Bemmelen. Niets meer te behandelen zijnde neemt de voorzitter 't woord tot het houden van een voordracht over droogte-jaren op Java, welke in het Tijdschrift van de Vereeniging zal worden opgenomen. Bestuursvergadering op Maandag 3 December 1915. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), WITKAMP, _ WOUDSTRA, JANSSEN VAN RAAIJ, ZEEMAN, BROUWER, BOEREMA en van Lummen (secretaris). Nadat de notulen van de vorige vergadering gelezen en goedgekeurd zijn, herdenkt de voorzitter het overlijden van het bestuurslid W. A. Borger. Spreker memoreert, dat, hoewel Borger slechts kort lid van het bestuur van onze vereeniging geweest is, allen, die het genoegen hebben gehad hem te kennen, overtuigd zullen zijn, dat ook onze vereeniging nog veel van hem had mogen verwachten. Daar het verlies voor de medische wetenschap reeds door meer bevoegden is ter sprake gebracht en zeker nog wel uitvoe- riger zal worden besproken, wil spreker nog alleen maar een eeresaluut brengen aan den man, die als op het veld van eer gestorven is. In verband hiermee deelt de voorzitter nog mee, dat het dagelijksch bestuur de vereeniging heeft vertegenwoordigd bij de ter aarde bestelling en door hem op het graf nog eenige woorden aan Boraer’s nagedachtenis gewijd zijn. Nieuwe leden. Als nieuwe leden worden voorgesteld en aangenomen de Heeren J. K. H. ZIEGLER, m.i., P. Hévie, mi. Weltevreden en E. Jacoson, Bandoeng. Bedankt als lid. Bedankt als lid heeft de Heer G. P. Brouwer, Soerabaja. 1 — Geschenken. De bibliothecaris deelt mede, dat onder dank- betuiging ontvangen is Deel XXIX van Tijdschrift van het Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap van den Heer van GELDER, door wien tevens nog is toegezegd deel XXVII en XXVIII, waardoor de verzameling van de werken van deze vereeniging zoo goed als compleet geworden is. Van den Heer van Lummen is ontvangen H H van Koun. Driemaals dwars door Sumatra enz. en verder deel 36 van de Indische Gids. De bibliothecaris maakt tegelijkertijd van deze gelegenheid gebruik om te verzoeken. bij voorkomende gelegenheden losse afleveringen of deelen van tijdschriften aan de Vereeni- ging af te staan, daar deze dikwijls tot completeering kunnen dienen. Bibliotheek van Landbouw en Nijverheid. Tot zijn genoegen kan hij verder meedeelen, dat hem op zijn verzoek is toegestaan de bibliotheek van Landbouw en Nijverheid in orde te brengen en te administreeren waardoor er kans bestaat, dat hiervan nog een nuttig gebruik kan worden gemaakt. Aankoop Indische Cultures van Van Gorkum. Verder wordt nog besloten over te gaan tot den aankoop van de Indische Cultures van Van Gorkum opnieuw uitgegeven door H. PRINSEN GEERLIGS. Bestuursverkiezing. Daar de titularissen van het bestuur bij acclamatie worden herkozen en niemand heeft te kennen geven, dat hij wenscht af te treden is het bestuur voor 1916 samengesteld, als volgt: r. W. van BEMMELEN, Voorzitter. Dr. G. GRINS, Ondervoorzitter. Dr. H. J. van LUMMEL, Secretaris-bibliothecaris. W. H. A. van ALPHEN DE Veer, Penningmeester. J. F. van Hoyrema, ` ` Directeur van de gebouwen. Dr. J. Boerema, Redacteur van het tijdschrift. — I Begrooting. Hierna wordt. de begrooting behandeld en aangenomen zooals deze is vastgesteld door de finantieële commissie. Kasopneming. De voorzitter benoemt nu als leden van de verificatic-commissie de heeren WITKAMP en JANSSEN VAN Raai, die zich beiden bereid verklaren de benoeming aan te nemen. Mededeeling Woudstra. Niets meer aan de orde zijnde, geeft de voorzitter het woord van den heer Woupsrra tot het houden eener mededeeling over de viscositeit in de techniek. Spreker begint met de beteekenis uiteen te zetten van physische gegevens omtrent producten der techniek. Daaronder neemt de viscositeit een belangrijke plaats in. Wat men echter in de techniek daaronder verstaat is heel iets anders dan het begrip viscositeit in de physica. Na dit begrip mathematisch te hebben afgeleid behandelt spreker de verschillende viscosimeters der techniek. De daar- mee verkregen uitkomsten in de suikerindustrie hebben al zeer weinig wetenschappelijke waarde en geven tot verkeerde. conclusies aanleiding. De beteekenis der groote viscositeit der melasse en de oorzaak daarvan worden daarna besproken. Deze is gelegen in de organische kolloïden in de melasse, Er is bij de melassetheoriëen met deze kolloïden nimmer behoorlijk rekening gehouden en phasentheoretische beschou- wingen missen bij de melasse allen experimenteelen grondslag uitgaande van onjuiste praemissen. Verdere onderzoekingen omtrent de kolloïden der melasse zullen volgens sprekers opvattingen het vraagstuk dier melasse nader tot zijn oplossing brengen, zooals hij reeds in het begin zeide. — 257 — Mederleeling van Bemmelen. Nadat eenige vragen en opmer- kingen aangaande het bovenstaande door den spreker zijn beantwoord, neemt de voorzitter het woord om het een cn ander mede te deelen omtrent het registreeren van den onlangs te Weltevreden voorgekomen heftigen windstoot. Spreker toont eenige op het Observatorium opgenomen automatische aanteekeningen en gaat het verloop van den stoot hierbij na. Niets meer aan den orde zijnde sluit de voorzitter de vergadering. LXXV 7 17k, e E, ST S om go SS BEGROOTING VOOR 1916. INKONSTEN. Gouvernements-subsidie Contributies van leden. Huishuur. Locaalhuur Kon. Inst. van Ing. Interest . ; 160—f 4880.— UITGAVEN. I. Bibliotheek. Aankoop tijdschriften . 5 meubilair . Bindwerk Brandassurantie . Verzendingskosten . Il. Tijdschrift. Drukkosten. en, Wetensch. Centraalbureau Verzendingskosten . HL Vergaderingen. Populaire voordrachten < 10 f HIB f 1000.— „30 „ 30.— f 1130— if 10 f 100 m nn Transporteeren f 3405.— KE 12. 15. — 259 — Per transport f IV. Gebouwen. Onderhoud gebouwen . . . . f 440.— Verlichine a: ue dere a kue Brandaaaarantie . -=a > un Aak Verponäing. een ede RL V. Secretariaat. Schrülloonen . and Ween Borcankosten.. ce ann ae Vi. Bodiendonbon - . >- 2... VII. Inningskosten. . VIII. Wetensch. doeh Pro memorie. IX. Onvoorziene uitgaven. ee » ben 3405.— 683.75 aib Zë es 100. 79.25 4880.— nn nn INHOUD VAN DEEL LXXV. BLADZ. Naamlijst der Leden van de Kon. Nat. Vereeniging in Nederl.-Indié op 1 Juni 1915 Verslag omtrent den toestand en de EE E der Kon. Nat. Vereeniging in Nederl.-Indié over het jaar 1914 Veranderingen van en ha over het nae netisme in moderne ijzeren en stalen schepen door H Mars. Bibliographie: van ‘de Wiakaúdig — Biologische Ondar- zoekingen door Dr. P. van OYE. . Nieuwe banen in de Vetindustrie door De, H. W. WOUDSTRA . ‘ In Memoriam ke W. Torana í : ; Droogte-jaren op Java door W. van en : Verband tusschen de toestanden der trek- en soient veer en storingen in den gang van een chronometer door S. Mars. Vulkanische versah en aardbevingen in den Oost-Indischen Archipel waargenomen gedurende het Jaak 3314 en ne Uitkomsten der Aardmagnetische Waarnemingen te Batavia en Buitenzorg verricht gedurende het jaar En 0 a EE E ee Notulen der vergaderingen van de Koninklijke Natuur- kundige Vereeniging in Nederl. Indië inne 1915. Begrooting voor 1916. . 233. 258. NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT VOOR NATUURKUNDIG TN DSGHRIFT VOOR NEDERLA NDSCH-INDIE UITGEGEVEN DOOR DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERL.-INDIE ONDER REDACTIE VAN Dr. J. BOEREMA. DEEL LAAVL WELTEVREDEN { - BOEKHANDEL VISSER & Co. x 1917. ak oe NAAMLIJST DER LEDEN VAN DE KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH-INDIË op 1 Maart 1916. Dagteekening van oprichting: 19 Juli 1850. Beschermvrouw HARE MAJESTEIT DE KONINGIN DER NEDERLANDEN. OPRICHTERS: Dr. P. Bleeker, + 1878; Dr. J. H. Croockewit Hz., + 1880; Corn“. de Groot, + 1896; P. J. Maier, + 1878; P. Baron Melvill van Carnbée, + 1856; Dr. C. L. A. Schwaner, 7 1851; H D. A. Smits, + 1853; Dr. C. Swaving, 7 1881. Ae CA DO = HONORAIRE LEDEN: Datum van benoeming. i 86 W. F. Versteeg, Amsterdam, 18 Mei H. L. Janssen van Raay, Haarlem, 20 April 1882. I. van Dijk, ’s-Gravenhage, 16 1885. Dr. A. W. Nieuwenhuis, Leiden, 2 September 1897. Dä DO = saa aa BESTURENDE LEDEN. atum van benoeming. D Dr. W. van Bemmelen, voorzitter, 8 September 1898. Dr. G. Grijns, ondervoorzitter, 20 Mei 1897. Dr. H. J. van Lummel, secretaris en bibliothecaris, 8 October 1903. W. H. A. van Alphen de Veer, penningmeester, 9 e 1912. J. F. van Hoytema, directeur der gebouwen, 9 = 1912. Dr. J. Boerema, redacteur v/h tüd- schrift, 8 December 1913. Dr. P. A. A. F. Eijken, 12 Juli 1894. J. W van Eek, 13 Augustus 1896. Dr. J. C. Koningsberger, 9 Augustus 1900. M. J. Doppenberg, 11 December 1902. Dr. G. W. Kiewiet de Jonge, 11 b 1902. S. R. J. Onnen, 11 1902. F. van der Goot, 9 Augustus 1906. M. H. Damme, 14 Februari 1907. Dr. C. Braak, 14 December 1908. D. Laverman, 1910. F. Weehuizen, 10 Juli 1911. Dr. W. M. Ottow, 9 October 1911. E. A. A. Gobée, 13 November 1911. P. C. Flu, 1 April 1912. Dr. J. J. M. Dormaar, 8 Juli 1912. Dr. A. L. J. Sunier, 8 1912. Dr. W. Th. de Vogel, Bs 1912. J. C. Th. Leusden, 11 November 1912. Dr. H. A. Brouwer, 11 e 1912. J. H. Zeeman, 8 December 1913. F. A. Janssen van Raay, 8 7 1913. Dr. F. G. Cornelis, 8 = 1913. J. van Lith, 13 Juli .1914. Dr. A. H. Nijland, 16 November 1914. Dr. H. W. Woudstra, 1 Juli 1915. 1 bo ae AFDEELINGSBESTUREN. Semarang. G. E. Hoeffelman, secretaris-penningmeester. Soerabaja. M. C. Valk, secretaris. J. C. Ribbers, penningmeester. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN NEDERLAND. Maximum aantal 30. Dr. H. G. van de Sande Bakhuyzen, Leiden, Dr. C. Ritsema, Leiden, Dr. Th. H Mac Gillavry, ’s-Graven- hage, Dr. E. van Rijckevorsel, Rotterdam, Dr. H. Wefers Bettink, Utrecht, Dr. C. A. Pekelharing, Utrecht, Dr. Max Weber, Eerbeek, Dr. A. Wichmann. Utrecht, Dr. K. Martin, Leiden, Dr. C. Th. Sluiter, Amsterdam, Mr. M. C. Piepers, ’s-Gravenhage, Dr. J. F. van Bemmelen, Gro- ningen, Dr. G. A. F. Molengraaff, ’s-G r a v e n- hage, Dr. M. E. F. T. Dubois, Haarlem, Dr. F. A. F C. Went, Utrecht, Dr. J. D. van der Waals, Amsterdam, Dr. J. P. van der Stok, de Bilt, Dr. R. D. M. Verbeek, ’s-G raven- age, Dr. J.J A. Muller, Zeist, Dr. P. van Romburgh, Utrecht, . Datum van benoeming. 21 December 1872. 17 September 1875. 20 Mei 1880. 9 September 1886. 11 Augustus 1887. 3 Mei 1889. D 1889. 9 Februari 1893. 12 April 1894. 13 Juni 1895. 12 Maart 1896. B s 1896 uo. 1896 20 Mei 1897 8 September 1898. 9 Januari 1902. Soy 1902. 10 December 1903. 10 1903. ” bo on) Ab, WwW bi ki ens GE Dr. H Onnen Sr.,’s-Gravenhage, 11 Januari 1906. J. J. K. Enthoven, Amsterdam, 8 Februari 1909. Dr. S. Figee, Hilversum. 1 Januari 1910. Mr. HA Lorentz, Vogelenzang(N.H.) 5 April 1910. Dr. J. de Haan, Utrecht, 28 Mei 1912, Dr. H. D. Tjeenk Willink, Deventer, 28 ,, 1912. Dr. Ch. M. van Deventer, Utrecht, 8 Februari 1915. CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BUITENLAND Maximum aantal 30. Datum van benoeming. O. Beccari, Florence, 15 Juni 1872. A. B. Meijer, Berlijn, 18 Mei 1878. Tommaso Salvadori, Turijn, 28 e Gg Alexander Woeikoff, St. Peters- burg, 11 Augustus 1887. Julius von Hann, Weenen, 11 October 1888. K. F. Goebel. München, 23 Mei 1889. E. Haeckel, Jena, 11 Januari 1894. F. Montessus de Ballore, Santiago (Chili), 20 Mei Se 1897: G. Haberlandt, Graz, u. 1897. J. Wiesner, Weenen, 20 1897. W. Kükenthal, Breslau, 20 1897 R. Semon, München, D 1897. Anthonio Berlese, Portici, 10 Augustus 1899. E. Stahl, Jena, H. Molisch, Weenen, Dr. A. Zimmerman, © © Januari 1902. 1 H Amani (O. Afrika), 8 E 1904. GEWONE LEDEN. Agerbeek, A. C. H., Mr.-Cornelis. 1910. Alphen de Veer, W. H. A. van Weltevreden 1912. Angenent, Dr. J. W., Semarang. 1912. Arnold, L. V., Semarang. 1908. poe ee Bakergem, W. M. Th. van, Weltevreden. Bartels, M. E. G., Pasir Datar, Halte Tjisaät. Bemmelen, Dr. W. van, Weltevreden. Bervoets, M. E., Klaten. Birchenhauer, R., Semarang. Bley, J., Kendal. Bloemendal, R. H, Weltevreden. Bode, T. J., Soerabaja. Boeke, Prof. Dr., Leiden. Boerema, Dr. J. Weltevreden. Boon, M. A. van der, Soerabaja. Boorsma, Dr. S. E., Weltevreden. Boorsma, Dr. W. G., Buitenzorg, Bouman, A. F, Amboina. Braak, Dr. C., Weltevreden. Braam, W. van, Weltevreden. Breda de Haan, Dr. J. van, Buitenzorg. Brouwer, Dr. H. A, Weltevreden. Brouwer, G. P, Weltevreden. Bruyn, H. W. O. de, Malang. Bruynkops, J. W. de, Weltevreden. Bussy, Dr. L. P. le Cosquino de, Medan. Campbell, J. R., Soerabaja. Chambry, J. K. J., Weltevreden. Collard, F. E., Weltevreden. Concordia, Societeit, Weltevreden. Cornelis, Dr. F. G, Weltevreden. Cramer, Ch. G., Sidoardjo. Cramer, Dr. P. J. S., Buitenzorg. 48 + 5 © © 51 or bo oot ou ot AD oO > in ae D. Dam, van, Buitenzorg. Damme, M. H., Weltevreden. Degens, Dr. P. N., Weltevreden. Degros, P. L, Weltevreden. Diggelen, C. H. P. van, Bodjonegoro. Dinger, J., Weltevreden. Dissel, C. F. van, Weltevreden. Docters van Leeuwen, Dr. W. M, Bandoeng. Dominicus, Dr. W., Soeliki. Doppenberg, M. J., Weltevreden. Dormaar, Dr. J. J. M, Weltevreden. Douglas, E. A, Weltevreden. Driessen, Dr. D. P. E., Nijmegen. Dijck, J. Z. van, Semarang. Eek, J. W. van, Weltevreden. Engelbregt, J., s. f. Djatiroto S. S. O/L. Eijken, Dr. P. A. A. F, Weltevreden. F. Feytes, J. J., Weltevreden. Fournier, C. A. W., Soerabaja. Flu, P. C., Weltevreden. G. Galjema Veheul, A., Soerabaja. Geesink, P. J. J. A., Klaten. Gelder, Dr. J. K. van, Weltevreden. Gentis, F. J., Soerabaja. 8 Ge OO © CH n m Geuns, Dr. J. W. van, Balik-Papan. Gieben, H. B. C., Weltevreden. Gobée, IA A, Weltevreden. Göllner, E. R. D., Weltevreden. Gorter, Dr. K., Buitenzorg. Grijns, Dr. G., Weltevreden. Guffroy, C. A., Soerabaia. Hansen, M. L. P. G, Weltevreden. Hamacher, H. J., Tandjong Karang. Hattum, A. G. van, Soerabaja. Heeckeren, Mr. C. W. Baron van, Semarang. Heer, S. de, Weltevreden. Heinzelmann, N., (verlof). Hoedt, Th. F. H, Soerabaja. Hoeffelman, G. E., Semarang. Hoekstra, M. G., Weltevreden. Hoezoo, F., Semarang. Holtappel, K. J., Soerabaja. Hoofdadministrateur Billiton-Mij., T andj. Pandan. Hoogere Burgerschool (Bibl.), Soerabaja. Hotz, Dr. Walter, Weltevreden. Hoven van Genderen, Mej. A.J.v.d., Weltevreden. Hövig, P., Weltevreden. Hoytema, J. F. van, Weltevreden. Hunger, Dr. F. W. T., van Eeghenstraat 52, Amsterdam. 1. Illing, R, Weltevreden. J. ’s Jacob, Mr. H., Weltevreden. Janssen van Raay, F. A., Weltevreden. Johan, W. H. L, Pamekasan. 1901. 1885. 1911. 1913. 1915. 1912. 1901. 1910. 1903. 1913. 1908. 115 116 = Was K. Kade, van der, Medan. Kamerling, Dr. Z., Leiden. Kampen, Dr. P. N. van, Bloemendaal. Kelling, M. H. J., Weltevreden. Kiewiet de Jonge, Dr. G. W., Weltevreden. Klein, Dr. W. C., Pangkalan-Brandan. Kock, Dr. A. C. de, Weltevreden. Koks, M. Th, Weltevreden. Koning, D. A. P., Soerabaja. Koning, M. C., Weltevreden. Koningsberger, Dr. J. C., Buitenzorg. Koppelle, D., Weltevreden. Krediet, Dr. J., Medan. Kuenen, Dr. A, Medan. L. Lange, Dr. D. de, Weltevreden. Lange, Dr. Dan. de, Salatiga. Lau, Carl C., Padang. Laverman, D., Weltevreden. Lessen, A. H. van, Weltevreden. Leusden, J. C. Th, Weltevreden. Levensverz. en Lijfr. Mij. N-I, Weltevreden. Leyder, F. A. L., Semarang. Lier, R. J. van, Sawah-Loento. Linde Teves, Firma, Semarang. Limburg. A. Lith, J. van, Weltevreden. Lockhorst, H. A. van, Djocjacarta. Lovink, Dr. H. J. (verlof). Lummel, Dr. H. J. van, Weltevreden. M. Marle, Mej. J. C. van, Soerabaja. Mars, S, Weltevreden. Martis, A. K. M, Bodjong (Semarang). 124 125 126 129 —_ EA © 133 wi APT a Meulemans, P. H., Semarang. Meijers, G J., Weltevreden. Meijier, J. E. de, Weltevreden. Min, Dr W: J. van der, Soerabaja. Mützel, H., Weltevreden. N. Neeb, Dr. C. J, Palembang. Nijland, Dr. A. H, Weltevreden. o. Obertop; H. F. P., Malang. Oetara, M., Teb. Tinggi, Deli. Onnen, M. F., Semarang. Onnen, S. R. J., Weltevreden. Ottolander, T, Banjoewangi. Ottow, Dr. W. M, Weltevreden Ouwens, P. A., Buitenzorg. Ouwchand, Dr. C, Weltevreden. Oye de Fontenoy Dr. P. G. IH. van, Weltevreden. P. Pool, Dr. J. F. A, Weltevreden. Pool, G. M., Semarang. Proefstation Java-Suikerindustrie, Pasoeroean. Pückel, E. H., Soerabaja. Rant, Dr. A, Tjinjiroean bij Bandoeng. Raven, D., Soerabaja. Renardel de la Valette, G. C. H., Malang. Reuter. W., Weltevreden. Ribbers, J. C., Soerabaja. 1903. 1910. 1915. 1912. 1915. 1901. 1914. 1914. 1907. 1911. 1893. 1910. 1877. 167 — 19 SAR Velde, Dr. E. van de, Bandaneira. Roon, J. van, Madioen. 1915 Roosegaarde Bisschop, P. J., Amsterdam. 1900. Rozenraad, M. C. P., s.f. Ge nding bij Probo- ; ling go. 1907. Rutter, Dr. L., Soerabaja 1910. Rijn, L. A. van, Toeloeng Agoeng. 1901. Rijn van Alkemade, J. van, Semarang. 1903. Ss. Sandberg, Dr. Jhr. C. G. S., Nederland 1910 Santer, L P.J. M., Semarang. 1912. Schmidt, Dr. W., Semarang. 1905. Schöppe, Dr. Max, Soerabaja. 1903. Schouten, Dr. A. R., Weltevreden. 1909. Schröder, E. E. W. G., Moeara Doea, Sumatra. 1904. Simon Thomas, A. E., Padang 1909. Slagter, S. P., Weltevreden. 1914. Smith, Dr. J. J., Buitenzorg. 1898. Smits, D. de Visser, Semarang. 1912 Spenneman, A. W., Soekaboemi. 1912. Straaten, H. van, Weltevreden. 1910. Sunier, Dr. A. L. J, Weltevreden. 1912. T, U. Ultee, Dr. A. J., Djember. 1908. Umbgrove, C. J., Soerabaja. 1908. vV. Valk, M. C., Soerabaja. 1911. ` Vaynes van Brakell Buys, W. F., Soerabaja. 1910. 1912. Veldhuis, H. W. J., Soerabaja. Vereeniging van Djokjasche Landhuurders, Djokjakartą Verhoeff, Dr. J. F, Soerabaja. é Vleuten, Mej. A van, Nederland Vogel, Dr. W. Th. de, Weltevreden. Vogelpoel, Th. G. van, Weltevreden. Voogt, J. G. H. de, Weltevreden. Vries, Dr. E. C. de, Nederland. Vrijdag. D., Ww. Walter, Dr. J, Soerabaja. Weehuizen, F., Weltevreden. Wilde, W. F. de, Bondowoso. Wilkens, Dr. J. A, Weltevreden. Witkamp, H., Pankalan Brandan. Woensdregt, M. M. G., Weltevreden ` Woudstra, Dr. H. W, Soerabaja. Würth, Dr. Th. Z., Malang. Zeeman, J. H, Weltevreden. Ziegler, K. G. J, Weltevreden. 1909. 1887. VERSLAG DEN TOESTAND EN DE WERKZAAMHEDEN KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING NEDERL ANDSCH-INDIË OVER het jaar 1915. Uitgebracht in de Algemeene Vergadering van 10 Januari 1916. dine M. A! Ingevolge de statuten kwijt ik mij van de plicht tot het uitbrengen van een jaarverslag over den toestand onzer Vereeniging in het afgeloopen jaar 1915 D li De H.H. S. R. J. Onnen en Dr. W. Th pe Voser, uit Nederland teruggekeerd, hernamen hun plaats in het Bestuur, terwijl Dr. H. W. Woupsrra, afdeelings- bestuurslid te Soerabaja, naar Batavia overgeplaatst, in ons Bestuur qualitate qua zitting nam. Daarentegen vertrok ons bestuurslid D. pr Visser Smits naar Semarang en bedankte het bestuurslid A. J. DIJKSTRA voor het lidmaatschap onzer Vereeniging, terwijl het bestuurs- lid Dr. C. Braak met verlof naar ‘Nederland vertrok. Een gevoelig verlies leed ons Bestuur door het treffend sterfgeval van den onderdirecteur van het Instituut Pasteur, /. A. Borerr, die viel als slachtoffer in den strijd aange- bonden, om de menschheid te beschermen tegen den geesel der pest. GE ue In Februari hadden wij hem nog in een levendige voordracht gehoord over de bestrijding der hondsdolheid en hadden zoo sterk den indruk gekregen, dat daar een man stond, wiens werk een zegen voor Indië was. Thans betreuren wij met Indië zijn ontijdigen dood. Ons medebestuurslid Dr. Gruss zal in ons tijdschrift wijlen BorGEr als wetenschappelijk werker herdenken. Ons vroeger medebestuurslid W. van Gorkum, die ons Bestuur in 1914 had verlaten, toen hij geroepen werd om de pestbestrijding te leiden, werd ook plotseling door den dood weggerukt en onder de correspondeerende leden hadden wij een verlies door het overlijden van een van Nederland’s coryfaeën der wetenschap, Prof. Dr. A. A. Husrecur. Mogen deze drie wetenschappelijke mannen, die aan onze Vereeniging verbonden zijn geweest, in hare eerbiedige nagedachtenis blijven. Of ook onder de correspondeerende leden in het buiten- land verliezen zijn te boeken, is mogelijk, daar hiervan niet immer kennis wordt gekregen, vooral niet in dezen oorlogstijd. Een aanvulling onderging de rij der correspondeerende leden door de benoeming van Dr. Ca. M. van DEVENTER. Een dertiental personen werden in den loop van het verslagjaar als lid der Vereeniging aangenomen, terwijl het ledental met een achttal verminderde; het bedroeg op 31 December 1915 volgens een zorgvuldige herziening der ledenlijst 182 be Heer P. C. Fuu legde het secretariaat in den aanvang van het jaar neer; in zijn plaats werd tot secretaris-bibliothecaris benoemd Dr. H. J. van LUMMEL De verschillende functionnarissen van het Bestuur werden in de December-vergadering bij acclamatie herkozen. Financiën. In de Augustus-vergadering gaf de penning- meester de Heer van ALPHEN DE VEER, cen uitvoerig tabellarisch overzicht van uitgaven en inkomsten, waaruit bleek dat de finantiën der Vereeniging in evenwicht met de uitgaven zijn, wu dat wel zuinigheid betracht moet worden, maar dat voorloopig geen vrees bestaat voor een ernstige verstoring van dat evenwicht. Volgens de gegevens van dat overzicht kon door het dagelijksch Bestuur samen met den penningmeester een begrooting voor het jaar 1916 opgemaakt worden, die in de December-vergadering door het Bestuur werd aangenomen. Bestuursvergaderingen. De maandelijksche vergade- ringen van het Bestuur vonden geregeld, zonder onderbre- kingen, plaats en werden ook steeds door gewone leden bijgewoond. Dit mag een heugelijk verschijnsel heeten, daar het immer wenschelijk is het gevoelen der gewone leden omtrent bestuursvragen te kunnen vernemen en het wetenschappelijk gedeelte der vergadering daardoor steeds bevorderd wordt. Vooral, als ook door hen mededeelingen op wetenschappelijk gebied worden gedaan. In het geheel werden op de 12 vergaderingen een 13-tal mededeelingen gedaan; dat aantal vertoont dus geen stijging, daar het gemiddelde aantal in de laatste jaren 15 was. Een opwekking zij daarom tot de leden uitgesproken om vaker over te gaan tot een mededeeling, die kan loopen over een recente wetenschappelijke uitkomst van groot belang o over eigen werk, maar die niet uitvoerig behoeft te zijn en dus geen tijdroovende voorbereiding vereischt. Afdeelingen te Soerabaja en Semarang. Evenals in het vorige jaar voor Semarang, moest in Februari voor Soerabaja besloten worden om de zending van tijdschriften te staken. Zoover mij bekend hebben de beide afdeelingen in het verslagjaar niet vergaderd. Te betreuren is het, dat gebleken is, dat het aantal personen, dat in een dergelijk vereenigingsleven voldoening voor natuurwetenschappelijke behoeften vindt, op beide plaatsen thans niet groot genoeg is, om aan de afdeelingen een bloeiend bestaan te geven. Gebouwen. Door den bewoner van het oostelijk paviljoen is de wensch uitgesproken om een kamer bijgebouwd te krijgen. Hiertoe is besloten, terwijl ook de Maatschappij van Nijver- heid en Landbouw daarin meegaat. De toestand der gebouwen is bevredigend te noemen Secretariaat en Bibliotheek. Eind April werd Mevrouw A. van Werrum-Tromp, wegens vertrek naar Nederland, op haar verzoek van haar functie ontheven en in haar plaats aangesteld Mevrouw Vıs—JAanssEn VAN Raat, aan wie echter hoofdzakelijk werkzaamheden in het belang van den Algemeenen Catalogus werden opgedragen, terwijl Mevrouw Kars-BeEGELINGER behulpzaam bleef in de werkzaamheden verbonden aan het secretariaat en bibliothecariaat. Wat dit laatste betreft, zoo werd aan den halfslachtigen toestand, die zich ontwikkeld had door de overbrenging der boekerij naar Buitenzorg in 1897 en het vormen sedert het laatste tiental jaren van een natuurkundig gedeelte alhier, een einde gemaakt door een besluit, genomen in de Mei- vergadering, waarbij werd bepaald: dat de zetel der boekerij te Weltevreden is, dat het beheer geschiedt door den ‘bibliothecaris en dat de overbrenging geleidelijk zal geschieden en slechts van dát gedeelte, hetwelk zonder schade voor de belangen van de te Buitenzorg wonende gebruikers, zal gemist kunnen worden. Ken nieuw reglement op het gebruik der bibliotheek kwam tegelijkertijd tot stand. De ordening en herstelling van het hier aanwezige deel der boekerij kwam gereed, terwijl een belangrijke verzame- ling boeken van den Topographischen Dienst in ons gebouw onder ons beheer kwam. De in onzen dienst zijnde boekbinder werkte tot de tevredenheid van den bibliothecaris. Nadere bizonderheden zullen door dezen functionnaris zelven in een afzonderlijk verslag worden medegedeeld, en daarbij evenzoo nadere inlichtingen worden gegeven omtrent den stand van den Algemeenen Catalogus. ee Tijdschrift. In April legde Dr. C. Braak die in Mei met verlof naar Nederland vertrok, het redacteursschap van het Natuurkundig Tijdschrift neder en werd in zijn plaats benoemd Dr. J. BoEREMA. De laatste aflevering van Deel LXXIV verscheen in het verslagjaar; dit deel bevat naast de gebruikelijke administra- tieve bijdragen een twaalftal verhandelingen en voordrachten. De eerste aflevering van het volgende deel kon de pers nog niet verlaten, door een onvermijdelijke vertraging in het correctiewerk, gevolg van een dienstreis van één der bijdragers. Het aantal der Vereenigingen, met wie wij uitwisseling van periodica onderhouden, bedroeg op het einde van het verslagjaar 351 Algemeene Catalogus. De goede voortgang in het werk van den Algemeenen Catalogus wordt nog steeds belemmerd door de verschillende reorganisaties en herzieningen, die sommige bibliotheken ondergaan. Vele omstandigheden, bij de opstelling van het plan niet voorzien, hebben het noodzakelijk gemaakt de wijze van uitvoering uit te breiden en te wijzigen. Al moge dientengevolge nog in lang niet het einddoel bereikt kunnen worden, zoo is toch reeds een zeer nuttige uitwerking waar te nemen. In verschillende boekerijen begint men de boekenschatten beter te waardeeren en hervormingen in te voeren. Wij zijn reeds zoover gekomen, dat ons bureau in staat is om aan belangstellenden, betrouwbare inlichtingen te verschaffen over de aanwezigheid in Indië van boeken over bizondere onderwerpen. Plannen omtrent een definitieve regeling van het bibliotheek- wezen te Batavia zijn wel al in ons Bestuur druk besproken, maar de tijdsomstandigheden worden thans nog te ongunstig geacht om te trachten verdere stappen te doen. De biblithecaris zal nader omtrent den staud van het catalogiseeringswerk en van de in dit jaar aangevangen documentatie verslag doen. W. van BEMMELEN Enige Meteorologiese Data van de Piek van Koerintii. Gedurende een reis, die ik van begin Juli tot einde September 1915 in Koerintji maakte, met het doel zoölogiese verzamelingen bijeen te brengen, stelde de Kontroleur van Soengai Pénoeh, de hoofdplaats van deze afdeling, mij voor de Piek van Koerintji te beklimmen. Deze berg, op de topografiese kaart met „Piek van Indra- poera, G. Gadang of G. Koerintji” aangeduid, en door de inwoners van Koerintji meestal Goenoeng Mérapi (de Vuurberg) en soms Goenoeng Gédang (de Grote Berg) genoemd, is met zijn 3805 M. na het Sneeuwgebergte in Nieuw-Guinea de hoogste top in Nederlands-Indië. Daar de bestijging van de Piek niet op mijn oorspronkelik reisprogram stond, had ik geen instrumenten als barometer, hypsometer, enz. meegenomen, zodat door mij slechts weinig waarnemingen gedaan konden worden. Dit is des te meer te betreuren, omdat de genoemde berg nog slechts weinig bezocht werd en observaties op een dergelike elevatie verricht wel van enig belang kunnen zijn. In 1914 werd de Piek beklommen door de heren H. RoBERTSoN en C. Bopen Kross, twee Engelse zoölogen van het Museum te Koeala Loempoer (Federate Malay States) !). Daar deze onderzoekers zeer volledig uitgerust waren en zich o.a. ook met meteorologiese waarnemingen bezig hielden, is het te hopen, dat meer uitvoerige gegevens door hen verzameld zijn, hetgeen nader zal blijken uit het verslag hunner reis, dat spoedig in het tijdschrift van de Straits Branch of the Royal Asiatic Society te Singapore zal verschijnen. !) Ook de Heer W. WATERSCHOOT VAN DER GRACHT met drie tochtgenoten beklom de Piek, naar ik meen in 1914. LXXVI 2k, a {9 a Een relaas van mijn reis in Koerintji hoop ik later te geven; slechts enige waarnemingen mogen hier een plaats vinden, die ik in staat was te verrichten met behulp van een psychrometer, door het Meteorologies Observatorium te Weltevreden indertijd aan de Kontroleur van Soengai Pönoeh gezonden. Deze hygrometer was een slingerinstrument met natte en droge thermometer, afkomstig uit de fabriek van Furss te Berlijn; de droge thermometer werd tevens ge- bruikt om een aantal temperatuurwaarnemingen te doen. De hoogte van enige hieronder genoemde punten ben ik aan de vriendelikheid van de heer Bopen Kross verschuldigd. De 24 Augustus werd de tocht aanvaard vanuit het bivak aan de Soengai Koembang (1402 M. volgens Bopen Kross), gelegen aan de rand van het grote moeras Danau Bénto, aan de zuidelike voet van de Piek. Dien avond werd overnacht in een bivak door de gidsen Soengai Kring Ilir genaamd. Van hieruit begint de eigenlike helling van de berg. De hoogte van Soengai Kring Ilir zal slechts weinig meer bedragen dan die van het bivak Soengai Koembang, daar het pad tussen beide plaatsen over tamelik vlak terrein loopt. De temperatuur in het bivak Soengai Kring Ilir was op de 24 Augustus om 7.25 uur nm 15!/,°C. Het weer was de gehele dag mooi geweest en ’s nachts scheen de maan biezonder helder. De 25 Augustus ’s morgens om 6 uur wees de thermometer 12°C, Dien dag begon de eigenlike beklimming langs een van de zuidelike ribben. Bij het bivak Soengai Kring Oeloe op 2220 M. (volgens Bonen Kross) werd even halt gehouden en daarna doorgemarcheerd tot een punt door de gidsen Baroeng genaamd, dat op 3027 M. ligt (volgens BODEN ‚Kross) en waar het bivak werd opgeslagen. Het weer was dien dag betrokken en tegen de avond begon het te regenen, doch niet hevig. ’s Nachts stak een tamelik krachtige wind op, van regen vergezeld. Ofschoon de temperatuur niet biezonder laag was, deed ons de nachtelike koude toch zeer onaangenaam aan. e Sn Om 4 uur n.m. wees de thermometer 10'/,°C. en de ‘volgende morgen om 6 uur 8°C, De 26 Augustus werden de laatste 778 M. afgelegd tot aan de top, die volgens de topografiese kaart 3805 M. hoog is !). De pilaar N°. 29 (Primair driehoekspunt) is in de krater afgestort; een tweede pilaar N°. 105 (Secundair driehoekspunt) bevindt zich ten zuiden van de top op een hoogte van 3706 M. (volgens Bopen Kross). De plantengroei eindigt op ongeveer 3450 M. (volgens denzelfden); wat daarboven ligt zijn kale, soms zeer steile hellingen van rapilli en scherpe lavabrokken, waarop zich slechts hier en daar nog een enkel grassprietje of verschrompeld varenplantje heeft weten te nestelen. De laatste 355 M. worden gevormd door een aan de zuidkant gelegen fragment van de kraterrand, dat daar is blijven staan. Voor de rest is de rand dopr instorting veel lager geworden. Deze kam is aan de top naar schatting een 20 M. lang en 3 M. breed; aan de noordelike kant valt de wand steil af in de zeer diepe krater (hoogte van de waterspiegel van het kratermeer volgens de kaart 3430 M.), waaruit tijdens mijn bezoek geen zichtbare dampen opstegen. Op het hoogste punt, waar vroeger de triangulatiepilaar N°. 29 moet gestaan hebben, zijn door vorige bezoekers twee steenhopen opge- stapeld. ; Bij mijn eerste bestijging van de top werd bij vergissing de hygrometer aan de grens van de plantengroei achter- gelaten. Gedurende deze tocht woei op ongeveer 3700 M. een zeer sterke wind uit het noorden, die, bezwangerd met ') Schetskaart van de Afdeeling goë: van de Residentie Djambi, schaal 1:200000 Top. Inrichting Batavia 1907. Deze kaart enigszins bijgewerkt, is Gage gevoegd bij de Mededee- lingen van het Encyclopaedisch Bureau Afl. VIII 1915. Op blad XIV van de topografiese kaart van Sumatra’s Westkust, schaal 1:80000, is de Piek aangegeven met een hoogte van 3805, 45 M. TE zwaveligzure gassen uit de krater, de ademhaling soms bemoeilikte. Bij het bereiken van de top om 9.25 uur v.m. was de wind echter geheel gaan liggen. Het schijnt op deze hoogte zelden te regenen en waar- schijnlik bestaat de neerslag er slechts uit dauw en motregen. Ik leid dit af uit het feit, dat de voetstappen van vorige bezoekers, waarvan de laatste minstens een jaar te voren de top hadden beklommen, vanaf de grens van de planten- groei nog zo duidelik en scherp in de rapilli waren afgedrukt, alsof zij slechts enkele dagen oud waren. De rapilli is zeer licht van gewicht en bevat vele fijne delen, zodat een regenval van enig belang ongetwijfeld de daarin gemaakte sporen uitgewist zou hebben. Nog oudere voetstappen waren even- eens te onderscheiden, doch minder duidelik. De hevige winden, die hier heersen, zijn zeker oorzaak geweest van het gedeeltelik verwaaien dier indrukken. Na enige fotografiese opnamen op de top gemaakt te hebben, keerde ik naar de grens van de plantengroei terug, om de achtergelaten psychrometer te halen. Om 11.50 uur v.m. begon de tweede beklimming. Bij aankomst aan de pilaar N°. 105 om 12.55 uur n.m. woei een sterke wind uit het zuiden. De voet van de berg en al het omringende land was nu in dichte wolken gehuld, waarboven slechts de toppen van de hoogste omringende bergen fantasties uitstaken. Door een gezichtsbedrog maakten zij nu de indruk veel hoger te zijn, dan dit vroeger op de dag bij heldere lucht het geval leek. Op de hoogte, waarop ik mij bevond, hadden zich toen nog geen wolken gevormd; slechts in de hogere luchtlagen zweefden lichte vederwolkjes, die de zonnestralen nauweliks temperden. Een kwartier later was plotseling alles veranderd. Een sterke, koude wind, die uit lagere streken langs de helling naar boven woei, dreef dichte nevelmassa’s voort, die zich telkens weer oplosten, als de in vlagen waaiende wind voor een korte poos was gaan liggen. Dit had ten gevolge, dat een zeer snelle afwisseling in de luchttemperatuur A ee het aflezen van de hygrometer uiterst bezwaarlik maakte. Zoals uit onderstaande cijfers blijkt, wees de droge thermo- meter binnen 10 minuten een verschil van niet minder dan 21/,°C. aan. Gedurende de aflezing van de twee thermometers schommelden de kwikzuilen voortdurend, zodat geen grote nauwkeurigheid bereikt kon worden. Drie waarnemingen met de hygrometer bij pilaar N°. 105 (3706 M.) gaven de volgende resultaten : 1. uur n.m., heldere lucht, droge thermometer 14° A natte j 10° LI cht bewolkt, droge thermometer SE natte 8° LAP ens a 0 droge REN Wier, natte 8° Om 1.5 uur n.m. werd voor de tweede man de top mec De lucht was weer helder geworden met zonneschijn en lichte bries, die echter af en toe door plotselinge, zeer hevige rukwinden werd onderbroken. Toen ik aanstalten maakte met de hygrometer waarne- mingen te doen, ontstond opeens een sterke wervelwind, veroorzaakt door een opstijgende luchtstroom uit de krater en een uit tegenovergestelde richting, van de zuidelike helling, komende windstoot. De kracht van deze windhoos was zo groot, dat kleine stukjes lichte rapilli en zand van de grond werden opgenomen. Niet wetende of nog heviger beroeringen van de atmosfeer te wachten waren, die op zulk een smalle kam aan de rand van een gapende krater wel eens gevaarlik konden zijn, wierp ik mij dadelik op de grond, en daar de sterke wind bleef aanhouden, moesten de waarnemingen in liggende houding uitgevoerd worden. Ik had daarbij het ongeluk, bij ’t rondslingeren van de hygrometer, daarmee tegen mijn knie te slaan, waardoor de buitenste glasbuis van een der thermometers brak; gelukkig bleef de kwikbuis ongedeerd. Twee waarnemingen, daarna verricht, gaven de volgende uitkomsten : Ee ee 1.5° uur n.m, droge thermometer 113/,°C. natte S 81/,°C. 2. uur n.m., droge thermometer 12'/,°C. natte g © Bij de afdaling, die daarna pinata had, joeg een ijzige wind de helling op, dichte mist voor zich uitvagend. De adem werd me dikwijls benomen, en niettegenstaande de flinke lichaamsbeweging tintelden mijn handen en oren van de koude. Om 6 uur n.m. werd het bivak Soengai Kring Oeloe bereikt en de mee dag naar Soengai Koembang terug- gekeerd. Bandoeng, Januari 1916. Epw. JACOBSON. ENKELE OPMERKINGEN. Tegen de juistheid der onderstelling van den schrijver van het voorgaande artikel dat op de hoogte van den top van den Piek van Koerintji het zelden zou regenen en de neerslag slechts als dauw en motregen zou vallen, bestaan ernstige bedenkingen. De groote stapelwolken, die zich vooral gedurende de kenteringen en niet het minst boven de bergen vormen, stijgen op tot hoogten van meer dan 15 kilometer zooals uit waar- nemingen te Batavia is gebleken. Het is zeker dat in deze wolken hagel- en sneeuwvorming plaats heeft, op geringere hoogte moet dit in regenval overgaan. en Ook de regenwaarnemingen op bergtoppen, waarmee in de laatste jaren door het Observatorium een aanvang is gemaakt, maken de onderstelling onwaarschijnlijk. Op Java is op den Pangerango op 3030 meter boven zee sinds 1912 een volledig meteorologisch station in werking, voorts worden op den Ardjoeno op 3300 en 3100 meter boven zee sedert April 1914 en op den Merbaboe (3083 meter boven zee) sedert Januari 1915 regenwaarnemingen verricht. Ook op de hellingen van deze bergen zijn op verschillende hoogten regenstations opgericht. Op Sumatra zijn op een drietal toppen en hunne hellingen benoorden het Tobameer een 8-tal regen- meters geplaatst, waarvan echter nog geen waarnemingen op het Observatorium zijn ontvangen. Op deze Javaansche bergtoppen stijgt de regenval per maand meermalen boven 400 mm., terwijl maanden waarin geen regen valt zelfs gedurende de groote droogte tijdens de oostmoesson van 1914, uitzondering zijn. Wel is waar blijkt uit deze waarnemingen een afname van den regenval met toename van de hoogte, doch dat een paar honderd meter hooger de regenval nagenoeg nihil zou zijn is vrijwel uitgesloten. Regenwaarnemingen op de hellingen en den top van den Piek van Koerintji zouden zonder twijfel wenschelijk zijn; de moeielijkheid schuilt echter in de bezwaren verbonden aan eene zelfs maar eenigermate geregelde aftapping. Hoewel enkele temperatuursbepalingen gedurende een bergbeklimming verricht natuurlijk niet zijn te vergelijken met een langdurige registreering en geen nauwkeurige klima- tologische gegevens opleveren, kunnen toch dergelijke enkele bepalingen cen zij het dan ook globale aanwijzing geven, vooral als deze waarnemingen bij eventueele beklimmingen geregeld worden verricht. De door den Heer JacoBson waargenomen temperaturen stemmen overeen met die op overeenkomstige hoogten van den Gedeh—Pangerango, zooals uit onderstaande tabelletje blijkt. Soengai Kring Ilir + 1400 meter ®];. DEE ` SC Tjibodas 1400 meter °/,. 24 Aug 7"25 n.m. temp. 15.5 gem. temp. 1914 Juli 8" n.m. 15.6 S H H H Aug. H 16.2 E E ae 2 " d Aye Juli 6" vym. Jan Aug. PE Iai Baroeng 3027 meter ®];. Pangerango 3030 meter ®]z. Aug. 4" n.m. temp. 10°.5 gem. temp. 1914 Juli 4" n.m. 11.7 Aug. oo oa 26 Aug. 6° PM 8°.0 ep S e Jun 64 vm. m Aug. E 5.9 De temperaturen op en nabij den top waargenomen schijnen hooger te zijn dan de gemiddelde temperatuur op den tijd van waarneming. Waargenomen werd: Kä Cha op 3706 meter te ) 1110 „ 11/4 d KE io 1.50 113/ op 3805 ” ” gu 5 1217, 29 Gemiddeld 12°, Voor den Pangerango bedroeg in 1914 de gemiddelde temperatuur om 2 uur in Juli 14.2 en in Aug. 12.6. Hieruit zou bij een temperatuursdaling van 0.°6 per 100 meter volgen op 3730 meter resp. 10.°0 en 8.04. Voor den temperatuursgradient per 100 meter, berekend uit de waarnemingen op den Piek van Koerintji en de gemiddelde temperatuur om 2 uur n.m. te Padang, wordt gevonden 0,5 terwijl deze meest 0°.6 bedraagt. Een vergelijking van de waargenomen temperaturen met die in de vrije atmosfeer, die in Indië bepaald zijn boven Batavia met behulp van registreerballons '), is moeilijk +) Dr. W. VAN BEMMELEN. gen N°. 3 van het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium te Bata uitvoerbaar, omdat we daarvoor over daggemiddelden zouden moeten kunnen beschikken. i Voor de temperatuur in de vrije atmosfeer werd gevonden. Juli Aug. Jaar. op 3500 61 6.4 6.8 4000 4.5 2.9 4.1 Overdag is de temperatuur op bergtoppen hooger, ’s nachts lager dan die in de vrije atmosfeer. Uit de aflezingen van den natten en den drogen thermo- meter volgen voor de relatieve vochtigheid onderstaande waarden. op 3706 m. b/,. 11 nm. 66 °/o 1"10 66 9 ” ” 26 Aug. 115, op. op 3805 m. re 68 „ as 70 ” 29 Deze waarden zijn geheel vergelijkbaar met die waarge- nomen op den Pangerango, waar om 1 n.m. de gemiddelde relatieve vochtigheid in Juli en Aug. 1914 resp. bedroeg + 60% en + 74%. Uit de registreerballon-waarnemingen werd gevonden voor de relatieve vochtigheid in de vrije atmosfeer op 3500 meter boven zee een gemiddelde waarde van ongeveer 68 °/ . J. BOEREMA. UITKOMSTEN VAN Meteorologische Waarnemingen VERRICHT AAN HET PROEFSTATION VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE te PASOEROEAN gedurende het jaar 1913. Ligging van het station: Oosterlengte van Greenwich 112956’ Zuiderbreedte 7039 Hoogte van den barometer boven zee 5.0 M. In Januari 1914 is de meteorologische hut te Pasoeroean vervangen door een nieuwe van het model als op de secundaire stations van het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium worden gebruikt. De uitkomsten der waarnemingen verricht in de nieuwe hut worden opgenomen in „Observations made at the secundary stations”, dat jaarlijks door het Observatorium wordt uitgegeven. Om deze reden zullen deze waarnemingen in vervolg niet meer in het Natuurkundig Tijdschrift worden gepubliceerd. — Cous 6p Bed “AXT loop "Musep, BiPUNAINNEN) PL'O--E i(ng + nzi + nz) p1a9810990 me res joes [roe jeez jess Jie jogg poe er br jese or (mn dra gegen" 199 (OL oriai | OL jor jor |o” ORT (at Om gen men ger jee | Sit | eer eer oer | ggr | ett | oTt oor | g6 | 76 | SOT |ogoryfrogep | 9990019 œ jez |ss |e6 |66 lee |ror | re joe jes | | | ez 7 ppup ggg (oes | veg | ogg | org | osg | o'sg | ose | org | org | org Long 07 mmm 9983004 0:95 | 065 | owe | CIE | ooe | veg | oeg long | oog | veg | 098 | ooe | geg unuxep 0983er] segg | oz SES | oeg | ETS | LOB | oog | TS | ogg | Hes | Fes | Fes | egg | unum proppruop BITE | ete | gge | ese | gte | soe | TOR | Loe | OTe | eog | roe | STE | Sog | wnumem proppruop eet (ess | ogg (ee | eet | vet | vst loo | oog | gog | ogg | oge | vog WWE ove | vee | vee | ore | ose | vee | ote | ose | ove | gte | ese | oeg | oge unue 6898 FLLE 8085 0885 mens [IT'96 Pogg eeng ang oa 1898 eene oeag |(,oppoppruog 888 | Tea | GOE | 668 | 688 Lens | ese lees | geg | 168 | Ls | T's eg | me Ge, uer goe [rie | ree | ste | coe | roe (woe | roe | soe | roe | Fes | soe | oog | mare | wk, ` Les | sag | Las | &98 (ess | 91s | OTS | LEE | Tes | ger | SHB | HHS | BFS | T2 : E eog loss een love lore jega 1199 lege geg legg leos loser Irog mmm GEEL OFIT 9LTT meet ees leger emer org om grat |eeor |erer arm mme 968 og pe rn |eOOT See je lere loss lers josz jers (teg | aptoppman E94 BIL mi "En 198 een jses [108 OEL mg [Pee 829 (EL Im (wu ere oos on Lo im soot aen lege Lg joes ei FEB 898 (net OQ o0 do prooonpotog 9TOT Jee ` eut ot Jet Te (peor zeor 1196 bes loes lose lese (ne | YNAp.19}0UL0 + "um OSZ | ‘Ieee | ‘oo | “AON | 390 | deg | Say | me | ‘une | Tom — -— -- g 6 ag | sz Be suosepuosor — — se Hi LZ 89 gg Br ep sod prowjoo soon ans =J- ~ 85 |. 8} Eër sīe| SEE "Wm Dao ployee. ER |6r [LE ire |se [SL Jen | TL Pipp P ee ire (OR Ter 149 To PRR ii m | SI jer IER [98 | 61 | 8S | SF | Bg [UBT ¢ (poq = 07) Supo, em 107 oer org (6st jeg joet Jeer Jeer pu ur Zurdurep 096 . [806 (S88 {468 [VEL OTS 1609 809 joproppruop D TEST jOLTT gtt 12907 gie (LPS 1229 joro png (ru u ert OOFL (BOEI ost Tei (PS Soe Stot (mal O1 eg SLT jerr gei est (ror rt [GET LOT Im nee LEGT 0071 (GEST [ESSl 6ELT |628T 12881 IPAL WAS pt 860G 18661 ECTE LEEG OLE [FIFE (GITE SPEC Du PI 6TLT |98'9T PEST (EFGI FPOG [FETE ILG TG |0803 [Oproppruog H GEI |O&LI (LEST lovet 080% lesta GEI ou "me (pu u) dae Sat [IF9I FIST |961 EPOS [10s [LOGE (GOTE (DEI soem uəp uea Juran 9FLT pont oe |ST6T 60°08 leote 9818 TO “NL 8 OF 97 6F Ge vg vo 3 m 8¢ “UNTO H 96 86 Sp 86 86 86 16 16 IAU D 89 69 OL EL Gl 68 08 64 /epfepplutesy pt GO 09 19 Cg OL 08 92 gL ng : uozuogord ur Hon 1 Buy | mp | tune | top | dy seen | qog | nr ‘161 a g ad ONOBA UI 968 1907 (OTF Lë0E | 868 1986 [GLE [TGE 1288 TGE 1068 (OTP | toe xen (emm s TOqAIMY PoP ISF [SLP iII? 1687 OFF OPE [LVF 1 99F (GIP. 109 IGP TUUR "np ‘pI 9 GE TPE TLE. {OZB (SLE 1088 [GLE (828 7928 (EIB Ile VE iEn BF 'ONdBA UI Cer istry CERS: | Tar LAPP PEF [ICF ES? I (OPP LOP | SEF | OEP ‘NZI | lojowowrogg Leg [POP |6ch 98t [OTP [886 IER [GSE | F6E | OOF | ELE T68 [846 06 -[0Q9}.18M7, NSL 029 “18 [988 [866 | G66 L68 FIS [694 (6972 ZIS 1619 SE 0'789 Ve 09 94 CH 08 68 69 69 94 II Is IL 0'69 08 QL 68 78 CH 98 FL 69 69 FI GE GT Gr9 96 PÄ 98 76 06 78 8L GL GL 06 123 85 9'69 97 18 16 v6 88 06 98 64 92 Fe 142 LE VEL 89 68 66 &6 66 06 ¢8 68 92 68 D Ir 9°9L 89 T6 66 66 66 06 68 18 6L 06 19 €¢ VoL 09 €6 68 16 88 68 €8 LL 18 TE PÄ 67 VIL 09 €6 CH 06 88 06 08 19 OL 96 90 BP LFL &L 86 68 66 Cp 6 &L 69 69 85 OL 6g 664 EL €6 98 He C6 76 68 LL 68 Ir PÄ Lg FIR 89 96 6 86 86 F6 16 84 €8 Gr PL HO CR 89 86 96 He 16 az 18 08 18 er 92 19 ¢'08 L9 96 76 16 96 66 18 68 LL er TZ Cg Log $9 C6 16 96 66 66 18 88 18 OF TL G9 V6L 99 66 98 86 66 68 68 68 18 66 EL 99 Sol 99 98 98 C6 | Se G8 €L 9L 64 Pv GL 19 ‘Teer |oo | ‘AON | 390 | deg | "Say | ‘me | Tune | wor ready | Jeep | qog | pr BEN un. E El An SE zu nn EE EER DALET ARS EP MEE NDE Sur DAE 7 ESES TN | | | | | | 9065 | 766 |TOE "Froë |686 |F86 [ESE 68% 266 |\T'65 |8'85 ieee leeg Img | ordorp 4 80°66 "nos 008 | F'6S |6'85 [FSB "Ep 686 BE (ep gp (688 "reg NET araogr dol "D 1065 | 266 1008 Froë |686 |F8E [E85 686 "Bob | T6 [885 (685 |7°66 DI | | | 60°63 | 266 |TOE | L166 |686 (FSE [ESE \8'85 8'885 |T68 |887 688 |€'68 | oydorp 01768 |L66 [VOE |L66 (686 [PSE E86 686 882 |166 [885 688 |E66 NET rg da) D 60°66 | 9'66 [FOE | 266 [685 [FBE (E86 68g [985 [T'66 | 286 1686 FE [UZ | | | | €8'86 | ges "ong !268 |0'68 | 085 | eis Logg Lee 688 "ra |L86 10°66 Ing | ayderp f €8'86 | 165 908 |L68 106g |618 (EIS 088 |886 |686 |786 [L85 066 [MEI mo 09 do] D 18°88 |968 GOE |L65 1068 |6°18 EIS |088. |8'88 | 686 |F8E |286 065% [UL | | | | | 06°86 |8°66 606 [865 |1'66 [085 (EIS SLs |888 | T66 [P'86 885 |0686 | ondorp Lenia 31 uəpeas ur) 6886 |008. 80E 1966 T66 |6L6 E18 "SIS J686 [065 TBE | 885 | 0°66 ek to og do puois uop UBA 98°86 |8 65 | Lomp |966 |168 | 626 Ieg |828 eg |066 |F8S |8898 106p (u | aunyeaodwaj, | ` | | eg | | | ‘meer | 091 | “AON | “990 | Ides |-'Bny | ‘Tap | ‘Tune | tom | ‘dy | eem | idog | ter "Giel | | | | Merkwaardige regenval in Ned.-Indië in Januari 1916 en regenperiodes te Batavia gedurende het tijdvak 1864—1916. DOOR Dr. J. BOEREMA. Tijdens de maand Januari 1916 vertoonde de regenval in het westelijk deel van Ned.-Indië een zeer merkwaardige afwijking van de normale omstandigheden. Terwijl in een deel van West-Java maar vooral van Midden-Java buiten- gewoon zware regens vielen, waarop reeds is gewezen in het weerbericht, dat maandelijks door het Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium in verschillende dagbladen wordt gepubliceerd (en dat tevens wordt afgedrukt in: „Regenwaarnemingen in Ned.-Indië” deel I), bleef op andere plaatsen op Java evenals ook in Borneo en in de Riouw Archipel de regenval verre beneden het gemiddelde. Op Java stecg op meerdere stations de totale regenval in Januari boven 2000 mm., en hier was de tegenstelling tusschen de groote hoeveelheid regen op plaatsen, die open liggen voor den moessonwind en den betrekkelijk zeer geringen neerslag op plaatsen, die door het gebergte tegen dien invloed worden beschut, zeer opvallend. Deze tegenstelling was zelfs zoo sterk, dat zoowel regenhoeveelheden van bijna 3000 mm. als van nog geen 100 mm. werden gemeten. Wel is in den gemiddelden regenval in de westmoesson- maanden op Java deze tegenstelling duidelijk op te merken, zooals kan blijken bij een beschouwing der isohyetenkaarten van Java '), maar hier loopen de uiterste waarden veel minder uiteen. Niet onwaarschijnlijk hebben verschillende oorzaken in mn Dr. W. VAN BEMMELEN. Uitkomsten der regenwaarnemingen op Java met atlas, a BG ce Januari samengewerkt om deze buitengewone verschijnselen te bewerken. De westmoesson strijkt als NW. wind over de Java-zee en bereikte in Januari zeer rijk aan waterdamp Java’s N. kust. Blijkens de afschriften van het meteorologisch gedeelte der scheepsjournalen, waarvan geregeld een groot aantal aan het Observatorium worden opgezonden, stond de moesson met ongewone sterkte door. Wordt nu deze lucht door een af andere oorzaak tot opstijgen gedwongen, dan heeft hierbij dynamische afkoeling plaats en dientengevolge kan door het groote gehalte aan waterdamp rijkelijk condensatie intreden. De opstijging kan op verschillende wijze veroorzaakt worden : 1. Stuit de moesson tegen ’t gebergte dan zal de lucht ten deele terzijde uitwijken maar ook naar boven gedreven worden en daarbij volgens ’t bovenstaande regen veroor- zaken. Natuurlijk spelen bij dit proces ook vorm en hoogte van het gebergte een rol. Aan de luwzijde van het gebergte is natuurlijk de oorzaak tot opstijgen verdwenen, veeleer zal daar een dalende beweging mogelijk zijn, waardoor de lucht zich verwarmt en droger wordt. De regenwaarschijnlijkheid zal hier derhalve veel geringer zijn. 2. Een tweede oorzaak tot opstijging, hwdi in mindere mate, ontstaat bij het bereiken van de kust ook al is die vlak, doordat de wrijving aan de aardoppervlakte vermeerderd wordt, en de onderste luchtlagen daardoor min of meer geremd worden. Deze stagnatie heeft een stuwing tenge- volge, waardoor hoogere luchtlagen opwaarts worden gedreven. 3. Voorts kunnen door ongelijke verwarming van verschil- lende plaatsen verticale luchtbewegingen ontstaan. Deze kunnen van betrekkelijke geringe uitgebreidheid en korten duur zijn zooals we die waarnemen in de zich opwerkende Cumuli, of zich over grootere gebieden zelfs over geheele werelddeelen uitstrekken, S 3 en : De, gie Niet onwaarschijnlijk hebben al deze factoren in Januari 1916 een belangrijke rol gespeeld. Het kusteffect (2) komt in West-Java tot uiting, kust- en bergeffect (1 en 2) en misschien ook (3) zijn in ’t spel geweest in Midden-Java; de lage cijfers aan Java’s zuidkust zijn een gevolg van de schaduwwerking van het gebergte. Deze laatste invloed kan niet den geringen regenval in Borneo, vooral de Westerafdeeling, de eilanden in het zuidelijk deel van de Zuid-Chineesche Zee, de Riouw archipel en zelfs nog Billiton verklaren. De berichten omtrent goed weer en heldere luchten duiden op een dalende luchtbeweging boven dit gebied. Uit het omvangrijke waarnemingsmateriaal van den regen- val, dat maandelijks op het Observatorium binnenloopt, zijn in onderstaande tabel een aantal gegevens verzameld. Behalve de val in Januari ’16 zijn vermeld de gemiddelde val in de maand Januari en de grootste hoeveelheid regen in een maand waargenomen. Bovendien zijn deze maand van grootsten val en het aantal jaren, waarover de waarnemingen loopen, nog vermeld. | Val in Gem. | Grootste | Aantal| Maand en STATION. | Residentie, | Afdeeling. | Jan. ’16. val in val waarn. jaar | : Jan. {in 1 mnd 1, | in mm. Lem ml in mm. |jaren. v. gr. val. I. Noordkuststreek van Java. Tandjong Priok. | Batavia. |StadenVoorst.| 967 | 283 755 16 Febr, 1903 Pisangsambo. i Krawang. | 1277 | 298 | 913 19 - 1908. Tjibaroesa Hilir A Buitenzorg. | 1101 | 322 479 7 Nov. 1912 ` (Lemahabang) e Tjilamaja. : kawie | 705 |. 206 M | i „ 1898 Rambattan. Cheribon. | Indramajoe. | 1046 | 246 | 575 25 | Jan. 1907 _ Djoentinjoeat. 2 a 1159 | 258 | 577 | 21 , 100 Sloeké. Rembang. Rembang. 683 | 180 432 18 Febr. 1915 — LXXVI aid IL Meer landwaarts gelegen strook. Val in | Gem. | Grootste | Aantal| Maand en STATION. | Residentie. | Afdeeling. |Jan.’16 Val in) val ` waarm jaar ; Jan. {in 1 mnd.) in M.M. mm.) in m.m. | jaren. v. gr. val. Observatorium, Batavia. (Staden Voorst. 627 305 706 37 Febr. 1903. Bodjong gedeh. pe Buitenzorg. 536 364 854 37 Oct. 189. Tjibaroesa Oedik. 4 8 501 | 441 936 8 | Nov. 1914. Tjibatoe. 5 Krawang. 424 290 490 15 Jan. 1906. Djatitoedjoeh. Cheribon. | Indramajoe. 508 419 746 16 Nov. 1903. Toendjoengan. Rembang. Blora. 401 262 401 18 Febr. 1908. Sendang. S Toeban. 407 289 481 13 » D HI. Voor de moesson openliggende hellingen. Pondok Gedeh. Cheribon. | Madjalengka. | 2858 | 1508 1112 3 Jan. 1913. Pajoeng Sadaréké. S ý 2690 945 1698 26 Febr. 1902. Pajoeng. ý > 1869 853 1167 14 5 1902. Tjiomas. = S 1026 665 920 8 Jan 1911 Pasanggrahan, ý ý 1207 809 907 7 5 1915. Madja. S > 1494 738 1139 15 Febr. 1902. Panjakaran. j 5 1279 861 1208 9 Maart 1907. Bodjong. Pekalongan. Tegal. 1471 710 1357 22 Jan. 1899. Waroengpring. je Pemalang. 1412 694 1465 20 Febr. 1903. Poelasari. * S 1502 736 1417 20 Jan. 1914. _ Bandjardawa. à > 1054 420 991 31 Febr. 1908. Bodeh (Gambiro). m j 1337 513 1184 24 Jan. 1899. _ Lingga. Se Pekalongan. | 1586 775 1498 19 Febr. 1902. __Paninggaran. ji 2 1501 648 1147 21 Maart 1912. S Petoengkriono. j 2067 831 1941 19 Febr. 1901. _ Därä. o o 2135 | 664 | 1234 | 20 | Jan. 1907. ` Oeloedjami. S ‚Pemalang. | 2210 | 384 | 1183 | 19 | Febr. 1915. is Bhs Val in| Gem. | Grootste RES Maand en STATION. Residentie. | Afdeeling. | Jan.’16. ya an val ` |waarn. | jaar e Jan. |in 1 mnd. | in m.m.| mm.) in mm. |jaren. | v. gr. val Batang. Pekalongon.| Batang. 1813 787 1753 11 Jan. 1907. Pagilaran. j de 1469 716 1122 20 Dec. 1904. Mangoensari ä j 1 170 382 847 12 Jan 1907. (Tjelong). Weleri. Semarang. Kendal. 1765 452 1185 7 Febr. 1915. Kaliwoengoe. i S 1168 406 743 7 Jan. 1915, eling (Kaligarang)! ý Japara. 1898 861 2269 18 Febr. 1903. Batealit. i i 2360 957 1786 18 Jan. 1901. Mindahan = 5 2471 | 756 | 1522 | 11 | Febr. 1908. Sowan ; 2362 | 697 995 | 11 » 1010. Geneng. S = 2218 | 639 | 1299 | 11 | Jan. 1906. Banjoepoetih. 2 ` 2133 | 583 | 1217 | 11 | Febr. 1908. Karangrandoe. = e 2275 | 642 953 | 11 | Jan. 1911. Rahtaoe. = Koedoes. 2478 845 1485 15 se IBM: Kedoeng. 5 Japara. 1691 | 516 892 | 18 Deeg Pelem. Demak. 1209 | 546 | 1232 | 23 = : IV. ag er e Pameungpeuk. Preanger. | Limbangan. 193 1110 30 Aug. 1908. Tjimangkat 8 Soekapoera. | 129 | 195 | 1847 | 13 | Oct. 1904. | (Tjipatoedjah). _Tilangla (Tjawi). ; S 190 | 204 981 | 8 | Aug. 1908. | Banjoemas. |Bandjarnegara 391 472 1132 27 Dec. 1905. » Poerbalingga.| 484 517 1059 22 Oct. 1908. Pr Banjoemas. 374 509 904 11 Dec. 1907. » Poerwokerto. | 210 282 914 26 Nov. 1900. » Banjoemas. 298 341 687 37 ng oe. S Poerbalingga. 367 418 744 26 gl ey » Poerwokerto.| 228 371 798 26 Maart 1901. 5 Tjilatjap. 144 — 499 1 Febr. 1915. RE T SE Val in Gem. | Grootste Aantal) Maat Wi STATION. Residentie. Afdeeling. | Jan.’16. val in : val waarn. jaar : Jan. |in imnd.|, | ER | ie mm: | v. gr. val. V. Gebied met vermoedelijk dalende luchtbeweging. | Bojan. Riouw en | Tandjoeng- 45 223 661 15 Jan. 194. l Onderh. pinang. ; Boeding. Billiton. —- | 148 355 780 36 Nov. 1887. ` Sedanau. Riouw en Noo A 181 436 4 Oct. 1911 Onderh. Natoena-eil. | Terampah. si Anambas-eil.| 62 378 779 6 Jan. 1915 Singkawang. Westerafd. | Sambas. | 84 | 364 924 | 37 | Dec. 1902 van Borneo. | Mampawa. 2 Mampawa. | 43 | 227 760 12 a Pontianak. x Pontianak. | 84 | 273 W a7 T Ngabang. A c Landak ı 177 | 34 987 8 | Oct. 1894. Sanggau 5 Se 176 276 701 14 Jan 1914 Sintang. S Sintang. 62 349 711 37 Aug. 1890. Poetoessibau. S ps 82 | 435 761 14 Oct. 1910. Poeroektjahoe. Z.en O. Afd. Poeroektjahoe.| 173 399 725 13 Maart 1904. van Borneo. Boentoek. Kë Doesoen- 152 312 762 33 Nov. 1901. nden. e gil. Samarinda. 7 Samarinda. | 70 | 163 326 | 10 ee am Bandjermasin. de Bandjermasin.) 223 323 570 37 | Jan. 1895. Uit de tabel blijkt, dat op al de stations van groep I de regenval in Januari ’16 niet alleen den gemiddelden maar ook den grootsten val in een maand overtroffen heeft, in groep II zijn wel alle gemiddelden maar niet de maximale hoeveelheden overschreden. Hier was de regenval blijkbaar minder excessief. Het grootst zijn echter de verschillen in de derde groep. zac `. an Het bedrag van 2858 mm. te Pondok Gedeh, Residentie Cheribon, is wel de grootste regenval in een maand tot dusver in Nederlandsch-Indië gemeten. In het geheele gebied van zwaren regen hadden tijdens de regenperiode zware bandjirs plaats. Ondanks deze regenrijkheid in het Noordkustgebied van Java bleven de cijfers langs de Zuidkust (groep IV) beneden het gemidddelde. Een beschouwing van de cijfers van groep V doet ook hier den geringen regenval opvallen. Voor een vergelijking van deze regenperiode met vroegere leenen zich het best de waarnemingen aan het Observato- rium verricht omdat deze de langste ononderbroken reeks voor Indië vormen. De maandsommen zijn voor dit doel weinig geschikt om de eenvoudige reden, dat regenrijke periodes niet met de maanden samenvallen; we moeten dus van de dagelijksche regencijfers gebruik maken voor het opsporen der regen- periodes. Vooraf moge nog gaan een tabelletje van de maanden met regenval boven 500 mm. tevens met vermelding van het bedrag. Sedert 1 Januari 1864 is blijkens de tabel in 21 maanden de regenval op het Observatorium boven 500 mm. gestegen. | .| 65. |”66. | *67. | 70. | 71. | "72. |76. | ’81. | 83. |’85. |’92. |’93. | 94. 1901. 02. | 03.) ’16. - 631 | — |530| — | 597 | 907 | 656 | 579 | 653 | 515| 530| — |584| — | — | — | 627 — 1626 [1623| — | — | — |616| — | — | — | — |530| — | 6341514706) — | e en a ee Ae ee ON Be Bij het opzoeken der regenperiodes uit de reeks van dagcijfers, waarbij zooals van zelf spreekt eenige willekeur bestaat omdat geen scherpe definitie van een regenperiode kan gegeven worden, werden alle periodes neergeschreven, die den indruk maakten van regenachtig te zijn geweest ; daarna was een nadere schifting mogelijk en werden alle neergeschreven periodes, waarvan de totale val geen 200 mm. bedroeg, geschrapt. Reeksen, waarin 4 opeenvolgende dagen met een regenval beneden 10 mm. voorkwamen, werden gesplitst, evenzoo die met 3 geheel droge dagen. De reeksen beginnen of eindigen met niet met meer dan een cijfer beneden 10 mm. en nooit met een cijfer beneden 5. In onderstaande tabel zijn de totale regenhoeveelheden, het aantal dagen benevens de gemiddelde val per dag en het jaar, waarin de periode is voorgekomen, vereenigd. Nagenoeg alle val- len in de westmoessonmaanden Januari, Februari en December. Val. | Gem. p Dagen Jaar. in mm per dag. 334 14 24 1864 Jan. 8—21. 281 11 26 65 . Jan. 11—21. 663 19 83 66 Febr. 12—Maart 2. 455 16 28 66/67 |Dec. 19—Jan. 3. 245 6 41 67 Jan. 7—12. 618 27 23 67 Febr. 2—28 459 15 31 67 Dec. 18—Jan. 1. 446 22 20 69 Febr. 10—Maart 3. 213 8 27 70 Febr. 18—25. 439 14 31 70 Dec. 17—30. 744 27 28 71 Jan. 17—Febr. 12. 1649 oe 24 71/72 Dec. 18—Febr. 24. 277 14 20 73 Febr. 11—24. 464 19 24 75 Jan. 29—Febr. 16. 1119 23 44 76 Jan. 22—Febr. 13. inmm vagen per dag Han 241 83 80 77 Jan. 5—7. 254 16 16 77 Febr. 14—29. 571 30 19 79 |Jan. 19—Febr. 17 221 15 15 79/80 | Dec. 27—Jan. 10 254 12 21 81 Jan. 3—14 344 16 21 81 | Jan. 18—Febr. 2. 276 10 28 Hl Maart 8—17. 568 15 38 83 Jan. 8—22. 481 19 25 83 Jan. 30—Febr. 17. 260 16 16 84 |Febr. 15—Maart 1. 222 7 32 85 | Jan. 28—Febr. 3. 255 11 23 85 Maart 4—14 238 il 22 86 Febr. 15—25 292 7 42 86 Maart 4—10. 224 5 45 86/87 Dec. 28—Jan. 1. 360 14 26 88 Febr. 2—15 362 5 72 92 Jan. 17—21 232 9 26 92/93 | Dec. 31— Jan. 8 359 13 38 93 Febr. 1—13. 361 10 36 94 Jan. 6—15. 576 28 21 94 |Jan. 22—Febr. 18. 275 11 25 95 | Jan. 23—Febr. 2. 224 4 56 98 Febr. 8—11. 250 11 23 99 Jan. 13—23 372 11 34 99 Febr. 3—13. 234 9 26 1901 Jan. 29—Febr. 6. 502 25 20 01 Febr. 11—Maart 7. 305 2 153 02 Febr. 14—15. 624 15 42 03 Febr. 9— 23. 307 6 51 04 Febr. 10—15 319 16 20 06 Jan. 10—25. 752 32 24 16 | Jan. 5—Febr. 5. Uit deze tabel blijkt dat de regenperiode van Jan. 1916 405 wel tot de zwaarste sinds 1864 volgen hieronder. te Batavia voorgekomen behoort, maar in duur sterk overtroffen wordt door de periode 1871/72 en in gemiddelde hoeveelheid regen per dag door die van 1876, en door beide in totale hoeveelheid regen. De dag- cijfers van de regenperiodes met een val grooter den 600 mm. Febr. 12— SE Jan. 17— Dec. 18— Jan. 22— Jan. = Wani O ere TE Febr. 24. fori tb E 1866 1867 1871 1871/1872 1876 1903 1916 25 41 30 10 63 25 5 15 58 2 15 24 87 133 0 23 17 18 23 10 69 169 68 7 11 10 10% 32 25 1 27 11 78 99 C 10 3 80 38 15 ) 9 16 5 0 38 23 41 0 2 24 113 133 0 1 19 0 44 24 3 26 32 68 23 29 58 3 0 37 4 15 : 23 144 60 ` 43 0 97 30 114 40 1 ) 13 yi 0 36 80 28 30 23 1 21 1 ) 1 € 18 ) 8 30 31 ) 16 a 1 19 13 1 93 18 26 17 52 83 47 7 15 17 1 i . 13 44 2 46 5 68 37 0 17 49 21 39 53 0 3 18 0 E 1 114 52 7 92 d 39 23 17 12 26 34 12 1 10 27 32 ; 6 22 ) 20 54 2 70 39 : 3 9 5 39 59 0 3 18 8 7 26 58 9 17 2 84 26 45 44 ; 3 3 38 18 14 58 1 57 35 2 10 ) 18 56 36 Opmerkingen naar aanleiding van een buiten- gewoon groote kompasstoring aan boord s.s. „LE MAIRE” der Koninklijke Paketvaart Maatschappij door het inslaan van den bliksem DOOR SMA RS Die varen wil zij onvervaard, Doch wake voor ’t gevaar. JAN BOISSEVAIN. In deel LXXV — Eerste aflevering van het Natuurkundig tijdschrift ') deelde ik eenige gevallen mede van kompas- storing door het inslaan van den bliksem. Het onderstaande geval komt mij belangrijk genoeg voor om er een beschouwing over te houden. In den nacht van 16 op 17 Februari 1916 sloeg aan boord s.s. „Le Maire” aan stuurboord vooruit de bliksem in. Men was op weg van Tandjong Priok naar Padang en had ongeveer een half uur geleden de passage tusschen de eilanden Seboekoe en Sebesi verlaten. De gestuurd wordende koers was rechtwijzend N 263°0. Het bliksemlicht was zoo intens, dat de wachthebbende eerste officier er eenige minuten door verblind werd. Na het inslaan van den bliksem riep de roerganger, dat het kompas hard in de rondte tolde. Ook de roos van het standaardkompas was draaiende. Het stuurkompas, dat geheel dol was, bleef onbruikbaar. Toen het standaardkompas weer tot rust was gekomen en het stuurkompas dol bleef, werd beproefd de reserveroos in te zetten. Deze roos wees ') Zie ook: S. Mars. „Der Schiffskompass und der Schiffsmagne- Hamus," pag, 44—46. a echter bij Westelijke koersen tusschen Oost en Zuid aan, hetgeen gecontrôleerd kon worden door het aan stuurboord zijnde land. Nu liet de gezagvoerder ketel met roos van het achterkompas in het brugstuurkompas aanbrengen en ver- kreeg hiermede eenigszins betere resultaten hoewel het verschil in aanwijzing tusschen dit en het standaardkompas enorm, nl. ongeveer 30° was !). Den geheelen nacht bleef het dik en kon pas den volgenden morgen de deviatie bepaald worden. Bij rondpeiling verkreeg men de volgende deviaties. Voorliggend Voorliggend op Deviatie. op Deviatie. Standaardkompas. Stuurkompas. NOOFG 5 <0" —21°1 Been —43°,1 NNG ; — 15.4 334 -—34.5 NNW = —20.1 0 -—42.5 - Bij een tweede rondpeiling werden ongeveer dezelfde afwijkingen gevonden. Het standaardkompas was onrustig tusschen Noord en NO, de roos slingerde 4° à 6°. Het stuurkompas slingerde tusschen ZW en NW ongeveer een streek. ') Zie S. MARS. „Der Schiffskompass”, bladz. 48. e -ia Om het stuurkompas bruikbaar te maken was althans gedeeltelijke compensatie noodig, wat dan ook te Emmahaven door den gezagvoerder en zijn officieren geschiedde. Na deze gedeeltelijke compensatie was de afwijking op Noordkoers —25° en op Zuidkoers —+22°, dus nog grooter dan van het ongecompenseerd gebleven standaardkompas. Algemeene opmerkingen. Dat deze storing van het aardmagnetische veld door dat van het scheepsmagnetisme ongekend hevig is geweest, blijkt wel als men bedenkt, dat de horizontale intensiteit van het aardmagnetisme hier tweemaal zoo groot is als in Nederland, zoodat het stuurkompas van de „Le Maire” in het Engelsche Kanaal en de Noordzee op Noord een afwijking van ongeveer —90° en op Zuid van ongeveer +90° zou hebben gekregen en op West een negatieve richtkracht d.i.d. een Zuidwaartsche kracht en op Oost een groote Noordwaartsche kracht, zoodat dit kompas in die streken steeds Oost had voorgelegen, wat ook de magnetische koers zoude zijn. Dat zoo iets voor den navigateur een onaangename ge- waarwording is, laat zich denken. Naar aanleiding van een groote kompasstoring aan boord s.s. „Helena? der Kon. Ned. Stoomboot Maatschappij gaf ik in „De Zee” van 1905 blzz. 415—419 eenige wenken bij het zich voordoen van groote plotselinge kompasstoringen. Daar het kompas van de „Le Maire” in het Engelsche Kanaal steeds Oostkoers aan zou geven, moet er zich aan S.B. een krachtige N. pool en aan B.B. een krachtige Z. pool bevinden. Onderstaande figuren zullen dit duidelijk maken. ` Npool Pe A AP D | Zoowel op N, O, Z en W blijkt het kompas een Oostelijken koers te geven. Op West zijn de N. polen der kompasnaalden gekeerd naar de Z. pool aan B.B., daar de veldsterkte van de storende N. pool grooter is dan die van het aardmagnetisme. Hieruit leidde ik regel 1 af (zie „De Zee” 1905). Heeft het kompas op W. koersen geen richtkracht en geeft het een O. koers aan, dan heeft het kompas een groote minus deviatie op Noord. Breng zooveel dwarsscheepsche magneten met de Z. (blauwe) pool naar S.B. aan, totdat het kompas ongeveer koers aangeeft en rustig is. Hoe in andere gevallen te handelen kan de lezer zelf nagaan of in meergenoemd tijdschrift „De Zee” vinden. Heeft men zoodoende een groot deel van de storende kracht opgeheven, dan kan men verder de overgebleven afwijkingen bepalen, daar de richtkracht thans minder ongelijk verdeeld is. Zijn er hemellichamen of andere ver verwijderde punten zichtbaar, dan neemt men azimuths, zijn zij niet zichtbaar, dan kan men de afwijkingen met den deflector bepalen of door slingertijden van de kompasroos. Daar de deflector op koopvaardijschepen nagenoeg niet voorkomt, ook al om reden hij zeldzaam gebruikt zou worden, heb ik in mijn kompasboekje vrij veel werk gemaakt van de methode om door slingertijden van de kompasroos de deviatie te bepalen. Voor bizonderheden dezer methode verwijs ik kortheidshalve naar dit werkje. Duur en zetel der storing. In het opstel „Verande- ringen van en beschouwingen over het magnetisme in moderne ijzeren en stalen schepen” deelde ik reeds mede, dat zulk een storing meestal van langen duur is, zoodat de afwij- kingen slechts langzaam veranderen. Na de gedeeltelijke compensatie van het stuurkompas a/b s.s. „Le Maire” was de coëfficient C ongeveer —23°. Ongeveer een week hierna bleek deze coëfficient slechts 1° afgenomen te zijn. Door compensatie bracht ik de afwijkingen van standaard- en stuurkompas terug tot 1° à 2°, Voor het stuurkompas werden BE En hiervoor gebruikt 10 dwarsscheeps geplaatste magneten met de Z. pool naar S.B. en moest in het nachthuis boven het reeds bestaande bovenste gat nog een magneetgat geboord worden. Doordien de magneten vrij dicht bij elkander kwamen te liggen, zal hun kracht langzaam iets afnemen, doch ook de storende polen zullen in intensiteit afnemen, zoodat ik er op rekende, dat die tegengestelde krachten langen tijd tegen elkaar zouden opwegen. Dit bleek een week later dan ook het geval te zijn, daar de afwijkingen nagenoeg niet veranderd waren !). Bij onderzoek bleek de zetel der storing te schuilen in de dwarsschotten en dekbalken der 2 boven elkander staande stalen dekhuizen. Deze hadden aan S.B. vrij krachtige N. polen en aan B.B. Zuidpolen. Mijn plan was een der dekbalken van de commandobrug door electriciteit een omgekeerde polariteit te geven om zoodoende een gedeeltelijke compensatie te krijgen. Daar dit een vrij belangrijke uitbreking en reparatie van dek en dekhuis met zich medebracht, moest ik er van af zien. Aard der storing. Het is opmerkelijk, dat in bijna alle gevallen van blikseminslag alleen de dwarsscheeps ontbon- dene van het z.g. permanente scheepsmagnetisme verandering van belang ondergaat en wel zoodanig dat de coëfficient C negatief wordt. Slechts in één geval vond ik C plus. Zie „Der Schiffskompass” blzz. 44—46. Het is mij niet bekend of het mogelijk is: den aard der storing physisch vooruit te bepalen. In de gevallen, die ik onderzocht, bleek de coëfficient C het tegengestelde teeken gekregen te hebben. Conclusie. Uit het bovenstaande hebben wij gezien: 1°. Dat de storing van het hooger en verder van de stalen voorschotten geplaatste standaardkompas van het s.s. D In Mei 1916 is dit schip ongeveer 14 dagen in reparatie en wijziging geweest. Bij.hercompensatie op 21 Mei bleken zoowel stuur- als standaardkompas praktisch niet veranderd te zijn. a „Le Maire” de helft bedroeg van die van het lager geplaatste stuurkompas. Dat de stalen dekhuizen en stalen dekbalken van de commandobrug de bronnen voor storing opleveren. Reeds eerder wezen wij op het kwaad hetwelk in de stalen dekhuizen zetelt en wel bij de behandeling van het remanente magnetisme. Zie o.a. mijn opstel in deel LXXV— Eerste aflevering blzz. 24— 28 en mijn kompasboekje. Artikel 28. 1. van het „Besluit van den 22sten September 1909, S. 315, tot vaststelling van een algemeenen maatregel van bestuur, als bedoeld in de artikelen 5, 9 en 17 van de Schepenwet”, luidt: Aan boord van zeilvisschersvaartuigen en zeilschepen in de kleine vaart moet ten minste één en aan boord van alle andere schepen moeten ten minste twee goed werkende kompassen, welke op vaste plaatsen zijn opgesteld, aanwezig zijn. Deze plaatsen moeten zoodanig zijn gekozen, dat het kompas niet te veel storing ondervindt van in de nabijheid geplaatste ijzermassa’s. Ik geef in overweging de redactie van dit artikel te wijzigen en dan als volgt te lezen: Artikel 28. 1. Aan boord van zeilvisschersvaartuigen en zeilschepen in de kleine vaart moet ten minste één en aan boord van alle andere schepen moeten ten minste twee goed werkende kompassen, welke op vaste plaatsen zijn opgesteld, aanwezig zijn en wel een dezer kompassen minstens 2 M. boven het andere op een stevig dekhuis. De dekhuizen in de nabijheid of waarop deze kompassen geplaatst zijn moeten van hout zijn of althans de dwarsschotten in de onmid- dellijke nabijheid dezer kompassen. Verder moeten deze plaatsen zoodanig gekozen zijn, dat het kompas niet te veel storing ondervindt van in de nabijheid geplaatste ijzermassa’s. ') Bij het eventueel invoeren van een Schepenwet in Indië, zou men dadelijk hiermede rekening kunnen houden. Op de nieuwste schepen der Kon. Paketvaart Maatschappij hebben de dekhuizen houten voorschotten. BATAVIA, April 1916. bo © 5 ) De oe invoering van het gyroscopische kompas zal nog wel in de tre toekomst liggen en dan ook voor handelsschepen minder ere ‘blijken te zijn. Regenval in de oostmoessonmaanden en uit- breiding van het regenlooze gebied gedurende droge oostmoessons in Nederlandsch-Indié DOOR Dr. J. BOEREMA. In een tropisch klimaat zooals dat van geheel Neder- landsch-Indië is de regenval wel de meest veranderlijke der klimaatsfactoren, waarin verandelijk in ruimen zin opgevat dient te worden. Bedoeld worden: 1. De verschillen in het veeljarige gemiddelde van den regenval voor een bepaalde maand of periode van het jaar, gaande van plaats tot plaats. 2. De verandering die de gemiddelde regenval op een bepaald station in den loop van het jaar ondergaat, alsmede de verschillende wijzen waarop dit op ver- schillende plaatsen gebeurt. 3. De schommelingen die de regenval in een bepaalde maand of periode van jaar tot jaar vertoont. De veranderingen bedoeld onder.1 en 2 kunnen grooten- deels uit isohyetenkaarten, of, hoewel minder overzichtelijk, uit tabellen van den gemiddelden maandelijkschen regenval worden afgelezen. Over de veranderingen onder 3 kunnen deze middelen echter geen gegevens verstrekken. wa AE ve Toch zijn deze, vooral voor de oostmoessonmaanden, voor de practijk en in ’t bijzonder voor de landbouwondernemingen van zeer groote beteekenis, hetgeen in het droge jaar 1914 terdege gebleken is. Een statistiek over droogte-jaren op Java werd daarom opgemaakt door Dr. W. van BEMMELEN, en opgenomen in dit Tijdschrift Deel 75 Afl. 2. Zij loopt over het tijdvak 1827—1915. Een overzicht van den regenval in geheel Indië tijdens de oostmoessons kan verkregen worden uit de waarnemingen verricht op het net van gouvernements-regenstations; dat in 1878 bij zijn oprichting 121 stations telde, welk aantal op 1 Januari 1916 tot 551 was vermeerderd. Voor dit doel zijn uit de gouvernements-stations, die van 1 Januari 1879 af in werking zijn geweest, gewestsgewijze groepen gevormd en voor elke groep de totale regenval gedurende de maanden Juli, Augustus en September berekend ‚door den regenval op alle stations van de groep voor deze maanden te sommeeren en te deelen door het aantal stations. Deze gewestsgewijze groepen, van 1 tot 7 stations omvat- tende, zijn: Noord West-Java. (Serang, Tangerang, Observatorium, Meester-Cornelis en Depok). Zuid West-Java. (Buitenzorg, Tjiandjoer, Kawah Tjiwide, Bandoeng, Tjinjiroean, Djatinangor en Manondjaja). Noord Midden-Java. (Tegal, Djatibarang, Pekalongan, Semarang, Pelan- bo = Zuid Midden-Java. (Tjilatjap, Banjoemas, Poerworedjo, Djocjakarta). Soerakarta, Madioen, Kediri, Blitar, Malang. Pasoeroean, Probolinggo, Besoeki, Sitoebondo, Banjoe- = S p wangi. Zuid West-Sumatra (Benkoelen). en > © 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17, 18. 19, 20. 21. © in ae . Westelijk deel van Midden-Sumatra (Padang, Solok). . Padangsche Bovenlanden. (Padang Pandjang, Fort de Cock, Pajacombo, Padang Sidempoean, Sibolga). Noord Sumatra (Kota Radja). Oostkust Sumatra (Medan, Bekalla). Zuidelijk gedeelte. (Djambi, Patofibang, Tebingtinggi, Lahat, Bandar). Lampongsche Districten (Telok Betong). West-Borneo (Pontianak, Sintang). Zuid-Borneo (Bandjermasin, Amoentai). Westkust van Zuid Celebes (Pangkadjene, Makassar). Oostkust „, p (Sindjai). Noord Celebes (Monad. Ternate. Amboina, Amahai, Banda, Sapoeroea. Kleine Soenda-eilanden (Negara, Bima, Koepang). In onderstaande tabel zijn de resultaten van bovengenoemde berekening verzameld. De bedragen van den regenval zijn uitgedrukt in millimeters. LXXVI 4k, u en Tagen I Groep 1 2 3 4 5 6 T 8 9 10 11 12 12 Jaar 1879 423 | 910 | 483 | 1131 | 374 | 211 {1003 | 769| 847 1880 487 | 589 | 438 146 26 | 748| 598| 417 1881 135 | 176 Si 164 42 61.381 1 1882 4 384 | 531 | 166 | 139] 637| 736 | 464 1883 117 | 252 9 42 35 10 | 430| 597| 316 1884 229 212 164 Te 41 | 485| 522 1885 83.1 1TH 21 29 0 38 | 132| 398 | 626 1886 146 113 | 107 32 32 | 1023| 987| 773 1887 3561 451 1'371 231 | 107 4 710| 533 1888 151.1 2 37 36 20} 632: 9331 623 1889 323 289 | 385| 106 | 121 | 824| 64 737 1890 371 317 | 498 | 163 | 172 | 9 8 637 1891 104 67 34 GI 6121| Di 1892 347 | 419 | 27 547 | ALT 79} 582| 611 | 574 1893 221 447 | 105 15 | 1057| 883| 714 1894 224 | 418 | 162 109 10 TIG. 525 1895 361 408 | 469 | 259 | 194 | 777| 5 735 1896 Tal ts 41 24 2 20 ı 383 76 897 167 | 373 | 186 | 161 47 47 | 530! 648 1898 310 | 301 191 48 | 683 4i- HF 1899 aio bo 238 | 114 53| 805| 770| 647 1900 3 4 418 | 833 | 199 133] 933 | 632| 580 1901 491 | 2 206 | 109 498| 582| 489 1902 84 80 5 t3 3| 208| 472| 483 1903 | 257 | 330 | 180| 176| 38| 27| 383| 778| 576 1904 | 531 | 635 | 356 | 503 61 18 1 1905 216 1: 201 | 254 | 2714: 106 23 | 649| 679| 621 1906 321 | 654 |. 531 1774 96 | 1024| 718| 533 1907 574 | 516 3 122 aot 8 1107| 569 1908 380 | 545 | 422 141 | 143 571| 487 1909 308 | 579 | 359 233 | 130 | 614| 714| 550 1910 334 | 579 | 54 712 | 324 | 114 | 1144| 853| 605 1911 251 210 | 195 67 642| 493 1912 402 | 419 | 186 | 160 14 39 | 561| 530 1913 115 71 66 30 28 | 621| 682| 672 1914 11 42 11 6 5 1 | 209| 513| 450 1915 191 166 | 190 40 18 | 765 569 Gem. | 267 | 382 | 245 | 306| 104 67 | 654, 695| 578 a Rangnummers Totaal, er totalen. HB 5: 7 | 18119 0 | a er. ch gr. po 1—6 en 1—6 en 12—21. | 7-11. | 12-21. | T=, 947| 526| 206/1157 | 260| 407|1192| 32] 9380 3562 36 35 518! 28 6 335| 599/1184| 0f 6952 3111 29 26 602| 158| 27| 515 | 249| 268 3 Of 3098 21 ] 20 518| 281| 356| 633 | 310| 485|1223| 93] 6680 3076 28 24 503| 228] 15| 3 2| 254| 787| 33| 3523 2543 10 8 486; 93| 102| 759 | 41| 175| 502| 112| 425 2619 1 12 466 8 84| 61| 330 1721 2288 3 3 1051) 365| 75| 595 | 267| 495| 1707| 47| 6307 398 24 37 791 | 279 617 | 431 1612| 61] 7049 2749 30 15 383| 73 158 42| 153| 3 2047 3311 4 27 1424| 5 171 |1339 | 376| 475| 2261; 107] 9405 3321 37 28 11201 | 439) 165| 907 | 514! 452/1831| 233] 8729 3531 34 34 [346] 92| 17| 270 | 345| 321| 632 2753 2422 6 5 =F 808) 372| 107| 401 | 625| 353| 7 117| 611 2591 22 11 ay 848) 492| 101 | 515 | 634| 215| 1835 7178 3637 3 36 3] 686| 416| 9 402 Ap 19] 6213 2757 23 16 ol 532| 295| 211) 283 | 335| 470| 1192! 156 3425 25 29 1302| 127 222 | 1 93| 216) 23] 2157 ; 7 zal 823| 269 433 | 435| 622|1418| 94| 5784 19 10 9 951| 267| 105| 576 | 46 19| 73] 6535 3104 26 25 WE 336| 49 5| 403 OI 31] 245} 79} 3249 3453 ) 32 27 600| 288] 149| 442 | 314| 370 227| 6102 3436 2 30 a 480) 275! 125| 508 | 243| 417|1173| 120] 5956 2 20 9 ; ei 148; oli 47| 38 11] 1639 2158 2 | Gi 401 | 86 478| 494 1062| 42] 5471 14 foe 38| 470 | 305| 145| 392| 55| 5112 3034 j 22 Fa 261| 5101 46| 4 2845 17 ke 373| 37 |(472)*| 373| 434 90| 7191 2919 J 19 | = 219} 16) 30 2| 336| 523| 64 20 3 33 A 9| 375 | 318| 478|1158| 180 2656 27 13 P 121 1429| 230! 7246 2997 3 21 A 461 | 143| 899 1882| 194| 9157 | 3436 e 31 ‘Hh 155 10| 165 133| 378} 14 24 i 6 Ma = 478 | 357| 411| 697 5292 2394 16 4 Wie 1! 52 1 28| 946| 27| 4133 1 23 02 0| 107 2 2136 1 153) 74| 307 | 270| 381| 681| 1151 4331 2912 14 18 N 260| 81| 472 | 308| 347| 957| 78 e — -= — Pe Ontbrekende waarneming is vervangen door het gemiddelde. De kleine waarden voor 1914 vallen direct op, behalve van de groepen 7 tot en met 11. Deze laatste omvatten geheel Sumatra met uitzondering van het zuidelijk deel: de Lampongsche Districten en Palembang. Het grootste deel - van Sumatra valt dus niet meer binnen het den waar de groote droogte in 1914 heerschte. De tabel laat toe om voor elke groep het droogste jaar uit te zoeken; voor het meerendeel blijkt de regenval in 1914 het minimum te zijn. Een meer algemeen kriterium kan verkregen worden door voor elk jaar den regenval van de groepen op te tellen en aan de sommen een rangnummer in volgorde van de grootte toe te kennen. De laatste vier kolommen van tabel I bevatten resp. deze sommen en hunne rangnummers voor de groepen 1 t/m 6 en 12 t/m 21 als eerste en voor de groepen 7 t/m 11 als tweede categorië. Het jaar 1914 heeft in beide categoriën het rangnummer 1, de totale val (resp. 682 en 2136) is dan ook verreweg het kleinste; daarna volgen de jaren: 1902, 1885, 1888, 1896, 1891 in de eerste en 1902, 1885, 1912, 1891, 1911 in de tweede categorie. De oostmoesson van 1913, die algemeen ook als zeer droog werd beschouwd, blijkt bij deze beschouwingswijze pas in de elfde plaats te komen voor de groepen 1 Um 6 en 12 t/m 21 De regenrijke oostmoessons blijken te zijn die van: 1889, 1879, 1910, 1890, 1909, 1906 in de eerste en 1886, 1893, 1879, 1890, 1907, 1899 in de tweede categorie. In tabel II zijn voor de bovenvermelde groepen verzameld de afwijkingen van den regenval gedurende de maanden Juli, Augustus en September uitgedrukt in procenten van den gemiddelden val tijdens de periode 1879—1915. TABEL II. g e _ AFWIJKINGEN IN %. E s| 7 sti | BE SZ zl D d 5 |6 ele von 12/13 14|15 16 |17| 18 | 19 | 20) 21 Eu s| gj | | | | | 177) x| o 97 270 260 215 53 11| 47-51 al 74- 1| 44/102} 1541145 - 16 17| 25- 59 3| 54| 79| 66| 40/-61| 14|-14|-28| 50| 23| 1) 89-21) 10|- 26| 38 9| 73| 24-100 -54-78)-46|- 60-91-48 34| 13|-22| 12)-39-74- 8-39- 67| 9- 19- 23-64 -100 36 26| 57| 74| 60/107|- 3 6-20 54| 3l-ı2- 9|-21| 8| 340| A4 1| 40 28 56 - 34|-62|-86|- 66 -851-34-14|-45 6| 27|-30|-41/-23/-12/- 81-29- 2- 27-18- 4-27-13|-46|- 31 -30-26-25-33 -16| 45]-32) 80-26/-64 26 61- 87- : 71-91|-91)-100/-43|-80.-43 8-17| 31|-37|-77.-29|-86/-100-82- 73- € 65|- 69-52] 56| 42| 34| 53|- 43| 60 40l- 7| 26- 13 4 27|-25| 3j 6ļ-22| 2|- 8j-21| 12| 32| 26| 3 21| 31| 40) 7 88|- 65|-70|- 3| 3: 28| ( 35-42|-72|- 90--67- 81|- £ 2| 81| 26- 7| 28-43 44| 14| 35 1171127 111184 22 : 29| 63| 57/157] 51| 29) 10| 19/-12f 33| 11| 83| 69| 104 92, 67 < 89|- 91|-91|-41 10/-21 73 -47|-65|- 79-4 79) 13| 18|-11|-12)- 1|-18/-19} 11) 2) 23| 43) 32-15) 103) -1( -78| 62| 27| 24| 51|-36| 24| 28! 29| 89| 25 Ou -34|-64|- 62|-85| 32| 12|- 9|-41|-41| 27| 7| 460 14- ° 67| 53) 149 190] 19)-15| 27/112/-20} 19-30-19 13) 161 -4 -83|-92|- 98|-70|-41|-27| 17|-47| : 66/-54|-51|- 96-53|- 5 -24|-47|- 55|-30ļ- 19|- 0 19 25| 3|- 31- 8| 4 23-38|- 8|-28| A 29| 24|-31|-13ļ- 45| 3 30 5 - 3/-63|- 19-21] 23| 11) 12]107)-32] 12) 12 -49|-81|- 94-15- 9 71|172| 91| 99| 43- 9| 0| 83- 7| 12-20- 9 11) 84- | = 21-33 24-16|-15)-12} 5| 12 51-27] 6 54 27|- 2 67 -98|- 88)-96/-68/-32/-16/ 14/-11]-63-74 -30)-43)-100-58/- 85 - 27|-42|- 63--60|-41| 1: 01-26) 2| 11-53 55) 54 6-43 55 45| 64|- 4 oe 23\-11/-17| 7 1: 2 6-1 53 Cri - -66|- 1|- -36| 4| 13 52- 9|-34/- 62'-37/- 34- 17/153} 18 43| 57 -58-22 4 16| 321 43-54 „0| 21 -51| 28! 5 6-14| 16 56-30'-16- 80-36 56- 3-45 2 65| 36/113|- 7-18-16-15| 6| 43| 8| 9- 4ļ- 3 38) 21 66} 124| 94|- 6 38- 6)-12- 4- 8 43| 49-13) 73| 101) 49| 195| 871/33 124/133] 212| 70] 75 23 5-39- A 18101) 44) 77 o 52- 12| 97 14 14-36)- 10 Of-22- 8-15-11-28|-26/-44/-48-63)- 88-65- 38- -24)-48)- 87-42-14-24 -13|-36-11] 18] 45) 15-22- 16 1] 16 -11-18|- 71|-58|- 5- 2| 16-27 29| 8 36|-43|-23|- 36-14/- 40 23|- 1- 6 -96|-98)- 95|-99|-68 -26 -2: 16 - 18-18-58 -79 -97 - 100 -78)-100 -100 -89\- 97 -32)-38|- 62|-73 17-1; - 2-19 61-23-27) 23-41|- ER 121 10-29 47 i I Ook hier zijn voor elk jaar de bedragen opgeteld afzonderlijk voor de groepen 1 t/m 6 en 12t/m 21 en voorde groepen 7 t/m 11 en aan de sommen rangnummers gegeven. Ook nu heeft 1914 weer het rangnummer 1 voor de beide categoriën, daarna volgen resp. 1902, 1885, 1896, 1888, 1891 voor de eerste 2A a en 1902, 1885, 1912, 1891 en 1911 voor de tweede categorie met de rangnummers 2, 3, 4,5 en 6 Als natte jaren vinden wij hier respectievelijk voor de twee categoriën: 1879, 1910, 1890, 1889, 1909, 1895 ‚en 1886, 1893, 1895, 1899, 1900, 1890. De twee seriën rangnummers betrekking hebbende op de stationsgroepen 1 t/m 6, 12 t/m 21 verkregen in tabel I en in tabel II blijken vrijwel parallel te gaan, zooals blijkt uit onderstaande tabel waarin alle verkregen rangnummers naast elkaar zijn gezet. Hetzelfde kan van de beide seriën van de groepen 7 t/m 11 gezegd worden. Rangnummers. gr. 1/6 en 12/21 gr. 7 t/m 11 Jaar. | van tabel I| van tabel II! van tabel I van tabel II 1879 36 37 35 30 1880 29 24 26 26 1881 8 7 20 19 1882 28 31 24 25 1883 10 8 8 11 1884 12 14 12 12 1885 3 3 3 3 1886 24 18 34 37 1887 30 25 15 16 1888 4 5 27 31 1889 37 34 28 27 1890 34 35 34 32 1891 6 6 5 5 1892 22 27 11 10 1893 31 23 36 36 1894 23 17 16 15 1895 25 32 29 35 1896 5 4 7 7 ; 1897 19 19 10 8 1898 26 22 25 22 1899 9 10 32 34 ei Rangnummers. gr. 1/6 en 12/21 gr. 7 t/m 11 Jaar. | van tabel I| van tabel IT| van tabel I| van tabel II 1900 21 30 | 1901 20 26 | 9 9 1902 2 2 | 2 2 1903 17 15 14 13 1904 15 20 22 23 1905 13 12 37 17 1906 32 29 19 18 1907 18 21 33 29 1908 27 28 13 14 1909 38 33 21 24 1910 35 36 31 28 1911 7 9 6 6 1912 16 16 4 4 1913 11 11 23 21 1914 1 1 1 1 1915 14 B 7 18 20 De overeenstemming van de rangnummers der beide categoriën is minder groot. Voor de zeer droge jaren gaan de getallen in hoofdzaak wel parallel, waaruit de conclusie mag worden getrokken, dat de factoren, die over een groot deel van den archipel een zeer droge oostmoesson veroor- zaken, zich ook nog over Sumatra door een vermindering van den regenval doen gevoelen. We kunnen ons ook de vraag stellen: in hoeverre stemmen de procentsgewijze afwijkingen van de verschillende groepen met elkaar overeen? Vergelijken we in tabel II jaar voor jaar het teeken der afwijkingen van elke groep met het teeken van de som der afwijkingen der 21 groepen. Het aantal keeren van overeenstemming bedraagt: 12.13 14.15.16 H 18 19 20 21 DB 0 RD B 29 AD DS ER e 1 | et? 2 3 A 5: G17 8 9 10. 11 _ OVereenst, 30 32 32 32 34 32] 27 25 20 22 16 a. A Waren de reeksen geheel onafhankelijk dan zouden volgens de waarschijnlijkheidsrekening de teekens in de helft van het aantal gevallen, dus hier 19, overeenstemmen. In bijna alle gevallen wordt dit aantal overtroffen, alleen van groep 11 (Sumatra’s Oostkust) is het kleiner. Beter wordt echter het verband weergegeven door de correlatiefactoren. Noemen we voor elke afzonderlijke groep de afwijkingen in °/, van den gemiddelden regenval voor de reeks van jaren 1879 t/m 1915 resp. a,, a, a3, ENZ. a37, en de som der afwijkingen in °% over de 21 groepen genomen voor dezelfde reeks jaren resp. bi, bs, bz enz. Dag dan kan de correlatie-factor worden geschreven: Za X b Xa? x Eb? r, = De ae geeft: groep 2 F 4 5 17T 0 9 W L u D correl. fact. A 0.88 0.87 0,85 0.85 eg 0.76 0.34 0.31 0.11 —0.05 0.77 0.55 Ba o © 16.18.49. 2D 21 0.65 0.82 0.76 0.73 0.63 0.61 0.71 0.69. Hieruit blijkt dat er een vrij nauw verband bestaat tusschen de afwijkingen van de verschillende groepen, met uitzondering van de groepen 8 t/m 11, waar de correlatie- factor veel kleiner en voor groep 11 (Sumatra's Oostkust) zelfs negatief is. Duidelijk komt hierdoor tot uitdrukking het bekende feit dat de oostmoessoninvloed in Noord-Sumatra ophoudt. Tegen de verwachting in, is de correlatiefactor voor groep 21 d.w.z. de kleine Soenda-eilanden kleiner dan voor verschei- dene der overige groepen. De verklaring is echter eenvoudig, wanneer men zich rekenschap geeft van het mechanisme van den oostmoesson. De anticyclonale luchtbeweging boven Australië en eventueel de omgeving zal in Nederlandsch- Indië zich het eerst in de Kleine Soenda-eilanden doen gevoelen. Breidt zich deze invloed daarna weinig meer uit —— Oe dan zullen de kleine Soenda-eilanden min of meer, wat karakter van regenval aangaat, van de overige gewesten kunnen verschillen, terwijl bij sterkere uitbreiding direct een grooter aantal gewesten binnen den invloedskring komen. Daardoor zullen de afwijkingen van den regenval voor deze gewesten, waartoe vooral Java, Zuid Borneo en Zuid Celebes gerekend kunnen worden meer overeenkomen en derhalve de correlatiefactoren grooter zijn. Het ontstaan van en het zich uitbreiden van het gebied, waar onder invloed van den doorkomenden oostmoesson de regenval nihil wordt, alsmede de begrenzing van het droge gebied tijdens de maximale sterkte van den moesson en het terugtrekken van die lijn laat zich geheel vervolgen met behulp van de regenwaarnemingen, die op de gouvernementsregen- Stations. worden verricht. Het spreekt wel van zelf, dat dit proces het scherpst is uitgesproken tijdens een droge moesson, speciaal die van 1914; naarmate de moesson regenrijker wordt neemt het gebied van droogte af; in natte moessons is het van geen of geringe beteekenis. Bij een aanvankelijke poging om deze uitbreiding voor 1914 aan te geven, met behulp der maandsommen van den regenval bleek het tijdvak van een maand te lang te zijn, zoowel bij het ontstaan, als tijdens het inkrimpen van het droge gebied. Duidelijker sprekende uitkomsten voor die tijdperken werden verkregen bij verdeeling der maand in decaden. Op een tweetal kaarten is de grenslijn tusschen het natte en droge gebied voor verschillende tijdvakken aangegeven. De lijnen over zee zijn getrokken in overeenstemming met hun beloop over de eilanden. Uit de eerste blijkt, dat de droogte van 20 Mei tot 10 Juni zich slechts over een klein gebied uitstrekte en het ZO deel van Soemba, het W deel van Flores en ZW Timor omvatte. Van 11 tot 20 Juni onderging het droge gebied een groote uitbreiding. De kleine Soenda-eilanden, Java’s Noordkust en de ZO kust van Celebes vielen toen daar binnen. Ook in de daarop volgende decade u Een had een flinke uitbreiding plaats. Terwijl in de maand Juli de grenslijn nagenoeg hetzelfde beloop behield deed in Augustus en vooral September zich de moessonsinvloed het meest gelden. Toen vielen de Lampongsche Districten, Palembang gedeel- telijk, Banka nagenoeg geheelen, de eilanden in de Zuid- Chineesche Zee tendeele binnen het regenlooze gebied, terwijl de grenslijn om Borneo heenboog en Celebes en de Molukken weder insloot binnen het droge gebied. Uit het beloop van de scheidingslijn bij groote uitbreiding van het droge gebied blijkt duidelijk dat dit door de groote eilanden sterk beïnvloed wordt. De lijn buigt meestal voor Centraal Celebes om, alleen in September tijdens de grootste uitbreiding valt dit er binnen, terwijl het terugdringen door Borneo in September ook duidelijk in het oog valt. Deze feiten bewijzen dat boven de groote eilanden de voorwaarden voor regenvorming gunstiger zijn dan boven zee. Het inkrimpen van het regenlooze gebied werd het eerste merkbaar in het zuidelijkste deel der Zuid-Chineesche Zee, het gebergte van West-Java, Celebes en de Molukken. De tweede kaart geeft behalve de grenslijnen in September en October, die voor de tijdvakken 1—10 November, 11 November —10 December en 11—20 December. Het tijdvak van 11 November — 10 December is ontstaan door samen- voeging van 3 decaden gedurende welke de grenslijn zich nagenoeg niet verplaatste. Na 20 December was geen droog gebied meer aanwezig. . Binnen het gebied van droogte liggen enkele streken, waarvoor een uitzondering dient gemaakt te worden omdat daar door plaatselijke omstandigheden de regenval begunstigd wordt. De voornaamste, aangegeven op kaart I, zijn: het gebergte van West-Java, het zuid-oostelijk deel van het zuid-westelijk schiereiland van Celebes en de zuidkust van Ceram. Dit geldt voor West-Java voor de periodes 20—30 Juni en Juli, tijdens Augustus en September was het ook hier regenloos, terwijl voor de overige periodes dit gebied buiten de grenslijn lag; het uitzonderingsgebied op Celebes kreeg regen in de periodes 11—30 Juni, Juli en Augustus, droog was het in September en October en het lag tijdens de overige tijdvakken buiten de scheidingslijn. Op de zuidkust van Ceram was geen der periodes geheel droog. We kunnen thans de vraag stellen: Is deze uitbreiding van het droge gebied een speciaal kenmerk van den oostmoesson 1914 of hebben andere droge moessons zich op een dergelijke wijze gedragen? Het nauwe verband tusschen de afwijkingen van den regenval in de verschillende gewesten, zooals boven werd gevonden, maakt reeds waarschijnlijk, dat het regelmatig verloop der grenslijn geen uitzondering maar regel zal zijn. Teneinde hierover een nader inzicht te krijgen, is ook voor de moessons 1902 en 1885 de uitbreiding van het droge gebied onderzocht. De nauwkeurigheid is voor 1902 en in nog meerdere mate voor 1885 geringer, omdat in die jaren het aantal regenstations aanzienlijk kleiner was dan thans. Een kort overzicht van den toestand in 1902 volgt hieronder: April. Droogte in de noordkuststreek van Pasoeroean en Besoeki, voorts de westkust van het zuidwestelijk schiereiland van Celebes. In Oost-Java treedt + 20 April de droogte in, op de Kleine Soenda-eilanden viel weinig regen. Mei. Enkele stations aan de noordkust van Pasoeroean en Besoeki blijven regenloos, evenzoo de Westkant van het ZW schiereiland van Celebes, West- en Midden-Java waren tengevolge van een regenperiode omstreeks medio Mei minder droog; de Kleine Soenda- eilanden kregen enkele m.m. regen. Juni. Op Java bleef nog regen vallen; alleen Poeger, Pantjoer en Sangkapoera waren regenloos; evenzoo weer het bovengenoemde kustgebied van Celebes. De Kleine Soenda-eilanden kregen weinig regen. Gedurende de maanden April, Mei en Juni had het droge gebied dus nog slechts geringe uitbreiding en bleef ook vrijwel stationair. Juli. Sept. Nov. Ui er ENE mee In deze maand was het droge gebied veel grooter. De grenslijn liep over West-Java, Java-Zee en West- kant van Zuid-Celebes Over Celebes was het beloop onzeker door het ontbreken van regenstations maar het oostelijk deel van het noordelijk schiereiland lag binnen het droge gebied. Van Noord-Celebes buigt de lijn zuidwaarts en sluit met een boog de Molukken buiten. Het droge gebied heeft zich nog uitgebreid. De grens liep NO van het gebergte van West-Java, over Sumatra dicht bij de oostkust en boog over Banka en noordelijk langs Billiton naar het oosten, verder over Borneo’s zuidkust en over Celebes met onzekere loop ombui- gende naar het noorden om weer het noordelijk schiereiland ten deele in te sluiten. Verder ging de lijn over Boeroe, zuid van Ceram en noord van Toeal om te eindigen noordelijk van Merauke. Het droge gebied was hetzelfde als in Augustus alleen is nog Ceram binnen de grenslijn gekomen. In October nam de uitgebreidheid van het droge gebied af. In West-Java en het gebergte van Midden- Java zijn de regens doorgekomen, de scheidingslijn boog bij Indramajoe om naar Borneo, liep langs de zuidkust oostwaarts, boog over Celebes weer noord- waarts als in de vorige maanden, en liep verder langs Halmaheira en zuidelijk van Ceram naar het oosten. De grenslijn viel samen met die voor het tijdvak 11—20 December 1914 (zie kaart II). dit overzicht blijkt voldoende dat in 1902 de ver- plaatsing der grenslijn op een analoge wijze plaats heeft gehad als in 1914; de verschillende phasen vielen evenwel niet steeds in dezelfde maanden. Voor 1902, maar beter voor 1914 op de kaarten I en II, valt het op, dat de droogte zich het eerst doet bemerken in een gebied geheel zuidwestelijk van dat waar de droogte zich het laatste handhaaft. Bij het begin van u ` me den oostmoesson lag het droge gebied ‘bij de Sawoe-Zee met de omliggende eilanden (zie kaart I), bij het einde van dezen moesson kwamen op de eilanden in de Banda en Arafoera-Zee de regens het laatste door (zie kaart II). Dit feit laat zich verklaren door zich rekenschap te geven van de luchtdrukverdeeling in den Indischen Archipel voor, tijdens en na den oostmoesson !). Bij het begin van den oostmoesson heeft de zon een toenemende noordelijke declinatie; bij den evenaar bevindt zich een gordel van sterke straling en dientengevolge hooge luchttemperatuur en lagen luchtdruk. Dit gebied verplaatst zich nog noordwaarts. Boven Australië echter ontwikkelt zich onder den invloed van den komenden zuidelijken winter een gebied van lage luchttemperatuur met hoogen luchtdruk : een anticyclonaal gebied. Van dit laatste gebied stroomt de lucht weg, beïnvloed door het aequatoriale minimum en verder door de zuiging, die het vaste land van Azië begint uit te oefenen. De draaiing van de aarde voegt hierbij nog zijn invloed. Het resultaat is een luchtstroom uitgaande van Australië als een droge OZO wind. Dat onder deze omstandigheden de droogte het eerste in de Sawoe-Zee merkbaar wordt is duidelijk. In het najaar is de toestand anders. Dan ligt de aequatoriale strook van lage luchtdruk meer zuidwaarts, en boven Australië begint zich onder invloed van den komenden zomer een cyclonale luchtbeweging te vormen. Van het tusschenliggende gebied wordt naar beide kanten ‘lucht weggezogen; hier zal dus een dalende luchtbeweging ontstaan met hoogeren barometerstand. Dit gebied van betrekkelijk hoogen luchtdruk ontstaat vrijwel noord van Australië, omdat zoowel de afstand tot Australië als tot het aequatoriale minimum gebied niet groot is en dus van dat laatste nagenoeg alleen het meest naburige deel van invloed zal zijn. !) Zie ook Dr. C. BRAAK. Regenverdeeling in den Indischen Archipel Natuurk. Tijdschrift voor Ned.-Indië. Deel LXXIV afl. I bl. 63. EE SE In dit gebied van hoogeren luchtdruk nu zal de droogte zich het langst kunnen handhaven. Deze drukverdeeling boven het oostelijk deel van den Archipel blijkt de meeste jaren uit de maandgemiddelden van den barometerstand te Menado, Ambon en Koepang. Ambon ligt in het hooge drukgebied, Menado in het aeqatoriale lage drukgebied terwijl de barometer in Koepang nog wel den gang in Australië volgt. Gunstiger dan Koepang ligt Port Darwin, maar met ’t oog op de kleine verschillen verdient het de voorkeur alleen gegevens van barometers te gebruiken waarvan de index- correcties op gelijke wijze zijn verkregen. an de jaren 1910 tot en met 1914 zijn voor de laatste 5 maanden van het jaar de maandgemiddelden in de volgende tabel verzameld. Gemiddelde maandelijksche barometerstand 0 m.m. + Augustus September October November December Menado 7.81 7.75 7.53 1910 Ambon 9.04 8.99 9.31 7.55 7.63 Koepang 9.35 9.17 9.42 7.20 7.15 Menado 8.93 9.04 9.90 9.04 9.12 1911 Ambon 10.87 10.53 10.65 9.48 8.89 Koepang 10.81 10.56 10.63 9.25 8.29 Menado 8.80 8.55 9.05 8.71 9.75 1912 Ambon 10.91 10.11 10.09 8.52 9.06 Koepang 11.31 10.39 10.17 7.92 8.19 Menado 8.27 8.50 8.66 8.92 8.86 1913 Ambon 10.75 11.10 10.56 9.79 9.54 Koepang 11.35 11.37 10.68 9.75 8.93 Menado 8.80 8.75 9.33 8.30 SAE 1914 Ambon 11.89 11.34 11.56 9.56 9.22 Koepang 12.25 11.92 12.26 10.08 9.55 de AR In 1910 en 1913 was in November en December de gemiddelde barometerstand in Ambon hooger dan in Menado en Koepang, in 1911 gedurende October en November. Dat in 1912 en 1914 de gemiddelde barometerstand van Ambon niet boven dien van Koepang steeg, behoeft niet als een bezwaar tegen het voorgaande aangemerkt te worden. Duurt toch de beschreven toestand niet gedurende de geheele maand dan zijn de gemiddelde maandcijfers geen zuivere maatstaf meer, de invloed zal dan nog kunnen blijken uit een afnemen van het verschil Koepang— Ambon zooals in October 1912 en in November en December 1914. Korte samenvatting. Uit de regenwaarnemingen verricht op de gouvernements- regenstations gedurende de periode 1879—1915 werd, door uit deze stations 21 groepen te vormen, afgeleid dat de oostmoessons 1914 van de periode over geheel Indië genomen als de droogste moet worden beschouwd. Daarna volgen de oostmoessons van de jaren 1902, 1885, 1896 en 1888. Het karakter van den regenval op Sumatra met uitzondering van het zuidelijkste gewest staat in veel minder nauw verband met de oostmoessons dan in de andere deelen van den Indischen Archipel. De uitbreiding en het verdwijnen van het regenlooze gebied (voor 1914 aangegeven op een tweetal kaarten) heeft zeer droge moessons regenmatig en in de verschillende jaren op analoge wijze plaats. Het droge gebied begint zich te vormen in den omtrek van de Sawoezee, het verdwijnt meer Oostelijk. ONTWIKKELING VAN HET REGENLOOZE GEBIED _ IN NEDERLANDSCH - INDIE _ GEDURENDE DE OOSTMOESSON VAN HET JAAR 1914. ee | er Ce 0 oe oh f | SE FE an 0%. Ee SÉ e of o o LP : Ss ) % d eN A & % INS SES D — +. u. A _— ms 3 sanean nn t D - ze P a zm ECH 5 Su — ~ D mn wann wemmer gegen TERUGGANG VAN HET REGENLOOZE GEBIED IN NEDERLANDSCH - INDIE GEDURENDE DE OOSTMOESSON VAN HET JAAR 1914. VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN EN AARDBEVINGEN IN DEN Oost-Indischen Archipel waargenomen gedurende het jaar 1915 VERZAMELD DOOR HET Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Batavia. VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. Merapi (Soerakarta). De Resident van Soerakarta rappor- teerde den gen April: De Merapi vertoont sedert 28 Maart j.l. verhoogde werking. Voortdurend worden de laatste dagen zand en steenen uit de prop uitgestooten tot aan den voet van den zandkegel. Het meeste dezer eruptiestoffen wordt aan de Magelangsche zijde van den vulkaan gedeponeerd, een vrij groot deel aan den Jogjaschen kant, terwijl tot dusver slechts geringe hoeveelheden naar de Klatensche zijde werden afgeworpen. Een commissie van Inlandsche politie-ambtenaren, den 30sten Maart j.l. door den Assistent-Resident van Klaten naar de hoogere Merapi-streken afgezonden, bevond dat de eruptie- stoffen voor zoover ze in Jogja werden afgezet, terecht komen in de djoerang Gendol (Kali Opak), en dat aan deze zijde van de „Watoe-Djonggol” (grens Jogja-Solo) slechts zeer weinig wordt afgezet. De Woro en de op de Klatensche vulkaanhelling tot stand gebrachte jonge reboisaties loopen voorloopig geen gevaar. Roeang (Sangi-eilanden, res. Menado). De fd. Controleur VAN Disk rapporteerde: De vuurberg Roeang geeft nog voortdurend teekenen van verhoogde werking. Af en toe stijgen rookkolommen daaruit LXXVI r: un op, terwijl voortdurend op het eiland Roeang zelf lichte en ook wel sterke aardschokken worden gevoeld. Het volk van Tagoelandang verkeert dan ook in voort- durende angst voor een geweldige uitbarsting. In het excerpt-rapport van zijn onderzoekingen op de Sangir-eilanden in 1913 schreef de toenmalige Gouv. Geoloog, Dr. M. von Komorovics, dat hij het zeer waarschijnlijk achtte, dat het eiland Roeang hetzefde lot beschoren is als Martinique, m.a.w. zou volgens hem te wachten zijn, dat de Roeang op een goeden keer uiteenspat. In hoever de vrees van de bevolking en het vermoeden van Dr. von Komorovics juist zijn, kan alleen de toekomst aantoonen. Maar dit staat toch vast, dat er in de laatste dagen groote veranderingen op en in dien berg hebben plaats gevonden, vooral na de uitbarsting in Mei 1914. Ten bewijze hiervan diene het hierbijgaande vertaalde rapport van den Kapitein-laoet Jacoss, hetwelk ik helaas niet in staat ben te vergelijken met het boek, dat de heer KOPERBERG, als ik mij niet vergis in 1904 heeft opgemaakt in zake zijn bevindingen van den berg Roeang, aangezien ik reeds sedert 2 jaar tevergeefs getracht heb dit boek in mijn bezit te krijgen. In verband met dit rapport komt het mij wel wenschelijk voor, dat ter wille van de kampongs voor welke de Roeang eventueel een dreigend gevaar mocht zijn, een deskundig onderzoek wordt ingesteld, om, indien daaruit mocht blijken dat de angst der bevolking niet ongemotiveerd is, maatregelen te overwegen, ten einde de bevolking over te halen naar elders, althans naar de andere zijde van het eiland te verhuizen. (Rapport van den Kapitein-laoet H. Pu. Jacoss). Op heden 15 Maart 1915 heb ik H. Pu. Jacons, Kapitein- laoet van Tagoelandang, met eenige mijner kennissen den berg „Raoeng” beklommen ten einde te zien, hoe de tegen- woordige gesteldheid is van den krater, welke zich op den top van dien berg bevindt. Wij bevonden, dat de krater in twee deelen is verdeeld, zoodat er thans dus twee kratergaten zijn, welke zich — E bevinden aan den Zuidkant van den heuvel, welke reeds vroeger midden in den kratermond was verrezen. Op verschillende plaatsen op de helling van bedoelden heuvel en vlak bij de wanden der twee kratergaten zagen wij vloeibare, wit en lichtgeel gekleurde zwavel. Rondom de kratergaten waren voorts ovaalvormige spleten ontstaan van ongeveer 2 meter breed en 1!/, meter diep, waaruit voortdurend een dikke rook opstijgt. Het kratergat, dat zich het zuidelijkst bevindt, en dat bijna cirkelvormig is, is ook verdeeld in tweëen, nl. in een hoog en een lager gedeelte; het noordelijk en het zuidwes- telijk gedeelte is hoog, heeft het aanzien van een zandvlakte, terwijl het zuidelijk en oostelijk gedeelte op ongeveer 100 meter diepte ligt, alwaar een massa steenen liggen en ook de groote vuurhaard gloeit. Het andere, het noordelijke kratergat is cirkelvormig en ongeveer 40 meter diep; op den bodem liggen vele steenen, terwijl in het westelijk gedeelte zich de andere vuurhaard bevindt. Voorts merkten wij op, dat de steile spleten, welke zich bevonden rondom den ouden kraterwand, zoodanig zijn opgevuld, dat men daar gemakkelijk kan loopen. Voorts verwijzen wij naar de teekening, welke wij van den tegenwoordigen krater hebben gemaakt, hier nog bijvoegend, dat volgens de oudjes de roode zwavel een ongunstig teeken is. Sopoetan (Menado). De Resident van Menado zond de volgende verslagen : Over April. De Sopoetan vertoont weer verhoogde werking. Nu is ongeveer 150 meter beneden den top van de Ai-Sepoet, de jonge vulkaan in 1896 ontstaan uit de eigenlijke Sopoetan, welke thans niet meer werkt, op de Zuidflank een opening gekomen waaruit nu en dan lava stroomt. Voorloopig bestaat er echter nog geen reden, om zich bijzonder ongerust te maken. Wel verlieten tal van lieden uit negorijen, in de nabijheid van de Sopoetan gelegen, hun woonplaatsen, doch en EG. a door Europeesch en Inlandsch bestuur wordt zooveel mogelijk getracht de gemoederen tot kalmte te brengen. Over Juni. Ten Zuiden van den „Ai-Sepoet” in 1906 ontstaan, en ten Noord-Oosten van de eigenlijke ,Sopoetan” welke niet meer werkt, ontstond een nieuwe vulkaan, door den Controleur van Tondano „Ai-Sepoet-weroe” gedoopt. Deze vulkaan welke zich reeds + 80 meter boven de omgeving verheft, scheidde een hoeveelheid lava af van 4—5 k.m. lengte, gemiddeld 150 meter breedte en 20—28 meter hoogte. De bewoners van de meest nabij den berg gelegen negorijen vluchtten uit hun woningen en brachten voor een deel den nacht door in hun tuinen; de rust is thans echter geheel wedergekeerd. Rindjani (Lombok). De Controleur van Oost-Lombok, de heer Rryokers, zond het volgende extract uit zijn dagboek over November. „Naar rapporteur gerapporteerd werd, zou er in den morgen „van 4 Nov. op het Rindjani-gebergte een rookzuil zijn gezien. „De door rapporteur ter verkenning van den krater van „den Rindjani uitgezonden lieden rapporteerden, dat de „krater (Segara Moentjar) in slechts geringe mate verstopt „was, terwijl een deel van den kraterwand neergestort „bleek ; anders was het daarentegen gesteld met den „nieuwen” „krater; deze bleek voor een zeer goed deel verstopt te zijn.” Bromo (Pasoeroean). De Resident van Pasoeroean rappor- teerde den 18°? December. Sedert 12 dezer valt een aschregen over de geheele afdeeling Probolinggo, afkomstig van den berg Bromo, die reeds sedert het begin der Westmoesson in het gebergte, ongeveer begin November jl., eene verhoogde werking vertoonde. Deze aschregen is vooral in het district Tengger, afdeeling Probolinggo zwaar, waar hij den jongen aanplant van aardappelen, kool en andere groenten, zoo ook djagoeng en andere inlandsche gewassen bedreigt, terwijl zelfs honderden bouws als reeds mislukt opgegeven worden. (u cons Zoo spoedig juiste cijfers omtrent de door dezen ramp veroorzaakte mislukking bekend zijn, zal ik nader ter zake rapporteeren. De Controleur van Tengger meldde omtrent dezen aschregen, dat deze vanaf half November bijna doorloopend viel in het district Tengger, terwijl de verhoogde werking van den Bromo in de laatste dagen van Nov. te hooren was te Tosari en Nongkodjadjar. Volgens mededeeling van den Controleur van Pasoeroean begon de aschregen in de afdeeling Pasoeroean te vallen op 5 Dec. te 5 uur namiddags, en hield deze + 3 dagen aan. De Ass-Resident van Loemadjang meldde nog het vallen van een lichten aschregen op 10 Dec. in ’t district Tempeh; op 10, 11 en 13 Dec. in ’t district Ranoelemongan (gedurende 1 à 2 uur) en in den nacht van 17 op 18 Dec. gedurende 8 uur in ’t onderdistrict Klakah; schade werd niet ver- oorzaakt. Aardbevingen. Zeebeving? De Chef van den Nautischen Dienst der Kon. Paketvaart Maatschappij berichtte den 28€" Dec. 1914: Door den Gezagvoerder van het s.s. „Baud? werd ’t volgende medegedeeld: „Des avonds van den 3°" December 1914 ongeveer 10"30™, „liggende aan den steiger te Amboina, scheerde het schip „Plotseling ongeveer 20 meter van den steiger af, waardoor „een der meerpalen uit den grond werd gerukt en een „eind werd medegesleurd. Buitenboord kijkende zag ik een „hevige stroom van naar schatting ongeveer 6 mijl, van de „landzijde onder den steiger doorloopende.” Het verschijnsel dat door den Gezagvoerder aan zeebeving of aardschuiving wordt toegeschreven, duurde ongeveer 20 minuten en had geen ander nadeelig gevolg dan het breken der slangen, waarmede men bezig was den watervoorraad aan te vullen. ‚ Omtrent op 2 Augustus bij de Genteng-baai (ZW-hoek Preanger) waargenomen vloedgolven kwamen de volgende berichten binnen. Van de Kon. Paketvaart Maatschappij van haren agent te Genteng, den Heer A. Kiicunin; deze schreef: "a Morgens den Zen Augustus om tien uur kreeg ik van Genteng het telefonisch bericht dat de golven in de goedang sloegen. Op weg naar Genteng, gaf de zee bij de Schild- padbaai niets buitengewoons te zien. Wel was er buiten zware deining, maar het geheel was niets angstwekkend. De te passeeren riviertjes en kreeken zaten vol zeewater, maar daar het juist vloed was, was dat dus ook niets buitengewoons. Op Genteng daarentegen een geheel ander gezicht. De opening der baai was niet te onderkennen. Meters hooge golven kwamen kort achter elkaar aanrollen. In de baai zelve een kokende massa met kort op elkaar volgende golven van een paar meters hoogte. De sampang lag reeds gedeeltelijk op het strand en was met een tros verbonden aan een boom aan den wal. De ponton, waarvan de luiken weggeslagen waren en die dus vol water zat, dobberde dicht bij het strand, daarmede met een ankerketting aan een boom verbonden. Met dit zware weder had geen een ankerketting gehouden. Alles werd aangewend om te redden wat te redden was. Het op het strand trekken van de ponton of de kojang- prauw bleek door de zware terugzuiging van het water, eene onmogelijkheid, en was zelfs niet geheel zonder gevaar. aar hier niets te doen viel tegen de elementen, vertrok ik tegen drie uur van Genteng, na nog eerst getuige te zijn geweest van drie golven die tot aan de Resident-klappers kwamen. De laatste golf sloeg in bij volle eb en daar het verschil bij getijden hier zes voet bedraagt, zoo taxeer ik zoon binnenkomende golf op 12 voet of + 4 meters hoog. De goedang heeft gelukkig weinig geleden, zoo ook de opgeslagen rijst en suiker, welke, toevalligerwijze, aan den buitenkant opgeslagen lagen. Het water kwam tot in het midden der goedang. De fondamenten aan den zeekant zijn blootgelegd, doch nog geheel intact. Zooals ik U reeds berichtte sloeg om half vier ’s middags de pon- ton weg en hebben we tot nu toe nog geen spoor teruggevonden. Om half twaalf in den nacht van 2 op 3 kreeg ik telefonisch bericht de 15 kojang prauw wegsloeg door het breken der trossen. Den volgenden ochtend lag de prauw op dezelfde plaats echter diep in het zand bedolven. De schade kan ik U niet opgeven, daar het vaartuig eerst uitgegraven moet worden. Denkelijk is reparatie op Genteng aan de prauw wel mogelijk. Op Plaboean werd weinig van de zware zee gemerkt, terwijl op Tjisolok daarentegen de golven zware schade aan den weg en de sawah’s hebben aangericht. Zoo dit verschijnsel niets met vulkanische werkingen te maken heeft, moet het de naweeën zijn van een ontzettende Zuid-Wester storm op de Indische Oceaan. Van den Heer K. A. R. Bosscma te Malabar van den 14°" Augustus. De Heer W. van OsseLEN, Administrateur van Plaboean Ratoe schreef mij 9 dezer het volgende: „Er zijn 6 dagen geleden in 2 X 24 uur 3 vloedgolven geweest, die 6 bruggen gedeeltelijk en geheel beschadigd hebben bij paal 4—9 weg Tjisolok. Vanmiddag ben ik met Hoorr van Tjiboengoer eens gaan kijken. Bij Karang-hawoe is het water ongeveer 8 meter opgeloopen tegen een vooruitstekenden berg. Ik ben daar naar boven geklommen om de grens van het water te zien. Alle planten waren tot op die hoogte vernield. De richting van de golf is vermoedelijk uit het Zuid-Westen en schijnt die golf heen en weer gewandeld te hebben, dan wel waren het drie afzonderlijke golven”. Van den Administrateur van Genteng (door tusschenkomst van den heer E. A. O. VervoorenN te Bandoeng): Den 2den Augustus, terwijl het weer voor dezen tijd van het jaar zeer kalm was (bijna geen wind), kreeg steller sn. dezer om negen uur in den ochtend het telefonisch bericht van uit Genteng dat de zee met hooge golven het land inkwam. De weg van de onderneming naar de baai van Genteng is 6 paal lang, waarvan drie paal geheel de kustlijn volgt. Op zee uitkomende, was er niets bijzonders te bespeuren, maar hoe dichter bij Genteng, hoe rumoeriger de zee werd. De baai van Genteng, lang 750 meters met een breedte opening van 25(?) meters, is ontstaan door eene inzinking der koraalmassaas langs de kust. Deze koraal massaas strekken zich aan den ZO-kant nog een paar honderd meters ver in zee uit, waardoor deze baai altijd kalm ankerwater aanbiedt. Van uit zee gezien geeft de geheele kustlijn één branding aan, totdat men eindelijk de opening ziet, waar nooit branding staat. Op den bewusten dag gaven de merkteekens alleen de opening nog aan. Groote golven uit het ZW sloegen over de koraalriffen heen en veroorzaakten in de baai zware golfslag, zoodat al de vaartuigen van hunne daarop niet berekende ankers sloegen. Om elf uur en om drie uur kwam wederom een golf tot op 10 meters het land in. Om drie uur nam. was het reeds eb en daar de getijverschillen hier 1.80 meter (6 voet van 0.3 meter) bedragen, werd door meting geconstateerd, dat de golf een hoogte moet gehad hebben van bij de 4 meters. Op Zandbaai werd alleen een verhoogde waterstand in de rivier geconstateerd, terwijl op Plaboean Ratoe niets bijzonders kon opgemerkt worden. Volgens geruchten moet het onderdistrict T'jisolok nog al schade gehad hebben aan den nieuwen rijweg en aan de sawa’s. Dit moet echter plaats gehad hebben in den nacht van 2 op 3 Augustus. Zoo U op de kaart nagaat waar Genteng en Tjisolok liggen, kunt U zelf de richting van den stroom bepalen. Over de kracht van het water kan ik U geene gegevens verstrekken, BS ` anr Volgens ontvangen berichten werden in 1915 geen verschijnselen van verhoogde vulkanische werking waargenomen in de volgende districten. AFDEELING, ONDERAFDEELING GOUVERNEMENT OF OF EXLAND. PLAATS. RESIDENTIE. Karimoendjawa. Semarang. Jaya. Wirosari. E = Goenoengkidoel. Djokjakarta. A Sragen. Soerakarta. e Blora. Rembang. 7 Sidoardjo. Soerabaja. “ Toeren. Pasoerocan. x Kraksaän. S Se Bangkinang. Sumatra’s Westkust. Sumatra. Loeboek Sikaping. is o Soeliki. e F Moeara Laboeh. = 99 Bireuën. Atjeh en Onderhoorigh. = Bengkalis. Sumatra’s Oostkust. Bengkalis. Kampar Kiri. © Sumatra. Selat Pandjang. S Tebingtinggi. Siak. Se Sumatra. Moearotembesi. Djambi. = Moearotebo. ei = Martapoera. Palembang. Se Apo Kajan. Z. O. Afdeeling Borneo. Borneo. Boven Mahakam (Long Iram) n 9 Tandjoeng. we ” Rantau. i o Wadjo. Celebes en Onderhoorigh. Celebes. Badoeng. Bali en Lombok. Bali. Djembrana. w b Gianjar. a e Adonara en Lomblem. | Timor en Onderhoorigh. Flores. Oost-Flores en Solor. Hi LA) Lë: a TS + Volgens ontvangen berichten werden in 1915 geen aardbevingen waargenomen in de volgende districten. AFDEELING, ONDERAFDEELING| GOUVERNEMENT OF OF EILAND. PLAATS. RESIDENTIE. Sidoardjo. Soerabaja. Java. Kraksaän. Pasoeroean. E Pasoeroean. e ” Tanahmerah. Madoera. a Bangkinang. Sumatra’s Westkust. Sumatra. Loeboek Sikaping. Batang Hari. Batoe Sangkar. Bireuén. Bengkalis. Kampar Kiri. Selat Pandjang. Siak. Moearotebo. Moearotembesi. Martapoera. Muntok. Apo Kajan (Boeloengan). | arabai. Boven Dajak(Koealakoeroen) Boven Mahakam (Long Iram) oeala Kapoeas. Martapoera. Poeroektjahoe. Rantau. Sampit. Boeleleng. Djembrana. Karangasam. ” 33 29 Atjeh en Onderhoorigh. Sumatra’s Oostkust. 33 23 ” Djambi. 23 Palembang. Banka en Onderhoorigh. Zuider- en Oosterafd. Borneo. 39 Bali en Lombok. 9) ” Tabanan. Adonara en Lomblem. ” Timor en Onderhoorigh. ” H H ” Bengkalis. Sumatra. Tebingtinggi. Sumatra. LA „ LU Banka. Borneo. AARDBEVINGSBERICHTEN, De data der seismografische opteekening zijn ontleend aan de registraties van den Wiecuert seismograaf van 1000 K.G., waarvan de resultaten maandelijks door het Kon. Magn. en Meteor. Observatorium worden gepubliceerd. a d ae A B we Residentie of Herlei- Seismo- i g = sengte Var. in gra Bess rege Breedte ost | Gouvernement | 5 Loulé er Batavia. SE REE eer : 2 tiid tijd. Aanvang Grw. en Eiland. = BS M. T. Minuten. Batavia. Januari 1915. Controleur. Muntok. 2.1 Z| 105.2 | Banka, Onder-| 2 +2u30m| + 6 hoorigheden Resident. Soeroei. 19 2) 1951 Ternate Onderh., 7 22u 40m | —116 apen 22u 55” Civiel Gezag- | Kolonedale. 2.0 Z | 121.3 | Celebes, Onder-| 8| 22u 15™ | — 58 ebber oorigheden Hoofdadm. | Loeboek Berga-| 0.9 Z| 100.4 Sumatra’s West-| 13| 14" 20m + 26 . C. Lau, Portl loeng kust. Cementfabriek Indaroeng. W. J. D. van | Palelch. 1.1 N| 122.0 | Menado,Celebes. 15); 7%30™ | — 61 ndel. J. C. van Leeu-| Raba (bij Bima). 8.5 Z| 118.8 |Timor en On-|23 P — 48 wen, derh., Soembawa Gezaghebber. : Gezaghebber. | Wahai. 2.8 Z| 129.5 | Amboina,Ceram.| 25| 14u Om | — 91 _Fd Controleur. | Manna. 4.5 Z| 102.9 | Benkoelen, 25| 18a 30™ | + 16 Sumatra. D » » es 26| 12u 30m ee Inlandsch Arts | Boelabaai. 3.1 Zi 130.5 | Ambon. 39; 13% 0™ | — 90 Bat. Petrol. Mij Controleur. : Poeger. 8.4 Z| 113.5 | Besoeki, Java, |31| au Om**?(— 12)| 4" 22m is - Ass.-Wedana Ngebel. 1.8 Z| 111.7 | Madioen, Java. |31] 4u** ag » Controleur. Toeren. 8.2 Z| 112.7 | Pasoeroean, 31] 42g6m** o ” : ava. _Jhr. P.J. Teding) Blitar. 8.1 Z| 112.2 | Kediri, Java. |31| An 30™** `, a = v. Berkhout. _Ass.-Resident. | Djember en | 8.2 Zj 113.7 | Besoeki, Java. |31| 5u Om* > ” S Omstreken. a Februari 1915. Paleleh. 1.1 N | 122.0 | Menado,Celebes.| 3| 22u 13m | — 61 _Gezaghebber. | Wonreli. 8.1 Z| 127.1 [Timor en On-| 4|+6u30m| — 81 E derh., Kisar. 8. C. Plantinga.| Kolonodale. 2.0 Z| 121.3 |Celebes, Onder-| 5| 1455m | — 58 @ oorigheden. a 95m? Wd Gezagheb- | Banggai. 1.5 Z| 123.5 |Celebes en On- | 10) 22u 15m | — 67| 21 E: ber. derh., Banggai. ** Midden-Java Tijd, RR. E © D E Wi > RE Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ; EUREN ° opmerkingen. =a ee a ee 2 schokken, huizen trilden. AN 2 lichte schokken. 3 schokken. 2 f Horizontaal. 22u30m gerommel. ea ee Vertikaal. 2 schokken. le schok licht. 2e schok vrij hevig. 3 EE en ee Mog. fout tijd + 15m, dn 7 BASE ER 18 N—Z Lichte horizontale aardschokken 23 3) 39 an 39 +1 ET 8c. ls eee rn den 120 O—W Zwak. Ł 5 D Tamelijk hevig. Twee opeenvolgende schokken. Bass. dei Lichte schok. Ee ee ee p van Portugeesch| Gerin d. Timor komen schuddingen, de 2e maal lelijk. duidelij g PER ET ER TU e e e E 8 ee e 8 Oe Ee ereen ins st Slingering van vrij hangende voorwerpen. Gier ie zu uit de inn n Noor Eén pii een eener? 3 schokken. an BB A B Teste Residentie of Herlei- Seismo- i _ | Waarnemings- ; u ton wi Bee plaats. Breedte. reg sehe 5 Locale tavid- Batavia. ge Eiland a| tijd. tijd. a aw = ee Minuten. Batavia. Februari 1915 (vervolg). Controleur. Bodjonegoro. 7.2 Z| 111.9 | Rembang, Java.| 13|llul3m**|(— 12) Ass - Resident. e = = a 13/117 15™**| BEES Controleur. Saparoea. 3.6 Z| 128.7 | Amboina, Sapa-| 14/+12"0™| — 88 roea, Gezaghebber. | Namodaleh 10.7 Z| 123.0 [Timor en On-| 15] 6u 15m | — 65 | 54 43™ 46s (Baä). derh., Roti Resident. Soeroei. 1.9 Z| 135.7 | Ternate en On-| 18| 15% Om | —116 = derh., Japen. Controleur. Toeren. 8.2 Z| 112.7 | Pasoeroean, 23| 4u54m**| (— 12) Jav Maart 1915. Resident. Manok wari. 1.2 Z| 134.3 |Ternate en Ond.,| 7| 4" 15m | —110 N. N.-Guinea. Kapitein Inf. |Koeta Tjane. | 3.5 N| 97.7 |Atjeh en On-| 9| Ou Om | + 36 derh., Sumatra. m 908 Wad Controleur.| Gorontalo. 0.5 N| 123.1 | Menado,Celebes.| 10| Ba 53m | — 65 | 7°58 = Hoofdadm. | Lebong Tandai. 3.0 Z| 102.0 | Benkoelen, lij 6u35m | + 19 | qu 23m 58 Mijnbouw Mij Suma 3 f Simau : S eg Manna. 4.5 Z| 102.9 ‘6 23| lasse | + a Ae ih 3 Hoofdadm. | Lebong Tandai. 3.0 Z| 102.0 = gal mo Om | + 19/1 Mijnbouw ` ‚Mij 5 Siman”. Demang. Goenoeng 3.2 Z| 104.0 | Palembang, 24| 2u 29m; + 11 D a enang. Sumatra. __ Hoofdadm. | Lebong Tandai.| 3.0 Z | 102.0 | Benkoelen, 24| 21" 25m | + 19 | Mijnbouw Mij Sumatr $ „Simau S s Ass.-Wedana. | Ngebel. 7.8 Z| 111.7 | Madioen, Java, | 28| 144 5m*s| (— 12)|14" 28” 15 Wedana. Wonadadi. 7.4 Z| 109.6 | Banjoemas,Java.| 28| 14" 0™**| `, ” J. Schmutzer. | Gondan 7.9 Z| 110.3 | Djokjakarta sure „ n | Lipoero. ava. 14°40m** Resident. Soerakarta. 7.6 Z| 110.8 | Soerakarta, Java. sem. „ ES chromiet re ia z ** Midden-Java Tijd. © D E "es ur ee Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. ER opmerkingen. eN Twee schokken. e ei. Verticaal, licht. + 3 NW—ZO Vrij ste rk. Onderaardsch gerommel. 40 N—Z Licht. + maal; huizen en boomen zwaaiden licht ıheen en weer. Bean... Z—N | 4 sterke aardschokken. = 8 O—W Sterke golving. ee w—o Horizontaal. l ZO—NW |Tamelijk hevig, schudding. Dof gedreun. 45 W—O Vrij gevoelige langgerekte schok, 4 = N-Z Lichte horizontale schokken. rot Al A e En Acht, 1 Ui N—Z Zwak. 4 schokken. Br... Licht. 120 ZW—NO Zwak. e 0o- E Ww—O Goed voelbare schok. Lichtere schok Goed voelbaar. | ; E SE ** Midden-Java Tijd. A B Residentie of Hertei- Seismo- : Lengte U ding graaf Berichtgever. | Waarnemings- 008 Gouvernement | £ mr | tot Ba- te plaats. Breedte.| yan = Locale one er tied "Lë We | * MT. ich 2 Minuten.| Batavia. Maart 1915 (vervolg). Hoofdadm. | Lebong Tandai.| 3.0 Z| 102.0 | Benkoelen, 29| 15u 15m | + 19 Mijnbouw Mij Sumatra. „Simau”, ” 3 ” HI HI 30| 14u 0 an Controleur. Toeren. 8.2 Z| 112.7 | Pasoeroean Java.l 31| 6u26m**| (— 12)| 6u 11m 49° Resident. Soerakarta 7.6 Z| 110.8 | Soerakarta, Java.| 31| 6u 30m Gm » Mantri Goe- | Tawang ue IEL si 31] 6u Om** e D noeng. Mangoe Ass.-Wedana Soko, ‚9 Z| 111.6 | Madioen, Java. |31| 630m | — 19 9 Wedana. Poeloeng. i Š is 31 ‘a ” Ass,-Wedana. gebel. 78:3: 1117 31l+6u30m** (— 12) „ J. Schmutzer. | Gondang 1.9 Z| 110.3 | Djokjakarta, 31] ën QQm** ` D Lipoero Java, Van Dijk, | Taroena, 3.7 N| 125.5 | Menado, Sangi-| 31|/- 9u Om | — 75 _Fd Controleur. eilanden. April 1915. Controleur. andjong- 2.2 N| 117.5 |Z. O. Afdeeling, 6] 7u Om | — 43 Redeb — orneo. : J. Schmutzer. | Gondan 3 21.1103 1. 7| Au 16m**/(— 12)| än A8 22s ae a. Controleur. andjong- 2.2 N| 117.5 |Z. O. Afdeeling. 8| 9u45m | — 43 - Redeb (Beraoe). rneo. Resident. Pabean, Ardjasa.| 6.8 Z| 115.3 | Madoera, Kan-| at 9u 45m| — 34 | 94 35m ae? g ean, Controleur. Neira. 4.5 Z| 129.9 deb Neira.) 12| 2u 45m | — 92 e Tjalang. 48 N| 95.4 | Atjeh On- | 12| 22u 45m | + 45 derh., Sumatra, Civiel Gezag- | Kajeli. 3.4 Z| 127.1 | Amboina 14) 20u 30m | — 81 | > oeroe. Controleur. Donggala. 0.7 Z| 119.7 | Menado,Celebes.| 15| 11" 55m | — 52| llu 28m a = Gorontalo. 0.5 N| 123.1 p 16| 12u 34m | — 65| 118 an Resident. Mokko-Mokko. | 2.4 Z| 101.1 | Benkoelen, 16| 118 0m? | + 23 e Sumatra, © D E Bi S Ber E lien ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : en opmerkingen. neen Li er $ 5 O—W Vrij sterk. mus oh ee hoes’ vore : Z—N Zwak. 2 schokken. 120 oo aati. T I WO Goed voelbaar. Deuren klapperen; bloempotten schom- melen. En Sterke schok; vermoedelijk ver- ticaal. l Z—N Licht 2 schokken. ee, w—o l Z—N S 5 schokken. 2 en, ‘ 2 Vrij hevig, horizontaal. e e Verticaal, vrij hevig. Hevig onderaardsch gerommel gelijk + donderslag. 5 NO—ZW | Horizontaal, 2de schok hevig. 5 Ww—o Langzaam. $ : O—W Lichte schokken. Zichtbaar bewegen der huizen. D Vrij licht. 2 N—Z Lichte schokken. LXX vi 6k, Kar re a Nr al Er EEE E za, a en aa Le ne BDE Id Fe Reed el ar Fe at, * Midden-Java Tijd. — 8T — E ` co. A B © D E Residentie of ` i ; Lencte Herlei- Seismo- se ss Berichtgever. | Waarnemings- Fe Oskar E Se vw? a ke Daar. Richting. Intensiteit Bijkomende verschijnselen plaat Breedte.| van E ocale — i 8 en geg en Eiland. |£ tijd. tijd. ©: en aard der beweging. ; Minuten.| Batavia. Seconden. opmerkingen. April 1915 (vervolg). Hoofdadm. | Lebong Tandai.| 3.0 Z| 102.0 | Benkoelen, 16| 20u 10m | + 19/21" PME | ........J..... 0.02... Zware beving. tee „Mi Sumat mau”, ES Moeara Laboeh.| 1.5 Z | 101.0 |Sumatra’s West-| 16| 20u 40m | + 23 o EE Matig. 2 schokken. kust. ; Lichtopzichter. | Poelo Bodjo. | 0.2 N| 99.4 en: West-| 16| 20u 25m | + 30 D E 4 | ZZO—NNW | Licht, golvende beweging. Bodjo. _ Controleur. Padang. 1.0 Z | 100.3 Des? West- 16| 20u 30m | + 26 D + 60 NW—ZO Licht. kus Manna. 4.5 Z| 102.9 Beten, 16| 20u50m | + 16 » + 35 N—Z _ | Licht, horizontaal. umatra, GG Lau. Loeboek 1.0 Z | 100.4 |Sumatra’s West- 16| 20u 42m | + 26 ” +0 O—W Vrij sterke golven. Kilangan. - kust. Resident. Kepahiang. 3.7 Z| 102.6 | Benkoelen, 16| 2lu Om | + 17 D 45 u vee verbe EE Sumatra. = Tallo. 4.2 Z| 102.7 3 17) 1u30m | + 16 30 D Verticaal, krachtig — zwak — krachtig, 5 Tais. 4.1 Z| 102.5 17 > + 17 “ WE ee Klerk Civiel | Tjalang. 4.8 N| 95.4 |Atjeh en On-|17|13u Om | + 45 21 NO—ZW |2 hevige horizontale schokken ureau. derh., Sumatra. Wd Controleur | Tebingboelang. | 3.1 Z| 103.7 | Palembang, 17/222 Om | + 12 ee TEN Matig. _ Moesi Ilir. Sumatra Resident Lais. 3.7 Z | 102.1 | Benkoelen, T I o nh, oT , umatra, Klerk Tandjong- | 2.2 N| 117.5 |Z. O. Afdeeling,| 19| 7u Om | — 43 2 Z—N Licht. 3 schokken. Controleur. | Redeb (Beraoe). Borneo. 16u 30m a + a D i E. Hoffmann.|Goenoeng Walet.| 6.9 Z| 106.8 Preanger 19/19 gm**|(— 12)|17"58 een Snel op elkaar ne vrij Regentsch.,Java.| S 2 sterke schokken Resident. Mokko-Mokko.| 2.4 Z | 101.1 | Benkoelen, 22,| Us Om | + 23 N—Z Lichte schokken. Sumatra, |25 Gouverneur. Kolaka. 4.1 Z| 121.6 Celebes, Onder-| 22) 15u30m| — 59 ie Be E Licht. hoorigheden. GR Hoofdadm. |Lebong Tandai.| 3.0 Z| 102.0 | Benkoelen, 22| 22u30m | + 19 | 23" 13m ea e E ven rn beck: Mijnbouw My matra. „Simau” ; Resident Lais, 2.7 2i 1081 a 23 ? „om u O—W Lichte en Controleur. Gorontalo. 0.5 N | 123.1 | Menado,Celebes.| 23| Lis 10m | — 65 0 Z—N Vrij hev Sa ` SE A Residentie of K i ; Waarnemings | | = 7 : Uur K ing mat = 5 B Berichtgever. so E oost Gouvernement B Locale Gi Botev D van ES = tijd. tijd. — u. nn Minuten.| Batavia. April 1915 (vervolg). _Hulppost- Wahai. 2.8 Z| 129.5 |Amboina,Ceram.| 24| 4m Ou | — 91 commies. Resident. Boeli. 1.1 N| 128.2 |Ternate en Ond, 265 — — 86 Halmaheira. = Ake-lamo. 1.8 Z| 127.4 |Ternate en On- 265 — — 82 erh., i. = Kaban Djahé. | 3.1 N| 98.5 |Sumatra’s Oost-| ? — + 33 kust. ar Tandjong Balei.| 3.0 N 99,8 ee r — + 28 5 Laboean Bilik.| 2.5 N| 100.1 ms P — + Mei 1915. Resident. Melolo. 9.9 Z| 120.6 |Timor, Onder-| 8| 8u1l5™ | — 55 hoorigheden e Dobo. 5.8 Z| 134.3 Amboina, 9 — —110 Aroe-eil. » ” D D DI 10 nr » Controleur. Moeara Laboeh.| 1.5 Z| 101.0 en West-| 11| 12u Om | + 23 Resident. Telok Betong. | 5.5 Z| 105.3 eege d nacht | + 6 Districten, 5 = Sumatra. E Gezachebber. Reo 8.3 Z| 120.5 |Timor en On-| 17| 121 30m | — 55 Ge (Manggarai). derh., Flores. Vredevoogd, | Kaimana. 3.7 Z| 133.8 | Amboina, West-| 23) 5u50m | —108 Regenwaar- Nieuw-Guinea. | nemer. _ Resident. Bintoehan. 4.8 Z | 103.3 | Benkoelen, 24, 22u Om | + 14 = umatra, u -= Controleur. Banda Neira. 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira.) 27| 5ulsm | — 93 |3 e» Lho Nga 5.4 N| 95.3 |Atjeh en On-| 27 17”30m | + 46 | a erh., Sumatra. Gouverneur. Painan. LA Z| 100.6 [Sumatra's West-| 27) Län + 25 EE ` kust. zu 49m gs? Resident. Dobo. 5.8 Z| 134.3 | Amboina, |27| ? —110 |3 Ki = Aroe-eil. u a Cc D E a le Bijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. 5 Seconden. | opmerkingen. rs, ee a Vrij hevig. 2 & 3 O—W EE) an E ee een a ea EEN Schokken. Be... Lichte schokken. en, Z—N ee el EE Vrij hevig Beine Middelmatig u dee Zwak + 1%, NW—ZO Hevig. Ook een te Roeteng en elders in — To 3 schokken. Mang E esn. Nog al hevig; Gebouw weke en kraakte. | 3 schokken. In nacht 22/23 Mei zwaar onwéer en veel _ 4 regen; zee rees tot !/, m boven spring- _ loed. SH Krachtige schok. Controleurswoning werd flink door elkaar geschud. | +*+ Midden-Java Tijd. — 86 — —— en A B © D E Resi Gn ORS Waarnemi Lengte —. e Bee pe Dai KE ak Bijkomende verschijnselen richtgever. rnemings- i t . ZE? ntensitel . plaats Breedte. omg Gouvernement E Locale Kg Ela. Richting. on G en Eiland 3| tid. tijd. MS en aard der beweging. e ad : o Minuten. Batavia. Seconden. | opmerkingen. Mei 1915 (vervolg). Resident. Lais. 3.7 Z | 102.1 | Benkoelen, 30| 5u30m | + 19 ER ee E AN Lichte schokken. umatra. Controleur. Laboeha. 0.6 Z| 127.5 | Ternate en On-|30| 170 10m | = 83} | =~... Eerst verticaal, | Vrij krachtig. Huis schudde en wanden kraakten. derh., Batjan. daarna N—Z D. Schäfer. ER Zare 8.3 Z| 114.0 | Besoeki, Java. | ? — Eo e KT 2 lichte bevingen. Verhoogde werking van den G. Raoeng, eng”, bij evenals in Mei 1913 en 1914; zwaar Halte Kali gedreun. Baroe O. L Juni 1915. Poeloeng. 7.9 Z| 111.6 | Madioen, Java. | AU Bn 30m | — 21 = £—N Matig. Controleur. Praja. 8.7 Z| 116.3 | Bali en Lombok,| 7) 22% 10m | — 38 ha D Licht, - Lombok. i . E. Bentum, | Koeta Tjane. | 3.5 N| 97.7 |Atjeh en On- 10) 7" 55m | + 36 lh Zwak. Rommelend geluid, huizen schudden. Off. v. Gez. Ze kl. derh., Sumatra, gu 20m Vy ZO—NW lets sterker. 13u 55m Ua | ” an 15u 55m hs Zeer zwak. Gouverneur. Kota-Radja. 5.5 N 95.3 = 10 ? + 46 "e ee EE, Gouverneur | Ajer Bangis. 0.2 Ni 99,4 | Sumatras West-| 13| 19% Om | + 30 | feeen ee e elf ee ere es anne u san Sumatra’s kust. Westkust. LC "edit A Kaimana, 3.7 Z| 133.8 | Amboina, West- 13| 2u 15m | —108 et Minder hevig dan die van 23 eet Nieuw-Guinea, Mei j.l. A T. 1 2 schokken. Ge Riet Kepahiang. > 102.6 | Benkoelen, 13/ 10u om | + 17 2 N—W Licht. Sumat ga ge 5 H 33 DI S Manoembar. 0.9 N| 118.5 IZ. O. Afdeeling, 17! avond | — 47 ee Sete e ce eeaes e a Negera Batin. | 5.0 Z| 104.1 gg oul gu40m | + 11 | 9u om 2# 30 Z—N ei Sumatra. + 36 _ Fd Controleur. | Manna. 4.5 Z| 102.9 gil gese | + 15 N—Z? Hevige schok. ` Administrateur, | Tjibadak. 6.9 Z| 106.8 g RTE See ET Licht. itjoeng Poe Regentsch.,Java. S goer”. EN. GK Hofmann. Goenoeng Walet. = = e aal lugjmt* = ju 4m 4 | ee. .....| Een paar sehokken. __Ass.-Resident. | Buitenzorg. 6.6 Z| 106.8 | Batavia, Java. | 23/+2"25™**| `, NEE a OC i | dd Hels. sleek an ES ** Midden-Java Tijd, 88 — -< 89: — A B © D y ’ Lengte ene Uur Heric- | ae eae sn Bijkomende verschijnselen Bericht : aarnemings- ; . : t . SSC, ntensitei erichtgever RER = Gouvernement 8 Locale om Batavia. Richting. ; Gi wi mand s tijd. tijd. Ru en aard der beweging. ern is Minuten.) Batavia. Seconden. p gen. Juni 1915 (vervolg). Resident. Banjoemas. 1.5 Z| 109.3 | Banjoemas, Java.| 24|l0u45m**|(— 12)|10u41m488 | ........ —N Licht. 2 schokken. Patih-Wedana. | Karanganjar en) — — |Kedoe, Java. | 24/114 Om** » 2 ZW—NO [Zwak erscheidene 2 schokken. andere dessa’s Wedono. Djambo 7.5 Z| 109.1 | Banjoemas,Java.| 24| 10u50m | — 9 » 1 Z—N Zwak. Gouverneur. Kolaka. 41:2 | 121.6 | Celebes, Onder-| 26) 94 O™ | — 59} Ti ern N--Z Licht. hoorigheden Resident. Lais. 3.7 Z| 102.1 | Benkoelen, 991998 OM | 4-19 | eee. = Sumatra, |30; 04 om » Fd Controleur. | Manna. 4.5 Z| 102.9 i 30 © + 16 + 48 N—2? Lichte schokken. Off. v.Gez.2ekl.| Koeta Tjane. | 3.5 N| 97.7 | Atjeh On- 30} 1" 35m | + 36 1 ZO—NW ` | Zwak. Lichte rommeling. derh., Sumatra, Gouverneur. Kota-Radja. 5.5 N| 9. I, 0 ? Ze eere eeen a Controleur. Praja. 8.7 Z| 116.3 | Bali en Lombok, 30) 8u 15m | — 38 l Z—N Hevig Lombok. Resident. Talaud- ax 5 N + 126.7 Menado, ? DS 80 eg ee oie eb SW ad. kad a ws ag Bis eo ws Oe ae ewe ee eilanden. Talaud-eil. Juli 1915. | geg oo Padang. 1.0 Z| 100.3 er West-| 51148 9m, + 26) ede. 2 lichte schokken. — sely stuur. ust. Resident. Ajer Bangies. | 0.2 N| 99.4 S 5 ? EM). ZI een. a G 1 _ Off. v. Gez. 2e kl.| Koeta Tjane. | 3.5 N| 97.7 |Atjeh en On-| 6| 6u30m | + 36 l ZO—NW Zwak Lichte rommeling. erh., Sumatra. Controleur van |Senggoeroeh. | 8.2 Z| 112.6 | Pasoeroean, Java! 8| 6130m#* (— 12) E EN ‘is = Kepandjen, 6. E. Hoffmann. Goenoeng Walet.| 6.9 Z| 106.8 Preanger 81124 6m 5 = 2 Nt) Kort doch vrij hevig. : egentsch., Java voorm. ? J. H. Berkhuy-! Lebak Parai. 6.6 Z | 106.4 | Bantam, Java. 9308 gmk | l O—W Horizontaal, licht. 3 schokken. S sen, s Resident. Manna, 4.5 Z| 102.9 | Benkoelen, 12| 12u 40m | + 16 Lë 48m 45° 4 26 N—Z Licht. = Sumatra. e Kepahiang 3.6 Z| 102.6 = 12| 13u Om? | + 17 nm sn... N—W d (Redjang). » Amahai. 3.3 Z | 129.0 | Amboina,Ceram.| 12| 15u Om | — 89 l O—W Zwak. 105.07 e nm Iets sterker, * Midden-Java Tijd. > BK zm a Sk we A B © D E Lengte a. ke toef Be Bijkomende verschijnselen e 4 raa! ae Berichtgever. | Waarnemings- 008 Gouvernement | £ tot Ba- x Bm Richting hires en laats Breedte. =| Locale tavia- Batavia. x : P ; — Eiland E tijd. tijd. Aanvang en aard der beweging. RN dh ee e Minuten.| Batavia. Seconden, Juli 1915 (vervolg). M. Engels Itawaka 3.7 Z| 128.7 | Amboina, Sapa-| 12| 16u 25m| — 88 =. A Z—N Vrij me schok; hierna 2 sree” _kraakten; ee lew van roea Z5°W — N500; licht geromme Controleur. Saparoea, $ gë = x 12| 16u 30m 2 6 OW des Civiel Gezag- | Kajeli. 3.4 Z| 127.1 | Amboina, 15; 5u 0m sl 5 N—Z ee hebber. Boeroe. r . . hokk J i. nn Lebak-Parai. | 6.6 Z| 106.4 | Bantam, Java. | 18) 04 15m**| (— 19| {tranen | NO—ZW |Licht, horizontaal. 2 schokken. Civiel bur Kajeli. 3.4 Z| 127.1 | Amboina, 19| 13u 30m | — 81 > N—Z Langzaam. hebber. Boeroe. d Resident, Gianjar. 8.6 Z| 115.4 |Balien Lombok, 20| gn (ëm) = 35] 7) renden eeen. Vrij sterk. ali. e : A Lais. 3.5 Z| 102.1 | Benkoelen, 96, 6u30m| + 19) tees nee Licht. Zeebeving (?). Sumatra = Kepahiang 3.6 Z| 102.6 e 96} 8110m] FITI F 2 N-W S eng jang). i ” 5.2 Z 103.9 an 30 gu 30m + 12 1 S eeee e e ges an Wd Gezagheb- Ba 1,5 Z| 123.5 |Celebes en On-| 30| 174 Om) — 67 Bam 1.2... 0... a ber. derh., Banggaai. mm S Augustus 1915. Resident. Kota Agoeng. | 5.5 Z| 104.6 |Lampongsche |31)]- nacht | + al än 49m | tr w—O Licht. Districten, | 7 ) Sumatra. | 8 : : Be orsichier. Vlakkehoek. | 5.9 Z| 104.5 S l| gusm| „ ” n O—W ` "Let, horizontaal. Civiel Gezag- | Wahai. 2.8 Z| 129.5 |Amboina,Ceram.| 1} 5# 55m | — 91) frees ee e Licht — hebber. Resident. Sanana. 2.2 Z| 125.9 | Ternate en Ond.,| 2| 18u um | — 76 nt a a e Horizontaal. Soelabesi, Ces i ge Kiwisstreek, | 4.6 Z| 104.1 — U — ll 20 3 Teen. asia Licht, onderafdeeling matra. h =< Mo Doewa. : : = __Vredevoogd, | Kaimana. 3.7 Z| 183.8 Amboina, 3| 214 40m | —108 | 20" 18m 155 l $ NW—ZO |Krachtiger dan die van 13Junij.l. Regenwaar- Nieuw-Guinea. 6—10 schokke nemer. SEH > Resident. Amahei 3.3 Z| 129.0 | Amboina,Ceram.| 4| + 4u 0m| — 89 es set? Licht, Ri, 2. O. Afdeeling, Borneo. DE a A B | Residentie of | Herlei- | Seismo- i Lengte A J din graaf Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gonverkölnent g | Uur tot Ba- te plaats Breedte.| van 5 Locale ege: Batavia Grw. en Eiland. A | tijd. T | | Minuten. Batavia. Augustus 1915 (vervolg). Resident. Manokwari. 1.2 Z| 134.3 | Ternate en On-|4?| 22u Om | —110 derh., Noord S Nieuw-Guinea Se Amahei. 3.3 Z| 129.0 | Amboina,Ceram.| 6|+ 4u Om{ — 89 Civiel Gezag-| Kajeli. 3.4 Z| 127.1 | Amboina 6| 3u Om | — SI heb a = Wahai. 2.8 Z| 129.5 | Amboina,Ceram.| 7| 14u 235m | — 91 Resident. Tallo. 4.2 Z| 102.7 | Benkoelen 10| 21u 30m | + 16| 220 5m Sumatra. X Tais. 4.1 Z| 102.5 u 10 e + 17 D z Lais. 3.7 Z| 102.1 e ER Ser e s Manna. 4.5 Z| 102.9 S 10| 21u 45m | + 16 e Distrietshoofd. | Pegatan. 3.6 Z| 115.9 |Z. O. Afdeeling,| 12| Lin 55m | — 36 Lau 46m 46° | Borneo. _ Gouverneur Afdeelingen: |+ 3 Z {+ 119 | Celebes en On- 12/+15%30™| — 48 ” Celebes en On-| Mandar, Pare- derhoorigheden. derhoorigheden. e. a oewoe, Boni. | + 3 Z|+ 120 = 12 E — 52 ” a Madjene, 3.6 Z| 119.0 = 13 5 mn d Afd. Mandar. _Distrietshoofd. | Pegatan. 3.6 Z| 115.9 | ZO-Borneo. 12) 21u om | — 36 | 200 45m 208 — Gouverne Afdeelingen: | +3 Z|+ 119 | Celebes en On-| 12);+21"30™ — 48 ” Celebes en On- | Mandar, Pare- derhoorigheden. derhoorigheden. Pare. z Madjene, 36.21 1190 a 12 2 — 49 ” Sr Afd. Mandar, 1 Resident, Lais. 3.7 Z| 102.1 | Benkoelen, 16} La äs | + 19| ën llm3 : Sumatr Se Benkoelen. 3.8 Z| 102.3 j 16| Zu Om | + 18 a edjang 8.6 Zi 102. S 17| 13u 30m | + 17 5 GG La er Ber- | 0.9 Z| 100.4 |Sumatra’s West- 18| 7" 5 + 26 _ Adm. Porti. galoeng. kust Tandjong. 2.2 Z| 115.3 20| 21" 15m | — 34 © D E EECH Bijkomende verschijnselen Duur. Intensiteit : Richting. en en aard der beweging. fe EE Seconden. 1/2 NAW Faai ee die Grace ewes. Ww—O Licht. 7 O—W Langzaam. ai Licht. 10 NO—ZW Licht, verticaal. 9 = Licht, horizontaal. sl. | Licht, horizontaal. 90 O—W 3 lichte schokken. | Kar, NO—ZW In afd. en zijn schokken en bj Kaap William (20,6 Z en bet ste 0.8 O) en Controleurswoning te Ma- RR (Binanga) (20.7 Zen 1180, 90) ir EE EE DEE, en vrij Aruslig beschadigd. l ER eoe E +180 O Sterk, horizontaal F NO—ZW = sie foe vane der |in Mamoedjoe” werden tot 20 kur nog A hehtere schokken waargenomen. > cp se ele E E AIR A ee mia nips ee ie ee O—W ohne EE + 2 i Licht. a ens Licht. elke 3 schokken met tusschenpoozen schok, + 30s, — 94 — — 95 — A B © D E e mh Residentie of Herlei- S i den Bijkomende verschijnselen Berichtgever. aarnemings- g ur. e uur. eo ntensiteit plaats. Breedte. ame Koseng 5 Locale tavia- Batavia. aehling. b E Ze rw. en Eiland. |Â] d. = aT a eee opmerkingen. Minuten.| Batavia. Seconden. Augustus 1915 (vervolg). Gezaghebber. | Kandangan. 2.8 Z| 115.3 |Z. O. Afdeeling,| 20| +22u pm! — 34 Brenn aa een orneo. Resident. Redjang. 3.6 Z| 102.6 | Benkoelen, 20| 23u Om | + 17 21/8: dE? OW ep Sumatra. Qu gm 238 » Lais. at £1 108,1 2 20| 23u30m | + 19 SEN e NEEN AN eer e NEE CECR e Benkoelen. 3.8 Z| 102.3 S 21| 0u10m | + 18 Se Meen. ulder Lot a ae eee Wd Gezagheb-| Banggaai. 1.5 Z| 123.5 | Celebes en On-| 22| 22u 20m | — 67 2 OW en ber. derhoorigheden. Gezaghebber. Reo. 8.3 Z| 120.5 | Timor en On- |24| 211 45m | — 55) r a: IN Krachtig. : erh., Flores. i 7 Resident. | Menado. 1.5 N| 124.8 | Menado,Celebes.| ? — — 12 Kees Ee Verscheidene aardschokken. September 1915. Controleur. Banda-Neira. | 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira.| 4| Tu 37m | — 93|5u58m5ss | 7 Vrij hevig. Muren van enkele huizen zijn gescheurd. Tu 45m = % ; Onderaardsch gerommel. Licht. gujgm er O—W gu 25” » Iets zwaarder. ns S | Licht, horizontaal. oe Lonthoir Amboina E BEE SE ein ne ns 2 opeenvolgende vloedgolven van geringe Groot-Banda. 93 ee, e h el S Banda-Neira. A „ | Amboina, Neira.) 5) 3u Om i Br. Licht, verticaal. Onderaardsch gerommel. 14u 30m S ” an » „ ” 6 Tu 30m AS EO ee BE Re oe 8 ” ” n 2 ee EE 2 schokken. cee 22u Om EE ee ern i _Lichtopzichter. | Vlakke Hoek. | 5.9 Z| 104.5 |Lampongsche |6)| nacht | + 1/9: O—W Licht, horizontaal. : Districten, d ou 45m? | umatra, Controleur. Banda-Neira. | 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira} 8) 14u45m | — 93! = 9 fF =~ @ Jeoss......... Lichte schokken. = 21u 30m Gezaghebber. {Hollandia (Seko; 2.5 Z| 140.7 |Ternate en On- 10) 6u55m | —136 OLO— WNW iedeen an vann e Mabe). erh., Noord gu 15m » = Nieuw-Guinea. Resident. Kapan. 9.7 Z| 124.3 (Timor en On-|10} Jugom | — 70 O—W Vrij hevig; meerdere schokken. > derhoorigheden, E den Bi E peed tas I C N EE ERE gi er en NO NE PE EEE OE Be) a EE A Sg Midden-Java Tijd. ey A E, | A B © D E ki | ware Lengte mn. “ding eo Dwar Titia aii Bijkomende verschijnselen Berichtgever. | Fan SE = Gouvernement E Locale “aria vias Batavia. Richting. en | de on Biland. £ tijd ij me en aard der beweging. i £ | Minuten. | Batavia. Seconden. PERMETRE September 1915 (vervolg). Controleur. Neira, 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira, 11| 1u Om | — 98 243 O—W Licht. Ass.-Resident | Dobo. 5.8 Z| 134,3 Amboina, LU + 6, Om) AO eee e nennen Vrij hevige schok. van Amboina Aroe-eilanden. Controleur van| Tandjoeng | 2.2 N| 117.5 |Z. O. Afdeeling, 19| 22u 45m | — 43 | 214 53m er 2 schokken. Beraoe. Redeb (Beraoe). Borneo. 23u 15m euren | Hevig. 3 schokken. Controleur. Bodjonegoro. | 7.2 Z| 111.9 | Rembang, Java.| 30/13u35m**| (—12) T 3 W—O? [Verticale trillingen. Ass.-Resident. S S Š S 30 S = Bi Matig, verticaal. Onderaardsch gerommel. Resident Menado. 1.5 N | 124.8 | Menado,Celebes.| ? BR =) 5 Le E EE EE Verschillende aardschokken. October 1915. : Controleur. Neira. 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira.| 1] 14u 30m | — 93 d ’ Be ke ee? licht. = Kloengkoeng. | 8.5 Z| 115.4 | Balien Lombok,| 2| 3u 30m | — 34 | 34 IM Dain N—Z Vertica Bali Vrij x. Meirdere schokken. 2) gu 30m gu 12m 565 5 Verticaal -E elke Vrij sterk schok 2 schok Controleur Mataram. 8.5 Z| 116.1 | Bali en Lombok, 2} 3u 40m | — 37 Lef ee Eerste twee vrij hevig. West-Lombok. Lombok gu 45m gu 12m565 ` lou 55m 21u 40m 6 = Controleur | Praja. 8.7 Z| 116.3 S 2} 3u40m | — 38 | 3u Im g Z—N Hevig. =- Midden- Lombok. ; = S a oun 48m > on (äm Së | 100 j Twee eerste zwaar; de overige| Muren v/d controleurswoning scheurden; : % S 10u 58m 2 i eveneens nok dak v/h kantoor. 114 6m : 15" 30m l 20" 10m 15 204 45m 3 gie om Controleur Selong. 8.7 Z| 116.6 : g|+3u 45m, — 39 gu jm re ma) Oe Hevig, horizontaal. Tallooze pannen g gleden af Usap v/h n: Gsst-Lambek K = : NW t W rdere kleinere schokken volgden S = a gu 45m pi gu Läm 565 o*t. nord Zeer hevig, horizontaal. Scheuren in controlonriwoning en in o = = ringmuur gevangenis. 10u 45m » Iets minder hevig, verticaal. Gevolgd door eenige kleine schokken. 2lu Om 3 vrij hevige schokken; hori- | Gevolgd ae vele kleinere schokken. zontaal. LXXVI Tk. en ** Midden-Java Tijd. A B Berich Waarnemings pene ne Uur “ding. Go erichtgever. d j t Ba- e plaats. Breedte. er ones 5 Locale tavia- Batavia. van 3 ZS iid tijd. éi | Grw en Eiland. aA tijd. M. T. Minuten. Batavia. ` October 1915 (vervolg). Resident. Soembawa. 8.5 Z| 117.4 |Timor en On-|'/2| nacht | — 42 3u Im derh., Soembawa| 2| ochtend gu 12m 56" a Taliwang. 8.8 Z| 116.9 S WA nacht | — 40 | 32 Im 2| ochtend gu 21m 56° Controleur. Neira. 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira.) 2) 17% 15m | — 93 Controleur | Praja. 8.7 Z| 116.3 | Bali en Lombok,| 3) 19" 20™ | — 38 idden- Lombok Lombok. ; Controleur | Selong. PR 116.6 cm 3| 23u 15m | — 39 Oost-Lombok. 5) + än Om 6 In 45m 7" 45 19" 15” 9| 22% Om 101 p os Ilf bu 45m 15u 30m j Oost-Lombok. — — K 2 — a BY : Amahei. 3.3 Z| 129.0 | Amboina,Ceram.! 9/12u Om | — 89 Controleur. Praja. 8.7 Z| 116.3 | Balien deed 11| 15u 50m | — 38 Lom Neira. 4.5 Z| 129.9 abd Nek 12| Su55m | — 93 Administrateur. Pitjoeng Poe-| 7.2 Z| 106.6 Preanger 12| 19" Om** (12) goer. | Regentsch., Java. K Resident. Tjoeroep. 3.4 Z | 102.5 | Benkoelen, 18| 7u30m | + 17 B Sumatra. _ Sehrijver district} Poeloeng. 1.9 Z| 111.6 Madioen, Java, | 19| 1lu 45m | — 19 Poeloeng. na. Kawali. 1.2 Z| 108.4 |Cheribon, Java.| 20| 22u Om | — 6 Et gee c z D E Dit: e SE E Bijkomende verschijnselen Richting. Se? | en aard der beweging. j Seconden. | opmerkingen. ee a ss Vrij hevig. + 30 J S SE EE EE 5 a + 30 Bar... Verticaal, licht. l Z—N Licht. MERE ee. Vrij hevig. Gevolgd door eenige kleinere schokken. 2 Kein schokken. àc So Sëcher d Gevolgd door eenige kleinere schokken. Zeer merkbaar. Zeer hevig. Pannen glijden van daken der steenen woningen. Ad a EEEN ade De verschillende eweg zijn °t hevigst _ geweest te Kalidjage (8.6 Z, 116.50); ` ah Zuidelijke end (Sakra) is er van verschoond gebleven; de kampongs _ aan den voet van den Rindjani hebben °t minst geleden (In Nov. ’15 wordt verhoogde werking _ Rindjani gemeld). = WO | Licht. 0 Z—N Vrij sterk. WE O—W Horizontaal, licht. AR EE eee eer Zwak, zeer kor : N-A Inn een 3 | ZW--NO |Licht 120 See eye Eese Trillingen. RN rca aur E NONE — WM — — 10 — A B en Residentie of Herlei- | Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- oost | Gouvernement | 5 se t Ba- “te plaats. Breedte.| van S | Locale | tavia- Batavia. S ie tijd. ijd. Aanvang Grw en Eiland. aA e EI : | Minuten. Batavia. October 1915 (vervolg). Resident. Parigi. 0.9 Z| 120.1 | Menado,Celebes.| 20 ? — 53 Distrietshoofd. | Djangkat. 2.4 Z| 102.3 | Djambi, 21| 7u30m | + 18 | 8"10m17s Sumatra. Resident. Tjoeroep. 3.4 Z| 102.5 | Benkoelen, 21 = + 17 D Sumatra, s Lais. 3.7 Z| 102.1 > 12| tads | + 19 5 i Benko elen 3.8 Z| 102.3 = 12} 8015™ | + 18 ” Se Mokko- Mokko. 2.4 Z| 101.1 = 12 ? + 23 ” ” ebong 3.0 Z 102.0 an 12 P + 19 OI Gezaghebber. Wahai 2.8 Z| 129.5 | Amboina,Ceram.| 26| 214 30m | — 91 Controleur. Banda-Neira, 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira. 27| 9"%37m | — 93 = Laboeha 0.6 Z| 127.5 | Ternate en On- 28| 9u10m | — 83 derh., Batjan. Controleur | Selong. 8.7 Z| 116.6 | Bali en Lombok, 29| +10" 0m | — 39 Oost-Lombok. Lombo November 1915. Ass.-Resident. | Soerakarta. 7.6 Z| 110.8 | Soerakarta,Java.| 1] lu Om |(— 12) Controleur mgeving 8.4 Z| 116.5 | Bali en Lombok,| 3/+ 7u 30m 39 Oost-Lombok. | G, Rindjani. Lombok, : 7 Selong. 8.7 Z| 116.6 S 3/+19u30m| ` Resident. Wetar. + 8 2Z|+ 126 [Timor en On-| 5 P 16 | derh., P. Wetar. Tjalang. 4.8 N| 95.4 | Atjeh en On-| 6|12" 15m | + 45 Civiel bureau. derh., Sumatra A Resident. Korim. 0.8 Z| 136.0 [Ternate en On-| 6/19" Om | —ı17 | 164 48m? S derh., Biak, N.-Guinea ii Soeroei. 1.9 Z| 135.7 | Ternate en On-| 6| — —116 derh., Japen. ss Kepahiang. 3.7 Z| 102.6 | Benkoelen, s| (ie 46m | + 17 |18%16m 6s | Sumat = Benkoelen. ss 2i 102.8 a 18u Om | + 18 ” = ais. 4.1 Z| 102.5 E 8/18" 15” | + 17 ” a Tallo. 4.2 Z| 102.7 S 8 2 + 16 D $ Lais. 3.7 Z| 102.1 x gg + 19 S © D E Bik d hijnsel Duur. er Intensiteit a ee er Riehting. en en aard der beweging. : RER opmerkingen. een. oes Licht 15 Z—N Zwak 1 mee jan. er 5 Zeemde. ` "Te d E mede eeen e EE Vrij hevige schokken l N-A oT oneven tenen 3 RR B Ressen: Vrij hevig. 1a 2 O-W Licht, horizontaal. 3 = Matig Huis schudde heen en weer en kraakte, oes. ZO—NW Horizontaal. + 2 OW Tt EE een Vrij merkbaar. Nov. ’s morgens werd een rookzuil gnd op den G. Rindjani. ey, ZO—NW Horizontaal, vrij sterk. EU cn Hevig, horizontaal. + 30 O—W Hevig. i 15 WO Vrij zwaar, horizontaal. De volgende dagen werd een ep A water- ` 2 stand van de zee waargenomen ? 3 Warn e Ed REL we buses VU CSCC RV OW en OW ee Pa er DR nn Hevig. 30 | O—W 15 LE LH ee Licht. — 102 — ** Midden-Java Tijd. A | B Ke Residentie of | | Herlei- ` Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- oost Gouvernement | 3 Z ot Ba- g i plaats. Breedte.| yan | E Locale tavia- Batavia. _ Gi en Eimi |2| td | "e | m i | | Minuten. Batavia. November 1915 (vervolg). Wedana van | Malingping. 6.8 Z! 106.0 | Bantam, Java. |10| 9u Om | +. Al 8159m Aën Tjilangkahan. ana v. Pa-| Goenoengken- | 6.6 Z| 106.1 és 10} 9u 5m = se roengkoedjang. jana. G. E. Hoffmann. Goenoeng Walet.| 6.9 Z| 106.8 10} gu 9m**| (— 12) D Regentsch.,Java. Controleur van Djampang l 8 Ze 2 10} gulgm** ` » Djampang tengah (Bo- djonglopang)? Ass.-Resident. | Buitenzorg. 6 L a Batavia, Java. |10 CS S së J. W. Reuschen-| Tjipetir. 0 Z| 106.6 er LO 9u LA) 7 D ach. Regentsch ‚Java. J. H. Berkhuy-| Lebak-Parai. 6.6 Z| 106.4 | Bantam, Java. |10| 9%35™ | + 1 D sen. = E. Gianetti. Goenoeng Mas.| 6,7 Z| 107.0 | Batavia, Java. |10| 10u 20m | — 1 D Resident. iroe, 3.1 Z| 128.2 | Amboina,Ceram.| 11 P — 86 Klerk Tjalang. 4.8 N| 95.4 |Atjeh en ee 12) 14u Om | + 46 Civiel bureau. derh., Sumat Controleur. Donggala. 0.7 Z| 119.7 | Menado, Galaten 13} 22u 5m | — 52 Gouverneur. Seulimeum. 5.4 N| 95.6 [Atjeh en On-|13/ 23" Om | + 45 derh., Sumatra. Gezaghebber. | Endeh. 8.8 Z| 121.7 (Timor en On-|l4| 1" Om | — 60 derh., Flores. Få Wedana. Malang. 8.0 Z| 112.6 | Pasoeroean,Java.| 14|12u 27m** (— 12) Gezaghebber. Paleleh. 2 N| 121.8 | Menado, 15) 12u 34m | — 60 ;’ Celebes. G. E. Hoffmann. Goenoeng Walet.| 6.9 Z| 106.8 | Preanger Re- | 16118u56m** (— 12)| 18u 47m408 gentsch., Java. J. W. Reuschen-| Tjipetir. 1.0 Z| 106.6 |, 55 16/18u 5 gm** Se D bach. Ass.-Wedana. |Tjikeusik. 6.7 Z| 105.9 | Bantam, Java. | 16/19" Im 4 » Administrateur, | Tjibadak. 1.2 Z| 106.6 16| 19u 7m** (— 12) ep Pitjoeng Poegoer Regentsch. Jaen. Ass.-Wedana. Soko. 7.9 Z| 111.6 | Madioen, Java. | 19} 3u Qm** = 3u 32m 31° Wedana. Poeloeng. „ „ i 19, 38 300) =", ” — 103 — © D E Bijkomende verschijnselen Duur. A Intensiteit Richting. en en aard der beweging. opmerkingen. Seconden. r 2 W (?) Zwak. + 2 O—W an EE WO Vrij sterk; vlug op elkaar vol- gen = ee a re ek Vrij st 2 O—W Licht. ‘esac es N—Z ee Ya NO—ZW k. Horizontaal. 2 schokken. N a AA Licht T 3 OW Ea ee er + 30 e Hevig. 2 Z—N Sterk. es is x ‘a Vrij hevig; eenige schokken. a... Matig. Rommelen. er ,.,...,..;, Vrij sterk. EE Lire. KÉEN WO 2 lichte schokken u, N—Z he gy eae RER 2 O—W Licht 3 Z—N Vrij hevig. J 3 schokken. Gë? N—O Zwak. — 105 — derhoorigheden, Flores. — 104 — A B ERDE Residentie of Herlei- Seismo- Berichtgever. | Waarnemings- geet EE | a) „Re Ta rte plaats. Breedte.| yan E| Locale | tavia- Batavia : s| tid tijd. Aanvang Grw. en Eiland. a J T: Minuten. Batavia. November 1915 (vervolg). Controleur. Ponorogo. 7.9 Z| 111.5 | Madioen, Java. | 11/34 30m**|(— 12)] 3u32m3ls Ass.-Wedana | Gondosoeli. VAER aaa LE, 5 11| 4u 15m S 9 are, J. H. Berkhuy-| Lebak-Parai. 6.6 Zj 106.4 | Bantam, Java. |21| 0" 35m | + 1 s Resident Parigi. 0.9 Z| 120.1 | Menado,Celebes.| 22 P — 53 Controleur Gorontalo, 0.5 N| 123.1 = 24) 54%45™ | — 65 sident. Paleleh. 1.2 N: 121.8 E 24 P — 60 Se Tonsawang. LEUN 18358 = 24 P — HI Gezaghebber. | Endeh. 8.8 Z| 121.7 |Timor en On-| 24| 20u 45m | — 60 erh., Flores. Resident. Onderafdeeling | + 0 + 100.5| Sumatra’s West-,24)| nacht — Oud Agam en kust. 25 Pajakoem- boeh Controleur | Selong. 8.7 Z| 116.6 | Bali en Lombok,| 25| on 30m | — 39 Oost-Lombok. ombok. 12u Om Resident. Taroena. 3.7 Z| 125.5 | Menado, Sangi-| 25} ? — 75 eilanden. Controleur | Selong. 8.7 Z| 116.6 | Bali en Lombok,| 26| 8u Om | — 39 Oost-Lombok. Lombok. ke Lg Bestuurs- Kaimana., 3.7 Z| 133.8 Amboina, 26) 23" 0m | —108 Assistent. ieuw-Guinea. Fd Gouverneur.| Madjene. 3.6 Z| 119.0 | Celebes en On-| 27| 21m 55m | — 49 derhoorigheden. Off. v. Gezond-| Koeta Tjane. | 3.5 N| 97.7 [Atjeh en On-| 27/ 200 55m | + 36 heid 2e kl. e derh., Sumatra. air en Gezaghebber. | Kajeli. 3.4 Z| 127.1 | Amboina, 28| 15u Om | — SI Boeroe. Resident. Namlea, 3.0 2 = = 8 ib je Gezaghebber. | Endeh. 8.8 Z| 121.7 |Timor en On-| 29} 5u 15m | — 60 ** Midden-Java Tijd. Cc D E Bijkomende verschijnselen Duur. ES Intensiteit Richting. en en aard der beweging. öynissklaggein. Seconden. 6 Z— Sterk, daarna trillingen. Ramen en deuren rammelden. 15 ZO—N Matig, 2 schokken. 1/2 N—Z Zwak. 3 horizontale schokken. D k vo Ia matige schokken. # en, < ee ES re EE Brenn. Licht ES BR EE Licht. Se eee = sads EE Verticaal. ZO—NW Matie Rommelend geluid. g. Ta Zwak. a 7 O—W Sterk ee on l Z—N Zwak Rommelen. ** Midden-Java Tijd. — 106 — A B RK e Lene Residentie of Herlei- Seismo- erichtgever. aarnemings- g a df Ste plaats. Breedte. ec ee E| Locale Gs atavi = o - Grw en Eiland. = tijd. ae Cd Minuten, Batavia. December 1915. Controleur van |$ 5 re | enggoeroeh. | 8.2 Z| 112.6 Pasoeroean, Java, 1| 0% 30m**|(— 12)| On 509 568 Controleur. District Teng-| 7.8 Z| 112,9 1} 14 Qm** ger (Poespo). a S ; Sp Toeren. 8.2 Z| 112.7 + 1 sg ” ” Wedana, oempang. 8.0 47 118,8 |° l , Patih Batoe (Sisir). | 7.9 Z| 119.5 a 11a 1om**} > » SE S Malang. 8.0 Z| 112. Hunger a dana van | Doengoes DI Si l i mer 7 Kanigoro. (Woengoe) ae 8 S Ass.-Wedana. | Ngebel 18 Ai 141.9 1 ay Regent. Nga 1.4 Z| 1115 , I| re gms » Ass.-Resident. | Madioen 1.6 Z ; : : 111.6 or ? Controleur, Ponorogo. te St Tihs x i zz = ; Ass.-Resident. | Magetan. 17 64 1114 1 E Wedana. Poeloeng. 19 £i 1418 l en EEN, 4. — 107 — © D E Biik d $ Daar. EH Intensiteit ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. S ER opmerkingen. en ern Sterk. RR Vrij hevig. + 10 O—W Kort, vrij sterk. schokken. +120 ZO—NW zs rt nen“ t.s... $ S D Matig. iin, Vrij sterk. 10 Z—N erk. Meerdere schokken. 300 w—O Sterk. 10 N—Z S Verscheidene huizen gescheurd en zwaar eset i secs nein Soedhono heeft zwaar eenden. Borende schokken. Vele steenen huizen gescheur urd, 30 ZO—NW Vrij sterk. Een inwoner e aardbeving in Ben- koelen van 26 Juni ’14 méemaakte, zegt dat s zwaarste schok te Pono- rogo ster was 5 N—Z Horizontaal, vrij hevig. teenen klein werden beschadigd; één huis stortte in. NO—ZW Vrij hevig. du, ug d A a TT ee se e e elt De Resident van Madioen Mavepati belangrijke schade aan ge- — bouwen toegebracht. nn ran CEA BE S a Ae AE teg EE AET A ETO S IEE EL I E N LR rm ERA AE et ae IS ate her a RER ee E Pete as ER EEE EE ey DAL Pr in ee e Semara * Midden-Java Tijd. — 108 — A B | ERBE Residentie of | Herlei- Sch Berichtgever. | Waarnemings- : Ger Cohn |£ | Har. e? E En laats Breedte.| van 2 E Locale er er Grw. | en Biland. |A) Hd | | | Minuten. Batavia December 1915 (vervolg). Ass.-Resident. | Bodjonegoro. 7.2 Z| 111.9 | Rembang, Java.| 1| In 0m**|(— 12)| 0u 50m36s Controleur, > 5 = a Li ie: Bm Bee D Ass.Resident. | Blora. 108 23 311 S 1.10 10mm 2 D egent. ` Bojolali. 1.6 Z| 110.6 |Soerakarta, Java.) 1] 1% Om**| __,, ” Ass.-Resident. | Soerakarta, SS 110.8 > 1 a 9 ” = ragen tA Al All, = 1| + Lu om** jr si Administrateur. | Ond. ,,Batoe| 7.6 Z = S H 14 më? S D Djamoes” F. R. Westhoff, Ondernem ming 95-25-1105 S l| lu 5m** 5 D oo „Soekaboemi”. ss.-Residen Pati. 7.8 Z| 111.0 |Semarang, Java.) 1} In Om > ” Controleur. Wirosari. TE 5} 111. S l = " D Gezaghebber. |Karimoendjawa. 5.9 Z| 110.5 | Semarang, Kari-| 1| In 0m** `, S oendjawa, J. Hoek, Opz. | Semarang. 7.0 Z| 110.4 | Semarang, Java.) 1 = D ” B 0. W. __Ass.- Resident. de 3 a Bs l| In 6m** = » J. Bley, Adm.| Genting Goe-| 7.1 Z| 110.0 > 1} 14 10m | — 13 ” „Selokaton” | noeng, On „Selokaton”, Adm. 5. O. | Pat 6.8 Z| 111.0 S lj lu 15m**(— 12) ” „Langsee” Resident. wage a _ wa 1j+ Ju 5m nt ” — 109 — © D E e? Bijkomende verschijnselen Duar. ; Intensiteit Richting. en en aard der beweging. oriens. Seconden. 60 | Eerst O—W, | Verscheidene perseun horizoı - | Deze aardbeving was eigenaardig door green in taal, matig sterk. het herhaald af- en wè enemen n draaiende er beweging (4 à 5 maal) en de ir draniende beweging aan het eind. Be... 15 & 20 schokken; duidelijk merkbaar. $ 4 ZO—NW tig. 15 O—W Tani 2 ” Vrij h vig, hori aal. f : e e e 3 iech te, schokken. | In de geheele afd, Sragen waargenomen. vereen .. O—W sede = otis de eee 6 à 7 NZ yl cee. vanen aen 2 W SE Z schokken 73 ZW—NO |Van oren ECH ge- lata 2 Z—N Licht. aa 4 O—W Hevig Oude scheur in muur iets verder open- : gegaan. 10 5 Een sterke verticale schok g ge | d lichte horizontale. = 3 NW—ZO vr gen d. Ook gevoeld op de afdeelingen : Seloka- _ = j ton, Wringinsari, Poetjoengsari, Parakan, Banaran, Djambean en Besokor 3 5 EE Horizontaal, vrij hevig. 5 + 3 ER Ri ; nde persoonlijke edad ers of Ze eee bee ane schade als gevolg van be oelde aardschokken werden tot pele nog — geen Su meng ontvangen. Alleen in de m van de Rori te n de weinig beteekenis Pin. ren van het hoofdgebouw : moskee te Groba- oe = 111 © D E A B | l T Residentie of Herlei- Seismo- Daar SCH Taten Bijkomende verschijnselen Berichtgever. | Waarnemings- | oost | Gonvernement | g| „UM | tot Ze u | Richting. en ats. (Breedte. van S Locale tavia- peers en aard der beweging. ki | Grw. en Eiland. |& tijd. = MT ET opmerkingen. Minuten. Batavia. = December 1915 (vervolg). 2 O—W Vrij sterk. J. Schmutzer. | Gondang 1.9 Z] 110.3 | Djokjakarta, 1] In 4m**|(— 12)| 04 50m 368 Lipoero. Java. Bes... NZ? Matig. Ass.-Resident. | Wonosari. 8.0 Z| 110.6 5 Hina md Sn » CR Z—N Eenige hevige schokken. = Poerworedjo. 7.7 Z| 110.0 | Kedoe, Java. H Ja OMS a eee a Be en H. v. Tongeren.| Magelang 15 Z| 110.3 = Hiag 208%) y » + 60 ZO—NW Buitengewoon hevig. Baud, Adm. Pagilaran. T.L Z| 109,8 | Pekalongan, If 1u 10m** k » davai P = o oe en O WOP - |)... wur E. ʻi Westhoff.| Soebah. 1.0 Z| 109. x 1} lu 30m**| „ » B e e eas Vrij sterk. Pat Malang. 8.0 Z| 112.6 | Pasoeroean,Java.| 1) 2u 26m**| „ 4 N—W Bes pi schokken. es W edana. | Soko, 1.9 Z| 111.6 | Madioen KLB OMR EE J. Schmutzer. | Gondang 110.3 | Djokjakarta, If + än Om . Lipoero, Java. 132 Z—N 2 horizontale lichte schokken. Controleur. Banda-Neira. 4.5 Z| 129.9 | Amboina, Neira.| 1| Su 43m | — 93 elke schok NO—ZW i orizontale schokken. Resident. Tifoe. 3.7 Z| 126.4 | Amboina, ye? dom ee eu ne: ORDE ee EE baar. J, Schmutzer. | Gondang 7.9 Z| 110.3 | Djokjakarta, 3| 6u 36m**| (— 12)| 6u 25m “oec: pan Lipoero. Java. Bee Malie, Wedana. Poeloeng. e 111.6 | Madioen, Java. | 3/64 30m**, `, » 3 SC RN Zw __Districtshoofd. | Geheele Afdee- ie 111.5 = 8 4 S D ling Ponorogo. D e schokken. Ass.- Wedana. Soko. ji 111.6 j 3} Tu Om** = D e A EE = : Leh T Resident. Djailolo. 1.2 N | 127.5 | Ternate en Ond, 3/13u Om | — 83 ar. de waw verticale scholken : i 16u Um 7 NO—ZW ae vrij hevige achökken, Dak en zoldering kraakten; lampea | Posthouder. Tifoe. 3.7 Z| 126.4 | Amboina, 5| 8u 27m | — 79 bewogen zich. = o Boeroe. |. 8 ow ne Resident. Tallo. 4.2 Z| 102.7 | Benkoelen, Gi BRION LR ERE en een Ze | Sumatra, 10 o l Tais. 4.1 Z| 102.5 deel E ee S To Kepahiang. 3.7 Z| 102.6 = 6 e S 1 = nt -Controleur Praja a. 8,7 Z| 116.3 | Bali en Lombok,| 7| 6u Om | — 38 I RAN ien Midden-Lombok Lombok, | | ee O Vit bon Resident. Selong. » 116. a T — 39 hi... Zwak, verticaal _ Wedana. oeger. 8.4 Z| 113.5 | Besoeki, Java. | 12 17u30m®®(— 1911 = m ZO_NW | Eenige schokken. Ass.-Resident. | Loemadjang. 8.1 Z| 113.3 | Pasoeroean,Java. 12 » » io o el. Zwak, verticaal. Patih. Djember. 8.2 Z| 113.7 | Besoeki, Java. |12/17"55m**| ee e ** Midden-Java Tijd. — 112 — A B | | Sone Residentie of | Herlei- Seismo- . ee In raa Berichtgever. | Waarnemings- | ak Gouvernement | £ Bes | tot Ba- ; e. plaats. ‚Breedte.| van g| Locale | tavia- Batavia. | Grw en Eiland E tijd | a AMT | a | Minuten. Batavia. December 1915 (vervolg). Gouverneur. !Onderafdeeling |+2.5 N] + 96 |Atjeh en On-[l3)| nacht | + 40 „Simeuloe”. derh., Simeuloe. 14 16 P Gezagvoerder | Koepang. 19.2 Z| 123.6 (Timor en On-| 16) län 45m | — 67 SS Pelikaan. derhoorigheden, | 17| 24 45m Resident, Koepang en = > ei 16 P = omstreken. 17 P | Se Tjamplong. zen 23.9 17 P 68 Off. v. Gez. Rendeng. 2.7 N| 97.9 | Atjeh On-| 20| 2u 30m | - 36 | 34 23m52s | derh., Sumatra. Bewoners van |Singkel. 2.4 N| 97.8 ú 20| 3u 5m > » | Singkel. Resident. Selong. 8.7 Z| 116.6 | Bali en Lombok,| 20| 20u üm | — 39 ok. ee, Piroe. 3.1 Z| 128.2 | Amboina,Ceram.| 25| +1"45m| — 86 |: : | Bestuurs-Assis- | Pati. 8.2 Z| 127.9 | Timor On-| 31| 94 30m | — 54 tent Serwaroe. derhoorigheden,| | — 113 — © D E Biik 2 Daar. en iata ijkomende verschijnselen Richting. en en aard der beweging. : "SE opmerkingen. EE EEN Tamelijk hevig. Biss, ZO—NW _ | Hevig, horizontaal. E E Ee nn 3 dehokken Gerommel; huis schudde. 22 eea Sterk. Gerommel. eet Vrij hevig. Dia 2 schokken. elke schok. i Ket ponca a LXXVI Over een paar eigenaardigheden van den haarhygrometer DOOR Dr. C. BRAAK. Sinds het jaar 1912 zijn door het Observatorium te Batavia een groot aantal secundaire meteorologische stations gesticht, zoowel op Java als in de Buitenbezittingen. Zij zijn, behalve met een psychrometer voor de oogaflezingen, o.a. voorzien van een zelfregistreerenden haarhygrometer. Deze instru- menten blijken, mits zij niet worden versteld, merkwaardig constante correcties te bezitten, een zeer gelukkig verschijnsel, want daardoor is het bijna altijd mogelijk gebleken, ook al mankeert er cens wat aan de oogaflezingen, de hygrograaf- aflezingen met voldoende zekerheid vast te leggen. Een enkel voorbeeld moge dienen om dit nader toe te lichten. Op een der stations, waar de waarnemingen geschieden door een inlander zonder Europeesch toezicht, moesten de thermometer- aflezingen van het geheele jaar 1915 worden verworpen ; voor het vastleggen der correcties kon echter beschikt worden over de waarnemingen van Januari—Juli 1914, toen de aflezingen nog betrouwbaar waren, en die van Maart 1916, toen ze weer opnieuw bruikbaar waren geworden. Deze gaven de volgende correcties : correcties bij 100°/, 90°/, 80%), 70% 60°/ 50°/o Jan.—Juli 1914 2%, 2 2.3 3 4 4.3 Maart 1916 2°, 2 3 4 5 6 verschil oj, 0 07 —1 =t =li een overeenstemming, die zoo goed is als men ze maar wenschen kan. — 115 — Dit voorbeeld zou met een groot aantal andere zijn te vermeerderen. Ik zal dit echter niet doen, maar wil liever op een paar afwijkingen van dezen regel wijzen, die een bijdrage kunnen leveren voor onze kennis van de verande- ringen, die in den haarbundel plaats vinden. Een merkwaardige afwijking, die zich op geen der andere stations heeft voorgedaan, treedt op te Sarokka, een station gelegen te midden van de zoutpannen van Madoera. De hygrograaf wordt langzamerhand ongevoelig voor de hooge vochtigheden. Nadat in October 1911 het station in werking was getreden, bleek bij een bezoek in Juli 1912, dat de pen nooit hooger aanwees dan 92°/,, terwijl ze voor lage vochtig- heden vrijwel de normale bewegelijkheid vertoonde. Dit verschijnsel heeft zich sindsdien bij elken nieuwen haarbundel herhaald. Nadat in Maart 1914 de hygrograaf van een nieuwen haarbundel was voorzien, begon reeds in Juli de gevoeligheid van ongeveer 80°/, af naar boven toe geringer te worden, in October was zulks al bij 71°/, het geval, in December reeds bij 68°/,, terwijl toen boven de 90°/, alle bewegelijkheid ophield. Het jaar 1914 was het beruchte droogte jaar, de zoutwinning was toen zeer overvloedig, en de invloed van de zoutdeeltjes op den haarbundel, waaraan ongetwijfeld het ongevoelig worden van den hygrograaf moet worden toegeschreven, zeer sterk. Een ander verschijnsel, belangrijker omdat het meer algemeen voorkomt, is het afwijkend gedrag van den hygro- graaf tengevolge van groote en langdurige droogte. Terwijl de correcties voor de betrekkelijke vochtigheden beneden 50°/, vrijwel constant blijven, worden zij daarboven sterker negatief en de afwijking neemt toe naarmate de vochtigheid hooger wordt, m.a.w. de lengte van den haarbundel neemt toe. Of men kan het als volgt uitdrukken: wanneer na sterke droogte, tijdelijk een groote vochtigheid intreedt, wijst de hygrograaf hooger aan dan wanneer er geen droogte was geweest en de vochtigheid steeds dezelfde hooge waarde had behouden. Tot op zekere hoogte is het een verschijnsel — 116 — analoog aan hetgeen men aan elken hygrograaf kan waar- nemen, wanneer men bij een vochtigheidstoestand van 70 & 80°/, plotseling de haarbundel kletsnat maakt; de pen stelt zich dan in op een maximalen stand en zakt al zeer spoedig meerdere procenten. Als voorbeeld hiervan zij de volgende proefneming vermeld. Een hygrograaf die van 22—25 Augustus 1916 nauwkeurig was geijkt, werd den 29° Aug. toen hij een betrekkelijke vochtigheid van 90°/, aanwees, plotseling met water nat gemaakt; hij steeg aanvankelijk tot 100°/, maar was na 1 minuut tot 99°/, gedaald, na 2 minuten tot 98°/,. Hij werd daarna aan zijn lot overgelaten en 2'/, uur later opnieuw nat gemaakt. De pen steeg nu slechts tot 96°/, en was na eenige minuten gedaald tot 93°/, en wees toen derhalve 7°/, lager dan de oorspronkelijke correctickromme aangaf. Toen hij 1 en 2 September opnieuw in de meteorologische hut werd geijkt, bleken de oorspronkelijke correcties weer te gelden. Dit experiment zoowel als de bevindingen met de hygro- grafen op de meteorologische stations geven derhalve aan dat tijdens langdurige vochtigheid voor de hooge percenten de aanwijzigingen lager zijn dan wanneer bij droog weer voor korten tijd een voorbijgaande vochtigheidstoename optreedt. ') Gedurende de jaren 1914 en 1915 waarover dit onderzoek loopt, werd in den drogen tijd het naar boven gaan van de registreerpen op de volgende stations waargenomen. De stations, waar door verwisselen en verstellen van den hygro- graaf of door onnauwkeurigheid der contrôle waarnemingen de beslissing omtrent het wel of niet voorkomen van het verschijnsel minder zeker was, zijn met een (?) aangeduid. In 1914 te Buitenzorg, Patjet, Bandoeng, Tosari, Padang, Menado, Koepang en Assembagoes (?). In 1915 te Patjet en Padang. ') Met dit verschijnsel dient o.a. rekening gehouden te worden voordat men de betrekkelijke vochtigheden boven 100°/,, die weleens bij ballonvaarten in wolken zijn waargenomen, aan overzadiging mag toeschrijven. — ih — De stations waar zulks niet voorkwam (het ? heeft een zelfde beteekenis als boven) zijn in 1914: Tjibodas, Rogodjampi, Goenoeng Rosa, Pontianak, Kajoe- mas (?), Tandjong Pandan (?) en Fort de Kock (?). In de volgende tabel is de maximale afwijking opgeno- men en de betrekkelijke vochtigheid, waarbij ze voorkwam en tevens de vochtigheid waarbeneden de afwijking onmerk- baar was. Max. Afwijking | Afwij- | Laagste id king =0 | maand- bij: ü bij gem. Buitenzorg 1914 KÉ 80°/, 50°/, 68°/, Patjet > 65 100 40 68 Bandoeng = 3 100 60 65 Tosari i 25 80 30 60 Padang = 5 100 40 70 Menado 4 10° 100 50 62 Koepang e 8 100 30 55 Patjet 1915 35 90 ? 76 Padang S 45 | 100 40 76 Te Padang is in 1915 Juli de afwijkingsmaand, in Augustus is de afwijking al bijna onmerkbaar geworden. Dit sluit geheel met het verloop der regencijfers, dat in 1915 als volgt was. Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. 195 408 235 589 343 534 355 334 590 672 575. Te Koepang was reeds in Juni 1914 de invloed van de droogte op den hygrograaf merkbaar, hij bereikte zijn maxi- mum in Augustus en October (van September ontbreken de contröle waarnemingen) en deed zich zelfs in December nog gelden. Te Menado was de inwerking duidelijk te Di = bespeuren van Juni tot November en bereikte een maximum in September en October; de maandgemiddelden van de betrekkelijke vochtigheid waren in 1914 voor deze stations: Jan. Febr. Maart April Mei 3 Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Koepang Ba — 8 83 782: 18 64 64 55 70 74 Menado 86 84 83 82 83 S 69 02 63 69 8 Ook in deze gevallen gaan de afwijkingen met de wisse- lingen van de betrekkelijke vochtigheid vrijwel parallel, behoudens een geringe vertraging in het verloop der correcties, vergeleken met het verloop der vochtigheid. In de bovenstaande tabel zijn ook nog opgenomen de laagste maandgemiddelden van de betrekkelijke vochtigheid; die van de stations waar in 1914 geen verandering in de correctie was te bespeuren volgen hieronder: Tjibodas SE, Rogodjampi 71°/,. Goenoeng Rosa 72°/,, Pontianak 80°/,. De laatste waarden zijn alle zonder uitzondering hooger dan die van de tabel; derhalve zijn de hygrograafcorrecties constant gebleven waar de droogte minder excessief is ge- weest. Uit de tabel blijkt tevens dat in het algemeen de correcties grooter zijn naarmate de droogte sterker was. Dat alle haarbundels niet op dezelfde wijze op de droogte zullen reageeren, is a priori reeds aan te nemen en is ook wel tot op zekere hoogte uit de cijfers der tabel te besluiten; om hieromtrent met zekerheid iets af te leiden zou een meer speciaal onderzoek noodig zijn dan hier werd beoogd. Dec. Een woord ter inleiding bij den Onderzeeschen vorm van Celebes. Aan het Encyclopaedisch Bureau bij de afdeeling voor de Bestuurszaken der Buitenbezittingen van het Departement van Binnenlandsch Bestuur, is als hoofdtaak opgedragen, de samenstelling van gewestelijke monograpbien, welke aan hooge eischen hebben te voldoen. Deze monographien be- hooren zich te bewegen op historisch, geographisch, economisch, ethnographisch en administratief gebied. ls eerste onderwerp werd gekozen het gewest Celebes en Onderhoorigheden. In algemeene trekken zal de indeeling van het werk zijn als volgt: I. Het Land. IL Het Volk. Door deze beide deelen hoopt men de factoren te leeren kennen, welke in land en volk aanwezig zijn. Zij vormen den grondslag, waarop de ontwikkeling van het land in economischen zin heeft plaats gehad, welke ontwikkeling dan in deel III geschetst zal worden. De uitvoerige nasporingen, welke noodig bleken om, zij het slechts een beknopte schets van de historie van dit gewest samen te stellen, eischen zooveel tijd, dat deel IV „de geschiedenis”, vermoedelijk veel later zal verschijnen. ') Deel [ „het land” nadert zijne voltooiing. Het eerste hoofdstuk daarvan behandelt het voetstuk waarop Celebes rust. In overeenstemming met de aan het Encyclopaedisch Bureau opgedragen taak werden in dit hoofdstuk zooveel mogelijk de uitkomsten samengevat van de natuurweten- ') Het behoeft wel geen betoog, dat in dl. II en Ill het verband met de voornaamste historische feiten niet onvermeld zal blijven. — 120 — schappelijke onderzoekingen, welke ten aanzien van den Onderzeeschen vorm van het Oostelijk deel van den Archipel in het algemeen en van Celebes in het bijzonder werden ingesteld. Ter verkrijging van aanvullende gegevens, zoomede met het doel om gewezen te worden op minder juiste voorstel- lingen, had ik het voorrecht, het hoofdstuk betreffende den Onderzeeschen vorm van Celebes voor te dragen in eene gecombineerde vergadering van de jonge Geologen Club te Weltevreden en van de bekende Natuurkundige Vereeniging ter plaatse. Met hetzelfde doel maak ik dankbaar gebruik van het aanbod der laatstgenoemde instelling om de door mij samen- gebrachte gegevens door middel van haar periodiek onder de aandacht te brengen van den lezerskring van dit Tijdschrift. Hetzelfde geschiedde reeds met het hoofdstuk over de „Patoentoengdiensten”, samengesteld door mijn medewerker, den heer Penarp, en welwillend opgenomen in het Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Weten- schappen (deel LV, afl. 4, 5 en 6). Dr. N. Aprranr had toen reeds dadelijk de vriendelijkheid dat artikel met eenige waardevolle aanteekeningen te verrijken. Mogen velen hierin aanleiding vinden ook thans hunne opmerkingen ten beste te geven in het belang van het ondernomen werk. Tjitjoeroeg, 7 October 1916. | L. van VUUREN Si bo 8. GEOGRAPHISCHE BESCHRIJVING. L De Onderzeesche vorm van Celebes. J. D(auron). D. Horner. S. MULLER. HUMBOLDT. A.R. WALLACE. A. R WALGACE, PEscHEL. A. R. WALLACE. O. Kriimmen. Mamoodjoo in Mandhar. (J. H. Moor. „Notices of the Indian Archipelago, Singapore, 1837”). Verslag van een geologisch onderzoek van het Zuid-Oostelijk gedeelte van Borneo. Verh. B. G. y. K. e. W. XVII. Batavia, 1839. Ueber den Charakter der Thierwelt auf den Inseln des Indischen Archipels, ein Betrag zur Zoölogischen Geographie; „Archiv. für Naturgeschichte, 12, 1, 8 6. Kosmos, IV. Stuttgart, 1858. On the zoölogical geography of the Indian Archipelago. (Journal of procee- dings of the Linnean Soc., Zoöl. papers, 1860). Vertaald door P. J. Verm in „de Indische Gids”, 1864 dl. II. On the physical Geography of the Malay Archipelago. Journal of the Royal Geogr. Soc. of London 1863, XXXIII, p. 223. Geographische Homologiën. Das Ausland 14 Mei 1867, en „Neue Probleme zur vergleichende Erdkunde”. Leipzig 2. Aufl. 1876. The Malay Archipelago. London 1869, 1880 en 1890. Zeitschr. f. Wissenschaftl. Geographie. III, I, 1882. 10. Vivien DE Sr. MARTIN et SCHRADER. 11. J. F. NIERMEYER. 12. R Segoe 13. Th. STRUDER. 14 ,, CHALLENGER”. 15. H. BERGHAUS. 16 Dr. A. WICHMANN. 17: AR Waizaoe 172. A. R. WALLACE. 18. J. F. NIERMEYER. 19. Dr. Max. WEBER. 20: Drs. BR ëm KR SARASIN. 21. Dr. Max WEBER. 22. G.F. Tıspeman. 23. Dr. R. D. M. VER- BEEK en FENNEMA. — 122 — Atlas Universelle. Paris. Hachette et Ce, Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen., 2° pen III, 1886. Over de gegevens v. h. Duitsche zeil- schip „Karl.” Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen. Ser. 2. V, 1888. Kaart IV. Forschungsreisen S.M Gazelle" Berlin. 1889. Report voyage „Challenger”. Narrative of the cruise, vol. I. J. MURRAY. Physikal. Atlas. Gotha, 1892. Die Binnenseen von Celebes, Peterm. Mitth. 1893. 39 Band. Island Life. London, 1880, 1895. On the geographical distribution of animals. 1876. De Geschiedenis van de lijn van War- LACE. Tijdschr. K. N. A. G. 1897. Die Niederländsche Sibogaexpedition zur Untersuchung der marinen Fauna und Flora des Indischen Archipels, und einige ihrer Resultaten. Peterm. Mitth. 46, 1900. Materialen zur Naturgeschichte der Insel Celebes. Dritter Band: Ueber die geologische Geschichte von Celebes auf Grund der Thierverbreitung. Wies: baden, 1901. Siboga-Expeditie. Monographie T. Hydrographic Results of the Siboga- expedition. (Monographie III) Leiden, 1903. Geologische beschrijving van Java en Madoera. 1906. — 123 — 24. Dr. R. D. M. Ver- Molukken-Verslag. Jaarboek Mijnwezen, BEEK. Ned. Oost-Ind. 37° Jaargang, 1908. 25. J. F. Nrermeijer. De Onderzeesche vorm van Celebes. Tijdschr. K.N.A. G. Ser. 2. dl. XXVI, 1909. 26. Zeekaarten, voor het Oostelijk deel van onzen Archipel, zie Zeemansgids. De eigenaardige fantastische vorm van de eilanden Celebes en Halmahera gepaard aan hunne ligging in het sterk verbrokkelde gebied tusschen Zuid-Oost Azië en Australië, heeft niet nagelaten steeds de aandacht te trekken van de onderzoekers, die zich bezig hielden met de aardkunde in baren vollen omvang. Het aanwijzen der oorzaken, welke geleid hebben tot deze geweldige verbrokkeling in het algemeen en tot de bijna spookachtige gedaante der beide eilanden in het bijzonder, vereischt eene zoo volledige kennis van den bodem- vorm der omringende zeeën, baaien en zeestraten, van de geologische gesteldheid, zoomede van de voormalige en hedendaagsche fauna en flora van het geheele gebied waartoe deze eilanden behooren, dat het niet te verwonderen is, dat de natuurwetenschappelijke onderzoekingen, vooral in de laatste helft der 19° en in de 20° eeuw ingesteld, gericht waren op eene vermeerdering dier kennis van het Oostelijke deel van onzen Archipel. Toch schijnt ook thans de tijd nog niet gekomen, om een beslist antwoord te geven op alle vragen, welke ten aanzien van dit gebied gesteld worden. Wel gaven de uitkomsten dier onderzoekingen aanleiding tot verbetering van vroeger op al te losse gronden gestelde conclusiën. Vermeende overeenkomst tusschen Borneo en Celebes. Zoo was Professor Dr. Arruur Wichmann (16) de eerste die de onhoud- baarheid aantoonde van de door Horner (2), Warmace (6) en PescHeL (7) bepleite overeenkomst tusschen Borneo en Celebes. — 134 — De geleerde schrijver doet dit in zijn artikel „Die Binnenseen von Celebes” opgenomen in Petermanns Mitteilungen 1893 (39 Band) p. 225 e.v. De belangrijke plaats, welke deze vermeende overeenkomst tusschen Borneo en Celebes geruimen tijd heeft ingenomen, ook bij het onderwijs in de aardrijkskunde van Nederlandsch- Indië, voornl. als een gevolg van onjuiste begrippen omtrent den onderzeeschen vorm dier eilanden, rechtvaardigt voldoende de opname van een overzicht van de gronden, waarop Prof. Wichmann de onjuistheid van de uitgesproken overeenkomst aantoont. De punten van overeenkomst, welke men meende te zien tusschen Borneo en Celebes werden het eerst vermeld door L. Horner (2). Deze onderzoeker maakte nl. de opmerking, dat het eiland Borneo in vroeger tijden wel eenzelfde gestalte vertoond zoude hebben als Celebes, welke meening gegrond was op een korte schets van het Borneosche berg- stelsel en van de opvulling der tusschen de bergketens gelegen baaien door jongere afzettingen. Scherper formuleert Warrace deze gedachte in zijne zoo bekend geworden woorden: „A subsidence of a few hundred „feet would reduce Borneo into in a shape very similar to „that of Celebes, which island may be considered to be „now in a state, that Borneo has just passed out of, and „to be still engaged in filling up and converting into „swampy plains the deep gulfs, that at persent occupy „the spaces between the radiating lines of mountains.” (6, p. 223). PzscHeu. heeft iets later, maar uitvoeriger, getracht de tusschen de beide eilanden bestaande punten van overeenkomst naar voren te brengen en kwam daarbij tot resultaten, welke in hoofdzaak met die van WALLACE overeenstemmen; (4, p. 457 en 66) immers Warracr stelt uitdrukkelijk op den voorgrond, dat Borneo in een stadium verkeerd heeft, overeenkomend met dat, waarin het tegenwoordige Celebes: zich bevindt. = mb. Het laatstgenoemde eiland zoude door opvulling der diep insnijdende baaien eenzelfden vorm aannemen als Borneo. PescHeL daarentegen is van meening, dat Celebes slechts als een sterk in omvang afgenomen Borneo beschouwd moet worden en reeds lang verdwenen zoude zijn, wanneer het gebergte, dat als een geraamte staan bleef, ons niet veroorloofde de voormalige omtrekken van het land te reconstrueeren. Beide meeningen moeten onjuist genoemd worden. In de eerste plaats wijst Prof. Wıcumann er dan op, aan de hand van een kaartje, overgenomen uit de Physikalische Atlas van Brremaus (15, Blad. 25, 2° Afd. V), dat Celebes zelfs by een verheffing van 200 M. nog in hoofdzaak zijn tegenwoordige gestalte zou bewaren. De Celebes omgevende zeeën en straten zijn zoo diep, dat er al heel weinig van het eiland zoude overblijven, wanneer het voorhanden materiaal tot opvulling van de genoemde diepe baaien en straten zou moeten dienen. In de tweede plaats is het rivierstelsel der beide eilanden geheel verschillend, terwijl mede het bergstelsel van Borneo in werkelijkheid een geheel ander karakter blijkt te dragen dan het ketengebergte van Celebes. Deze beide punten worden bij de Oro-hydrografische beschrijving hierachter uitvoerig behandeld. Wel neemt WicHMANN, mede op grond van de door vroegere onderzoekers !) uitgesproken meeningen, zekere overeen- stemmende momenten aan, welke ertoe bijgedragen hebben Celebes en Halmahera eene zoo opvallende fantastische gestalte te geven. Deze gronden zijn alle gelegen in de factoren, welke de tektoniek van het uitgestrekte gebied tusschen Zuid-Oost- Azië en Australië beheerschen, en zullen bij het weergeven der thans bestaande inzichten omtrent den geo-tektonischen bouw van Celebes behandeling vinden. ) J. D(ALTON): „Mamoodjoo in Mandhar” (J. H. Moor: Notices of the Indian Archipelago, Singapore, 1837 p. 75) en HUMBOLDT. Kosmos IV, Stuttgart, 1858. p. 395. — 136 — Grenslijn van Wallace. Eene tweede punt, dat door de genoemde natuurwetenschappelijke onderzoekingen, tot zijne werkelijke beteekenis werd teruggebracht, is het voor de geographische kennis van het oostelijk deel van onzen Archipel in het algemeen en voor Celebes in het bijzonder z00 belangrijke vraagstuk van de lijn van WALLACE. De geschiedenis van de lijn van Waurace is beschreven in een kort opstel van J. F. ebk We opgenomen in het Tijdschr. van het K.N.A.G. Duidelijk wordt daarin ee boe lang zich het dogma van de beroemde Warracr-lijn, ') welke, tusschen Bali en Lombok, door Straat Makassar en de Celebes-zee gaande, twee verschillende dierenwerelden zoude scheiden, kon handhaven, niettegenstaande reeds in 1875 op het aardrijks- kundig congres te Parijs (P. J. Verm) de onzekerheid der grondslagen van Warrace'’s-lijn werd vastgesteld. Bij de behandeling van fauna en flora van Celebes wordt uit- voerig op deze belangrijke quaestie teruggekomen, teneinde de uitkomsten van de onderzoekingen op dat gebied te schetsen. De Siboga-expeditie. Voor den onderzeeschen vorm van Celebes zijn echter van bijzonder belang de resultaten, welke verkregen werden door de „Siboga-expeditie” onder leiding van Prof. Dr. Max Weger, welke ondernomen werd met het speciale doel juistere inzichten in de plaats te stellen voor het leerstuk van de lijn van Wanace (NIERMEYER t.a.p. bl. 763). In de eerste monographie, welke door den leider der expeditie werd samengesteld onder den titel: „Uitkomsten op Zoölogisch, Botanisch, Oceanographisch en Geologisch Gebied,” wordt de geschiedenis van het ontstaan der expeditie beschreven, (p. 1 t/m 12 Hfst. I en II). 2) 1) Volgens Prof. NIERMEYER spreekt WALLACE het eerst over deze ` me in 1860. (On the zoölogical geography ofthe Indian Archipelago, urnal of Proceedings of the Linnean Society, zoölogical Papers, 1860, vertaald door P. J. VETH in de Ind. Gids, 1864 DI, II, bl. 164). Wij v een in het bijzonder de aandacht op Hfst. I „Intro- duction”, waarin een kort historisch overzicht gegeven wordt van de ingestelde Bader zokig in onzen Archipel op Zoölogisch gebied. — 127 — Drs. P. en F. Sarasin. Vóór de reis van de Siboga en kort daarna was Celebes als studieveld gekozen door Drs. P. en F. Sarasın, die gedurende de jaren 1893—1896 en 1902—1903 hunne stoutmoedige onderzoekingsreizen onder- namen, krachtig daarbij gesteund door de Regeering. Ongeveer gelijktijdig met de eerste monographie der resultaten van de Siboga-expeditie, werden de uitkomsten van hunne onder- zoekingen gepubliceerd in het groote werk: „Materialien zur Naturgeschichte der Insel Celebes,” dat veel heeft bijgedragen tot een juistere waardeering van de plaats, welke dat eiland in natuurwetenschappelijken zin toekomt. Het uitgangspunt van Prof. Weber en Drs. P en F. Sarasin. Het standpunt, door den leider der Siboga-expeditie ingeno- men ten aanzien van de geo-tektonische beteekenis van onzen Archipel, blijkt al dadelijk uit den aanhef van de „Intro- duction”. Aangezien dit standpunt van groot belang is voor de beoordeeling der verkregen resultaten, mogen de enkele bewoordingen, waarin het is aangegeven, hier onvertaald volgen: „L'étude comparative de la terre nous a appris depuis „longtemps que l’Archipel Indien constitue Pune des plus „instuctives régions du globe”. „Interposé entre I’ Asie et l’ Australie, il représente l’ancienne „terre d’union de ces deux continents, qui, au cours des „âges géologiques, s'est subdivisée en un très grand nombre „diles d’étendues très diverses, séparées, soit par de larges „mers, soit par des détroits ou canaux rétrécis”. De Sarasıns meenen, dat hun standpunt, in dit opzicht, verschilt van dat van Weser (20, p. 157), toch schijnt dit verschil bij nadere beschouwing in wezen minder groot. De Sarasıns geven hun standpunt als volgt weer: „Wenden wir uns nun, den Resultaten des nächsten Bandes ') „vorgreifend kurz zur Geologischen Geschichte von Celebes, „um zu erfahren in welche Periode etwa unsere Landver- 1) Entwurf einer Geogr.-Geol.-Beschreibung der Insel Celebes. Drs. P. en F. Sarasın. Wiesbaden 1901. (Materialen enz. Band 4). BBE „bindungen zu setzen sein dürften. Da finden wir füs’s Erste, „dass noch im Eocän Celebes überhaupt nicht existirte, ja dass „damals ein sehr grosser Theil des heutigen, indo-australischen „Archipels unter Wasser lag. In Celebes selbst erreichen „die eocänen Kalkbildungen eine bedeutende Mächtigkeit. „In jener Zeit schied somit eine weite See Asien von „Australien. Daraus folgt, dass die Abtrennung Australiens „von Asien, wenn sie überhaupt, was ja sehr wahrscheinlich, „einen gemeinsamen Continent gebildet haben, vor der „Tertiärzeit, hypothetisch in der Kreitperiode, erfolgt sein „muss, wonach eine lange Isolierung die Ausbildung der „beiden so verschiedenen SC der asiatischen und der -anstralischen, erlaubte.” (20, p. 128). Ook zij achten het dus zeer anar datde Australische en Aziatische continenten verbonden zijn geweest, zij het dan dat zij deze periode terugplaatsen tot voor het krijt. Wezer heeft zich omtrent het tijdperk der vereeniging niet nader uitgelaten, hij stelt slechts in zeer algemeene termen, dat in den loop der geologische eeuwen het gebied tusschen het tegenwoordige Azië en Australië verbrokkeld werd. Het gradueele verschil bestaat hierin, dat WEBER aanneemt, dat de thans in het Oostelijk deel van onzen Archipel liggende eilanden, de resten zijn van het vroegere continent, terwijl de Sarasıns aannemen, dat in en na het krijt tot in den eoceenen tijd een ondiepe, wijde zee Azië en Australië gescheiden heeft; eerst na het eoceen zijn de thans bestaande eilanden, zij het nog niet in hunnen tegenwoordigen vorm, opgeheven, waarbij deze onderzoekers dan landverbindingen aannemen tusschen Celebes, de Philippijnen, de Molukken en Java en Flores. Dit gradueele verschil heeft tengevolge gehad dat WEBER mede op grond zijner onderzoekingen ten aanzien van de zoetwatervisschen, !) de fauna van Cebeles en van onzen Oostelijken Archipel in het algemeen beschouwt als een 1) WEBER, M. Die Süsswasser — Fische des Indischen Archipels, nebst Bemerkungen über den Ursprung der Fauna von Celebes. 1894. — 129 — „verarmde Indische fauna”, verarmt door het verval van het continent in talrijke kleinere eilanden, waarbij dus een voor- malig Indisch (aziatisch) karakter dier fauna aangenomen wordt, terwijl de Sarasıns krachtens hunne opvatting voor Celebes besluiten tot eene moderne gemengde fauna uit de vier naast gelegen gebieden nl. uit Java, de kleine Soenda- eilanden, de Philippijnen en de Molukken, waarbij het Javaansch — Filippijnsch karakter overweegt. De gelegenheid tot deze vermenging werd geboden door de landbruggen, naar die gebieden, welke wij spoedig zullen leeren kennen. De meening der heeren Sarasin wordt gesteund, door die welke VerBERK (24, p. 807), na aangetoond te hebben, dat de jongtertiaire sedimenten in dit gebied alle het karakter van vormingen eener betrekkelijk ondiepe zee dragen, als volgt onder woorden brengt: „Deze voorbeelden zijn voldoende „om aan te toonen, dat de diepe bassins en zeeën der „Molukken niet het overschot zijn van eene oudere, overal „zeer diepe zee, maar dat zij ontstonden door verzinkingen „van landterrein en van den bodem der ondiepe zeeën, hier „en daar reeds in den oud-mioceenen, maar voornamelijk „in en aan het einde van den jong-mioceenen tijd.” Deze geoloog stelt zich voor dat het Oostelijk deel van den Archipel behoort heeft tot een der geosynclinalen van Haug, in dit geval de „Thetys”, waarin het in het begin van den tertiairen tijd door den druk der beide begrenzende continenten is opgeplooid. De verschillende conclusién, welke mede naar aanleiding van dit verschillend uitgangspunt resp. door de Siboga- expeditie en door de Sarasin gesteld zijn, ten aanzien van het leerstuk van de lijn van WALLACE worden hierna besproken. Thans bepalen wij ons tot hetgeen beiden omtrent het onderzeesche bodemrelief om en bij Celebes hebben gevonden. Uitkomsten van de reizen van de „Challenger” en de » Gazelle’. Reeds vroeger waren door het Duitsche schip „S.M. gr H = 130 — (1874—1876) en door het Engelsche schip de „Challenger” (1872—1876) groote onderzoekingsreizen ondernomen, welker resultaten bekend werden door de verslagen dier. expeditiën (13 en 14). Een kort overzicht van de conclusién op oceano- graphisch gebied, welke ten aanzien van onzen Archipel het gevolg waren van deze beide reizen, geeft WEBER op p. 5 (21, Siboga, I). De Archipel is verdeeld in een Westelijk en een Oostelijk gedeelte. Het Westelijke deel omvat eene streek, waarin de zee weinig diep is: het begint aan de Z.O. punt van het Aziatische continent en omvat Sumatra, Java, Borneo, zoomede de zeeén tusschen deze eilanden gelegen, waarvan de ondiepe Java-zee de voornaamste is. Het Oostelijk gedeelte vertoont in tegenstelling daarmede, een geheel ander karakter, als gevolg van de aanwezigheid van talrijke eilanden, met zeer uiteenloopende uitgestrektheid, van elkander gescheiden, hetzij door meer of minder nauwe straten, hetzij door diepe en zeer breede bassins. In deze streek van den aardbol wisselen op korten afstand kuststreken af met diepe zeeën. Oudere loodingen, maar vooral die uitgevoerd door de Challenger” en de Gazelle”, hadden vastgesteld, dat die bassins diepten bezitten, welke tot 6'/, K.M. reiken en daardoor behooren tot de categorie van de diepste kommen der wereld. Men wist, dat tot deze diepe bassins van den Archipel behooren, de Bandazee, de Celebeszee en de Savoezee. Wanneer men een blik werpt op de kaart ziet men, dat deze bekkens onderling met elkander in verbinding staan door talrijke meer of minder diepe straten of kanalen. De studie van deze bekkens gemaakt, door de expeditiën van de ,,Challenger” en de „Gazelle”, leidde tot dit merk- waardige resultaat, dat in de Bandazee de minimum temperatuur van het water reeds bereikt wordt op een diepte van + 1600 M. en dat die temperatuur van 2,°9 à 3°C gelijk is aan die van het water der omringende oceanen op dezelfde diepte. Maar, terwijl in die oceanen de temperatuur van het water — 131 — blijft afnemen naarmate de diepte toeneemt, tot ongeveer 1°C., is dit niet het geval in de Banda-zee, waar op 5500 M. diepte nog dezelfde temperatuur heerscht als op 1600 M In de Celebes-zee is de minimum temperatuur zelfs 3,7°C. Men trok uit deze feiten de conclusie, dat deze bekkens van de naburige oceanen gescheiden moesten zijn door onderzeesche ruggen, welke het binnendringen der koudere waterlagen ver- hinderden. Voor de Banda-zee kon de kam van dezen rug niet lager liggen dan 1600 M. onder den zeespiegel; voor de Celebes- zee kon hij zelfs niet lager dan 1300 M. daaronder gelegen zijn. Dit zijn, in het kort, de belangrijkste resultaten van deze onderzoekingen. De kaarten van het onderzeesche bodemrelief naar de uitkomsten van de Challenger” expeditie gemaakt door Krümmer (19), Berenaus (15), Kan en Scaune (12), Vivien DE Saint Marin en ScHRADER (10), zoomede de temperatuur, ~ diagrammen gepubliceerd door genoemde expeditie, bevatten de graphische voorstelling van deze resultaten. De tegenstrijdigheden echter, welke men constateert in de verschillende kaarten en bovendien de vele vragen, welke nog slechts hypothetisch beantwoord konden worden, ondanks de vele feiten welke reeds vastgesteld werden, lokten uit tot het ondernemen van nieuwe nasporingen. Men moest aantoonen dat de ruggen, waarvan men de aan- wezigheid veronderstelde, in werkelijkheid bestonden. Anderzijds waren over groote oppervlakten geen loodingen gedaan, terwijl enkele gegevens weinig vertrouwen inboe- zemden. Om kort te gaan, aan de studie van het bodemrelief in het Oostelijk gedeelte van den Archipel, zooals dat door de kaarten, naar verspreide gegevens samengesteld, werd weergegeven, waren zoovele zoögeographische vraagpunten verbonden, welker oplossing niet voldeed, dat uitgebreide nasporingen noodzakelijk bleken. De belangrijkheid van de uitkomsten der Siboga-expeditie, welke, zooals boven gezegd, mede gericht was op de aan- vulling en verbetering van de bestaande gegevens ten aanzien et? ` han van het bodemrelief der Celebes omringende zeeën en straten, voor de kennis van den onderzeeschen vorm van dat eiland, is hiermede aangetoond. Wij zullen daarom trachten die uitkomsten zoo goed mogelijk weer te geven en aan te vullen met de sedert dien door onze opnemingsvaartuigen verkregen nieuwe gegevens. Een goede handleiding daartoe vinden wij wederom in een opstel van Prof. NIERMELER (25), waarbij gevoegd is een kaart der zeediepten rondom Celebes, samengesteld door C. CRAANDIJK naar de hydrographische gegevens door de Siboga-expeditie verkregen en aangevuld met gegevens ontleend aan de tot dat jaar (1909) verschenen zeekaarten. Vooral voor het zuidoostelijk deel van Celebes in de omgeving van Boeton, Moena en Kabaena, kunnen wij thans wederom nieuwe gegevens daaraan toevoegen, ontleend aan de welwillend door het Hoofdbureau van Scheepvaart afgestane minuutbladen van de opnamen verricht door Hr. MS. Sumbawa. Op de bij dit hoofdstuk behoorende zeekaart zijn de diepten van de zeekaarten rechtstandig, die van de Siboga expeditie cursief gedrukt, evenals op de kaart bij het artikel van Prof. NIERMEIJER. Alvorens wij nu overgaan tot de schets van het bodemrelief der Celebes omgevende zeeën, baaien en straten, moet nog, ter voorkoming van misverstand, in het kort gewezen worden op het vermeende verband, dat bestaan zou tusschen den ouderdom dier bekkens en straten en hunne diepte. Immers, tot de bewijzen, welke men heeft bijgebracht voor de juistheid van Warraóe'’s grenslijn behoort ook, dat Straat Lombok een zeer diep kanaal zoude zijn. Deze hypotheze sluit zich aan bij de zeer verbreide meening, dat daar waar een weinig diepe zee wordt aangetroffen, in geologisch betrekkelijk jongen tijd een land bestaan moet hebben, dat tengevolge van bodemdaling door de zee over- stroomd werd. Minder diepe zeearmen zouden dus wijzen op 1) Deze kaart is in bewerking. — 133 — eene landverbinding in een geologisch betrekkelijk jongen tijd, terwijl men daarentegen aannam, dat diepe straten, gelegen tusschen eilanden, van hoogen ouderdom waren. (WEBER, 21, p. 16). De Sarasıns (20, p. 130) meenen evenzeer, dat men in het algemeen geneigd is geringe zeediepten onvoorwaardelijk als een bewijs aan te nemen, dat daar ter plaatse, in geologisch betrekkelijk jongen tijd, land bestaan zoude hebben. Ofschoon dit in vele gevallen juist kan zijn, valt niet te ontkennen, dat ondiepte van een zeker zeegedeelte ook even- goed een hoogen ouderdom van dat gedeelte kan beteekenen, terwijl die ondiepte dan door een langzame opvulling veroor- zaakt kan zijn. Zelfs Warrace, de ijverigste verdediger van de hier voor- opgestelde meening, geeft in zijn „Island Life” (17, p. 453) toe, dat ondiepe gedeelten, door opvulling, vulkanische ver- heffing of koraalriffen ontstaan kunnen zijn en dan op ouderdom en scheiding wijzen en niet op eene vroegere verbinding. Deze schrijvers, de Sarasıns, hebben zich, bij het stellen hunner conclusiën aangaande de door hen aangenomen oude of jongere scheidingslijnen, waarop wij later uitvoerig terug- komen, meer laten leiden door zoögeographische gegevens dan door diepte of ondiepte. Men kan dus niet zoo maar zonder meer aannemen, dat eene zee van b.v. 2000 M. diepte ouder moet zijn dan eene van slechts 1000 M. diepte. WEBER meent dat de ouderdomsquestie geheel behoort tot de competentie der geologen. Het bodemrelief van de het eiland Celebes omgevende zeeën. De ligging van den Oostelijken Archipel tusschen Azië en Australië. In het Molukken-Verslag van Dr. R. D. M. VERBEEK (24, p. 797) wordt de aandacht gevestigd op de zeer bijzondere ligging der eilanden tusschen Borneo en Nieuw-Guinea. De beteekenis van deze ligging is voor Celebes zoo belangrijk, dat een korte wedergave van hetgeen door Dr. VERBEEK te — 134 — dien aanzien wordt aangeteekend hier dient vooraf te gaan aan de beschrijving der zeeën, baaien en straten, welke genoemd eiland omringen. Het. Westelijk deel van onzen Archipel — Sumatra, Java en Borneo met tusschengelegen eilanden — vormt het Zuid- oostelijk uiteinde van Azië. Het is thans daarvan gescheiden door een ondiepe zee, maar uit de op Java gevonden fossiele zoogdierresten (23, p. 987) blijkt, dat dit Westelijk deel van onzen Archipel in jong plioceenen tijd werkelijk met Azië verbonden geweest is. „Eene daling van het zeeoppervlak, of rijzing van den „bodem van slechts 40 M. zou Azië met Sumatra en Borneo, „en van 45 M. deze door een smalle landtong met Java „verbinden. „lets dergelijks vinden wij tusschen Australië en Nieuw- „Guinea. Hier zou eene daling van den zeespiegel van „slechts 20 M. Australië bij kaap York met Nieuw-Guinea „en van 50 M. ook de Aroe-eilanden met Nieuw-Guinea „verbinden. „Dr. VERBEEK wijst er dan op dat bij eene daling van „den zeespiegel van 200 M. twee groote landmassa's gevormd „zouden worden: ; „I. Azië vermeerderd met Borneo-Sumatra en Java. „II. Australië vermeerderd met Nieuw-Guinea, de Aroe- „eilanden, Misool, Salawati, Batanta en Waigeoe. „Tusschen die twee landmassa’s ziet men een terrein, dat „een geheel ander beeld geeft. De eilanden liggen hier in „eene zee, die voor het allergrootste gedeelte dieper dan „1000 M. is. Zelfs bij eene daling van den zeespiegel van „1000 M. zou het karakter van Archipel nog niet verloren „gaan. Wel zouden dan Halmaheira, Batjan en de Obi-eilanden „met Nieuw-Guinea verbonden zijn en de eilanden beoosten „Java tot en met Wetar één geheel met Java vormen — „hetgeen trouwens tot Alor reeds bij 220 M. daling van het ` „zeeoppervlak het geval zijn zou — maar het groote Celebes, „vermeerderd met de Banggaai- en de Soela-eilanden, Boeton = 185 — „en Saleijer bleef een eiland evenzoo Boeroe, de groote „eirkelvormig gebogen rug van Ceram tot aan Jamdena, de „Babar-groep, de Leti-, Sermata-eilanden, Timor, Roti, Savoe, „Soemba en de eilandjes in de Banda-zee.” Hieruit volgt dat het oostelijk gedeelte van onzen Oost- Indischen Archipel, met inbegrip van Celebes en de Timor eilanden, maar met uitsluiting van Halmaheira-Waigeoe en Nieuw-Guinea, in cene zee ligt, die eene verbinding van meer dan 1000 M. diepte tusschen den Indischen en den Grooten Oceaan vormt welke de Aziatische en Australische landmassa’s van elkaar scheidt. De zee ten Zuiden van Celebes. Wanneer men een blik werpt op de kaart ziet men ten Oosten van Java een langgerekt zeegedeelte dat zich ten Noorden van Bali, Lombok, Soembawa en Flores uitstrekt. Het Westelijk deel daarvan is door WEBER, Bali-zee genoemd (Siboga I) terwijl het Oostelijk deel pekond is onder den naam van Flores-zee. In het Noorden wordt dit bekken begrensd door een onderzeesch plateau, dat te beschouwen is als het verlengde van Java en Madoera, en waarop de Kangean-, Groote- Paternoster- en Postiljon-eilanden gelegen zijn. Deze rug zet zich voort naar het Zuidwestelijk schiereiland van Celebes, dat met Saleier, Tanah Djampea, en de beide Kalao- groepen de Noord- en Oostgrens der Bali-Flores-zee voltooit. Java-brug der Sarasins. Deze Noord- en Oostgrens zijn van zooveel belang, omdat de meergenoemde Sarasıns daarin landbruggen zien, welke vroeger Celebes met Java en de Kleine Soenda-eilanden verbonden. Zij baseeren op deze oude verbindingen hunne opvattingen nopens de scheidingslijn van WALLACE. Het verdient daarom aanbeveling hier weer te geven, hetgeen omtrent deze onderzeesche plateuax of ruggen bekend geworden is door de Siboga-expeditie. — 136 — De Groote Paternoster- en Postiljon-eilanden liggen op een rug, welke zich naar het Westen uitstrekt tot Java en in dat deel de Kangean-eilanden, Madoera en daartusschen gelegen talrijke riffen en eilanden draagt. Tusschen de Kangean en de Groote Paternoster-eilanden bevindt zich cen kanaal met een maximum diepte van 538 M. Dit kanaal strekt zich in Noord-Oostelijke richting uit tot aan de Zuid-Westelijke punt van Celebes en vormt de plotselinge daling van den bodem der Java-zee, welke gemiddeld slechts 50 à 60 M. diep is. In het Oosten wordt dit kanaal begrensd door den rug waarop de Groote Paternoster- en Postiljon-eilanden gelegen zijn, welke rug zich over het bekende rif de „Bril” voortzet naar de Zuid-Westelijke punt van Celebes. Ofschoon deze rug door vrij diepe kanalen doorsneden wordt, beschouwt Wrrer hem in verband met de diepten van de Flores- en Bali-zee, als eene formatie van groote beteekenis, hetgeen blijken moge uit de hier volgende woorden: »L’existence de ce plateau, qui prouve que Java a été „autrefois réunie à Celebes, m'a paru si importante, qu'à „notre retour nous avons de mouveau visité ces îles et complété „la série des sondages prodiqués au début de l’expedition. ') „Je suis donc heureux que M.MP. et F. Sarasın, dans „important ouvrage qu’ils ont récemment publié sur Celebes, „considèrent cette crête ou plateau comme une sorte de pont „qui, à l'époque pliocene unissait Java et le S.O. de Celebes, „et qui a permis à Celebes d'être peuplée par des formes „animales javanaises (asiatiques)’”’. (21, p. 23). Het plateau waarop de Paternoster- en Postiljon- -eilanden rusten, is gelegen op een gemiddelde diepte van 50 à 60 M. onder den zeespiegel, welke diepte overeenstemt met de uiterste grens, waarop de riffenbouwende-koraaldieren kunnen leven; deze laatste kunnen zich daar dus ontwikkelen. Deze 1) 4e. Bullentin der Siboga-Expeditie (Bulletin No. 27 der Maat- schappij tot bevord. v.h. Natuurk. Onderzoek der Ned. Kol.). = en ontwikkeling wordt bovendien begunstigd, wanneer het plateau niet geheel vlak is, maar plaatselijk verheffingen vertoont, waaraan niet getwijfeld behoeft te worden. Daardoor wordt tevens de vorming van talrijke eilanden verklaard, welke alle wel het karakter van koraal-eilanden dragen, maar in zeer verschillenden staat van wording verkecren. Vele, zooals Sailoes ketijl en Sailoes besar, Kawassang, Sarassa en Poposang zijn reeds met Casuarinen, (niet met klapper) begroeid, terwijl andere daarentegen nog geheel in den aanvang hunner vorming verkeeren: zij vormen als het ware slechts hoopen van zand en koraalresten, welke dikwijls slechts bij eb droogvallen. Niet alle zijn dan ook bewoond. De visschers van Makassar vestigen er zich tijdelijk om de gevangen tripang en schildpad te drogen. Bali- en Flores-ze. De Flores-zee dringt nu met een smalle bocht naar het Noorden, tusschen de Saleijer-groepen en de Postiljon-eilanden, tot dicht onder de kust van het Z.W. schiereiland door. De Saleijer-groepen rusten eveneens op een onderzeesch plateau, waarop de eilanden: Saleijer, Tanah Djampea met de Tijger-eilanden, Kalao met Bonerate, en kalao Toa met Madoe en talrijke kleinere eilanden en riffen gebouwd zijn. Tusschen Madoe en de Noordkust van Flores liggen het Angelica-rif en het kleine eilandje Soekoer. Uit deze beschrijving der Noordelijke begrenzing van de Bali- Flores-zee is gebleken dat naar het Noorden toe nergens gemeenschapswegen met een grootere diepte dan 600 M bestaan. De laagste temperatuur wordt in het genoemde bekken reeds bereikt op 1600 M. terwijl maximum diepten gelood werden van 5000 M. Naar het Zuiden wordt het bekken begrensd door de kleine Soenda-eilanden: Bali — Lombok — Soembawa en Flores. Van de tusschen deze eilanden gelegen straten waren Straat Bali, Straat Alas en Straat Sape reeds lang als ondiepe straten bekend. Door de Siboga-expeditie is aangetoond, dat ROR er ook Straat Lombok in het Zuiden door een barrière afgesloten wordt, welke belet, dat koudere lagen uit den Indischen Oceaan, door deze Straat het Bali-Floresbekken bereiken. ') Zoo ziet men het hier behandelde bekken naar het Z., W. en N. omgeven door barrières, welke geen water doorlaten, waarvan de temperatuur lager is dan 12°C., terwijl de temperatuur van het water in de Bali-Flores-zee tot 3°C. daalt (1600 M.). Deze laagste temperatuur, welke overeenstemt met die van het Banda-bekken, wettigde het vermoeden, dat de Flores-zee in open verbinding was met laatstgenoemd bekken. Door de Siboga-expeditie werden dan ook in den boven- genoemden “onderzeeschen rug, waarop de Saleijer-Tanah Djampea-Kalao en Kalao Toa-groepen gelegen zijn, tusschen laatstgenoemde groep en den Flores wal (Soekoer als eindpunt) twee diepe kanalen geconstateerd, welke door het Angelica-rif gescheiden worden en een diepte bereiken van 2560 en 2570 M. Door deze kanalen hebben dus de koudere varen van het Bali-Floresbekken gemeenschap met dezelfde a van de Banda-zee. Weger (21, p. 36) besluit uit dit feit, mede in verband met de overige resultaten der Siboga-expeditie, voorzoover betreft de gevonden zeediepten in het Oostelijk deel van onzen Archipel: dat, bij het Oostelijk einde van Java, met de Bali en Flores- zeeën, een systeem van diepe bekkens begint, dat zich voortzet, door de Banda-zee, welke tot het systeem behoort, naar de Kei-eilanden. Dit systeem strekt zich uit over evn lengte van 18°, of meer dan 2000 K.M , overeenkomende met den afstand van Parijs tot Ci EEE | Het wordt omgeren door eiland-n. In het Zuiden vormt de Saroe-zee een aanhangsel van dit systeem terwijl ook de Ceram- en Halmaheira-zeeën ertoe gerekend moeten worden. : Wij komen nader op deze ek ontdekking terug bij de behandeling van de grenslijn van WALLA — 139 — Floresbrug der Sarasins De N. O. begrenzing van het bekken der Flores-zee waarin de Siboga-expeditie de beide kanalen gevonden heeft, welke leidden tot de hierboven gestelde conclusiën, heeft ten opzichte van Celebes nog eene bijzondere beteekenis, welke daarin gelegen is, dat de SARASINS, (20, p. 34 e.v.) op grond van hunne dierkundige onderzoekingen, meenen te moeten aannemen, dat evenals tusschen Zuid-Celebes en Java, vroeger eene landverbinding bestaan moet hebben tusschen Zuid-Celebes en de Kleine Soenda-eilanden. Zij stellen zich voor, dat de verdwijning van deze landverbinding in verschillende phasen geschiedde. Eerst is een groot eiland blijven staan, dat de Saleijer-Kalao-groepen omvatte, in het Noorden door een smallen zeearm van Celebes (Straat Saleijer), in het Zuiden door een breedere Straat van Flores gescheiden. De verbrokkeling van dit groote eiland tot den tegenwoordigen vorm, beschouwen zij dan als de laatste phase van de verdwijning der landverbinding tusschen Flores en Zuid-Celebes. Straat Makassar. Het groote onderzeesche plateau. waarop de Westelijke-eilanden van onzen Archipel, Sumatra, Borneo en Java gelegen zijn, zet zich naar het Oosten nog ver buiten de Oost-grenzen van Zuid-Borneo voort. Wanneer men eene daling van den zeespiegel of eene opheffing van het land aanneemt van slechts 60 M. zouden Sumatra-Borneo en Java een vastland vormen, welks Oostzijde begrensd wordt door het kanaal, dat hierboven werd aangewezen tusschen de Kangean- en Paternoster- eilanden, in Noord-Oostelijke richting loopende naar de Zuid-Westelijke punt van Celebes. De Westzijde van Straat Makassar in ruimeren zin, ') vormt de Oost-zijde van het Java-Borneo plateau en verloopt in N. N. O. richting van de Kangean-eilanden langs de ') „In ruimeren zin”, omdat daarbij ook gerekend wordt, het kanaal tusschen de Kangean en de Paternoster-eilanden. Straat Makassar „in engeren zin”, noemen wij dan de Straat tusschen Borneo en Celebes. — 140 — Lima-eilanden en de Laurel riffen tot den 4°" breedtegraad. Daar buigt deze plateaurand, nu tevens westrand van Straat Makassar in engeren zin, eerst naar het N. O., tot dicht bij de Westkust van Mandar (Celebes), om daarna in N. W. richting langs de Kleine Paternoster- of Balabalagan-eilanden weder de Oostkust van Borneo te naderen en verder N. waarts op korten afstand de kust van genoemd eiland te volgen tot Tandjong Mangkalihat. De Oostzijde van het Zuidelijke kanaal loopt langs de Westkust der Paternoster en Postiljon-eilanden naar het rif „den Bril” tot tegenover de Zuidpunt van den Westelijken rand van de Celebesbank, waarop zich de Spermonde Archipel verheft. Hier sluit dit kanaal aan bij Straat Makassar in engeren zin. De plateauranden van den Bril en de Laarsbanken in het Westen en van de Spermondes in het Oosten, vormen hier de eerste insnoering van Straat Makassar in engeren zin. De Oostelijke begrenzing van deze straat wordt gevormd door genoemden Westrand van het Spermonde- plateau, welke rand, in Noordelijke richting evenwijdig aan de kust van Celebes verloopt, om even ten Zuiden van den 4% breedtegraad, bij Barroe de Westkust van Celebes te bereiken, welke kust dan verder de Oostelijke begrenzing van Straat Makassar vormt. Juist tegenover den naar het Oosten uitspringenden plateaurand, waarop de Kleine Paternoster- of Balabalagan- eilanden gelegen zijn, buigt de Westkust van Celebes, recht Westwaarts, om eerst bij Hoek Mandar de Noordelijke richting te hernemen tot kaap Williams. Zoo wordt hier de tweede insnoering van Straat Makassar gevormd. De derde insnoering vindt plaats door den bovengenoemden Tandjong Mangkalihat, het eindpunt van een naar het O., naar de Westkust van Celebes, voortdringend schiereiland van Borneo. Deze derde insnoering is tevens het einde van Straat Makassar, de poort naar het diepe bekken der Celebes-zee. — 141 — Profielen en Zeediepten in Straat-Makassar. Kanaal tusschen Kangean- en Paternoster-eilanden. In het kanaal dat zich van de diepe Bali-zee naar de Z.W. punt van Celebes uitstrekt is de grootste diepte 538 M. gemeten tusschen de Kangean- en de Paternoster-eilanden (station 316 Siboga-Expeditie). Naar het N.O. toe varieeren de diepten dan tusschen 300 en 360 M. om even ten N. van den Bril de 500 M. lijn te bereiken. Deze lijn buigt zich bij den Bril om langs de Laarsbanken ; eerst in N. daarna in W. richting, naar de Noordzijde van de Kaloe Kaloekoeang-eilanden om dan verder den Oostrand der Laurel riffen te volgen. Op nauwelijks 25 K.M. ten O. van deze 500 M. lijn loopt de 500 M. lijn langs de bovengenoemde Celebesbank der Sper- monde-eilanden eerst in ZW. daarna in Noordelijke richting. Tusschen deze beide lijnen ligt dan het Zuidelijkste deel van Straat Makassar met diepten van 630 tot 972 M. (1° insnoering van Straat Makassar). Uit deze insnoering verbreedt Straat Makassar zich tot een ruim en diep bekken. In het Zuiden begrensd door de ge- noemde Laars- en Kaloe Kaloekoeang-banken, in het Westen door de Laurel-Riffen, in het Noorden door den Zuidrand van het platcau, dat de Kleine Paternoster-eilanden draagt en door de Zuidkust van Mandar, in het Oosten door de Westkust van Celebes en den Westrand van het Spermonde- plateau. Tusschen de Westkust van Mandar en den Oostrand van het plateau der Kleine Paternoster-eilanden (de gae insnoering van Straat Makassar) is in September 1903 door Hr. Ms. Edi ten Westen van kaap Ongkona cen diepte gecon- stateerd van 2385 M. en in Februari 1904 door H. M. Bali ruim 6’ Oostelijker eene diepte van 2329 M. (vgl. 22, p. 799 en 25, p. 619). Ongeveer in het midden van dit bekken loodde de Siboga (Station 76) 2029 M. Het net bracht van deze diepte verrot hout en vruchten van Nipa-palmen, maar weinig levende dieren boven. Prof. WEBER — 143 — meent die armoede aan dierlijk leven op den bodem van dit bekken aan twee oorzaken te moeten toeschrijven. In de eerste plaats is uit hetgeen hierboven omtrent de begrenzing van het bassin werd gezegd reeds duidelijk, dat naar het Zuiden toe, dit bekken op grooter diepten dan 630 M. geen communicatie kan hebben met de Bali- Floreszee. Weser (21, p. 41) verkeerde in de meening, dat ook naar het Noorden toe ongeveer hetzelfde het geval was. Daarom vermeldde hij als reden voor die dierenarmoede op groote diepten, in het besproken Zuidelijke bekken van Straat Makassar, het gebrek aan gemeenschap met de diepere lagen der omringende bekkens waardoor geen water van voldoend lage temperatuur en geen diepzee-dieren konden binnendringen. Uit de hierboven medegedeelde, in 1903 en 1904 gevonden diepten in de 2% insnoering van Straat Makassar (resp. 2385 en 2329 M.) blijkt, dat naar het Noorden toe, het Zuidelijke bassin wel gemeenschap heeft met de diepere lagen van het Noordelijk deel van Straat Makassar en daardoor met die van de Celebes-zee. De eerste oorzaak, welke Prof. Weser voor die armoede aan dieren op den bodem en in de diepere lagen van het Zuidelijke bekken der Makassarstraat, zoekt in de geïsoleerd- heid van dat bekken, bestaat dus niet. De tweede oorzaak voor de dierenarmoede, welke door Prof. WEBER trouwens veel belangrijker wordt geacht, is gelegen in een feit, dat ook in het Noordelijk deel van Straat Makassar geconstateerd werd. In deze beide deelen van Straat Makassar worden door de rivieren van Borneo en Celebes fijne modderdeeltjes aangevoerd, welke ten slotte een dikke laag op den bodem der Straat vormen en door hunne samenstelling de ontwikkeling eener diepzee fauna beletten (21, p. 41). Aan de modder der Borneo’sche rivieren is ook toe te schrijven de geringe ontwikkeling der koraalriffen in de Javazee. seg" — Het Noordelijk deel van Straat Makassar. Het Noordelijk deel van Straat Makassar moet zonder eenigen twijfel beschouwd worden als de Zuidelijke voortzetting van de diepe Celebes- zee (21, p. 47). De Oostrand van het plateau, waarop de Balabalagan- eilanden gelegen zijn (Borneobank), zet zich van af de Oostelijke punt tegenover kaap Ongkona eerst in Noord- Westelijke, daarna in nagenoeg Noordelijke richting, evenwijdig aan de Borneo kust, voort tot in het schiereiland van Kaap Mangkalihat (3° insnoering Straat Makassar). Van dezen Oostrand daalt de bodem steil af naar de diepten van Straat Makassar, welke hier variëeren tusschen 2400 en 2900 M terwijl vlak bij de Westkust van het Noordelijke schiereiland van Celebes, juist ten Westen van het licht de Noord-wachter, dus in de derde insnoering van Straat Makassar, een kleine kom gevonden is met diepten van 2966 tot 3215 M. Wanneer men hierbij in aanmerking neemt, dat de laagste temperatuur der Celebes-zee reeds op een diepte van 1300 M. bereikt wordt, dan blijkt uit eerstgenoemde cijfers wel duidelijk dat het Noordelijk deel van Straat Makassar, en daarmede dus. in verband met de loodingen van H. M. Bali en Edi, de geheele Straat Makassar tot aan de eerste insnoering bijde Zuid-Westelijke punt van Celebes, tot in de diepste lagen 1rú kan communiceeren met de Celebes-zee. De Westkust van Celebes daalt in dit Noordelijk deel van Straat Makassar ook zeer steil af naar den bodem dier straat. Horizontale vorm en algemeen profiel van. Straat Makassar in engeren zin. Horizontale vorm. Uit bovenstaande beschrij- ving volgt dat Straat Makassar in engeren zin de volgende horizontale vorm bezit: In het Zuiden een smal kanaal tusschen de Spermonde- en Laarsbanken (1° insnoering) dat van de Flores-zee toegang geeft tot cen breed bekken, gelegen tusschen den Oostrand van de Borneo-bank, den Westrand van de Spermonde-bank en de Westkust van Celebes. — 144 — Naar het Noorden versmalt dit bekken zich tusschen den naar het Oosten vooruitspringenden Oostrand van de Borneo- bank en het Mandarsche schiereiland (2° insnoering). Deze insnoering verbindt het Zuidelijke bekken met het veel ruimere Noordelijke bekken, dat op zijn beurt in het Noorden versmald wordt door het schiereiland van Kaap Mangkalihat (3° insnoering), welke insnoering dat bekken verbindt met de Celebes-zee. Beide bekkens bereiken binnen de 1000 M. dieptelijn breedten van 150 K.M. en zijn resp. binnen dezelfde lijn 180 en 435 K.M. lang. De breedte der 1° insnoering bedraagt binnen de 500 M. dieptelijnen nauwelijks 21 K.M., die bij Mandar kan binnen de 1000 M diepteliin op + 25 K.M. gesteld worden; die der insnoering bij Kaap Mangkalihat is binnen dezelfde lijn + 100 K.M. Algemeen profiel. Ondanks de talrijke gegevens verzameld en in kaart gebracht door de verschillende wetenschappelijke expeditiën en door den Hydrographischen dienst, kan men nog niet met zekerheid een profielteekening van Straat Makassar op verschillende lijnen construeeren. In het algemeen kan men zeggen, dat Straat Makassar over de geheele uitgestrektheid van Makassar tot aan Kaap Mangkalihat binnen de 500 M. dieptelijn, zeer steile wanden bezit, welke diepten insluiten, die in het Zuidelijk bekken een maximum van 2029 M. en in het Noordelijk bekken van 2564 M. bereiken, terwijl in den toegang tot de Celebes-zee, dicht onder de Celebeskust, een klein bassin met diepten van 2965 en 3215 M. gelegen is. De grootste diepte in de 1° insnoering bedraagt 972 M. !) ') Ook de te mijner beschikking gestelde blauwdrukken der loodingen, verricht ten behoeve van den telegraafkabel-Makassar — Balikpapan — Menado, laten niet toe een profiel-teekening te con- strueeren. et ` Straat Makassar in ruimeren zin. Kanaal tusschen Kangean- en Paternoster eilanden. Naar het Zuiden toe staat Straat Makassar door het boven beschreven nauwe kanaal tusschen de Pater- noster- en Kangean-eilanden in verbinding met de Bali-zee. Dit kanaal vertoont nergens grooter diepten dan 538 M. De verbinding van Straat Makassar in engeren zin met dit kanaal wordt gevormd door de 1° insnoering bij den Westrand van de Spermondebank. Straat Lombok. Ook Straat Lombok moet tot Straat Makassar in ruimeren zin gerekend worden. Ofschoon de Bali-zee nog met een diepe uitstulping tusschen de eilanden Bali en Lombok indringt, is naar het Zuiden toe de Straat Lombok door een drempel, wıarop het eiland Penida en andere kleine riffen gelegen zijn, gescheiden van den Indischen Oceaan. Dit belangrijke feit werd door de loodingen der Siboga- expeditie vastgesteld (21, p. 16 e.v). Op gelijke wijze als in het Noorden de Bali-zee, dringt in het Zuiden van Straat Lombok de Indische Oceaan met de 1000 M. dieptelijn tot dicht onder de Zuidkust van Penida binnen. De onderzeesche drempel nu, die hier den Indischen Oceaan belet het koudere water van zijne grootere diepten naar het Noorden te stuwen, heeft ten Oosten van Penida lagere punten (maximum diepte 312 M.) dan ten Westen van genoemd eiland. Naar het Westen loopt de rug van Penida over de kleinere eilanden Tjeningan en Lembangan naar Bali’s Zuidpunt. Hier zijn de diepten nog geringer. Tusschen de beide genoemde kleine eilandjes is de zee zelfs doorwaadbaar. Tjeningan is echter van Penida gescheiden door een nauwe vrij diepe straat (191 M.), welke door Prof. Weser Tydeman- passage genoemd werd. De Sarasins (20) meenen op grond van de door hen verkregen uitkomsten bij het onderzoek van de dierenwereld ten Westen en ten Oosten van Straat Lombok, haar ontstaan LXXVI — 146 — te mogen stellen in plioceenen of in den aanvang van den pleistoceenen tijd, waarna zij een grenslijn, zij het ook van den tweeden rang, is gaan vormen ten aanzien van de fauna van Bali en de andere Kleine Soenda-eilanden. Door deze scheiding in bovengenoemde geologische periode verklaren zij de armoede der dierenwereld ten Oosten van Straat Lombok. WEBER (21) meent op grond van zijne bovenbeschreven waarnemingen, zoomede in verband met het zachte gesteente, dat de Zuidkust der Kleine Soenda-eilanden vormt, te mogen aannemen, dat de straten en inhammen tusschen en in deze eilanden tegenwoordig aanwezig, hun ontstaan danken aan den zwaren golfslag en de sterke stroomingen, welke de Indische Oceaan hier veroorzaakt, hetgeen uiteraard een veel langer bestaan hebbende landverbinding dier eilanden onderling en met Java veronderstelt. Voor de armoede der fauna ten Oosten van Straat Lombok, meent WEBER op grond zijner onderzoekingen, en in verband met de vroeger gedane waarnemingen een voorname rol te moeten toekennen aan de hevige vulkanische uitbarstingen in dit deel van den Archipel. Bovenstaande schets van Straat Makassar in ruimeren zin, veroorlooft ons de volgende feiten vast te stellen: Het Zuidelijk deel van Straat Makassar, in ruimeren zin, wordt gevormd door Straat Lombok, welke in het Zuiden door een onderzeeschen drempel (maximum diepten 191 M. en 312 M.) afgesloten is van den Indischen Oceaan; naar het Noorden echter in open verbinding staat met het diepe bassin der Bali-zee. Dit bassin, met een maximum diepte van 1445 M. communiceert, voorzoover betreft het oppervlakte water, door het meer- genoemde kanaal tusschen de Kangean- en Paternoster- eilanden (maximum diepten 630 M.) met Straat Makassar in engeren zin, welke ter plaatse is ingesnoerd tot een smallen zeearm tusschen de Laars- en de Spermonde banken, met een maximum diepte van 972 M. bo bi Ki 3°. 4°. == 947 — In aansluiting aan deze eerste insnoering scheidt nu Straat Makassar in engeren zin, Borneo en Celebes en vertoont over de geheele uitgestrektheid binnen de vijfhonderd M. dieptelijn zeer steile wanden, welke afvallen naar diepten, die variéeren tusschen 2029 M. en 3215 M. Dit geheele gedeelte staat in open verbinding tot in de diepste lagen met het diepe bassin der Celebes-zee. Naar het Zuiden bestaat voor Straat Makassar in engeren zin geen communicatie met de koude wateren van eenig diep bassin, terwijl, voor Straat Makassar in ruimeren zin, de barrière, in Straat Lombok gevonden, die communicatie met den Indischen Oceaan onmogelijk maakt. De overeenstemmende resultaten van de onderzoekingen der Heeren Sarasın en van Prof. Weser rechtvaardigen de aanneming van eene landverbinding, nog bestaande in eene jong-geologische periode, tusschen Java en Celebes, (de Javabrug der Sarasıns) terwijl in over- eenstemming met de conslusie der Sarasıns, na de hierboven vermelde loodingen van H. M. Bali en Edi tusschen het Noordelijk en het Zuidelijk bekken, aange- nomen kan worden, dat althans door Straat Makassar in engeren zin geen landverbinding in een jong-geologische periode tusschen Celebes en Borneo heeft bestaan. VERBEEK stelt de eerste vorming van Straat Makassar aan het einde van den oud-tertiairen tijd (24, p. 806). De Celebes-zee. Dit diepe bekken wordt naar het Westen begrensd door de Oostkust van Borneo van Kaap Mangkalihat tot Kaap Oensang. Van deze kaap af strekt zich tot aan de Zuid-Westelijke punt van Mindanao (Philippijnen) in Noord-Oostelijke richting de rij der Soeloe-eilanden uit, welke het Celebes-bekken scheidt van de Soeloe-zee, evenzeer een diep bekken, dat naar het Noord-Westen door de langgestrekte Palawan-groep van de Zuid-Chineesche zee gescheiden is. — 348 — De Noordelijke grens van de Celebes-zee wordt gevormd door de Zuidkust van Mindanao tot Kaap Tinaka, de Zuidpunt van dat eiland, waar met de Sarangani-eilanden, de nagenoeg Noord-Zuid gerichte eilandenrij begint, welke langs de Sangi-eilanden aansluit bij de Minahassa. Evenwijdig hieraan loopt van uit Kaap Augustin (op Mindanao) over Miangas (Las Palmas) de rij der Talaud- eilanden, door een diepe kom van de Sangi-eilanden gescheiden. Deze beide eilandenrijen begrenzen het Celebes-bekken naar het Oosten, naar de zijde van den Grooten- of Pacifi- schen Oceaan, terwijl de Zuidgrens gevormd wordt door de Noordkust van het Noordelijke schiereiland van Celebes. De groote beteekenis van dit bekken voor de kennis van Celebes noodzaakt ons ook hier tot eene korte wedergave van de tot nu toe bekend geworden gegevens. Als leiddraad dienen ons wederom de uitkomsten van het onderzoek der Siboga-expeditie (21). Diepten en profielen der Celebes-zee. Evenals voor Straat Makassar in engeren zin het geval was, blijken de wanden, welke het Celebes-bekken begrenzen, zeer steil af te dalen naar de dieptelijn van 3000 M. Een blik op de hierbij gevoegde kaart is voldoende om ons daarvan te overtuigen '). Het midden van den bodem wordt ingenomen door een diepe kom, waarin reeds diepten van 5024 en 5111 M. bekend waren, terwijl bij eene looding der Siboga-expeditie 4902 M. „geen grond” verkregen werd. De laagste temperatuur van het Celebes-bekken wordt reeds bereikt op 1300 M. diepte. Daarbeneden daalt de temperatuur niet meer. Deze laagste temperatuur bedraagt 3,°7 C, terwijl in de nabije Oceanen de temperatuur geleidelijk met de diepte daalt tot 1° C. Hieruit kan men reeds besluiten, dat ook het Celebes-bekken door onderzeesche ruggen gescheiden moet zijn van de koudere lagen dier Oceanen. ') Wij moeten voorloopig verwijzen naar de uitnemende kaarten van Siboga Ill. Onze kaart is nog niet gereed. — 149 — De Siboga-expeditie wendde, mede om dat te onderzoeken, het eerst den steven naar de Soeloe-eilanden. Van Darvel Baai, ten Zuiden van Kaap Oensang (Britsch Noord-Borneo), sterkt zich naar de Zuid-Westelijke punt van Mindanao de rij der Soeloc-eilanden uit. De voornaamste groepen zijn van West naar Oost: de Siboetoe-groep, welke door de Siboetoe passage gescheiden is van de Tawi-Tawi- groep. In deze passage loodde de Siboga-expeditie 221 M. en iets Noordelijker 450 M. Verder naar het Oosten volgen dan de Soeloe- en de Basilau-groepen, welke onderling en van Mindanao door minder diepe passages gescheiden zijn. Ten Noorden en Noord-Oosten van het eiland Soeloe dringt echter een vrij diepe arm binnen, zoowel van de zijde der Celebes-zee als van die der Soeloe-zee In eerstgenoemden arm loodde men 275 M. Dit is de grootste diepte welke op den rug der Soeloe-eilanden is gevonden. Zoowel naar de zijde van de Soeloe-zee als naar die van de Celebes-zee daalt deze rug steil af naar de 3000 M. dieptelijn. Uit een zoölogisch oogpunt waren de straten, tusschen deze eilanden gelegen, voor de visscherij der Siboga-expeditie ongurstig. Soms bestond de bodem uit zeer hard zand, arm aan levende organismen, dan weder trof men zand met steenen vermengd of een geheel steenachtigen bodem aan, terwijl ook grof koraalzand geconstateerd werd. WEBER verklaart deze bodemgesteldheid door de sterke stroomingen, welke in deze straten heerschen. Zij beletten het bezinken van fijn. gemakkelijk te transporteeren materiaal, maar voeren van verafgelegen punten zwaarder materiaal mede, zooals grof zand, dat dan gedeponeerd wordt op diepten, waarin reeds fijn materiaal aanwezig was. Deze krachtige stroomingen zijn een gevolg der getijden in de diepe bekkens van de Celebes- en Soeloezeeën, welke getijdestroomingen zich over de geheele uitgestrektheid van den smallen rug der Soeloe-eilanden doen gevoelen, vooral in de smalle straten. Zij slijpen den bodem dier straten af tot — 150 — op den rotsachtigen ondergrond, ondanks de geconstateerde diepte van 275 M. ten Noorden van de Soeloe-groep. Het net bracht geslepen steenen boven, waarop zich op breeden basis, kiezelachtige sponzen hadden vastgezet. Een volgende uitwerping van het net mislukte geheel en al door de sterke stroomingen. Van de Soeloe-eilanden stak de Siboga-expeditie over naar de baai van Kwandang op de Noordkust van Celebes. Daarna werd het onderzoek begonnen van de talrijke eilanden, welke de keten vormen, die zich over drie breedte- graden in Noordelijke richting uitstrekt van de Noord-punt van Celebes tot in het gezicht der Philippijnen, bekend onder . den naam van Sangi en Talaud-eilanden. ') Zoowel vroegere loodingen als die der Sihoga-expeditie hebben aangetoond, dat de rug der Sangi-eilanden zich uitstrekt van de Noord-punt van Celebes over de Sangi- en de Sarangani-eilanden tot aan Kaap Tinaka (Zuidpunt Mindanao). De grootste geconstateerde diepten liggen juist in de Zuidelijke en Noordelijke gedeelten van dit Sangi- plateau. Tusschen de Noordpunt van Celebes en het eiland Biaro vermeldt Kaart II der Siboga-expeditie een diepte van 1536 M., terwijl tusschen Marore (Ariaga) en de Sarangani- eilanden 1638 M. door die expeditie gelood werd. De gering- heid van deze diepten, in vergelijking met die van de Celebes-zee ter eene zijde en van den Pacifischen Oceaan aan de andere zijde, toont met zekerheid aan, dat de barrière, welke het koude water van den Grooten Occaan belet binnen te dringen in de Celebes-zee, de hooger aangegeven rich- ting bezit. Aangezien de mogelijkheid bestond, dat deze rug zich ook nog uitstrekt van Kaap Augustin (Mindanao) over Miangas (Palmas) en de Talaud-eilanden naar Siaoe, verrichtte de Siboga-expeditie nog eene looding tusschen de Talaud-eilanden (Salibaboe) en Siaoe, welke een diepte opleverde van 3302 M. 1) Voor land- en volkenkundige details zie Mededeelingen EB, Aflevering Il. —= 1, == Behalve dat hierdoor werd aangetoond, dat van eene ver- binding der Sangi- en Talaud-plateaux geen sprake kon zijn, werd mede in verband met vroegere loodingen het bestaan van eene diepe langgestrekte depressie tusschen de Sangi- en Talaud-eilanden geconstateerd, welke de Sangi-depressie genoemd is (22, p. 70). Vermelding verdient hier nog, dat de bodem der zee op het Sangi-plateau overal bestaat uit harde rots en hard zand '). Tusschen Siaoe en Tahoelandang (Station 124 Siboga) bracht het net van een diepte van 1327 M. niets dan kleine steenen van verschillende afmetingen boven. Merkwaardig noemt Prof. WEBER dit feit, aangezien men zich hier op 20 KM. afstand van de kust van Tahoelandang en op de genoemde diepte van 1327 M. bevond. De sterke stroomingen, welke tusschen de talrijke eilanden heerschen, komende van den Pacifischen Oceaan, beletten het bezinken van de fijne modderdeelen, welke zij ongetwij- feld medevoeren. Zij laten echter wel het bezinken van met water doortrokken zwaardere plantenresten toe. Zoo werden dan ook van een diepte van 2053 M. ten Zuid-Westen van Sangi (station 126 Siboga) een menigte vruchten en stukken hout opgehaald, terwijl ten Oosten van de Sangi-rug dus buiten het gebied der sterke stroomingen werkelijk de boven- bedoelde fijne modder den bodem der zee bedekt. (Station 132 Siboga, tusschen Talaud en Siaoe). Het groote belang van de kennis van het bodemrelief van het thans geschetste Celebesbekken, blijkt duidelijk, wanneer men de kaart beschouwt, welke de Heeren Sarasın op p. 146 van hun meermalen aangehaald werk: „Ueber die Geologische Geschichte der Insel Celebes auf Grund der Thierverbreitiung”, hebben opgenomen. Daar ziet men dat in het Celebesbekken zich kruisen: le. De door S. Mürver, reeds in 1846 getrokken grens- lijn (3) ) Vgl. het hierboven vermelde analoge feit voor den bodem van den Soeloe-rug. GE — AN — 2°. De beroemde door S. R. Warracre (5, 8 en 17) voor het eerst in 1859 aangegeven grenslijn, en 3°. De lijn zooals die door de Sarasıns in 1900 op grond van hunne onderzoekingen werd vastgesteld (20). Philippynenbrug der Sarasins. Op grond hunner zoögeogra- fische onderzoekingen meenen de Sarasıns te mogen besluiten tot eene landverbinding tusschen Noord-Celebes en de Philippijnen tot in betrekkelijk jong geologischen tijd (plioceen), welke verbinding ook door Prof. WEBER aange- nomen wordt, nadat de loodingen het bestaan van het Sangi-plateau van Kaap Tinaka tot de Minahassa hadden aangetoond. Men mag dus thans het vroeger bestaan dier landverbinding tusschen Noord-Celebes en de Philippijnen als zeker aannemen. (De Philippijnenbrug der Sarasıns). Anders staat het met de Soeloe-eilanden. Weser (21, p. 48) meent, dat men eene waarschijnlijke verbinding tusschen Borneo en Celebes over de Soeloe-eilanden, Mindanao en het Sangi-plateau niet miskennen moet, zoodra men op grond van dierkundige onderzoekingen wil uitmaken of Celebes en Borneo ooit verbonden zijn geweest, ter plaatse waar thans Straat Makassar in engeren zin gelegen is. Deze geleerde neemt dus de mogelijkheid eener verbinding tusschen Borneo en Celebes, over Mindanao in jong-geologi- schen tijd aan. Ofschoon het bodemrelief deze verbinding aannemelijk maakt, verwerpen de Sarasıns (20, p 124) zeer beslist het vroeger bestaan dier verbinding: „Diese Karte 45 beweist somit unwiderleglich, das keine „Landbrücke in jüngerer, geologischer iy vo nae Celebes „und Borneo verbunden hat;...... Op eene andere plaats in het belangrijke werk van deze onderzoekers is hunne uitspraak niet zoo beslist. Op p. 49 toch vinden wij het volgende: „Wir werden somit anzunehmen haben, dass Palawan „lange Zeit ausschliesslich mit Borneo, die Sulu-Inseln lange 483 — „Zeit ausschliesslich mit Mindanao in Zusammenhang gewesen „sind, dass aber dieses Verhältniss sich gelegentlich für „kürzere Perioden umkehrte, oder auch dass die beiden „Brücken zeitweilig ohne Unterbrechung Borneo und die „ Philippinen verbanden.” Dus toch eene landverbinding van Borneo en Mindanao (Philippijnen) en bijgevolg met Celebes; maar de nadruk moet hier gelegd worden op het feit, dat volgens de SARASINS deze verbinding slechts periodiek en roor korten tijd bestaan heeft. Het onderzoek van de Celebes-zee leidt tot de volgende conclusien: Het bekken der Celebes-zec is een diep bekken, met steile wanden, waarin de diepten over nagenoeg de geheele uitgestrektheid van het bekken varieëren tusschen 3000 M. en 5111 M. 2°. Tot in de diepste lagen staat het bekken in open verbinding met Straat Makassar in engeren zin. 3°. Onderzeesche ruggen scheiden het bekken van de Soeloe-zee en van den Pacifischen Oceaan, waardoor de koudere lagen dier zeeën geen verbinding kunnen hebben met de Celebes-zee. 4°. Als onmiddellijk gevolg daarvan wordt in de Celebes-zee de laagste temperatuur van 3.7° C. reeds bereikt op een diepte van 1300 M. 5e, Op gezag van de jongste onderzoekingen van WEBER en de Sarasins mag men als vaststaand aannemen, eene in jongeren geologischen tijd bestaan hebbende landver- binding tusschen de Phillippijnen en Noord-Celebes, loopende van de Minahassa naar Kaap Tinaka (zuidpunt Mindanao) over het onderzeesche Sangi-plateau. (De Philippijnenbrug der Sarasıns). 6°. Prof. Weser is geneigd evenzeer eene dergelijke land- verbinding aan te nemen tusschen de Philippijnen en Borneo loopende over het onderzeesche plateau dat thans de Soeloe-eilanden draagt. De Sarasıns mecuen, dat deze verbinding slechts periodiek en in ieder geval — 154 — slechts gedurende korten tijd bestaan heeft, zoodat zij zonder invloed gebleven is op de uitwisseling van dier- soorten tusschen Celebes en Borneo (en omgekeerd) via Mindanao. De Molukken Passage. De naam Molukken Passage werd door de Siboga-expeditie gekozen voor de wijde straat tusschen Celebes en Halmahera, omdat daarlangs de ver- binding plaats heeft tusschen den Pacifischen Oceaan en de meer Zuidwaarts gelegen binnenste bekkens der Molukken-zee, zooals die op de Hollandsche en Engelsche kaarten worden aangeduid. Terecht meende men den naam van Moluksche-zee in dien zin niet te moeten overnemen, nadat gebleken was, dat de Golf van Tolo en ook die van Bone als voortzettingen van het Banda-bekken te beschouwen zijn. Beide golven zijn in waarheid dus onderdeelen der Banda-zee. Bovendien zou de naam Moluksche-zee, zoo men die al zou willen toepassen, gegeven moeten worden aan de geheele uitgestrektheid tusschen Celebes en Nieuw-Guinea. Deze naam wordt dus niet overgenomen, op grond van de onderzoekingen der Siboga-expeditie. (Hydrographic Results, p. 69). Hiermede zijn wij gekomen in het gebied ten Oosten van Celebes, waar ten aanzien van het bodemrelief en de commu- nicatie der verschillende bekkens onderling en met den Pacifischen Oceaan de uitkomsten der Siboga-expeditie vooral voor Celebes van groote beteekenis zijn geweest. Stand van onze oceanographische kennis bij den aanvang der Siboga-expeditie. WEBER geeft in de eerste Monographie, welke het gevolg was van den arbeid dier expeditie, een kort overzicht van den stand van onze kennis ten aanzien der genoemde punten in dit gebied (21, p. 83 e.v). Volgens de kaart der zeediepten in onzen Archipel, uitge- geven door Brrenaus (15), zou de Banda-zee naar het — 155 — Noorden, naar de Ceram-zee toe, volkomen afgesloten zijn voor grooter diepten dan 500 M. m.a.w. de waterlagen der Banda-zee, dieper gelegen dan 500 M., zouden geen commu- nicatie hebben met den Pacifischen Oceaan. Dezelfde voorstelling vindt men terug op de kaart der zeediepten in onzen Archipel, uitgegeven door Scene (12). Beide kaarten geven voor Straat Manipa, tusschen Boeroe en Ceram, geen grooter diepten dan 500 M., terwijl zij bovendien tusschen Bocroe en de Soela-eilanden (Soela Besi) een onderzeesch plateau aannemen, dat niet dieper dan 200 M. onder den zeespiegel gelegen is. Deze voorstelling van zaken is in tegenspraak met die, welke op een der oudste kaarten van Kriimmen voorkomt (9). KrümmeL geeft daarop voor Straat Manipa reeds een diepte van 500 vaam = 900 M., terwijl bovendien de Banda-zee communiceert met de Ceram-zee door de passage tusschen Soela Besi en Boeroe, waarvoor hij diepten aangeeft van 3660 M. Ook staat volgens Krümmen de Ceram-zee in open verbinding met de Molukken passage door de Straat tusschen Groot-Obi en Lifamatola, waarvoor een diepte van 1830 M. is aangegeven. Hieruit zou volgen, dat de Banda-zee, waarin de laagste temperatuur reeds op 1600 M. bereikt wordt, langs de Ceram-zee, door laatstgenoemde Straat en de Molukken passage, in verbinding staat met den Pacifischen Oceaan, voor de waterlagen tot ruim 1600 M. diepte. Deze meening wordt naar het schijnt ook gedeeld door Vivien DE Sart-Marrixn en SCHRADER, althans voor den „Archipèl Asiatique” (10). Wij zullen zien, dat deze opvathing de Ween was. Zijis dan ook volkomen bev onde door de er Siboga-expeditie. De loodingen van het Duitsche zeilschip „Karl” tusschen Boeton en de Soela-eilanden. Te voren dient echter nog gewezen te worden op eene onjuiste voorstelling der zeedieptenin de Golf van Tolo, welke, totdat de resultaten der Siboga-expeditie bekend waren, voorkwam op de Hollandsche Zeekaarten. — £56 = Men vindt daarop tusschen Boeton en de Soela-eilanden een reeks loodingen aangegeven met een tusschenruimte van 20 zeemijlen, welke geen grooter diepte dan 55 tot 120 vaam aangeven, terwijl de aard van den bodem bepaald wordt met de aanduiding: „steenen en zand.” Duar moest dus en groot onderzce:ch plateau bestaan tusschen Celebes en de Soela-eilanden, misschien wel zich uitstrekkend tot Boeroe. Deze serie loodingen waren ontleend aan de opgaven van het Duitsche zeilschip „Karl” '). Zoo was de stand van onze kennis omtrent het bodem- relief en de gemeenschap der verschillende bekkens in dit gebied, bij den aanvang der Siboga-expeditie. Straat Manipa tusschen Boeroe en Ceram. De expeditie ` wendde zich allereerst naar Straat Manipa, tusschen Boeroe en Ceram en vond daar een smallen onderzeeschen rug, waarop de eilanden Manipa en Kelang gelegen zijn. Van West naar Oost loodde men op dezen rug diepten van 1067, 940 en 1195 M. De rug is zeer smal en gelegen in het Noordelijk deel van Straat Manipa. Hij strekt zich dus niet uit, zooals men vroeger meende, over de geheele Straat Manipa; ook is de diepte op dien rug grooter dan 500 M., maar vast staat thans: dat zich in Straat Manipa een onderzeesche barrière bevindt, welke de Banda- en Ceram zeeën in hare diepere lagen scheidt. Verbinding Banda-zee met den Pacifischen Oceaan. Reeds was door de Siboga-expeditie aangetoond, dat de Banda-zee naar het Zuiden, in de diepere waterlagen geen communicatie ') De gegevens zijn gepubliceerd in de „Annalen der Hydrography und maritimen Meteorologie, XIII, 1885. Prof. NIERMEYER vestigde er de aandacht op in het T. K. N. A. G, 2 Serie III, 1886 p. 487. De bovenbedoelde dieptecijfers komen nog voor op de „Overzichts- kaart van den Oost-Indischen Archipel” in zes bladen. Top. Dienst 1908: — 157 — had met den Indischen Oceaan; volgens bovenstaande was zij naar BERGHAUS en Scaune evenzeer gescheiden van den Pacifischen Oceaan, terwijl Kriimmen en Vivien DE St. MARTIN en SCHRADER wel eene verbinding met dien Oceaan aangeven. Om deze questie op te lossen begaf de Siboga-expeditie zich van Straat Manipa naar Sanana, gelegen op Soela Besi. Westelijk deel der Ceram-zee. Zij verrichtte negen loodingen in dit Westelijk deel van de Ceram-zee, welke het bodem- relief, waarvan tot nu toe weinig bekend was, aantoonen. (Hydrographic Results, Chart I). Daarna werd in de richting van Sanana gestoomd en op Station 190, ten Oosten van Sanana een diepte geconstateerd van 4082 M., de grootste, tot dat oogenblik bekende, diepte in de Ceram-zee. De temperatuur van het water op die diepte bedroeg 3,2° C., welke overeenkomt met de laagste temperatuur in de Banda- zee, welke op 1600 M. bereikt wordt. Hieruit viel reeds af te leiden, dat de Ceram-zee naar de zijde van den Pacifischen Oceaan gesloten moest zijn voor grootere diepten dan 1600 M Gemeenschap der Ceram-zee met den Pacifischen Oceaan. De Ceram-zee heeft langs twee wegen gemeenschap met dien Oceaan. In de eerste plaats langs de Halmahera-zee en de Djilolo-passage. Voor de laatstgenoemde Straat was reeds aangetoond, dat zij geen grooter diepte heeft dan 1000 M. De tweede verbinding komt tot stand door de Straat tusschen de Soela-eilanden (Lifamatola) en Groot-Obi en de Molukken-passage. Zooals te verwachten was, in verband’ met de gevonden temperatuur der koudere lagen in de Ceram-zee, bleek in eerstgenoemde Straat tusschen de Soela-eilanden en Groot-Obj een onderzeesche rug te bestaan, welke echter communicatie toelaat tot op diepten van ruim 1600 M. Men loodde als. grootste diepte op dezen rug 1724 M. De Ceram-zee staat dus langs dezen weg in open ver- binding met de Molukken-passage, welke laatste toegankelijk is voor de diepste lagen van den Pacifischen Oceaan. — 158 — Verbinding Banda- en "eram-zee Thans restte nog het onderzoek van de verbinding der Ceram- en Banda-zec' welke volgens Brranaus en Scnumine gescheiden zouden zijn door een onderzeeschen rug op 200 M. onder den zeespiegel gelegen. De Siboga-expeditie constateerde echter tusschen de Noordkust van Boeroe en de Soela-eilanden de enorme diepte van 4113 M. Boeroe en de Soela-cilandlen zijn dus door een zeer diepe zee gescheiden, waarlangs de Ceram- en Banda-zee in opin verbinding zijn. Men zette nu naar het Westen de loodingen voort om de bovengenoemde zeediepten, voorkomende op de Hollandsche Zeekaarten en ontleend aan de opgaven van het Duitsche zeilschip „Karl”, te controleeren. Men vond zelfs geen schijn van de aangegeven ondiepten. Daar waar men slechts diepten verwachtte van 15 à 120 vaam, gebruikte men niet de langste kabel; de kortere kabel werd geheel uitgevierd tot 4892 M. en ven was de bodem nog niet bereikt. De voorzetting van het diepe Banda-bekken in de Golf van Tolo. Het diepe bekken der Banda-zee strekt zich hier dan ook ver naar het Westen uit, tot dicht onder de kusten der Toekang Besi-eilanden, van Boeton, van Wowoni en van Manoei. | Later bleek, door aanvullende loodingen van den Hydro- graphischen dienst in Nederlandsch-Indië, dat ook naar het Noorden toe, tot dicht onder de Zuidkust der Socla eilanden, dat diepe bekken zich uitstrekt en daar zelfs diepten bereikt van 5098 M. !) ') Vgl. de kaart samengesteld door C. CRAANDIJK en gevoegd bij het artikel van Prof. NIERMEYER, T.K.N.A.G. 1909 (25). — 159 — De Golf van Tolo is dus eene voortzetting der Banda-zee, waaruit de Oostkusten der Toekang- Besi-eilanden van Boeton en van Wowond, zoomede de Zuidkusten der Soela-eilanden steil oprijzen. De Boeton-depressie. Ter plaatse waar men vroeger meende een onderzeeschen rug te moeten aannemen, tusschen Boeton en de Soela-eilanden, ligt een diepe depressie, welke wij verder met den naam van Boeton-depressie zullen aanduiden. . De baai van Tomori. Met een groote bocht, de baai van Tomori, dringt de golf van Tolo of liever de Banda-zee het lichaam van Celebes binnen en vormt zoodoende met de Tomini-bocht het Noord-Oostelijk schiereiland dat door Straat Peling gescheiden wordt van den REES EE en de Soela-eilanden. De metingen van H.M. Bali van 1904—1906 en van H.M. Borneo van 1907-—1908, hebben deze vaarwaters nauwkeurig bekend gemaakt. De resultaten zijn vastgelegd in de zeekaarten 309, 310, 313 en 140. Straat Peling. Uit deze kaarten blijkt, dat de duizend meterlijn nog dieper naar het Noorden tusschen Celebes en den Banggaai-Archipel voortdringt dan op „Chart I” der Siboga-expeditie is aangegeven. Straat Peling „is een geul „van groote gelijkmatige diepte met steile wanden en vlakken „bodem”. (25, p. Met de duizend Rate dieptelijn zijn wij dan weer in de Molukken-passage aangekomen. | Naar het Zuiden toe wordt deze passage begrensd door ‘het onderzeesch plateau, dat de Banggaai-Archipel en de Soela-eilanden draagt, tusschen welker afzonderlijke eilanden nergens grooter diepten dan 200 M. bestaan, terwijl Straat Peling's grootste diepte tot 920 M. reikt. = A De Golf van Tomini. De kop van het Noord-Oostelijk schiereiland van Celebes ,,Boca-Lemo’’ rijst eveneens zeer steil uit de diepte der Molukken-passage omhoog. Dicht langs de Oostkust loopt de duizend Meter dieptelijn, welke zich dan in W.N.W. richting langs de Togian-eilanden en den vulkaan Oena? voortzet. Om dezen vulkaan buigt zij kort om naar het Zuiden, om tegenover Tandjong-Api weder naar het Oosten toe een diepe zak te vormen, welke eindigt tegen de Westkust van Boea Lemo. De ingang van dien zak ligt tusschen Tandjong-Api en de Zuid-Westpunt der Togian-eilanden. Dicht onder de kusten van de Tomini-bocht vervolgt nu de duizend Meter dieptelijn haren weg, terwijl in het Noorden reeds bij Gorontalo de 2000 M. dieptelijn de kust zeer dicht nadert. De Tomini-depressie. Daar ligt in de Golf van Tominieen diepe tobbevormige depressie, welke diepten aanwijst van 3755 M. De verstrekkende gevolgtrekkingen, welke uit deze nieuwe onderzoekingen gebleken zijn kunnen als volgt worden weergegeven: 1°. De Oostkust van Celebes rijst zeer steil uit de Liane der omringende zeeën en golven op. 2°. De Molukken-passage en de Golf van Tomini zijn tot in de diepste lagen in open verbinding met den Pacifi- schen Oceaan. Het onderzeesch plateau, waarop de Banggaai-, de Soela- eilanden en Groot Obi gelegen zijn, vertoont tusschen beide laatstgenoemde groepen een passage met een diepte van ruim 1700 M. waardoor dus de Ceram-zee voor de waterlagen van 1600 M. diepte in open gemeen- schap is met de Molukken-passage Tusschen de Soela-cilanden en Boeroe bevindt zich een wijde passage. welker diepte zelfs reikt tot + 5 K.M. De Banda-zee is dus in open gemeenschap met de Ceram- zee en daardoor voor de lagen van 1600 M. diepte met den Pacifischen Oceaan. w ® o Ki — 161 — 5e. De Golf van Tolo is niet anders dan het meest Weste- lijke deel van de Banda-zee en vertoont tusschen Boeton en de Soela-eilanden eene depressie met diepten van boven de 5000 M. Deze resultaten zijn vooral voor Celebes merkwaardig en verstrekkend met het oog op de conclusiën, welke door de SARASINS in hun meergenoemd werk (Celebes III) gebouwd zijn op de uitkomsten der door hen ingestelde zoögeographi- sche onderzoekingen. Wij zagen tevoren reeds, dat deze onderzoekers in betrek- kelijk jong geologischen tijd (plioceen) eene landverbinding aannemen tusschen Java en Zuid-Celebes en tusschen de Philippijnen (Mindanao) en Noord-Celebes. De dubbele Molukkenbrug der Sarasins. Zoo reconstru- eerden zij op grond van de resultaten van hun onderzoek eveneens een landverbinding tusschen Oost-Celebes en de Molukken, welke nog tijdens het plioceen bestond en uitgaande van de Oostkust van het land, ter plaatse van de huidige Tomini-bocht, welke toen nog niet gevormd was, over de Banggaai,- de Soela-eilanden, Groot-Obi en Halmahera, Celebes in verbinding bracht met de Noordelijke, Molukken, Nieuw-Guinea en Australië. Bij de Soela-eilanden splitste deze brug zich in een Zuidelijken tak, welke over Soela-Besi, Boeroe en Ceram, Celebes verbond met de Banda-, Goram- en Watoebela-eilanden. (20, p. 139 e.v. fig. 2). WEBER vestigt vooral de aandacht op de onwaarschijnlijk- heid van de laatste landverbinding in verband met de geconstateerde zeediepten tusschen Soela-Besi en Boeroe, welke meer dan 4 K.M. diep is (vgl. 4°). (21, p. 87), zoomede in verband met de enorme diepten van de zee tusschen de Banda-groep ter eene, Ceram, Goram en de Watoebela-groep ter andere zijde (grootste diepte 5684 M.). Toch waren de resultaten door de Siboga-expeditie ver- kregen aan de Sarasıns bekend door WEBER’S opstel in LXXVI 11k, — 162 — PrererManns Mittheilungen (19). Zij handhaven echter hunne landverbinding : „Die einstmalige Existenz dieser Brücke haben wir in „den vorgehenden Capiteln genügend besprochen, so dass „wir sie trotz scheinbaren oceanographischen Schwierigkeiten, „nämlich einen heute tiefen Meere zwischen Sula und Buru, „glauben als gesichert annehmen zu dürfen.” Dit zal niemand verbazen, die kennis neemt van het standpunt, dat de Sarasıns innemen, ten aanzien van het hierboven aangeroerde vraagstuk over den ouderdom van zeeën en zeestraten in verband met hun diepte. Ondanks de ondiepte van de Java zee, namen zij aan, dat Borneo en Java nooit door die zee in directe landver- binding hebben gestaan. Zij wijzen er op, dat volgens Kaiser ') de Adriatische-zee, waarschijnlijk eerst in het dilivium ontstaan is, zoodat een derg. tectonische inzinking vrij snel in haar werk kan gaan. Op deze en nog andere gronden meenen zij gerechtigd te zijn om aan de zoögeographische uitkomsten van hun onderzoek een hoogere waarde te moeten toekennen dan aan oceanographische gegevens, wanneer deze beide categoriën niet met elkander in overeenstemming waren (20, p. 131). Zij handhaven dus hunne zienswijze ten aanzien van den in plioceenen tijd bestaan hebbende dubbelen Molukken brug, waardoor de uitwisseling van Soenda-Philippijnen-Celebes- soorten naar de Molukken en Nieuw-Guinea en omgekeerd mogelijk werd. Prof. WEBER stelt daartegenover, dat men dan volgens de Sarasıns zou moeten aannemen, dat na het plioceen zich diepten gevormd hebben van ruim 4 K.M. daar waar vroeger land bestond. Eene beweging, welke dergelijke inzinkingen tengevolge heeft, zooals het geval zou moeten zijn tusschen Soela Besi en Boeroe, kan onmogelijk locaal en zijn. Bovendien ') EM, KAIJSER. Lehrbuch der allgemeinen Geologie II, p. 337. — 163 — is juist dit Westelijk deel der Ceram-zee het diepste gebleken ; naar het Oosten toe neemt de diepte af, zoodat men logisch zou moeten aannemen, dat de geheele Ceram-zee post-plioceen ontstaan is (21, p. 87). Het kan niet op onzen weg liggen dit vraagstuk verder na te gaan, maar wij achten het niettemin nuttig er op te wijzen, dat voor dit Oostelijk deel van den Archipel o.a. door Dr. R. D. M. VrrBEEK werd aangetoond, dat de diepe depressie, welke ten Oosten van Saleijer geconstateerd werd, eene verschuiving is, die niet ouder kan zijn dan jong-tertiair (24, p. 35). Bovendien is door de onderzoekingen van Prof. MOLENGRAAFF e.a. op Timor, gebleken, dat enorme locale bodembewegingen van relatief recenten datum in het Oostelijk deel van onzen Archipel geen zeldzaamheid zijn. Naar onze meening wordt echter de door de Sarasıns aangenomen landverbinding over Soela-Besie en Boeroe het krachtigst gesteund door het volgende door VERBEEK geconstateerde feit: „De Banda-zee zelf ontstond door eene groote ellipsvormige „instorting, waarvoor reeds de vorm van de Zuidoostkust „van Boeroe en Ceram, benevens de ligging der kleine „eilanden aan de Oostzijde der zee spreken. Die instorting „betrof ook het Zuidelijk deel van West-Ceram (Hoea- „moeal); bij de latere opheffing van dit gedeelte kwamen „nergens mioceene sedimenten boven den zeespiegel, alleen „jong-tertiaire of kwartaire koraal-kalken, rustende op jong- „mesozoische eruptief-gesteenten; een bewijs, dat hier ter „plaatse de verwerping of instorting eerst aan het einde van „den mioceenen tijd — dus tusschen mioceen en plioceen — „heeft plaats gehad.” Het Z.O. schiereiland van Celebes zet zich onder zee in gelijke richting nog een eind voort; op het aldus bestaande onderzeesche plateau liggen binnen de duizend meter dieptelijn, tusschen Wowoni in het N.O. en Kabaëna in het W., de Boetonsche-eilanden: Boeton en Moena met hunne trawanten. — 164 — Ditzelfde onderzeesche plateau draagt de Toekang Besi- eilanden, ofschoon in de zoogenaamde „Boeton passage”, tusschen Boeton en Toekang Besi-eilanden, grooter diepten dan 1000 M. (n.l. 1857 M.) bestaan. Om deze onderzeesche grens van het Z.O. schier-eiland beweegt zich, zeer dicht onder de kustlijn der eilanden, de duizend meter diepteliin van Manoei in nagenoeng Zuidelijke richting langs Wowoni naar de Oostkust van Boeton. Bij de Zuid-Oostpunt van dit eiland ligt zelfs vlak onder den wal, in het Zuidelijk deel der Boeton passage eene ellipsvormige, kleine depressie met diepten van 3325 M. Steil, zeer steil rijst dus ook hier het lichaam van Celebes uit het diepe Banda-bekken op. Zoo is het ook met de wanden van het plateau der Toekang-Besi-eilanden. De duizend-meter-dieptelijn ligt dicht onder de kusten der eilanden, waardoor de schepen bij deze eilanden zeer moeilijk een ankerplaats vinden. Straks, bij de beschrijving van den bovengrondschen vorm van dit deel van Celebes, zal blijken, hoe, zoowel bij de Toekang Besi-eilanden, als bij Boeton, Moena en Kabaëna, de horizontale terrasvormingen van het oorspronkelijke rif, thans boven den zeespiegel geheven, reeds van verre herkenbaar zijn. Deze terrasvormingen zijn typisch voor de door diepe zeeën omringde eilanden. De Golf van Bone. Om Kabaëna heen buigt zich nu de duizend meter dieptelijn nagenoeg recht Noordwaarts, dringt dicht onder de Westkust van het ZO. schiereiland, het lichaam van Celebes binnen, en keert, aldus de Golf van Bone vormend, langs den Oostelijken rand van het onderzeesch plateau, gelegen langs de Oostkust van het Zuid- Westelijke schiereiland, dicht onder de Oostkust van Saleijer door, terug naar den Oostrand van het plateau, dat de Tijger-eilanden, Kalao en Kalao Toa draagt. — 166 — Overal volgt hier op kleine afstanden, de twee duizend meter dieptelijn, het beloop van de duizend meter dieptelijn ; steil 1 ijst dus het lichaam van Celebes, de Oostkust van Saleijer en de plateaurand der Tijger-eilanden, uit de diepten van deze Westelijke dépendance van het diepe Banda-bekken op. De Siboga-expeditie leerde het bodemrelief ten Oosten van Saleijer kennen, door een drietal daar verrichte loodingen, op een afstand van tien à twaalf mijlen van de kust, welke van Zuid naar Noord een diepte opleverden van 1627, 3110 en 1196 M. Tusschen deze laatste looding en de Noordpunt van Saleijer was reeds een diepte bekend van 2275 M. In zijn Molukken verslag (24, p. 34) zegt Dr. R. D. M. VERBEEK naar aanleiding van deze loodingen het volgende: „De ligging der zandsteenlagen (aan de Oostkust van „Saleijer) doet zien, dat zij aan den Oostkant afgebroken „Zijn, en dat dus aan de Oostzijde van Salejer eene verwer- „ping ligt, die volgens de daar door de Siboga in 1899 „verrichte loodingen, in vertikalen zin zeer belangrijk moet „zijn. Diepten van 1200, 1600 en zelfs 3310 M. (20 K.M. „van de kust) werden hier gevonden; wij staan hier aan het „begin der diepe Banda-zee.” Op grond van den aard van den hier voorkomenden zand- steen besluit VERBEEK, dat deze verwerping niet ouder kan zijn dan jong-tertiair (plioceen ?). Ook hier constateert men dus een groote locale inzinking in denzelfden tijd, waarin de Sarasıns zich voorstellen, dat hun Molukkenbrug tusschen Soela-Besi en Boeroe verbroken moet zijn. VERBEEK schrijft omtrent deze instortingen in het gebied der Banda-zee (24, p. 34). „De groote en zeer uiteenloopende diepten der Banda-zee „zijn waarschijnlijk veroorzaakt door talrijke instortingen in „zeer verschillende perioden.” Op het nauwe verband tusschen deze groote tectonische bewegingen in het Oostelijk deel van onzen Archipel — welke — 166 — zich tot bij de Oostkust van Celebes en zelfs tot in de Golf van Bone voortzetten — en den bouw van het boven den zeespiegel gelegen deel van Celebes, komen wij later uitvoerig terug. Hier zij nu reeds aangeteekend, dat volgens WICHMANN de Bone Golf een ,Grabensenke” zoude zijn. Tegelijk met het ontstaan dezer inzinking, moet dan ook de Oostkust van Saleijer afgebroken zijn, hetgeen valt af te leiden uit het in elkanders verlengde liggen der Oostkust van het Zuid-Westelijke schiereilanden en de Oostkust van Saleijer (16, p. 282). Evenals het onderzeesche plateau, dat de voortzetting vormt van het ZO. schiereiland, zich over de Boeton- eilanden met een boog naar het ZO wendt en eindigt in het plateau der Toekang Besi-eilanden, evenzoo zet het Z.W. schiereilanden zich voort over Saleijer om daarna naar het ZO. om te buigen en te eindigen in het plateau der Tijger-eilanden met Kalao Toa als eindpunt. Tusschen deze beide plateaux, het Z.O. en Z.W. schier- eilanden dringt dan de Banda-zee als Golf van Bone diep in het lichaam van Celebes. Alleen het Noordelijk deel van deze Golf, naar het Zuiden ongeveer begrensd door de parallel van 3°10' Z. Br. is ondiep en ligt voor het grootste deel binnen de 200 M. dieptelijn. De Floresbrug der Sarasins. Reeds werd erop gewezen, dat door de loodingen der Siboga-expeditie ten Zuiden van de Tijger-eilanden, tusschen het plateau, dat deze eilanden draagt en de Noordkust van Flores, de verbinding tusschen de Flores-zee en het Banda bekken, gezocht en gevonden is. Tusschen den Zuidelijken plateaurand en het Angelicarif werd 2560 M., tusschen laatstgenoemd rif en het eilandje Soekoer 2570 M. gelood. Flores- en Banda-zee staan hierdoor, ook voor de diepste lagen, met elkander in open verbinding. <<. en Niettemin reconstrueeren de Sarasıns hier hunne vierde landverbinding in jong-geologischen tijd, welke zij absoluut noodzakelijk achten ter verklaring van de door hen verkregen zoögeographische uitkomsten (20, 34—98—110 en vooral ook 138). Deze brug hangt aan den voet van het Z.W. schiereiland samen met den bovengenoemden Javabrug. Beide bruggen begrenzen, met de Zuidelijke Kleine Soenda-eilanden, de bekkens der Bali- en Flores-zee. De verbinding met Flores kwam echter eerst in plioceenen tijd tot stand (20, p. 134, fig. 2), toen de Lombok straat reeds ontstaan was. Ook na de afscheiding van Soembawa en Flores onderling, bleef Celebes nog verbonden met Flores. De inzinking tusschen Kalao Toa en Flores plaatsen de SARASINS dus in eene zeer jong-geologische periode (begin van den pleistocenen tijd, 20 p. 129 en 137, fig. 4). Het bekken der Flores-zee dringt Noordwaarts in tusschen de plateauranden van de Postiljon-eilanden in het Westen en van de Tijger-eilanden en Saleijer in het Oosten, tot dicht onder de Zuidkust van Celebes, de duizendmeter dieptelijn raakt hier juist de parallel van 6° Z. Br. terwijl de 200M. dieptelijn langs het Zuidelijke schiereiland tot 5°52' reikt. Door de eerste insnoering van Straat Makassar in engeren zin, bij de Z.W. punt van Celebes, staat dit bekken voor de waterlagen gelegen boven 600 M. diepte in verbinding met het Zuidelijke bekken dier Straat. Bovenstaande beschrijving van de het eiland Celebes omringende zeeën, baaien en straten kan als volgt worden samengevat : 1°. Het Westelijk deel van den Oost-Indischen Archipel blijkt eene voortzetting te zijn van het Aziatische continent, De Oostrand van het onderzeesch plateau waarop Sumatra, Java en Borneo gelegen zijn reikt tot Straat Makassar in ruimeren zin. © 3°. df De, a bh? bi — 168. — Eene opheffing van dit plateau van slechts 45 M., zou deze eilanden in ononderbroken landverbinding brengen met het Aziatische continent en onderling (24, p. 797). Ongeveer hetzelfde vinden wij bij het Australische continent, daar zou eene opheffing van slechts 50 M. - voldoende zijn om Australië met Nieuw-Guinea en de Aroe-eilanden te verbinden (24, p. 798). Tusschen deze beide machtige continenten ligt dan het Oostelijke deel van onzen Archipel, waarin wij eene aaneenschakeling vinden van zeer diepe bekkens: de Bali- en Flores-zee, de Banda-zee de Ceram-zee, de Molukken-passage de Celebes-zee en Straat Makassar, welke van de beide Oceanen gescheiden zijn door onder- zeesche ruggen, welke tot 1600 M. of minder diepte onder den zeespiegel gelegen zijn, met uitzondering van de Molukken-passage, welke in open verbinding is met den Pacifischen Oceaan. Behalve Straat Makassar in engeren zin en de Flores- zee, waartusschen geen open verbinding voor de diepe lagen bestaat, kunnen deze bekkens onderling open communiceeren. Door de afsluiting dezer bekkens voor de koudere lagen der beide Oceanen wordt de laagste temperatuur in deze bekkens reeds op 1600 M. bereikt (in de Celebes-zee reeds op 1300 M.) en schommelt tusschen 2,9° en 3,7° C. Uit deze diepe bekkens rijzen de plateaux, welke de verschillende eilanden en eilandengroepen dragen, met zeer steile wanden op, zoodat het vooral bij de kleinere eilanden moeilijk zoo niet onmogelijk wordt om te ankeren. De groote en zeer uiteenloopende diepten der Banda-zee (golven van Tolo en Bone) zijn waarschijnlijk veroorzaakt door talrijke instortingen in zeer verschillende perio- den, waarvan het ontstaan der Saleijer-depressie, door VERBEER bepaald, in jong-tertiairen tijd geplaatst wordt (22 p. 35). hi ee. Ki ge, ss 5 — 169 — De eigenaardige vorm van Celebes wordt vooral belang- wekkend door de diepte der dit eiland omgevende zeeën, baaien en straten, waaruit de onderzeesche voet van het eiland zeer steil oprijst. De vermeende ondiepte tusschen het Zuidelijke en Noordelijke bekken van Straat Makassar in engeren zin, in de insnoering bij Kaap Ongkona bestaat niet. Deze geheele straat vertoont dus diepten van meer dan 2000 M. met zeer steile wanden. De vermeende overeenkomst tusschen de vorming van Borneo en Celebes bestaat niet. Wel is er overeenkomst met die van laatstgenoemd eiland en Halmahera. !) Van het Zuid-Westelijk schiereiland gaan twee onder- zeesche plateaux uit, welke ter eene zijde, de Postiljon-, Paternoster, Kangean- en Madoera-groepen dragen, (de Javabrug der Sarasıns), ter andere zijde zijn daarop thans de Saleijer- en 'Tijger-groepen gelegen (de Flores- brug der Sarasıns). Ook het Zuid-Oostelijk schiereiland zet zich onderzeesch in een plateau voort, waarop zich thans de Boeton-, Moena, Kabaëna- en Toekang Besi-eilanden verheffen. Van den kop van den Noord-Oostelijken arm van Celebes strekt zich naar beide zijden een onderzeesch plateau uit. Naar het Noord-Westen draagt dit plateau in de Tominibocht de Togian-eilanden, naar het Oosten, de Banggaai en de Soela-eilanden (de Molukkenbrug der SARASINS). In het verlengde van het Noordelijke deel van het Noorde- lijke scheireiland, strekt zich op ongeveer 1600 M. diepte onder den zeespiegel een rug uit, welke van de Minahassa loopt naar de Zuidpunt van Mindanao (Kaap Tinaka), op welken rug zich thans de Sangi-cilanden verheffen. (De Philippijnenbrug der Sarasıns). ') Voor de zeediepten welke dit eiland omgeven moeten wij ver- wijzen naar de beide kaarten der Siboga-expeditie (Hydrographic results, Chart I en II). — 170 — Deze rug is van dien der Talaud-eilanden gescheiden door een diepe depressie, met diepten tot 3302 M. Ook de onderzeesche voeten van deze plateaux bezitten zeer steile hellingen, welke nagenoeg alle afvallen naar diepten grooter dan 2000 M. Op nog geen 20 K.M. van de Oostkust van Saleijer ligt eene depressie met diepten tot 3110 M. (De Saleijer- depressie). Bij de Z.O. punt van Boeton ligt dicht onder den wal een kleine depressie met diepten tot 3325 M. Ten Oosten van Wowoni en Manoei strekt zich tot dicht onder de kusten der Soela- en Toekang Besi-eilanden eene depressie uit met diepten boven de 5000 M. De Boeton-depressie). In de golf van Tomini ligt ten Oosten van Gorontalo vlak onder de Zuidkust van het Noordelijke schiereiland eene depressie met diepten tot 3750 M. (De Tomini- depressie). In de derde insnoering van Straat Makassar ligt vlak onder den Celebes wal, tegenover Kaap Mangkalihat (Borneo) eene depressie met diepten tot 3211 M., waardoor Straat Makassar in open verbinding is met het diepe bekken der Celebes-zee. Tjitjoeroeg, 6 October 1916. L. van VUUREN. REFRACTIE bij zonshoogten voor azimuth- bepaling nabij den aequator. Bij waarnemingen op hemellichamen aan een sterrewacht moet het bedrag der refractie met de grootstmogelijke nauw- keurigheid worden bepaald. E. von OPProLzer stelt daarvoor als desideratum, dat de fout in de refractieconstante niet grooter zij dan 0",01, de barometeraflezing tot op 0,13 m.M. en de temperatuur van de lucht tot op 0°,05 Celsius nauwkeurig worde afgelezen. Ten behoeve van de orienteering van veelhoeksmetingen en voor de contrôle op de insnijding van driehoekspunten van derde en lagere orde zal men uit den aard der zaak met een veel geringeren graad van nauwkeurigheid kunnen volstaan, vooral bij zonswaurnemingen nabij den evenaar, omdat alsdan de foutvoortplanting een gunstige is. Met behulp van de differentiaalformules van de spherische trigonometrie, toegepast op den parallactischen driehoek (zie o.a. het Lehrbuch van Dr. E. Hammer), vindt men namelijk: „a. zx wa waarin A het azimuth van de zon is. dh sin. A tg A’ Dit differentiaalquotient verkrijgt voor Nederlandsch-Indië zijn uiterste waarde bij b (geographische breedte) — — 10° en bij een zonsdeclinatie = + 23°30' en wel: bij een zonshoogte h — 10° is die waarde = 0,28 0,41 30° 0,62 40° 1,01. Staat men in het azimuth ten gevolge van de onnauw- keurigheid der refractie bij voorbeeld een fout toe van I. dan mag dus die refractie zelf bij een zonshoogte van 10° een fout hebben van bijna 4", bij 20° eene van 2",5, bij 30° eene van 1",5, terwijl bij 40° de fout in het azimuth even — 172 — groot zal zijn als de fout in den vertikalen hoek (in bedoeld ongunstigste geval), om welke reden dan ook grootere zonshoogten voor azimuthbepaling ongeschikt moeten worden geacht. De gemiddelde refractie bij 10° Celsius en 760 m.M. kwikdruk bedraagt voor 10°, 20°, 30°, 40°, respectievelijk 320", 159", 101" en 69", zoodat met een onnauwkeurigheid in het azimuth ad 1" een onzuiverheid in de refractie van 1,1°/,, 1,5°/, 1,6°/o en 1,4°/, mag worden toegestaan. Bij een zonshoogte van 22°30', welke als een gemiddelde kan gelden (dus gemiddeld om half acht voormiddags en half vijf namiddags) mag men dus procentsgewijze de grootste fout in de refractie toestaan. Men gaf reeds uit andere overwegingen van practischen aard de voorkeur aan waarnemingen op genoemde uren van den dag, maar ook van wege de refractie zal men liefst 400 min mogelijk van die uren afwijken. _ Is R de refractie voor een lichtstraal, die onder een verti- kalen hoek h het oog van den waarnemer bereikt, berekend voor een gemiddelden luchtdruk 1 en een gemiddelde temperatuur van de lucht t, dan zal de refractie R' bij een anderen luchtdruk L en een andere temperatuur T uitgedrukt worden door de formule: = xman SE 273 L Daarin is te stellen: e = 573 ti 7 com = —— Hieruit blijkt, dat voor gewone landmeetkundige doel- einden de luchtdruk L en de temperatuur T niet nauwkeurig bepaald behoeven te worden en de vraag dringt vanzelf naar voren, of daarvoor benaderde waarden kunnen worden aangenomen, zoodat het medenemen van barometer en thermometer onnoodig zoude worden. Zooals hieronder zal worden aangetoond, is dit inderdaad mogelijk, mits de hoogte boven zee van het standpunt van waarneming ten naaste bij bekend zij. — 173 — Wij maken daarbij gebruik van: 1°. de uitkomsten der „Observations made at secondary stations in Netherlands East-India”, waarvan het derde deel (1913) onlangs is verschenen. 2°. de ontwikkeling van de refractieformule in „BAILLAUD, Cours d’Astronomie, seconde partie”; 3°. de tabellen, voorkomende in de „Connaissance des Temps” voor de waarden van R, e en m, hiervoren bedoeld; en 4°. de tafels voor barometrisch hoogtemeten, voorkomende in de „Fünfstellige vollständige logarithmische und trigonometrische Tafeln” van Dr. F. G. Gauss. Op de elf barometerstations, gelegen tusschen 1°30' noorder- en 10°10' zuiderbreedte, tusschen 100°22' en 128°10' ooster- lengte van Greenwich en tusschen 3 en 3023 meter boven zee, bleken de dagelijksche en maandelijksche schommelingen in den luchtdruk zeer gering te zijn. Vergelijkt men de maxima en de minima met het voor het uur van den dag en het voor het geheele jaar verkregen gemiddelde, dan blijkt, dat voor elke plaats een gemiddelde barometerstand mag worden aangenomen voor den geheelen duur der zonswaar- nemingen met een maximum te vreezen fout van 0,5%. De coefficient m en daarmede de refractie R' worden daardoor hoogstens ook 0,5°/, foutief. Bij 10°, 20°, 30°, 40° zonshoogte is die maximum fout gelijk aan 1",6, 0",8, 0",5 en 07,3 en de daardoor veroorzaakte fout in het azimuth hoogstens gelijk aan 0",4, wat voor de in hoofde dezes bedoelde werkzaam- heden mag worden verwaarloosd. Ook voor de temperatuur op het tijdstip van een waar- neming is een gemiddelde te vinden voor elk der stations, waar een thermograaf is opgesteld of waar directe aflezingen van den thermometer hebben plaats gehad, doch de schom- melingen blijken belangrijk grooter te zijn. Toch kan men de gevolgtrekking maken, dat in hoofdzaak nabij den evenaar de temperatuur verband houdt met de hoogte boven zee en met het uur van den dag, beter misschien met de zonshoogte. — 174 — De jaargetijden hebben daar een geringeren invloed op de temperatuur dan op plaatsen met grootere geographische breedte. Zoo bedroeg te Ambon, 4 meter boven zee, de gemiddelde temperatuur om half acht "e morgens 25° Celsius, om half vijf ’s middags 27°. Het absolute maximum viel op 21 Februari 1913 om 3 uur namiddags en bedroeg 34°,0. Opgemerkt wordt, dat in geen der andere maanden van het jaar een hoogere aflezing dan 32°,8 is verkregen, steeds om 12 of 2 uur. Uit de gemiddelde temperaturen van de lucht ten half acht v/m. te Ambon, Batavia, Balikpapan, Manggar, Menado en Padang, alle zeer nabij de zee gelegen, werd een ge- middelde gevonden van 24°,9 met een middelbare fout van 0°,6. De grootste waarde is die van Manggar = 25°,9 en de kleinste die van Menado = 24°,2. Voor half vijf n/m. bedraagt het algemeen jaargemiddelde van dezelfde stations 27°,8 met een m.f. eveneens — 0°,6. Uit de gemiddelden van 16 andere secundaire stations, op hoogten van ongeveer 100 tot 3000 meter, werd een graphische voorstelling gemaakt met de gemiddelde tempe- ratuur in de x-as en de zeehoogte in de y-as. De 16 ochtend- waarden vielen met 24°,9 nagenoeg in een rechte lijn; hetzelfde was mutatis mutandis met de namiddagwaarden het geval. Door berekening werd daarna gevonden als meest waar- schijnlijke waarde voor de luchttemperatuur buiten de schaduw, doch den thermometer beschermd tegen directe en terug- gekaatste bestraling van de zon: t om half acht — 24°,9 — 0,00587 X H t om half vijf = 27°,8 — 0,00597 X H Deze formules op de hoogten van de 16 stations toegepast, werd bevonden, dat de middelbare waarde vanhet verschil tusschen waargenomen en berekende temperatuur — 0°,9 Celsius kan worden gesteld. Alle verschillen blijven beneden 1°,6 met uitzondering van de voormiddagtemperatuur van Kalisat, (H in meters). = IM = waar dat verschil —3° is. Dit is blijkbaar een gevolg van de bizondere ligging van dit station op het Noordelijk deel van het Idjen-plateau. Met die formules is de variates temperatuur (voor de meeste gevallen en alzoo voor ons doel) nauwkeurig genoeg bekend op de aangegeven tijdstippen van den dag, overeen- komende met de gemiddelde zonshoogte ad 22°30'. De gemiddelde temperatuurstoename per uur bij deze zonshoogte is mede uit de Observations” afgeleid. Daarvoor is gevonden: 1°. uit tien stations nabij de zee gemiddeld om 7“30" v/m. +1°,27 en om 4430" n/m. —0°,56 Celsius = temperatuur- verandering per uur; 2°. uit zeven stations op 80 tot 1022 meter hoogte +1,34 en —0°,83; en 3°. uit zeven stations hoog 1100 tot 3023 meter, gemiddeld +1°,06 en —0°,58. Hieruit maken wij op, dat wij volstaan kunnen, uit alle waarden het algemeen gemiddelde te ae hetwelk blijkt te zijn 1°,2 ’s voormiddags en —0°,6 ’s namiddags per uur. De afwijkingen van deze ae tot 0°,9 ’s morgens en 09,5 ’s middags bedragende, kunnen weder voor ons doel worden verwaarloosd. Het uur van den dag (plaatselijke middelbare tijd) kan voor den gordel tusschen 10° noorder- en 10° zuiderbreedte vervangen worden door de zonshoogte, waardoor een verschil van hoogstens 21 tijdsminuten bij 10° zonshoogte en hoogstens 48 tijdsminuten bij 40° zonshoogte ontstaan kan. Ten gevolge van bedoelde substitutie is het mogelijk in de berekening der temperatuur een fout van (1,2 + 0,9) X 48 : 60 — 1°,7 Celsuis te maken. Nog worde opgemerkt, dat de temperatuur blijkbaar ver- band houdt met de zonshoogte en niet met de aanwijzing van eenig uurwerk, zoodat laatstgenoemde fout eer te hoog dan te laag zal zijn. De tijdsvereffening laten wij om die reden ook buiten beschouwing. ee N er Nu wij de gemiddelde temperatuur uit de hoogte boven zee en uit de zonshoogte (’s morgens en ’s middags) kunnen berekenen, zouden wij op soortgelijke wijze den luchtdruk behooren af te leiden. In de „Observations” komen echter te weinig gegevens van den luchtdruk op hoogergelegen plaatsen in Ned.-Indië voor. Daarom kiezen wij een anderen weg. Voor eenige barometerstanden, namelijk 730, 700, 650, 620, 590, 560, 530 m.M. kwikdruk, bij een gemiddelde, uit de „Observations’”’ ruw geschatte, relatieve vochtigheid — 0,750, op gemiddeld 5° geographische breedte en met de uit de „ruwe hoogten” berekende temperatuur v/m. en n/m. werd de hoogte boven zee berekend (barometrische hoogtemeting- formule van Jorpan). De gemiddelde luchtdruk en tempe- ratuur op 0 meter hoogte, zoowel ten 7430” v/m. als ten Anä0m n/m., zijn uit de waarnemingen op vele stations bekend. In een graphische voorstelling met den barometerstand als x en de hoogte in meters als y werden twee flauw gebogen krommen verkregen, eene voor 7"30™ v/m. en de andere voor 4430” n/m. Die beide krommen toonen slechts geringe verschillen aan. Het verschil in luchtdruk op die twee tijdstippen bedraagt (gemiddeld) op 0 meter hoogte 2 m.M., op 1735 meter (Tosari) en 3023 meter (Pangerango) minder dan 1 millimeter, hetgeen met de waarnemingen op die stations overeenstemt. Wij kunnen dus gemiddeld voor een zonshoogte van 22°30' de gemiddelde barometerstand van de graphiek aflezen en ver- krijgen voor Tosari en Pangerango (de eenige hooggelegen stations): rond 622 en 534 m.M., terwijl de barograaf voor het gemiddelde 622,9 en 534,5 heeft gegeven. Deze ver- rassend goede overeenstemming is ons een voldoend bewijs, dat de waarden der factoren, die wij voor de barometrische hoogteberekening hebben gebezigd, slechts weinig fout kunnen zijn. Op de gemiddelde kromme wordt verder voor den gemid- — 177 — delden luchtdruk tijdens de door ons bedoelde zonswaar- nemingen afgelezen : Hoogte in meters... 0 250 500 750 1000 1250 1500 2000 2500 3000 Gemiddelde luchtdruk. 759 738 717 697 677 658 639 603 567 535 M.m. Vatten wij ook voor de temperatuur de waarden voor ochtend en middag te zamen, dan is gemiddeld: T voor 22°30' — 26°,35 — 0,00592 X H en brengen wij voor 1° verschil in zonshoogte 0°,06 Celsius temperatuursverschil in rekening, zoo hebben wij ten slotte : T voor een zonshoogte h= 26°,35 —0,00592 X H + 0,06 (h —22°30') waarbij H in meters. Voor eenige waarden van H en h geven wij hieronder de gemiddelde luchttemperatuur in Celsiusgraden. zonshoogte | +0 250 500 750 1000 1250 1500 2000 2500 3000 meter = H. 10° 250,6 240,2 220,7 210,2 190,7 180,2 16°,7 130,8 10°,8 79,8 Celsius 150 250,9 240,5 230,0 210,5 200,0 180,5 170,0 140,1 119,1 ; 20° 260,2 240,8 230,3 210,8 200,3 180,8 170,3 140,4 110,4 8,4 , 25° 230,5 250,1 2306 220,1 200,6 190,1 1796 140,7 1107 87 „ 30° 260,8 250,4 230,9 220,4 200,9 190,4 170,9 15%0 12,0 90 „ 350 270,1 250,7 2402 220,7 210,2 190,7 180,2 1503 120,3 93 „ 40° 270,4 260,0 240,5 230,0 219,5 200,0 180,5 150,6 1296 96 „ Vergelijkt men deze tafelwaarden met de in de „Obser- vations” opgegeven maxima en minima, voor zoover de daarbij opgegeven tijdstippen vallen binnen de zonshoogten van 10° tot 40°, dan ziet men, dat de daarmede verkregen uiterste verschillen hebben bedragen op de stations Ambon, Balikpapan, Bandoeng, Bangelan, Batavia, Manggar, Padang, Pangerango, Patjet, Pontianak, Sorokko, Tandjoengpandan, Tjibodas, respectievelijk: +6°,3; +6°,2; +7°,6; +7°,0 en —7°,8; +5°.8; —4°,2; —5°,0; +5°,5 en —4°,7; +6°,9; +49,9; +5°,7 Celsius. Daarmee is proefondervindelijk aangetoond, dat de grootste fout, die wij maken, door de temperatuur (zonder thermo- meter) met deze tafel te bepalen, gelijk is aan rond acht LXXVI 12k — 178 — graden Celsius. Vooral de waarnemingen van Bangelan, die over acht jaren loopen, zijn voor deze conclusie van groote waarde. Nuise=(1+ Ka : (1+ on ——), zoodat een fout van 8° in de waarde van T de berekening van e hoogstens met a of nog geen 3% onzeker maakt en dus ook de refractie hoogstens een fout van 3°/, kan verkrijgen. Voegt men hierbij de grootste fout ingevolge verschil van den gemiddelden luchtdruk ad 0,5°/, (zie hiervoren), dan verkrijgen wij als maximum te vreezen fout in de refractie bij 10°, 20°, 30° en 40° zonshoogte: 10", 5", 3",2 en 2",2, welke in het allerongunstigste geval (geogr. breedte — — 10° en zonsdeclinatie — +23°30') op het azimuth geen grooter fout dan van respectievelijk 2",8, 2",0, 27,0 en 2",2 kan veroorzaken. Voor werkzaamheden, waarbij een maximum fout van rond 2"5 in het azimuth is toegestaan boven de hoekmeetfout, zal men derhalve nimmer een thermometer of barometer behoeven te voegen bij de uitrusting van den opnemer en zal men voor de refractie gebruik kunnen maken van een tabel met dubbelen ingang, namelijk voor de ruwe hoogte boven zee en voor den hellingshoek. (Zie de bijlage, waarbij gemakshalve het bedrag van de EEN ale = EIN cos. h in rekening is gebracht). Bij het gebruik van middelsoort EE zal men reeds een thermometer, goed beschut tegen directe en teruggekaatste bestraling der zon, (doch niet onder ge- boomte, in het algemeen niet in de schaduw opgesteld) aflezen. Een barometer is slechts voor de allernauwkeurigste refractie-bepalingen in Ned.-Indië noodig. Moeten de azimuth- bepalingen zulk een hoogen graad van nauwkeurigheid hebben, dan maakt men echter geen gebruik van de zon, doch van de vaste sterren, zoodanig, dat de invloed van de refractie zoo goed mogelijk wordt geëlimineerd. — 179 — Ook al heeft men thermometer (en barometer) afgelezen, dan zal men toch van bijgaande tafel een nuttig gebruik kunnen maken. Wijken de aflezingen slechts weinig af van de gemiddelden voor luchtdruk en temperatuur, die aan de tafel ten grondslag liggen, dan kan men, ook iu verband met de waarde van beslissen, of de tafelwaarden direct kunnen worden dA dh ’ gebruikt. Blijkt een grootere nauwkeurigheid noodig te zijn, dan kan men met de afwijking in temperatuur (en luchtdruk) gemakkelijk rekening houden. Is bijvoorbeeld op 1000 meter boven zee en bij 20° zons- hoogte afgelezen: 674 ın.M. op d-n barometer (na correctie) en 28°,3 Celsius op den thermometer in stede van 677 en 209,3, zooals hiervoren als gemiddelden gevonden, dan heeft men de tafelwaarde 2'08" te vermenigvuldigen met: 674 = S 28,3 n” (1 a Met een rekenlineaal vindt men daaruit 2'04". dA Als men voor een stel waarn mingen de waarde van en bij gemiddelde zonshoogte heeft berekend, hetgeen voldoende nauwkeurig met een rekenlineaal kan gebeuren, dan kan men daarmede tevens beoordeelen, tot hoever de interpolatie moet gaan. Is die waarde bijvoorbeeld = 0,096, dan kan men — voor een azimuthberekening in secunden — in de zonshoogte (en dus ook in de correctie daarvan) gerust 5" verwaarloozen, waarmede bij d» interpolatie rekening gehouden worden kan. Hiermede hoop ik voldoende te hebben aangetoond, dat van bijgaande tafel een nuttig gebruik kan worden gemaakt, niet alleen wanneer met de gemiddelden voor luchtdruk en t-mperatuur genoegen genomen kan worden, maar ook als th rmometer en barometer worden afgelezen. — 180 — Ten slotte zij het mij vergund, een woord van lof uit te spreken over den belangrijken arbeid, door het Koninklijk Magnetisch en Meteorologisch Observatorium te Batavia op vele plaatsen van onzen archipel ondernomen, waardoor het mogelijk werd, eene voor ons doel deugdelijke voorstelling te verkrijgen van de voor de refractie nabij den evenaar van belang zijnde hoofdfactoren. L. P. L. van ver TAS. erg EEE rR eR oe 5 Ëer re e re in KI ES += Ki 2 om — = be © S = Sg S 2 2 & 2 CZAR ANNA RER eee RR Ie pen em = er a _ woe = 2 5 SP Sma E IE Fr BRAS TS SSF SA RELSISSE e $ SS z e ann MMM MN AN NN AN an Nee eem ra e y o y ee s | OO OOO 5 A je : + ee = E -_ SS Slsk WIR RAS|=8 89 IE HR RLILERRISRRARELISTR NER | 3 = 2 S - MMM MMM MM NN NN AN an NAN = nm m m m e mm m ROCCO] 23 EN a || ¥ H S a > aS || $ |3 F sss agsjas ss as ga gajeegg CHE v e U SIS | ee MMM MM AN wa AN an ANA e ec ra en u hes al age S > © 2 adi t | 4 = > e © = = = oS Sls P 288 BIR SR 25 SH FS FH RUSS BISR SAAN LEE RES S ho © S ls Je sen MMM mm nm MN NN ANIANAN = m en en oool 5 wu ld 3 $ E O a ' i ; au IE Fe: = | SBS ||2|5 S83 BSS Be RS SE SE SB Sats Bes BARA ESS EBS S oT oe 2 es |! PP gg MMM) mm nm ma AN NN| NNNNA = m m | -00 ZS oo O ke F Ka t 77} ‘ ~ | 9" 2 Els) Ree saglen s2 ze 88 zs EELER ET SIS|- wer wan|mm an MM AN AN| ANNA Nen en -oo| $ Bek is ee | 5 © véi £ = | — ` _ ken = Sag || ¿|3 > S82 853 58 An 25 88 $9 882- SENS SEIKE ERE S om > ed O < T Sim. = e ei E = "af || s| S jr S58 258 89 38 82 38 Bolsa Sees TSB RLLEER| S Get 3 = = ot aa tt) com nn mm ma nal annann NN et menen 0 5 DI La —— is <£ 2 = = Algemeene Vergadering op Maandag 10 Januari 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMmMELEN (voorzitter), VAN ALPHEN DE VEER, Grisns, WOUDSTRA, ZEEMAN, WITKAMP, BoEREMA, Fues, NIJLAND, BROUWER en VAN [LUMMEL (Secretaris), de gewone leden: pe MEISIER, van OYE, OTTOLANDER en Mars. : Notulen en Jaarverslag. De notulen van de vorige algemeene vergadering worden gelezen en goedgekeurd. De voorzitter leest het jaarverslag voor, dat als gewoonlijk in druk zal verschijnen. De bibliothecaris doet hierna cenige uitgebreide mededeelingen over de bibliotheek, welke eveneens in een verslag zullen worden opgenomen, dat ook in het tijdschrift zal verschijnen. Tijdschrift. De toestand van het tijdschrift geeft aanleiding tot eenige algemeene besprekingen, over de wenschelijkheid van meerdere medewerking en als gevolg daarvan de vraag — 183 — van het al of niet honoreeren van artikelen, het aantal overdrukken enz. Aangezien men het er vrijwel over eens is, dat er wat gedaan dient te worden, tot opheffing van het tijdschrift doch dat men in deze vergadering niet veel zal kunnen bereiken in deze richting besluit met tot instelling van een commissie om deze zaak grondig na te gaan en te bestudeeren. In de Februari-vergadering zal het Dag. Bestuur hieromtrent nadere mededeelingen doen. Verificatie. De verificatiecommissie kon haar werkzaam- heden wegens treurige familieomstandigheden van een der leden niet in pleno uitvoeren. Het lid Wrrxamp heeft echter het geldelijk beheer nagegaan en den toestand van de kas met de bescheiden in overeen- stemming gevonden, hij adviseert dus den penningmeester voor zijn beheer dank te zeggen en hem te dechargeeren. Nadat de voorzitter het lid Orronanper, als zeker wel een der oudste leden van de vereeniging en beslist het oudste ter vergadering, een welkom had toegeroepen > na rondvraag de algemeanp vergadering gesloten. Bestuursvergadering op Maandag O Januari 1916. Aanwezig. Dezelfde heeren als in de algemeene ver- gadering. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Inning contributie. Daarna deelt de voorzitter mede, dat de penningmeester op ad gronden g deinning der contributies gewijdiëd zag. Na eenige besprekingen, waarbij de heer Grijns de wijze uiteenzet, waarop hij die van de Vereent: ging tot Bevordering der Geneeskundige Wetenschappen int, en de heer van Lummen er op gewezen heeft, dat de inning door middel van een administratie-bureau nog al —-184 — kostbaar is, verklaart de heer Grisys zich bereid den penningmeester nog nader in te lichten om het hem gemakkelijk te maken een dergelijke regeling voor de Kon. Nat. Vereeniging in te voeren. Voorstel Ottolander. Alvorens het woord te geven aan de leden, die eene mededeeling willen doen, brengt de voorzitter in rondvraag of een der leden nog iets voor het huishoudelijk gedeelte van de vergadering heeft. Hierna vraagt de heer OTTOLANDER het woord meer tot het doen van een mededeeling dan om met een bepaald voorstel voor den dag te komen. Hij deelt nu mede, dat hem verzocht is het initiatief te nemen tot het oprichten van eene ver-_ eeniging, die ten doel heeft hen, die wetenschappelijke excursies willen doen, nader tot elkaar te brengen en het mogelijk te maken, dat door onderlinge samenwerking deze excursies meer kans van slagen hebben en betere resultaten kunnen opleveren. Z.i. ligt dit werk nu echter op den weg van de Kon. Nat. Ver. en hij vindt het dus niet gewenscht aan het verzoek te voldoen, doch zou gaarne zien, dat het „bestuur der K. N. V. dit werk ter hand nam. Deze inlichting gaf aanleiding tot een debat, waar bij de voor- zitter blijk gaf te meenen, dat het niet op den weg van de vereeniging lag iets dergelijks te entameeren; de secretaris echter van meening was, dat alles wat het natuurkundig onderzoek in deze koloniën kon bevorderen tot de werkzaam- heden van de vereeniging behoorde. Beiden vonden onder de leden medestanders, terwijl het scheen dat ’t niet altijd even goed was begrepen wat de eigenlijke bedoeling was. Met het oog op het late uur en de nog te houden mededeelingen, werd besloten er later nog op terug te komen. Hierna las de heer van Lummen een ingezonden stuk uit de mailéditie van de Nieuwe Rotterdammer Courant voor van den luitenant ter zee 2° kl. Pinke, die wees op de weinige betrouwbaarheid van sommige mededeelingen van Dr. ELBERT - omtrent zijn laatste Kleine Soenda-eil. expeditie. s — 185 — Mededeeling Eijken. Hierna kreeg de heer Dr. P. A.A F. Ersken het woord tot het houden eener mededeeling over: „Den invloed van den bodem op de reiniging van het afvoerwater”. Bestuursvergadering op Maandag - 14 Februari 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), BRAAK, Grijns, BOEREMA, BROUWER en van Lut, (Secretaris). Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Bedankt als lid. Bedankt als lid heeft: = Dr. A. H. J. Berzer, Amsterdam. Nieuwe leden. Aangenomen wordt als nieuw lid de heer: S. DE Heer, Weltevreden, terwijl volgens mededeeling van den voorzitter de heer . J. Disksrra, weer lid en bestuurslid geworden is. Tijdschrift. Als nu wordt een discussie geopend over het tijdschrift van de vereeniging en de mogelijke middelen, tot vermeerdering van kopie en verkrijging van meer oor- spronkelijk werk. Hoewel in principe besloten wordt tot benoeming van eene commissie om deze zaak onder de oogen te zien, is deze in haar geheel nog niet bijeen en zal ieder individueel zijn gedachten er over laten gaan. De mogelijkheid van ’t uitgeven van monografien, een der middelen die ter tafel gebracht werden, vond nog al een gunstig onthaal. Mededeeling van Bemmelen. Hierna houdt de heer van BEMMELEN een mededeeling over de verandering van de omwentelings-snelheden op verschillende breedten van de zon met de contractie. — 186 — Bestuursvergadering op Maandag 3 Maart 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), GRIJNs, VAN HOYTEMA, ee beer VAN LITH, SUNIER, BRAAK, VAN a UMMET ( ) en de gew d Mars en DE MEIJIER. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. i Ingekomen stukken. Brief van den Heer H. WiırKamr, met de mededeeling, dat hij wegens overplaatsing naar Pankalan Brandan niet meer aan de zittingen kan deelnemen. Idjen-Plateau. Als nu komt in bespreking een plan voor- gesteld door de Heeren OTTOLANDER, V. LUMMEL en BROUWER om het Idjen-plateau wetenschappelijk te onderzoeken en de uitkomsten van dit onderzoek vast te leggen in een monografie over het Idjen-plateau, in den vorm van de herleving van de acta van de Kon. Nat. Vereeniging. Nadat de voorzitter het plan, waartoe zijne medewerking reeds door genoemde heeren was verkregen, heeft uiteengezet, lichten de heeren Brouwer en v. LUmMEL eveneens van hun standpunt het plan toe. Allereerst wordt nu de wenschelijkheid en de mogelijkheid van dit plan ter sprake gebracht. Hoewel men van de laatste nog niet overtuigd is, zijn de meeste aanwezigen van meening, dat — zoo het mogelijk blijkt — het plan wel in de lijn van de Natuurkundige Vereeniging ligt. Nadat echter een brief is voorgelezen van den heer OTTOLANDER aan den heer van LUMMEL, waarin deze met het oog op de finantieéle kwestie schrijft: „De vereeniging zou mi. behalve een subsidie van de regeering bijdragen aan particuliere personen kunnen vragen. Mocht uw bestuur besluiten dit niet te doen, dan zal ik gaarne op mij nemen de noodige gelden in te zamelen zonder mij te verbinden het benoodigde geld geheel bijeen te brengen”, wordt besloten met het oog op deze toezegging — 187 — een commissie te benoemen, die het plan nader zal nagaan en zich met den heer OTTOLANDER in verbinding zal stellen. De heer Sunrter merkt nog op, dat de werkzaamheid van de vereeniging zich nog zou kunnen uitstrekken over vele eilandjes, waarvan nog niet veel of zoo goed als niets bekend is, terwijl kleine expedities daar naar toe slechts weinig zullen kosten en goede resultaten zullen kunnen opleveren. Er wordt besloten dat de te benoemen commissie ook dit plan onder de oogen zal zien. Expeditie-Commissie. De voorzitter benoemt nu als leden der bovenbedoelde commissie: de heeren v. BEMMELEN, Brouwer, van Lira en van Lummern. Aan den heer OTTOLANDER zal ook een plaats in de commissie worden aangeboden. Mededeeling Braak. Alsnu geeft de voorzitter het woord aan den heer Braak tot het houden eener mededeeling over: „t Onweer in den Archipel”. Deze met veel aandacht aangehoorde mededeeling geeft daarenboven nog aanleiding tot een zoo langdurig debat, dat een mededeeling van den heer Mars tot de volgende vergadering moet worden verschoven. Met het oog hierop sluit de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 10 April 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), GRIJNS, Braak en vaN Leet, (Secretaris) en de gewone leden: DE MEIJIER en Mars. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Ingekomen stukken. Een brief van de Escompto Maatschappij over de geldmiddelen, die aan den penningmeester zal worden ter hand gesteld. ~~ 188 = Nieuw lid. Als nieuw lid heeft zich opgegeven de Heer: A. pe Waarr, leeraar aan de School tot opl. van Inl. Artsen, die als zoodanig benoemd wordt. Idjen-Plateau. Daar er stagnatie gekomen is in de Idjen- plateauplannen vooral wat betreft de geldelijke regeling wordt besloten deze zaak naar de Expeditie-commissie te retour- neeren. , Bibliotheek. De bibliothecaris brengt nieuwe bibliotheek- plannen ter sprake, die echter daar ze niet op de convocatie- biljetten vermeld zijn op de volgende vergadering zullen worden behandeld, na eerst op het biljet vermeld te zijn. Mededeeling Mars. Hierna geeft de voorzitter het woord aan den Heer Mars tot het houden van eene mededeeling over den invloed van den bliksem op het scheepskompas. Bestuursvergadering op Vrijdag 16 Juni 1916. Aanwezig de Heeren: Grins (voorzitter), WOUDSTRA, JANSSEN VAN Raay, BRAAK, WEEHUIZEN en VAN LUMMEL (secretaris). Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. | Ingekomen stukken. De secretaris deelt mede, dat er een schrijven ontvangen is van Prof. Dr. H. G. Jonker, die in verband met een vroeger gesprek met den voorzitter toezegging doet tot het houden van een lezing. Daar echter nog niet bekend is of dit een algemeene dan wel een lezing in de bestuursvergadering zal zijn, zal hier nog nader op worden teruggekomen. Schrijven van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, naar aanleiding van een aanvraag tot ruiling van edita door de South African Association for the f — 189 — Advancement of Science. Daar het Genootschap geen werken op natuurwetenschappelijk gebied verzamelt, draagt het de aanvraag over aan de Kon. Nat. Vereeniging. Besloten wordt zich met de Association in verbinding te stellen. University of California. De bibliothecaris wordt gemachtigd aan de University of California te Berkelcy te zenden wat er nog van oude deelen aanwezig is, met genoegen wordt de uitbreiding der ruiledita geconstateerd. Aanschaffing nieuwe tijdschriften. Besloten wordt niet aan te schaffen het „Tijdschrift voor Ongevallen-Geneeskunde” daar dit hoogst waarschijnlijk wel in de Militaire Genees- kundige Bibliotheek zal komen. Wel zal worden aangeschaft het „Tijdschrift voor verze- kerings-wiskunde” en het „Nieuwe Tijdschrift voor Wiskunde” beide om na te gaan of een voortdurende aanschaffing gewenscht blijkt. Nieuwe leden. Als lid worden aangenomen de heeren: P. van ver Goor, Proefstation Salatiga. D Drost ei, Weltevreden. Centrale Bibliotheek. Als nu verkrijgt de bibliothecaris het woord om nogmaals terug te komen op zijn voorstel tot betuiging van adhaesie en toezegging van daadwerkelijken steun bij de stichting van „een centrale bibliotheek op natuurwetenschappelijk en technisch gebied”. Hij wijst er op, dat het doel van de stichting is: a). Het op bepaalde voorwaarden in bruikleen verkrijgen en in één gebouw vereenigen van werken op genoemde gebieden, welke toebehoorea aan het Gouvernement, weten- schappelijke of andere vereenigingen of ‘ook bijzondere personen b). Het uitbreiden of completeeren van de op deze wijze ontstane centrale boekerij; — 190 — c). Het beheeren, onderhouden en uitleenen van de daartoe behoorende werken d). Het iichteti onderhouden, uitbreiden en bleeke van een bibliografie van alles, wat op Indië betrekking heeft (zoogenaamd „Documentatie bureau”) en inlichtings- bureau; e). Het sluiten van een ruilovereenkomst met en het mogelijk maken van het leenen van boeken uit buitenlandsche bibliotheken ; f). Verder het verrichten van alles wat strekken kan tot verbetering van het boekwezen in Ned. Indië. De Kon. Nat. Vereeniging bezit door de veranderde tijds- omstandigheden niet meer de middelen tot het verrichten van bovengenoemd werk en zal dus geheel aan haar roeping voldoen door met alle kracht bovengenoemd plan te steunen, waartoe zij zich trouwens, zij het dan ook in eenigszins anderen vorm vroeger bereid verklaard heeft. Spreker zet hierna nog nader uiteen hoe hij zich die medewerking gedacht heeft, wat hoofdzakelijk overeenkomt met de nota vroeger door den voorzitter en den secretaris opgesteld. Dr. Grins sluit zich hierbij aan en zet nog nader uiteen, waarom het werk onder de tegenwoordige omstandigheden boven de krachten van de vereeniging gaat. Dr. Woupsrra steunt eveneens op utiliteits-gronden het plan. Met algemeene stemmen wordt nu aangenomen dat de Kon Nat. Vereeniging haar adhaesie aan het plan betuigt en gaarne, zoodra de Bibliotheek- vereeniging gesticht zal zijn, met haar in nader overleg zal treden tot uitwerking van de plannen. Mededeeling Grijns. In verband met een mededeeling van Dr. Eiken omtrent het onderzoek naar den invloed van den bodem op de reiniging van het afvoerwater, doet Dr. Geugs eenige mededeelingen over septictanks geplaatst in de kampoeng Pintoe Besie. Uit de weinige bacterieen per e.M3 in het grondwater op 2 Meter afstand van de filter, concladeert spreker, dat de oplossing is voor alle hooger — 191 = gelegen gedeelten septictanks in te voeren en alleen op de laagstgelegen deelen gebruik te maken van uitlozing in zee, waardoor de hygienische toestand zal worden verbeterd terwijl de kosten aanmerkelijk minder zullen zijn dan bij algemeene rioleering. Bestuursvergadering op Zondag 16 Juli 1916. Aanwezig de heeren: vaN BEMMELEN (voorzitter), VAN LITH, VAN ALPHEN DE VEER, BRAAK, SUNIER en VAN LUMMEL (secretaris). Notulen. Notulen van de vorige vergadering worden gelezen en onveranderd goedgekeurd. Ingekomen stukken. Brieven van: 1. Prof. Dr. H. G. Jonker, 2, . Dr. P. J. S. CRAMER, 3. en 4. M. G. Horksrra en Dr. H. A. Brouwer. Uit het onder 1 genoemd schrijven blijkt, dat Prof. JONKER, nu door verwarring in de betrokken correspondentie het wat laat geworden is, noch gelegenheid noch neiging heeft om de lezing over zijn bezoek aan Timor te houden. Bedanken als lid. De beide heeren CRAMER en HOEKSTRA hebben blijkens hun schrijven bedankt als lid der Vereeniging, terwijl de heer Brouwer meldt, dat hij door vertrek naar Nederland voorloopig de vergaderingen van het Bestuur niet meer zal kunnen bijwonen. Idjen-plateau. Alsnu wordt overgegaan tot de bespreking van het plan van de Idjen-plateau-expeditie. De voorzitter zet uiteen, dat deze bespreking de oorzaak is van een week uitstel van de vergadering, doordat de commissie niet eerder met haar werk gereed kon komen. De commissie heeft n.l. de geheele zaak nog eens overzien en meent, dat de ver- eeniging feitelijk aan haar verleden verplicht is deze taak ee ie op zich te nemen. De prognose is wat het wetenschappelijk gedeelte betreft niet ongunstig, medewerking wordt op allerlei gebied ondervonden, terwijl de finantieele bezwaren ook wel niet onoverkomelijk zullen blijken. De commissie stelt dus voor: a). Over te gaan tot het voorbereiden van een expeditie naar het Idjen-plateau; b). Tot het uitgeven van monografieën over de geschie- denis ook wat het oeconomisch gedeelte betreft, over de hydrologie, meteorologie en klimatologie, de botanie en de zoölogie, welke monografieen later tot een deel zullen vereenigd worden, voorzien van een bibliografie, register, inhoud enz. ce). De Koninklijke Natuurkundige Vereeniging staat hiervoor f 500 toe, terwijl de commissie wordt opgedragen een circulaire samen te stellen over het geheele plan en met medewerking van den heer OTTOLANDER de verdere benoo- digde gelden van belangstellenden te trachten bijeen te brengen. Nadat de voorzitter nog heeft opgemerkt, dat wegens het kleine aantal bestuursleden ’t misschien gewenscht was liever een motie van gelijke strekking aan te nemen, wijst de secretaris er op dat de zaak op het convocatiebiljet vermeld is en de aanwezigen dus gerechtigd zijn een bindend besluit te nemen. Alsnu wordt met algemeene stemmen het voorstel van de commissie aangenomen. Mededeeling van Bemmelen. Hierna houdt Dr. van BEMMELEN een mededeeling over zijn jongste bezoek aan den Kloet en den Bromo. Zooals gewoonlijk luisteren tal van stereoscopische plaatjes deze mededeeling op, zoodat de aanwezigen op hun gemak en zonder gevaar de beklimming van den Kloet en de rookuitbarstingen van den Bromo kunnen bijwonen. Wegens het late uur moest een mededeeling van Dr. van LUMMEL achterwege blijven. — 193 — Bestuursvergadering op Maandag 14 Augustus 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), Grisns, VAN GELDER, VAN ALPHEN DE VEER, BRAAK en VAN LUMMEL (secretaris), de gewone leden: Drost, van Orr, Hövra en ZIEGLER. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Nieuw lid. Als lid wordt benoemd de Heer B. L. van ALBADA, dirigeerend officier van gezondheid bij de K. N. Marine. Ingekomen stukken. a). Een brief van den heer GALJEMA VERHEUL uit Soerabaia, waarin genoemde heer zich beklaagt dat hij wel contributie moet betalen doch de afdeeling Soerabaia eigenlijk niet meer bestaat. Wanneer hij weer geregeld tijdschriften in rondlezing ontvangt zal hij weer lid worden. Wordt voor kennisgeving aangenomen. b). Een circulaire, met bijgevoegde ontwerp-statuten, van het voorloopig Comité tot oprichting van eene vereeniging tot bevordering van het Bibliotheek-wezen in Ned.-Indië, waarin gevraagd wordt de K. N. V. bij de oprichting der vereeniging te doen vertegenwoordigen. Nadat de heer van Lummen nog eens het doel van de nieuwe vereeniging uiteen gezet heeft en Dr. van BEMMELEN zijne sympathie met het streven heeft betuigd wordt met algemeene stemmen besloten, dat de Kon. Nat. Vereeniging zich zal laten vertegenwoordigen en haar adhaesie zal betuigen. Daar de voorzitter den volgenden dag moet vertrekken ver- zoekt hij Dr. Grisns de Kon. Nat. Vereeniging te willen vertegenwoordigen, wat laatst genoemde toezegt. Tevens wordt besloten het gebruik van de groote zaal voor de oprichting gratis toe te staan. LXXVI 13k, — 194 — Geologen-bijeenkomsten. Hierna leidt de voorzitter de vraag in of het niet gewenscht is dat de geologen-bijeenkomsten zich zullen vervormen tot een afdeeling van de Kon. Nat. Vereeniging. In welke richting een dergelijke samenstelling zal moeten worden gezocht is niet zoo dadelijk vast te stellen doch er moet een middel te vinden zijn om hiertoe te geraken. Ook de heer Hövra betuigt zijn sympathie met dit denkbeeld, terwijl de heer van Lumme er op wijst, dat dit gezelschap zich zou kunnen vervormen tot eene vakafdeeling van de Kon. Nat. Vereeniging. De vergadering betuigt adhaesie aan het plan en er zal dus nader overleg worden gepleegd. De heer van Lummen vestigt nu de aandacht op een paar overdrukjes toegezonden door het correspondeerende lid van Deventer. Hieruit blijkt dat deze zich nog steeds bezig houdt met het onderzoek naar de veredeling van de metalen, doch dat het hem gebleken is dat de hypothese van den lekkenden isolator ter verklaring niet noodig is. Spreker was echter niet in staat tijdig de benoodigde literatuur te verkrijgen en zal er later nog op terugkomen. Mededeeling van Bemmelen. Hierna doet de voorzitter eenige mededeelingen omtrent het onderzoek van de hoogere luchtlagen met loodsballons in verband met het vormen van zoogenaamde remous. Deze mededeeling geeft aanleiding tot een zeer geanimeerd debat. Niets meer aan de orde zijnde sluit de voorzitter de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 11 September 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN, NIJLAND, BRAAK, VAN Lrr#, Borrema, Hoyrema, SUNIER, VAN GELDER, WOUDSTRA, Eijken en van LUMMEL (secretaris), de gewone leden Drost, DE Metter en van Oye verder als gasten de dames: Boerema, BRAAK, Drost en de heeren Osten, Keus, en KEMMERLING. — 195 — Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Daar er geen ingekomen stukken zijn, wordt er slechts mededeeling gedaan van het vertrek van de assistente van het Bureau Mevrouw C. Vrs en de aanstelling van Mevr. H. Kars als haar opvolgster op een traktement van f 100. Een nieuwe typiste is nog niet gevonden. Bibliotheek-vereeniging. De Heer van LummeL zet uiteen wat de richting zal wezen, waarin de bibliotheek ver- eeniging hare werkzaamheden zal beginnen. In de eerste plaats zal, nadat de allernoodigste maatregelen zullen zijn afgeloopen, begonnen worden met de centralisatie op natuur- wetenschappelijk gebied en uitbreiding van de reeds door spreker begonnen documentatie en wetenschappelijke inlichting. Mededeeling van Bemmelen. Hierna neemt de voorzitter het woord tot het doen van eene mededeeling over zijn in gemeenschap met Dr. Boerema, ondernomen onderzoek van het meer van de Kawah-Idjen. Spreker beschrijft eerst hun beklimming van den Raoeng en den aanblik van zijn krater, daarbij de toeneming van het aantal solfataren langs den bodemrand memoreerende. Vervolgens geeft hij een beschrijving van de bij de loodingen van het Idjen-krater-meer or inseramienven, een bijzonderen — door Dr. BOEREMA graaf en een max.-min.-thermometer en een handlier. Na beschrijving van het loodingswerk en de emotievolle momenten daarbij laat hij de uitkomsten voor de diepte in een isobathenkaart zien. Het vinden van de zure bron in het diepe midden van het meerbekken wordt nader besproken. Verschillende lichtbeelden op deze tocht gemaakt en photo’s van de firma Kurkdjan uit Soerabaia worden vertoond. — 196 — Bestuursvergadering op Maandag 9 October 1916. Aanwezig de Heeren: van BEMMELEN (voorzitter), Grisns, Sunter, BRAAK, WOoUuDsTRA, VAN HOYTEMA en VAN LUMMEL (secretaris), de gewone leden: Drost, van Oye en Hövie. De voorzitter brengt in herinnering de gecombineerde vergadering van het bestuur met de geologenclub, gehouden op 2 October. Hij deelt mede, dat heer L. van VUUREN hier eene lezing gehouden heeft over „De onderzeesche vorm van Celebes” Hij merkt op dat de vergadering goed bezocht en het debat geanimeerd was, waaraan hij de opmer- king vastknoopt, dat dergelijke vergaderingen zeker zullen kunnen leiden tot de vereeniging van genoemde club met de Kon. Nat. Vereeniging, wat juist een punt van bespreking uitmaakte op de vergadering van 14 Augustus 1916. Ingekomen stukken. In aansluiting hierbij deelt de secretaris mede, dat het eenige ingekomen stuk is de copie van boven- gemelde lezing ter plaatsing aangeboden in het Natuurkundig Tijdschrift voor Ned.-Indië, met de bedoeling door eventueele opmerkingen van belangstellende lezers het geheel meer op de hoogte van den tijd te brengen. Wordt besloten bedoelde copie aan den redacteur door te zenden ter plaatsing. Idjen-plateau. De secretaris deelt mede, dat hij van een reis naar Bandoeng gebruik gemaakt heeft mondeling met den heer Epw. Jacosson te overleggen omtrent diens tocht naar den Idjen. Genoemde heer hoopt in Mei of Juni 1917 op genoemd plateau te verzamelen en maakt tevens van de gelegenheid gebruik te wijzen op de wenschelijkheid van een geomorphologische beschrijving van het geheel. Naar aanleiding van deze mededeeling ontstaat er een zeer geanimeerd gesprek voornamelijk wat betreft het chemisch onderzoek van verschillende wateren. Dr. van LUMMEL wijst er op dat behalve het onderzoek van VACQUELIN, o J0 waarvan hij echter nog geen literatuur heeft gevonden, nog geen bepaald onderzoek van het water van het meer heeft plaats gehad. Dr. van BEMMELEN deelt mede, dat hij bij zijn laatste bezoek met Dr. BorreMaA, wel water bij het vereenigingspunt van Banjoepait en Kalisat schepte doch ongelukkigerwijze de flesschen verloren gingen. Nadat de verschillende analysen van het water van de Banjoe Pait enz. onderling met elkaar waren vergeleken, werd besloten Dr. KeEMMERLING te verzoeken verschillende monsters te zenden. De heeren Hövıs en van LgmmeL zullen dien aangaande nog nadere besprekingen houden. Daar het uur te ver gevorderd was kon de heer v. LUMMEL zijn toegezegde mededeeling niet meer houden. Bestuursvergadering op Maandag O November 1916, Aanwezig de heeren: VAN BEMMELEN (voorzitter), VAN Lrt#, BRAAK, BOEREMA, VAN ALPHEN DE VEER, WOUDSTRA, SUNIER en VAN LUMMEL (secretaris), als gasten: de heeren VAN BAREN (uit Wageningen), DE KAT, SENGERS, NIEUWENHUIS en de gewone leden, van ALBADA, Hansen, Hivie en DE MEIJIER, verder vele leden, van de Geologen-club. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd. Ingekomen stukken. Daar hierbij geen zaken van ingrijpende aard zijn en deze stukken, voor zoover noodig reeds door den secretaris-bibliothecaris zijn afgedaan, wordt nu overgegaan tot de benoeming van nieuwe leden. Nieuwe leden. Als zoodanig worden benoemd, de heeren: Dr. B. G. Escher. Weltevreden. L. Houwınk. Ke R. pe Kar. Se C. D. DE LANGEN. z en J. H. G. SCHEPERS. me —-198:— Mededeeling van Baren. Hierna geeft de voorzitter het woord aan den heer J. van BAREN tot het houden van zijne mededeeling over: Nederland en Java, geologisch vergeleken. Spreker begint met te wijzen op zijn langdurige werk- zaamheid op geologisch gebied en wel speciaal op kwartair- gebied in Nederland en vervolgens ook nog in aangrenzende landen, waarbij langzamerhand een groot deel van Europa werd bezocht. Verder wijdt spreker uit over de hulpvaardigheid en bereidwilligheid op Java ondervonden bij zijne onderzoekingen en merkt terloops op dat het verkeer in Indië in vele deelen geenzins behoeft achter te staan bij dat in Europa, integendeel op vele plaatsen de vergelijking gunstiger is voor dit laatste land. Komende tot het eigenlijke deel van zijne lezing geeft spreker een historisch overzicht, waarin hij vooral de verdienste van wijlen Prof. van BEMMELEN voor het grondonderzoek vooropstelt. Hij wijst er op dat het wenschelijk zou zijn diens voorbeeld weer te volgen en zich vooral ook wat de definities betreft zoo nauwkeurig mogelijk uit te drukken, iets wat nu wel eens veel te wenschen overlaat. Als voorbeeld hiervan mag wel dienen het begrip „Lateriet”, dat volgens spreker niet duidelijk omschreven is. Spreker komt vervolgens tot de vraag wat wel in de tropen zou overeenkomen met de begrippen Prae-glaciaal, Glaciaal, en Post-glaciaal en meent de hypothese te mogen opstellen, dat die perioden hier overeenstemmen met Praepluviaal-, Pluviaal en Post-pluviaal. Ook hebben zijne onderzoekingen hem den indruk gegeven dat in het Pluviaal een opheffing van den bodem moet hebben plaats gehad, tot welke hypothese vooral het onderzoek van de riviermondingen hem aanleiding heeft gegeven. Na het beëindigen zijner mededeelingen ontspon zich een zeer geanimeerd debat, waaraan voornamelijk de heeren: DE JONGH en van Es deelnamen, terwijl Dr. van BEMMELEN en Dr. Sunter zich tot enkele opmerkingen bepaalden. — 199 — Hierna bedankt de voorzitter den spreker voor zijne voordracht en wenscht hem toe, dat het hem bij verdere bestudeering van dit vraagstuk zal mogen gelukken zijne hypothese met bewijzen te kunnen staven. Na dankbetuiging aan de aanwezigen voor de DEE belangstelling sluit spreker de vergadering. Bestuursvergadering op Maandag 8 December 1916. Aanwezig de Heeren: VAN ALPHEN DE VEER, VAN BEMMELEN, (voorzitter), VAN GELDER, VAN Lira, VAN LUMMMEL (Secretaris), SUNIER en Woupstra; de gewone leden: vAN ALBADA, VAN OYE en Mars. Notulen. De notulen van de vorige vergadering worden gelezen en goedgekeurd, na de opmerking van den secretaris, dat hij er niet op voorbereid was, dat de lezing van den heer van BAREN zoo uitvoerig en zoo speciaal zou zijn en dus niet de noodige aanteekeningen had gemaakt om een juist en volledig verslag kunnen leveren. Hij zal trachten dit alsnog van den spreker zelf te verkrijgen. In verband hiermee doet hij nog voorlezing van een brief van genoemden heer, waarin deze mededeelt dat uit de laatst ontvangen verslagen van de Kon. Akademie te Amsterdam blijkt, dat Prof. MoreNGRAAFF tot een overeenkomstige conclusie gekomen is omtrent de relatieve beweging van zee en grond van Java, zij het dan ook dat Prof. MoLENGRAAFF van een daling van de zee, schrijver van een rijzing van het land spreekt. Ingekomen stukken. Alsnu komt in behandeling een brief van den directeur van het Alg. proefstation te Medan, waarin ruiling van edita wordt voorgesteld. Besloten wordt het register — voor zoover voorradig — en het tijdschrift van deel 60 af te zenden. — 200 — Verder wordt besloten te trachten in ruiling van edita te treden met het Museum te Kuala Lumpur. Verificatie Commissie. Als leden van de verificatiecommissie worden door den voorzitter aangewezen de heeren: B. L. VAN ALBADA en Dr. H. W. Woupstra, die beiden de benoe- ming aannemen. Statutenwijziging. De voorzitter wijst er vervolgens op, dat het gewenscht is een statutenwijziging voor te bereiden, daar het bestuur zich onevenredig met het ledental uitbreidt. De betoonde belangstelling toch en soms ook andere redenen maken het wenschelijk telkens nieuwe leden van het bestuur te benoemen, waardoor dit in verhouding met het ledental al te groot wordt. Er wordt besloten, dat het dagelijksch bestuur deze zaak onder de oogen zal zien en tevens van advies zal dienen, wat betreft het stichten van vakafdeelingen. Ook de vraag of bestuursleden, die nu zitting hebben, bij een eventueele wijziging zullen aanblijven of niet zal worden nagegaan. Bij gebleken nood- zakelijke wijzigingen zullen deze gedrukt worden en in behandeling komen in de vergadering van 29 Januari. Op voorstel van Dr. van Lummen wordt in verband met de lezing van Dr. Woupsrra in de debatingclub besloten een commissie te benoemen om advies uit te brengen over ’t al of niet wenschelijke van de oprichting van een kleur- stoffenindustrie in Indië. De voorzitter wijst als leden hiervan aan de heeren: W. H A. van ALPHEN DE Veer, P. Hivie en H W. Woupsrra. De beide aanwezigen nemen de benoeming aan, den heer Hivia zal hiervan kennis worden gegeven. Begrooting. Nadat de begrooting met een kleine wijzi- ging is goedgekeurd wordt overgegaan tot bestuursver- kiezing. Alle zittende leden van het bestuur worden hierbij — 201 — herbenoemd, zoodat het bestuur voor het jaar 1917 zal bestaan uit de heeren: Dr. W. van BEMMELEN, Voorzitter. Dr. G. GRINS, Ondervoorzitter. Dr. H. J. VAN LUMMEL, Secretaris en bibliothecaris. W. H. A. VAN ALPHEN DE VEER, Penningmeester. J. F. van HOYTEMA, Directeur der gebouwen. Dr. J. BOEREMA, Redacteur van het Tijdschrift. Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter de vergadering. oe SE EEE o OO bo ro ER SS BEGROOTING VOOR 1917. INKONSTEN. Gouvernements-subsidie Contributies van leden. Huishuur. Locaalhuur Kon. Inst. van Ing. Interest . f 2000.— d: 1500. „ 1690 WOS „.150.— f 5400.— ———— Ee UITGAVEN. I. Bibliotheek. Aankoop van tijdschriften e „ meubilair Bindwerk Brandassurantie . . Verzendingskosten . II. Tüdschrift. Drakkostes. ~.. . . Wetensch. Centraalbureau Verzendingskosten . III. Vergaderingen. Populaire voordrachten „ 5o— f Hb . f 10-7 100— Transporteeren f 3550.— — 203 — Per transport f 3550.— IV. Gebouwen. Onderhoud van de gebouwen . f 440.— E . . nno cy e Brandassurantie . . . . ++ » 41.25 Verpoidiag. .- : 2. Ee E f 692.62 V. Secretariaat. Seo... >... e Ben. o o aa mW 7 mu vi Ban E E VII. Inningskosten. .