/YliA"2^

HARVARD UNIYERSITY

LIBRARY

OF THE

Museum of Comparatiye Zoology

MUZEUM

IMIENIA

DZIEDUSZYCKICH

WE LWOWIE.

V.

r ierwsze to dzieło, które Muzeum im. Dziedu- szyckich wydaje po śmierci nieodżałowanej pamięci swego założyciela, należy do tych publikacyj, które ś. p. Włodzimierz hr. Dzieduszycki, rozporządzeniem osta- tniej woli w pierwszym rzędzie do wydania polecił. Dla autora zarówno jak i dla wszystkich współ- pracowników naukowych i zarządu Muzeum duch ś. p. hr. Włodzimierza jest niezagasły, w nim czerpią siłę i wskazówki do dalszej pracy i jej kierunku.

Starania około wykończenia i wydania tej pu- blikacyi podjął ś. p. hr. Włodzimierz w czasie gdy całe społeczeństwo polskie zajęte było zbliżającym się obchodem 500-letniej rocznicy odnowienia Uni- wersytetu Jagiellońskiego.

To też nie pamięci niezapomnianego założyciela Muzeum, ale w myśl i w duchu jego, miałem za- miar na tej wstępnej karcie prosić Jego Magnifi- cencyę Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, by przyjął książkę tę jako hołd na uczczenie jubileu- szu ze strony Muzeum imienia Dzieduszyckich.

Nie z winy autora ani zarządu Muzeum wy- dawnictwo to zostało opóźnione, niemniej jednak niech tych kilka słów wstępnych od wydawnictwa hędzie wyrazem czci i hołdu dla tej przeszło 5-cio wiekowej instytucyi naukowej, z której wszystkie dzielnice Polski początek wiedzy i prac naukowych czerpały.

W maju 1902.

Tadeusz Dzied uszy chi.

|V1UZEUM IMIENIA DZIEDUSZYCKICH. (MUSAEUM DZIEDUSZYCKIANUM)-

WAZKI GALICYI

I PRZYLEGŁYCH KRAJÓW POLSKICH.

(Odoiiata Haliciae)

(relicfiiaruincfue provinciaruiu Poloniac).

ZESTAWIŁ I OPISAŁ

z 3 tablicami i 7 rycinami w tekście.

§I$^^^,5j

WE LWOWIE.

STARANIEM I NAKŁADEM MUZEUM IM. DZIEDTuSZYCKTCH.

1903.

z I. ZWIĄZKOWEJ DIIITKARNI WK LWOWIE , Uh. LINDEGO L. 4.

TREŚĆ.

vv »it^p ......... Rozwój ważek : a) Jajo i larwa h) Ważka doskonała		j. 2
Wędrówki ważek ........		10
Pora pojawu ......				11
Rozsiedlenie .....				12
Zbieranie i przechowywanie ważek				16
Ważki kopalne .....				18
Literatura ......				19
Budowa ciała ważek ....				22
Układ				30
Klucz do oznaczania larw ważek .				51
Znaki i skrócenia użyte w opisach				. 53
Opisanie szczegółowe rodzajów i gatunków				54
Dodatek ......				167
Objaśnienie tablic ....				. 168
Spis alfabetyczny łacińskich nazw				. 170

WSTĘP.

W najdawniejszych dziełach polskiej historyi natural- nej nazywano owady ze skrzydłami gęsto użyłkowanemi o napiętej błonie, które spostrzegano blizko wody, ogólnie wodne mi pannami albo nimfami. W nowszych dzie- łach nazwano je ważkami z powodu wahadłowego koły- sania się na skrzydłach. Zarazem oi)ierając się na zagra- nicznej literaturze poczęto grupować je w rodzaje i gatunki, którym nadawano osobne nazwy stosując ludowe lub two- rząc odpowiednio nowe.

Ważki latają blizko wody dlatego, bo ona jest ich ko- lebką, w niej wylęgają się larwy i żyją aż do przemiany doskonałej. Jako owady drapieżne, żywiące się innymi owa- dami ważne zajmują miejsce w gospodarstwie przyrody a to dla tego, że utrzymują równowagę, zapobiegając zby- tniemu rozmnażaniu się szczególnie owadów szkodliwych, w obec których czy to rolnik, czy leśnik, czy ogrodnik, czę- sto jest bezradnym. Sam sposób życia ważek bez względu na ich bezpośredni stosunek do naszego gos^^odarstwa przed- stawia wiele zajmujących szczegółów, które nie mało przy- czyniają się do głębszego poznania fizyograficznych stosun- ków naszego kraju.

Dotychczasowe wiadomości o ważkach dawnej Polski, jakie zawarte są w dziełach i czasopismach tak zagranicz-

1

nych jakoteź i tutejszo krajowych są albo za ogólne, albo tylko urywkowe, i mimo starannego ich zestawienia nie mogą same przez się przedstawić należytego poglądu na kra- jową faunę ważek. Wszystkie te wiadomości rozszerzone zostały w niniejszym przeglądzie wiadomościami nowemi, nieogłoszonemi i w ten sposób jest ten przegląd zupełnym wyrazem tego, co dotychczas jest nam o ważkach w naszym kraju wiadomo.

0|)rócz gatunków dotychczas z Polski znanych przy- toczone są w tym przeglądzie także te gatunki, o których wiadomo, że jawią się w krajach sąsiednich, a nie jest wy- kluczoną możliwość odszukania przynajmniej niektórych z nich w kraju naszym.

Do rozsiedlenia tych owadów w Polsce dołączone są wiadomości o ich rozmieszczeniu i w innych zwłaszcza sąsie- dnich krajach europejskich*).

Rozwój ważek.

a) Jajo i lariua.

Zwykle biało, albo szaro, albo żółto zabarwione jaja ważek są przeciętnie tak wielkie jak nasionka maku (fig. 1.).

Jak długiego czasu potrzebuje jajo do przeobrażenia się w larwę nie zostało jeszcze zbadane.

Tuż po wylęgu z jaja larwa jest tak drobna, że kształ- tów jej ciała wolnem okiem należycie rozeznać nie można.

Od pierwszej chwili żywi się larwa wyławianiem żyją- cych we wodzie istot, od niej jeszcze drobniejszych, praw- dopodobnie wymoczkami. Dorosła larwa przedstawia się jako istota najeżona kolcami, z wypukłemi po bokaeh głowy

*) W niektórych ustępach oparłem się na pracy Dr. R. Tiimpla : Die Geradfliiger Mitteleuropas. Eisenach ; tablice zaś dołączone wykonane zostały w tym samym zakładzie litograficznym (kierowanym przez Emila Perthesa, jako następcy ś. \). M. Wilekensa), w którym sporządzono ta- blice dzieła Dra R. Tiimpla.

iimieszczonemi oczami i ciernistemi nogami. Już na pierw- sze wejrzenie widać w niej żyjątlto wielce drapieżne. Cała jest szara i gdy czai się na dnie zaryta w błocie lub na- mule nie łatwo ją odróżnić od jednostajnego środowiska zwłaszcza wtedy, gdy jest pokryta błotem. Leniwo posuwa się po dnie wody, albo zwolna łazi po gałązkach i liściach

w wodzie zanurzonych, a w chwilach odpoczynku zdradziecko zaczaja się, głową tylko porusza i rozgląda się do- koła uważnie za żerem.

Przypatrując się larwie bliżej wir dzimy u niej narząd szczególny, ukryty pod spodem głowy. W całości narząd ten podobny jest do ręki, zginającej się w łokciu. Jest to wydłużona dolna

warga, służąca do chwytania zdoby- A Grupa jaj połączo- ^ ^^^^^^^^ ^. ^ ^^^^^ l.^sady

nych galaretowatą isto- "^ ^ j j

tą. Wielkość naturalna, jako ramienia kolankowatego i prze-

B. Osobne jajo bardzo dłużonego przedramienia, rozczepione- powiększone. Rysował

z natury Dr. Yosseler. S^ ^^ końcu W dwa łyżeczkowate czer-

Z dzieła Dr. Kurt Lam- paczki. W zwykłym stanie złożony

perta. Das Leben der vi- i ^ i j. i

i,. .. T • • W łokciu narząd ten chwytny przylega

Bmnengewasser.Leipzig " ^ j l j ts

1899. do spodu głowy i piersi między przed-

niemi odnóżami, przyczem czerpaczki jako maska okry- wają szczelnie spód pyszczka. U pewnych rodzajów są czer- paczki zewnątrz wypukłe, wewnątrz miseczkowato wyżło- bione i na Icrawędziach zaostrzone, a pyszczek poczwarki niemi opatrzony wygląda j akby przyłbicą lub hełmem zakryty (fig. 2.); u innych grup znowu czerpaczki więcej są płaskie, niż wypukłe i na końcacli opatrzone dwoma ostrymi haczykami (fig. 3.),

Larwa w starszym wieku wyłazi po gałązkach ku i)0- wierzchni wody, z której jednak nie wynurza głowy i tu czatuje na przelatującą zdobycz. Gdy w pobliżu nawinie

się skrzydlaty owad, larwa odgina narząd chwytny w ło- kciu, czerpaczki rozwierają się, chwytają ofiarę i sprowa- dzają do pyszczka larwy. Przyczajona larwa bacznie śle- Fio-. 2. Fig. 2 a.

c^^

Narząd chwytny z maską wypukłą Narząd chwytny z maską plaska larwy z rodzaju Cordidia. Powie- larwy z rodzaju Aescłma. Powię- kszenie 2 Xl. kszenie 2 X 1- Rysował z natury Dr. Yosseler; Z dzieła Dr. Kurt Lamperia : Das Leben der Binnengewasser, Leipzig 1899.

dząc oczami umie dokładnie wybrać tę chwilę, kiedy po- chwycić zdoła zdobycz na jaką składają się najczęściej dwu- skrzydlne owady. Wydarza się, że larwa nieruchomie usa- dowiona, nie mogąc zdobyczy pochwycić, rzuca się na nią calem ciałem, przy czem straciwszy równowagę spada do wody. W ten sposób łowi nietylko przelatujące, lecz także padające na wodę mniejsze od siebie owady. Nie jest wpra- wdzie wybredną w wyborze zdobyczy, lecz woli miękkie, niż twardo powłokowe owady. Przy sposobności nie daruje życia pokrewnym larwom, dlatego sztucznie w naczyniach chowane larwy często przy spotkaniu wzajemnie napadają na siebie.

Larwy różnych rodzajów i gatunków ważek w dosko- nałym stanie różnią się między sobą kształtem i innemi wła- ściwościami budowy ciała. Tworzą one dwa główne typy: jeden typ przedstawiają larwy, które mają kształt wałecz- kowaty, gruby, a koniec odwłoka kolcowaty, gruby, nieopa- trzony płetwami; te dzielą się na pewne grupy z rozszerzo- nym przysadko watym odwłokiem i szyją przy tylnej części głowy zwężoną (fig. 3.) i na inne grupy z odwłokiem stoż- kowatym i szyją grubą, o równej szerokości z głową (fig. 4.).

Drugi typ przedstawiają larwy lvształtii smukłego, cienlvie, opatrzone skrzelotcliawkami na końcu odwłol<;a. (fig. 5.).

Fio. 3.

Fil"-. 4.

Fiii-. 5.

Larwa z rodzaju Epitheca. Larwa z rodź. Anax. Larwa z rodzaju Wielkość naturalna. Powiększenie 3X1- Agrion(Caloptexyx)

Powiększenie 2\1- Rysował z natury Dr. Yosseler; Z dzieła Dr. Kurt Lamperta: Das Leben der Binnengewasser, Leipzig 1899.

Będąc ociężałą i niezgrabną nie byłaby w stanie larwa wyl\:onać ruclui rzutowego, połączonego z pewnem zacłio- waniem l\:ierunl<:u i siły, taliźe w posuwaniu się w górę po prostopadły cłi a ślislcicłi gałązkacli zacliodziłyby trudności, a nawet w głębinie wodnej szybsze rucliy lvu przodowi by- łyby niewylionalne. Natura zaradziła tym niedogodnościom właściwem urządzeniem tcliawelv. U pewnycłi rodzajów ja- l<:oto u Łątko wycli (Agrion , Coenagrion, Lestes) tcliawlci umieszczone są na końcu odwłol^a w l<:ształcie trzecli płat- lvów, lvtóre służą talcim larwom jalvO płetwy. Są to skrzelo- tchawlvi. U innycli rodzajów larw mieszczą się tchawki we- wnątrz ciała i są połączone z otworem odbytowym na lvońcu odwłoka. Za pomocą tych wewnętrznych tchawek wciągają poczwarki wodę do zużycia zawartego w niej powietrza, poczem zużytą napowrót wydzielają. Wydzielona woda gwałtownie wytryslca promieniem z tylnej części odwłoka

6

na zewnątrz. Stosownie do każdorazowej potrzeby posunię- cia się lub rzutu wprzód larwa otwiera albo zamyka klapy umieszczone przy tym otworze, wsteczny prąd wody przy jej wyrzuceniu popycha poczwarkę w odwrotnym kierunku, zatem naprzód.

W ciągu swego życia larwa linieje się kilkakrotnie. Wówczas j)owloka naskórka pęka, a z dawnej powłoki wy- dobywa się poczwarka w nowej powłoce. Naliczono do piąć takich wyleniań u jednej larwy. Jak długo trwa okres ży- cia larwy do przemiany doskonałej , czy tylko przez jedno lato, czy przez dwa lub więcej, nie zbadano dotychczas. Pewnem jest tylko tyle, że larwy wylęgłe z jaja w ciągu lata zimują pod wodą ukryte w głębszych miejscach, w któ- rych woda w lód się nie ścina. Moźliwem jest, że złożone jaja mogą w zimie zamarzać w lodzie, a z wiosną odmarzać i wówczas jeszcze wylęgnąć się z nich larwy mogą. W ogóle okres życia larwy nie został jeszcze dotąd należycie zbadany.

Ze zbliżającą się chwilą j^rzeobrażenia w doskonałego owada larwa uczepiona do jakiegoś twardego przedmiotu w wodzie, zaprzestaje poruszać się z miejsca na miejsce i nie pobiera dalej pokarmu. Kształt jej zewnętrzny nie zmienił się. Urosły jej tylko płatki na grzbiecie, w których jak w pochwie tkwią wytwarzające się skrzydła. W tym sta- nie pozostaje od dwóch do trzech tygodni. Z chwilą prze- miany zbliża się ku powierzchni wody i wydostaje po wy- rastających roślinach albo innych wynurzonych przedmio- tach na powierzchnię. Tu pęka skórna powłoka na grzbie- cie a przez szczelinę wydobywa się wcale inna istota w po- staci doskonałego owadu. Głowa jego zwisa, wygięta w tył grzbietem wysuwa wiotkie, pęcherzowato aż i)o koniec od- włoka obrzmiałe ciało, a równocześnie rozkładają się sfał- dowane skrzydła. Gdy cały owad wydobędzie się ź pokry- wy, czepia się nóżkami najbliższego twardego przedmiotu, albo chwyta się wyższej części łodygi. Powietrze wchłonięte

rozpina skrzydła i wypełnia wiotkie; przedtem ciało a i)0 cli wili ważl\:a odlatuje pozostawiając po sobie ostatniej po- włokę z czasu jej larwowego życia. Wylęg larwy odbywa się wczesnym rankiem, wtedy to najłatwiej zl^ierać ważki, jednakże przed zatruciem trzeba ])oczekać, aż icli ciało w pierwszej chwili miękkie, zesztywnieje i pod wi)ływem powietrza i światła należycie się wybarwi.

Przy stawach i większych bagnach, gdzie wylęga się znaczniejsza ilość ważek widzieć można nad brzegami w tej porze wiele pozostałych i)owtok })o wylęgłycli poczwarkach, zawieszonycli na badylach, łodygach, trzcinie, szuwarze, pa- lach lub belkach. Mają one pozór żyjących istot i dopiero z bliska oglądane przedstawiają się jako próżne pochewki, które wiatr wkrótce rozwiewa.

b) Ważka doskonała (imago).

Świeżo z larwy wylęgła ważka jest jeszcze wątłą, w lo- cie niepewną, chwieje się i co chwila usiada po roślinach. Jednakże do zupełnego stężenia ciała nie potrzeba wiele czasu. Już w tym samym dniu po wylęgu nabiera ważka dostatecznych sił do lotu i zdobywania pożywienia.

Wskutek ustawicznego ruchu w przeciwieństwie do le- niwej larwy zużywa szybko zasób sił żywotnycli, zatem zmuszoną jest ciągle się odżywiać. Łatwo w ten sposób wytłumaczyć sobie możemy żarłoczność ważek.

Dla ułatwienia życia rozbójniczego zaopatrzyła jo na- tura w narządy, ł\:tóre poniżej szczegółowo opisane będą.

Owad doslconały w ogóle nie rośnie jak to ma miej- sce u larwy, natomiast żywe ubarwienie występujące za młodu z wiekiem zanika i ciemnieje; u pewnych gatunków ważelc występuje barwne upylenie wzdłuż tułowia i odwłoka u innycli znowu tylko na pewnych icli częściach, najwięcej na odwłoku, częściej u samca, rzadziej u samicy. Upylenie to jest albo białe, albo opałowe, albo błękitne. U niektórych

8

gatunków ważek tułów a przeważnie odwłok coraz bardziej czerwienieje.

Z osiągnięciem wielui dojrzałego rozpoczynają ważlii gody weselne. Jal<:kolwiek ważl^i w zwyldym trybie życia w gonieniu za zdobyczą są bardzo rucliliwe, to w czasie tycłi godów okazują jeszcze żywszą rucliliwość. Samiec upa- truje samiczl<:ę i spostrzegłszy ją ściga za i^omyl^ającą. U więl<:szycli ważek pościg odbywa się z błyskawiczną cliy- żością. Często samce ścigają samiczld innego gatunku a na- wet mniejsze ptaki, i doj^iero za zbliżeniem się do ściganego przedmiotu spostrzegają pomyłkę i wracają do dawnych stanowisk. Zdarza się przytem nieraz, że ścigający samiec staje się łupem ściganego ptaka. Dopadłszy samicy samiec chwyta ją za szyję za pomocą przysadek odwłokowych i wlokąc ją za sobą leci do wody. Parki ważek połączone, przylatujące z wolnej przestrzeni zapuszczają się w zarośla i gąszcza krzewów, okalających czyste zwierciadło wody. Około brzegów rozlega się szmer i głośne trzepotanie skrzy- deł, jakie sprawiają Avażki przelatujące. Widać po otwar- tych miejscach wśród zarośli jak parki przypadają do po- wierzchni wody, jak po chwili znowu się zrywają i pomy- kają dalej.

Samice wszystkich ważek właściwych (Libellulinae) po zapłodnieniu w pląsach nad powierzchnią wody zanurzają koniec odwłoka w wodzie i z pochewki wypuszczają jaja zbite w grudkach nie troszcząc się o ich zabezpieczenie.

Samice Gadziogłówek (Gomphinae) i Zagnie (Acsehni- łiae) usiadają na sterczących z wody łodygach i liściach roślin i końcem zanurzonego we wodzie odwłoka wyszu- kują miejsca na roślinie odpowiednie, nakłuwają je końcem pokładełka i w bruzdki kolcem rozdarte wsuwają po jaje- czku. Uwidocznione są te bruzdki na fig. 6. A, zaś obok narysowane jest osobne jajo fig. 6. B.

Samice Świtezianek (Agrion, Fab.) zanurzają się całe we wodzie i na dnie wody wsuwają, jajlva w szczeliny gruntu albo w szpary roślin.

Fig. 6.

A. Liść pokryty bruzdkami od nakłucia pokladełkiem ; wielkość natu- ralna. B. 65X1 powiększone jajo z rodzaju Go))rphus; a. czepeczkowaty

koniuszek jaja. Rysował z natury Dr. Yosseler; Z dzieła Dr. I^^urt Lamperta: Das Leben der Binnengewaser, Leipzig 1899.

Złączona para Łątek (Lestes) posuwa się po pieńku z wody wyrastającej rośliny, zanurza w głębinę, a w chwi- lowych przestankach samica wsuwa po jajeczku pokładeł- kiem za naktóty naskórek rośliny, co powtarza aż do dna poczem parka i3odnosi się napowrót do zwierciadła wody, ale już bez zatrzymywania się a wydostawszy się na wolne powietrze rozłącza się i rozlatuje.

Wiele zjawisk u ważek podczas godów weselnych nie zostało dotychczas zbadanych, niektóre szczegółowiej przy- toczone są później przy odnośnym gatunku. Ilość wylęga-

10

jących się ważek zależy od warunków położenia i właści- wości natury ol^olicy, jalvoteż od gatunlcu.

Co do powtarzania się j^okoleń wylęgaj ącyeli się w cią- gu jednego łata nie doprowadziły dotycliczasowe badania do pewnych jakichś wynil<:ów. Wiadomo tyll<:o, że Straszka (Sytnpycna) zimuje w stanie doskonałym i z wiosną opu- szcza lvryjówki zimowego letargu, zaś w jesieni jawi się z larw wylęgła.

Wędrówki ważek.

Czy z brałiu dostatecznej ilości wody do rozwoju przy- szłego pol<:olenia w pewnej olcolicy, czy pod wpływem in- nych niezbadanych jeszcze przyczyn sl\:ui:»iają się ważki tłumnie w jednej miejscowości, poczem w rozluźnionych szeregach ciągną w dalekie nieraz strony do bardziej na- wodnionych okolic. Wędrówl<:a ta odbywa się widocznie z pewnym planem. Gromada ciągnącycli ważek zbija się w zastęp długi, wijący się bez przerwy nad równinami i wzgórzami, lasami i miastami. Do zwartych szeregów przy- łączają się w drodze luźnie latające ol<:azy tego samego ga- tunku.

Spostrzegano takie wędrówki dosyć często w Europie. Jedną z większych takich wędrówek j^rzez miasto Króle- wiec w r. 1852 odbyła Ważka czteroplama (Leptetrum qua- driinaculatuni Lin.) według Dr. H. Hagena. Ważki te two- rzyły kolumnę na 15 metrów szeroką, a 3 metry grubą, ciągnącą się od godziny 9 rano do zmroku. Podobną wę- drówkę tej samej ważki widziano w r. 1884 ponad miastem Lwowem. Rzadsze są wędrówki Ważl<:i spłaszczonej (Libel- lula depł^essa Lin.) i Żagnicy olbrzymiej (Aeschna gran- dis Lin.). U nas znane są wędrówki gatunków : Libellula ąuadriinaculata, Dlplaz vulgata i Aeschna mixta.

11 Pora pojawu.

w Galicyi i w sąsiednich krajach Polski pora wylęgu z larwy najwcześniej jawiących się gatunków ważek przy- l)ada wtedy, gdy średnia ciepłota powietrza po początku wiosny ustali się tak, że nie zniża się pod 10° C, zatem około pierwszych dni maja. Następnie wylęgają się kolejno w ciągu wiosny i lata różne gatunki ważek, a każdy gatu- nek w porze jemu właściwej. Ze zbliżającą się jesienią, u nas już około połowy września dalszy wylęg ważek ustaje. Z nastaniem chłodnej zwłaszcza do tego dżdżystej jesieni ilość ważek coraz więcej ubywa, a gdy pierwsze spadną śniegi żadnej już nie widać latającej ważki.

Każdy gatunek ważki pojawia się w stanie doskona- łym w porze lata temu gatunkowi właściwej. Czas ten za- leży nietylko od geograficznego położenia, lecz głównie od klimatycznych stosunków okolicy. Tak samo przeciąg czasu pojawu każdego gatunku ulega stałym prawom. Okresy te nie są ściśle do pewnych ilości dni ograniczone, lecz stoso- wnie do różnych stosunków meteorologicznych jednej i tej samej okolicy wielce zmienne.

Dotychczasowe badania dość wiele rzucają światła na porę pojawu ważel<: w naszym kraju. Z tych badań można zestawić kolejne następstwo rodzajów ważek pod względem })ojawu w ciągu całego lata.

Najwcześniej z wiosną wylęgają się z larw ważki wła- ściwe z grubszem ciałem, jakiemi są rodzaje: Ważka (Li- hcllula) i Ondyna (Leptetruiu) ; równocześnie z niemi Szklarka (Cordulia aenca), wcześnie występują też Łątki (Coenagrion). W jakiś czas później jawią się ważki właści- we, należące do rodzajów: Lecicha (Orthetrum), Zalotka (LeuGorlmiia) i Murzynka (Coenotiata). W ciągu jawienia się tych ostatnich wzmaga się coraz więcej ciepłota wiosny. Na ten okres poczynający się w naszym kraju w ostatnich

12

dniach maja i w pierwszych czerwca przypada początek pojawu najwięl<:szycli ważek z rodzaju: Żagnica (Aeschna) i Husarz (Anax); równocześnie z niemi jawią się Miedzio- piersie ( Soinatochlor a) i Gadzioglówl^i (Gomphus). Zastępy ich mnożą się w miarę wzrastania średniej ciepłoty powie- trza, a natomiast umniejsza się poczet ważek z okresu wio- sennego, niektóre zaś zupehiie znil^ają. W tym czasie około początlvU lipca poczynają się upały letnie i o tej porze wy- lęgają się smukłe Szablaki (Syinpetrum) i metalowo zielone Pałatki (LestesK Szafirowe i szmaragdowe Świtezianki (Agriott Fab.) pojawiają się przez cały przeciąg lata.

W wyższej górskiej krainie naszych Karpat, gdzie w porównaniu do równin o wiele później nastaje wiosna a jesień wcześniej zapada, szybko mijające się okresy po- jawu owadów zatem także ważek nie dają się tak ściśle jak na równinach odgraniczyć.

Rozsiedlenie.

Każdy gatunek rozsiedlił się tylko po takich miejscach na kuli ziemskiej, w których znalazł warunki odpowiada- jące jego pobytowi. Do najważniejszych czynników wpły- wających na rozsiedlenie różnych gatunków ważek należą: geograficzne położenie pewnego obszaru ziemi, rzeźba po- wierzchni ziemi, wzniesienie nad poziom morza, jakość na- wodnienia, klimat i szata roślinna.

Z tych powodów ogranicza się rozsiedlenie gatunków ważek do pewnych mniejszych lub większych obszarów ziemi. Część obszaru, gdzie najliczniej występuje pewien ga- tunek, uważać należy za właściwą ojczyznę tego gatunku, niejako za środkowy punkt jego rozsiedlenia, z którego ku krańcom obszaru swego rozsiedlenia coraz rzadszym się staje.

Ponieważ stosunki geograficzne różnych krajów są rozmaite, a nawet okolice w jednym i tym samym kraju są

13

różne, przeto dla zrozumienia rozsiedlenia tych lub owych gatunków koniecznie jest potrzebnem zbadanie tych różno- rodnych stosunków fizycznych danego obszaru.

Kraje dawnej Polski, leżące w strefie umiarkowanej, przedstawiają wielką rozmaitość w różnych swych dzielni- cach. Na zachodzie obniżająca się z biegiem rzek ku Bał- t5iv0wi Wielkopolska jest krajem przeważnie niżowym i jeziornym. Klimat tej dzielnicy jest stosunkowo do innych krajów na tej samej geograficznej szerokości jednakże po- śród masy lądów położonych cieplejszy, na co głównie wpływa pobliże morza.

W Królestwie p o 1 s k i e m, także Kongresówką z wa- nem, powierzchnia ziemi wielce jest urozmaiconą. Kraj cały w południowej części pagórowaty, w północnej niżowy obfi- cie jest nawodniony przewijającą się jego środkiem Wisłą i jej licznemi dopływami.

Śląsk leży po i^ółnocnych stokach zachodnich Karpat i odznacza się górskim albo podgórskim klimatem. Tu snują się początki Wisły i Odry.

Galicy a nie ma naturalnych granic od zachodu i pół- nocy, i tylko w części zachodniej dzieli ją od Kongresówki Wisła, od południowego zaś wschodu rzeczułka Zbrucz wpadająca do Dniestru. Od południa zaś tworzy pasmo Karpat naturalną granicę między Galicyą a Królestwem Węgier.

Pod względem fauny i flory wybitne różnice wystę- pują między wschodnią i zachodnią częścią Galicyi. Rzeka San, a właściwie dalej ku zachodowi położone Roztocze rozdziela obie te dzielnice, z których jedna należy do do- rzecza Wisły, druga zaś do dorzecza Dniestrowego i Pru- towego.

W części zachodniej dotychczasowe badania neuropte- rologiczne ograniczały się tylko do pagórowatych okolic Krakowa i do krainy górskiej Tatr.

14

Ze względu na rzeźbę dzieli się Galicya na trzy głó- wne dzielnice: 1. niż, 2. góry i 3. płaskowyż (Podole). 1. Dzielnica niżu zajmuje całą północną Galicy ę. Jesto za- padła nizina, podmokła, przez którą w powolnym spadku toczą się wody, przelewające się przez swe nizkie brzegi za lada małem wezbraniem. Krainę tę pokrywają wielkimi płatami bory szpilkowe, przeważnie sosnowe i piasczyste wydmy. Wśród lasów i wydm liczne występują bagna i mo- czary. Namuliste rzeczułki często ujęte są w obszerne stawy o dnie płytkiem i błotnistem, otoczone zwykle bujnemi za- roślami, złożonemi z wiklin, trzcin i szuwarów. Nizinę tę przerywa pagórkowate pasmo, zwane Roztoczem, dążące od Lwowa w kierunku i3Ółnocno zachodnim ku granicy krajowej. Od południa niż ten graniczy w Galicyi zacho- dniej i środkowej z podgórzem kar^^ackiem, od południo- wego wschodu zaś poza Roztoczem opiera się o wzgórzy- ste pasmo Gołogór i Woroniaków, ciągnące się krawę- dzią północną podolskiego płaskowyżu.

2. Karjjaty tworzą drugą dzielnicę Galicyi. Pasmo to gór naszych składa się z równoległych działów poprzeci- nanych licznemi potokami i strumieniami, spieszącymi w wart- kim biegu ku dwu głównym zlewiskom Wiśle i Dniestrowi. Stoki gór osłonięte są płaszczami lasów liściastych i borów szpilkowych. Dnem głębokich roz worów w gwałtownym spadku staczają się po kamieniu wody górskie, a z ciasnego łożyska przedostawszy się na równiny podgórza szeroko się rozlewają. Pomimo szybkiego odpływu wody w górach zalegają jjo dolinach zastoiny wodne jako moczarki i ba- gienka. Na znacznych wysokościach występują mniejsze lub większe zbiorniki wód, jeziora górskie zwane w Tatrach stawami.

8. Dzielnica płaskowyżu, zwanego także wyżyną po- dolską, zajmuje większą część Galicyi wschodniej prze- ważnie od lewego brzegu Dniestru, przyjDiera do dzielnicy

15

gór na południe, a do Gołogór i Woroniaków na północ. W gónym i średnim biegu rzelv podolslvicli ciągną się sze- regiem stawy, nieraz znaczniejsze obejmujące przestrzenie. W dolnym biegu płyną te wody przepaścistemi jarami.

Jar Dniestru wyróżnia się swym odrębnym charalvte- rem od reszty okolic Podola. Przepaściste ścianj^ wzniesione do 100 m i wyżej nad poziomem rzeki chronią ten jar od ostrych i zimnych wiatrów stejDu. Wpłynęło to na łago- dniejszy klimat naddniestrzańskich okolic, zwanych gali- cyjskiejni Włocliami, albo galicyjską Szwajcaryą. Nigdzie indziej wcześniej w Galicyi jak tutaj nie budzi się życie wiosenne, ani dłużej przeciąga się jesień. Wpływ ten cie- plejszego klimatu i^odziałał na rozsiedlenie takich zwierząt i roślin, które występują w pełnym rozwoju w krajach da- lej ku południowi położonych.

Przeważna ilość naszych ważek jest wspólną zarazem wszystkim innym krajom środkowej Europy. Jestto zatem fauna właściwa umiarkowanej strefie palearktycznej. Do tej fauny przyłączają się w krajach Polski gatunki, l<:tórych właściwą ojczyzną są cieplejsze kraje, roz^^ostarte na śród- ziemnomorskich wybrzeżach Europy.

Do typowo południowo -europejsl<:ich należą gatunki, jawiące się w naszym kraju: Orthetrum albistyla, Sympe- truiii meridionale i depressiusculum, Aeschna affinis, Ery- thromma viriduluni, Coetiagrion ornatum. Do północno- europojskich form znowu zaliczają się: Leucorimiia rubi- cunda, Aeschna sąuamata (borealis), Coenagrion armaium.

Oprócz form południowych i północnycli jawią się także w krajach dawnej Polski formy zachodnio syberyjskie lub wschodnio europejskie, do jakich należą: Leptetrum fulvu7)i, Coenotiata caudalis, Sympetrimi pedemontanum, Epitheca bimaciilata , Aeschna (Gomphus) flavipes, Aes- chna viridis. Nawet wewnątrz kraju naszego znaczne wi- dzimy różnice w rozsiedleniu ważek. Inaczej przedstawia

16

się fauna górskiej krainy niż fauna równin, a inaczej fa- listych wyżyn nad poziom morza wysoko wzniesionych, niż fauna zapadłycli nizin. Doldadna atoli znajomość rozsiedle- nia ważek wymaga jeszcze wielu spostrzeżeń, dokonanych w najrozmaitszych okolicach naszego kraju. Materyały do dziś dnia zebrane, chociaż bogate, nie dają nam jeszcze na- leżytego obrazu rozsiedlenia tych owadów tak w poziomym jakoteż pionowym kierunku. Konieczną jest w tym celu rzeczą mieć wyczerpujące spisy tych owadów z najrozma- itszych punktów naszego kraju, tudzież dokładnie rozpo- znaną faunę graniczących z nim obszarów środkowo -euro- pejskich.

Zbieranie i przechowywanie ważek.

Zbieranie ważek z większemi łączy się trudnościami niż owadów z innych działów. Trudności te sprawia zwinny lot ważek, ich przebywanie zwykle na niedostępnych miej- scach nawodnych i ich niezwykła czujność i ostrożność przed grożącem niebezpieczeństwem. Należy korzystać z do- świadczenia, że ważki po dłuższem oddaleniu się powracają zwykle na dawne stanowiska i wyczekiwać cierpliwie ich powrotu. Po nabytej wprawie chwyta się je z łatwością w powietrzu, albo gdy usiądą na ziemi za pomocą czerpaka albo siatki do chwytania motyli używanej, lecz z większym otworem i umocowanej na długiej, lekkiej lasce najodpo- wiedniej pieprzowej trzcinie.

Ze schwytanym okazem nie ma tyle zachodu jak z mo- tylami, których barwa przy trzepotaniu się zatraca się ście- raniem; jednakże i tutaj wymaga się także pewnej spra- wności, by schwytana ważka nie wymknęła się ze siatki i by gwałtownem trzepotaniem się nie nadwerężyła sobie skrzydeł. Wyjętą z siatki zatruwa się w jednej chwili chlo- roformem z domieszką szybciej działającego eteru. Od końca odwłoka martwego okazu, wsuwa się twardą szczeć albo

17

w braku jej cienkie ździebełko trawy przoz szyjkę do ty- łogiowia. Czynność ta jest wskazana z tego powodu, iDonie- waż tak odwłok jak tułów łatwo się przerywają. Następnie przeł)ija się ol^az szpill^ą odpowiedniej wielkości przez śro- dek tułowia między skrzydłami do jednej trzeciej części jej wysolcości od główld. Tyllco świeżo złowioną ważl\:ę można zaraz rozpiąć na rozpince; jeżeli zaś skrzydła nie dają się już z łatwością poruszać jest to oznaką, że ciało stężało i staje się kruchem. Wówczas i skrzydeł rozpiąć nie można. W takim razie trzeba okaz zwilżyć t. j. umieścić go pod kloszem, na Ictórego dnie znajduje się warstwa piasku, na- syconego wodą. Można tę czynność odłożyć do stosownego czasu. Świeżo jednak rozpięte okazy dokładniej zatrzymują kształty nadane. Rozpinanie ważek uskutecznia się w ten sam sposób jak motyli. Po ułożeniu skrzydeł na rozpince nadaje się im położenie odpowiednie i przytwierdza paskami twardego papieru za pomocą szpilek wetkniętych po za brzegiem skrzydeł. Okaz rozpięty potrzebuje najmniej przez trzy dni pozostawać na rozpince , aby nadane mu ułożenie skrzydeł i reszty ciała na zawsze się utrwaliły.

Po zdjęciu okazu z rozpinki umieszcza się pod nim na tejże samej szpilce karteczkę z datą i miejscem schwy- tania. Okaz tak przygotowany przechowuje się w zbiorach, które trzymać należy w suchem miejscu dla zapobieżenia pleśni a do pudełka należy wsypać szczyptę naftaliny, aby uchronić od zepsucia przez szkodliwe owady.

Wiele- ważek, szczególnie jaskrawo zabarwionych, traci po większej części wkrótce po zasuszeniu pierwotne swe ubarwienie. Zapobiega się częściowo temu wydaleniem wnę- trzności. Sposób ten dobry jest dla większych ważek, bo do małych jak Łątki bez narażenia na zniszczenie nie da się zastosować. Ważki o metalowym połysku nie wymagają tego sposoliu. Po wydobyciu szczeci lub źdźbła z okazu za świeża jeszcze wydala się zawarte wnętrzności i to za

2

18

pomocą dłuższej, na końcu w mały łiaczek zagiętej szpilld, którą wtyka się w otwór zrobiony przy nasadzie odwłoka u spodu bez narażenia części płciowycli samca i tą szpilką wyciąga się zawartość z odwłoka i tułowia, przy czem na- leży oszczędzać warstwę podskórną, jako siedlisko barwika. Po oczyszczeniu z wnętrzności wsuwa się napowrót szczeć lub źdźbło, które u większych ważek ob wij a się cienką po- włoką waty, zwilżonej w kwasie borowym rozpuszczonym w rozgrzanym alkoholu albo wtyka się same tylko wałe- czki waty odpowiedniej grubości tak samo zwilżone. Koniec szczeci, źdźbła lub wałeczka wsuwa się po odcięciu na od- powiednią długość do środka odwłoka za otwór końcowy. Mozolniejszy jest sposób zabezpieczenia barw ważek w wydawnictwie Dra. R. Tiimpla podany. Sposób ten jest następujący: świeżemu okazowi z zachowaniem ostrożno- ści wyżej nadmienionych rozcina się podłużnie spód odwłoka i tylnej części tułowia, kładzie się go potem grzbietem na płycie torfowej i odgina blaszki brzuszne, które przymoco- wuje się do płyty cienkiemi szpilkami. Z rozłożonego okazu wybiera się wnętrzności, poczem napycha się odwłok strzęp- kami waty, zwilżonej tak jak wyżej podano; po zdjęciu szpilek układa się blaszki odwłoka do pierwotnego położenia.

Ważki kopalne.

Ważki należą prawie do najdawniejszych owadów, ja- kie okazały się na powierzchni naszej ziemi. Najstarsze od- ciski ich pochodzą z iłowych łupków węglowych. Liczniej występują w łupkach solenhofeńskich utworu jurajskiego, a znane są także z bursztynów oligoceńskich i pokładów mioceńskich, należących już do trzeciorzędnego utworu. Ożywiały one już wówczas rozległe wody i moczary wraz z innemi zwierzętami, obcemi faunie dzisiejszej doby geo- logicznej. ^V Europie odciski ważek kopalnych znane są

19

z Kroacyi (Radoboj), Anglii (Cheltenliam) i Rawaryi (Soln- hofen). Wszystkie dotychczas znano gatnnki kopalne wy- liczone są przoz W. F. Kirbyego dodatkowo w dziele : A sy- nonymic cataloouc of Neuroptera Odonata, London 1890. W naszjnn krajn nie wykryto ważek koi)alnych.

Literatura.

Pierwszym który zajął się systematyką owadów i na podstawie znamion przedewszystkiem zewnętrznych poda- wał ich mniej ętne opisy był K. Linne. Znajdujemy w jego dziele także opisy znanych mu podówczas ważek. Nazwy przez niego nadane opisanym gatunkom zatrzymały się po większej części aż do teraźniejszego czasu.

Wraz z przybywaniem nowych form, wykrywanych w różnych częściach świata, mnożyły się opisy i nazwy no- wych gatunków, przyczem zachodziły także wypadl<:i, że je- dna i ta sama forma nowa przez kilku autorów opisana kilka nazw otrzymała, czem utrudniło się wielce dokładne ich rozpoznanie. To też już wcześnie starano się różne te nazwy (synonima) sprowadzić do jednej przez autora naj- dawniejszego opisu nadanej. W ten sam sposób postępy- wano także z rodziną ważek, które wcześniej niż inne działy Prasiatnic uległy krytycznemu opracowaniu przez różnych autorów. Tak powstały cenne monografie, usuwające tru- dności w synonimice tych owadów.

Przytoczony poniżej spis literatury, odnoszący się do prasiatnic i sieciówek, zawiera najważniejsze prace, z któ- rych korzystałem w niniejszej monografii ważek.

B e 1. = Belkę Gustaw.

Rys historyi naturalnej Kamieńca podolskiego. War- szawa 1859. (Bibliot. muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie).

B r a u. albo B r. = Dr. Brauer Frydryk.

Br. N. = Neuroptera austriaca. Wien 1857.

20

B r. N. = Die Neiiropteren Europas imd insbesondere Ósterreichs, Wien 1876.

Br. V. == Yerzeichniss der bis jetzt bekannten Neuro- pteren im Sinne Linnes. (Abhandlimgen der zoologisch botanischen Gesellschaft in Wien, B. XVIII. 1868. (Wa- żne w systematyce).

Burm. = Burmeister H.

Handbiich der Entomologie T. II. Neuroptera, Berlin 1839.

Chari). = Charpentier T. de.

Libellulinae Europaeae. Lipsiae 1840. (Źródłowe dzieło z tablicami kolorowanemi).

D z. = Dziędzielewicz Józef.

D z. P. == Przegląd owadów siatkoskrzydłych. Spra- wozdanie komisyi fizyograficznej Akademii Umiejętno- ści, Kraków 1890.

E V e r s m. albo E v e r s. = Eversmann Eduard.

E V e r s. Q u. = Qnaedam insectornm species noyae in Rossia orientali observatae. (2 tab. color.). Bulletin de la Societe imper. des Natural. de Moscou 1841.

Fab. albo F. = Fabricius O.

Entomol. System et suppl. Hafniae 1792—1798.

H a g. = Dr. Hagen H. A.

Synonimia Libellularnm Europae. Regiom. 1840. Stettiner entomologische Zeitung. Jahrgang 1847—1867. Odonaten. (Pisma zbiorowe).

H i s. = Hisinger E.

Finlands Libellulider. Helsingsfors 1861.

Iw. = Iwanow P.

Libellulinae guberniae Charkoviensis, Charków 1876.

J ar. = Jaroszewski W. A.

Piereczeń sietczatokryłych nasiekomych (Neuroptera) w Charkowskoj gubernii, Charlvów 1880.

J o h. -= Johan son C. H.

Odonata Sueciae; Sveriges Trollslandor, Westeras 1859.

K a r. -= Dr. Karsch F.

Beitrage zur Kenntniss der Arten und Gattungen der Libellulinen. Berliner entom. Zeitschrift 1889. Hft. II. S. 347—392.

K i r b - Kirby W. F.

K i r b. R. = Revision of the Libellulinae w. deser, of new. genera and species, London 1889, 7 tab. col.

21

Transactions of thc zoolog. Soeiety ot' London. Vol.

XII. part 9.

Kirb. S. = A Synonymic Catalogiie of Neuroptei'a Oclo-

nata or Dragonflies, London 1890. L e a c h. = Leach.

The zoological Miscellany, London 1817. L i n. albo L, == Linne Carolus.

Fauna Suecica. Stockholm 1745.

Systema Naturae. Zoologia. Holmiae 1766—1767. L i n d. = Van der Linden.

Monographia Libelliilinarum Europae. Bruxelles 1825. M, E. = Majewski Erazm.

Owady żylkoskrzydłe. Neuroptera polonica. Warszawa

1885. M. D. = Meyer Diir.

Neuropteren Fauna der Schweiz, Zliricli 1874. N e w. = Newmann. Entomologist. Entomol. Magaz. V. N o w. = Dr. Nowicki Maksymilian.

Insecta Haliciae musaei Dzieduszyckiani, Cracoviae 1865. R a m b. = Rambur P.

Histoire naturelle des Insectes Neuropteres, Paris 1842. Rd = Rodzianko W. N.

R d. 1. = Spysok strekoz w Pottawskoj gubernii, Char- ków 1887.

Rd. 2. = K'świdinjam ob odonatolohyczeskoj fauny pol-

tawskoj i charkowsko] gubernii, Charków 1889. R o s t. = Rostock M.

Neuroptera germanica, Zwickau 1890. Schn.== Schneider W. G.

Yerzeichniss der Neuropteren Schlesiens, Breslau 1885. S e 1. = De Selys - Longchamps.

Sel. M. = Monographie des Libellulidees d'Europe, Pa- ris 1840.

Sel. H. = De Selys Longchamps et Hagen. Revue des

Odonates ou Libellules d'Europe, Bruxelles 1850. Av.

2 planches. S t e p h. = Stephens.

Illust. of British Entom. Neuropteren, Vol. VIII.

1833—1845.

22

T. = Dr. Tiimpel. R.

Die Geradfliiger Mitteleuropas, Eisenach 1898. Ul. = Uljanin W. Neiiroptera et Orthoptera giiberniae Mos-

qiiae. 1869. V. d. L. = obacz Lind. Wied. = Wiedemann Andr.

Die im Regierungsbezirke Schwaben imd Neubiirg vor-

kommenden Libellen oder Odonaten, Augsburg 1894. Zett. = Zettersted I. W.

Orthophera Sveciae disposita et descripta, Lundae 1821.

Budowa ciała Ważek.

Ważki jako owady mają chityuowy szkielet zewnętrzny. Szkielet ten składa się z pierścieni, płatków i przyrostków zrastających się ze sobą bądź w szwach i listewkach, bądź rozluźnionych przegubach na błonach. Rozgałęzione po ca- lem ciele mięśnie wprawiają w ruch odpowiednie części tego szkieletu. Ciało ważek składa się z trzecłi głównie części ; mianowicie: głowy, tułowia i odwłoka, i z przytwierdzonych do tych części odnóży, skrzydeł i rozmaitych j^rzyrostków. Narządy układu nerwowego, odżywiania i rozmnażania są u wszystkich ważek w zasadzie jednakowo wykształcone.

System nerwowy rozgałęziony wewnątrz ciała składa się w ogóle u członkonogich z zwoju głównego, pierścieni przełykowych i szeregu zwojów brzusznych. Ze zwojów jako odśrodków nerwowych wychodzą nerwy bądź ruchowe, bądź czuciowe. Jedna część tych rozgałęzień nerwowych wnika w mięśnie, inna część kończy się w narządach zmy- słowych.

Do najważniejszych mięśni należą: mięsień w cienkiej jako nitka szyji, na której ważka zwraca głowę, jak na osi, lecz nie jest wstanie zupełnie jej wykręcić; mięśnie nóg, wywołujące zgięcia na przegubach składników; mięśnie skrzydeł, działające w kierunku poziomym naprzód i w tył zaś w pionowym w górę i na dół z pewnem ograniczeniem

23

do odpowiednich kątów. Żadna ważka nio jest wstanie zni- żyć skrzydeł wprost na d(3ł do kąta prostego, lecz tylko do pewnego kąta w stosnnku do poziomn znacznie rozwartego, do góry zaś tylko pewne rodzaje mogą skrzydła wznieść pod kątem prostym, zatem je ze sobą stulić, inne rodzaje tylko do pewnego stopnia mogą wznieść skrzydła nkośnie.

Bardzo skomplikowany jest zmysł wzrokn u ważek. Tworzą go między częściami głowy oczy złożone czyli siat- kowe (oclili) i przyoczka (ocellae).

Oczy złożone u pewnych rodzajów jak n Żagnicowych (Aeschninae) i u Szklarnika (Corduleg aster) zajmnją oba boki głowy jako dwie połknie, stosunkowo ogromne, bo zaj- mują cały wierzch głowy; u innych rodzajów oczy te ster- czą po obu bokach głowy jako gałki półkuliste. Oczy zło- żone składają się z niezliczonego mnóstwa laseczek. Po- wierzchnię całej gałki ocznej powleka twarda rogówka prze- źroczysta (cornea), do której bezpośrednio przylega kry- ształowy przeźroczysty stożek, zastępujący soczewkę u oka zwierząt kręgowych. Kryształowy stożek osłonięty jest czar- nym barwikiem, tak zwanym pigmentem. Od kryształowego stożka aż do końca laseczki ciągnie się włókno nerwu ze zwojem ocznym. Przed dolnym końcem laseczki rozciąga się druga warstwa pigmentu, nad którą laseczka wypełnioną jest powietrzem. W każdej laseczce odbijają się tylko małe cząstki przedmiotu, a dopiero we więcej laseczkach większa jego rozległość.

Ważki mają trzy przyoczka, które u pewnych rodza- jów osadzone są w kształcie trójkąta albo u innych rzędem poprzecznie, zawsze zaś na wierzchu ciemienia. Przyoczka podobne są do drobniutnich jak małe ziarnka piasku pere- łek i przeświecają jaskrawo żółto lub czerwono. Przedsta- wiają tylko jedną soczewkę.

Zmysł słuchu i dotyku nie zostały dotychczas dokła- dnie u ważek zbadane, jednakże o ile spostrzeżenia w tym

24

kierunku dokonane dowodzą, ważkom nie brakuje tych zmysłów, zwłaszcza dotylcu, objawiającego się draźliwością icli ciała na wpływy zewnętrzne; słucli zaś ujawnia się tem, że szmer, stulniięcie lub inny głos silny spłasza ważki ze stanowiska.

Narządem żucia jest pyszczek. Przykrywkami pyszczka są obie wargi, z których dolna znacznie jest większą od górnej. Dolna warga składa się z trzech płatków, górna jest jednolitą. Wewnątrz za dolną wargą ukryte są dolne szczęki (maxilla6)y tak samo za górną wargą górne szczęki (man- dibulae). Obie pary szczęk zakończone są ostrymi, zakrzy- wionymi ząbkami i zwierają się ze sobą z obu stron py- szczka poprzecznie. Ważka chwyta zdobycz dolną wargą, a rozdrabnia szczękami, które są tak silne, że najtwardszy pancerz chitinowy n. p. chrząszczów rozgryść zdołają.

Trawienie odbywa się u ważek w przewodzie pokar- mowym, ciągnącym się od pyszczka aż clo końca odwłoka. Schwytana i szczękami rozdrobiona zdobycz przesuwa się najpierw przednią częścią przewodu »gardzielą< do żołądka żującego, na wewnętrznej ścianie uzębionego, służącego do miażdżenia pożywienia, stąd do żołądka gdzie, zostaje osta- tecznie strawioną. Niestrawione części bywają wydalone koń- cowem przcAYodu odbytem, zamykającym się trzema klapami.

Tchawki (tracheae) jako narządy oddychania rozga- łęzione są w calem ciele ważek. Główna para tchawek rur- kowatego kształtu rozciąga się od głowy do Icońca odwłoka między przewodem trawienia a twardą powłoką ciała. Oprócz tej pary ciągną się obok pierwszej pary głównej dwie pary mniejszych rureczek tchawkowych, a wszystkie rurki rozga- łęziają się na liczne, coraz cieńsze ramiona. Od miejsca do miejsca rozszerzają się tchawki w workowate zgrubienia, napełnione powietrzem. Tchawki przyjmują powietrze ze- wnętrznymi otworami zwanemi »przetchlinkami<. Każda przetchlinka zamyka się i otwiera klapami złożonemi, z dwóch

25

płateczków. Przetchlinki mieszczą się parami po wierzchu i po bokach tułowia i na spodzie odwłoka. Wydechanie od- bywa się przez ściąganie tcliawek za pomocą mięśni, a wde- clianie przez rozszerzanie się tcliawel\:. Ruchy oddechowe ułatwiają spiralnie na zewnętrznej ścianie tchawel< wijące się niteczki cliitynowe. Czynność oddechania uzewnętrznia się szybldem ściąganiem i rozszerzaniem odwłolta.

Krew ważelc, jak w ogóle u owadów, jest najczęściej bezbarwna, rzadko żółtawa, czerwonawa albo zielonawa. Główne naczynie czyli serce, z którego krew rozchodzi się w całem ciele, zwane grzbietnem mieści się pod grzbietną stroną kadłuba. Przedstawia się ono jako rurka, ku tyłowi z komór złożona. Przy rozszerzaniu się serca za pomocą osobnych mięśni wnilva krew bocznemi szczelinami do ko- mór, poczem naczynie zwęża się, a prąd krwi zwraca się ku głowie i ku odwłokowi, poczem nie płynie już naczy- niami rurkowatemi, lecz rozlewa się w przestwory między- komórkowe tkanek.

I. Głowa (capiit). (Tab. I. fig. 2.)

Oczy siatkowe czyli złożone f^oc?<7i) osadzone po obu bokach głowy kształtu półkulistego ; u różnych grup ważek różnią się osadą, wielkością i położeniem.

Przyoczka (ocelli), oczy pojedyncze osadzone na ciemieniu.

W a r g a g ó r n a (labium superius), górna przykrywka pyszczka.

W a r g a dolna (labium inferius), dolna przykrywka pyszczka.

Maską nazwano obie wypukłe wargi połączone.

Szczęki (niaiMlae), narzędzia służące do gryzienia.

Czoło (frons), część przodu głowy nad wargą górną.

26

Ciemię (vertex), część wierzchnia głowy nad czołem z przodu między oczami.

Międzyocze. Przestrzeń na wierzcłiu głowy, na któ- rej zetl<:nięte są ze sobą oczy złożone albo w linii albo tylko w punkcie.

Z a głowie foccipitiuni), tylna przestrzeń głowy za oczami siatkowemi.

Trójkąt zagłowia (triamjiilum, occipitii), trójkątna l^rzestrzeń zagłowia między oczami siatkowemi.

Lica. Części boczne zagłowia pod oczami siatkowemi.

Różki Ccmtennae), podobnie jak u innych owadów wyrastające między ciemieniem a czołem. Złożone są z człon- ków ; u ważek z grubszej nasady i kilku cieńszych człon- ków : różki szydełkowate.

II. Tułów (ihorax).

Szyją łączy się głowa z tułowiem, który składa się z trzech części, oddzielonych bruzdkami :

przed tułowi a (prothorai), części przedniej,

śródtułowia (mGsothorax), części środkowej ,

zatułowia (metahoraz), części tylnej tułowia.

M i ę d z y s k r z y d 1 e. Górna część tułowia między skrzy- dłami.

Do grzbietu skrzydeł przytwierdzają się dwie pary skrzydeł a do spodu tułowia czyli piersi trzy pary nóg.

1. Odnóża (pedes) składają się z :

biodra (coza), nasadowej części bezpośrednio z tu- łowiem zestawionej,

uda (femur), części z biodrem połączonej za pomocą nasadka czyli s k r ę t a k a (tmcJianter),

piszczela (tibia), połączonego z udem za j)omocą kolanka i

stopy (tarsus), złożonej z trzech członków.

27

2. Skrzydła (alae) są wyrostkami i>rzl)iotiioj czyli plecowej części tułowia. Rozróżniamy dwie pary skrzydeł:

przednie wyrastające z śródplecza i

tylne z zaplecza.

Krawędź skrzydeł dzieli się na: przednią, tylną i końcową (kończyna skrzydeł).

Nasadą skrzydeł zowie się część skrzydła przy połączeniu z tułowiem.

Błonę skrzydłową roz^Dinają żyłki, ciągnące się tak przez długość : ż y 1 1<: i podłużne, j ak przez szerokość skrzydła: żyłki poprzeczne.

Pólko (cellula) tworzy przestrzeń zamknięta żyłkami podłużnemi i poprzecznemi.

Błonka (membranula), przysłonięty do tylnej części nasady skrzydeł inaczej niż błona skrzydeł zabarwiony przybłonek.

a) Żyłki (ner vi).

Stosownie do przebiegu różnie się nazywają. Tworzą one ważne i bardzo znamienne dla poszczególnycli rodza- jów i gatunków użyłkowanie, przedstawione na tab. I. fig. 1,

Naramienna żyłka (costa). Pierwsza podłużna żyłka wzdłuż całej przedniej l^rawędzi skrzydeł.

Po drami en na ż. (sub costa). Druga po naramiennej żyłce ciągnąca się i^odłużna żjika aż do żyłek poprzecznych.

S pry eh a (radius). Trzecia z rzędu od przedniej kra- wędzi skrzydeł ciągnąca się od nasady żyłka podłużna.

Gałązka środkowa (sector medius). Górna żyłka podłużna z pólka nasadowego wybiegająca.

G. pierwsza (sector prinms). Gałązka oddzielająca się od gałązki środkowej za sprychą, ciągnąca się na dal- szej długości z nią równolegle poczem rozdziela się na:

g. węzełkową (sector nodalis) jako górne odgałę- zienie gałązki pierwszej i

28

g. podwęzełkową (sectoy- subnodalis) j ako dolne odgałęzienie gałązki pierwszej.

G. krótl<:a (sector brevis). Żjlka następna po gałązce środliowej, wybiegająca z pólka nasadowego.

G. trójkąta pierwsza (secto7- trianguli primus). Pierwsze odgałęzienie od trójkąta skrzydeł.

G. trójkąta druga (sector trianguli secundus). Dolne odgałęzienie od trójkąta skrzydeł.

Żyłka p o d ś r o d k o w a (newus sub7nedianus). Dolna żyłka pólka nasadowego.

Ż. nasadowa (nervus postcostalis). Żyłka wybiega- jąca z nasady skrzydeł i połączona z błonką.

Żyłki żeberkowe (nervi antecubitales) . Żyłki po- przeczne, między żyłkami podłużnemi, naramienną a podra- mienną.

Z ału k o w a czyli łukówka (arcubisj. Żyłka poprzeczna odgradzające j^ólko nasadowe od dalszego pola skrzydeł. Jest albo prostą, albo pod kątem rozwartym załamaną.

Od łukówki odgałęziają się gałązka środkowa i gałąz- ka krótka; dlatego zwą się także gałązkami łukówki (sGctores arculi). Odgałęzienie to jest rozszczepione, je- żeli obie gałązki wybiegają z łukówki osobno, zaś trzon- ków ate, jeżeli obie gałązki wybiegając z łukówki łączą się w jedną gałąź, która na dalszej długości rozszczepia się na dwie gałązki.

Węzełek (nodidus). Żyłka poprzeczna po środku ■ skrzydeł, łącząca ż. naramienną z podramienną, jakoteż dal- sze podłużne gałązki. Węzełek odróżnia się większą grubo- ścią od innych żyłek poprzecznych i na tem miejscu jest przednia krawędź skrzydeł ściągniętą. b) Pólka (cGllulae).

Znamię (pterostigma). Pólko to znajduje się na prze- dnim brzegu przed kończyną skrzydeł i różni się innem zabarwieniem od całego pola skrzydeł.

29

Jeżeli znamię jest odgraniczone zewsząd od dalszego pola skrzydeł zowie się prawdziwem, w przeciwnym ra- zie f ałsz y w em.

Pólko nasadowe (cellala basaiis) leży w środkn przy nasadzie skrzydeł.

Trójkąt (triangiihmi). Pólko w \/. nasadowej części skrzydeł, odgraniczone żyłkami podłużnemi i i)oprzecznemi na kształt trójkąta.

III. Odwłok (ahdomen).

Odwłok zrosły z tułowiem, zwykle mocno wydłużony ma kształt rozmaity. Składa się z dziesięciu odcinków czyli pierścieni (secpnentuni), spojonych ze sobą błoną, rozpo- znalnycli po karbach na jego krawędziach bocznych. Każdy pierścień składa się z płytki grzbietnej (górnej) i z brzusznej (dolnej). Krawędź pierścienia według po- łożenia zwie się przednią t. j. do tułowia, tylną t. j. do końca odwłolva zwrócona.

Wierzch odwłoka zowie się grzbietem, a spód brzuchem owada.

Narządy płciowe (genitalia) samca ( cf ) umieszczo- ne są przy drugiej płytce brzusznej i odstają jalvO płatl\:i, kolce, ciernie lub brodawkowate wyrostki. Narządy i^łciowe samicy (C) mieszczą się przy lvońcu ósmej i^łytki brzusznej i są u różnych gatunków rozmaicie ukształtowane.

Są one rynienko w a te, półlvuliste, półkrąż- kowe, serowate, miseczko watę, płatkowate i t. p.

Niekiedy pokładełko $, z której jajeczka wydostają się na zewnątrz, sterczy jako ostry kolec, którym samica przekłuwa najpierw rośliny podwodne, a potem w nakłute miejsca wldada swe jajeczlca. Cały narząd do znoszenia jaj zwie się pochewką. U pewnych gatunków jest pochewka głęboko wcięta lub wżłobiona, u innycli odstaje od brzuszka.

30

Przysadki odwłoka (aj^pendices anales) według położenia rozróżniają się na górne, średnie i dolne, U ważek średnie najczęściej brakują.

Cele do których służą przysadki, nie zostały dokładnie zbadane. Wiadomo tylko że cf chwyta niemi 9 za szyję i tułów, i jak sprawdzono rozmaicie ukształcone przysadki te cf przylegają szczelnie do odpowiadających im bruzd tułowia 9> 9 zaś chwyta niemi (^ od spodu za pierwszy przedni pierścień odwłoka. Ważki posługują się także przy- sadkami podczas chwytania zdobyczy.

Kształt przysadków, ich różna długość i ubarwienie dostarczają bardzo ważnych znamion do rozróżniania bli- zko spokrewnionych gatunków.

Górne przysadki mają u przeważnej ilości gatunków kształt dwóch ]jalcowatych wyrostków rozszczepionych, które są albo gładkie, albo powykrawywane, a u innych gatun- ków haczykowato zakrzywione. Na spodzie lub z boków tych przysadek sterczą bądź zęby, bądź wypukłości, albo cała ich powierzchnia jest brodawko wato albo piłko wato powycinana.

Dolne prz5''sadki u jednych gatunków odstają od sie- bie, u innych zaś są zrosłe.

Układ czyli system.

w najdawniejszych dziełach przyrodniczych zaliczano ważki do rzędu owadów, mających skrzydła gęsto jak sieć użyłkowane i dlatego siatkoskrzydłemi (Neuroptera) zwa- nych. Później jednak przekonano się, że nie wszystkie owady zaliczane do tego rzędu posiadają tę samą budowę wewnę- trzną a przedewszystkiem, że pod względem ich rozwoju zasadnicze występują różnice. Jedne z nich bowiem ulegają przeobrażeniu niezupełnemu, drugie zaś zupełnemu. Wyłą- czono zatem rodziny z niezupełną przemianą, mianowicie:

31

Ważki (Odonata), Jętki (Ephemeridae) , Widelnico (Perli- dae), Sklepce (Psocidae) i Termity (Termitina et Emhidae), z rzędu Sieciówek właściwych (Neuroptera) a wliczono do najbliżej spokrewnionego rzędu Szarańczaków (Ortlio- ptera) jako osobny podrzęd Sieciówki niewłaściwe (Pseudoneuroptera) .

Ostatecznie wyłączono ważki wraz z pokrewnemi po- wyżej wymienionemi rodzinami z rzędu Szarańczaków i utworzono rzęd oddzielny: Prasiatnice (Archiptera).

Przeobrażenie niedoskonałe. Narzędzia pyszczkowe gryzące. Najczęściej dwie pary skrzydeł, rzadziej jedna tylko para skrzydeł, wyjątkowo s k i' z y d ł a zanikające lub żadne. Różki różnokształne: szydełkowate, szczeci- no w a t e , nitkowate, p e r e łk o w at e (s z n u r k o w a t e), m a c z u g o w a t e , albo na końcu g u z i cz k o w a t o zgrubiałe. Stopy 2 — 5 c z ł o n k o w e.

I. Tablica do oznaczenia podrzędów (subordo).

1. Różki nikłe, małoczłonkowe, szydełkowate ... 2

— Różki wyraziste, szczecinkowate, albo nitkowate, albo perełkowato sznurowe, albo maczugowate, albo z koń- cami guz iko wato zgrubiałemi 3

2. Obie pary skrzydeł równo wielkie, na przednim brzegu węzełkiem (nodulus) ściągnięte. Koiiiec odwłoka z krót- kiemi przysadkami (appendices anales). ODONATA.

— Skrzydła na przednim brzegu węzełkiem nieściągnięte przednie znacznie większe od tylnych; albo brak tyl- nej pary skrzydeł. Koniec odwłoka z długiemi, szcze- cinkowatemi przysadkami. EPHEMERIDAE.

3. Obie pary skrzydeł równowielkie, gęsto użyłkowane, albo tylne skrzydła wachlarzykowato składane, szer-

32

sze od przednich, albo skrzydła zanikowe skórkowate jednakże z wyraźnem uźyłkowaniem. PERLIDAE.

— Tylne skrzydła znacznie mniejsze od przednich, obie pary rzadko nżyłkowane, albo skrzydła karłowate, płat- kowe bez użyłkowania, albo zupełnie bez skrzydeł. Z trzema przyoczkami ; różki szczecinkowate,

PSOCIDAE. Podrzędy Termitina i Embidae różnią się od podrzędu Psocidae różkami sznurowemi. Rozsiedlone są tylko w stre- fie gorącej.

II. Tablica do oznaczenia rodzin {familia) i podrodzin (subfamilia).

1. Kształty nasady przednich a tylnych skrzydeł bardzo różne ; nasada przednich skrzydeł zwężona , tylnych rozszerzona. Dolna krawędź nasady skrzydeł skórkową błonką opatrzona 2

— Kształty nasady przednich i tylnych skrzydeł jednakie. Nasada skrzydeł bez błonki. . rodzina Agrionidae.

a) Więcej niż dwie żyłki żeberkowe. Dolny brzeg nasa- dowy skrzydeł zaokrąglony. podrodzina Agrioninae.

b) Tylko dwie żyłki żeberkowe. Dolny brzeg nasadowy skrzydeł trzonkowato ściągnięty i zwężony.

podrodzina Coenagrioninae.

2. Kształty trójkątów przednich a tylnych skrzydeł bar- dzo różne rodzina Libellulidae.

a) Ciemię garbkowato wypukłe tak długie jak szerokie, nie zajmujące całej międzyprzestrzeni ócz siatkowych Dolna nasada tylnych skrzydeł obu płci zaokrąglona.

podrodzina Libellulinae.

b) Ciemię ziarniste, wałeczkowate, w środku wyżłobione, rozciągające się prawie na całej międzyprzestrzeni ócz siatkowych. Dolna nasada tylnych skrzydeł u samca pod kątem wcięta. . . podrodzina Corduliinae.

33

— Kształty trójkątów przednich i tylnycli skrzydeł podo- bne rodzina Aeschnidae.

a) Oczy siatkowe iniędzyprzestrzenią głowy rozdzielone^ albo tylko w punkcie ze sobą zetknięte, miernie wielkie

podrodzina Gompliinae.

h) Oczy siatkowe w przeciągłej, dłuższej linii na wierz- chu głowy zetlaiięte, wielkie, podrodzina Aesclminae.

III. Tablica

do oznaczenia rodzajów ((jcnns).

Libellulinae.

1. Ciało grube. Najmniej dziesięć lul) więcej niż dziesięć żyłek żeberkowycli 2

— Ciało niegrube. Mniej niż dziesięć żyłek żeberkowych 5

2. Nasada tylnych skrzydeł z rozległą czarną plamą . 3

— Nasada tylnych skrzydeł bez czarnej plamy co najwię- cej żółto zabarwiona 4

3. Ciało poziomo spłaszczone, odwłok do końca rozsze- rzony. Na spodzie drugiego pierścienia odwłol^a samca widełko waty przyrostek . . LIBELLULA, Lin.

— Ciało stożlvOwate, odwłolc miernie szeroki, u samca bez widełlvOwatego przyrostka na spodzie drugiego pier- ścienia LEPTETRUM, Newm.

4. Odwłok stożlvOwaty, u dojrzałego samca sino albo błę- kitno upylony. Środkowy płatek przedtułowia wielki i szeroki ORTHETRUM, Newm.

— Odwłok obły, wałeczkowaty, u dojrzałego samca krwawo czerwony. Środl^owy płatelv przedtułowia mały, półko- listy CROCOTHEMIS, Brau.

5. Nasada tylnych skrzydeł z czarną plamą. ... 6

— Nasada tylnych skrzydeł bez czarnej plamy jjrzeźro- czysta lub żółto zabarwiona. SYMPETRUM, Newm.

6. Odwłok u obu płci wałeczkowaty, ku końcowi nieroz- szerzony LE U CORHIN I A, Britt

3

34

— Odwłok wrzecionowaty, po środku zwężony, ku koń- cowi rozszerzony . . COENOTIATA, Buchecker.

Corduliinae.

1. Grzbiet odwłoka przynajmniej i^o środku lśniąco me- talowo zielony. Trójkąty skrzydeł zawsze tylko z je- dną żyłką poprzeczną 2

— Grzbiet odwłoka po środku mdło ciemno metalowy. Tylne skrzydła przy nasadzie z trójkątną, śniadą, pra- wie czarną i3lamą, Trójkąty skrzydeł z trójramienną żyłką poprzeczną . . . . EPITHECA, Charp.

2. Dolne j^rzysadki cT jednolite trójkątne. Górne przysa- dki równodługie albo dłuższe niż dwa końcowe pier- ścienie odwłoka. Pokładełko 9 ocl spodu odwłoka od- stające SOMATOCHLORA, Sel.

— Dolne przysadki (j" aż do nasady rozdwojone, wideł- kowate. Górne przysadki $ krótsze niż dwa końcowe pierścienie odwłoka. Pokładełko 9 tlo spodu odwłoka przylegające CORDULIA, Leach.

Gompłiinae.

1. Oczy siatkowe, wierzchem głowy od siebie rozdzielone 2

— Oczy siatkowe tylko w punkcie na wierzchu głowy ze sobą zetknięte . . C O R D U L E G A S T E R, Leach.

2. Odwłok od trzeciego pierścienia na grzbiecie z oszcze- powato rozszerzonemi żółtemi plamami .... 3

— Odwłok od trzeciego pierścienia na grzbiecie wazko żółto paskowany AESHNA, Fab.

3. Tułów ze sześcioma, szerokiemi, prawie równo od sie- bie oddalonemi, czarnemi paskami. Górne j^rzysadki samca haczykowato na wewnątrz zakrzywione

LINDENIA, De Haan.

— Tułów ze sześcioma ważkimi, czarnymi paskami, z nich środkowe na każdym boku więcej zbliżone do tylnych

35

niż do przednich. Górne j^rzysadki cf na zewnątrz roz- warto D I A S T A T O M M A , Burm.

Aeschuinae.

1. Gałązka węzełkowa prawidłowo łulvOwato napięta, do znamienia nagle niezbliżona i nieprzyciągnięta . . 2

— Gałązl<:a węzełlvOwa do zewnętrznej strony znamienia nagle zbliżona i przyciągnięta . . ANAX, Leach.

2. Odwłok gęsto nwłosiony B R A C H Y T R O N , Evans.

— Odwłok nagi (nieuwłosiony) . . A E S C H N A , 111.

Agrioninae.

1. Łnkówka załamana. Znamię fałszywe A GR I ON, Fab.

Pokrewne rodzaje rozsiedlone są przeważnie w kra- jach przyzwrotnilvOwych.

Coenagrioninae.

1. Znamię tak długie, jalc szerokie, albo mało co dłuższe ; komórki skrzydeł przeważnie czworoboczne ... 2

— Znamię więcej niż dwa razy dłuższe niż szerokie ; ko- mórki skrzydeł przeważnie pięcioboczne .... 8

2. Piszczele nóg prawidłowe, nierozszerzone ; rzęsy nóg lvrótkie . . . . ' • .3

— Piszczele dwu par tylnych nóg rozszerzone ; rzęsy nóg długie PLATYCNEMIS, Charp.

3. Zagłowie jednolicie ciemno metalowe 4

— Zagłowie ciemno metalowe z jasną plamką za każdem okiem siatkowem, albo z jasną poprzeczną nieprzer- waną kresą 5

4. Tło odwłoka metalowo ciemne.

E R Y T H R O M U A , Charp.

— Tło odwłoka po wierzchu czerwone.

PYRRHOSOMA, Charp.

36

5. Zagłowie ciemno metalowe z jasną plamką za każdem okiem siatkowem. Kończyny skrzydeł łukowo zwężone. Wierzch odwłoka mdło metalowo zabarwiony . . g

— Zagłowie ciemno metalowe z jasną, poprzeczną, nie- przerwaną kresą. Kończyny skrzydeł szeroko zaokrą- glone. Wierzch odwłoka lśniąco metalowo zabarwiony,

NEHALENNIA, Sel.

6. Zagłowie z owalną albo graniastą jasną plamką za każdem okiem siatkowem. Skrzydła w stosunku do dłu- gości ciała odpowiedniej długości 7

— Zagłowie z okrągłą jasną plamką za każdem okiem siatkowem. Skrzydła w stosunku do długości ciała krótkie MICRONYMPHA, Kirb,

7. Tylna krawędź przedtułowia dwoma bocznemi wcię- ciami wyraźnie albo niewyraźnie na trzy płatki podzie- lona, albo jednolita i wtedy po środku kątowym dasz- kiem lub listewką wzniesiona COENAGRION, Kirb,

— Tylna krawędź przedtułowia jednolita po środku nie wzniesiona lecz zaokrąglona ENALLAGMA, Charp,

8. Wierzch ciała przeważnie lśniąco metalowo zielony; spód ciała żółty LE STE S, Leach.

— Wierzch ciała częściowo mdło metalowy; spód ciała cielisty SYMPYCNA, Charp.

IV. Tablica do oznaczenia gatunków (specics) i odmian (rarictas).

0 oznaczone są gatunki nieznane w faunie krajowej.

Libellulinae.

LIBELLULA, L.

1. Wewnątrz i zewnątrz pólka nasadowego na przednich skrzydłach podłużna; na tylnych rozległa, trójkątna, ciemna, prawie czarna plama .... depressa, L.

37

LEPTETRUM, Newm.

1. Węzełek skrzydeł z czarną obwódką. Nasada przed- nich skrzydeł żółta bez czarnej smugi

ąuadrimaaidatnm , Ti.

a) Nasada odwłol<:a i nielvtóre żyłlii podłużne oliwlvOwo żółte imr. olivacea, m.

h) Przed lvończyną slvrzydeł od znamienia z czarno za- dymioną poprzeczną przepaską, albo tylko smugą

var. jrraenubila, Newm.

2. Węzełek skrzydeł bez czarnej oł^wódki. Nasada prze- dnich skrzydeł z czarną smugą . . . fulvuni, Miill.

(i) $ częściej , cf rzadziej z czarną plamą na kończynie skrzydeł var. biniaculata, Steph.

b) obie pary skrzydeł po za węzełek żółto zabarwione

var. fiilvissiina, m.

ORTHETRUM, Newm.

1. Znamię brunatne albo czarne. Błonka szara . . 2

— Znamię żółte. Błonka biała 3

2. Górne przysadki całe czarne. . . canGellatimt, L.

— Górne przysadki całe albo tylko na końcach kredowo białe albistyla Sel.

3. Znamię tylko 3 ^/?^y/ długie, ciemno żółte. Części płciowe cf nie bardzo odstające od spodu odwłoka. Pokład ełko $ szeroko obrębione brunncuni, Fonsc.

— Znamię 4 luui długie, jaśniej żółte. Części płciowe cf bardzo odstające od spodu odwłoka. Pokładełko 9 waż- kie, głęboko wycięte caeindescens , Fab.

C R O C O T H E M I S, Brau. 1. Nasada skrzydeł rozlegle żółto zabarwiona. Znamię czerwonożółte. Błonica śniada . O erytJirea, Brulle.

SYMPETRUM, Newm. (Dipla.r, Cliarp.) 1. Nogi całe czarne albo tylko przednie uda żółto i^asko- wane 2

38

— Nogi zewnątrz żółto paskowane, zresztą czarne . 4

2. Górne przysadki czarniawe, pierś i odwłok czarne, żółto plamiste scoticuni, Donovan.

— Górne przysadlvi żółte albo czerwonawe .... 3

3. Odwłok poziomo spłaszczony, placnszkowaty, pomarań- czowo lub brzoskwiniowo zabarwiony, boki pieścieni z czarnym przecinkiem i z czarną kroj^ką

depressiusGuhwi, Sel.

n) Skrzydła zwłaszcza u 9 ciemno zamglone i obłoczko-

wane var. nubila m.

— Odwłok u cf wrzecionowaty, krwawo czerwony u 9 pionowo spłaszczony, zielono żółty, boki pierścieni z czarną kreską a krawędzie czarniawe

sanguineum, Muli.

4. Przed kończyną skrzydeł od znamienia szeroka, żółto bronzowa poprzeczna przepaska czyli wstęga

pcdemontaiium, Allioni.

— Bez poprzecznej ciemnej przepaski czyli wstęgi na skrzydłach 5

5. Ciemię na nasadowej połowie z szeroką i równą czar- ną obwódką, wierzch żółty. Nasada tylnych skrzydeł aż po za trójkąt, wyjątkowo przy samej tylko nasa- dzie żółto zabarwiona flav6oluin L.

a) Nasada skrzydeł bez żółtego zabarwienia, przeźroczy- sta var. hyalinata Rd.

h) Na żółtem zabarwieniu skrzydeł ciemnoopalowe, krą- gławe plamki va7\ interpunctata m.

e) skrzydła aż do znamienia żółto zabarwione

var. Inteola, Sel.

— Ciemię całe żółte, albo tylko z wazką, w środku zału- kowaną czarną oi)aską na osadzie. Tylko sama nasada tylnych skrzydeł przed trójkątem żółto zabarwiona, albo skrzydła całe przeźroczyste 6

39

6. Boki tułowia żółte, ziołonawo luł) różowo z trzoma ul<:o- śnemi, czarniawemi prążkami. Polcładełl^o V ^iH><> l>i'zy- logającc all^o odstające 7

— Boki tułowia żółte, jeduostajnie zabarwione, bez wy- raźnycli prążków. Pol<^ładełko $ przylegające lvrążl<:o- wate nierldionale Sel.

7. Wypulde la'awędzie dziewiątego pierścienia odwłol<:a u cf na spodzie trójkątne o ramionacłi równycli na czarnem tle j^łatków brzusznych. Pokładelko 9 dwu- płatkowe, przylegające, głęboko wycięte

O FonseoloiHbil, Sel.

— Zwykłe krawędzie dziewiątego pierścienia c? n^ spo- dzie żółto śniade, pokładelko samicy odstające . . 8

8. Boki tułowia z trzema wyraźnemi czarnemi prążl<:ami. Trzy nasadowe pierścienie odwłoka po bokach niel^re- skowane. Części płciowe cf skrzyżowane, pokładelko 9 mało odstające, nieco obrębione . striolatiwi, Charp.

— Boki tułowia z trzema nie wyraźnemi czarnemi prąż- kami. Trzy nasadowe pierścienie odwłoka po bokacli czarniawo kreskowane. Części płciowe cf od siebie od- stające, pokładelko $ bardzo odstające, obręl^ione

vulgatuni, L.

LEUCORHINIA, Brit.

1. Górne przysadki czarne. Siedm przednich pierścieni odwłoka po wierzcliu z jasnemi plamami ... 2

— Górne przysadki białe. Tylko sześć przednich pierścieni od- włolca po wierzchu z żółtemi plamami albifrons, Burm.

2. Jasna plama po wierzchu siódmego pierścienia od- włoka zajmuje zaledwie połowę pierścienia. Czarna plama po wierzchu siódmego pierścienia odwłoka zaj- muje zaledwie połowę pierścienia. Czarna plama po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka po środku przerwana dtibia, Lind.

40

— Jasna plama po wierzchu siódmego pierścienia odwłoka zajmuje więcej niż połowę pierścienia .... 3

3. Wszystlvie siedm plam po wierzchu iDierścieni odwłoka jednakie, pomarańczowe lub czerwone, na krawędziach równe rubicunda, L.

— Sześć przednich plam po wierzchu pierścieni odwłoka ciemno żółte, siódma końcowa plama cytrynowo żółta na kształt trójkąta z uciętym wierzchołkiem, lvrawędzie plam wycięte pectoralis, Charp.

COENOTIATA, Buchecker.

1. Odwłok ku końcowi rozszerzony, wrzecionowaty u prze- starzałych olvazów sino u^jylony . caudalis, Charp.

a) Przed kończyną skrzydeł od znamienia ciągnąca się czarno zadymiona, poprzeczna przepasl^a

var. ornata, Brit.

Corduliinae. EPITHECA, Charp. 1. Nasada tylnycli skrzydeł z trójlcątną czarną, żółtemi żyłl<:ami i)rzetkaną plamą. Trójkąt skrzydeł wewnątrz z trójramienną żyłką pojDrzeczną biniaculata, Charp.

SOMATOCHLOEA, Sel.

1. Czoło z poprzeczną żółtą przepaską, z zółtemi bocz- nemi plamami koło ócz połączoną, w środku ciemną kreską i)rzedzieloną. Górne przysadki S' na końcach do wierzchu kolankowato zakrzywione; poldadełko 9 rynewkowate, wązkie nietallica, Lind.

a) Skrzydła całe śniado zamglone. Żółta przepaska na czole jednolita, po środku nieprzerwana

var. inontana, m.

— Czoło bez żółtej przepaski, tylko ^ żółtemi plamami bocznemi koło ócz 2

41

2. Tułów i boki siedmiu przednicli pierścieni odwłoka żółto plamkowane. Górne przysadlci cf ii spodu wy- pulvłe z dwoma zębami przy nasadzie, na ]vońcacli do wierzcliu załulcowane, ostrolvOiiczyste. Pol<:ładełko 9 od- stające sercowate flavoniaculata, L,

a) Nasada tyłnycli skrzydeł z rozłegłą szafranowo żółtą plamą wśród otaczającego jaśniej żółtego zal)arwienia

var. flavGolata, m.

— Tułów jednołicie metałowo zielony. Tyllco dwa lub trzy nasadowe pierścienie odwłol^a po bokach a przeważnie na spodzie żółto płamlvOwane 3

3. Górne przysadki cf koło nasady na lvażdej zewnętrznej bocznej krawędzi u si)odu z dwoma zębami i ze ster- cz ącem kolankiem przed końcami nagle kabłąlcowato zagiętemi. Pol<:ładełko 9 miseczl-cowate zaolvrągione

alpestris, Sel.

— Górne przysadki cf po środku spodu z trzema tępemi zę- bami na końcacli prostemi i gładkiemi, Pokładełko 9 trój- kątnie rynewkowate, ostrokończyste O ar^ctica, Zett.

C O R D U L I A, Leacli. Czoło jednolicie lśniąco metalowo zielone bez żółtych plamek. Górne przysadki cf walcowate, gładlde, nieco rożkowato zakrzywione z końcami tępymi; dolne do nasady rozdwojone, widełkowate, przed zakrzj^wioną do wierzchu kończyną rozdwojone, do spodu odwłol<:a

przylegające aenca, L.

a) Na czole przed krawędzią ócz złożonycli j^oprzeczna żółta plama var. tatrica, m.

Gomphinae. COPvDULEGASTER, Leach. 1. Trójkąt zagłowia brodawkowato wypul<:ły, żółty. Górne przysadki c^ do siebie zbliżone tyllco z jednym zębem na spodzie O anmdatus, Latr.

42

— Trójkąt zagłowia płaski, czarny. Górne przysadki cf od siebie odstające, z dwoma zębami na spodzie

bidentatus, Sel.

AESHNA, Fab. (Gomphus, Leach.).

1. Wszystkie nogi żółto i czarno pasl<:owane ... 2

— Nogi całkiem czarne, wyjątkowo tyll^o przednie uda żółto paslvOwane yulgatissima, Lin.

2. Tułów ze sześcioma cienkimi czarnymi paslvami"). Oba liońce przednicłi czyłi grzbietnycłi pasków ze środl<:o- wemi niepołączone. Żyłka naramienna czarna

flayjpes, Cliari).

3. Końce jjrzednicli czarnycłi paslców ani na szczycie grzbietu ani na dole za szyją ze środlvowymi nie po- łączone, wolne 4

— Końce przednicłi pasków tylko na szczycie grzbietu ze środkowymi połączone, na dole wolne

O Graslini, Ramb,

4. Środkowe paski grube .... o siniillima, Sel.

— Środkowe paski cienkie ... O pulcJiclla, Sel.

LINDENIA, De Haan. (Onychogomplms, Sel.).

1. Środkowe czarne pasłci tułowia z przednimi czyli grzbietnymi na górnych końcacli złączone forcipata, Lin.

— Środlvowe czarne paski na górnych końcach wolne, z 23rzednimi niezłączone . . . G iincata, Cłiarp.

DIASTATOMMA, Burm. (Ophiogomphus, Sel.).

1. Środkowe czarne paski tułowia wązkie i proste, z przed- nimi niezłączone, z tylnymi (krajnymi) tylko na dole

*) Między sześcioma czarnemi paskami tułowia odróżnione i na- zwane są : pierwsza para na grzbiotnym przedzie tułowia razem ciągnące się przednimi, druga para a pojedynczo lvażdy na łcażdym bolcu ciągnący się po środlcu śród IcowjMui, trzecia para a Icażdy na Icażdym bolcu jako tylny, krajny, tylnymi..

43

złączone. Przednie paski więcej oddalone od środko- wych, niż środkowe od tylnycli. Zagłowie 9 z dwoma

różkami cecilia, Fourcr.

(i) Tło całego ciała jednołicio żółte ; średnie czarne pasł<:i tułowia w środlcii i^rzerwane . . . var. flaua, m.

Aescłininae. A N A X , Leacłi. 1. Tło odwłoka jest u cf całe, u $ na nasadzie i na Icońcu jaskrawo Ijłęliitne. Grzbiet odwłolca z czarnym podłuż- nym paskiem i z czarnemi Icresl^ami poprzecznemi

imperator, Leacli.

— Tło odwłołca modrawo śniade ałbo ciemno rude, tyłlvO dwa łub trzy przednie pierścienie błęlvitne. Grzbiet od- włol^a bez czarny cli poprzecznycłi łcresek

O 'partlienojjG, Sel.

BRACH YTR ON, Evans.

1. Tułów i odwłolv ze spodem górnycli przysadł<:ów gęsto uwłosione. Znamię wązkie i długie. Odwłołc u cj' nie- biesko, u $ żółto płamkowany . . liafniGiisc, Miiłł.

AESCHNA, Iłł.

1. Na szczycie czoła czarna plama w kształcie grzybica

czyli litery T 2

Czoło bezplamkowe jednolicie zabarwione ... 8

2. Międzyocze i3rzynajmniej dwa razy dłuższe od tról<:ata zagłowia. Znamię wydatnie szerolde 3

— Międzyocze nieco tyll<;o dłuższe od trójł<:ąta zagłowia. Znamię wązkie i długie. Gałązka i:)odwęzełkowa (sect. subnd.) rozdziela się tuż za środkiem znamienia na dwie gałązki, z lvtórych górna jest bardzo cienka

squcu}iata, Miill.

44

3. Boki tułowia albo z dwoma czarnymi 2)askami czyli smugami na jasnem tle, albo z dwoma żółtymi paskami na ciemnem tle 4

— Boki tułowia jednolicie ubarwione, żółto zielone albo zielone viridis, Evers.

4. Przód tułowia z dwoma wązkiemi, pałeczkowatemi, żół- temi prążkami albo jednolicie ubarwiony. Górne przy- sadki cf graniasto rzeźbione, nieobrębione albo gładlvie 5

— Przód tułowia z dwoma wielkiemi, szeroko owalnemi, zielonemi plamami. Górne przysadki cf po bokach ram- kowato obrębione, w środku żłobione dwubarwne , we- wnątrz jaśniejsze, zewnątrz ciemniejsze, cyanea, Miill.

5. Gałązka węzełkowa (sect. nod.) do wewnętrznej strony znamienia zbliżona. Górne przysadki cj' po wierzchu wklęsło rzeźbione czyli wyżłobione , 9 dłuższe niż oba końcowe pierścienie odwłol\:a. Większe gatunki . . 6

— Gałązka węzełkowa do zewnętrznej strony znamienia zbliżona. Górne przysadki (^ po wierzchu gładl^o i ró- wno rzeźbione, $ tak długie jak oba końcowe pier- ścienie odwłolca. Mniejsze gatunki 7

6. Górne przysadki cT zaledwie przy nasadzie przez dłu- gość wierzchu żłobione, zresztą gładkie. Odwłok 9 w trzecim pierścieniu bardzo zwężony . . juncea L,

— Górne przysadki (^ przez całą długość wierzchu wy- raźnie piłkowato ząbkowane. Odwłok 9 w trzecim pier- cieniu nie zwężony. Górne przysadki 9 lancetowato zwężone, ostrokończyste .... mazmia, Heikel.

7. Boki tułowia żółte z dwoma czarnemi smugami jdo Icaż- dej stronie affinis, Lind.

— Boki tułowia rudo śniade z dwoma żółtymi paskami po każdej stronie eoliiberculus, Haar.

8. Żyłki i błona skrzydeł rdzawo żółto zabarwione. Mię- dzyskszydle i odwłok niebiesko uplamione grandis, L.

45

— Żyłki skrzydeł czarniawe, błona slcrzydeł przeźroczy- sta. Oprócz żółtej kresy w kształcie piki po wierzcłiii drugiego pierścienia odwłok jednolicie rudawo śniady.

isoceles, Miill.

Agrioninae. AGRION, Fab. (Calcptevyx, Leach., Calopievyx, Burm.) 1. Sl\:rzydła szerolvO zaokrąglone, u dojrzałego cf ciemno- szafirowe, co najwięcej tylko przy samej nasadzie i na kończynie przeźroczyste ; u $ i u świeżo wylęgłego S^

śniade. Znamię u 9 wązkie virgo, L.

a) Skrzydła z wyjątkiem nasady ciemno l)runatne, mie- niące się fioletowo var. violaeea m.

— Skrzydła zwężone, na kończynie łukowato napięte, u cf ze szeroką, poprzeczną ciemnoszafirówą wstęgą czyli przepaską po środku ; u 9 całe szmaragdowo zie- lone. Znamię u 9 pi'zy nasadzie rozszerzone i łuko- wato wycięte splendens, Haar.

Coenagrioninae. PLATYCNEMIS, Charp. 1. Piszczele dwu par tylnych nóg u rf i 9 rozszerzone. Pierścienie odwłoka po wierzchu czarno kreskowane i kropkowane. Tło odwłoka w prawidłowem ubarwie- niu u d" modrawe, u 9 zielonawe. Nogi czarno pasko- wane ])ennipes, Pall.

a) Tło odwłoka mleczno białe . . • var. alhidella, Viii.

— Piszczele dwu par tylnych nóg tylko u d" rozszerzone, u 9 prawidłowe. Tło odwłoka różowe albo pomarań- czowe O acutipennis, Sel.

E R Y T H R O M M A, Charp.

1. Przód tułowia z dwoma żółtymi u d' zielonymi u C nieprzerwanymi paskami . . • viridulum, Charp.

46

— Przód tułowia ciemno metalowo u cf jednolicie ubar- wiony, u $ z przerwanymi żółtymi paskami

najas, Hansem.

PYRRHOSOMA, Charp.

1, Nogi całkiem czarne. Przód tułowia ciemno metalowy z czerwonym paskiem na każdym boku

nymphula, Sulz.

— Nogi czerwonawe. Przód tułowia jednolicie metalowo czarny bez pasków O tenellum, Viii.

NEHALENNIA, Sel.

1. Zagłowie ciemno metalowe z poprzeczną, błękitną kre- ską. Wierzch odwłoka lśniąco metalowy, złocisto zie- lony, trzy końcowe pierścienie niebieskie

speciosa, Charp.

MICRONYMPHA, Kirb.

1. Krawędź przedtułowia dwoma bocznemi, płytkiemi wżłobieniami wyraźnie na trzy części podzielona, śre- dnia część w kształcie listewki stercząca. Tylna kra- wędź dziesiątego pierścienia odwłoka u cf ostrokoń- czystym, widełkowatym garbkiem zakończona

elegans, Lind.

a) Wyrodki samicy (hcteromoyyhes) pomarańczowo czer- wone var. aiirantiaca, Brau.

— Krawędź przedtułowia niewyżłobiona, po środku ką- towato nieco podniesiona. Tylna krawędź dziesiątego pierścienia odwłoka u cf tępym widełkowatym garb- kiem zakończona puniilio, Charp.

a) W^yrodki samicy (heteromorphes) , pomarańczowo czer- wone var. aurantiaea, Sel.

47

COENAGRION, Kirb.

1. Krawędź przedtiitowia dwoma bocznemi wcięciami na trzy płatki rozdzielona, albo kątowatym wierzchołkiem w kształcie daszku wniesiona 2

— Krawędź przedtiiłowia jednolita, nie wcięta, po środku wargowato wydłużona, do tułowia przylegająca. Tło ciała u cf i $ przeważaj ąco metalowo ciemne. Po wierz- chu drugiego pierścienia odwłoka cf krążkowata, do tylnej krawędzi dotykająca, ciemno metalowa plama z dwoma bocznemi czarnemi kreskami

arniatnm, Heyer.

2. Krawędź przedtułowia dwoma głębokiemi wcięciami na trzy wyraźnie oddzielne płatki rozdzielona ... 3

— Krawędź przedtułowia dwoma płytkiemi wcięciami na trzy niewyraźnie oddzielne płatki rozdzielona, albo jednolita i wtedy kątowatym daszkiem wzniesiona 5

3. Wszystkie trzy płatki półkrążkowe 4

— Środkowy płatelv jako rogowa listewka od tułowia od- stający, sterczący vemale, Hag.

4. Środl^owy płatek przedtułowia z zaostrzonym wierz- cliołkiem, do tułowia przylegający ijulcltellum, Lind.

— Środkowy płatek ze zaokrąglonym wierzchołkiem od tułowia odstający elegantulum, Zett.

5. Po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka cf ciemno metalowa plama widełkowata w l\:ształcie litery U, albo trójzębna w kształcie grabka czyli widelca. Tylna kra- wędź dziesiątego pierścienia odwłoka 9 wazko wycięta 6

— Po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka cf ciemno metalowa plama oszczepowata w kształcie litery T, albo spleciona w kształcie znaku Merkurego W, Tylna kra- wędź dziesiątego pierścienia odwłoka cf szeroko wy- cięta 7

6. Jasne plamki na zagłowiu na brzegach gładkie, nie- ząbkowane. Po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka

48

cf ciemnometalowa plama widełkowata w kształcie li- tery U. Po wierzchu pierwszego pierścienia odwłoka C ciemnometalowa plama bez ciemnometalowej obrączki przed tylną krawędzią pierścienia 8

— Jasne plamki na zagłowiu na dolnej krawędzi ząbko- wane. Po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka osz- czopowata, ciemno metalowa plama trzonkiem do tyl- nej krawędzi pierścienia dotykająca, u góry z dwoma oddzielonemi czarnemi bocznemi kreskami. Ciemno me- talowa plama po wierzchu pierwszego pierścienia od- włoka 9 z ciemno metalową obrączką przed jasnem tłem krawędzi połączona, tylna krawędź dziesiątego pierścienia odwłoka C wazko i głęboko wycięta

ornatuui, Sel.

7. Ciemno metalowa plama na drugim pierścieniu odwłoka cf oszczepowata w kształcie litery T, ramionami roz- gałęziona ze zaostrzonym wierzchołkiem najczęściej do tylnej krawędzi dosięgająca. Tylna krawędź dziesiątego pierścienia odwłoka 9 szeroko i szpiczasto wycięta

hastulatuni, Charp.

— Ciemno metalowa plama na drugim pierścieniu odwłoka cf spleciona w kształcie greckiej litery ^f* z kółkiem u dołu. Tylna krawędź dziesiątego pierścienia odwłoka 9 szeroko i płasko wycięta . O mercuriale, Charp.

8. Ciemno metalowa widełkowata plama w kształcie litery U po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka cf nie do- tyka do tylnej krawędzi pierścienia, lecz pozostawia wolną przestrzeń jasnego tła. Tylna krawędź dziesią- tego pierścienia odwłoka 9 wazko i głęboko wycięta.

puella, L.

— Ciemno metalowa widełkowata plama w kształcie litery U po wierzchu drugiego pierścienia odwłoka cf dotyka do tylnej krawędzi pierścienia. Tylna krawędź dzie- siątego pierścienia odwłoka 9 wazko i płytko wycięta

O concinnum, Johanns.

49

ENALLAGMA, Charp. 1. Tło ciała u cf' przeważnie modre, u $ przeważnie cie- liste. Po wierzcliu drugiego pierścienia odwłolva J^ cie- mno metalowa plama w kształcie krótkiego, szerokiego, sercowatego grotu. Spód ósmego pierścienia odwłoka $ z długim kolcem .... cyatltigcruni, Charp.

LESTES, Leach.

1. Tło ciała metalowo zielone, zagłowie żółte ... 2

— Tło ciała z zagłowiem jednolicie metalowo zielone. 3

2. Znamię dwubarwne, w wewnętrznej połowie rudo- śniade, w zewnętrznej połowie białawe barbcums, Fabr.

— Znamię jednolicie zabarwione, a tylko żyłlvi boczne jaśniejsze virens, Charp.

3. Znamię żółto lub rudo śniade, przy źyłlcach poprzecz- nych z jaśniejszą krawędzią. Ciało dojrzałego (^ sino upylone. Dolne przysadki J^ więcej niż o połowę dłuż- sze od górnych; pokładełko c ku końcowi niewyraź- nie ząbkowane 4

— Znamię rudo śniade w czarnej oprawie. Ciało dojrza- łego cf bez sinego ui3ylenia. Dolne przysadki cf wię- cej niż o połowę krótsze od górnych ; pokładełko $ wy- raźnie ząbkowane inridis, Lind.

4. Dwa zęby na spodzie górnych przysadków cf od sie- bie oddalone, drugi ząb mniejszy; końce dołujach j^la- cuszkowato rozszerzone. Wierzch pierwszego pierście- nia odwłoka 9 z czworolvątną, zwykle w środl\:u roz- dzieloną, ciemno metalowo zieloną plamą dryas, Kirb.

— Dwa zęby na spodzie górnych przysadków cf do sie- bie zbliżone, prawie równo wielkie ; końce dolnych pa- tyczkowate. Wierzch pierwszego pierścienia odwłol<:a cf z półlcrążkową , zwykle w środku rozdzieloną, ciemno metalowo zieloną plamą .... sponsa, Hansem.

4

50

SYMPYCNA, Charp.

1. Ciało po wierzchu bronzowe, na spodzie cieliste. Kra- wędź przedtułowia wazko żółto obwiedziona, jednoli- cie ciemno bronzowa. Górne przysadki cf na końcach rozszerzone, dolne j^rzysadki 9 dłuższe niż dziesiąty pierścień odwłoka fusca, Lind.

a) Ciało po wierzchu metalowo zielono ubarwione

var. aestiva m.

— Ciało po wierzchu metalowo zielone, na spodzie jasno cieliste. Krawędź przedtułowia z szerokim, żółtym rąb- kiem. Górne i)rzysadki cf na końcach zaokrąglone; nierozszerzone ; dolne przysadki 9 tak długie jak dzie- siąty pierścień odwłoka .... 'paedisca, Evers.

51

KLUCZ

do oznaczania larw ^ważek.

Klucz do oznaczania larw ważek ogranicza się na ro- dzajowem rozeznaniu, ponieważ dotychczas za małą ilość larw zbadano, by dorównała ogólnej ilości gatunków zna- nych w doskonałym stanie.

Do zrozumienia wyrazownictwa w tem zestawieniu po- służą wiadomości o larwie w poprzedzających ustępacli zawarte.

	2	o		f5		■ii
'^		^	^			e <^i ^
Ti O	'~'		•1	•N |3	r2
,i3 O CC O	cc	C3 Pu o	•'S>		^
N	^	C3	'^	O
d	O
(—1	.^
^■H		,	6	,— «
fe	ci	>-a	rO	fcJD		<łi
o		.2	3
^	r*	p^	ba	Ol	CS o N .2	•-0
		N		s	a
C3	CS	t-^		O
	s			O
-l-il
^	1
^	_a»
				'ćc	CS o	■ii
A		a3		Ol	N	•"O
	O 03	o •SI		■&
'3				N O	^5
M	'a	^	•S)
S3		s	CS
CD	a	O	-<	M
JZi	,x	^	o
a	'2		^	1		<;ć
O		o	-^	o	CS O •S!	•i
o	"o		S	Of ^	1
'S	CS			M	N	OD
ri4			CS	^
02			<^		'^
o	*tH
w	l'^

Środkowy grzbiet odwłoka bez kolca

Libellula. Leptetrum.

Środkowy grzbiet odwłoka porosły dłueimi Itolcami.

Kolanko złożonego do przedniej pary siebie oddałone . Kolanko złożonego średnią parę nóg ;

Zagłowie bez kolców ; z dwoma garbkami. Cordulia, SomatocMora.

Zagłowie z dwoma kol- cami, gładkie Epitheca.

cliwytnika sięga tylko nóg ; oczy znacznie od

Aeshna.

cliwytnika sięga nieco za

oczy do siebie zbliżone Corduleg aster.

Cztery przedostatnie pierścienie odwłoka porosłe kolcami Aeschna.

Trzy przedostatnie pierścienie odwłoka po- rosłe kolcami Anax.

52

>i 1^

o		o
^		_^	ci>
		1—*
a		s
		<u	^
s CS	li	_g	O)
^	§	'tó	^
C3	o	N
'p	"^		^ o
	5i		o
• rt	^	OJ
		^	>-a
s			N
Cd	cś	^	ft
^	O
	1	cc
	o	^	■ii
o		M3	c
		CC	2?
'o			<>.
N		o	r^
t-i
M		cC	O
m		^	•co
<v		cc	s^
N		^

Maska bardzo długa ; pięć przedostatnich pierścieni odwłoka z prostym krótltim l<olcem po obu bokacli

Lestes.

Masina krótka a szeroka ; odwłok bez kolców po

bokach Cocnagrion.

f MicronympJia. ' I Enallagtna.

Agrion.

53

Znaki i skrócenia użyte w opisach.

Układ rodzajów i gatunków opiera się na podstawie dzieła W. F. Kir by: A Synonimie Catalogue of N e u r o p t e r a O d o n a t a o r D r a g o n f 1 i e s. London 1890.

Znałviem = opatrzone są gatunlci, znajdujące się w zbio- racli Muzeum im. Dzieduszyclcicli.

Kółl<:iem O przed nazwą odróżnione są te rodzaje i ga- tunlvi, lvtóre nie zostały odszul^ane dotycliczas u nas, ale prawdopodol^nie jeszcze odszul^ane być mogą.

Tab. fig. oznacza tablicę i figurę tego przeglądu.

D. c. = Długość ciała od czoła do końca przysadl^ów.

D. s. = Długość przedniego skrzydła.

Oba te pomiary w milimetrach podane są głównie na podstawie okazów l<:rajowych.

Geograficzne rozsiedlenie uwzględnia naprzód Polskę a następnie przyległe i dalsze kraje.

Przy odmianach użyte są te same skrócenia jalc przy gatunkach.

Skrócenia autorów i dzieł podane są w wyl^azie lite- ratury.

54

Opisanie szczegółowe

rodzajó^A^ i gatunkó^AT.

—'•A/\/Vv—

I. Familia Libellulidac.

Ważkowe.

A. Subfamiiia Libellulinae.

Ważkowate czyli Ważki właściwe.

1. Geniis Leucorhinia Britt. Zalotka ME.

Leucorhinia, Brittinger. Sitzungsberichte d. akad. Wissen- schaften. Mat. nat. Cl. Wien. 1850. Dr. — F. Brauer. (Brau. V. an. 1868). — W. F. Kirby. (Kirb. R. an. 1889). — Libellula Lin. an. 1736.

Ciało średniej t ę g o ś c i , smukłe i zgrabne. Tło ciała i3 r z e w a ż n i e czarne. Czoło białe. Nogi czarne. Tylne skr z y dła z nieregularnie podłu- gowatą, trójkątną cie mn oś niadą, prawie czarną plamą. Odwłok stożkowato wydłużony, przy na- sadzie nieco grubszy, po wierzchu jaśniej od tła plamisty; wyjątkowo przed końcem nieco rozszerzony i poziomo nieco spłaszczony.

LEUCOllHINlA. 55

= 1. Leiicorhinia pectoralis, Charp.

Llbelhda pectoralis, Charp. Hor. Ent. p. 46. (1825). Lib. flavidorsis, Evers. Lib. rubicunda, Ramb.

(Sel. H. Piat. I. fig. 3. append. an. — Charp. Lib. Europ. Tab. XIII. d" C. — T. Taf. IV. c? 9-)-

Fronte albo. Thorace nigro. Alis basi ochraceo fla- vis, anticis basi maculis minutis duobiis nigris, vel una eadcm macula vel immaciilatis posticis, basi macula tHan- gulari, margine dissoluta, nigro fusca. Abdomine 7iigro, in segnieiilis sex anter^ioribus macnlis dorsalibns flanis, in segniento septimo macula dorsali citrino flava, segmen- tum fere totum occupante. Genitalibus maris valde refle- xis, pilosis.

Dolna warga czarna, górna warga u cf biała, u 9 śniado czarno obrzeżona. Czoło białe. Ciemię czarne. Trójkąt za- głowia u (S żółto śniady, n 9 czarny; po obn bolcach w środ- kn zagłowia czarna kropka. Zagłowie, tułów i dwa przednie l^ierścienie odwłoka gęsto i długo uwłosione. Tułów czarny, po bokach buraczkowo czerwono paskowany. Międzyskrzy- dle ciemno karminowe. Skrzydła przeźroczyste albo ciemno zamglone, przy nasadzie złotawo żółte; przednie przy na- sadzie z dwoma małemi czarnemi plamkami, albo tylko z je- dną taką plamką, albo bez plamek, tylne przy nasadzie z plamą trójkątną, wierzchołkiem ku dołowi zwróconą, na zewnętrznym brzegu rozstrzępioną , czarno śniadą, żółtemi żyłkami przetkaną, u niektórych okazów z jasną kropką po środku. Żyłki i znamię czarne. Błonka szara. Nogi czarne. Odwłok przy nasadzie napęcniały, czarny ; wierzcli sześciu przednich pierścieni odwłoka z ciemno żółtemi plamami o wykrojonych brzegach, po wierzchu siódmego pierścienia cytrynowo żółta plama w kształcie trójkąta z uciętym wierzchołkiem, prawie przez całą długość pierścienia roz- postarta. Części płciowe cf bardzo odstające z kosmykiem włosków. Płatki pochewki 9 języlcowate, przylegające, ostro-

56 Fam. LIBELLULIDAE.

kończyste. Przysadki cT' czarne, 9 śniade; górne u cf przed tępą kończyną nieco zgrubiałe, u spodu z czterema ząbkami na środkowej długości, dolne nieco łulcowato do środka za- gięte; górne przysadl<:i 9 lvrótlcie pałeczl^owate.

cf D. c. 41-43 mm D. s. ]

r, on A^ 32—36 mm. /

9 » » t)b— 41 mm » » ) I

Eozpowszechniona przy stawach i mniejszych bagnaclj śródleś- nych po północnej nizinie Galicyi wschodniej począwszy ód okolic północno zachodnich, do miasta Lwowa przylegających, odl^ąd zaczyna się kraina borów sosnowych (Hołosko, Brzuchowice, Rzęsna polska, Janów, Rawa ruska, Poturzyca).

Jawi się od połowy maja do drugiej połowy lipca w dosta- tecznej ilości. Snuje się najwięcej po przedlesiach , polankach i na brzegu bagien.

Na podgórzu wscliodnich Karpat przy wodach stojących od końca maja przez cały czerwiec rzadsza niż na nizinach (Droliobycz, Słobódka leśna i Majdan górny).

W Kongresówce (Sel. H.). Prawdopodobnie rozpowszech- niona po wdększycli przestrzeniach kraju. Koło Wrocławia i Brzegu (Schneid.). W Szwecyi w maju i czerwcu (Johans). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi. Łubny jedyny okaz w lesie. (Jar. Rd. 2.). Przy wodach torfowych środkowej Europy (T.). Ogól- nie rozsiedlona po środkowej i północnej Europie z wyjątkiem La- ponii (Br. E.).

Odmiany = var, a.

A lis temiiter fiisco nebulosis.

Różni się od zwyldycli okazów lel<:ko jak mgłą czar- niawo zakopconemi skrzydłami pod póllvami naramiennemi przez całą długość.

Natrafiana dosyć często na północnej nizinie Galicyi wscliodniej.

= var, b.

A lis anticis ad triangulum, posticis etiain post trian- gulum fulvis (T.).

Przednie slcrzydła do trójkąta, tylne po za trójkąt sza- franowo żółte.

LEUCOEHINIA 57

Rzadko zdarzająca się odmiana między zwykłymi oka- zaiui na północnej nizinie Galicyi wschodniej.

= 2, Leucorlunla ruhicunda, Lin.

Libellula inibicunda, Lin. Syst. Nat. (1738).

Libellula melanostigma, Evers.

(Sel. H. PI. 1. fig. 2. app. an. — T. Taf. IV. cf).

Alis anticis basi macula minutissinia nigra, posticis basi puncto nigro miaculaąue subtriangulari fusca subłus lucidiorc. Ptcrostigmate maris fusco rubro, feminae nigro. Segnfełffis septcui antcrioribus abdo)iiinis uKiculis dorsa- libus rubidis, Diacula segmenti septimi dimidiniu anti- Gum longe superanfe. Genitalibus maris parum rcflezis, nudis.

Do poprzedzającej pectoralis Charp. wielkością, kształ- tem i głównem ubarwieniem podobna, lecz od niej nieco mniejsza i czarniejsza. Przednie skrzydła z malutką czarną plamką, prawie kropką przy nasadzie; tylne z czarną smugą i z rozstrzępioną podługowato trójkątną śniado czarną na spodzie jaśniejszą plamą. Znamię u S' buraczkowo czer- wone, u 9 ciemniejsze niż u cf. Błonka bardzo mała. Od- włok po wierzchu sześciu i więcej niż za połowę siódmego pierścienia z owalnemi, liściowatemi, buraczkowo czerwonemi plamami o brzegach równych, mniej szemi niż u pectoralis, Charp. Części płciowe c^ tylko nieco odstające, bez kosmyka włosków. Płatki pokładełka 9 rozwarte placuszkowate. Górne przysadki cf czarne po wierzchu wyprostowane, na spodzie jednej trzeciej części nasadowej wklęsłe, ząbkowane przed końcem, przysadki 9 czarne.

cf D. c. 35-40 mm ]

_^ .^ D. s. 32-34 mm.

9 » > 38—40 mm j

Przy stawach i bagnach na północy GaHcyi wschodniej rozpo- wszechniona, zwykle w towarzystwie pectoralis, Charp., lecz od niej o wiele rzadsza i nie we wszystkich okolicach jak ta druga (Janów, Rawa Ruska, Lubaczów, Poturzyca).

58 Fum. LIBELLULIDAE.

Jawi się od ostatnich dni maja po za połowę czerwca, zatem później zaczyna a wcześniej przestaje jawić się niż pecłoj'alis Charp.

Na podgórzu wschodnich Karpat w czerwcu bardzo rzadka (Młodiatyn, Drohobycz). W Tatrach przy Toporowym stawie w lipcu (Dr. A. Wierzejski).

Rozlatując się od swej kolebki wodnej mibicunda, Lin. wię- cej niż pectoralis, Charp. oddala się na odległe przedlesia i po- lanki. Obydwa gatunki chętnie siadają po pniach drzew osuszonych światłem słońca.

W Królestwie polskiem rzadka (Sel. H.). W Szwecyi podczas śródlata (Johans). W Finlandyi w czerwcu (His.).

Z wyjątkiem Anglii rozsiedlona po środkowej i północnej Eu- ropie. Koło Irkucka w Syberyi (Br. E.).

Odmiana

= vaT, ruhrodorsalis milii.

In segiucnto octauo abdominis ad dimidmm anterius macula dorsali trianyulari ruhida.

Także po wierzchu ósmego pierścienia odwłoka do przedniej i^ołowy pierścienia z trójkątną buraczkowo czer- woną plamą. W okolicy Rawy ruskiej bardzo rzadko na- trafiana. Andrzej Wiedemann zauważał taką samą odmianę gatunku dubia Lind.

O LeucorJhinia infuscata, Evers.

Libellula infuscata, Evers. Bullet. Moskou. p. 237. (1896). W guberni Kazańskiej w Rossyi. W monografiach ważek nie ma opisu.

== 3. Leucorhinia duhia, Lind.

Libellula dubia, Lind. Monogr. Libell. p. 16. (1825).

Lib. 7'ubicunda, Curt.

Lib. tnelanostigma, Evers. (part.).

Lib. leucorhinia, Charp.

(Sel. H. PI. 1. fig. 1. app. an. (f — T. Taf. IV. ^J).

Alis anticis basi ptincto, maculague posticis basi pun-

cto, tnaoulaąue latiore, subtriangulari fuscis. Segmentis

sepleni anterioribus abdominis Tnaculis dorsalibiis auran-

tiaca rubris maris vel ochraceis feminae; macula segmenti

LEUCOKHINIA. 59

septimi dimidium antlcum jion siiperante ; macula nigra segmenti secundi interrupta. Appendice inferHore inaris emarginata ; valvulis vaginae feminae brcMbus, ąuadratis. Mniejsza niż poprzedzająca. Dolna warga czarna, górna warga u $ szeroko czarno obrzeżona. Boki tułowia buracz- kowo smugowane. Przednie skrzydła przy nasadzie z czarną kropką i z czarną smugą w pólkacli podłużnych ; tylne skrzydła na nasadzie z czarną kropką i z trójkątną czarną plamą. Znamię karminowo czarne. Błonka szara. Tło od- włoka czarne, u (^ drugi od nasady pierścień karminowo czerwony, po wierzchu z czarną , w środku rozdwojoną plamą, wierzch trzeciego do siódmego włącznie pierścienia od nasady z klinowatemi, karminowo czerwonemi plamami; plama ta na siódmym pierścieniu zajmuje tylko przednią połowę pierścienia ; u 9 wierzch pierścieni odwłoka plam- kowany w tym samym porządku do przedniej połowy sió- dmego pierścienia, lecz także boki trzech pierwszych pier- ścieni żółto plamiste; drugi pierścień przedni czarny, po wierzchu z żółtą plamą kształtu trójlistka koniczyny. Części płciowe cf z końcami w pierścień zwiniętemi, bez kosmyka włosków. Płatld pokładełka ? prawie kwadratowe, przylega- jące. Górne przysadki cf czarne, ku końcowi łukowate, po

środku spodu ząbkowane.

D. c. 31—38 mm D. s. 27—31 mm.

Wyłącznie tylko w okolicach Galicyi zachodniej dotychczas spo- strzegana (Borek Fałęcki koło Krakowa, Tatry w reglach).

Na podgórzu w ostatnich dniach maja i w pierwszych czerwca. W Tatrach w czerwcu do pierwszych dni sierpnia*).

Pojawia się okolicami tu i (5wdzie, w ogóle rzadka.

W Królestwie polskiem bardzo rzadka (Sel. H.). Na Szlą- sku i Morawii (Sel. H. pag. 52.). W Szwajcaryi w znaczniejszej

*) Przy bagienku obok Toporowego stawu w Tatrach polaty- wała 1. i 10. sierpnia w kilku przestarzałych okazach razem z po- dobną czarnem ubarwieniem Sympetrufn scotlcum, Donov., lecz usiadała od niej na osobności po okolicznem runie czyli krzaczystem podszyciu leśnem w miejscach nasłonecznych.

60 Faiu. LIBELLULIDAE.

ilości 15. lipca po koniec sierpnia (M. D.). W Szwecyi także w oko- licy Sztokholmu (Joli.). W Finlandyi w czerwcu i lipcu (His.). Przy śródleśnych i torfowych wodach (T.).

W ogóle rozsiedlona w północnej i środkowej Europie (Br. E).

O 4. Leucorhinia alhlfronSf Burm.

Libellula alhifrons, Burm. Handb. d. Ent. II. p. 851. (1840).

Lib. leucorhinus, Charp. (part.).

Lib. fallax et Hellmani, Evers. Qu. fig. 5. 6.

(Sel. H. PI. I. f. 4. — T. Taf. IV. S')-

Corpore nigro, flavo maculato. Alis posticis maeida hasali fusca, uiargiue dissoluta ; abdomine in media coar- ciało, apieeui vers?(s lateribus nonnihil d.ilatato, nec sub- depresso, in marę adulto albo pruinoso ; segmentis abdo- minis ante^Horihus tribus in marę, sex in femina maculis dorsalibus flavis. AppendiGibus analibus albis.

Głowa i tułów czarne, po bolcach żółto plamkowane. Dolna warga po bokach żółto obrzeżona. Tło slcrzydeł prze- źroczyste, albo żółto zamglone. Tyłne skrzydła przy nasa- dzie ze śniado czarną, nieregularnie trójkątną płamą, na brzegach rozstrzępioną. Znamię i nogi czarne. Odwłolc w środlcu nieco ściągnięty, zwężony, lvu Icońcowi nieco roz- szerzony, lecz ani wrzecionowaty, ani po wierzchu przy- płaszczony. Tło odwłolca czarne, u cf po wierzchu drugiego pierścienia owalna, żółta plama, po wierzchu trzeciego pier- ścienia poprzeczna kreska i plamka żółte, u $ talcże wierzch czwartego, piątego i szóstego pierścienia odwłoka żółto plamkowane. Odwłok u dojrzałego cf na spodzie prawie do Icończyn ząblcowany. Połcładełko $ jednopłatlcowe przyle- gające.

Dotychczas nie została odszukaną w Gahcyi. Koło Głogowa w Królestwie polskiem bardzo rzadka. W Szwecyi także w oko- licy Sztokholmu w lipcu (Johans.). W Finlandyi 13. czerwca i 7. lipca (His.). W kazańskiej gubernii w Rossyi przy jeziorze 15. czerwca (Evers. Qu.). W Szwajcaryi w okolicy Zurychu w towa- rzystwie pectoralis, Charp. od końca maja do pierwszych dni lipca

COENOTIATA. (jl

przy jeziorach w znacznej ilości (Dr. Schoch u, Ris.). W Sty- ryi (Br. N.). Przy moczarowatych torfowych bagnach i jeziorach w śródlesiach w krajach środkowej Europy w czerwcu i lipcu (T.). Z wyjątkiem Anglii w górskich krajach środkowej Europy rzadka (Br. E.).

2. Genus Coenotiata, Buchecker. Murzynka Dz.

Buchecker, Syst. Entom. (Odonata an. 1878. — Kirby, Trans. Zool.

= 5. Coenotiata caudaliSf Charp.

Libellula cauclalis, Charp. Lib. Eur. p. 89. T. 44. (1840).

Libellula fallaz et Hellmani, Evers. fig. 1. 2. 8. 9.

Libellula albifrons, Sel. Bullet. acad. Brux. (1840).

Libellula ornata, Britt. Stettiner Ent. Zeit. (1845).

(Charp. Lib. Eur. Tab. XLIV. — T. Taf. IV. c^). Alis posticis niacula hasali fusca flavo marginata. Abdomine nigro, in medio coarctato, apicem ve7'sus valde dilatato, depresso, in marę adulto albo p7'uinoso ; segmen- tis sex anterioribus quam longissima distantia nuicnlis dorsalibiis flavis. Appendicibus analibus albis.

Dolna i górna warga n cf białe, górna warga n 9 wazko czarno obrzeżona. Czoło białe, w części górnej czarno obrzeżone. Ciemię czarne. Oczy siatlvOwe lvasztano- wato śniade z wiel^iem ciemniejsze. Zagłowie, tułów i dwa przednie pierścienie odwlolva gęsto szaro nwłosione. Tnłów czarny ^o wierzchu i po bol^acli żółto plamlvOwany (żółte uplamienie z wielbieni ciemnieje i zanika). Nogi czarne. Slvrzydła przy nasadzie żółto zabarwione, nadto tylne z po- długowato trójkątną z rozstrzępionymi brzegami, śniado czarną plamą. Znamię u J" z wierzcliu białe, na spodzie czarne, u 9 całe czarne. Błonica szara. Odwłok wrzeciono- waty, w środliu zwężony, lai Icońcowi bardzo rozszerzony i poziomo spłaszczony ; u cf po wierzcłiu drugiego pierście- nia dwie ciemno żółte plamy. U dojrzałego cf czwarty, piąty i szósty pierścień sino upylone ; u 5 wierzch sześciu przed-

62 Fam. LIBELLULIDAE.

nich pierścieni w kształcie płatków żółto uplamiony. Przy- sadki cf i 9 kredowo białe.

cT D. c. 40 mm. D. s. 35 mm.

$ D. c. 37 mm. D. s. 35 mm.

Przy niektórych większych stawach po północno wschodniej części GaUcyi tak na nizinie jakoteż w pagórkowatych okohcach spo- strzegana (Janów, Horodelec koło Poturzycy, Pieniaki).

Od ostatnich dni maja po pierwsze dni lipca w małej ilości, nie oddala się na dalszą odległość od wody. Lata nisko, usiada po roślinach nad powierzchnią wody wynurzonych, także po pływających liściach grzybienia białego (Nymphea alba), a ryby spostrzegłszy cień jej u spodu Uścia uderzają nań pyszczkiem ; spłoszona ważka odlatuje i usiada na innym liściu, gdzie znowu to samo się powta- rza. Latając na przedlesiu wybiera do wypoczynku krzewy i drze- wka rosnące na odstępach z przestronnym widokiem sadowiąc się po ich wierzchołkach lub kończynach gałęzi. Zwinną jest w locie i ostro- żną. Spłoszona na brzegach odlatuje dalej nad otwartą wodę.

W okolicy Warszawy (ME.). Na Śląsku (Sel. H.). Kolo Ka- zania w Rossyi przy jeziorze razem z LeMcorhinia alhitrons, Burm. Evers. Qu.). W Charkowskiej guberni w Rossyi koło Kupiańska je- dyna samica w łęgu dnia 2. maja (lid. 2.). W Szwecyi (Johans.) W Finlandyi 7. lipca (His.). W Szwajcaryi w sierpniu rzadka (Mey. D.). We Francyi, w Bawaryi, kolo Berhna w Prusach, w Bel- gii (Br. E.).

Odmiana = vaT. ornata, Brittinger.

Tab. III. fig. 10 $.

Stettinger entomolog. Zeitschrift 1845.

Alis faseta antę apicem. niyro fumata.

Eóżni się od zwykłycli olcazów poprzecznie na slcrzy- dłacli przed lvończyną za znamieniem czarno zadymioną czyli oliopconą przepasl<:ą, rozciągającą się u jednego okazu na mniejszej u innego na więl<:szej przestrzeni.

Odmiana ta dość często zdarza się między typową formą.

SYMPETRUilUM. 63

3. Genus Sympetrum, Newm. Szablak ME.

Sympetrum, Newm. Ent. Mag. aii. 1833. — Kirb. Trans. Zool. Soc. London an. 1889. — Diplax Charp. Lib. Eur. 1840. — Brau. Verh. d. zool. bot. Gesel. Wien 1868.

Ciało drobne. Tło ciała żółto albo czerwone albo czarne. Tylne skrzydła bez śniadej 1 n 1j czarnej plamy, lecz najczęściej przy nasadzie żółto zabarwione. Odwłok n cf s nm k ł y w a ł o c z- k o w a t y albo w r z e c i o n o w a t y, ii d o j r z a ł e j^- o cf zaczerwieniony; n 9 V^^ bokach czyli pionowo spłaszczony, zatem s z a 1) 1 o w a t y, k u Ic o ń c o w i c o- r a z węższy; wyjątkowo n cf i 9 p o z i o m o h a r- d z o spłaszczony.

= 6. SyiYipetifUfn scoticuui, Donov.

Lihellula scotica, Donov. Brit. Ins. XV. t. 523. (1811).

Lib. flaveolata, Lin. (part.) Fauna Suecica. (1761).

Lib. Yeronensis, Charp,

Sympetrum scoticum, Newm. (1835).

Lib. nigra, Cłiarp.

Lib. nigricula, Evers.

Diplaz scotica, Donov. (Brau. Dz. P.).

(Charp. Lib. Europ. tab. XII. — T. Taf. IX. ^ $).

Thorace nigro, lateribns fascis duabus forma caiicis macnlisgue nonnulis interniixtis flcwis ; pedibus in marę totis nigris, i7i fetnina coxis flavis exceptis nigris ; alis hyalinis; abdomine nigro flavo maculato in marę medio coarctato in femina lateribus subdepresso, nonnihil sub- tiis reflezo; appendicibus analibus maris nigris; vagina feminae deflexa, triangulari canaliculata.

U cf czoło śniade, po wierzclm czarno nplamione, cie- mię czarne; u 9 czoło żółte, po bokach białawe w czarnej oprawie, ciemię czarne, po wierzchu żółte. Tułów zielona wo albo śniado żółty, po wierzchu ciemniejszy, po bokach z trzema rozgałęzionymi, czarnymi paskami, u dojrzałego cf

64 Fam. LIBELLULIDAE.

po bokach mieniący się w różowo i lśniący się metalowo. Jasne ubarwienie po bokach tułowia na kształt trzech lilii. Nogi u cf całe czarne, u 9 z wyjątkiem żółtych bioder czarne. Skrzydła u c? całe przeźroczyste ; u $ nieco przy nasadzie żółto zabarwione. Znamię u J' czarne, u $ bledsze. Błonka biaława. Odwłok przy nasadzie grubszy, u (j' po środku zwężony, lvu końcowi nieco rozszerzony wrzeciono- waty, czarny, w pierwszej młodości żółto uplamiony ; u 9 po bokacli nieco spłaszczony, szablo waty i na spodzie i po bo- kach czarny, po wierzcliu żółto uplamiony. Pokładełko 9 prostopadle odstające, trójkątnie rynewkowate. Górne przy- sadki cf czarne, 9 żółte z ciemną kończyną. D. c. 22 mvi — D. s. 2Q mm.

Gatunek ten jest rozpowszechniony po krajach całej dawnej Polski, lecz w niektórych okolicach wcale nie zauważano go i w nie- równej jawi się ilości.

W Galicy i jest na północnej nizinie stosunkowo do innych krain pospolitszy tak ilościowo jakoteż okolicami (Lwów, Janów, Luba- czów, Rawa ruska, Sokal). Najliczniej jawi się przy stawach, bagnach i moczarach śródleśnych, gdzie polatuje po okolicznych łąkach, jako też na przedlesiach i po porębach świetlistych.

Na stepach podolskich przy oczeretach i po okolicznych okala- jących je łąkach i tylko w niektórych okolicach rzadki (Okolice Czortkowa, Zaleszczyki).

Na podgórzu i we wschodnich Karpatach w średniej ilości (Ko- łomyja, Jaworów za Kossowem, Mikuliczyn, Jabłonica przy Prutcu, Woronienka). W Tatrach przy Toporowym stawie i przy bagienkach koło drogi do Morskiego Oka. Na nizinie od lipca do dalszej jesieni około połowy października. Na Podolu w sierpniu i we wrześniu. W górskiej krainie w sierpniu.

W gubernii Charkowskiej kolo Charkowa i K^upiańska w Rossyi w sierpniu rzadki (Jar. Rd. 1. Rd. 2.). Kolo Irkucka w Syberyi (Br. E.). W Szwecyi od lipca do pierwszych przymrozków jesieni (Johans.). W Finladyi (His.). W Anglii i po stałym lądzie Europy od Wioch do Laponii rozsiedlony (Br. E.). W północnej Azyi i w pół- nocnej Ameryce (Kir by.).

SYMPETEtJM. 65

i== 7. St/ni2Jetruni x>^demontanum, Ali.

Libellula pedemontana, Allioni, ]\Iel. Roc. Taurin (17GG).

Lib. Harpedone, Sulz.

LU). pedcriKmtana, Cliarp.

Llh. sihirwa, Fuossl.

(Charp. Lib. Europ. tab. VIII. — T. Taf. TX. (^ 9).

FronłG' tlwraceąuG flavis. Pedlbus niyris, in femina fcmorihuft rfuterioribus flavis. Alis faseta antę apicetn lala, fusco flaiHi ; pterostigmate in niare rubra, in femina dii nie flaro. Abdomine fusco flaro, in niare aduUo ruhro.

Czoło żółto u dojrzałego cf zaczerwieniono. Tułów cie- mno żółty, po l)()kacli z dwoma ukośnemi, czarniawemi prąż- kami. Nogi czarno, u 9 przednie uda śniado żółte. Na skrzy- dłach przed lvończyną za znamieniem poprzeczna, szeroka, bronzowo żółta przepasłva. Znamię u cf różowo czerwone, u 9 żółte. Błonka biaława. Odwłolv ciemno żółty l^ez plam i nakrośloń, u dojrzałego cf ciemno czerwony. Górne przy- sadki cT ostrokończyste, czerwonawe, u O żółto.

I), c. 30. mm D. s. 26. mm (przeciętnie).

Rozpowszechniony tylko w pewnych okolicach całej Galicji wschodniej (Brziichowice kolo Lwowa, Janów, Lubaczów, Niemirów, Rawa ruska, Przemyślany, okolice Czortkowa, Uścieczko, Zaleszczyki, Stanisławów, Kołomyja, Jaworów za Kossowem, MikuUczyn).

Od drugiej połowy lipca przez sierpień, w górskiej krainie w ciągu sierpnia i przez pierwszą połowę września w malej i nie w każdej okolicy w stosunkowo równej ilości. Przebywa zwj-kle w pe- wnem oddaleniu od stawów i bagien na stokach pochyłości pagórków, w dolinach górskich po lakach i mokradłach jakoteż osuszonych tra- wiastych obszarach. Zalatuje także na poręby śródleśne w miejsca oświetlone słońcem.

W Wielkopolsce bardzo rzadki (Sel. H. p. 267). W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W Charkowskiej gubernii w Rossyi kolo Borek w polowie lipca (Jar.). W guberniach Moskiewskiej i Sym- birskiej w Rossyi między Wołgą a Uralem, w Syberyi, na Kauka- zie, w Armenii i w Turkiestanie (Rd. 2.). We Włoszech, Tyrolu, Szwajcaryi, Niemczech i Belgii (Br. E.). W Niemczech jawi się

66 Fam. LIBELLULIDAE.

w dwóch pokoleniach , pierwszem w maju, drugiem w sierpniu i we wrześniu (Wied.). W południowej i środkowej Europie, jakoteż w pół- nocnej i zachodniej Azyi (Kirb. S.). Nieprzytaczona ani ze Szwecyi ani z Finlandyi.

== 8. Hyinpetrum. flcweolunif Lin.

Libellula flaveola, Lin. Syst. nat. (1758).

Diplax flaveola, Lin. (Brau. Dz. P.).

Charp. Lib. Europ. tab. IX. cf $ — T. Taf. VII. cf $.

Yertice basi ad dimidium, late nigro marginato. Pe-

dihf(s hitus nigrifi, lateriJ)}(s c.ricrioribus hifris. Alis an-

ticis Hiacula bfisafi ininorc, po.^^tieis macnla uKujna irian-

guluin post dilatata, croceift.

Czoło żółte, górna warga i szczyt czoła z wielbieni za- czerwienione. Ciemię na szczycie czerwonawo żółte, na na- sadzie do połowy czarno obwiedzione. Średni płatelc przed- tułowia podniesiony, długo żółto iiwłosiony. Tułów po wierz- cłui śniado żółty, po ljolvach żółty z trzema przerywanemi, czarnemi prążlcami, z lvtórycli średni jest najl<;rótszy, przy nasadzie nóg czarno lvroplvOwany. Nogi wewnątrz czarne, zewnątrz blado żółto pasl^owane. Przednie slvrzydła olvoło nasady, tylne aż po za trójl^ąt szafranowo żółto zabarwione. Znamię żółte albo śniado żółte, zgrubiałemi żyłlcami podłuż- nemi obwiedzione. Błonlva jasno siwa. Odwłolv u cf przy czwartym pierścieniu zwężony, następnie nieco grubszy, lvu Icońcowi cieńszy, żółty, po dojrzeniu zaczerwieniony; pierwszy pierścień odwłol\:a i nasada drugiego czarno oł)rączlvOwane, spód l<:u l\:ońcowi coraz rozleglej czarny ; odwłoli $ bo bo- lvacli pionowo si)łaszczony, żółto śniady, na spodzie biało opro- szony. Przysadlvi odwłoł\:a czerwonawe z czarnymi l<:ońcami.

D. c. 36 Dini D. s. 28 mm.

Po całej Galicyi we wszystkicli okolicacli rozpowszeclmiony, ilo- ściowo pospolity, po podmokłych łąkach w dolinach rzek i przy sta- wach najliczniejszy.

Jawi się na równinach od ostatnich dni czerwca po ostatnie dni września ; w Tatrach w lipcu i sierpniu.

SYMPETRUM. 67

Prawdopodobnie rozpowszechniony w całej Polsce.

W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W guberniach Char- kowskiej i Poltawskiej w Rossyi (Romny, Łubny, Krzemieniec podol- ski) od czerwca do jesieni (Jar. Rd. 1.). Między Wołgą a Uralem (Sel. H.). W Szwecyi pospolity od lipca przez sierpień i wrzesień (Johaiis.) W Laponii })ardzo rzadki (Seł. H. pag. {iii.). W t^inlandyi w wielu okolicach zauważany (His.). Po stałym ladzie całej Eu- ropy, jakoteż w Anglii ; koło Irkucka w Syl)eryi rozsiedlony (Br. E). W r.r.iopio i w północnej Azyi (Kirb. S. pag. ll>.).

Odmiana

(Tatunek ten z powocln różnic pod względem rozcią- głości i odcieni szalranowo żółtego ubarwienia skrzydeł przedstawia więcej niż inne pokrewne gatunki powtarzaj ą- C3'cli się stale odmian.

Do w^ybitniejszycli odmian krajowych należą:

= var. lutcola, Sel. (Sel. H. pag. 35).

Alis nsfjtie ad ijterostigniatcni croceo flavo coloratis.

Skrzj^dla aż po znamię szafranowo żółto zabarwione.

Dość często natrafiana odmiana po łąkach niziny północnej Ga- licyi wschodniej.

= var. hyalhiata, Rd. (Kd. 2.).

Alis fotis /((/a li JUS, non coloralis.

Skrzydła całe przeźroczyste bez szafranowo żółtego ubarwienia.

Rzadka odmiana zauważana na północnej nizinie Galicyi wschodniej .

= rat', interpunctata, mihi.

Tab. II. fig. 5. cf 6. 9.

In marginibus postermribus croceo flcwarum macu- liiruni alaruni maciilis nrinnlis rario forntalis, opalioso fnscis.

Po brzegacli tylnycli szafranowo żółtego zabarwienia slcrzydeł miedzy pólkami żyłlvOwemi z opalowo śniademi plamkami czworobocznemi i owalnemi.

Bardzo rzadka odmiana na północnej nizinie w Galicyi wscho- dniej spostrzegana (Janów, Lubaczów).

6g t^am. LIBELLtJLIDAE.

O 9. Sympetrutn FonscoloniMif Sel.

Libellula Fonscolonibii, Sel. Lib. Europ. p. 49. (1840).

Lib. flaveola, Fonsc.

Lib. insignis, Britt.

Lib. erythroneura, Schneid. Stett. Ent. Zeit. p. 111. (1845).

Deser iptio Sel. H. pag. 37. — Ramb. pag. 102. ThoracG flavo rufeseente. Pedibus nigris linea tentii flaim. Alis liyalinis macula basali anticis minori, posti- cis majori croceo flava, jńerostigmate lało, flavo. Abdo- inine rufo, in marę adulto igneo rubro.

Przód czoła ciemno żółty, wargi jasno żółte. Przednie skrzydła przy samej nasadzie, tylne lvoło błonlvi szafranowo żółte. Znamię szerolvie, żółte. Błonica żółto śniada. Przednie i średnie nogi czarne, zewnątrz żółto lub czerwonawo pa- slvOwane, tylne albo całl<:iem czarne, albo cienl^o żółto lś:re- slvOwane. Odwłol^ d' pi'zy nasadzie nieco napęcniały, po środl^n nie zwężony, śniado żółty, u dojrzałego cf ognisto czerwony. Krawędzie dziewiątego pierścienia odvvłol\:a cj''' u sj^odu wyi)ulvłe, trójlvątne, rogowe, na czarnem tle lśniąco żółte. PokładełlvO $ głębol^o wcięte, dwupłatlvOwe, do spodu odwłoka przylegające. Przysadki czerwone, dolne z czar- nemi końcami. (Oi^is według Dra Tiimpla str. 39).

Rozpowszechniony przy wodach stojących środkowej i południo- wej Europy. Jawi się w lipcu i sierpniu (T.). W Praterze we Wie- dniu bardzo rzadki (Br. N.). W Anglii, Belgii, Szwajcaryi, we Fran- cyi , w Algierze, Azyi mniejszej , Turkiestanie , na wyspie Maderze (Br. E.). W Europie, Afryce i zachodniej Azyi (Kirb. S.).

= 10. Sgmpetruin rulyatiim*) Lin.

Libellula vtdgata. Lin. Syst. Nat. (1758). Diplax vulgata, Lin. (Brau. Dz. P.).

(Charp. Lib. Europ. Tab. XI. f. 1. — T. Taf. VII. rf ).

Vertice basi linea nigra. Lateribus thoracis lineis

tribus, inteyyuncHs, confusis nigris. Pedibus fusco nigris

*) Niektórzy autorowie jak W. F. Kirby (Kirb. S. p. 14) za- liczają do tego gatunku jako odmianę : LUk slriolała Charp.

SYMPETRIJM. 69

lnico lincatis. A lis Jijjalinls, nawis niyris fhi risąiw. Alt- (loDiinc jiHiris iiicdio coarctato genitalibus iitaris ni(j7ńs erectis, ragina feminae valde defleia.

Przedstawicielka typowa rodzaju Szablak (Symijetriim, Newm.). Wargi, g(3rna część czoła i ciemię śniado żółte, przód czoła jaśniejszy, ciemię na nasadzie wąslvą, czarną lvreslvą obwiedzione. Tułów ciemno żółty, z postarzaniem się w różowo mieniący się, po bolcach z trzema przerywa- nemi, niewyraźnemi prążkami, średnią o wiele krótszą. Nogi śniado czarne, zewnątrz żółto paskowane. Skrzydła przeźroczyste, ciemno żółto i czarno użyłkowane. Znamię blado czarniawe, w przechodzącem świetle żółtawe. Błonka siwa. Odwłok cT pi'zy nasadzie nieco napęcniały, od trze- ciego pierścienia ku środkowi zwężony, następnie nie bar- dzo rozszerzony, cały wrzecionowaty, ciemno żółty, z po- starzaniem się zaczerwieniony ; odwłok 9 walcowaty, po bo- lcach bardzo mało przypłaszczony, ciemno albo zielono żółty, z wiekiem na spodzie białawo upylony. Trzy nasadowe pierścienie odwłoka tak u cf jalcoteż $ czarniawo prążko- wane, grzbiet ósmego i dziewiątego pierścienia czarno smu- gowany ; od trzeciego do ósmego pierścienia u 9 po wierzchu dwa niewyraźne poprzeczne czarne przecinki. Części płciowe (^ prosto odstające. Poldadełko 9 trójlcątnie rynewkowate, prostopadle od spodu odwłoka odstające.

D. c. do 38 mm D. s, 30 mm.

We wszystkich okolicach krajów Polski rozpowszechniony i ilo- ściowo bardzo pospolity. Jawi się od pierwszych dni lipca do naj- późniejszej jesieni. W Galicyi jeszcze 16. listopada w czasie pierw- szych przymrozków zauważany.

Najliczniejszy w pobliżu wód stojących, zalatuje także daleko od wody. W górach trafia się nawet po szczytach, w krainie turni tatrzańskich. Odbywa gromadne wędrówki.

W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi (Romny, Łubny) od końca czerwca do późnej jesieni (Jar. Rd. 1.). W Laponii rzadki (Sel. H.). W Szwecyi od lipca po koniec września (Johans.).

70 i^am. LIBELLITLIDAE.

W Finlandyi (His.). W środkowej i północnej Europie; w Syberyi i Turkiestanie (Br. E.).

= 11. Symjwtrnm atHolatwm, Charp*). Libellula striolata, Charp. Lib. Europ. (1840). Diplax striolata, Charp. (Brau. Dz. P.). (Charp. Lib. Europ. 1810 tab. X. S' ^- — T. VII. cl)-

Forma coloreąuc ni vid(jatum, Lin. Lincis lateralibus tltorach' expressis. Marginibus segmentoruni abdomina- Ikim iKcidioribiis. Genitalibiis maris erecłis, obliąue crii- ciaiis ; im.gina feminae paulatim deflexa marginata.

Do Sjjmp. ^idgatiun, Lin. bardzo podobny, ale różni się znacznie jaśniej ubarwionem ciałem z wyraźniej szemi trzema czarnemi prążkami po bokach tnlowia i z jaśniej- szemi krawędziami pierścieni odwłoka. Znamię n świeżo wy- lęgłycli olvazów białawe, u postarzałycli rudawo śniade. Wierzcli ósmego i dziewiątego pierścienia odwłołva z czarną smugą ; dwa wyraźne poprzeczne czarne przecinłvł po wierz- clm trzeciego do siódmego włącznie pierścienia odwłolva u cf i 9- Części płciowe cT bardzo odstające; przednie l<:olce pro- ste, na Icońcacłi czarniawe, ul\Ośnie slcrzyżowane. Połvładełl<;o $ od si)odu odwłolva mało odstające, na lvrawędziacłi wązłvO obrębione.

D. c. do 40 mm. D. s. 30 mm.

Tjdko w niektórych okohcach Gahcyi wschodniej zauważany. (Janów, Pieniaki, Bucyki kok) Tarnopola, Podwołoczyska). Jawi się w ciągu sierpnia w małej ilości.

W okolicy Lul)Iina, pod Miłosną koło Warszawy (NE.) Na Po- morzu i na Śląsku (Sel. H. pag. 42.). Z wyjątkiem Szwecyi , La- ponii i Finlandyi po całej Europie tak na stałym lądzie, jakoteż po

*) Niektórzy autorowle jak W. F. Kirby uważają ten gatu- nek za odmianę poprzedzającego gatunku. Ponieważ badania moje wykazały, że Symp. strlolatiim, Charp. jawi się w niektórych tylko okolicach i jest o wiele rzadszym od Symp. vulgatum, Lin. przeto z tego powodu i z powodu różnic w opisie przytoczonych uważam go za osobny gatunek.

SYMPETRUM. 71

wyspach rozpowszechniony. Na Maderze i wyspach Kanaryjskich. W Niższej Austryi bardzo pospoUty w towarzystwie S. nulyatum, Lin. (Br., E., N., Mac Lachlan).

Lib. 7'uficollis, Charp. uważa Selys Longchamps za od- mianę Sym. striolatum, Charp. (Sel. II. pa<>'. 43.).

= 12. Sł/mitetruni meHdionale, Sel. Tal). III. fig. 11. d'. Libellula meridionalis, Sel. Rev. Zool. Cuv. (1841).

Sel. H. pag. 39. (1850). Lib. hybrida, Ramb.

Tliorace antice flavo rufescenti, latei^ibus uiridi fla- vidls, lincis tribus interruptis punctoąue nigrU. Pedlbus flavidis, extra nigro lineatis. Alis hyalinis, maciila ba- sali sub?mlla flava. Segmentis abdoniinalibus octavo nono- que in marę flavis vel rtibiginosis immaenlafis, in femina fasco flaris, lineis dorsalibus fuscis. Yagina feminae mi- nuta, rotundata, abdomine adpressa.

Ciało jaśniej żółto ubarwione, niż u typowego gatunku vulgatum Lin. Przód tułowia rudawo żółty z dwoma śnia- denii smugami, po bokacli z trzema cienkiemi, przerywa- nemi, niew^yraźnemi czarnemi kreskami i z czarną kroj^ką. Nogi żółte, zewniątrz żółto paskowane. Sl<:rzydta przy samej nasadzie nieznacznie żółto zabarwione. Znamię żółto lub czerwono śniade. Błonica płowo biała. Odwłok u cf po środku od trzeciego przedniego pierścienia nieco zwężony, następnie nieco grubszy, smukły, śniadożółty, na krawędziach nieco ciemniejszy, z postarzaniem się zaczerwieniony, po wierzchu do końca bez czarnycli smug podłużnych ; u $ śniado żółty, po wierzchu ósmego i dziewiątego pierścienia z podłużnemi czarniawemi smugami. Części płciowe c^ jak u vulgatum, Lin. ukształtow^ane ; pokładełko 9 niałe, pla- cuszkowate, i)0 środku obrębione do odwłoka przylegające.

D. c. 35—40 mm D. s. 30 wm.

72 Fam. LIBELLULIDAE.

Właściwą ojczyzną tego Szablaka są kraje Europy i Azyi, bliżej ku wybrzeżom morskim na południowym obszarze rozpolożone.

Tyłko w południowo wscliodniej Galicyi tak na wyżynie podol- skiej, jakoteż w górskiej krainie wscliodnich Karpat spostrzegany. Rza- dziej jawi się na północnej krawędzi Podoła po południowycłi stokach Gołogór, liczniej na Naddniestrzu i w górskiej krainie (Dobrzanica koło Przemyślan ; w okolicy Czortkowa, Uścieczka i Zaleszczyk, Ko- łomyja, Młodiatyn, Jaworów za Kossowem, Dora, Mikuliczyn , Tata- rów, Jabłonica nad Prutem).

Polatuje nietylko w poblizkości mokra win i bagien, lecz także daleko od nich po stepowych polach, w górach zaś spotyka się go na polankach i przedłesiach.

Od lipca do połowy września w towarzystwie pokrewnycli ga- tunków dość pospolity. W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi (Romny, Łubny) (Rd. 1.2.). W krajach południowej Eu- ropy, w Algierze, Azyi mniejszej i na stałym lądzie zachodniej Azyi. (Br. E. Kirb. S.).

Często osiedla się na nim Roztocz Acarus libellulae, de Geer i rozsiewa się tak po tułowiu jakoteż po skrzydłach, zwłaszcza na spo- dzie, w postaci koralowo czerwonych gałeczek O '25 do 0'5 ttitu średnicy.

= 13. Sfjmpetrum sanffuinetini, INIiill. Libellula sanyuinea, Miill, p. 62. (1764). Lib. Roeselii, Curt. Seł. Mon. Lib. Europ. p. 47. (1840),

Ramb. p. 103. Lib. nigi'ipes, Charp. Diplax sanguinea, Miill. (Brau. Dz. P.). (Charp. Lib. Europ. 1840. Tab. X. f. 1. rj" 9 — T. Taf. VII. c/ 9). Lateribiis thoracis lineis tribus nigris. Pedibus totis nigris. Alis hyalinis, basi croceo flavis. Abdomine oliim- ceo flavo, in niare medio coarctato, in for mam fiisi; la- tcribus segnientorum lineis breribus, obliąuis, nigris ; lon- gintiid Inale mediano siibtns nigro, in adulto marc swpra sanguineo. Yagina feminae rotundata, pilosa nonnihil deflexa.

SYMPETEUM. 73

Ciało jak u gatunku vidcjafi(m, Lin. zbudowane, ubar- wienie podobne. Czoło i wargi żółte, ciemię z szerol^o czarną nasadą i tyllco z czul)e]n żółtjnn szaro uwłosionym. Boki tułowia z trzema wyraźnemi, czarnemi prążl<:ami, z Ictórycli średnią jest o połowę krótszą od krajnycłi. Nogi całkiem czarne. Skrzydła tylko przy nasadzie szafranowo żółto za- barwiono. Odwłolś: u cT w środku zwężony, wrzecionowaty u 9 V^ bolvacli spłaszczony, u świeżo wylęgłycli okazów po wierzcłiu ołiwkowo żółty. Pierwszy przedni pierścień od- włolca i nasada drugiego pierścienia czarne, wierzcłi ósmego i dziewiątego pierścienia z czarną smugą ; u (f boł^i pier- ścieni ulvOśnie czarno l\:reslvOwane; środełi spodu odwłoł^a przez całą długość czarny, u dojrzałego cT cały wierzcłi od- włołva jednolicie łvrwawo czerwony ; u dojrzałej 9 spód od- włolca białawo upylony. Górne przysadki cT czerwono żółte z lvońcami kopytkowo rozszerzonymi i zaostrzonymi, na spo- dzie uzębionymi. Pokładełko 9 nieco odstające od odwłołva, zaoł\:rągłone, uwłosione.

D. c. 31-35 mm D. s. 23—28 mm.

Przy wodach stojących i po łąkach pobUzkich jakoteż na przed- lesiach po wszystkich okohcach tak wschodniej jakoteż zachodniej Galicyi i w innych krajach dawnej Polski rozpowszechniony, okoU- cami pospolity, ilościowo rzadszy od flaueohun i vulgatum Lin. Jawi się od połowy hpca do połowy września. W okolicy Kamieńca podolskiego Roeselii, Gurt. (Bel. pag. 82.). W guberniach Charkow- skiej, Połtawskiej i Kurskiej w Rossyi (Jar.). Zauważano go w po- łączeniu godowem z samicą flaveolum, Lin. na rozlewie rzeki Suły (Rd.). W Szwecyi także w okolicy Sztokholmu (Johans. pag. 35). Z Finlandyi, Laponii i południowej Rossyi nieprzytoczony. Od Gre- cyi, Włoch i Hiszpanii po całej środkowej Europie na stałym lądzie i w Anglii , także w Algierze, w Syryi i w Azy i mniejszej rozsie- dlony (Br. E. — Kirb. S.).

= 14. Sympetriim dejyressiusmilunif Sel.

Libellula depressiuscula, Sel. Rev. Zool. Cuv. (1811). Lib. Roeselii, Sel. (part.). Lib. Genel, Ramb.

74 Fam. LIBELLITLIDAE.

CapUc łJi(n-aceqiie lit saiujuincum Miill. Pedlbus nigris, coj-it; (In iitare femoribusąuc) flavo lincatis. Abdomine supra depresso, luteo flavo, in marę adulto aurantiaco, in dorso segmentorurn ptiuctu- , co7nmisquc duobus niyris. Apice appcndiGium analium, supperloruni maris acumi- nato, nlgro. Yagina feminae minuta, augusta, margini- bus segmenti complanatis.

Czoło i ciemię jak u *S'. sanguineum, Miill. ubarwione. Tułów żółty albo blado zielono żółty z trzema czarnemi prążl^ami, średnią o wiele krótszą. Nogi z wyjątkiem żół- tych bioder i żółto paskowanych ud u cf czarne. Skrzydła tylko przy nasadzie, tylne także około błonki szafranowo żółte. Znamię żółto śniade. Błonka szara. Odwłok z wierz- chu poziomo spłaszczony placuszkowaty, u $ i u niedojrza- łego cf żółtkowy żółty, u dojrzałego cf 2:>omaraiiczowo lub brzoskwinio wo czerwony, z przodu jaśniejszy ku końcowi ciemniejszy, z czarną kroj^ką i z czarnym przecinkiem na każdym boku wszystkich albo tylko końcowych pierścieni. Spód odwłoka u 9 biało upylony. Górne przysadki cf żółto czerwone z ostrymi, do wierzchu nieco zawiniętymi czar- nymi końcami. Pokładełko 9 torebkowate, małe, wąskie z kra- wędziami pierścienia zrównane.

D. c. ^'i—mnint D. s. 2%—mmm.

Odszukałem go dopiero w r. 1898. nad stawem w Janowie koło Lwowa dnia 21. sierpnia a następnie 28. sierpnia. Latał po łące w towarzystwie ważek ^iS'. safiguineuni Miill., pedcmontanum Al- lioni., scoticum Donov. i vulgatu'm Lin, w mniejszej niż one ilości w miejscacli nasłonecznj^ch.

W pierwszycli dniacli września w tym samym roku spostrze- głem go także w Brzuchowicach koło Lwowa przy źródłowym mo- czarku, lecz nie zauważałem w następnym roku. Jawi się zatem naj- dalej ku północy w naszym kraju w okolicy Lwowa.

W okolicy Kamieńca podolskiego (G. Belkę). Na łąkach przy brzegach Dunaju koło Wiednia i w Szwajcaryi pospolity (Br. N. Mey. D.). W Sardynii, SycyUi, Dalmacyi, Tyrolu, Belgii, Niemczech,

CROCOTHEMIS. 75

Włoszccli, we Francyi, także koło Trkiiclca w Syberyi i w Turkie- stanie rozsiedlony (Br. E.). W Europie, północnej i zachodniej Azy i (Kirb. S.).

Odmiana

== var\ iiubila, mihi.

Tab. III. fig. 8 cj' 7 9.

.1//^ louf/itudine lemte7\ ditione nocluli jjterostignia- tisfpio (/eiisii(s fusco nebulosis.

Skrzydła przez długość lekko, około węzełka i znamie- nia ciemniej śniado zabarwione jal^by zadymione.

Zdarzają się nie rzadko cf i V między zwyczajnie ubar- wionymi olvazami.

O Sumpetrani Tenerrlmum, lJuclieclver. (1878). W okolicy Zurychu w Szwajcaryi.

4. Genus Crocothemis, Brau. Szafranka Dz.

Crocothemis Dr. Fr. Brauer. Yerhandl. d. zool. bot. Ges. in Wien p. 367, 736 (1868).

O 15. Crocothemis erythrea, Brulle.

Libelhda erylhrea, Brulle. Exped. de Moree p. 102. (1862).

Corporc in niarc rubra, in femina flaro. Lacinia me- dia prothoracis niinore seniirotundata. Pedibns maris rubris, feminac flavis. Alis hyalinis, basi GrocGo flaris. Abdoniine dilaiato, subdepresso in marę.

Czoło i ciemię u cf różowo czerwone, u 9 ciemno żółte. Średni płatelc i)rzodtulowia mniejszy od l)ocznycli płatków, półlvolisty. Nogi przeważnie jasno czerwone, u $ żółte. Slvrzydła przeźroczyste przy nasadzie szafranowo żółto za- barwione. Znamię długie czerwonawe. Błonica czarniawa. Odwtolv rozszerzony, po wierzcłiu sj^łaszczony ; u dojrzałego cf lvrwawo czerwon}^ z czarną smugą podłużną po wierz- cłui dziewiątego pierścienia ; u Q żółto zielony po wierzchu z czarnym paskiem przez całą długość i z li:ilkoma czar- nemi kropkami i kreskami.

76 Fam. LIBELLULIDAE.

Tylko w południowej Europie spostrzegana, ale w naszych kra- jach dotychczas nieznana.

W Praterze we Wiedniu w czerwcu rzadka. (Br. N.) W Wę- grzech, Tyrolu , Dalmacyi , Hiszpanii , Francyi , Belgii , na wyspach Sardynii i Korsyce, w Algierze, Azyi mniejszej i Turkiestanie (Br. E.). W południowej Europie, wschodnich Indjach, Afryce (Kirb. S.).

5. Geniis Libellula Lin. Ważka Jundzilł.

Libellula, Linne Syst. nat. (1758). — Latreille, Nat. Crust. Ins. (1802). — Kirby, Trans. Zool. Soc. London (1889). — PI at e- trum, Newman, Ent. Mag. (1833). — Pigiphila, Buchecker, Syst. Ent. (1877).

= 16. Uhelliila depressa, Lin.

Linne Syst. Nat. (1758). Faun. Suec. (1802).

Platetrmn depressum, Newm.

Pigiphila depressa, Buch.

(Charp. Lib. Europ. Tab. IV. — T. Taf. II. cf $)•

Corpore robusto. Macnla basali in alis anticis ob- longa, in posticis maeula basali triangiilari fuscis, fulvo veł?osis. Abdomine lato imhlc depresso in inare adnlto nonnunąuam in femina adulta coeruleo p)fuinoso.

Wargi i czoło ciemno żółte, wierzcli czoła więcej cie- mny. Tnłów białawo iiwłosiony, z przodu śniady z dwoma wielliiemi jasno źółtemi plamami, mdło metalowy, po bo- kacli czerwono śniady. Nogi z wyjątl^iem ud czerwona wycli czarne. Sla^zydła przeźroczyste, przednie przy nasadzie z mniejszą podłużną, tylne z więl<:szą, trójlcątną, czerwonawo śniadą plamą, na brzegacli jaśniejszą, żółtemi żyłkami przet- kaną. Znamię czarne. Błonica biała. Odwłolc jioziomo bardzo spłaszczony, na nasadzie żółty, po bokacli szeroko żółto plamlvOwany, u dojrzałego cf i wyjątkowo u dojrzałej 9 błękitno upylony.

D. c. 47 mm D. s. 36 mm.

LEPTETRUM. 77

Po całej Galicy i, w Królestwie polskiem i w Wielkopolsce roz- siedlona.

Przy stawach, bagnach, kałużach, rowach wodą nai)ehii()nych, i najcz(^ściej na pokładach ghnkowatych, w różnych okolicach kraju pospolita. Zalatuje także do parków i sadów miast wielkich. Często podczas uwijania się za zdobyczą usiada, wybierając na ten cel su- che i sterczące gałęzie drzew i krzewów. Spłoszona wraca za chwilę na dawne stanowisko. We wschodnich Karpatach w wysokości nad 800 m, w Tatrach w reglach. Jakkolwiek okolicami pospolita nie jawi się w większej ilości nad kilka okazów w jednej miejscowości.

Jawi się od ostatnich dni maja po ostatnie dni sierpnia, w gó- racli zaś w lipcu i do połowy sierpnia.

W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel). W okolicy Wrocławia w ostatnicłi czasach ubywa. (Schneid.). W guberniach Charkow- skiej i Połtawskiej w Rossyi (Łubny, Romny, Charków) w maju i czerwcu (Jar. Rd. 1. 2.). W Szwecyi i Laponii od czerwca do ciągu sierpnia (Johans). Między Wołgą a Uralem. W Syryi i Grecyi (Sel. H.). Wogóle rozsiedlona w całej Europie i w Azyi mniejszej (Br. E.).

6. Genus Leptetrum, Newm. Ondyna Dz.

Łeptetrum, Newman, Ent. Mag. (1833). — Kirby, Trans. Zool. Soc. London (1889).

Ciało g r u b e. Na skrzydłach więcej niż dzie- sięć żyłek żeberkowy c h. O d w t o k n i e bardzo r o z s z e r z o n 3% nieco poziomo s p 1 a s z c z o n j^ a 1 Ij o s t o ż Iś: o w a t y.

= 17. Leptetruin fulvuir¥i, Miill.

Libellula fulva, Muli. Fauna Fridr. (1764). — Sel. H. p. 9. Lib. conspurcata, Fabr.

(Charp. Lib. Europ. Tab. IL d" 9- — T. Taf. IL d')- Corpore crasso. Alis basi croceis ; ińłta in cellula basali alarum anticarimi anglista, vitta, maaidaąiic basa- libus in alis posHcis flavo fuscis, flaińdo ncwosis. Ab- domine snbdcprcsso laferibits flavis, snpra mactdis coni- cis niyris.

78 Fam. LIBELLULIDAE.

Czoło Żółte. Tułów żółtawo śniady, białawo iiwłosiony. Biodro i spód ud żółto śniade reszta nóg czarna. Przednie i tylne skrzydła przy nasadzie żółto zabarwione, zarazem przy nasadzie przednie z podłużną, wazką smugą w póllcu nasadowem; tylne z taką samą, lecz większą smugą i trójkątną plamą czarnemi ze żółtem użyłkowaniem. Znamię i l)łonka czarne. Odwłok poziomo przypłaszczony, przy nasadzie nieco napęcniały, u świeżo wylęgłych okazów czerwonawo żółty, u przestarzałych śniady, od i)iątego pierścienia ze stożko- watemi, czarnemi plamami; u dojrzałego cJ' cały błękitno, u dojrzałej $ na spodzie sino upylony. Przysadki czarne. Pokładełko 9 l^rzylegające, ])ółk()liste, po bokach si^lecione.

D. c. 40—42 mm D. s. 36-38 mm.

Przy stawach po całej północno wschodniej Gahcyi rozpowszech- niona (Janów, Lul)aczów, Poturz^-ca, Muchawka, Kossów i Swidowa na Podoki). Po wylęgu z poczwarki odlatuje od stawu i zalatuje do śródlesi, a na stepie do gajów i zarośli ; z wiekiem i podczas godów weselnych znowu powraca do stawu.

Pojawia się w małej ilości od ostatnich dni maja przez czer- wiec, a na Podolu spostrzegałem także w lipcu okazy przestarzałe.

Przy wodach torfowych nie zauważana (T.).

W Królestwie polskiem w okolicy (iłogowa bardzo rzadka (Sel. H. pag. 267 — 381.). W południowej Szwecyi (Johans). We Węgrzech przy jeziorach nie rzadka (Br. N.). W okolicy Wrocławia w czerwcu rzadka (Sclineid.). W Charkowskiej guljernii w Rossyi jeden okaz schwytany 4 wiorst od miasta Kupiańska, gdzie P. Iwanów zauwa- żał więcej okazów na sucli3'cli wierzchołkach drzew i krzewów w wy- sokopiennym lesie. Między Wołgą a Uralem i na Kaukazie (Rd. 2.). W okolicy Kazania (Sel. H.). Z wyjątkiem Korsyki, Sardynii i La- ponii po całej reszcie Europy rozsiedlona (Br. E.).

Odmiany

= vnr. hi nidCKldta, Steph.

Apice nehuloso alarnm m.aeula miniita, nigra.

Z małą czarną plamką na kończynie skrzydeł. Odmiana ta zwylvle zdarza się między zwykłemi okazami i częściej u 9 nadto z kończyną skrzydeł oprócz tej plamki lekko zadymioną.

LEPTETlRITM. 79

= var. fiilvisslnia, mihi.

Tul). II. fig. 4. 9.

Alis in ditione anteriorc iisąue ad noduluni jtosf fl<i- vis, newis in eadcm pallidioribus.

Ze skrzydłami głównie na przedniej przestrzeni aż po za węzełelc żółto zabarwionemi i z żyłkami na takowej jaś- niej szemi.

Zauważana na północnej nizinie Galicy i wschodniej.

= var. binercosa^ milii.

Triangulo alarum duobus nerińs ti'anve7'salibł(,s.

Trójlvąt słvrzydeł z dwoma poprzeeznemi żyłłcaiiii. Zbo- czenie to w nżyłłvOwaniu przedstawia ołvaz na północno wscliodniej Gałicyi scłiwytany.

= 18. LeiHetruni ąuadrimaculatum, Lin. Libellula guadrimamdata, Lin. Syst. nat. (1758). (Charp. Lib. Europ. Tab. III. c^" Ó- — T. Taf. II. cf)-

Corpore crasso. Alis basi croccis nodnio ni(/ro ma- cnlafo ; posticis mac/ula ba.sali, irianf/ulari fitsca. Abdo- mine subdepresso, apicem rcrsus atłennaio.

Przedstawiciełłca typowa tego rodź aj n.

Ciało przeważnie ciemno szaro nbarwione, a jaśniejsze oliwlvowo zielone spływa się w odcieniacli z ciemniejszem. Wargi szaro żółte, czarno npłamione. Czoło żółto zielone. Tnłów gęsto l^ialawo uwtosiony, rndawo zielony, mdło me- talowy, po bokach z dwoma niewyrażnemi, czarnemi prąż- kami. Nogi czarne. Skrzydła czarno użyłl<:owane, przy na- sadzie żółto zabarwione ; węzełelv na obu paracli skrzydeł w czarnej obwódce ; tylne skrzydła z trójkątną czarną plamą. Znamię czarne. Błonka biała. Odwłok po wierzcliu przedniej połowy uwłosiony, przy nasadzie zgrubiały, ku końcowi coraz węższy, w całości stożlcowaty ; na przodzie i po bokacli szaro rudawo zielony, na końcowej i)otowie czarniawy. Przysadki czarne.

D. c. 40—48 miu D. s. 38 min.

80 I^am. LIBELLULIDAE.

We wszystkich okolicach Galicy i rozpowszechniona. Przy sta- wach, bagnach i przy rzekach niżowych najliczniejsza. We wscho- dnich Karpatach na wysokości także nad 800 m n. p. m. ; w Ta- trach w reglach spostrzegana przy stawach Toporowym i Smereczyń- skim, przy bagienku pod CzerwOnemi Wierchami nad 1.000 m n. p. m.. Jawi się na równinach i w pagórkowatych okolicach od pierw- szych dni maja, a w lipcu ubywa, przestarzałe zaś okazy snują się do połowy sierpnia ; w górskiej krainie przez czerwiec i lipiec. Jedne wylęgłe latają około wody, inne rozlatują się po dalszych okolicach, i zwiedzają poremby, polanki, linie leśne i przedlesia , w przelocie snują się przez ulice i place miast wielkich.

Najpospolitsza ważka wcześnie z wiosną jawiąca się gromadnie w miejscowościach nawodnionych. Ona najczęściej odbywa wędrówki tłumnie w dalekie okolice. Wędrówkę taką przez miasto Królewiec w czerwcu r. 1852 opisuje Dr. Hagen ; dnia 29. maja 1881 w oko- licy Drezna Wilhelm Blasius.. Podczas wędrówki przelatuje przestrzeń około 200 kilometrów w ciągu jednego dnia.

Także w Galicyi często zdarzają się jej wędrówki, jedna z wię- kszych odbyła się w lecie 1868 w okolicy Rawy, w lecie 1880 w oko- licy Lwowa.

W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W guberniach Char- kowskiej i Połtawskit^j w Rossyi (Charków, Sławiańsko', Wałków, Kupiańsko, Łubny, Romny). W r. 1881 zauważano wędrówkę w ach- tyrskim powiecie (Jar. Rd. 1. 2.). W Szwecyi i Laponii od maja do polowy lipca (Johans.). W Finlandyi (His.). Między Wołgą a Uralem (Evers.). W okolicy Tobolska w Syberyi (Sel. H.). Roz- siedlona po środkowej i północnej P^uropie, także w Dalmacyi, Gre- cy i (Br. E.). Należy do fauny strefy północnej w Europie, Azy i i Ameryce (Kirb. R. pag. 286, 287).

Odmiany = vav, olivaceaf T.

Abdomme anłeriore, newisąue alarnm plurimis oli- vaceo flavis.

Przednia cześć tułowia i przeważna część żyłek skrzy- deł oliwl<:owo żółte.

Nie częsta odmiana między zwykłemi okazami i o kilkanaście dni później spostrzegana na północnej nizinie Galicyi wschodniej.

ORTHETRUM. 81

= var. praenubilaf Newm.

Tab. II. fig. 1.

Alis faseta antę apicem ditione pterostigy}%atis nigro fiimała.

Na skrzydłach przed kończyną w okolicy znamienia z czarno zadymioną smugą albo przepaską i niekiedy z za- dymionym węzełkiem.

Rzadsza odmiana od poprzedniej olwacea w Galicyi wschodniej.

7. Genus Orthetrum, Newm. Lecicha ME.

Orthetrum, Newman, Ent. Mag. (1833) — Kirby, R. (1889). Hydronympha, Buchecker, Syst. Ent. Odonata (1878) — Libella, Brauer V.

Ciało miernie grube. Więcej niż dziesięć ży- łek żeber lv owych na skrzydłachprzeźroczystycli bez czarnego plamkowania, co najwięcej przy nasadzie żółto zabarwionych. Odwłok stożko- waty, nieco poziomo spłaszczony, u dojrzałego c^ cały albo częściowo błękitno albo sino albo biało u pylony.

= 19. Orthetrum caertilescens, Fab. Tab. II. fig. 2. i 3. Libellula caerulescens, Fabr. Ent. Syst. (1798). Lib. opalina, Cliarp. (Charp. Lib. Europ. Tab. VI.). Alis hyalinis. Pterosttgmałe pallide flavo, 4 mm longo. Abdomme elongato, conico , subdepresso, in marę adulto cum thorace coeruleo pruinoso. Genitalibus maris valde erectis. Vagi7ia feminae profunde sed anguste excisa.

Czoło i ciemię oliwkowo żółte. Tułów po bokach śniado na przodzie zielono żółty z ciemnemi smugami. Stopy i pi- szczele na spodzie czarne reszta nóg żółta. Skrzydła prze- źroczyste, u przeważnej ilości okazów przy nasadzie żółto

6

82 Fam. LIBELLtTLIDAE.

zabarwione; żyłki delikatne, naramienna i podramienna żółte, inne żyłld śniade. Znamię 4 mm dłngie, jasno żółte. Błonica biała. Odwłok u świeżo wylęgłego d^ i u 9 śniado żółty z czarnym kantem, ciągnącym się i^rzez środek dłu- gości wierzchniej ; od trzeciego przedniego do dziewiątego końcowego włącznie pierścienia po wierzchu przed tylną krawędzią z dwoma czarnemi j^lamkami. Odwłok wraz z tu- łowiem u dojrzałego cf błękitno upylony. Części płciowe cT bardzo odstające od spodu odwłoka; pokładełko $ głęboko i wąsko wycięte.

Przedstawicielka typowa tego rodzaju.

D. c. 40 m7n D. s. 32 mm,

W Galicy i wschodniej tak okolicami jakoteż ilościowo bardzo rzadka. Przebywa w pobliskości stawów i źródłowych moczarków (Brzuchowice, Pasieki koło Lwowa, Stawki koło Janowa). Na pła- skowyżu podolskim przy stawach wśród stepowego pola (Czerka- szczyzna, Muchawka koło Czortkowa). Jawi się od połowy czerwca przez lipiec.

Nie zauważana przy torfowych wodach. W Niemczech pospo- Hta (T.). W Szwecyi w lipcu (Johans.). Na Węgrzech, w Niższej i w Wyższej Austryi (Sel. H.). Z wyjątkiem Sardynii, Korsyki, La- ponii i Finlandyi po reszcie Europy i w Algierze rozsiedlona (Br. E. Kirb. S.).

= 20. OrtJietrum brunneii^n, Fonsc.

Libellula hrunnea, Fonsc. An. Soc. Entom. de France (1837). Lih. caerulescens, Ramb. Lib. opalizans, Charp. (T. Taf. in. cT 9).

Cacrulescenłi Fabr. mmillwia. Pterostigmate fusco flavo, 3 mm longo. Geniłalibus mm^is 'paullo ereetis. Va- fjina fem^inae late eicisa.

Kształtem wielkością i ubarwieniem do caerulescens Fabr. bardzo podobna. Najważniejsze znamiona różnicowe są następujące: Znamię śniado żółte, 3 mm długie. Odwłok od trzeciego do dziewiątego włącznie pierścienia z wierz-

OETHETRUM. 83

chu po Środku przed tylną krawędzią z dwoma poprzecz- nemi czarnemi kreskami. (Kreski te na niektórych okazach 9 i u dojrzałego cf 7- błękitno upylonym tułowiem i odwło- kiem są na ósmym i dziewiątym pierścieniu niewyraźne albo brakują). Części płciowe cf mało odstające od spodu odwłoka; pokładełko 9 szeroko wycięte, na krawędzi ob- rębione.

cf D. c. 45 min \ 9 D. c. 42 mm ]

Na nizinach, w okolicach pagórkowatych i na podgórzu wscho- dnich Karpat w Galicy i wschodniej spostrzegana (koło Lwowa, Rawy, Poturzycy, w okolicy Stanisławowa, Kołomyi i Kut).

Siada najchętniej po drogach i ścieżkach , po ugorach , ławi- cach piasczystych, namuhskach osuszonych wśród łanów zbożowych i na przedlesiach w pobliskości swojej kolebki , którą są źródłowe potoki i stojące wody. Spłoszona nie odlatuje na dalszą odległość, lecz wraca na dawne swe stanowisko.

Pojawia się w lipcu i sierpniu w małej ilości. W okolicy Kró- lewca (Sel. H.). W Sardynii i Sycylii pospolita (Sel. H.). W Szwe- cyi, Finlandyi i Laponii niezauważana. Z wyjątkiem Anglii i półno- cnych krajów około wybrzeży morskich po wielu krajach Europy rozsiedlona; także w Syberyi, Azyi mniejszej i Turkiestanie (Br. E.).

O Orthetrum nitidinemis, Sel. (Sel. H. pag. 15.). Libellula Baetica, Ramb. (pag. 66.).

Do caerulescens Fab. i hrunneiim Fonsc. bardzo po- dobna. Różni się głównie znacznie jaśniejszem ubarwieniem całem, zwłaszcza źyłeli podłużnych, tudzież szerszem, 6 mm długiem znamieniem.

Rozsiedlona w południow^ej Europie na wybrzeżach Śródziem- nego morza i w Algierze (Sel. H.).

= 21. Orthetrum cancellatwin, Lin.

Libellula caneellata, Lin. Syst. Nat. (1758).

Lib. lineolata, Charp. (1825).

(Charp. Lib. Europ. Tab. V. cf 9 — T. Taf. III. cf 9)-

g4 Fam. LIBELLITLIDAE.

Alis hyalinis basi flavo coloratis. Płerostigmałe iii- gro. Abdomine depresso, pauco dilatato, apiceni versus attennuato, flavo, in dorso lineis lateribus duobus curvis, nigris ; in marę adulto ab tertio seg?ne?ito iisgue ad finem octavi seg^nenti albo coeruleo pruinoso. Appendicibus ana- libus totis nigris.

Czoło, wargi i szczyt ciemienia zielono żółte, nasada ciemienia śniada. Tułów zielono ciemno żółty, po wierzcliu i po bokach ciemniej i^askowany. Nogi czarne. Skrzydła przeźroczyste, przy nasadzie albo także na przedniej dłu- gości żółto zabarwione; żyłka naramienna żółta, inne żyłki czarne. Znamię czarne. Błonka czarniawa, przy nasadzie jaśniejsza. Odwłok przy nasadzie zgrubiały, następnie po- ziomo spłaszczony, ku końcowi coraz węższy, żółty; od trzeciego do końca siódmego lub ósmego pierścienia po wierzchu z dwoma bocznymi, na zewnątrz nieco sierpowato zakrzywionymi czarnymi paskami i dwoma poprzecznemi, czarnemi kreskami; dwa lub trzy końcowe pierścienie od- włoka po wierzchu szaro czarne. Żółte ubarwienie odwłoka u świeżo wylęgłych okazów z wiekiem zmienia się na szaro żółte. Odwłok u dojrzałego cf od trzeciego do tylnej kra- wędzi ósmego pierścienia sino upylony. Przysadki odwłoka (app. an.) całe czarne.

D. c. 52 mm D. s. 42 mm.

Po całej Galicyi wschodniej rozpowszechniona, ale nie we wszyst- kich okohcach w przeciętnie równej ilości. Przy stawach na północ- nej nizinie w znacznej ilości. Przelatuje tak nad nagą powierzchnią wody jakoteż nad brzegami, zalatuje na ścieżki i drogi w okohcy, gdzie usiada na osuszonych i słońcem ogrzanych miejscach. Podczas godów weselnych zalatuje między zarośla trzcin, wówczas słychać z brzegu głośny szelest i furkotanie skrzydeł. Na południowem Po- dolu i na Podgórzu rzadka (Janów, Lubaczów, okohce Przemyślan, okolice Pieniak; Czerkaszczyzna i Świdowa w Czortkowskim obwo- dzie rzadka; koło Stanisławowa i Kołomyi rzadka).

ORTHETRUM. 85

W okolicach górskiej krainy Karpat nad 500 m n. p. m. nie zauważana.

Jawi się od początku czerwca przez lipiec, zaś już przy końcu lipca i w pierwszej połowie sierpnia latają samopas przestarzałe okazy z wj^strzępionemi skrzydłami.

W okolicy Królewca, na Śląsku, między Odrą a Duną w Króle- stwie polskiem rzadka (Sel. II. pag. 12. 267.). W guberniach Char- kowskiej i Połtawskiej w Rossyi (Sławiańsko, Kupiańsko, Charków, Łubny) w czerwcu. Usiada na suchych gałęziach drzew w lasach i po piaszczystych brzegach rzek (Rd. 2.). W południowej Rossyi w okoUcy miasta Kazania (Evers.). W Szwecyi, także w okohcy Sztok- holmu od czerwca po koniec sierpnia (Johans). W Finlandyi także w okohcy miasta Helsingsfors (His.). Na wyspie Sardynii, w Anghi, na stałym lądzie po całej Europie, jakoteż w Algierze rozsiedlona (Br. E.).

= 22. OrtJietruni albisfj/la, Sel. Tab. II. fig. 7. cf . Libellula albistyla, Sel. Revue Zool. (1847). Rev. d. Odo- nata (1850).

Cancellato Lin. similliynum, sed corpore mmntiore. Ab- domine in marę adulło usgue ad finem segmenti sexti opalino albo pruinoso, guatuor segmentis extremis piceo nigris. Appendicibus analibus totis vel apice albis.

Ustrojem ciała i ubarwieniem do cancellatum L. bar- dzo podobna, lecz delikatniejsza i smukłej sza.

Boki tułowia z trzema, prawie równo długimi, czar- nymi paskami. Odwłok u dojrzałego cf z wyjątkiem czterech końcowycli, smolno czarnych, pierścieni opalowo biało upy- lony. Górne przysadki całe albo tylko na końcach kre- dowo białe.

D. c. 50 mm D. s. 38 mm.

Dotychczas tylko w dwóch okohcach Galicyi wschodniej schwy- tana. Pierwszy raz spostrzegłem ją przy bagnie na źródliskach koło Prutu w Wierbiążu niżnym pod Kołomyją dnia 7. i 10. sierpnia w kilku okazach. Samce usiadały na trzcinie a samice na grządkach przyległego ogrodu; zdołałem pochwycić tylko cf i 9- Drugi raz złowiłem dnia 13. czerwca tylko cf na piaszczystej drodze przy sta-

86 Fam. LIBELLITLIDAE.

wie w Janowie. Przez staw przepływa Wereszczyca, rzeka poboczna Dniestru. Możliwie zatem rozsiedliła się albistyla, Sel., której wła- ściwą ojczyzną są kraje na południe Galicyi około wybrzeży Śród- ziemnego morza rozpołożone, przez dolinę Dniestru do zwartej lesi- stymi pagórkami i bardzo nasłonecznej kotliny w Janowie.

W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi w okolicy miasta Łubny, na brzegu rzeki Suły, koło Kupiańska od 2. do 20. czerwca złowiono dwa okazy. Na brzegacli Wołgi i na Kaukazie (Rd. 2.). Na Węgrzech w okolicy Buda -Pesztu (Sel. H.). W Praterze w Wiedniu nie rzadka (Br. N.). We Francyi , Włoszech, w Tyrolu i Turkiestanie (Br. E.). W Chinach i Japonii (Kirb. S.).

B. Subfamilia Cordullinac, Kirb.

Miedziopiersiowate.

1. Genus Somatochlora, Sol. Miedziopierś ME.

Somatochlora, Selys, Buli. Acad. Belg. (1871).

Tło ciała przeważnie błyszcząco metalowe. Czoło żółto plaml<;owane lub pasl<:owane. Slcrzy- dła przeźroczyste albo żółto zabarwione bez c i e m n y c li plam. O d w ł o !<: po wierzchu 1 ś n i ą c o m e- talowy, p o b o li a c li przynajmniej na d w ó c łi na- sadowych p i e r ś c i e n i a c li żółto p 1 a m k o w a n y.

= 23. Somatochlora metallicaf Lind.

Libellula metallica, Lind. Mon. Lib. Eur. (1825). Aeschna metallica, Charp. Hor. Ent. (1825). Epitheca metallica, Lind. (Br. E. pag. 36). (Charp. Lib. Europ. Tab. XV. J^ $ — T. Taf. V. cf 9)-

Corpore viridi aeneo. In fro7ite vitta transversa, ifi medio linea aenea interrupta, flava, maculis flavis ajmd oculos conjuncta. Segmentis secundo tertioąue abdomina- libus flavo maculatis. Appendicibiis superioribus maris in margine exteriore bidentatis, apice accmnmata, refleza. Yagina feminae canaliculata, recto angulo deflexa.

SOMATOCHLORA. 87

Tło ciała mieniące się zielonym i niebieslvim metalo- wym połyskiem. Czoło metalowo niebiesl<:o zielone z po- przeczną żółtą, po środku przerwaną, kreską z żółtemi plamkami pod każdem okiem połączoną. Nogi z wyjątkiem bioder i ud przedniej pary źółtycli czarne. Skrzydła przeź- roczyste przy nasadzie często u 9 '^^'•^ większej przestrzeni albo całe żółto zabarwione. Odwłok u c^ wrzecionowaty, przy nasadzie napęcniały, na trzecim pierścieniu zwężony, na dalszej długości ku końcowi nie bardzo poziomo spła- szczony, na końcu coraz węższy; spód nasadowych pier- ścieni drugiego i trzeciego żółte, u $ nadto po bokach żółto kropkowany. Górne przysadki cf tak długie jak dwa koń- cowe pierścienie, na zewnętrznej l<:rawędzi z dwoma niewy- raźnymi zębami, jednym przy nasadzie zaostrzonym, dru- gim przed kończyną tępym; l<:ończyny do wierzchu łul^iem zawinięte, ostrokończyste. Pokładełko 9 trójkątnie rynew- kowate, wąskie, prostopadle odstające, długie.

cf D. c. 53—56 mm D. s. 37—39 77tm.

9 D. c. 57— 60 mm D. s. 40 mm.

Na północnej nizinie, w paśmie Woroniaków i w górskiej krai- nie Karpat rozpowszecłiniony, nie rzadki. (Okolice Lwowa , Janów, Lubaczów, Pieniaki, Słobódka leśna, Młodiatyn, Mikuliczyn; w Ta- trach przy stawach Toporowym i Smreczyńskim).

Na nizinach przy stawach i rzekach, w górskiej krainie przy zabagnionych potokach.

Na stepowej wyżynie Podola nie zauważany.

Lata szybko, c? nisko nad powierzchnią wody a 9 przy brzegach.

Jawi się na równinie i w okolicach pagórkowatych od ostatnich dni maja po koniec Kpca, w górskiej krainie w Upcu i przez pierw- sze dni sierpnia.

Okazy nizinowe odznaczają się błyszczącym połyskiem metalo- wym ciała, mieniącym się w ciemno niebiesko i ciemno zielono jako- też rozległem żółtem zabarwieniem ciała zwłaszcza u cf .

W okoUcy Królewca pospolity. Na Śląsku. Między Wołgą a Ura- lem w południowej Rossyi (Sel. H.). W Charkowskiej i PołtawsMej

88 Fam. LIBELLULIDAE.

gubernii w Rossy i, koło Charkowa i Kupiańska, Romny i Łubny (Jar., Rd. 1.). W Szwecyi w sierpniu i w Laponii (Johans.). W Finlandyi przy jeziorach w hpcu (His.). W Szwajcaryi bardzo rzadki (Mey. D.). W środkowej i póhiocnej Europie; w Syberyi (Br. E.).

Odmiana

= var. montana, mihi.

Structura nonnihil minore. Vitta frontali flava in medio non interrupta. Alis totis fusco nebulosis.

Różni się od okazów typowych tego gatunku nieco mniejszymi wymiarami ciała, jednolitą przepaską na czole i skrzydłami w całości śniado zamgionemi.

(^ D. c. 51 mm ; D. s. 35 mm.

C D. c. 57 mm ; D. s. 38 mm.

Odmiana ta pojawia się nierzadko przy zabagnionych potokach w lipcu i pierwszych dniach sierpnia w okolicy Mikuliczyna we wschodnich Karpatach.

= 24. Somatochlora alpestris, Sel.

Corduliaalpestris, Sel. Mon. Lib. Europ. (1840). Sel. H. (1850). (Sel. PI. 1. fig. 6. app. an. cf).

Apud oculos maculis flaińs ditione metallica disso- lutis viUa flara non conjunctis. Abdomine maris toto vi- ridi aeneo, flaro non niaculato ; lateribus segmenti se- cundi abdominalis in femina flavo maculatis. Appendi- cibus superioribus maris extus bidentatis, ad finem geni- culatis apice ipsa angulato reflexa. Yagina feminae eon- eava, obtusa.

Żółte plamy po obu bokach ócz złożonych ciemno me- talową przestrzenią oddzielone bez żółtej przepaski na przo- dzie czoła. Metalowe tło ciała niebiesko zielone, prawie sta- lowe, zwłaszcza u 9- Nogi czarne. Skrzydła zwłaszcza u $ żółto szaro zamglone. Znamię u cf śniado czarne, u 9 śniade. Odwłok u cf cały jednolicie metalowy, bez żółtych plam, u 9 drugi pierścień przedni od nasady po bokach z żółtą krzywą kreską czyli plamką, trzeci po środku na spodzie

SOMATOCHLOEA. 89

Żółty*). Górne przysadki cf na spodzie zewnętrznej bocznej krawędzi koło nasady z dwoma wyraźnymi zębami i z ko- lankiem przed kończyną ku wierzcliowi kątowato zagiętą**) Dołne przysadl<:i cT zrosłe, z końcami do wierzcliu zal<:rzy- wionymi, Poldadełko 9 zaol^rąglone, misoczkowato półkoli- ste, nie bardzo odstające.

D. c. 44—47 mm D. s. 32—33 mm.

Wyłącznie górski mieszkaniec w alpejskiej dziedzinie roślin.

W Tatrach przy stawach i bagnach w lipcu i sierpniu. (Kon- dratowa hala nad 1.000 m n. p. m.). W okolicy Howerli na Czar- nohorze we wschodnich Karpatach (J. Bąkowski).

W Laponii (Johans). W Alpach, Szwajcaryi, Saksonii i Tyrolu (Br. E.).

O 25. Soniatochlora arctlea, Zett.

Aeshna arctica, Zett, Ins. Lapponica (1840). Epitheca arctica, Zett. (Br. E.). (Sel. H. PI. 2. fig. 1. apjj. an. cf).

Maculis flavis apnd oculos vitta flava frontali non conjunctis. Duobus segniefitis basalibiis abdominalibus maris, tribus iisdem segmentis feminae in lateribiis flavo maculatis. Appendicibus analibus maris subtus łridenta- tis, apice recta, obtusa. Yagina feminae brevi, triangulari canaliculata.

Mniejszy od alpestyńs Seł., do którego jest bardzo po- dobny. Żółte plamy po boł<:acti ócz złożonycli żółtą i^rze- paslcą niepołączone. Dwa nasadowe pierścienie odwłoka a u 9 także trzeci pierścień po bolcacli żółto plamkowane. Górne przysadl^i cf na spodzie z trzema zębami z liońcami prostymi, zaol<:rągionymi. Polcładełko 9 krótl^ie, trójkątnie rynewkowate.

D. c. 43 mm D. s. 32 mm. (według Tlimpla).

*) Według opisów z okazów w innych krajach zebranych, drugi i trzeci pierścień u cf , zaś u 9 drugi pierścień odwłoka żółto plamiste.

**) Opis Dra R. Tiimpla (T.) wymienia trzy zębj' na spodzie bocznej krawędzi górnych przysadków cj' .

90 Tam. LIBELLULIDAE.

W Laponii, Szkocyi , Norwegii , na Północnym przylądku (Jo- hans.) W Finlandyi przy kilku jeziorach ; okaz schwytany w okolicy miasta Helsingsfors przez p. Heikla 21. lipca (His.). W górskich okolicach Belgii, Anghi, Niemiec, Tyrolu, Styryi, Karyntyi i w po- wyższych krajach północnych Furopy ; także w Syberyi (Br. E.).

Podanie tego gatunku jako znajdującego się w zbiorach Aka- demii Umiejętności w Krakowie, a pochodzącego z Tatr (Dz. P.), oka- zało się po należy tem sprawdzeniu mylnem.

Prawdopodobnie odszukany być jeszcze może w Tatrach.

= 26. Somatochlora fUwomaculata, Lind.

Libellula flayomaculata, Lind. (1825).

Epitheca flavomaculata, Lind. (Br. E.). (Dz. P.).

(Charp. Lib. Europ. Tab. XVI. cf 9 — T. Taf. V. cf' 9)- Yiridi aenea. Apud oculos macula flava. Lateribus thoracis maculis duabus flavls. Alis basi vel ?iiajori parte croeeo flavis. Segmentis tribus abdominalibus atiteriori- bus maris, segmentis octo abdominalibus anterioribus fe- fuinae lateribus flavo maculatis. Appendicibus analibus superioribus maris subtus bidentatis, apice arcuato re- flexa acuminata. Yagina feminae bifida, defleza.

Przód czoła, ciemię i tułów mieniące się zielonym i nie- biesl<:im metalowym połysl^iem. Koło Itażdego olva żółta plama. Tułów i)o bokach żółto plamkowany. Nogi czarne u 9 przednie biodra i uda żółte. Skrzydła albo tylko przy nasadzie albo na znacznej przestrzeni, zwłaszcza u $, sza- franowe żółto zabarwione. Odwłok cf jak u metallica Lind. ukształtowany, tak samo metalowo lśniący się, na spodzie i po bokach trzech nasadowych pierścieni żółto plamko- wany; u $ 1^0 wierzchu na całej długości ciemno stalowy prawie czarny, metalowo nie bardzo lśniący, po bokach aż po dziewiąty końcowy pierścień żółto plamkowany, na spo- dzie cały żółty. Górne przysadki cf na spodzie koło nasady z dwoma zębami przed końcami nieco wypukłe, końce łu- kiem do wierzchu zagięte, $ proste. Pokładełko $ półkoli- ste, sercowato wycięte, nieco odstające.

SOMATOCHLORA. 91

D. c. 53-55 )nw I), s. 37—40 mm.

Na północnej nizinie, w Woroniakach i w górskiej krainie wscho- dnich Karpat Galicy i wschodniej spostrzegany. Niespostrzeżony na stopowo trawiastej wyżynie południowego Podola.

Jawi się na równinach, nizinach i pagórkowatych okolicach od połowy maja po koniec czerwca, w górskiej krainie w czerwcu i lipcu*) (okolice Lwowa, Janowa i Rawy ; Pieniaki ; Majdan górny, Młodiatyn, Mikuliczyn). Skupia się w gromadki i najchętniej u stóp pagórko- watych wałów i pasm górskich na przedlesiu i na polankach wzbija się aż do wierzchołków drzew najwyższych.

W okohcy Gdańska i Królewca w Wielkopolsce. W okolicy Głogowa w Królestwie polskiem. Na Śląsku (Sel. H.). W Charkow- skiej gubernii w Rossyi w okolicy Kupiańska (Jar.). W Połtawskiej gubernii w Rossyi w okolicy miast Romny i Łubny w sadach i la- sach w maju, przy rzekach w czerwcu (Rd. 1.). Koło Kazania i na Uralu w Rossyi (Sel. Ii.). W Szwecyi i Laponii podczas śród- lata (Johans.). W Finlandyi w ciągu lata (His.). W Szwajcaryi rzadki (Mey. D.). Po całej Europie od wybrzeży Śródziemnego do wybrzeży Północnego morza rozsiedlony (Br. E.).

Odmiany

= vat\ flaveolata, mihi.

Alis posticis basi macula lata croceo flava, religuae ditionis intensius flava.

Z szeroką szafranowo ciemno żółtą plamą przy na- sadzie tylnych skrzydeł.

Odmianę tę spostrzegałem na północnej nizinie Galicy i,

= vat\ fasciata^ Rd.

Alis pterostigmateni post antę apicem fascia trans- versali fusca.

Okaz 9 schwytany koło miasta Romny w Połtawskiej gubernii w Rossyi z szeroką burą przepaską poprzeczną na skrzydłach za znamieniem przed kończyną (Rd. 1.).

*) Górale Karpaccy nazywają obszary niżej od gór położone dołami i w tem znaczeniu użyto tego wyrazu w naszym opisie.

92 Fam. LIBELLITLIDAE.

2. Geniis Epitheca, Biirm. Przeniela ME.

Epitheca, Burmeister, Handbuch cl. Entom (1838) — Char- pentier, Lib. Europ. — Libella, Selys, Monog. Libel. Europ. 1840.

Tło ciała ty 11^ o w części mdło metalowe. Tylne s lv r z y d ł a z trójkątną czarną plamą. O d- w ł o k u o b n płci poziomo s p ł a s z c z o n y, p o ś r o d k u nie zwężony.

= 27. Bpitheca bunaculata, Cliarp.

Libellula bimaculata, Charp. Hor. Entom. (1825). Epitheca sibirica, Sel. Ann. Soc. ent. Belg. (1887). (Charp. Lib. Europ. Tab. I. cf $ — T. Taf. IV. cf)-

Corpore tenebro, nonnihil aeneo. Alis basi c7'OGeo fla- vis, posticis inacula basali triangulari nigra, flavo ner- vosa. Triangulo alarum plerumąue newis tribus transver- salibus intertexto. Abdomine subdepresso, lateribus late flavo maculato.

Czoło w nasadzie żółte, wierzcłi czoła ciemno meta- lowo zielony, górna warga czarno obrzeżona. Tnłów oliw- kowo żółty, wierzch w czarnej oprawie, boki z trzema me- talowymi zielono czarnymi i3askami, z których środkowy jest krótszy i rozstrzępiony, a wszystkie podobne są do niewyraźnego monogramu. Nogi czarne, co najwięcej prze- dnie dwie pary nóg żółto plamkowane. Skrzydła albo przy nasadzie albo na przedniej przestrzeni jasno żółto zabar- wione, tylne z dużą, ukośnie trójkątną, czarną, jasno żół- temi żyłkami przetkaną plamą wśród żółtej obwódki. Trój- kąt skrzydeł w przeważnej ilości okazów wewnątrz z trój- ramienną żyłką poi3rzeczną. Znamię czarne. Błonica biała. Odwłok u obu płci poziomo spłaszczony, w środku wierz- chu od pierścienia trzeciego do tylnej krawędzi ósmego albo dziewiątego pierścienia bez przerwy szeroko mdło metalowo czarno plamkowany, przy nasadzie i po bokach żółty; u 9 tylko dziesiąty pierścień całkiem czarny. Górne przysadki

EPITHECA. 93

cf czarne, dłuższe niż dwa końcowe pierścienie odwłoka, l^okładełko $ wąskie a długie, dwupłatkowe, do spodu od- włoka przylegające.

cf D. c. 58 mm D. s. 41 mm. $ D. c. 61 7n7n D. s. 45 mm.

Okolicami i ilościowo rzadka. Przy stawie w Janowie koło Lwowa i w Pieniakach. Nad bagnami w Majdanie górnym we wschodnich Karpatach.

Jawi się przez krótki czas w ostatnich dniach maja do połowy czerwca. Lata szybko i wysoko mieszając się z innemi podobnemi Ważkami, dlatego trudno ją dostrzedz. Najłatwiej jeszcze pochwy- cić ją można wczesnym porankiem , gdy wyległszy się z poczwarki przed rozlotem siedzi jeszcze nad wodą do źdźbła trzciny uczepiona, zanim jej skrzydła stężeją.

W okolicy Królewca i Gdańska. Na Śląsku. W okolicy Kaza- nia (Sel. H.). Koło Irkucka i Tomska w Syberyi (Rd. 2.). W oko- licy Sztokholmu (Johans). W Belgii, Bawaryi, Saksonii i Tyrolu (Sel. H. — Br. E.).

Odmiany

Z powodu różnej rozciągłości żółtego zabarwienia skrzy- deł i odwłoka, występuje między olcazami ze zwykłem ubar- wieniem więcej odcieni odmian.

Jalco odmianę morfologiczną uważać można okazy z nie- prawidłową jedną żyłl<:ą poprzeczną lub z dwoma poprzecz- nemi żyłkami, zamiast trzyramiennej w trójkącie skrzydeł.

3. Genus Cordulia, Leacłi. Szklarka Now*)

= 28. Cordulia aenecif Lin.

Libellula aenea, Lin. Syst. Nat. (1758). Cordulia aenea, Ramb., Sel., Charp. (Charp. Tab. XIV. J 9 — T. Taf. VI. cf')- Viridi aenea. Labio inferiore flavo , fronte imma- eulata. Abdomine medio coaretato, antę apicem dilatato

*) Nazwy polskie Szklarka i Miedziopierś, w dawniej- szych spisach użyte, w tym przeglądzie przestawiono z powodu in- nego, niż dawniej, podziału na rodzaje.

94 Fam. LIBELLULIDAE.

viridi cupreo, immaculato, segmentis tribus basalibus in femina subtiis flavis. Appendicibus analibus superioribus maris fere linearibus, apiee nonnihil clivergentibus, infe- rioribus profunde furcatis, ramis bifidis. Yagina femi- nae brevi, duo partita, abdomini adpressa.

Dolna warga i wierzch górnej wargi żółte, spód gór- nej wargi czerwony. Czoło, zagłowie tułów i odwłoli meta- lowo ciemno zielone, częściowo miedziane lub stalowo nie- bieskie. Tułów i dwa nasadowe pierścienie odwłolca żółto uwłosione. Spód bolców drugiego pierścienia odwłolca u cf a u $ także spód trzeciego pierścienia odwłoka żółto plam- kowane. Nogi czarne. Skrzydła przy nasadzie złotawo żółto zabarwione; żyłki i3rzeważnie czarne, naramienna z i^rzodu i niektóre żyłki poprzeczne żółte. Znamię śniado czarne. Odwłok u obu płci wrzecionowaty, od trzeciego pierścienia zwężony, u cT bardziej niż u $ ku końcowi rozszerzony. Części płciowe cf odstające, i^rzednie czarne, tylne żółte. Górne przysadki cf walcowate, na kończynie tępe, dolne widełkowate, do nasady rozdwojone, na l<:ońcach do wierz- chu zagięte, przed końcem uzębione. Pokładełko $ przyle- gające, dwupłatkowe, głęboko po środku rozdwojone.

D. c. 52 mm D. s. 36 7n)n.

Po całej Galicyi rozpowszechniona, najliczniejsza przy stawach i bagnach. Okohcami pospohta w dostatecznej ale nie mnogiej ilości. Latać zaczyna z najwcześniejszym porankiem, wyprzedzając inne ważki. Zalatuje do ogrodów, parków i snuje się przez ulice miast wielkich. Jawi się już z pierwszemi dniami maja i lata przez czerwiec.

W Królestwie polskiem (Sel. H.). W okohcy Kamieńca podol- skiego (Bel.). W Charkowskiej i Połtawskiej guberni! w Rossyi (Jar. Rd. 1. 2.). Koło Petersburga. Między Wołgą a Uralem. W Irlandyi. W środkowej Francyi i w Anghi (Sel. H.). W Szwecyi do granic Laponii (Johans). W Finlandyi (His.), Rozsiedlona w ogóle w środ- kowej i północnej Europie (Br. E.).

Na 9 schwytanej przy stawie w Janowie pokrył warstewką czerwonych kulek wielkości prosa całą jedną trzecią część spodu od-

CORDULIA. 95

włoka koło pokładełka Roztocz ważkowy, Aea7'us libellulae de Geer. Okaz przecliowany jest w muzeum.

vav, tatr i ca f mihi.

Structura nonniliil minore, tenuiore. In fronte aeneo viridi anie utrumąiie oculwtn maeula oblonga flava. La- teribus łhoracis truimąue segmentorum anteriorum abdo- 77iinaliuni flavo pilosis. In lateribus seymenti secundi an- terioris abdominis niacula flava. Abdomine chały beio vi- ridi. Inter appendices anales maris mdlą differentia.

Nieco mniejsza delikatniejsza i ciemniej ubarwiona. Na czole przed kaźdem okiem z żółtą podłużną plamą. Pierś i trzy przednie j^ierścienie odwłoka po bokach żółto uwło- sione. Po bokach drugiego pierścienia odwłoka żółta plama. Odwłok stalowo zielony.

D. c. 48 mm D. s. 35 77ini.

Jedyny okaz, schwytany przez Dra A, Wierze jskiego przy To- porowym stawie w Tatrach, jest przechowany w zbiorach Akademii Umiejętności w Krakowie.

Więcej okazów schwytanych możliwie mogłoby wykazać zupeł- nie nowy gatunek.

II. Famiha Aeshtiidae.

Żagnicowe.

A. Subfamiiia Gomphinac. Gadziogłówkowate.

Diyisio I. Gomphina. Szczep Gadziogłówki. 1. Genus Lindenia, De Haan. Smaglec Kluk.

Lindenia, De Haan, Bijd. Nat. Wetensch. (1826) — Dia- s t a t o m m a , Burmeister, (part.) Charpentier, Lib. Europ. — Ony- c h o g o m p h u s , Sely s, (Brau. Dz, P.) .

96 Fam. AESHNIDAE.

O 29. Lindenia uncataf Charp. Aeshna uncata, Chari?. (1840). Gomphus uncatus, Sel. (Sel. H. p. 96.). (Charp. Lib. Europ. Tab. XLVI cf 9 — Ramb. PI. 4. fig. 3. c. — Sel. M. pi. 1. fig. 9. app. an. ^).

Lineis anterioribus nigris cum aliis lineis non con- fluentibus, lineis mediis subter cum lineis extremis eon- fluentibus*). Abdomine supra usque ad finem flavo ma- culato, segmentis septem vel anterio7'ibus inaculis lance- olatis flavis. Appendicibus analibus superioribus maris in apice angulo in fine simplicibus, feminae pellucidis.

Tułów ze sześcioma grubymi, czarnymi paskami, z któ- rych przednie nie spływają się Icońcami ze środl<:owymi. Tyllco uda nóg przy nasadzie żółto pasl^owane. Odwłoli: śniado czarny, do Icońca siódmego lub ósmego pierścienia po wierzcliu z dzidowatemi, żółtemi plamami. Górne przy- sadki cf na końcach do środka pod kątem rozwartym za- krzywione, na końcach gładkie, nie rozdwojone. Pomarań- czowe plamy na zagłowiu 9 jasne.

Tylko w południowej Europie we Francyi i w Hiszpanii roz- siedlony. Zauważany w Styryi i Austryi (Sel. H.).

= 30. Lindenia forcipata. Lin.

Libellula forcipata, Lin. Syst. Nat. (1758). Onychogomphus forcipatus, Sel. Oomphus unguicidatus, Sel.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXVII cf 9. — Ramb. PI. 4. fig. 1. 2. a. b. — T. Taf. VI. cf 9)- Uncatae Sel. simillima, sed lineis anticis nigris tho- racis cum lineis mediis vertice doł^sali eon fluentibus. Ap- pendicibus ałialibus supei^ioribus maris apice angulo recto

*) Ambae lineae inter sex lineas nigras frontis thoracis po- sitioni laterum convenientes nominatae sunt: in fronte thoracis contactae anteriores, in medio linearum aliarum lateralium positae mediae, ad ter gum thoracis positae extremae.

Co do tych hnij porównaj przypisek na dole str. 42.

LINDENIA. 97

reflexis, fine bifidis. Maculis atirantiacis occipitii femi- nae mmus jjellucidis.

Przedstawiciel typowy rodzaju Smaglec.

Czoło żółte z czarną obwódlcą. Zagłowie u c? czarne, u 9 z dwoma ciemno pomarańczo wemi płamlcami po lvaź- dej stronie. Tułów żółty ałbo nieco ziełono żółty, z sze- ścioma prawie równo grul)ymi, Ł:rzy wymi, czarnymi j)asl<:ami, z lvtórycli przednie na grzbiecie są ze środlcowymi złączone. Bolvi tułowia z czarnemi lvresl<:ami. Uda z Icołanl^ami, przy- najmniej po więł<:szej części, żółte, reszta nóg czarna. Slvrzy- dła przeźroczyste; żyłłva naramienna śniado żółta, inne czar- ne. Znamię czarne. Tło odwłolca czarne, po wierzcliu na środlvU iDierwszego i drugiego pierścienia rzeźbione; od trzeciego do siódmego włącznie pierścienia oszczepowate, żółte płamy, tyłna l^rawędź dziesiątego pierścienia żółto ob- wiedziona. Górne przysadlvi c^' prawie talv długie jałv dwa lvOiicowe pierścienie, śniado żółte, z l^ończynami liaczył<:owato pod prostym lvątem do środlca zalvrzywionemi, z łvońcami na dwie części rozczepionymi. Górne przysadlci 9 l^rótl^ie, cie- mno żółte.

D. c. 48—52 mm, D. s. 30 )um.

W Tatrach w reglach często natrafiany, tak po grzbietach jar koteż w dohnach przy potokach (Koziniec w Zakopanem, clohna 01- czysk). W Pieninach w okolicy Szczawnicy. W lipcu i sierpniu.

W okolicy Stanisławowa na Woloczyilcu na równinie podgór- skiej przy rzece Bystrzycy. W Majdanie górnym u podnóża wschod- nich Karpat. W jarach Dniestru w Sinkowie, Dźwinogrodzie i Uściu Biskupiem (M. Łomnicki). W okolicach podgórskich i naddniestrzail- skich od połowy czerwca do pierwszych dni września.

Pojawia się w lesistych okolicach górskich , gdzie nawiedza w przelocie polanki i przedlesia, usiadając wyłącznie na ziemi. Lata zawsze razem w większej ilości, a nie pojedynczo.

W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W Królestwie polskiem między Odrą a Duną rzadki (Sel. H. pag. 267). W okolicy Głogowa w Wielkopolsce (Sel. H. pag. 100). Na Śląsku rzadki (Schneid.).

98 Fam. AESHNIDAi].

W Belgii i Francyi pospolity (Sel. H.) W Laponii pospolity (Zett.), W Szwecyi w czerwcu i lipcu (Jolians.) W Finlnndyi w kilku miej- scowościach (His.). W Pireneach, Szwajcaryi , Dalmacyi, Tyrolu, Niemczech; w Azyi mniejszej (Br. B.). W Algierze i zachodniej Azyi (Kirb. S.).

O 31, Lindenia fleoctiosa, Schneid,

Gomphus flexuosus, Schneid. Stettiner ent. Zeit. N. 18 (1845).

Forcipatae L. affinis. Lineis nigris in lateribus fron- tis tlioracis aeąualiter distantibus. Pedibus pellucide fla- vis. Newis alarum fusco flavis, costa basi flava.

Różni się od najbliżej spokrewnionej forcipata, L. głó- wnie tern, że wszystkie paski czarne tułowia są po bolvacli równo od siebie oddalone, dalej nogami jasno żółtemł, śniado żółtemi żyłkami skrzydeł i żyłl\:ą naramienną w nasadowej części żółtą.

Na Kaukazie i w Azyi mniejszej (Kirb. S.).

2. Genus Diastatomma, Burm. Trzepią ME.

Diastatomma, Burmeister, Handbuch d, Entom. (1839) — Charpentier, Lib. Europ. (1840) — Ophiogomphus, Selys, (Brau. Dz. P.).

= 32. Diastatormna ceciliaf Fonrer,

Libellula cecilia, Fourer. Entom. Par, (1785). Aeschna serpenłina, Charp. Gomphus serpentinus, Ramb, (Dz. P.). Aeshna spectabilis, Evers.

(Charp, Lib. Europ. Tab. XXX. fig. 1. d" $• — T. Taf. VI. cf — Evers. Qu, $), Lineis sex nigris thoracis temiibus ; lineis mediis an- terioribus distantioribus , extremis jjropioribus. Pedibus flavis, nigro lineatis. In segmentis duobus anterioribus abdotninis maculis latis, in segniento tertio usąue ad par- tem, segmenti septimi maculis lanceolatis, in segmentis fi- nitis maculis minutis flavis. Appendicibus analibus ma-

DIASTATOMMA. 99

ris fuso similibus, flavis. In vertice flavo feminae cluo- bus corniculis.

Czoło na przodzie żółto zielone, na wierzcliu czarne. Ciemię żółte u C dwoma rożlvami i grzebyczl^iem zal<:oii- czone, u nasady z przodu z żółtą płamlcą. Oczy ciemno zie- łone, zagłowie żółte, czarno uplamione. Tułów trawiasto zie- łony, z przodu z sześcioma cienlcimi, czarnymi paslcami. Środl<:owe czarne pasłd l^rótsze od zewnętrznycli , na dołe połączone, do tylnycli więcej zbliżone niż do przednicli. Uda żółte, zewnątrz czarno kreskowane, piszczele czarne, ze- wnątrz żółto paskowane, stopy czarne. Żyłlva naramienna czarna, z przodu nieco żółtawa. Znamię żółto śniade. Tło odwłolca śniado czarne, po wierzcliu pierwszego i drugiego pierścienia od nasady zielono żółte trzyramienne plamy; wierzch od trzeciego do siódmego pierścienia z dzidowatemi na wierzchu wykrojonemi, czarnemi plamami, po wierzchu trzech końcowych pierścieni małe, okrągła we żółte ]3lamki. Przysadłvi odwłolca c? wrzecionowate, żółte.

D. c. 49-53 mm D. s. 30-86 mm.

W Galicyi okolicami i ilościowo bardzo rzadka. W okolicy Kra- kowa (Dr. A. Wierzejski). W borku Antoniki koło Lubaczowa na na północnej nizinie na polankach i porębach, gdzie usiadała na ziemi, 17. czerwca i 5. lipca w 3 okazach pochwycona. W okolicy Kut.

Między Odrą a Duną w Królestwie Polskiem rzadka. W oko- licy Gdańska. Na Śląsku pospohta. Między Wołgą a Uralem w Ros- syi. W Styrył bardzo pospolita (Sel. H. pag. 94. 95.). W powie- cie Nowogrodzkim w Niańkowie na Litwie (Dr. W. Dybowski Wszech- świat r. 1886 Nr. 25.). Na wybrzeżach Bałtyku w gubernii Kazań- skiej w lasach 9. lipca (Evers. Qu.). We Włoszech, Francyi, Niem- czech, Karyntyi, Tyrolu, południowej Rossyi, Turkiestanie, kolo Ir- kucka w Syberyi (Br. E.). Jakkolwiek rozpowssechniona po wielu krajach Europy nie jest okolicami pospolitą i jawi się tylko w nie- których krajach, w jednych jest pospolitą a w innych rzadką.

Odmiana = vav. flaiHSsinia, mihi.

Tab. III. liii-. 12.

100 ^am. AESHNIDAE.

Structura corporis subtiliore. Prestante colore totius corpo7'is citrineo flavo. Linea media laterali nigra in di- midio thoraois interrupta.

Budowa ciała delikatniejsza niż u zwyldycli olvazów. Przeważające ubarwienie całego ciała jednostajnie cytryno wo żółte. ŚrodlvOwy czarny pasek po bolcacli piersi po środlvu przerwany, nieco l<:abłąlvOwato zagięty. Uda całe żółte, })i- szczele i stopy żółto śniade. Slvrzydła przy nasadzie w pól- lvacli podłużnycli łelvl\:o żółto zaliarwione. Znamię błado żółte.

Jedyny okaz C pochodzi z Kniaźdworu pod Kołomyją , gdzie schwytałem go 5. lipca w łozacli na brzegach Prutu.

3. Genus Aeshna, Fab. Gadzlogłówka*) Now.

Aeshna, Fabricius, Syst. Ent. (1775) Latreille Gen. Crust. Ins. (1802). — Gomphus, Leach, (subg. Gomphus, Brau.) — Diastatomma, Burmeister (partim) .

=■-■ 33. Aeshna tuiUfcitissima^ Lin.

Libeliida tndgatissima, Lin. Syst. Nat. (1758). Aeschna forcipata, Charp.

(Charp. Lib. Europ. Tal). XXVIII S $ — T. Taf. VI. c5^ et ahd. 9). Lineis sex iiigris in front e thoraeis erassis. Mediis supra aperłis, anteriorit)iis diMantiorihus, eottremis pro- pioribiis. Coxis anteriorU)us partim flavis. Abdomine ni- gro, linea dorsali flava usgue ad segmenttim septimimi. Ap- 2yenditibus anaUbus superio7'ibus maris cylindrieis, nigris. Przedsta\viciellva typowa rodzaju Gadziogłówlva. Czoło żółte z czarną obwódl^ą. Tułów żółto zielony z sze- ścioma grubymi, czarnymi paslvami, z których środkowe po bokach tułowia są cieńsze, z przednimi tylko na dolnych końcach połączone, od przednich dalej oddalone niż od tyl- nych. Nogi całl^iem czarne, wyjątkowo przednie uda żółto

*') Nazwa ludowa w Tatrach.

AESHNA, 101

paskowane. Żyłka naramienna czarna ze śniado żółtą przed- nią Icrawędzią. Znamię czerwono śniade. Odwłok od trze- ciego do przedniej części szóstego pierścienia zwężony, zaś ku końcowi więcej u cf niż u 9 rozszerzony. Na tle czar- neni odwłoka po wierzcliu drugiego pierścienia trzyramienna żółta plama, przez wierzch od trzeciego za połowę sió- dmego pierścienia cienki żółty pasek. Boki tułowia żółto plamkowane. Części płciowe cf' bardzo odstające. Górne przy- sadki cf prawie tak długie jak końcowy pierścień odwłoka, ostrokończj^ste, dolne w kształcie rogów rosochate czyli rozczepione.

D. c. 52 }}i))i D. s. 34 mm.

Po całej Galicyi we Avszystkich okolicach na nizinach, we wzgó- rzystej i pagórkowatej części kraju, na stepowem Podolu jakoteż w górskiej krainie Karpat, także w reglach Tatr rozpowszechniona. Jawi się najchętniej na przedlesiach i polankach, w przylaskach, ga- jach i krzaczystych poszyciach, gdzie przepływają źródłowe strugi. Wj^jątkowo od innych gatunków przysiadających na ziemi usiada naj- częściej po liściach drzew i krzewów. Jawi się najwcześniej z in- nych gatunków krajowych, bo już w pierwszych dniach maja i lata do pierwszych dni lipca.

W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W Polsce między Odrą a Duną (Sel. H.). W Charkowskiej gubernii w Rossyi (Charków, Wałków, Kupiańsko) (Jar.). W Połtawskiej gubernii w Rossyi (Poł- tawa, Łubny) w maju i czerwcu, a tu i ówdzie już z końcem kwie- tnia (Rd. 1. 2.) W okoUcy Kazania w południowej Rossyi (Sel. H.). W Szwecyi w czerwcu (Johans.). W Finlandyi w wielu miejsco- wościach także w okoHcy miasta Helsingsfors (His.). W Anghi i na stałym lądzie środkowej i północnej Europy, także w północnych Włoszech i Dalmacyi; w Azyi mniejszej (Br. E.).

O 34. Aeshna sinilllinia, Sel.

Gomphus simillimus, Sel. Mon. Lib. Eur. (1840) (Sel. H.

pag. 89.). Gomphus zebratus, Ramb. Linels sex nigris thoracis angustis , mediis subtus cum 6xtremis conjunctis, supra aptertis. Pedibus nigris,

102 Fam. AESHNIDAE.

flavo 7)iaculatis. Abdomine m dorso usque ad finem seg- menti octavi flavo lineato, segmentis duobus ezłremis flavo tnaGulatis.

Tułów z sześcioma wąskimi, czarnymi paskami, środ- kowymi na spodzie z tylnymi połączonymi, na wierzcłiu wolnymi. Nogi czarne, żółto plamkowane. Wierzch dwóch nasadowych i końcowych pierścieni odwłoka żółto płamko- wany, od trzeciego do końca ósmego pierścienia z żółtą po- dłużną kresą.

We Francyi także w okolicy Paryża, w Hiszpanii i we Wło- szech (Sel. H. Klrb. S.). W Algierze (Br. E.).

O 35. AesJina 2^u^ch^llfh Sel.

Gomphus pulchelhis, Sel. Mon. Lib. Eiir. (1840) (Sel. H.

1850). Aeschna anguina, Charp. (R a m b. Piat. 5. fig. 4. cl. d" — C h a r p. Tab. XXX. fig. 2. cf $).

Lineis sex nigris thoracis tenuibus, mediis brevlori- biis, minus elaris, subtus cum ext7'emis eonjimctis, supra apertis. Pedibus nigris, flavo lineatis. Costa flava. Ab segmento tertio ad extremum in dorso abdominis linea longitundunali flava.

Zagłowie i tło tułowia żółte. Sześć pasl<:ów czarnych na tułowiu cieńlticli, przednie na spodzie wolne, na wierz- chu z tylnymi złączone, środkowe nieco krótsze, mniej wy- raźne od innycli, na spodzie z tylnymi złączone, na wierz- chu wolne. Nogi żółte, czarno paskowane, tylne stopy ze- wnątrz żółte. Żyłka naramienna skrzydeł żółta. Środkowy grzbiet odwłoka przez całą długość do końca z żółtą, wąską kresą. Górne przysadki cf czarne, przed lvońcem nieco gru- bsze, tępo Icończyste.

Gustaw B elke w » Rysie Kamieńca podolskiego «, na wstępie w li- teraturze wymienionym, przytacza na str. 82. Gomphus pulchellus, Sel. oznaczony z dzieła Sel. M. z okolicy Kamieńca podolskiego; oznaczenie to jednakże niepewne.

AESHNA. 103

== 36. Aeshna flauipes, Charp.

Aeschna flauipes, Charp. Hor. Ent. (1825). Gomphus flavipes, Charp. (Brau. N. E. Dz. P.).

Pnlchellae Sel. simillima , sed lineis sex nigris tho- racls crassioribtcs , in lateribuR aeąualiter distantibus , anterioribus cum mediis in finibus duobus conjunctis, ex- tremis apertis. Coxis partim flavis, reliąua parte i^eduni nigra. Costa nigra. Appendicibus analibus superioribus maris nigris.

Czoło żółte z czarną poprzeczną przepasłcą. Oczy zie- łone. ZagłoY/ie gładlcie, nagie, żółte. Przód tułowia odsta- jącemi listewkami obrębiony. Tułów zielono żółty, na przo- dzie ze sześcioma grubymi, równo odległymi, na obu koń- cach złączonymi, czarnymi paskami. Boki tułowia czarno plamkowane. Międzyskrzydle żółte z czarnemi plamkami. Uda żółte zewnątrz czarno paskowane, piszczele i stopy czarne. Żyłka naramienna czarna. Znamię żółtawe. Odwłok u cf' podobnie jak u Ae. vulgatissima ukształcony i ubar- wiony, lecz smukłej szy, u obu płci po bolcach gęsto żółto płamkowany, od trzeciego przedniego pierścienia przez całą długość grzbietu do końca wąsko, żółto paslś:owany. Górne przysadki cT krótkie, czarne z ostrjan kolcem, wrzecionowate, dolne na nasadzie żółte. Połdadełlco 9 z dwóch trójkątnych żółty cli płatliów złożone, do spodu odwłoka przylegające.

D. c. 53 m})i D. s. 33—35 mm.

Wyłącznie na północnej nizinie Galicyi wschodniej w dolinach rzek namiilistych (Lubaczów przj^ Lubaczówce, rzecze pobocznej Sanu, Wulka Poturzycka przy Bugu).

Jawa się od ostatnich dni czerwca do połowy sierpnia a prze- starzałe okazy pojawią się jeszcze przez przez pierwsze dni września. Lata albo nad zwierciadłem wody albo nad łąkami, wybierając do usiadu piaszczyste ławice albo plichy wykoszonej lub wytłoczonej trawy. W locie zakreśla faUste łuki. Nigdy i nigdzie w zwartym le- sie nie zauważana.

104 Fam. AESHNIDAE.

Gustaw Belkę, jak w uwadze iprzy gatunku A eshna pulchella, SeL, opisuje gatunek z okolicy Kamieńca podolskiego z sześcioma, czarnymi paskami tułowia, na końcach złączonymi, który uważa jako odmianę pulchella, SeL; jednakże z opisu, zresztą bardzo pobieżnego, należałoby wnosić, że to prawdopodobnie gatunek flavipes, Cliarp.

W okolicy Gdańska w Wielkopolsce. Na Śląsku (Sel. H.). Przy rzece Łabie w Czechach pospolita (T.). W Charkowskiej gubernii w okohcy Kupiańska (Jar.). Między Wołgą a Uralem (Sel. H.).

Ze stosunków rozsiedlenia wynika, że jawi się po równinach i nizinach trawiasto stepowych przy rzekach i właściwą tego gatunku ojczyzną są wschodnie kraje Europy.

Odmiany

Wybitniejsze zboczenia od formy typowej zdarzają się w nakreśleniu pasków czarnycli na przodzie tułowia i jużto jaśniejszem, jużto ciemniejszem ubarwieniem. Jedną z waż- niejszych odmian przedstawia $ schwytana w okolicy Lu- baczowa różniąca się od zwykłej formy jaśniej żółtem ubar- wieniem ciała, żyłką naramienną śniado żółtą, udami w ca- łości i piszczelami przy nasadzie żółtymi, czarnymi paskami przednimi tułowia ze środlvOwymi na wierzchu niepołączo- nymi.

Wielkie podobieństwo pulchella, Sel. do flavipes, Charp. może nasunąć wątpUwości w odróżnieniu obydwu tych gatunków.

O Aesluia epoplitalma, Sel.

Gomphus epophtalmus, Sel. Ann. Soc. Ent. Belg. XV, p.

31. t. 2. f. 31. (1872) — Bul. Ac. Belg. XXXV. p.

747. (1873). Koło Irkucka w Syberyi (Kirb. S. Br. E.).

4. Genus Anisogomphus, Sel.

O Anisogomphus 31aacki, Sel,

Gomphus Maacki, Sel. Ann. Soc, Ent. Belg, XV. p. 33, t. 2. f, 14. (1872). — Bul. Ac, Belg, XXXV, p, 742. (1873), Koło Irkucka w Syberyi (Kirb. S, — Br. E.).

COEDrLEGASTER. 105

Diyisio II. Cordulegastrina, Szczep Szklarniki 1. Geniis Cordulegaster, Leach. Szklarnik D/.

C o r d u 1 e g a s t c r, Leach, Edinburg. Encyclopedła 1815. (Sel. M., Sel. H. Ramb.).

Ciało wielkie, grube i długie. Tło ci ał a czarne z ż ó 1 1 e in u p 1 a m i e n i e ni i nakreśleni e ni. O d w ł o lv w r z e c i o 11 o w a t y. P o k ł a d e ł k o s a ni i c y długie, o d- stające.

O 37. Corduleff aster anmilattis, Latr.

Aeshna annulata, Latr. Hist. Nat. Crust. Insect. (1805).

Cordulegaster hmulatus , Ramb.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXVI. cj' $. — T. Taf. VIII. $).

Corpore nigro, flavo 77iaculato et lineato. In fronte flavo fascia transuersali brevi, nigra. Triangnto occipi- tali verrucoso, flavo. Costa fusco flava. Appeudlcibuis ana- libus maris approximatis, subtus iino dente basali.

Budową ciała i ubarwieniem do następującego, szcze- gółowo opisanego, gatunku bidentatns, Sel. bardzo i^odo- bny. Wybitne różnice są następujące: trójkąt zagłowia bro- dawkowato wypukły, żółty, żółtymi włosłvami porosły. Na przodzie czoła krótka, czarna przepaslva. Żyłka naramienna śniado żółta. Dziesiąty pierścień odwłoka u <^ jednolicie czarny u $ żółto uplamiony. Górne przysadlci cf do siebie zbliżone, na spodzie przy nasadzie tylko z jednym zębem.

D. c. 80 nu)i D. s. 55 )}i}}i. (Roster) ; według Tlimpla zaś jalv: u bidentatns, Sel.

Wyłącznie górski mieszkaniec. W Szwecyi w wielu okolicach w śródleciu (Johans.). W Finlandii (His.).

Z wyjątkiem Grecyi, Sardynii, Korsyki i Laponii rozsiedlony w górskich krajach Europy ; w Azyi mniejszej, Algierze i Kaukazie (Br. E.).

Odszukanym być może w Tatrach lub w innych częściach Kar- pat, możUwie w innych górzystych okolicach Polski.

106 Fam. AESHNIDAE.

= 38. Corduleg aster hidentatusf Sel.

De Selys : Ann, Soc. Ent. de France, avril 1843 — Buli. Ac. Briixelles 1843 (Sel. H. pag. 107). CorpoTG nigro, flavo maculato et lineato. In fronte flavo fascia transversali nigra longa. Triangulo occipi- tali aeguo, nigro; in oceipitio duobus maeulis Tniniiłls flavis. Costa alarimi nigra. Appendicibits analibus maris divergentibus, subtus bidentatis. Yagina feminae aculeata, ad abdomen adhaerente, appendicibus longiori.

Czoło i wargi zielono żółte. Górna warga czarno ob- rzeżona z czarną kropiła po środlcu. Nasada czoła z dwoma czarnemi lvroplvami, z czarną opaską i czarną poprzeczną l^resą. Trójkąt zagłowia czarny, czarno uwłosiony, z oczami prawie równo poziomy, na zagłowiu z dwoma Idinlcowa- temi, zielono żółtemi plamami, po bokach z dwoma szero- kimi, żółtymi paskami i małą żółtą plamką na górnej prze- strzeni. Między skrzydle z dwoma żółtemi brodawkami. Nogi czarne. Żyłka naramienna czarna, z żółtą kropką na nasa- dzie, błona sla^zydeł albo całldem przeźroczysta, albo zwła- szcza na liończynie czarno zamglona. Znamię czarne. Błonlva szara. Odwłok czarny, od końca drngiego pierścienia do ciągu szóstego pierścienia więcej u cf niż u 9 zwężony, na siódmym i ósmym pierścieniu nieco rozszerzony, av całości wrzecionowaty. Tylne krawędzie drugiego i trzeciego pier- ścienia z żółtą obwódką, środkowy grzbiet od drugiego do dziewiątego pierścienia z dwoma żółtemi, przedzielonemi plamami, dziesiąty pierścień u cf czarny, u 9 żółto plam- kowany. Górne przysadki cf przy nasadzie oddalone, czarne, na spodzie bocznej krawędzi dwuzębne ; dolne przysadki cf zrośnięte. PokładełlvO 9 długie, li:olcowate, do spodu odwłoka przylegające, za przysadki wystające.

D. c. 75 nim D. s. 44 mm.

Wyłącznie górski mieszkaniec , rozpowszechniony w Tatrach i na dalszym południowo wschodnim łańcuchu Karpat, tak na pod-

ANAX. 107

górzu jakoteż we wnętrzu gór, przy źródłowych potokach (Zakopane w Tatrach, Żegiestów (Dr. A. Wierzejski) Kniaźdwór, Młodiatyn i Łii- cza koło Kołomyi, Pasieczna koło Nadworny, Mikułiczyn).

Lata nisko tam i napowrót przy biegu potoku w cieniu drzew, a usiada na miejscacli rozwidniony cłi, zwykle na polankacli po ster- czących gałęziacli ałbo pojedynczo albo w towarzystwie, złożonem z kilku osobników. Dnia 8. sierpnia zauważałem, przy śródleśnym potoku blisko źródła w okolicy Mikuliczyna kilka okazów wzdłuż po- toku tam i napowrót razem latający cli. Okolicami pospolity.

Jawi się od pierwszych dni lipca do połowy sierpnia. $ jest o wiele rzadszą od (j' i do składania jaj wybiera miejsca znajdujące się blisko źródeł. Podczas składania jaj chwyta się nóżkami i'OŚlin przybrzeżnych, zgina odwłok w kabłąk i kolcowatem pokładełkiem za- nvirzonym w wodzie wyszukuje stosowne szpary do zabezpieczenia od spłukania prądem wody.

Rozsiedlona^ w górskicli krajach południowej i środkowej Eu- ropy. W Pirenejach, Szwajcaryi, Tyrolu, Dalmacyi, Francyi, Niem- czech, Belgii, Azył mniejszej (Br. E.).

B. Siibfamiiia Aeschninae,

Żagnicowate.

1. Geniis Anax, Leacli. Husarz*) Dz.

Anax, Leach, Edinburg. Encycl. p. 137 (1845) — (Steph. Sel. Ramb. Brau.) — Cyrtosoma, Burmeister.

Ciało silne i wielkie. Oczy złożone duże, w y- p u k ł e , po w i e r z cli u głowy na dłuższej k r e s i e zetknięte. Skrzydła szerokie, zwykle całkiem przeźroczyste, tylne u obu płci n a tylnym brzegu nasado w y m szeroko zaokrąglone bez kątowego wcięcia. Samiec bez u s z k o w a t y c h narośli po bo- kach drugiego p r z e d n i e g o p i e r ś c i e n i a o d w 1 o k a.

*) Majewski nazwał ten rodzaj Drapieżka (Owady żyłkoskrzy- dłe. Neuroptera polo^ilca, Warszawa 1883). Nazwa Husarz użytą była w czasopiśmie > Przy rodnika Lwów 1873.

108 Fam. AESHNIDAE.

= 39. Anax imperator^ Leach.

Anax imperator, Leach, p. 137. (1815) — Kirby. Aeshna formosa, Lind., Evers.

Anax formo sus, Steph. (SeL — Brau. — Hag. — ME. Dz. P.). Aeschna azurea, Charp.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XVIII, c^ Tab. XLV 9.— SeL M. pL 8. fig. 23. app. an. c? — T. Taf. VIII. cj" ahd. V).

Corpore rohusto. Sectore nadali ad eiteriorem partem pterostigmatis arcuatim rapto. Tlioraee vlridi. Abdomine inaris coeruleo, ab tertio segmento ad finem fascia dor- sali longintudinali lineisąue trałisversalibiis nigris. Ap- pendicibiis a^ialibus inferioribus ma7ńs p)lus longis quam latis.

Wargi żółtawe. Czoło sino żółte, na wierzcłiu błęlvitne z modrawo śniadą, łuliowatą płamą. Ciemię czarne. Zagło- wie żółte. Pierś cała jednolicie żółto zielona. Nogi z wyjąt- l<:iem nd, rndawo żółtycli, czarne. Międzysł<:rzydle błęlvitno npłamione. Żyłł^a naramienna żółta, u $ jaśniejsza niż u cf Błonica biała, na zewnętrznym dołe śniada. Dwa nasadowe pierścienie odwłol<:a u cT błęlcitne u 9 przeważaj ąco zielone, częściowo błęl<:itno cieniowane. Odwłołi: do końca począwszy od trzeciego nieco zwężonego pierścienia u cf jaskrawo błę- l<:itny z czarnym paskiem, podłużnie przez cały grzbiet od- włoka ciągnącym się i z poprzecznemi, czarnemi ła^eskami; u $ do końca jednolicie śniado rudy. Górne przysadki (^ przy nasadzie zwężone, po środku rozszerzone, na końcach tępe ; dolne dłuższe niż szerolvie.

c? D, c. 82 mm D. s. 52 miii.

Rozpowszechniony po całej Galicyi w wielu okolicach przy sta- wach i brzegach, jednakże pojawia się na osobności. (W okolicach Lwowa, Janowa, Lubaczowa, Sokala, Czortkowa, Kołomyi. Przy sta- wie Smreczyńskim w Tatrach 13. sierpnia. W okolicy Krakowa). Lata wyłącznie nad wodą zapędzając się za zdobyczą tylko na krawędzie brzegów ; w dołach od ostatnich dni maja do ciągu września, w gór- skiej krainie wśród lata. 9 jest o wiele rzadszą od c^ .

ANAX. 109

W okolicy Głogowa w Królestwie polskiem (Dr. Hagen). Na Ślą- sku bardzo rzadki (Charp.). W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). Na Węgrzech (Ocksay). Między Wołgą a Uralem (Evers,). W Char- kowskiej gubernii w Rossyi (Charków, Sławiańsko, Kupiańsko) (Jar.). W gęstych szuwarach przy rzece Sule w Poltawskiej gubernii w Rossyi 20. czewca (Rd. 2.). W krajach okoto północnego koła biegunowego niespostrzeżony, zresztą rozpowszechniony po całej Eu- ropie aż do wybrzeży morza śródziemnego. W krajach Afryki, Egi- pcie, Dongoh, Algierze ; na wyspach Kanai-yjskich, na i)rzylądku Do- brej Nadzieji. W Syberyi, Turkiestanie, w Syryi i w Azyi mniejszej (Hag, Sel. Brau.).

O Anax lunatus. Kol.

Aeschna lunata, Kol. Buli. de la Soc. Natur, de Moscou, XXIV. p. 499. (1856). Gatunek ten, w monografiach najnowszych nie opisany, pojawia się na stepach Kirgizkich (Kirb. S.).

O 40. Anadc partlienope, Sel.

Aeschna parthenope, Sel. Buli. Acad. Belgiąue p. 389 (1839). Anax parismus, Ramb. (Ra mb. Piat. 1. fig. 10. app. an. J'). StrucUira corporis imperatori, Leacli. similli7nus. Tlto- race oleoso rufo. Duobiis segmentis anterioribin^ abdomi- nis coeruleis, reliąuo abdomine fusco, faseta dorsali lon- gitudlnali nigra. Appendicihus analibiis inferioi'ibus maris- plus latis quani longis.

Czoło jednolicie żółte, Górna warga czarno obrzeżona. Tułów żółto rudy. Nogi czarne. Żyłka naramienna żółta. Znamię śniado czerwone. Błonka u nasady siwa, na dole biała. Odwłok, z wyjątkiem drugiego i przedniej połowy trzeciego pierścienia błękitnych, ciemno śniady albo ciemno zielony z niebieskim odcieniem, tylko z czarnym podłużnym paskiem po środku grzbietu ; u niektórych 9 drugi i trzeci pierścień odwłolva całkiem śniady. Dolne przysadki cJ wię- cej szerokie niż długie. (Opis według Tiimpla). D. c. 65 mi}t D. s. 45 niu).

110 Fam. AESHNIDAE.

Według dotychczasowych spostrzeżeń najdalej na północ w Ber- linie i w okolicy Meklenburskich Strzelić zauważany. W okolicy Nea- polu. Koło Paryża i w południowej Franc3'i. W Turcyi. W Praterze we Wiedniu. W Tyrolu. W Szwajcaryi przy jeziorach w większej ilo- ści. W Algierze i w Turkiestanie (Br. E. T.).

2. Genus Aeschna, 111. Żagnica*) Leś.

Aeschna, Illiger Ent. Magaz. p. 126. (1802). — Aeshna Fabricius (part.) Syst. Ent. (1775).

Ciało silne, r ó ż n o w i e 1 k i e. Oczy złożone na wierzchu głowy na dłuższej linii z e t lv n i ę t e. Skrzydła przeźroczyste lub zabarwione, lecz b e z p 1 a m i s t e ; tylne u cf na tylnym b r z e g u n a- sadowym l^ątowo wycięte, u 9 z ału kowane. Od- włok z w y k 1 e p s t r o !> 1 a m lv o w a n y i k r e s lv o w a n y u cf ZUS zko w a te mi n aroślami po bolcach drugiego przedniego pierścienia odwłoka.

== 41. Aeschna Juncecif Lin.

Libellula juncea, Lin. Syst. Nat. pag. 544. (1758).

Aeschna caucasica, Sel. (Sel. H. pag. 300.).

(Charp. Lib. Europ. Tab. XX. c^ Q — T. Taf. IX. cf )•

Thorace brunneo, in antica parte vittis duabus an- gustis flavis, nigro marginatiś. Sectore no dali media j^te- rostigmati 'propiori. Segmento tertio abdominali in duo- biis sezis coaretato. Appendicibus analibus superioribus brunłieis ; 7na?'is laneeolatis, supra j)aullulnni striatis, po- litis, feminae laneeolatis, modice aeutis.

U cT wargi żółte, czoło i ciemię zielono żółte, na \vierz- cliu czoła czarna plama w kształcie litery T lub grzybka.

*) Polskie nazwy w spisach ME. i Dz. P. wymienionych w li- teraturze dla Aeschna, Fab. Szklarek i dla Brachy tron, Evans. są przestawione, ponieważ nazwa Żagnica jest więcej używana dla ozna- czenia dawniej niepodzielnego rodzaju Aeschna.

AESCHNA. 111

Trójkąt zagłowia żółty. Pierś i tło odwłolca śniadawo żółto rude. Przód piersi z dwoma podtużnemi, zielono żóltemi l<:resami, Itażdy l)o]v piersi z dwoma ul^iośnymi, żółtymi pa- slvami w czarnej oprawie. Nogi czarne, tyłlco przednie uda więcej niż przez nasadową połowę czerwonawe. Między- słcrzydłe zielono i niebieslvo plamkowane. Żyłl<:a naramienna na przedniej krawędzi i żj^lki poprzeczne na przedniej po- łowie żółte, inne żyłki śniade, Gałązl^a węzełkowa do środ- kowej części długiego i wąskiego, śniado żółtego z opalo- wem odcieniem, znamienia zl)liżona. Błonlva czarniawa, przy nasadzie biaława. Pierwszy pierścień nasadowy odwłoka po wierzchu białawo uwłosiony, po środku z podłużną żółtą łcresą. Po wierzchu znacznie zwężonego trzeciego pierście- nia i na lvażdym następującym pierścieniu aż do ósmego włącznie na przedniej połowie dwie poprzeczne żółte lvre- slvi i żółte plamy bo bol^acli ; na tjdnej połowie po środlvU wierzchu dwie duże niebieslvie plamy w czarnej oi3rawie, ciągnące się także na dziewiątym i dziesiątym pierścieniu. Górne przysadki lancetowate, z wierzchu nieco czółenko- wato wyżłobione, gładkie, żółto śniade z ostrym łvoniuszkiem, dolne trójkątne, z wierz cliu wyżłobione.

U 9 występują następujące różnice: Czoło żółte. Trój- kąt zagłowia ciemno żółty. Międzyskrzydle zielono żółto uplamione. Dwie niewyraźne zielone kreski na przodzie tu- łowia. Na drugim pierścieniu odwłol^a w środku żółta linia i na obu bokacli rozgałęziona zielona plama ; na tylnej po- łowie po środku od trzeciego pierścienia do końca odwłol^a po dwie zielone plamy. Górne przysadki odwłolva lanceto- wate z zaokrąglonymi Icońcami.

cf D. c. 80 mm \

^ ^ „.^ „o D. s. 50 mm.

9 D. c. 75—78 mm J

Na północno wschodniej przestrzeni Galicyi przy stawacli i ba- gnach, w dolinach rzek (Holosko wielkie koło Lwowa, Janów, Rawa, Radwańce kolo Sokala , Korzelice koło Przemyślan w dolinie Gnilej

112 Fam. AESHNIDAE.

Lipy. We wschodnich Karpatach i w reglach Tatr przy stawach To- porowym, Smreczyńslrim jakoteż przy bagnach; Kondratowa hala). Lata towarzysko w licznych okazach na jednem miejscu, rozla- tuje się także w lasach w pobliskości wody, wzbija się do wysokości szczytów najwyższych drzew. Pora pojawu dotychczas nie została należycie zbadana. Najwięcej okazów schwytałem w drugiej połowie lipca i w sierpniu. Koło stawu w Janowie zauważałem postarzałe okazy latające przez cały wrzesień.

Dnia 13. sierpnia zastałem przy Smreczyńskim stawie w Ta- trach uwijające się pospołu nad zwierciadłem wody ważki: Anax imperator Leach., Aeschna cyanea Miill., SomatocJdora alpestris Sel., jakoteż mniejsze: Sympełrum vulgatum L., flaveolum L., Pyrrhosoma nymphula Sulz., i między niemi w większej ilości okazów Aeschna juncea, L. Ponieważ była to pora południowa i słońce wznoszące się nad szczytami drzew oświecało znaczniejszą przestrzeń stawu, przeto ruch panował bardzo ożywiony między waż- kami, zaś Aeschna juncea prześcigała swoje równowielkie rówieś- nice szybkością i zwinnością lotu. Nagle wysunęła się chmura i za- kryła słońce, a gdy padły pierwsze krople deszczu, jakby na dane hasło wszystkie ważki pomykały w gąszcz leśną lub zapadały w za- rośla i krzaki. Gdy chmura przesunęła się i znowu zajaśniało słońce napowrót wylatywały z leśnej kryjówki, lecz tym razem nie od razu, lecz osobno jedna po drugiej, jakby niedowierzały, czy znowu deszcz ich nie spłoszy. Objaw ten świadczy o nadzw^^czajnej czułości ważek na zmiany atmosfery.

W okolicy Gdańska i Królewca w Wielkopolsce , Królestwie Polskiem. Na Śląsku (Sel. H.). W okoUcy Kamieńca podolskiego (Bel.). Koło Petersburga (Sel. H.). W okolicy Kazania w Rossyi (Sel. H.). Koto Kupiańska w Charkowskiej gubernii w Rossyi (Jar.). W Szwecyi od czerwca przez śródlato rzadka (Johans.). W Finlan- dyi w wielu okolicach (His.). W Anglii i na stałym lądzie w kra- jach górskich całej Europy i w Syberyi rozsiedlona (Br. E.).

Okazy krajowe w różnych okolicach schwytane różnią się wiel- kością i kształtem odwłoka tak u c^ jak u $.

O 42. Aeschna sąuainata, IMiill.

Lihellula sąuamata, Miill. Fauna Fridr. p. 62. (1764).

Lib. caerulea, Strom.

Aeschna horealis, Zett. (Sel. Brau. — Dz. P.).

AESCHNA. 113

Contagione oculorum aliąuanhim, longiori, ąuam triangulum ocGijńtale. Thorace fusco b7'unneo, antice vit- tis duabus pawis, in lateribus vittis duabus angustis, flezuosis, cae7'uleis. Sectore subnodali medium pterostigina post biramoso, ramo jjrimo tenuiore. Pterostigmate oblongo fusco, membranula nigricante. Abdomine caeruleo - macu- lato, segmento tertio in marę valde, in femina modice coarctato. Appendicibus analibus superioribus ma7'is apice obtusis, infra tubereulo basali munitis. (Johans. pag. 77.).

Górna warga żółta, na dole i po bokach czarno ob- rzeżona. Na wierzchu czoła z czarną plamą w kształcie li- tery T albo grzybka. Tułów rudo lśniący, na przodzie z dwoma małymi, zielonymi lub błękinymi, na każdym boku z dwoma szerszymi, tak samo ubarwionymi, paskami. Nogi ciemno śniade, tylko uda i piszczele zewnątrz żółte. Mię- dzyskrzydle błękitno plamkowane. Gałązka podwęzełkowa za środkiem znamienia na dwa konary podzielona, z któ- rych przedni jest cieńszy i nikły. Znamię ukośno czworo- boczne, śniade. Błonlva cała czarniawa. Odwłok ciemno śniady, na trzecim pierścieniu więcej u cf niż u $ zwężony ; pierwszy pierścień po bokach żółto uplamiony z niebieską tylną krawędzią ; drugi pierścień niebieski z dwoma po- przecznemi, żółtemi Icreskami; trzeci pierścień niebieski z czarną kreską po środku i z dwoma stalowemi plamkami, czwarty do siódmego niebieski z ciemnemi kreskami po środku ; ósmy niebieski z oszczepowatą ciemną plamą ; dzie- wiąty i dziesiąty pierścień przeważająco niebieski, zwłasz- cza na przedniej części. Górne przysadki cf śniade, tak dłu- gie jak dwa końcowe pierścienie, lancetowate, wewnątrz z rzadka uwłosione, garbkowate przy nasadzie i z ostro- krawędzistą podłużną listewką; dolne trójkątne z uciętym wierzchołkiem, przy nasadzie szeroliie. Górne przysadki 9 lancetowate tak długie jal<: dwa końcowe pierścienie.

D. c. 60 mm D. s. 43 mm.

8

114 Fam. AESHNIDAE.

Ważka ta dawniej jest już znaną jako rozpowszechniona na Śląsku (Sel. H. pag. 121.).

W Laponii jest pospolitą i spostrzeganą dnia 16. i 28. czerwca koło miasta Umea (Zett. Sel. H.). W Skandynawii rozpowszechniona (Johans.). W Finlandyi w kilku okolicach zauważana (His.). W An- glii , Alpach , Bawaryi , Karyntyi , Tyrolu ; w Syberyi prz}' rzece Wilnie (Br. E.).

Jako mieszkanka górskich krajów z wszelkiem prawdopodo- bieństwem odszukaną być może w Tatrach , do gór Śląska przjie- gających*).

= 43. Aeschna coluherculus, Harr.

Libellula coluhercnlus, Harr. Exp. Engl. Insect. t. 2. (1782). Aeschna mixta, Latr. Hist. Nat. Crust. Ins. (1805). —

(Charp. — Sel. — Brau. — N. E. — Dz. P.). Aeschna alpina, Sel. (Sel. H. p. 125. — Mey. D. pag.

340. — Brau. E. pag. 36. (298). (Charp. Lib. Europ. Tab. XIX. c^ C et app. o — T. Taf.

vni. c^9).

In vertice frontis macula fiigra T expressa. Thorace brunneo ; in fronte vittis duabiis angusłis brevibus cae- ruleo flavis, latiot^ibus vittis duabus lateribus flavis. Sec- tore nodali externo pterostigmati propiore. Appe^idici- bus analibus sype7'io?'ibus maris subtus nudis , feininae segmentis duobus ultimis longio7'ibus.

Wargi, czoło i szczyt ciemienia żółte. Plama czarna w kształcie litery T na wierzcliu czoła wyraźna z czarną nasadą ciemienia złączona. Tułów cały żółto śniady, na przo- dzie z dwoma wąslvimi l^rótliimi, modro żółtymi, po bolvacli z clw^oma szerszymi, iil<:ośnymi, żółtymi pasliami. Między- skrzydle modro iiplamione. Nogi czarne, tyll^o uda zewnątrz czerwonawe. Gałązl^a węzełkowa do zewnętrznego znamie- nia zbliżona. Żyłlva naramienna żółta, nieli:tóre żyłlci po-

*) Po należytem sprawdzeniu okazało się, że okaz z Toporo- wego stawu w Tatrach w zbiorach Akademii Umiejętności znajdujący się (Dz. P.) jest samicą gatunku Aeschna juncea Lin.

AESCSnA. 115

prżeczne ciemno żółte, reszta żyłek czarna. Sltrzydła prze- źroczyste. Znamię żółto śniade. Błonica cała czarniawa. Od- włolv u (^ rudawo śniady z czarnym odcieniem, na trzecim pierścieniu zwężonj^; na pierwszym pierścieniu ])o l)ol\:acli żółto plamlvOwany, na drugim j)o środl<:u ze strzałlvowatą, prawie trójl<:ątną plamą, na li:ażdym dalszym pierścieniu do lvońca parami sino niebiesl<:icli l\:reselv i niebiesl<:icli plam opatrzony. Odwłok 9 żółto śniady; na pierwszym pierście- niu po l)olvacli, na drugim po środl<:u ze strzałlvOwą żółtą plamą; na każdym dalszym pierścieniu do końca po wierz- chu po parze żółtycli plamek lub poprzecznych kresek. Górne przysadki cf lancetowate z ostrym koniuszkiem, z wierzchu niewyżłobione, na spodzie gładkie, bezzębne. Górne przysadki $ węższe niż u cf, dłuższe niż dwa koń- cowe pierścienie.

D. c. 60 imn D. s. 38 mm. (u najmniejszych okazów).

Jedna z najpospolitszych zagnie w całej Galicyi rozsiedlona. Jawi się od połowy sierpnia do połowy października. W największej ilości lata w zalesionych jarach wyżyny podolskiej jakoteż w wąwo- zach i parowach górskiej krainy Karpat, skupia się w gromadki la- tające w szybkich zwrotach do wysokości szczytów najwyższych drzew; przebywa najchętniej w pobliskości potoków otoczonych lasami.

W większej niż w innych latach ilości pojawiła się w r. 1888 na podgórzu wschodnich Karpat w okolicach Kołomyi i w następu- jącym r. 1899 w okolicy Czerniowiec. Według innych podań poja- wiła się także w innych okolicach Galicyi w niezwykłej ilości. Objaw ten wykazuje, że żagnica ta odbywa często gromadne wędrówki.

Na całym obszarze krajów od Królewca do Wiednia; w połud- niowej Rossyi między Wołgą a Uralem (Sel. H. pag. 154.). W gu- berniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi w świeżo wylęgłych okazach już w lipcu zauważana ; lata w sadach i lasach także po za- chodzie słońca aż do końca września. W Moskiewskiej gubernii (Rd. 2.). W faunach Szwecyi, Finlandyi , Laponii, Sardynii i Korsyki brakuje, zresztą w innych krajach Europy rozlegle rozsiedlona. W Algierze, Syberyi i na stepach Kirgizkich (Br. E.).

116 t^am. AESHNIDAE.

= 44. Aeschna affinis, Lind.

Aeshna affinis, Lind. Opusc. Scient. (1823). (Lind. Tab. 4. fig. 2. — Char p. Lib. Europ. Tab. XVIIL C^" 9 et app. cf. — T. Taf. X. cf et abd. 9).

Structura ut colubercubis Harr., colore pallidiori. Fronte thoracis brunnea, vittis duabus angustis caeruleis, lateribus viride flavis, lineis duobus subtus raniosis ni- gris. Appendicibus analibus superioribus maris subtus uno dente basali ; feminae segmentls duobus ultimis aeque longis.

Do colubereulus Harr. bardzo podobna, lecz nieco większa i nieco jaśniej ul)arwiona. Oczy modre, n 9 zielone. Przód tułowia żółto śniady, z dwoma wąskimi, modrymi pa- skami, po bokach zielono żółty, z dwoma na spodzie rozga- łęzionymi, czarnymi paskami. Odwłok u (^ czarno zabar- wiony z niebieską strzałką przez środek prawie na całej długości drugiego pierścienia i od drugiego pierścienia do końca niebiesko plamkowany z ciągnącemi się rzędem pa- rami niebieskich plam przed tylną krawędzią każdego pier- ścienia. Górne przysadki cf z jednym zębem przy nasadzie. Odwłok 9 rudo śniady, żółto plamisty i kreskowany na każ- dym pierścieniu; górne przysadki tak długie jak dwa koń- cowe pierścienie.

D. c. 60 tnm D. s. 40 mm.

W pobliżu stawów i bagien na północnej nizinie Galicyi wscho- dniej rozpowszechniona, lecz tylko w niektórych latach w większej ilo- ści zauważana. Mianowicie pojawiła się w lecie 1866 r. w Hołosku wielkiem koło Lwowa w znacznej ilości. W okolicach Janowa, Luba- czowa, Rawy, Radwanice na północnym niżu i Skały nad Zbruczem na Podolu spostrzegana. Jawi się od lipca do pierwszych dni września.

Żagnica ta najwięcej lata bhsko gałęzi drzew i wciska się mię- dzy konary i szpilki drzew szpilkowych szukając zdobyczy, przy- czem zawisa na jednem miejscu i drganiem skrzydeł stara się utrzy- mać w równowadze. W locie jest szybką i zwinną więcej niż pokre- wne gatunki, dlatego nie łatwo daje się pochwycić.

AESCHNA. • 117

Na Śląsku (Charp.). Między Wołgą a Uralem (Kvers.). W gu- berniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi od końca czerwca przez lipiec i sierpień (Rd. 1. 2.). W Szwajcaryi pospolitsza niż coluhcrculus Har. i w niektórych latach w większej ilości (Mey. D.). Tylko w niektórych krajach południowej i południowo wschod- niej Europy rozsiedlona; w Algierze i Turkiestanie (Br. E.).

G Aeschna constrica, Say.

Aeshna constrieta, Say, Journ. Acad. Phil. p. 11. (1839).

Aeschna constrieta, Hag. Neur. Nord. Amer. p. 123. (1861).

Aeschna palmata, Hag. Stettiner ent. Zeit. (1856).

Aeschna a?'undinacea, Sel. Ann. Soc. ent. Belg. (1872). Koło Irkucka w Syberyi, w Kamczatce i północnej Ameryce.

O Aeschna serrata, Hag. Stett. ent. Zeit. (1856). Na stepach Kirgizkich (Kirb. S.).

O Aeschna crenata, Hag. Stett. ent. Zeit. p. 369. (1856) pag. 97. (1858). Aeshna eremita, Scudd. p. 213. (1866). Aeschna e7'emitica, Hag. Opis : De Selys-Longchamps et Mc. Lachlan, Materiaux pour une Faunę Neuropterologiąue de 1'Asie septentrionale, Bruxelles 1872. W okolicy Irkucka w Syberyi przy rzece Wilna i w północnej Ameryce (Kirb. S. — Br. E.).

O 45. Aeschna ynaocima, Heikel.

Edward Hi singer: Aftryk ur pro Fauna Fennica Notiser. 3. Haft pag. 117. Helsingsfors (1861).

Similis jimceae, sed differens magnitudine nonnildl majore et cq)pendicibus analibus maris su2?ra serrulatis, abdominis segniento tertio feminae non coustiHcło appen- dicibusgue analibus angustis lanceolato attenuatis acu- tioribus. (O. A. Heil^el.),

Wedłng opisn autora podobna do juncea Lin., lecz nieco większa. Niebieskie plamy na wierzcliu trzeciego pier- ścienia odwłoka na wąsidej ciemnej przedziałce ze sobą

118 ' Fam. AESHNIDAE.

zetknięte. Górne przysadki cf na wierzchu piłkowato rzeź- bione. Trzeci pierścień odwłoka $ nie zwężony, górne przy- sadki lancetowato wydłużone, ostrokończyste.

D. c. 86 mm, D. s. 53 mm.

D. odwłoka 60 'inm. D. przysadlvów 6 mm.

W lipcu i sierpniu koło jeziora Lojo w Finlandyi odszukana w wielu okazach (His.).

= 46. AescJma cf/anea, Miill.

Libellula cyanea, Miill. (1764).

Aeshna maculatissmia, Latr. (Charp.).

Aeschna juncea, Charp.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXIII, cf $ — T. Taf. IX. c^ §). In vertice frontis macula nigra T basi mi?ius clara Thorace antice duobus maculis ovalis, viride flavis , in lateribus linea nigra .^nbfus ramulosa. Pterostigmate brevi, 7iigro. Ajrpendicibus anaiibns superioribus maris supra cavaticis, nigro marginatis, bicoloribus.

Wargi i czoło żółto zielone; górna warga czarno ob- rzeżona. Na przód zie czoła pozioma czarna kresa, na wierz- chu czarna plama w kształcie litery T czyli grzybka, z nie- wyraźnym trzonkiem. Tułów z przodu rudo śniady z dwoma owalnemi zielono żółtemi islamami, po bokach zielony i żółty, z ukośną, rozgałęzioną czarną kresą. Nogi czarne, tylko przednie uda białawo paskowane. Międzyskrzydle żółto plam- kowane. Żyłki skrzydeł czarne, żyłka naramienna śniada. Gałązka węzełkowa do wewnętrznego znamienia zbliżona. Znamię krótkie, żółto śniade. Błonka biała, na spodzie czarna. Odwłok u cf śniado czarny, na trzecim pierścieniu znacz- nie zwężony, od pierwszego do końca siódmego pierścienia po wierzchu zielono, po bokach niebiesko plamkowany, na trzech końcowych pierścieniach tylko po wierzchu zielono, kreskowany i niebiesko plamkowany; niebieskie plamy po wierzchu jak u innych gatunków następują w parach przed tylną krawędzią pierścieni. Gónifi przysadki cf po środku

AESCHNA. 119

rozszerzono, po wierzchu wyżłobione , wewnątrz białe, ze- wnątrz czarno uramlvOwane, zatem dwubarwne, na Icońcacli załuliowane, z ostrym koninszlviem,

Odwłolc u 9 żółtawo śniady z czarnym odcieniem na trzecim pierścieniu nieco zwężony; od drugiego pierścienia do lvOiica po bolvacli żółto uplamiony, a od trzeciego do ósmego włącznie pierścienia na przedniej połowie parami trójkątnycli żółtj^cli plamel^ upłamiony. Górne przysadl<:i 9 skalpełowate, zaostrzone, prawie tale długie jak dwa l<:oń- cowe pierścienie.

D. c. 76 mm D. s. 50 nim.

Po całej Galicyi, we wszystkicłi okolicach, tak na równinach, ja- koteż w pagórkowatej i górskiej krainie zwłaszcza na lesistych obsza- rach, rozpowszechniona. Na Podolu w jarach lasami poszytych. Naj- więcej pospolita miejscowościami w górskiej krainie Karpat. W Ta- trach w reglach.

Nie lata towarzysko , lecz pojedynczo na liniach , polankach, nad drogami i ścieżkami śródleśnemi i najczęściej wzdłuż biegu po- toków. Snuje się na pewnej przestrzeni tam i napowrót, zwykle bar- dzo nisko nad ziemią lub nad powierzchnią wody. W przeciwieństwie do innych zagnie, garnących się do miejsc nasłonecznych, przebywa w miejscach cienistych, w krzaczystem poszyciu lub zadrzewieniu. Na bezdrzewnych stepach trawiastych lub łąkowych obszarach koczuje nad oczeretami lub bagienkami okolonemi drzewami, krzewami albo burzanami. Spostrzega się ją także stale przebywającą nad sadzaw- kami w gajach, sadach i parkach. W towarzystwie liczniejszem lata przy zadrzewionych brzegach stawów. Poczwarka żyje nietylko w sta- wach i bagnach, lecz także w małych bagienkach i nawet kałużach, z deszczowych opadów powstałych.

Pojawia się od pierwszych dni lipca do najpóźniejszej jesieni, miano^^^cie do pierwszych przymrozków.

W Ivrólestwie polskiem (Sel. H.). Na Śląsku (Schneid.). W oko- Hcy K^azania w Rossyi (Sel. H.). W spisach Charkowskiej i Połtaw- skiej gubernii w Rossyi nie wykazana. W Szwecyi do końca sierpnia (Johans.). W Finlandyi (His.).

Z w}'jątkiem Grecyi, Korsyki i Laponii rozsiedlona po reszcie Europy (Br. E.).

120 Faiu. AESHNIDAE.

= 47. Aeschna grandis. Lin.

Libelhda grandis, Lin. Syst. Nat. (1758). (Charp. Lib. Europ. Tab. XXIV. 6" 9- — T. Taf. X. c^^ et abd. 9)-

Yertice frontis non exp?'esso 7naculata. Lateribus tho- racis vittis duabus viride flavis. Alis flavescentibus ; sec- tore nodali medio pterostigmati propiore; pterostigmate angusto, rufo brunneo. Abdoniine raro niaculato.

Wargi, czoło, ciemię i trójkąt zagłowia rdzawo żółte ; wierzcli czoła z niewyraźną, łulvOwatą, wąslcą, śniadą plamą. Tułów rudo śniady, po bokacli z dwoma ukośnymi zielono żółtymi i^askami, czarniawo obrzeżonymi. Nogi rudo śniade. Międzyskrzydle z czterema niebieskiemi plamami przy nasa- dzie skrzydeł. Skrzydła rdzawo żółto zabarwione. Znamię wąskie, rdzawo śniade. Błonka biaława na dole szara. Od- włolc u c? rudo śniady, na trzecim pierścieniu zwężony, od trzeciego do końca przedostatniego pierścienia parzysto nie- biesko plamkowany i od drugiego pierścienia poprzecznie żółto kreskowany. Górne przysadki cJ' lancetowate, gładkie nieco ciemniejsze od tła odwłoka.

Odwłok u 9 żółto śniady, od drugiego do ósmego włą- cznie pierścienia poprzecznie żółto kreskowany i tyll\:o na drugim pierścieniu z dwoma niebieskiemi plamami.

(^ D. c. 78 7nm \

r^ T\ na f D. s. 50 mm.

9 D. c. 7Qmm j

Żagnica ta wpada w oko między innemi pokrewnemi żagni- cami rdzawo żółtem zabarwieniem skrzydeł; ożywia okolice latając wysoko ponad wierzchołkami drzew. Spotyka się ją także nad ocze- retami i łanami zbóż na stepach trawiastych. Po całej Galicyi w pe- wnych okolicach, najwięcej przy stawach i bagnach rozpowszechniona, zwykle na osobności, lecz przy większych stawach równin i w gór- skiej krainie Karpat w wąwozach , w których przepływają potoki, w drużynach złożonych z kilku okazów na jednem stanowisku. Lot tej żagnicy powolny. Unosi się wysoko jak ptak drapieżny, raz zawisając na jednem miejscu przez dłuższą chwilę, to znowu pły-

AESCHNA. 121

wając w powietrzu posuwisto, a ujrzawszy zdobycz lub samiczko zmienia lot na szybkość strzały i w zygzakowatych lub esowatych zwrotach spuszcza się nagle z wysokości.

Samice podczas składania jaj okrążają brzegi stawów i wybie- rają do usiadu sterczące nad powierzchnią wody roślinne liście lub badyle, na kt(3r}'ch usladają i zgiąwszy w kabłąk odwłok końcem wyszukują miejsca w roślinach do nakłucia ostrem pokładełkiem, z którego za naskórek roślinny zsuwają jaja.

Najliczniej zauważana przy stawie w Janowie, Wulce Poturzyc- kiej , przy stawach w reglach Tatr i we wschodnich Karpatach ; w mniejszej ilości przy oczeretach na Podolu koło Czortkowa, a po- jedynczo w innych okolicach Galicyi. Jawi się na dołach od ostatnich dni czerwca po koniec września, w górskiej krainie przez sierpień.

W Królestwie polskiem (Sel. H.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w czerwcu i lipcu, jakoteż w okolicach Dorpatu, Kaza- nia, przy rzece Wołdze w Rossyi (Rd. 2. — Sel. H.). W Szwecyi rozpowszechniona w hpcu i sierpniu. Także w Laponii (Zett.). W Fin- landyi przy jeziorach (His.). W Szwajcaryi w niektórych okohcach, lecz w Alpach niezauważana (Mey. D.). Oprócz powyższych krajów we Francyi, Anglii, Belgii, Holandyi, Niemczech, Styryi, Tyrolu, na stepach Kirgizkich (Br. E*),

Z powyżej przytoczonych dat rozmieszczenia wynika , że jest mieszkanką północnej i środkowej Europy i przyległej zachodniej Azy i.

= 48. Aeschna isoceles, Milll

Libellula guadrifasciata, var. /? isoceles, Miill. Nova Acta.

Leop.-Carl. III. (1767). Aeshna rufescens, Lind., Sel. (Ramb. Br. — Dz. P.). (C h a rp. Lib. Europ. Tab. XXV. c^ $ — T. Taf. X. 9 et abd. ^).

Yertice frontis linea transversali nigra. Alis hyali- nis, sectore nodali eztemo 'pterosUgifnati -propiore. Lateri- bus thoracis viUis duabus brevUms , viride flavis. Seg- mefito secundo abdominis macula hastulata, flava; reli- quo abdomine obscui^o.

Wargi, czoło i trójkąt zagłowia żółte. Na szczycie czoła poprzeczna, czarna l^resa. Szczyt ciemienia żółty, nasada czarna. Tułów żółto rudy, po bol^acli na spodzie z dwoma l<:rótlvimi, zielono żółtymi pasl<:ami. Uda nóg czerwonawo

122 Fam. AESHNIDAE.

Żółte, piszczele i stopy czarne. Skrzydła przeźroczyste, przy nasadzie zwłaszcza tylne około błonki, szafranowo żółto za- barwione. Żyłki czarne; naramienna na przodzie żółtawa. Gałązka węzełkowa do zewnętrznego końca znamienia zbli- żona. Znamię śniado żółte. Błonka dnża, czarniawa. Odwłok na trzecim pierścieniu u cf zwężony, żółto rudy, po wierz- chu drugiego i^rawie całego pierścienia z podłużną, strzał- kowatą, siarkowo żółtą plamą, bez dalszego jasnego ubar- wienia, niewyraźnie czarno kropkowany i kreskowany. Górne przysadki <^ z ostrymi końcami, z jednym zębem na spo- dzie przy nasadzie. $ różni się od cf nieco jaśniej ubar- wionem tłem ciała, jakoteż krótszemi i węższemi górnemi przysadkami.

cf D. c. C>%—10mm I

„ -p. _„ D. s. 46 mm.

9 D. c. 73 7nm \

Około stawów i bagien po Galicyi wschodniej tak na nizinach i równinach, jakoteż w okoUcach pagórkowatych i górskich rozpo- wszechniona.

Jawi się towarzysko od ostatnich dni maja przez cały czerwiec, a w niektórych okohcach jeszcze także w ciągu hpca ; ale już prze- starzała. (Okohce Lwowa, Rawy, Lubaczowa, Sokala, Przemyślan, Czortkowa, Kołomyi z podgórzem). Po wylęgu z poczwarki zalatuje na poręby i polanki śródleśne, a pod koniec pojawu stale przebywa blisko wody, przelatując nad jej powierzchnią i usiadając najchętniej na trzcinie lub sitowiu.

W Królestwie polskiem rzadka (Sel. H. pag. 267). Na Śląsku (Charp.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej wRossyi w czerwcu w pobliskości wody (Rd. 1. 2.). Między Wołgą a Uralem (Evers.). W Szwecyi podczas śródlata (Johans.). Na Węgrzech (Sel. H.). Z wyjątkiem Korsyki, Hiszpanii, Laponii i Finlandyi po reszcie Eu- ropy rozsiedlona; w Mingrelii (Br. E.).

= 49. Aeschna viridis, Evers.

Aeshna viridis, Evers. Buli, de la Soc. Natur, de Moscou.

p. 242. (1836). Aeschna aesfwa, Hansem. Aeschna vi7'ens, Charp.

AESCHNA. 123

(E vers. Buli. de la Soc. Natur, de Moscou Tab. 2. fi"-. 1. — Charp. Lib. Europ. Tab. XXII. d" ?• — T. Taf. X. 9 et abd. rf ).

In 7)ertice frontis macula nigra T basi angusta. Tho- race viridi, antice marginibus fuscis bipartito, lateribus immaculato. Costa vividi. Abdomine łuaris patUm, fmni- nae praestante viridL Appendieibus analibiis superioribus fjicwis inłiis raro ])ilosis.

Wargi żółte. Czoło jasno żółto zielone, na szczycie z czarną j^lamą w l^sztatcie litery T z niewyraźnym, wąs- lviin trzonkiem. Ciernie w czarnej, rozgałęzionej osadzie, po obu bołvacli z czarną łś:resą ; szczyt ciemienia i trójł<:ąt za- głowia żółte. Pierś trawiasto zielona, na przodzie ramko- watą, brunatną obwódlvą na dwie boczne części przedzie- lona, po bołcacli bez plam lub kresek. Nogi czerwono śniade. Międzyskrzydle zielono plamlvOwane. Skrzydła śniadawo zamglone; żyłka naramienna zielona, inne żyłlci czarne. Zna- mię wąskie, długie, rudo śniade. Błonica siwa. Odwłok cf rudawo brunatny, na trzecim pierścieniu zwężony; pierw- szy pierścień zielony z brunatną plamą po środku, drugi na przodzie zielony, na tyle i po bokach niel)iesl<:o plam- kowany, z brunatną przedziałką po środku ; dalsze aż do końca odwłolca parami niebieskich plam po środku przed tylną krawędzią i niebieskiemi plamami po l)okacli opatrzone. Górne przysadki cT skalpelowate, na końcacli tępe, we- wnątrz krótko uwłosione, zresztą gładkie, ciemno śniade; dolne w środku niebieskawe. Odwłok 9 jaśniej brunatny, zielono paskowany i plamkowany. Górne przysadki 9 tak długie jak dwa końcowe pierścienie, jednostajnie wąskie.

D. c. Q8m?n D. s. 44 Dfm.

Jawi się wyłącznie tylko po stepowo trawiastych dolinach rzek i przy stawach niektórych okolic w północnej części północnej niziny Galicyi wschodniej. (W okolicy Lubaczowa i Oleszyc przy rzece Lu- baczówce i około przyległych bagien i stawów. W okolicy Sokala nad Bugiem i około stawów i bagien). Lata stale nisko nad trawią-

124 Fam. AESHNIDAE.

stym kobiercem lub nad zwierciadłem wody, lecz nie zalatuje w zwarte drzewostany. Pojawia się tam, gdzie występuje, zwykle w liczniej- szem towarzystwie do tego samego gatunku należącem. Nie przestaje latać, jak inne ważki, po zachodzie słońca, lecz jeszcze podczas wie- czornego mroku, gdy już nawet dopatrzeć jej nie można, furkocze skrzydłami między nadwodnemi zaroślami. Jawi się od połowy lipca po koniec sierpnia.

W Królestwie polskiem rzadka. W okolicy Gdańska. Na Śląsku (Sel. H. pag. 129.). W Charkowskiej gubernii w okolicy Kupiańska w Rossyi (Jar.). W okohcy Sztokholmu w Szwecyi w sierpniu (Jo- hans.). Także w HoUandyi , Dalmacyi , Grecyi , na stepach Kirgiz- kich , w Syberyi (Br. E.).

Właściwą ojczyzną tego gatunku są zapadłe doliny rzek na ni- zinach lub równinach krajów wschodniej Europy i zachodniej Azyi rozpołożone.

3. Geniis Brachytron, Evans. Szklarek Waga.

Brachytron, Evans, Brit. Libell. (1845) — Aeschna, Charpentier (Sel. Hag. — Brau. N.).

= 50. Brachytron hafniensef Miill.

Libellula hafniensis, Miill. Fauna Fridr. n. 542. (1764). Aeschna pratensis, Sel. (Sel. H. pag. 113). Brachytro7i yermale, Evans. Aeschna pilosa, Charp.

(Sel. M. PI. 2. fig. 16. app. an. cf —Charp. Lib. Eu- rop. Tab. XXI. cf 9 — T. Taf. VIII. d" 9)-

Corpore piloso. In vertic6 frontis macula nigra T ex- pi^essa. Contagione oculorum vix longiori, ąnmti triangu- liirti occipitctle. Lateribus thoracis viride flaińs, nigro li- neatis. Sectore suhnodali sub intei^iore pterostigmate bira- f)ioso. Pterostigmate praelongo.

Wargi i czoło zielonawo żółte. Górna warga i czoło czarno obrzeżone, środek czoła z poprzeczną, czarną prze- paslią i z dwoma poprzecznemi, czarnemi kreslvami na dole. Wierzcli ciemienia i trójl<:ąt zagłowia śniado żółte. Na szczy-

BRACHYTEON. 125

cie czoła plama czarna w kształcie litery T, niewyraźna, trzonkiem z czarną nasadą ciemienia połączona. Linia mio- dzyoczna na wierzchu głowy zaledwie nieco dłuższa od trój- kąta zagłowia. Przód tułowia rudo śniady, z dwoma po- dłużnymi, zielono żółtymi pasl^ami. Nogi czarne. Skrzydła u 9 bardzo często całe, wyraźniej na przedniej części, żółto zamglone. Znamię wąskie i długie, ciemno żółte. Gałązlva podwęzełlvOwa pod wewnętrznem znamieniem na dwa ra- miona rozgałęziona; żyłka naramienna żółtawa, inne czarne. Błonka biała. Całe ciało z wyjątkiem ócz gęsto uwłosione. Odwłok walcowaty, ku końcowi zwolna coraz węższy; u cf po grzbiecie i po bokacłi niebieskiemi, u $ żółtemi plamkami i kreskami gęsto upstrzony. Górne przysadki cf i 9 wąskie i długie, cf' wewnątrz uwłosione, przed ostrymi końcami nieco szersze, po wierzchu z listewkowatym przyrostkiem.

D. c. 60—62 mm D. s. 39—41 mm.

Po całej Galicyi tak na nizinacłi i równinacłi jakoteż w pagór- kowatycli pasmach i na podgórzu wscłiodnicłi Karpat rozpowszecli- nion3\ Jawi się towarzysko, przy stawacli i bagnacli, w dolinacli rzelc w znacznej ilości od polowy maja po koniec czerwca.

Polatuje najwięcej nad zaroślami nadbrzeżnemi lub wodnemi, zalatuje także do okolicznych sadów i parków lub w razie odpowied- niego nawodnienia stale w nich koczuje. Lata szybko do połowy wy- sokości drzew wysokopiennych. Uganiając za zdobyczą napada także na równo wielkie pokrewne ważki jak n. p. Miedziopiersie, które jako mocniejsza zagryza.

W Królestwie polskiem i w ^ Wielkopolsce (Sel. H,). W oko- licy Kamieńca podolskiego (Bel.). W gubernii Charkowskiej w oko- Ucy Kupiaiiska w Rossyi (Jar.). W Szwecyi także w okolicy Sztok- holmu w czerwcu i lipcu (Johans.). We Francy i jawi się już w kwie- tniu (Sel. H.). W Szwajcaryi w wielkiej ilości przy jeziorach (Mey. D.). Z wyjątkiem Korsyki, Sardynii, Hiszpanii i Laponii wszędzie w Europie rozsiedlony. W Azyi mniejszej i Mingrelii (Br. N.).

Odmiana = var. 9- Fronte flava, wimaculata. Thorace anticeiminaculato.

126 i^am. AGUIONIDAE.

Między 9 na północnej nizinie Galicyi wschodniej ze- branemi u niektórych okazów czoło jest jednolicie żółte, bez czarnej plamy T i bez czarnego obrzeżenia, pierś na przodzie jednolicie rudo śniada bez jaśniejszych jjasków.

III. Famiha Agnoiiidae.

Łątkowe.

A. Subfamiha Agrioninae.

Świteziankowate.

1. Genns Agrion, Fabr. Świtezianka Now.

Agrion, Fabricius, Syst. Ent. (1775); Latreille Hist. Nat, Crust. Ins. (1802). — Calepteryx, Leach, (Ramb. Brau. Dz. P.).

Budowa ciała smukła, ciało metalowo lśnią- ce się. Skrzydła ku końcowi łukowato zaokrą- glone, przy nasadzie niezwężone, kabłąkowate, zabarwione; znamię fałszywe łuków k a złamana.

Eozliczne rodzaje tej podrodziny, odznaczającej się jaskrawem ubarwieniem i inne gatunki tego rodzaju , rozsiedlone są przeważ- nie w strefie gorącej, przy zwrotnikowej, całej kuli ziemskiej.

= 51. Agrion splendens, Harr.

Libellula splendens, Harr. Exp. Engl. Ins. (1877). Calopteryz splendens, Harr. (Sel. Brau. — Dz. P.). Calopteryx ludoviciana,' Ramb. Agrion parthenias, Charp.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXIII d" 9- — Harris, PI. XXX. fig. 1. 3. — T. Taf. IX. (^ $).

Corpore in marę caeruleo viridique, in femina vwidi nitente. Alis angustałis, (antieis 10 nim latissimis), in niare baH fineąuc Jiyalinis; fascia media fusca, i7i marę adnlto fusco caerulea ; in femina p,cllucide viridihus , pte- rosiigniate fetninae dilatato, albo.

AGRION. 127

Ciało całe jednolicie metalowo lśniące z wyjątkiem mdło czarnej głowy i brunatnych ócz, z odcieniami częścio- wemi barwy u c? granatowej, u 9 jasno zielonej. Nogi czarne, długimi kolcami opatrzone. Skrzydła cf pi'^^y nasa- dzie i na końcu przeźroczyste, po środku z szeroką, śniado czarną, z wiekiem granatową, wstęgą ; 9 jasno zielone zam- glone i użyłkowane, ze znamieniem fałszywem, (t. j. po bo- kach nioodgrodzonem białem) na dole łukowato rozszerzo- nem. Skrzydła bardzo gęsto użyłkowane. Przysadki czarne, u cf górne o połowę dłuższe niż dolne ; u 9 f>l^i6 krótkie.

D. c. 46— 48 mm D. s. 31—33 mm. Największa szerokość przednich skrzydeł 10 mm.

Przy rzekach i potokach po całej GaKcyi, we wszystkich oko- Ucach, w gromadkach rozpowszechniona ; na północnej nizinie przy namuhstych rzekach w bardzo wielkiej ilości. Lata na brzegach i usiada na osobności po krzewach, wikhnach i łozach.

Pospolita wszędzie od czerwca po za połowę sierpnia, a w nie- których okolicach nawet do połowy września. Samica podczas skła- dania jaj zanurza się cała w wodzie , dlatego miewa skrzydła i od- włok często zabłocone.

W Królestwie polskiem, Śląsku i w Wielkopolsce (Sel. Charp.). W okohcy K^amieńca podolskiego (Bel.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi od maja do ciągu Kpca ; przy zatokach rzeki Suły w wielkiej ilości (Rd. 2.). W Szwecyi i Laponii w śródleciu po koniec sierpnia (Johans.). W Finlandyi (His.).

Rozsiedlona po całej Europie z wyjątkiem Korsyki; w północ- nej Afryce; w zachodniej i północnej Azy i. W Syberyi przy rzece Wilna (Br. E. — Kirb. S.).

= 52. Af/rion virgo, Lin.

Libellula virgo, Lin. Syst. Nat. (1758). Agrion virgo, Charp. Hor. Ent. (1825). ' Calopteryx virgo, Ramb. Calepteryz haemorrhoidalis, Evans. Agrion festiva, Brulle (Grecia).

(Charp. Mon. Lib. Tab. XXXII. ^ 9 — Harris, Platę XXX. fig. 4. 5. — T. Taf. XL cf 9).

128 ^am. AGillONIDAE.

Corpore in marę caeruleo 'perv%dique, in femina vi- ridiąue nitente. Alis arcuatini dilatatis, in apice 7'otun- datis (antieis 12 mm latissimis), in tnare caeruleis, ex- trema apice hyalinis; in femina flavo nebulosis vel fii- sco fumatis, pterostigmate feminae albo, augusto.

Budowa i barwa ciała jak u splendens Harr., lecz 9 ciemniej, z wiekiem stalowo zielona. Połysk metalowy ja- skrawszy niż u splendens Harr. Skrzydła łukowato roz- szerzone, na kończynach zaokrąglone; u (S" ciemno grana- towe na samej kończynie przeźroczyste; u $ całe jednostaj- nie żółtawo zamglone albo najczęściej niejednostajnie za- dymione jakby okopcone, częściowo mglisto przeźroczyste ze znamieniem fałszywem białem, wąskiem.

D. c. d" 49 7nm 9 46—49 mm. D. s. c^ 32—33 mm 9 34 — 28 mm. Największa szerokość przed, skrzydeł 12 min.

Przy wodach stojących jakoteż przy potokach i strumykach w okolicach zadrzewionych. Rozpowszechniona po całej Galicy i. Lata nad brzegiem wody zalatuje jednakże na przedlesia, na poręby, polany i drogi śródleśne, usiada po liściach lub szpilkach dość nisko najchętniej na krzewach ; zrywa się od czasu do czasu, a polatawszy chwilę znowu wraca na dawne stanowisko. Gdzie jedna koczuje tam w pobliżu przebywają inne osobniki, lecz każdy osobno. Przebywa także w sadach i parkach nad sadzawkami. W okolicach pagórko- watych i górskich liczniejsza niż na równinach. W górach zalatuje do górnej granicy lasów.

Jawi się od pierwszej połowy, zwykle po 20-ym, maja do końca lata, lecz wcześniej przestaje jawić się niż splendens Harr.

Samica tak samo jak u splendens Harr. zanurza się cała w wodę podczas składania jaj. Przypadłszy do brzegu czepia się no- gami roślin w wodzie rosnących , posuwa się coraz głębiej aż do dna, wtykając w przestankach koniec odwłoka w szpary, w których zabezpiecza jaja przed prądem fali. Po spełnieniu tej czynności pu- szcza się wolno z prądem wody i wydostawszy się na powietrze z obłoconym odwłokiem i skrzydłami polatuje jak przedtem. Pewna część samic ginie podczas tej wodnej przeprawy.

W Królestwie polskiem między Odrą a Duną (Sel. H.). W oko- licy Kamieńca podolskiego (Bel.). W guberniach Charkowsldej i Poł-

AGUION. 129

tawskiej w Rossyi niezauważana. W Szwecyi i Laponii od czerwca do sierpnia (Johans.). W Finlaudyi (His.).

Z wyjątkiem Korsyki w całej P^uropio rozsiedlona ; w Azyi mniejszej, Syberyi, Turkiestanie (Br. E.).

Odmiany.

Między osobnikami tego gatunkn spotykają sio roz- liczne odmiany z powodu różnego ubarwienia, jakoteż roz- maitycli odcieni barw skrzydeł, zwłaszcza u samicy; różnice te powtarzają się najwyraźniej na okazacli zebranycli w^ pe- wnycli okolicach i krajach. Są to odmiany przedstawiające się jako rasy, pewnym miejscowościom lub krajom właściwe. jNIniej podlega takim odmianom gatunek sjilcndcns Harr. Odmiany w tutejszo krajowych zbiorach znajdujących się okazów gatunku virgo Lin. wykazują u samców albo ciem- niej albo jaśniej granatow^o niebieską barwę skrzydeł, które na końcach są mało albo rozleglej przeźroczyste, a niektóre samce różnią się jeszcze więcej ciemno, prawie czarno, śniadą barwą skrzydeł zamiast zwykłej granatowo niebieskiej.

Śniade lub czarniawe zabarwienie skrzydeł u samicy występuje na pojedynczych okazach w^ rozmaitej rozległości i w^ różnych odcieniach, albo jako zadymienie, albo jako obłoczkowanie, albo jako tylko zamglenie, u niektórych oso- bników^ tak dalece niew^yraźne, że skrzydła w^ygiądają jakby zupełnie przeźroczyste.

Jedną z wybitniejszych jest odmiana :

= var. violacea, mihi.

Tab. III. fig. 15. 9.

Alis rufo ftiscis, violaceo nUentihus, apice late liyalinis.

Skrzydła u samicy rudawo brunatne, mieniące się fio- letowo, na kończynach rozlegle przeźroczyste.

Odmiana ta pojawia się na północnej nizinie północno wscliod- dniej Galicyi przy bagnacli i stawacli, ale nie zbyt często.

9

130 I^am. AGRIONIDAE.

B. Subfamilia Coenagrioninae.

Łątko watę.

1. Geniis Platycnemis, Chni']x Pióronóo' Kluk.

Platycnemis, Charpentier, Lii). Europ. (1840). Ramlnir, Selys, Brauer.

Ciało wątłe. O d w ł o łv p r a w i o j e d n o s t a j n i o w h a 1" \\' i o D y, c i o m n i o j łv r o s !<: o w a n y 1 u 1) u p ł a m i o- n y, P i s z c z o ł e d w u }> a r t y 1 n y e li n ó o- p r z y n a j ni n i oj u s a m c a r o z s z e r z o n e. Nogi cierniste. S lv r z y d ł a przeźroczyste; p ó 1 łv a skrzydeł, przeważnie czworoboczne; znamię n Iś: o ś n i e c z w o i- o b o c z n e.

= 53. I*latycnet¥iis pennipes. Pall.

Libella pennipes, Pall. Reise (1771).

Agrion platypoda, Lind.

Agrion lacteum, Charp. var. Agricn puella, Fabr. var. Libellula albidclla, Viii. var. Platycnemis PecchlaU, Sel.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XLIII. f. 2. ^^ C — T. Tai.

V. d' 9).

Corporc nutris prueManic pallide cacrulro, fciiriiiar viri(lL Capiic .^upra nigro, viUii^ (liialnis fraiism-f^dl/Iuis ('(leruJris rei riiidilnis vel alhidii^. Tliorace antiee aeneo nigro, pellneJde lineaio. SegTnenUs ahdominis pimefis- dtt- ohus nigris, antieii^ nigro Uneatis, frilms eitreinif^ nigro iiiaeulatis.

U osobników ze zwykłem nbarwieniem eiala l)arwa u (^ modra, n 9 zielona przeważnie. Głowa z wierzchu czarna, mdło metalowa z dwoma jasnymi paslvami ; zagło- wie jasno nbarwione. Tnłów aa przodzie czarny, z dwoma n c^ modrawemi, u 9 zielonawemi kreskami, z którycli tylna jest węższa i l<;rótsza; po bokacli pasek u c? modrawy u 9 zielonawy. Nogi sino białe, zewnątrz całe z czarną l<^resą; dwie

PLATYCNEMIS. 131

pary tylnych piszczeli wiosłowato rozszorzone. Znamię na skrzydłach rudawo żółtawe, wewnątrz śniado zamglone. Od- włok u cf' najczęściej modrawy, u $ zielonawy, na końcu każdego pierścienia z dwoma czarnemi kropkami, które u niektórych okazów rozlewają się w kreski ; środek wierz- chu przynajmniej trzech przednich pierścieni podłużnie czarno paskowany; trzy końcowe pierścienie czarno smngowane lub plamkowane ; u niektórych olvazów cały grzbiet odwłoka podłużnie podwójnie czarno paskowany. Górne przysadki cf krótkie, grube, pateczlvOwate, dolne dłuższe, kabłąkowato do góry zagięte; przysadki 9 białawe, krótkie, wyprostowane.

D. c. 36 mm D. s. 23 mm.

Przy rzekach i większych potokach o powolnym spadku po ca- łej Galicyi i w Królestwie polskiem rozpowszechniony ; także przy stawach, szczególnie przy groblach i dotokach. Występuje gromadnie w znacznej ilości i w wiehi okoUcach nad rzekami na północnej ni- zinie i na Podolu w Gahcyi wschodniej. W górskiej krainie przebywa na podgórzu, lecz nie powyżej 800 m n. p. m. W Pieninach i we wschodnich Karpatach. W Tatrach nie zauważany. Jawi się od po- łowy czerwca ^o za połowę sierpnia. W górskiej krainie w śródleciu.

W okohcy Kamieńca podolskiego (Bel.). W guberni Połtawskiej w Rossyi w maju. Przy brzegach rzeki Suły z jłoczątkiem sierpnia (Rd. 2.), W Szwecyi w lipcu i sierpniu (Johans.). W Finlandyi (His.).

Rozsiedlony po całej Europie z wyjątkiem Laponii ; w Turcyi azyatyckiej, także w Azyi mniejszej, Mingrelii (Br. E.).

Odmiany.

Z powodu różnych odcieni barw ciała, zwłaszcza od- włoka gatunek ten więcej niż inne Łątkowate (Coenagrio- ninae), tworzy odmiany, odróżniające się od typowych ol\:a- zów. Znane są stałe ^powtarzające się odmiany, u l^tórych ubarwienie ciała bywa : a) cielistem , I)) sino modrem, c) żółto Ijialem, d) różowo białem, e) modro zielonem.

Najwybitniejszą odmianą jesl:

-= tmr, lactea, Sel. (Sel. H. pag. 168).

132 I^am. AGBIONIDAE.

ThoracG antice anguste nigro fasciato, lineis duahufi lateralihiis albis interpositifi. Abdomine lacteo, segmentis nigro miiiiilatis, pniicHsąiie duohus^ extremo don-talihiis, nigris.

Różni się od innycli odmian białcm jak mleko ciałem, szczególnie odwłokiem, wąsko czarno obrączkowanym na tylnej krawędzi i z dwoma czarnemi kropkami na końcn każdego pierścienia.

Pojawia się bardzo często wśród typowych okazów na północnej nizinie Galicy i wscliodniej.

W Finlandyi z początltiem lipca (His.).

G 54. JPlatycnemis acutipennis, Sel. (Sel. H. pag. 104). Platy cnemis diversa, Ramb.

TiSiis in marę dilatatis , in femina non dilatatis. Abdomine snpra aurantiaco vel roseo rufo, segmentis tri- bus eztreniis lineis duplicihus 7iigris. Appendicibus supr- 7'ioribus maris basi dilatatis, apice hifidis.

Różni się głównie od pennipes Pall. ubarwieniem od- włoka, n cf z wierzchu różowo czerwonem czyli pomarań- czowom, u $ jaśniejszem.

Rozsiedlony w zachodniej i południowej Francyi i w północnej Afryce (Sel. H. pag. 166.).

2. Genus Micronympha, Kirl). Tężnica Dz.

Ischniira, Charpentier, Lib. Europ. (1840) (Sel. Hag. Brau).

Ciało w stosunku do skrzydeł p r z e d ł u g i e, przeważnie ciemno ubarwione. Z a g ł o w i e z cl w o- m a o k r ą g ł a w e m i , j a s n e m i plamkami. Koniec dziesiątego pierścienia odwłoku samca wideł- lv o w a t V.

MICEONYMPHA. 1 33

== 55. 3Iic7'0}njnipha piirnllio^ Uharp. Agrion pumilio, Charp. Hor. Ent. (1825). Agrion aurantiaca, Sel.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXIX (^ ^ et var. — Ram b. PI. 7. fig. 4. d. 9 5. e var. aurantiacum).

Corpore nigro viridi, particulatim aeneo. Capite su- pra maculis duahu^ rotundis, glaucis. Mar ginę protkora- cis culminato. Abdominis maris segmento octavo postice, iionogue toto eganeis, segmento ultimo stipra postice bi- fido. Abdominis feminae segmentis tribus anterioribus et octavo i)t laterlbus flarls.

Pyszczek żółty, górna warga czarna. Wierzch głowy czarny z dwoma ołvrągławemi, sinemi plamami; zagłowie żółte. Tnłów na przodzie czarny, po l^olcacli u cf niebieslvawy, u $ żółto pomarańczowy. Przedtnłowie nieco pod lvątem da- cliówłvOwato wzniesione, po środłvn czarne^ jasno obrzeżone. Nogi biało sine u cf, biało żółte n 9» czarno pasl<:owane. Znamię ułvOŚnie czworoboczne, szersze niż dłuższe, u cf dwu- barwne, u $ blado brunatne. Odwłok cf po wierzchu czarno metalowy; od trzeciego do siódmego włącznie pierścienia na i^rzedniej krawędzi z dwoma sino niebieskiemi kreskami, ósmy pierścień na tylnej części, dziewiąty cały sino niebie- ski; lvoniec dziesiątego pierścienia z widełkowatym przy- rostkiem. Górne przysadlvi cf czółenkowate, czarne, uwło- sione; dolne haczykowato do środka zal^rzy wionę. Odwłoli $ po wierzchu ciemno zielono metalowy, na spodzie i jjo bokach trzech przednich i ósmego pierścienia żółty, krawędź tylna dziesiątego pierścienia nieco wypukła, głębol^o i wąsko wycięta. Górne przysadki $ bardzo krótkie, stożkowate, żółte.

D. c. 29 mm D. s. 18 mm.

Rozpowszechniona po Galicyi wschodniej , jednakże okohcami rzadka i w małej ilości przy bagienkach łąkowych. (Hołosko kolo Lwowa, Lubaczów, Dźwinogród nad Dniestrem, okolice Kołomyi). W górskiej krainie Karpat niezauważana.

134 Fam. AGEIONIDAE.

Od połowy czerwca po koniec sierpnia spostrzegana , lecz nie w każdej okolicy o tej samej porze i przeważnie w drugiej połowie sierpnia.

W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W umiarkowanej stre- fie po środkowej Europie rozsiedlona (Kirb. S.).

Odmiana = var, aurantiaca, Sel.

Corpore aurantiaco, tliorace antice vitta lata nigra. Są to samice zwyrodniałe (Iteteromorphes), pojawiające się między olcazami ze zwylcłem ubarwieniem.

=■- 56. llicfoni/mpJia eJegans, Lind.

Agriofi elegans, Lind. Opusc. Scient. (1823).

Agrion tuherculatum, Charp.

Ischnura elegans, Sel.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXVIII, fig. 2. — T. Taf. II. cf 9)-

Capite ut pumilio Cliarp. Margine p?'othoracis tri- partito, media parte crista ereeta. Abdominis maris seg- mento primo et octaro caeruleis, deciłłio gibberoso ; femi- nae segmento oetaro caerulco.

Wierzch głowy z dwoma ol\:rągław^emi, sinemi plamami. Przedtułowie w^yraźnie trójdzielne; środkow^a część w lvształ- cie wzniesionej listewki w^ydłużona, nieco zagięta. Prz(3d tu- łowia zielono czarny, mdło metalowy, z dwoma ii cf niebie- skimi, u 9 żółtymi paskami; boki tułowia u cf niebieskie, u 9 żółte. Nogi blado żółte, zewniątrz czarno pasl<;owane. Znamię ukośne, rów^no czw^oroboczne, w środl^u czarniawo zaćmione. Odwłok po środku cienki, w stosunku do skrzy- deł długi. Wierzch odwioka cf metalowo czarny, na przed- niej krawędzi pierścienia z cienką żółtą obwódką i z nie- bieskim przodem pierwszego i ósmego pierścienia; koniec dziesiątego pierścienia ze sterczącemi dwoma garbkami. Górne przysadki cf bardzo krótkie, dolne dłuższe, na w^e- wnątrz haczykowato zal^rzywione. Wierzch odwłoka C me- talowo ciemno zielony, na przedniej krawędzi pierścieni

ENALLAGAIA. 135

Z cienką, ż(')lt;i obwódką; ósmy l)ioi'ścień Cciły niebieski, ii;i spodnim Icońcu z krótkim kolcem ; górne przysadlvi ^ stoż- kowate, czarne.

1). c. 34 nnit I), s. 22 vini.

Rozpowszechniony po Galicyi wschodniej, lecz w wyższej krai- nie górskiej niezauważany. Jawi się w małoilościowych gromadkach po podmokłych brzegach stawów i bagien, najczęściej na moczarowa- tych łąkach, od końca czerwca po koniec sierpnia.

W okolicy Gdańska i Królewca w Królestwie polskiem. Na Ślą- sku (Sel. H.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi (Jar.). W okolicy Kazania w Rossyi (Sel. H.). W Szwecyi w śród- leciu około granic Laponii (Johans.). W Finlandyi koło Helsingfors i w innych miejscowościach (His.). Z wyjątkiem Hiszpanii, Portu- galii, Korsyki i Laponii wszędzie zresztą rozsiedlon}-. W Azyi mniej- szej, Syberyi, Turkiestanie (Br. E.).

Odmiana = var. aurantiaca, Bran.

Tab. IIL fig. 14. Wyrodki samic (lieteroiiiorphes), tak samo jak u pa- ndlU) Cliarp. pomarańczowo ubarwione, zdarzają się u nas rzadko miedzy typowo idjarwionymi osobnikami.

3. Genus Enallagma, Charp. Nimfa Kluk.

T y 1 n a k i' a w ę d ź }j r z e d t u ł o w i a j e d n o 1 i t a, o k r ą- g ł o z a ł u k o w a n a. W i e r z c h głowy z d w oma o k r ą- g ławę m i, j a s n e m i p 1 a m a m i. T ł o od w ł o k a j a s n e, c i e m n o o b r .ą c z k o w a n e.

= 57. Enallagma cyathlgerutnf Ołiarp. Ayrion (yyathigerum, Charp. (C h a r p. Lib. Europ. Tab. XLn. fig. 1. cr9 — T. Taf. H. cf 9).

In (forso sef/mełiti secnndi rnarls mamiła spałulae forntata, nujra; tertio seymento in extrenio nigro margi- nato. Segjuento octavo feminae subtus spinoso.

136 Fam. AGEIONIDAE.

Wierzch głowy z dwoma krągła wemi, jasnemi j^lam- Icami. Przedtułowie jednolite, ol^rągło załiilvOwane, z dwoma zielonemi plamkami i jasno obrzeżone. Przód tułowia czarny, z dwoma u cf modro zielonymi lub błękitnymi, u 9 cieli- stymi paskami; boki tułowia jasno ubarwione, ciemno smu- go wane. Nogi czarno i białawo paskowane. Międzyslcrzydle u $ niebieskie, u cf cieliste. Znamię ukośnie czworoboczne, małe, czarne. Odwłok cf błękitny ; grzbiet pierwszego pier- ścienia z czarną plamą, na drugim pierścieniu plama w kształ- cie ostrokończystego sercowatego grotu z trzonkiem doty- kającym do tylnej krawędzi; tylny grzbiet trzeciego do siód- mego włącznie pierścienia z czarnemi, częściowo metalowo ciemno zielonemi, do przodu zaostrzonemi, na dolnej kra- wędzi rozszerzonemi plamami, ósmy i dziewiąty pierścień całe błękitne, dziesiąty pierścień czarny. Odwłok 9 cielisty lub zielonawy; pierwszy pierścień z czarną plamą na na- sadzie, reszta pierścieni podłużnie czarno uplamiona, tylna krawędź dziesiątego pierścienia rozwartym kątem wycięta, koniec spodu ósmego pierścienia z długim czarnym kolcem. Górne przysadki cf brodawkowate, krótkie, dolne dłuższe, cienkie, haczykowato na wewnątrz nieco zakrzywione. Przy- sadki 9 krótkie, jasno cieliste.

D. c. 30—32 mm D. s. 18—20 mm.

Jakkolwiek w krajach środkowej Europy na zachód rozpołożo- nych jest okolicami pospolitą, znaną jest z Galicyi wschodniej tylko z niektórych okolic, gdzie spostrzegano tylko małą ilość okazów.

Jawi się towarzysko w hpcu i sierpniu w towarzystwie pokre- wnych gatunków, ubarwieniem podobnych, z którego powodu nie ła- twą jest do odróżnienia (Brzuchowice i Janów koło Lwowa , Potu- rzyca koło Sokala [M. Łomnickij, Korzelice w dohnie Gniłej Lipy, Wierbiąż niżny koło Kołomyi). W Tatrach przy stawie Smreczyń- skim w połowie sierpnia.

W Królestwie polskiem. Koło Gdańska i Królewca. Na Śląsku. Koło Petersburga (Sel. H,). W guberniach Charkowskiej i Połtaw- skiej w Rossyi. Od początku czerwca do jesieni (Jar. Rd.). W Szwe-

NEHĄLENNIA. 137

cyi w czerwcu i lipcu w wielu okolicach (Johans.), W Finlandyi (His.). W Anglii i w wielu krajach na stałym lądzie Europy od Szwecyi do Sardynii rozsiedlona. W Turkiestanie (Br. E.). W Niż- szej i Wyższej Austryi bardzo pospolita (Br. N.).

4. Geniis Nehalennia, Sel. Iglica Dz.

Nehalennia, Selys, Sel. H. pag. 172. (1850).

= 58. JS^ehalennia speciosa, Charp.

Ag7'ion spcciosum, Charp. Lib. Europ. (1840).

Agrton sop/da, Sel. Rev. Zool. (1840).

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXVIII, fig. 1. cf 9 eł app. cf ).

Praestante corpore viridi aeneo nitente. Capite supra nigro, Inter oculos linea transversall caermlea. Alis latis, extreniis rotundaiU. Segmentis tribus ultimis abdominis caeruleis.

Pyszczek białawy, wargi czarne. Przód głowy ziełono czarny z przyoczkami w^zniesionemi. Różłvi w nasadzie białe. Wierzcli głowy przed zagłowiem z poprzeczną niebiesłcą li- nią, zagłowie jaslvrawo metalowo zielone. Przedtnłowie i przód śródtułowia jasl\:rawo metalowo zielone z niebieskim odcieniem, tylna kra\vędź przedtułowia półlvrążkowo zao- lvrąglona, jednolita, bardzo cienką żółtą liresą obwiedziona; bolvi tnłowia jednolicie sino białe albo sino zielone. Nogi paliowo żółte, zew^nątrz czarno kreskowane. Międzyskrzydle u dojrzałego cT błękitno npylone. Sl^rzydła w stosunku do innych gatunlvó\v szerokie, śniado użyłkow^ane. Znamię ulco- śnie czworoboczne, zaledwie nieco dłuższe niż szerokie, wy- prostowanemi żyłl^ami obwiedzione, ciemno żółtawe, na dol- nej przestrzeni śniado zamglone. Odw^łok igiełkowaty, z wierzchu metalow^o ciemno zielony, z odcieniem złocisto fioletow^ym, na spodzie blado żółty albo blado cielisty; wierzch i tylne boki dziewiątego pierścienia błęlvitno plamkowane, dziesiąty pierścień cały błękitny u cf, widełkowatemi róż-

138 ł'ani. AGEIONIDAE.

kami zakończony, u $ dziesiąty pierścień na końcu nieco wykrojony. Górne przysadki cf kłapciowate , śniado żółte, od dziesiątego pierścienia o połowę l^rótsze. Przysadki C bardzo l<:rótkie, nilvłe.

D. c. 26 mm D. s. 15 mm.

Najmniejszy l^rajowy gatunek z podrodziny Łątel<:.

Tylko w niektórych okolicach w różnych częściach Galicyi roz- siedlona i ograniczona na bardzo małą przestrzeń pojawu. (Za kró- lewską górą w Janowie na bagni&tem stawisku tylko na przestrzeni kilkunastu metrów długości i szerokości spostrzegana. W Radwańcach w okolicy Sokala. W dolinie Gnitej Lipy w Korzelicach w Gołogó- rach. Koło Angiełowa i Młodiatyna na podgórzu Karpat). Po bagni- stych lub moczarowatych miejscach, tylko przez drugą połowę czerwca do połowy lipca a głównie około pierwszego lipca zauważana.

Na Śląsku rzadka (Sel. H. pag. 174.). W Szwecyi w czerwcu i lipcu (Johans.). Oprócz wymienionych krajów tylko w Belgii, Szwaj- caryi, w Prusiech koło Berhna (Br. E.).

(Inne gatunki tego rodzaju znane są z Ameryki).

5. Genus Coenagrion, Kii-l). Łątka Waga.

Agrion, Fabricius, S3'st. Entom. (1775).

Z a głowie bron z o we z dwoma i)odłużnemi, jasne m i j) 1 a m a m i.

O 59. Coenagrion concinnum, Johans.

Agrion concinnum, Johans. Odonata Sueciae (1859).

Caeruleum, aeneo pictnm, thorace antice obscure vi- ridi aeneo, viUis diiabim caenileis ; maryine postico j)i^o- thoracis rotunclato, in femina media emarginato ; abdo- mine subtus nUjro, anguste flavo marginato , sujrra in marę obscure aeneo-caeruleoque variegato , in femina, ob- scure viridi- aeneo, lineis lateralibus annulisgue baseos caełmleis ; segmento j^rimo caeruleo, tnacula baseos dorsali ąuadrata aliaąue utrinąue laterali , aeneis ; secundo in

COENAGEION. 130

iiKirc macłcla aenca, lllercmi U rcfcrentc apicciuqnc attin- genie. (Johans. 1. c. pag. 106).

Woclłuii,- opisu do gatunku puella Lin. najwięcej po- dobna, od której głównie różni się zaokrągloną krawędzią przedtulowia, u 9 po środku wygiętą, i plamą kształtu li- tery U na drugim pierścieniu odwłoka cf dotykającą do tylnej krawędzi pierścienia.

W Szwecyi koło Olossfors w czerwcu przy leśnem bagnie w większej ilości (Johans.). Także w Finlandyi w czerwcu (His.). W Syberyi nad Amurem. — Do GO'^ pół. szer. (Br. E.).

= 60. Coenagrlon inilchelluni, Lind.

Agrion pulcJieUa, Lind. Opusc. Scient. (1828). Agi^ion cyathigeriim, Evans.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XL. cf $. — Sel. M. c^ PI. 4.

fig. 33. app. an. J' ^ Sel. H. PI. 3. fig. 5. $ — T.

Taf. V. cf' $).

Capite supra maculis duabus oblongis, triangularibus,

caeruleis. Margine postico protlioraeis profunde bisinuato.

Segiiiento abdominis secundo i?i uiare macula nigra lite-

ram V refcrente apicemąue altingente. Segmento ultimo

in fcmina leviter inciso.

Wierzch głowy i wargi czarne, przy zagłowiu z dwoma podłużnemi, trójkątnemi, modremi plamlvami, nadto z mo- drą kresą poprzeczną po środku. Przedtułowie czarne, żło- bione, z tylną krawędzią dwoma bocznemi wcięciami na trzy wyraźnie oddzielne płatki podzieloną; średni płatek pól- krążkowy, u cf na szczycie zaolvrąglony, dołkowaty, u $ na szczycie w dwócli plecionkach ku tyłowi nieco zagięty. Tułów z przodu bronzowo czarny, z dwoma bocznymi u cf cielisto sinymi, u 9 zielono błęl^itnymi znakami wykrzyknika, którego kropka u 9 j^st zlaną ; po bokach u -5* cielisto siny, u 9 zielono błękitny z dwoma czarnemi l<:reskami, z któ- rych przednia jest krótką. Nogi modre, zewnątrz śniade. Znamię slvrzydeł ukośnie czworol)oczne, czarniawe, w jaś-

140 Faui- AGEIONIDAE.

niejszej obwódce. Odwłok c^" i^a przodzie pierwszych pię- ciu pierścieni błękitny z fiołetowym odcieniem, na tyle pierścieni zielono bronzowy ; pierwszy pierścień z czarną czworoboczną plamicą przy nasadzie; drugi pierścień z czarną widełkowatą plamą w kształcie litery V, dotykającą do tyl- nej krawędzi ; szósty i siódmy pierścień całe czarno bron- zowe; ósmy i dziewiąty błękitne, dziewiąty z dwoma czar- nemi bocznemi kropkami ; dziesiąty błękitny, na tylnej kra- wędzi głębolvO w półkole wykrojony ; spód odwłoka błękitny. Odwłok $ z wierzcliu zielonawo, x)rawie czarno, bronzowy ; wierzch drugiego pierścienia z ciemną, dzidowatą przewa- żającą plamą; spód środkowych pierścieni odwłoka zielo- nawo żółty, dwócli nasadowych i lvońcowycli pierścieni nie- bieski ; ósmy pierścień cały niebieski ; tylna krawędź dzie- siątego pierścienia płytko i wąsko wycięta. Górne przy- sadki cT trójkątne, na dole czarne, na szczycie białawe, dolne brodawkowate, białawe. Przysadki 9 kolczyste, krót- kie, czarne.

D. c. 35 )ini( D. s. 22 mm.

We wszystkich okolicach całej Galicy i przy nawodnionych miej- scach przy brzegu i po przyległych do wody trawnikach , także w ogrodach i parkach miast wielkich bardzo rozpowszechniona od maja po koniec sierpnia. W Tatrach na podgórzu do górnej granicy lasów (regli).

W Królestwie polskiem. Na Śląsku. Koło Petersburga (Sel. H.). W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi (Jar.). W Szwecyi aż do granic Laponii roz- powszechniona (Johans.). W Finlandyi (His.).

Z wyjątkiem Hiszpanii, Portugalii i Laponii w reszcie Europy. W Azyi mniejszej, Algierze, Turkiestanie i Mingrelii (Br. E.).

O 61. Coenagrion elegantulum, Zett.

Ayrion elegmiiulum, Zett. Insecta Lapponica (1840) Sel. H.

pag. 196 — 391. (Sel. H. PI. 3. fig. 6. thoraz).

COENAGRION. 141

Supra aeneuni, thorace glauco-bilineato, .nibtus cae- rulescenti glaucum, collcm, aeneo, limbo glauco, margine postico suhintegro ; alarum stigmate cinei^eo fusco. (^. Q. (Lon.o-, corp. 9. al. exp. 11. lin. — Johans. pag. 104.).

Ocitli glatici climidio siiperiori fus co ; coipns riibi- cnnduin albo margaritaceum, thorace supra lineis f? (4'':') (fbdominisgue dorso obscitre viridibus , pcdibus glance- scentibns (Zetterstedt).

Bord posterieur du prot]iorax presąue entier, bronzć, }>orde de bleu. Devant du tJtorax, avec deux raies humr- rales bleudtres non interrompues. Abdomen bronzO en des- sKs ; le dessous et les articulations (interrompues au mi- lieu) d'un bleu glauąue. Pterostigma d'uu cendre brim. cf Abdomen tres-grele, Q 10' segmełit echancre (Sel. H. p. 196).

Koło miasta Umea w Laponii od 16. do 19. czerwca zauwa- żana. W południowej Szwecyi 27. czerwca (Jolians. Sel. H.). W Kur- landyi (Br. E.).

= 62. Coenagrion puella, Lin.

Libelhda puella, Lin. Syst. Nat. (1758). Agj^ion puella, Lind. (Sel. Ramb.). Agrion furcatuni, Cliarp.

(Cliarp. Lib. Europ. Tab. XI. cf C — T. Taf. III. cf 9)- Capite supra macuHs duabus oblongis, foliaceis, pal- lidis. Margine postice protJwracis leviter bisinuato, lobo medio rotundato, apice leviter obtuso. Tliorace a^itice ni- gro, rittis duabtis eaeruleis. Abdomine eaeruleo annnlato, segmento secundo in marę macula nigra litteram U refe- rente, apicem non attingente ; segmento ultimo in fennina profunde, sed anguste inciso.

Przedstawicielka typowa tego rodzaju.

Górna warga czarna, u cf metalowo granatowa. Wierzch

głowy czarny z dwoma liściowatemi, na tylnej krawędzi

ząbkowanemi, u cf błękitnemi, u 9 zielonemi plamkami.

Przedtiiłowie z przodu z dwoma jasnemi kropkami; tylna

142 Fam. AGRIONIDAE.

krawędź dwoma bocznemi płytkiemi wcięciami na trzy płatki podzielona; średni płatek u cf załiil<:owany, u $ daszkowaty, nieco ku tyłowi zagięty. Przód tułowia mdło metalowo czarny z dwoma u cf błękitnymi, u $ zielonymi paskami, 1)0 bokach u cf niebieski u 9 zielony, z dwoma czarnemi kreskami, z których przednia jest pałeczkowata, prosta, o po- łowę krótsza od tylnej, cienkiej, przy nasadzie skrzydłowej guzowatej. Nogi wewnątrz u c? cielisto sine, u 9 zielone, zewnątrz szeroko czarne. Znamię wewnątrz czarne, w jasno ])runatnej wąskiej obwódce. Odwłok u cf błękitny, z wierz- chu metalowo czarno uplamiony ; pierwszy i)ierścieii z czarną czworoboczną i)lamką na nasadzie, drugi z czarną plamą w kształcie litery U, nie dosięgającą do tylnej krawędzi; trzeci, czwarty, piąty i szósty z czarną widełkowatą plamą o bardzo długich ramionach; siódmy rozlegle metalowo czarny; ósmy cały błękitny, dziewiąty na przodzie, dziesiąty cały z wierzchu czarno uplamkowane; tylna krawędź dzie- siątego wykrojona. Odwłok 9 z wierzchu metalowo czarno bronzowy z przeważnie ciemno zielonym odcieniem, na spo- dzie zielony ; pierwszy pierścień z wierzchu z czarną plamą na przedniej, większej części, drugi modry z rózgowatą cie- mną plamą, ósmy z modrą plamą po wierzchu ; tylna kra- wędź dziesiątego pierścienia płytko lecz ostro wycięta. Górne i dolne przysadki cf z końcami haczykowato do środka nieco zakrzywionemi, czarne; dolne dłuższe od górnych. Przy- sadki 9 stożkowate, bardzo krótkie; górne czarne, dolne żółte. D. c, cf 34 9 32 mm D. s, 20 mm.

Jedna z Łątek najwięcej rozpowszechnionych po całej Gahcyi. Pojawia się przy bagnach, na mokrych łąkach, na wilgotnyoh polan- kach i w ogrodach ; lata zwykle w towarzystwie pulchellum Lind. od maja do końca sierpnia. W Tatrach w reglach w lipcu i sierp- niu (Dz. P.).

Jak wszystkie Łątki tak i ten typowy gatunek podczas dni po- chmurnych czepia się liści i łodyg roślin i za zbliżeniem się czlo-

COENAGBION. 143

wieka szybko kryje sią na odwrotną stronę liścia , co najłatwiej za- uważać można na szuwaracli.

W Królestwie Polskieni. Koło Petersburga. Miedzy Wołga a Uralem (Sel. H.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Ros- syi w maju i czerwcu (Jar. Rd.). W Skandynawii i Laponii w czerwcu i lipcu pospolita (Jolians.). W Grccyi i Finlandyi niezauważana — zresztą po całej Europie. W Algierze (Br. E.).

= 63. Coencif/rion hastulatttin''), Chaip. Agrion liaslulatuni, Charp. (1825). Agrion hastulata, Sel.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XL. fig. 1. S' O. — Seł. H. Pł. 11. fig. 1. app. an. — T. Taf. IIL c^ V)- Margmc postice protltoracis integro , lineis dualms in angulo ohfuso conjunctis, tecto formato, cMeruleo. Pro- fliorace antice nigro ininiaculato ; mesotliorace antice nigro, rittis duabns caerulcis. Segmento secundo abdominis ma- 7'łf; macłila nigra liastani aut litteram T imitante, margi- nein attingente. Margine postice segmenti idUmi ahdomi- nis feminae latc et acuto exciso.

Wargi ciomno metalowo niebieskie. Wierzch głowy czarny, w tyle po wierzclui z dwoma podlugowatemi, liścio- watemi, jasnemi plamkami. Przedtułowie jednolicie czarne; tylna krawędź jego kątowato daszkiem wzniesiona, nie wcięta lecz jednolita, jasno obrzeżona, z małym zapadłym

*) U waga ogólna : W odróżnieniu gatiuików : hastidatum Charp., ornatum Sel., vernale Hag., armatum Charp. mogą zajść wątpliwości z powodu podobieństwa czarnego uplamienia po wierz- chu drugiego pierścienia odwłoka u cj . Uplamienie to przedsta- wia się jako oszczepowaty lub grzybkowaty znaczek , u każdego z tych gatunków na każdym boku z czarną kresą do przecinka po- dobną i z czarnym tym znaczkiem niepołączoną; brakiem tych bocznych kresek odróżnia się poprzedzająca nimfa: Enallagma cija- thigerum Charp. Jednakże niektóre okazy hastidatimi Charp. tych bocznych kresek także nie mają. Dla usunięcia wątpliwości należy więc zwrócić szczególną uwagę na rozmaicie ukształtowane przedtu- łowie, odróżniające obie płci tycli gatunków od siebie , na ubarwie- nie ciała, u $ także na jakość wycięcia tylnego brzegu końcowego pierścienia odwłoka.

144 Fam. AGUIONIDAE.

dołkiem po środku szczytu. Tułów mdło metalowo czarny z dwoma u (j" niebieskimi u 9 ciemno zielonymi paskami; po bokach u cf niebieski, u 9 ciemno zielony z dwoma czarnemi kreskami, przednią dłuższą, grubszą, do połowy przedtułowia dosięgającą, drugą cieńszą krótszą. Nogi na jaśniejszem tle czarniawo smugowane. Znamię brunatne, wewnątrz ciemniejsze. Odwłok u (j" niebieski, mdło meta- lowo czarno i:)lamkowany; pierwszy pierścień z czarną czwo- rokątną plamą przy nasadzie, drugi z czarną oszczepowatą plamką do litery T lub do rozłożonego parasola podol)ną, z cienkim, kreskowym trzonkiem, dotykającym albo niedo- sięgającym do tylnej krawędzi pierścienia, po obydwóch bokach tej i^lamki u góry z i^rzecinkową czarną kresą, której niekiedy brak; trzeci, czwarty, piąty i szósty pier- ścień na tylnej części z ostrokończystemi, czarnemi plamami, siódmy czarny, trzy końcowe niebieskie ; dziewiąty z wierz- chu z dwoma czarnemi kropkami albo przecinkami ostatni z czarną plamką, na tylnej krawędzi kabłąkowato wycięty. Odwłok 9 i^a sj)odzie i po bokach trawiasto zielony, z wierz- chu metalowo zielono czarny, koniec dziesiątego pierścienia wąsko i płytko wycięty. Górne przysadki cf bardzo krótkie, pękate, czarne, na końcu uwłosione ; dolne z czarnymi, za- krzywionymi do środka końcami.

D. c. 31 mm D. s. 21 muf.

Zauważana dotychczas tylko w okolicach Lwowa (Wulka, Brzii- chowice) i przy stawie w Janowie od 25. maja do 15. lipca to- warzysko.

W okolicy Głogowa w Królestwie polskiem. W okolicy Gdań- ska i Królewca w czerwcu. W guberniach Charkowskiej i Połtaw- skiej w czerwcu zauważana (Rd. 2.). W Szwecyi i Laponii od czerwca do ciągu sierpnia (Johans.). W Finlandyi rozpowszechniona w wielu okolicach (His.). W Belgii, Holandyi, Niemczech, w nadreiLskich okolicach i Bawaryi, w Szwajcaryi, Styryi, Tyrolu, Hiszpanii, Fran- cy i ; w Azy i mniejszej, Syberyi.

COENAGEIOK. 145

Odmiany

U niektórych okazów brakują boczne kreski koło oszczepowatej i^lamki, a u niektórych brak trzonka u tej l)lamki na drugim pierścieniu odwłoka samca.

= var, JJ-formataf His. pag. 121.

Hisinger opisuje d^ pocliodzącego z Finlandyi z upla- mieniem na drugim pierścieniu odwło]va do litery U podo- Iniem, docliodzącem do tjdnej l^rawedzi pierścienia. Z opisu widocznem jest, że boczne czarne lvresł\:i, złączone z czar- nym oszczepowatym znaczl<:iem środkowym, wytworzyły plamlvę do litery U podobną.

= 64. Coenagrion ornatum, Sel. Agrion ornatum, Sel. (1850).

(Sel. H. PI. 8. fig. 2. app. an. cf, p7'otho7'ax cf 9, 2. seg. abd. c? — T. Taf. II. c^ $).

Capite supra niaculis duabus, triangularihus, posHce tridentatis caeruleis. Margine postice prothoracis bisinu- ato, lobis aeąualibus, rotundatis, medio leviter cavato. ProthorcwG antice caeruleo biniaeulato. Segmento secundo abdominis maris macula nigra Jiastam acuminatain im- mitante, apiccni late attingente lineisąue duabus lateri- bus nigris. Margine postice segmenti ultimi abdominis feminae augustę et pyr o fundę exciso.

Wierzch głowy czarny, w tyle z dwoma podłużnemi, trójl\:ątnemi, na tyle trójzębnemi, niebieskiemi plamkami. Przód tułowia z dwoma niebieskiemi plamkami. Krawędź przedtułowia dwoma bocznymi wcięciami na trzy półkoliste, prawie równowielkie, płatki podzielona; średni płatek jest po środku wgłębiony, u 9 nieco od bocznych mniejszy. Tu- łów czarny z dwoma niebieskimi, podłużnymi paskami, od bocznej krawędzi węższymi ; po bokach niebieski, z dwoma krótkimi, czarnymi paskami, z których przedni zaledwie do- sięga do połowy tułowia, a tylny więcej niż o polowe od

10

146 ^am- ACIRlONlDAE.

przedniego jest krótszy. Nogi niebieskie, czarno smugowane. Znamię czarne, w jaśniejszej, bardzo wąskiej, obwódce. Od włok u cT przeważnie niebieski; pierwszy pierścień z czarną plamą złączoną z czarną obrączką przed niebieską tylną krawędzią, drugi pierścień z oszczepowatą ostrokończystą do dzidy podobną czarną plamą, której trzonek złączony jest z czarną obwódką na tylnej krawędzi, na każdym boku tej plamy u góry z czarną kresą, dolnym końcem blisko do plamki zbliżoną, a u niektórych okazów z nią się spływa- jącą; trzeci pierścień z dzidowatą czarną plamą; czwarty, piąty, szósty i siódmy coraz rozleglej metalowo czarny, ósmy cały, dziewiąty na przodzie niebieskie, dziesiąty czarny, na tylnej krawędzi wąsko i płytko wycięty. Odwłok $ metalowo czarny z ciemno zielonym odcieniem; pierwszy pierścień z czworoboczną czarną plamą połączoną z czarną obrączką przed tylną krawędzią niebiesko obwiedzioną; drugi pierścień z zielono czarną plamą na przodzie rozszerzoną, przednie brzegi trzeciego, czwartego i piątego pierścienia niebieskie, dalsze pierścienie jednolicie metalowo zielono czarne; tylny brzeg końcowego pierścienia prawie cały głęboko i wąsko wycięty; spód i boki odwłoka niebieskie. Górne przysadki cf przy nasadzie zgrubiałe, czarne, na końcach rożkowate, żółtawe na dół skrzywione; dolne błękitnawe z końcowemi rożkami do góry wzniesione. Przysadki 9 stożkowate, bar- dzo krótkie ; górne czarne na brzegach żółtawe, dolne żółtawe.

D. c. 31 m7n D. s. 22 mm.

Okazy muzealne zebrane przy stawach w Wulee poturzyckiej i w Pieniakach w czerwcu. Inne przytoczone daty znachodzenia się (Dz. P.) okazały się mylnemi. Okolicami i ilościowo rzadka.

W gubarniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossy i. Kilka sam- ców schwytanych w czerwcu w okolicy miasta Łubny przy rowie na- pełnionym wodą i gęsto roślinami zarośniętym (Rd. 2.). W Niem- czech w kilku prowincyach spostrzegana ; w Węgrzech , Dalmacyi, Grecyi, Tyrolu (Br. E.). W ogólności w krajach środkowej Europy rozsiedlona (Kirb. S.).

COENAGillOl^. 147

O Coenagrion lanceolatiinif Sel. Agrion lanceolatum, Sel. (1872).

(Sel. Ann. Soc. Ent. Belg. XV. pag. 43. tab. 2. fig. 10. (1872) Buli. Acad. Belg. XLI. (1876).

Do hastulatum Charp. najwięcej podobna, lecz ciemna l)lania na wierzchn drngiego pierścienia odwłoka cf ^y^y- dzioj ostrokończysta i trzonkiem z ciemną ol)raczl<:ą na l)rzegn pierścienia połączona.

Opis zawarty w pracy autora : Materianx pour ime Faunę Neuropterologiąue de l'Asie septentrionale, Bruxelles 1872 pag. 43. i 44. PI. II. fig. 10. koniec odwłoka z boku fig. 10. a wierzcli 2 pierścienia odwłol<:a cf .

Przy rzece Amurze i kolo Irkucka (Dr. Maack.).

== 65. Coenagrion vemale, Hag.

Agrion vernale, Hag. Preussisches Provinzblatt XXI. pag.

56. n. 5. (1839). Agrion lunulatum, Charp. Lib. Europ. (1840) — Sel. H, —

Brau. N. — Dz. P. (Charp. Lib. Europ. Tab. XLI. fig. 1. c/ $ — Sel. H.

PI. 10. fig. 1. app. an. d" — T. Taf. IV. S' 9)-

Capite siipra maculis diiabus caeruleis, viarginibus rotundatis antę oculos latifoliis. Margine postico protho- raeis profunde bisinuato, lobo medio magno, in marę se- micirculato, in femina tesselato, suberecło. Segmento se- Gundo abdominis feminae late et profunde exciso.

Wierzcli głowy czarny, w tyle z dwoma na brzegach zaokrąglonemi, przed oczami szerokolistnemi , niebieskiemi plamkami. Przedtułowie czarne, z bocznymi brzegami żół- tymi, dwoma bocznemi wcięciami na trzy płatki podzielone; średni płatek wzniesiony, u cf półlcrążkowy, u 9 tabliczko- waty. Boki tułowia niebieskawe, z dwoma czarnemi kreskami, przednią o połowę krótszą, tylną do spodu sięgającą. Nogi niebieskawe, czarno smugowane. Międzyskrzydle niebieskie. Znamię śniade, w jaśniejszej cienkiej obwódce. Pierwszy

148 t^am. AGRIONIDAt.

l^ierścień odwłoka c^ niebieski, z małą czworol^ątną metalową czarną plamicą nasadową; drugi pierścień niebieski z meta- loAYO czarną poprzeczną kabłąkowatą kresą i cieńszą czarną talvą kresą podłużną na każdym bolai, nieco l^rótszą od po- łowy pierścienia, na tylnym brzegu czarno obrączkowanego; trzeci, czwarty i piąty pierścień na przodzie niebieskie, na tyle metalowo czarne, z wierzchem krótko trójkończysto wy- krojonym; szósty pierścień tylko na przednim brzegu nie- bieski a ku końcowi rozlegle metalowo czarny; siódmy me- talowo czarny z niebieską obrączką na przednim brzegu; ósmy i dziewiąty pierścień niebieski ; dziewiąty z dwoma czarnemi kropkami na wierzchu; dziesiąty pierścień niebie- ski z czarną plamką po wierzchu i z szeroką trójkątnie wykrojoną tylną krawędzią. Odwłok 9 metalowo zielono czarny; pierwszy pierścień niebieski z czarną plamką przy nasadzie ; drugi pierścień niebieski z czarną plamką po środku przez całą długość wierzchu na przedniej części zwężoną, do słupka podobną; trzeci, czwarty i ósmy pierścień na przedzie niebiesko obrączkowane; tylny brzeg dziesiątego pierścienia szeroko i głębolvO wykrojony. Górne przysadki (j' naroślo- wate na nasadzie czarne, na końcach żółte, dolne stożko- wate, nieco dłuższe. Przysadki 9 bardzo krótkie, dolne szersze od górnych ciemniejszych. D. c. 32 nim D. s. 20 mvi.

We wschodniej Galicyi tylko w okolicy Poturzycy koło Sokala i Pieniak koło Brodów w drugiej połowie maja w świeżo wylęgłych, rzadko natrafianych, okazach zauważana. (Przytoczone inne okolice w dawniejszych wykazach są wątphwe).

Bardzo pospolita w okolicy Głogowa w Królestwie Polskiem (Hag.). W okohcy Królewca w Wielkopolsce. W górskiej okoUcy Śląska bardzo rzadka w czerwcu. W Połtawskiej gubernii w Rossyi bardzo rzadka. Tylko jedyny cj^ schwytany przy końcu czerwca na brzegach jednego z przybocznych dopływów rzeki Suły w okolicy miasta Romny (Rd. pag. 8.). W Szwecyi od wiosny do hpca (Jo- hans.). W Belgii bardzo rzadka. W Niemczech, Szwajcaryi, Tyrolu,

COENAGEION. 149

Rossyi, Syberyi, Kamczatce, nad Amurem rozsiedlona (Br. E.) ; w Azyi mniejszej (Kirb. S.).

) Coenciffrion (jlaciale, Hag. Agrion glaeiale, Sel. Ann. Soc. Ent. Belg. XV. p. 41. tab. 2. fig. 9. (1872). Buli. Acad. Belgiąue XLL p. 1268 (1876). Opis podanj'- w dziele de Selys Ijongchamps et Mac Lachlan : Materiaiix pour une P^aune Neuropterologiąiie de TAsie septentrionale, Briixelles 1872. pag. 41, 42. 43. <S z cie- mną plamą na 2 pierścieniu odwłoka w kształcie rozwar- ty cli widełelc, jak u pnella.

Przy rzece Wilnie na północ od Irkucka 64" póln. szer.

= 6G. CoeufUfrlou artnatutiif Cliarp. Tab. III. fig. 16. c/ 17. $. Agrion armatum, Charp. Lib. Europ. (1840). Agrion pulchrum, Hag. Syn. Lib. Eur. n. 78. (1840). (Charp. Lib. Europ. Tab. XLIII. f. 1. o" et app. mi. — Sel. H. PI. 8. fig. 8. app. an. cf thor. et anter. abd.). Cajnłe supra niaciilis duabu.^i caeruleis, oblongo fo- liaeeis. Marglne postico prothoracw integro, medio tessala clony ato ; in femina cista gibberosa supra lacunata erecto. TJtorace antice in 7nare punetis duobus vel ąuatuor caeruleis, in feinlna ińttis duabus viridibus. Abdomine riridi caeruleo ; in marę praestante colore caeruleo, in fe- mina viridi ; segmento primo abdominis antice raacula p)ostice lineis lateribus obliąuis nigris ; segmento secimdo maris in dorso macula dilatata, liastam imitante et api- cem attingente, praeterea in marę lineis duabus laterali- bus nigris. Aj^pendicibus analibus inferioribus maris seg- mento ultimo longioribus , lappaceis.

Pyszczek zielonawy, górna warga czai-no obrzeżona. Wierzcli głowy, przedtnłowie i przód śródtułowia częściowo metalowe. Wierzcli głowy l<;u tyłowi z dwoma, liściasto ku oczom rozszerzonemi, błękitnemi płamliami. Krawędź tyłna

150 ł'am. AGEIONIDAE.

przedtiiłowia jednodnolita, po środku n cf tabliczkowato wydłużona, u 9 garbkowatą listewką, po środku zadołko- waną, wzniesiona. Wierzch śródtułowia u cf z dwoma lub czterema kropkami, u $ z dwoma na dole rozszerzonymi modra wymi paskami; boki tułowia u cT zielono błękitne, u 9 żółto zielone, z dwoma czarnemi kreskami, z których przednia jest krótsza i na końcu przerwana. Znamię czar- niawe, w jasnej, prawie przeźroczystej, cienkiej obwódce. Odwłok z wierzchu przeważaj aco metalowo czarny, u cf w ciemno niebiesko, u $ w ciemno zielono mieniący się, ze spodu zielono błękitnawy ; pierwszy i drugi pierścień u cf zielono błękitny, u $ błękitno zielony; pierwszy z czworo- boczną plamą przy nasadzie, drugi z oszczepowatą na dole rozszerzoną i z tylną krawędzią pierścienia złączoną czarną plamą, u cT nadto z czarną kreską z każdego boku wierz- chołl^a plamy ; trzeci pierścień na przedzie błękitno zielony, na tylnej części metalowo czarny, trójkończysty; ósmy u cf cały zielono błękitny z dwoma po wierzchu czarnemi krop- kami, u 9 z przodu błękitnawo zielony, w tyle czarny; dzie- wiąty pierścień tylko u cf z przodu zielono błękitny ; dzie- siąty z wierzchu czarny, u 9 i^^ tylnej krawędzi do połowy pierścienia, wąsko i ostrokończysto wycięty. Górne przy- sadki (J' malutkie, płatkowate, żółte, dolne dwa razy tak długie jak końcowy pierścień, łyżeczko watę, czarne z żółtym brzegiem; górne przysadki 9 krótkie, palcowate, czarne, dolne jeszcze krótsze płatkowe, żółtawe.

D. c. 29 jnm D. s. 19 mm.

Nadobna ta Łątka wpada w oko zielono błękitnem do barwy wody morskiej podobnem częściowem zabarwieniem ciała, odróżnia- jąceni ją od innych Łątek, jaskrawo błękitnie lub zielono ubarwio- nych. Odszukaną została w Galicyi wschodniej w okolicy Poturzycy koło Sokala, Pieniak koło Brodów i w Korzelicach w dolinie Gniłej Lipy koło Przemyślan, zawsze tylko przy potokach, gdzie po trawni- kach brzegowych polatuje. Jawi się w pierwszej połowie maja przez bardzo krótki czas nie przeciągający się nad dwa tygodnie. Wszędzie

COENAGEION. " 151

w ogólności rzadka. W Tatrach w lipcu (Dr. M. Nowicki). Właściwą jej ojczyzną są kraje przybieounowe Europy.

Koło (jdańska jedyny samiec scliwytany (Hag.). W północny cli Niemczech bardzo rzadka (Sel. H.). W Szwecyi pospolita od wiosny do ciągu Hpca (Johans. pag. 103.).

O Coenagrion ('Aiei'ulescenSf Foiise.

Agrion caeridescenSy Fonsc. Ann. Soc. France VII. (1838)

Sel. M. p. 169. (1840). Sel. H. p. 218. (1850). Agrion puleliella, Fonsc. Agrion aquisextanimi, Ramb.

Mar ginę postieo j^rofl/oracis non creeto, rotundato, iu inare frirerrucoso, in feniina ntedio exeiso lobis duo- hu^. Segniento seeundo abdoftiinis 7naris caeruleo maeula ii igra Jiferam V referente, apiGem aftingente.

Do puldicllum Lind. podobna, jednakże rozległej błę- kitno ubarwiona. Różni się tylną la^awędzią przedtułowia nie podniesioną, zaokrągloną, u J' trzybrodawkowatą, u $ po środlvU wyciętą, dw^upłatlcową (Sel. H. pag. 218.).

W południowej Francyi, Hiszpanii, i Sardynii (Sel. H.).

O Coenagrion scitulniinf Ranib.

Agrion sdtulum, Ramb. (1842). — Sel. H. pag. 215. Agrion distinctum, Ramb.

Caeruleimi, ińridi aeneo uariegatum, abdominis su- pra maculis antice tnucrołiatis ; appendicibus superiori- bus gracilibus, curvis, antę basini tubereulo magna, infe- rioribus breinoribus, prosf7'atis, divariGatis (Ramb.).

We Francyi (koło Paryża), Włoszech, w Sardynii, Sycylii, Kandyi , w Algierze (Sel. H.).

O Coenagrion mercuriale, Cliarp. Agrion mercuriale, Charp. (1840).

Margine postieo prothoraeis vix exciso, suberecto, non- nihil dilataio. Segmento seeundo abdominis maris maeula nigra signum Mereurii imitante.

152 P^^^' AGEIONIDAE.

Różni się głównie od innych gatunków tylną krawę- dzią przedtułowia jednolitą, nie wyciętą, nieco podniesioną i rozszerzoną ; drugim pierścieniem odwłol^a u c? z plamą czarną, dwoma rożkami zakończoną, do znaku Merkurego podobną*).

Eozsiedlona w Portugalii, Hiszpanii, Francyi, Anglii, w zacho- dnich Niemczech, w Bawaryi i Belgii (Sel. H. pag. 224,).

O Coenagrion exoi"tiatuinf Sel.

Agrion oxornatuin, Sel. Ann. Soc. Ent. Belg. (1876). W Syberyi (Kirb. S.).

6. Genus Pyrrhosoma, Gharp. Łunica Dz.

O P(/rr7iosonia tenellunif Viii.

Libellula tenella, Lin. Ent. (1789).

Agrio?i tenellum, Sel.

Agrion rubella, Lind.

(Lind. Opusc. Scient. n. 7. Tab. IV. fig. 6. i 7.).

Pedibus totis subrubicundis. Abdomine toto in marc, prestante in femina rubro. Appendicibiis ałiatibus stipe- rioribus inaris brevibus, apicc rotimdatis, inferioribus acuminatis.

Nogi całe czerwonawe. Odwłok u cf cały, u 9 pi'ze- waźnie czerwony. Górne przysadki cf bardzo krótkie na końcacłi zaokrąglone, dolne ostrokończyste.

W Anglii, we Francyi, Włoszech, w Szwajcaryi, Sardynii, Sy- cylii, Grecyi, w Algierze (Sel. H.).

= 67. Pt/rrhosoma nynnyliulcif Sulz.

Libellida nymphula, Sulz. Gesch. Ins. (1776). Libellula minius, Harr. (1782). Agrion minium, Charp.

*) Znak Merkurego podobny jest do greckiej litery ^P', z kół- kiem u dołu. Tej też formy użyto w niniejszej pracy w kluczu do oznaczania gatunków na str. 47. i 48.

T^YEKHOSOMA. 153

Agrion minium, Harr. (Braii. Sel. Dz. P.).

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXVI. fig. 2. — Evans,

Brit. Lib. T. 3. f. 1. — T. Taf. III. cf 9).

Capite nigro aeneo immaculato. Thorace antice ntgro

aenco, vitUs duabus niiniatis. Pedibus nigris. Abdomine

miniato, nigro aeneo anniilato. Appendicibus superiori-

bus niaris longis, inferio^ńbus bifidis.

Wargi czarne, żółto obrzeżone, czoło na nasadzie żółte, z wierzclm wraz z resztą głowy czarne częściowo mieniące się metalowo zielono. Przyoczka cynobrowo czerwone. Przed- tnłowie czarne, cynobrowo czerwono obrzeżone ; przód tn- łowia czarny, mieniący się metalowo zielono, z dwoma czer- wonymi paskami; boki tnłowia żółte, z dwoma nkośnymi, ko- lankowatymi, czarnymi paskami. Nogi całe czarne. Między- slvrzydle cynobrowo czerwone. Znamię czarne w jasnej śnia- dej obwódce. Odwłok cj^ cynobrowo czerwony; przednich pięć pierścieni na przedniej krawędzi, szósty także na tyl- nej krawędzi z czarną obwódką, siódmy po wierzclm pra- wie cały, ósmy i dziewiąty na przodzie czarne , dziesiąty czerwony z czarnemi po bokach plamkami. Odwłok 9 cy- nobrowo czerwony, z czarną kresą podłużną na środku grzbietu do końca szóstego pierścienia ; siódmy, ósmy i dzie- wiąty pierścień prawie całe czarne, dziesiąty czerwony. Prz3'-sadki cT czarne, górne z lvońcami do środka zakrzy- włonemi, dolne na końcach rozdwojone. Przysadki 9 krótkie.

D. c. do 37 mm. D. s. cf 21 mm. 9 25 mm.

Przedstawicielka typowa tego rodzaju.

Właściwą jej kolebką jest górska kraina od podgórskiej ró- wniny do górnej granicy lasów. Dotychczas spostrzeżona w Borku Fałęckim koło Krakowa i w reglach tatrzańskich przy stawach i ba- gnach (bagna koło Toporowego stawu, staw Smreczyński) ; na pod- górzu wschodnich Karpat w okolicach Kołom ji i Nadworny (Słobódka leśna, Majdan górny, Młodiatyn). Jawi się na podgórzu i równinie od ostatnich dni maja przez cały czerwiec, w górskiej krainie nad 600 m n. p. m. także w hpcu — w Tatrach w Hpcu do połowy sierpnia.

154 Fam. ACIRIONIDAE.

Prawdopodobnie rozsiedlona w całych Karpatach, jednakże po- jawia się tylko w niektórych okolicach zalesionych tak przy potokach jakoteż przy bagienkach i stawach. Lata wyłącznie przy brzegach, snując się w przelocie między gąszczem roślinnym ; rzadko kiedy za- latuje nad otwarte zwierciadło wody.

W Królestwie polskiem między Odrą a Duną rzadka. Na Ślą- sku (Sel. H.). W Szwecyi w śródleciu do połowy sierpnia rzadka (Johans.). W Finlandyi w ciągu czerwca i 1. lipca zauważana (His.). We Francyi, w AngUi, Belgii, Danii, Holandyi, Niemczech z Bawa- ryą, Austryi niższej i wyższej, Włoszech, Hiszpanii, Szwajcaryi; Min- grelii (Br. E.). Nie zauważana w Laponii, Rossyi, Grecyi (Sel. H.).

7. Genus Erythromma, Charp. Oczobarwnica Dz.

Erythromma, Charpentier, Lib. Europ. (1840). Selys, Buli. Acad. Belg. (1876).

= 68. ErytJironinia najas, Hansem.

A<j?'ion najas, Hansem. Wied. Zool. Mag. (1823). Agrion chloridion, Charp.

Capite nigro acneo, Oeu/is in 7iiare sanguhieis, in fe- mina viridi flcuńs. Tliorace antice nigro aeneo , in niare imniacidato , in femina vittifi duabus flavis, interruptis. Pedibus in niare nigrls, basi flavis, in femina subtus fla- vis, sujjra nigris. Appendicibus analibus superioribus ma- ris apice simplicibus.

Wierzch głowy jednolicie czarny. Oczy n cf krwawo czerwone, u Q zielono żółte. Przecltułowie czarne z tylnym brzegiem u c? zaolcrąglonym, n $ załukowanym. Przód tułowia czarny z ciemno zielono metalowym odcieniem, u $ z dwoma, po środku przerywanemi, żółtemi prąźlvami ; holu zielonawo żółte, lvażdy bolv z dwoma ukośnemi czarnemi kreskami, przednią o połowę krótszą. Nogi u cf tylko przy nasadzie żółte, zresztą czarne ; u C na spodzie żółte, z wierz- cłiu czarne. Międzyskrzydle niebiesl<:ie. Znamię ceglasto cie- mno czerwone. Odwłoł<: u (j' mdło metalowy, niebiesko

EEYTHROMMA. 155

czarny; dwa końcowe pierścienie jaśniejsze. Przednie i tylne pierścienie u dojrzałego cf sino upylone. Odwłok n $ z wierz- eliii ciemno zielono hronzowy, na spodzie zielonawo żółty. Górne przysadki cf czarniawe, kciukowate, na zewnątrz rozwarte; u 9 krótkie stożkowate.

D. c. 35—37 711111 D. s. 24-26 mm.

Przedstawicielka typowa tego rodzajn.

Przy stawach, sadzawkach i bagnach po całym kraju rozpo- wszechniona od maja do początku hpca ; najUczniej na północnym niżu zauważana. Jawi się towarzysko. Polatuje nad powierzchnią wody kib na brzegach, a usiada po sterczących z wody gałązkach i liściacli.

W zacliodniej części Królestwa polskiego (Hag.). W okolicy Kamieńca podolskiego (Bel.). W guberniach Charkowskiej i Połtaw- skiej w Rossyi w maju i czerwcu (Rd. 1. 2.). W Szwecyi aż do granic Laponii rozpowszechniona od czerwca do ciągu sierpnia (Jo- hans.). W Finlandyi (His.). W krajach północnej Europy, w Belgii, we Włoszech, w Tyrolu, Hiszpanii i Portugalii, Rossyi, Syberyi (Br. E.).

O Erythfonittia hunierale, Sel.

Ann. Soc. Ent. Belg. XXXI. pag. 61. (1887). Tylko w Syberyi.

0 69. 1^1'ythroniina nirlduluni, Charp. Agrion viridulum, Charp. Lib. Europ. (1840). Erythromrua viridulum, Sel. Agrion Bremii, Ramb.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXVII, cf 9 — Ramb. PI. 6. fig. 6. f. cf). Cajyite nigro viridi aeneo. Ooilis in marę ruhidis, In fe/tnina riridibus. Tliorace antice nigro aeneo vittis duabus mtcgris, in marę flaris, in femina viridibus. Pe- dibus iiiaris subrubiyinosis, tii geniculis nigris. Ajfpendi- cibus analibus superioribus maris apice blfidis.

Mniejsza od najas Hansem., różni sit^' od niej dwoma u cf żółtymi, u 9 zielonymi, nieprzerwanymi paskami na przodzie tnłowia, nogami cf czarnemi, rudawemi na lvolan-

156 Faiu. AGEIONIDAE.

kach i górnymi przysadkami odwłoka cj' z rozczepionemi dwoma końcami. Pierwszy pierścień odwłoka cf z wierzcłiii niebieski z czarno zieloną czworoboczną plamką na nasa- dzie ; drugi z czarno zieloną plamą cienką szypułką z tylną krawędzią połączoną ; trzy końcowe pierścienie niebieskie ; reszta odwłoka ciemno zielona. Odwłok 9 z wierzchu cie- mno zielony, zaś dwa końcowe pierścienie czarno zielone. D. c. 32 7nni D. s. 18 mm.

Na Śląsku bardzo rzadka (Charp.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossyi (Kupiańsko , Charków, Łubny) jawi się w czerwcu i lipcu (Rd. 2.). We Francyi, w Belgii, Sycyhi, Sardy- nii, Turcyi ; w Azyi mniejszej, w Turkiestanie (Br. E.).

Ze względu na jej rozsiedlenie we wschodniej Europie spodzie- wać się jej można także w GaUcyi wschodniej.

8. Genus Lestes, Leach. Pałatka Waga.

Lestes, Leach, Edinburg. Encycl. (1815) (Steph. Ramb. Sel.).

O 70. Lestes inacrostufina, Eyersm.

Agrion macrostigma, Eversm. Buli. Moscou IX (1836).

Lestes macrostigma, Ramb.

Lestes Picteti, Sel. (Sel. M.).

(Evers. Tab. IX. — Sel. M. PI. 3. f. 28. app. ałi. c^).

Pterostigmate nigro, magno, dilatato, marginibus la- łcralihus pellucido. Thorace toto, abdomine basi, eztremo- que violacGO aeneis, caeruleo pruinosis. Appetidicibus anali- bus superio7'ibus maris intus bidentatis dente basali ob- iuso, superiore in niedlo dilatato (Sel. H. pag. 150.).

Różni się od następujących gatunków głównie większem, rozszerzonem znamieniem, stosunkowo szerszemi i więcej zaokrąglonemi skrzydłami i górnemi przysadkami cf które wewnątrz zaopatrzone są zębem przy nasadzie tępym, dru- gim powyżej po środku rozszerzonym.

LESTES. 157

W okolicy miasta Orenburga w południowej Rossyi (Eversm.). W Portugalii, w południowej Francyi, wo Włoszech i Sardynii, w (Jre- cyi, na Węgrzech (Br. E.).

= 71. Lestes rirulis, Lind.

Agrlon yirldis, Lind. Mon. Lib. Europ. (IHSf)). Lestes uiridls, Sel. (Ramb. Brau.). Agrion leucopsallis, Charp.

(Charp. Mon. Lib. Europ. Tab. XXXV. fig. 1. 2. cJ" C — Sel. H. PI. 4. fig. 1. app. an. cT — T. Taf. XI. c^ et app. an.).

Capite snpra cum occipitio aeąiie viridi acneo. Ptero- stlymate fusco, newis niyris cireumcincto. Appendicibus analihiis siiperioribiis maris basi uno dento et ima (jibba pawa antę finem; Inferioribiis multo brevio7'ibiis. Yaijina feminae eztra dense et lomje serrulata.

Dolna warga blada; górna sina, czarno obrzeżona. Głowa z zagłowiem jednolicie zielono bronzowa. Przód tu- łowia metalowo ciemno zielony. Uda i piszczele płowe, czarno smiigowane, długimi czarnymi l^olcami porosłe; stopy czarne. Znamię wielkie, żółtawo śniade, zewnątrz na olvoło czar- nemi żyłkami obwiedzione. Odwłok stosunkowo cienki, z wierzchu metalowo ziełony, na spodzie żółty. Górne przy- sadlŃ:i cf o wiele dłuższe od końcowego pierścienia, z jednym zębem przy nasadzie i z jednym klinowatym garbkiem przed końcem; dolne Iculeczkowate, przylegające, równają się je- dnej trzeciej części górnycli. Wierzch poldadełka 9 prawie na całej długości gęsto piłlvOwato ząbkowany. Wyjątkowo u tego gatunku nie są ani międzyskrzydle ani koniec od- włoka niebieskawo upylone.

D. c. 43 mm D. s. 26 mm.

We wschodniej Galicyi dotychczas tylko w Pieniakach koło Bro- dów w lipcu natrafiona.

We wzgórzystej okolicy Ojcowa w Królestwie polskiem (M. E.). Na Śląsku (Sel. H.). W wielu okolicach Francyi, w Belgii, Anglii, Niemczech, Portugalii, Włoszech, Turcyi kolo Konstantynopola;

158 Fam. AGUIONIDAE.

w Azyi mniejszej i w Algierze (Sel. H.). Niezauwaźana w Grecyi, Korsyce, Sardynii, Rossyi, Szwecyi, Laponii i Finlandył (Br. E.).

= 72. Lestes dryas^ Kirb.

Lesłes nymplia , Sel. Mon. Lib. Europ. (1840) (Sel. H. — Brau. Dz. P.).

Lestes forcipula, Ramb.

(Sel. H. PI. 4. fig. 3. app. an. rf — T. Taf. XI. 9). Capite supra cum ocdpitio aeątie viridi aeneo. Płe- rostigmate fusco, newis lateralibus margine interiori pel- lucidis. Thorace suhtus ahdo7)iinisque basi apiceąue in marę adnlto caerulco pruinosis. Appendicihus analibn sn- prrioribus maris intus bidentatis , dente secundo minu- tiore ; infermribus dimidio superiorum longioribus apice dilatatis, cuwatis. Segmento primo abdominis feminae niacula ińridi recta^igiilari, plerumąue linea angusta flava divisa.

Pyszczek i przód głowy żółte, wierzcli głowy z zagło- wiem jednolicie metalowo zielone. Przód tnłowia jaslcrawo metalowo zielony, z trzema, podtużnemi, ciemnemi listewkami; boki tułowia żółte, z dwoma ukośnie podłużnemi czarnemi kreskami. Nogi żółte, zewnątrz czarno, paskowane. Żyłki skrzydeł czarne. Znamię szarawo czarne po obu bocznych Icrawędziach przy żyłkach poprzecznych jaśniejsze, często prawie przeźroczyste. Odwłok z wierzchu jaskrawo meta- lowo zielony, na spodzie przynajmniej na przedniej części żółty. Zagłowie, tułów z wyjątkiem przodu, oraz między- skrzydle, przód i koniec odwłołva u dojrzałego cJ" modro upylony. Pierwszy nasadowy pierścień odwłoka $ żółty, z wierzchu z czworokątną, metalowo zieloną, najczęściej żółtą kreską, po środku przedzieloną plamą. Górne przysadki cf nieco dłuższe od lvońcowego pierścienia, rozszerzonymi koń- cami do środka zakrzywione, wewnątrz po środlcu z obu stron z dwoma od siebie oddalonymi zębami, drugim ku końcowi zbliżonym mniejszym; dolne do środka zakrzy-

LESTES. 159

wionę, ku końcowi rozszerzone, tyll<:o nieco nad połowę krótsze od górnych. Przysadki 9 stosunkowo dość długie, czarne. Wierzcli pol<:ładełl\:a 9 i^a częściowej tylko długości ząbkowany.

d" I), c. 37— 42 m;y/ 1). s. 22—24viw \ Największa szer.

9 1). c. Sr)—S8mm 1). s. 22— 26 ?>/?;/ | skrzydła 5-5 mvy/.

Po całym kraju rozpowszechniona prz}' stawach bagnach i mo- czarach, po stawiskach i podmokłych łąkacli. Jawi się towarzysko i bardzo często z następującym gatunkiem sponsa Hansem., lecz co do ilości rzadsza niż ta druga. W górskiej krainie Karpat, także na górnym pasie reglow3'm w Tatrach okolicami pospolitsza niż na równinach. Więcej niż spo?isa Hansem, jawi się przy wodach stoją- cych, śródleśnych. Od lipca do września.

W Królestwie polskiem pospolita (Hag.). W guberniach Char- kowskiej i Połtawskiej w Rossył w czerwcu i lipcu (Rd. 1. 2.). W Szwecyi pospolita; w Laponii w lipcu i sierpniu (Johans.). Przy jeziorach Finlandyi (His.). Z wyjątkiem Grecyi, Sardynii, i Korsyki rozsiedlona po innych krajach Europy (Br. E.).

= 73. Lestes sj^onsa, Hansem.

Agrion sponsa, Hansem. Wied. Zool. Mag. (1823). Agrion forcipula, Charp.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXIV, rj^ 9 — Sel. H. PI. 4. fig, 4. app. an. (^ — T. Taf. XI. ^f ^t app. cm.).

Capite ."^upra cum oceipitio aegite ińi^idi aeneo. Ptc- rostigmate fusco, inargine intcriori newornm transversoruni pelluciclo. Thorace subtus, abdominisgue ba.s^i apicegue iu marę adulto caeruleo j^ruinosis. Appendicibus analibus supcrioribus m,aris intus bidentatis, dente secundo primi subaeąaali; inferioribus dimidio superioruni longioribus, vix dilatatis, clavatis. Segmento primo abdoniinis femi- nae macula dorsali viridi semicirculari, plerumąue linea augusta flava divisa.

Mniejsza i delilcatniejsza niż dryas Kirb. zresztą zu- pełnie talv samo ubarwiona. Końcowy pierścień odwłolca cj" w środku tylnego brzegu trójlcątnie wycięty, dwoma żółtymi

160 i^am. ACtRIONIDAK.

guziczkami 'zakończony. Górne i^rzysadki cf dłuższe od lvoń- cowego pierścienia odwłoka, po środliu z obu stron z dwoma od siebie oddalonymi, równo wiell<:imi, ostrymi zębami; dolne znacznie dłuższe niż połowa górnych, nierozszerzone, proste, pałeczkowate na końcach, z wierzchu przypłaszczone. Me- talowo zielona plama na pierwszym nasadowym pierścieniu odwłoka 9 półkrążkowa, najczęściej po środku żółtą kreską przedzielona.

D. c. 34 — 35 mm D. s. 20 mm. Największa szerokość skrzydła 4*5 7nm.

Przedstawicielka tyi)owa tego rodzaju.

Tak okolicami jakoteż ilościowo najpospolitszy krajowy gatu- nek, rozpowszechniony po całym kraju. Jawi się towarzysko po pod- mokłych łąkach, przy moczarach i moczarkach, bagnach i przy mniej- szych stojących wodach , tak w miejscach otwartych jakoteż zadrze- wionych. Na drzewnych przestrzeniach przebywa w krzaczystych za- roślach lub po kępach burzanów, trzciny, sitowia lub szuwaru.

W towarzystwie z dr/jas Kirb. jeżeli ta druga jawi się także w tej samej okolicy. Lata powoli i nisko nad zaroślami , usiada co chwila po źdźbłach i łodygach roślin objąwszy je nóżkami przyczem ukośnie zwiesza odwłok a skrzydła rozwiera ukośnie do góry. Żywi się przeważnie małemi muchami i ćmami, które chwyta w locie.

Przy moczarkach i oczeretach na stepach podolskich w więk- kszej stosunkowo ilości niż w innych okolicach. Pora pojawu prze- ciąga się od lipca po za początek października.

Parka złączona usiada zwykle na łodydze trzciny lub skrzypu, sterczącej ponad powierzchnią wody ; C którą cp przytrzymuje za szyję przysadkami, zgina w kabłąk odwłok i pociąga za sobą cf po- suwając się po łodydze w dół. Następnie zanurza się w wodę, gdzie w ciągu posuwania się 9 pokładełkiem zadziera wierzchnią łuskę roś- linną i w bruzdkę zadarką, jak w torebkę, wpuszcza jedno jajo. Skła- danie to jaj powtarza się do samego dna wody, poczem 9 podciąga (^ do góry i dopiero na powierzchni wody rozlatuje się parka roz- łączona.

W Królestwie polskiem w okolicy Głogowa. Koło Królewca (Hag.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w czerwcu i lipcu (Rd. 2.). Koło Petersburga (Sel. H.). W Szwecyi pospolita (Johans.).

LESTES. 161

W Finlandyi w lipcu po całym kraju (His.). Z wyjątkiem Grecyi, Sardynii, Korsyki, Hiszpanii po reszcie stałego lądu Europy i w An- glii jakoteż w Syboryi rozsiedlona (Br. E.).

= 74. Lestes virens^ Charp.

Agrion virens, Charp. Hor. Ent. (1825). Lestes virens, Sel. Lestes vestalis, Ramb. Lestes barbara, c^ , Lind. Lestes Picteti, Sel.

(Charp. Lib. Europ. Tab. XXXIV. fig. 3, 4. d" $ — S el. H. PI. 4. fig. 2. app. an. — T. Taf. XI. $).

Capite stipra viridi aeneo, nitente, occipitio flavo. Pterostiginate flavo fusco, newis transversis marginegue adjuncto lucAde flavis. Inter alario, abdoniinis basi apice- que in marę adulto caeruleo pruinosis. Appendicibus ana- libus superioribus maris intus dilatatis uno dente basali; inferioribus brevissimis, apiee Gonvenientibus.

Pyszczek i spód głowy żółte, wierzcli głowy jaskrawo metalowo zielony, zagłowie żółte. Przód wierzchu tułowia, wierzch i przeważnie spód odwłoka jaskrawo metalowo zie- lone. Tylna krawędź przedtułowia żółto obrzeżona ; przód tułowia z trzema żółtemi, z wieliiem ciemniej szemi, cieniut- kiemi kreskami, jedną na listewce środkowej i dwoma bocz- nemi. Boki tułowia żółte z dwoma ukośnemi, czarnemi prąż- kami. Nogi żółte, czarno paskowane. Znamię żółto śniade na żyłkach poprzecznycli z przyległym wewnętrznym brze- giem jasno żółte. Trzy przednie pierścienie odwłoka całe, czwarty w części przedniej na spodzie żółte ; pierwszy pier- ścień odwłoka z czarną plamką po bokach. Międzyskrzydle spód tułowia, przód i koniec odwłoka u dojrzałego cf ino- dro upylone. Górne przysadki cf dłuższe od końcowego na tylnej krawędzi w środku łul\:owo wykrojonego pierścienia odwłoka, z jednym ostrym zębem przy nasadzie, w środku wewnątrz rozszerzone; dolne bardzo krótkie, uwłosione, na

U

162 Fam. AGRIONIDAE.

końcach do siebie zbliżone. Przysadki $ krótsze od końco- wego pierścienia odwłoka, na końcach zaostrzone ; polda- dełko 9 z wierzchu bardzo dehkatnie ząbkowane.

D. c. 35 111711 D. s. 20 7nm.

Tak po równinach i nizinach jakoteż w pagórkowatych i gór- skich okohcach całej GaUcyi rozpowszechniona, ilościowo rzadsza od dryas Kirb. i sponsa Hansem, i przeważnie w lesistych okolicach zauważana, gdzie rozprasza się po przedlesiach, porębach i polan- kach. Jawi się od lipca przez sierpień i wrzesień, na równinach także z początkiem października.

W Królestwie polskiem w zachodniej części 15. września zau- ważana. W okolicy Gdańska i Królewca (Sel, H. pag, 158,). W oko- licy Kamieńca podolskiego Picteti Gene. (Bel.). W guberniach Char- kowskiej i Połtawskiej w Rossyi od końca czerwca do późnej jesieni (Rd. 1. 2.). Z wyjątkiem Szwecyi , Laponii, Finlandyi i Korsyki ogólnie rozsiedlona po innych krajach Europy ; w Algierze i w Azyi mniejszej (Br. E.).

= 75. Lestes barbarus, Fabr.

Agrion barbara, Fabr. Suppl. Ent. Syst. (1798). (Charp. Lib. Europ. Tab. XXXV. fig. 3, 4, cf 9 — Sel. H. PI. 4. fig. 6. app. an. c^ — "T. Taf. XI. cf).

Capite supra viridi aeneo, occipitio flavo. Pterosti- gmafe bieolorato, dimidio laterali interiore fusco, exte- 7'iore lucide flavo. Corpo7'6 ^/? marę adulto ut vi7'ens Charp. caeruleo p7'uinoso. Appendieibus a7ialibus superioribus ma7'is intus u7io dente basali, apice noTi dilatatis, iticur- vatis; inferioi^ibus superioribiis paulluhmi se7nibreviori- bus, apice ad extra flex7iosis.

Pyszczek, spód głowy i zagłowie blado żółte, wierzch głowy metalowo ciemno zielony, różki w nasadzie i przy- oczka z blado żółtą obwódką. Przód tułowia metalowo zie- lony z trzema podłużnemi, żółtemi kreskami jak u 7ń7'e7is Charp., jednakże grubszemi. Nogi blado żółte, częściowo czarno paskowane, Międzyskrzydle ciemno żółte, u dojrza- łego cf sino upylone. Skrzydła przy nasadzie i na przednim

SYMPYCNA. 163

brzegu zwykle żółtawo zamglone. Znamię dwubarwne, na wewnętrznej, bocznej połowie śniade, na zewnętrznej jasno żółte. Wierzcli odwłołva jaskrawo metalowo zielony, spód żółty, końcowy pierścień odwłol^au cf szaro upylony. Górne przysadki cf żółtawe, dłuższe od końcowego pierścienia, we- wnątrz z jednym zębem wyraźnym przy nasadzie, po środku nieco rozszerzone, na końcach ku środkowi zakrzywione; dolne przy nasadzie tarczowate, cienkimi końcami na ze- wnątrz zwrócone. Przysadki $ blado żółte, krótkie; pokła- dełko 9 z wierzchu drobniutko ząbkowane.

D. c. 40 mm. D. s. c^ 22 O 27 mm.

Po całej Galicyi tak w górach jak na nizinach pojawia się na osobności. Poczwarka żyje nietylko w większych wodach stojących, lecz także w małych mokrawinach. W stanie doskonałym Pałatka ta oddala się od swej kolebki na dalszą odległość, niż gatunki jej po- krewne, wiodąc życie koczownicze bez zatrzymywania się dłuższego na jednem stanowisku. Na stepach Podola pojawia się najczęściej po ugorach i okopach burzanami zarosłych, gdzie zatrzymuje się w prze- locie po badylach i gałązkach sterczących. W innych okolicach prze- bywa najchętniej w gajach, na przedlesiach, polankach i porębach śródleśnych. Natrafiana także w parkach miasta Lwowa. Najliczniej spostrzegałem ją na Podolu w jarach Dniestru. Pojawia się od po- łowy hpca do połowy września.

W okolicy Królewca bardzo rzadka (Hag.). W Królestwie pol- skiem rzadka (Sel. H.). Na Śląsku pospolita (Charp.). W okohc}^ Ka- mieńca podolskiego (Sel.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej w Rossy i jawi się od połowy czerwca przez cały lipiec i sierpień (Rd. 1. 2.). Z wyjątkiem Sardynii, Korsyki, Szwecyi i Laponii w ogólności rozsiedlona na stałym lądzie reszty Europy i w Irlandyi.

9. Genus Sympycna, Charp. Straszka ME.

Sympycna, Charpentier, Lib. Europ. (1840). — Sympe- cma, Selys, Mon. Lib. Europ. (1840) — Lestes, Leach, (Brau. N.).

= 76. Sy^npycna fusca, Lind.

Agrion fuscum, Lind. Opusc. Scient. (1823).

164 Fam. AGEIONIDAE.

Agrion phallatum, Charp.

(Fabr. Opusc. Scient T. 3. fig. 3. — Charp. Lib. Eu- rop. Tab. XXXVI. fig. 1. d^ C — Sel. H. PI. 4. fig. 5. app. an. ^ — T. Taf. XI. cj')-

Supra colore cypi^io V6l obseure viridi aeneo, suidns carnoso subriifo. Alis acuminatis. Ajypendicibus analibus supeiHoribus maris ut in Lestes virens Charp. formatis in- ferioribus subtriani/ularibus rectis, apice nonnihil diver- gentibus, deińem superiorem longitudme super antibus ; appendieibus analibus inferioribus feminae dimidio su- periortini notabiliter brevioribus.

Pyszczek i spód głowy, piersi i odwłoka cielisto ru- dawe. Głowa i tułów płowo gęsto uwłosione. Wierzcli głowy mdło czarniawo broiizowy, po środku z dwoma cieniutl^iemi, poprzecznemi, żółtawemi kreslcami z żółtą uasadą przyoczek uiepołączouemi. Oczy za życia niebieskawe. Przedtułowie i przód śródtułowia miedziauo mdło bronzowe. Przedtuło- wie na trzy półkrążlcowe płatki podzielone; boczne płatki szerzej, środkowy bardzo wąsko ciemno żółto obrzeżone. Śródtułowie z dwoma bocznymi ciemno żółtymi paskami. Nosi czerwonawo żółte, czarnymi cierniami porosłe, zewnątrz wąsko czarno kreskowane. Znamię długie śniade w cienkiej jasnej obwódce. Spód piersi i międzyskrzydle u dojrzałego cf sino upylone. Wierzch odwłoka miedziano bronzowo plamkowany, plamy na tylnej krawędzi pierścienia rozsze- rzone, ku górze zwężone; końcowe pierścienie u cf z wierz- chu miedziano bronzowe. Górne przysadki cf uieco dłuższe od końcowego, na tylnej krawędzi w środku trójkątnie wy- ciętego pierścienia odwłoka, z jednym zębem na wewnętrznej nasadzie i wewnątrz w środku rozszerzone, podobnie ukształ- cone jak u Lestes ińrens Charp.; dolne przysadki krótkie, wyprostowane. Przysadki 9 tak długie jak pierścień koń- cowy, zaostrzone, uwłosione.

D. c. 35 nmt D. s. 22 nim.

SYMPYCNA. 165

Przedstawicielka typowa tego rodzaju.

Po całej Galicyi i na Śląsku rozpowszechniona. Jawi siq przy moczarkach, bagnach i stawach i zalatuje także do lasów na poręby, krzaczyste garby i polanki. Sposób jej życia nie został dotychczas dokładnie zbadany. Jest jedynym oatunkiem Avśród ważek, o którym wiadomo, ze w stanie doskonałym zimuje w uśpieniu w kryjówkacli zacisznych. W pierwszych dniach wiosny, gdy powietrze już dostate- cznie ogrzane, u nas często już z początkiem kwietnia wylatuje z kry- jówek i wałęsa się samopas po miejscach słonecznych. Najwcześniej 29. marca na porębie w Rzęśny polskiej spostrzeżona. Wiosenny jej pojaw trwa krótko; nie przeciąga się bowiem nad dwa lub trzy ty- godni. Drugi raz w roku zaczyna jawić się w ciągu lipca, lecz o tej porze w większej ilości. Ku końcowi jesieni przenosi się w zarośla, przedlesia i na poręby, nieraz daleko od wody.

W Królestwie Połskiem (Sel. H.). Na Węgrzech (Sel. H.). W guberniach Charkowskiej i Połtawskiej od końca czerwca do póź- nej jesieni (Rd. 1. 2.). W okohcy Kazania w Rossyi (Eversm.). W Szwecyi w dwóch pokoleniach (Johans.). Z wyjątkiem Anglii, Kor- syki, Hiszpanii, Laponii i Finłandyi rozsiedlona po reszcie Europy ; także w Algierze, Azyi mniejszej, Turkiestanie, Syberyi (Br. E.).

Odmiana

-= vcu\ aestiva, mihi,

Tab. III. fig. 18. S.

TJiorace supra viridi aeneo, inaculis abdomini.s dor- salibus uiridi aeneis, tenuibus, uf mcdio lomjitudinali U- nea carnoso flava inłemiptis.

Różni się od okazów zwykłych z wierzchu metalowo zielonem, na spodzie jaśniejszem, cielisto żółtem ubarwieniem.

cf D. c. 34 mm D. s. 23 mm. $ D. c. 37 mm D. s. 24 mm.

Odmiana ta występuje we wschodniej GaUcyi przy końcu sier- pnia i w jesieni. Najliczniej spostrzegana w Wulce poturzyckiej 9. września.

Sjjtnpijciia paedisca, Eyersm.

Agrion jJdcdisca, Evers. Buli. Moscou, IX. pag. 24:7. (1836). Sijmpycna paedisca, Brau. Verh. d. zool. bot. Ges. Wien. XXX. pag. 231 (1881).

166 Fam. AGRIONIDAE.

Fuscae Lind. simillima. Ajypendicibus analibus infe- rioribus maris dentem superiorern longitudine non siipe- rantibus, iisdem appendicibus feminae dimidio superio- rum aeąue longis.

Żółte kreski poprzeczne z wierzchu głowy z żółtą na- sadą przyoczek złączone. Zagłowie na przednim brzegu z dwoma wyraźnemi, ząbl^owatemi wcięciami (u fiisca nie- znacznie kątowo włdęsłe). Tylna lvrawędź przedtułowia war- gowata, szeroko żółta. Szew środkowy wraz z dolnym trój- kącikiem żółty (u fusca trójkącik ten zawsze bronzowy). Plamy podłużne po wierzchu trzech końcowych pierścieni odwłoka cf' nie dotykają tylnej krawędzi pierścienia, pozo- stawiając żółto cielistą obwódkę. Górne przysadki (^ śniade, na końcach nierozszerzone, dolne do siebie zbliżone. Górne przysadki 9 tak długie jak końcowy pierścień odwłolva, cienkokończyste ; dolne prawie do połowy górnych sięgające.

D. c. cf 33—40 mm 9 38 mm.

D. s. cf 20—25 mm 9 23 mm.

Długość odwłoka z przysadl^ami c? 27—31 mm, 9 28 mm.

Jawi się w południowej Rossyi i w Turkiestanie (Br. E.); od- szukaną być może na południowem Podolu, zwłaszcza na Naddniestrzu.

167

Dodatek do sir. 42.

W układzie do oznaczania gatunków z rodzaju AESHNA zaszła pomytlva wskutel<: opuszczenia połączenia pomiędzy 2. i 3. Cały ten ustęp powinien brzmieć następująco:

1. WszystlŃ:ie nogi żółto i czarno pasl<;owane ... 2

— Nogi całkiem czarne, wyjątlcowo tyłko przednie uda żółto pasl<:owane vulgatisf;inia Lin.

2. Wszystlvie czarne paslvi tułowia równo szerolvie czyli grube i równo od siebie oddałone. Odwłoł^: u cj' \^\\ końcowi rozszerzony flavipes Cłiarp,

— Czarne paski*) tułowia, stanowiące odpowiednią parę nierówno szerokie i nierówno od siebie oddalone. Od- włok u cf ku końcowi nierozszerzony, walcowaty . 3

3. Końce przednich czarnych pasków ze środkowymi ani na wierzchu ani na spodzie niepołączone, wolne . 4

— Końce przednich pasków tyll<;o na szczycie grzbietu ze środkowymi połączone, na dole wolne O Graslini Ramb.

4. Środkowe paski znacznie grubsze od przednich i tyl- nych O slmillinia Sel.

— Środkowe paski nieco tylko grubsze od przednich i tjd- nych O pulchella Sel.

'') patrz przypisek u dołu str. 42.

•♦<sS>QO«-

168

Objaśnienie tablic.

ntetly, I.

Fig. 1. Tylne skrzydło Żagnicy Aeschna cyanea, Miill. cost. = costa, naramienna żyłka. suIdc. = subcosta, podramienna żyłka, rad. = radius, sprycha. membr. = membranula, błonka. cel. bas. = cellula basalłs, pólko nasadowe, tr. = triangulum, trójkąt. nod. = nodiilus, węzełek, pt. = pterostigma, znamię.

n. ant. =^ ner vi antecubitales, żyłki żeberkowe, sec. p. = sector primus, gałązka pierwsza, sec. n. = sector nodalis, gałązka węzełkowa, s. sn. = sector subnodalis, gałązka podwęzełkowa. st. 1. = sector trianguli primus, gałązka trójkątu pierwsza, st. 2. = sector trianguli secundus, gałązka trójkątu druga.

Fig. 2. Części składowe ciała.

a. = frons, czoło.

b. = antennae, różki.

c. = oculus, oko siatkowe.

d. = prothorax, przedtułowie.

e. = thorax, tułów czyli pierś.

w. = triangulum occipitale, trójkąt zagłowia.

u. = femur, udo.

s. = tibia, piszczel.

t. = tarsus, stopa.

g. = appendices anales superiores, górne przysadki.

h. = appendices anales inferiores, dolne przysadki.

169

2. II. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. -■= następująco po porządku osobne pierścienie czyli obrączki (segmentutn) od nasady do końca odwłoka (ahdomen).

fig. 1. Leptetrwni ąuadrimaculatuni, L. var. ^jraemibila, Newm.

fig. 2. Orthet?'iim eaerulescens, Fab. cj\

fig. 3. OrtJtetrum caertilescens, Fab. $.

fig. 4. Leptetimm fulvum, Miill. ?'«?•. fulyisslma, Dz. 9-

fig. 5. Sympetruni flayeolicm, Lin. var. interpunctata, Dz. rf.

fig. 6. Synipetruin flaveolum, Lin. va/'. interpunctata, Dz. $.

fig. 7. Ortlietrum albistyla, Sel. cf.

"ral3. III.

fig. 8. Sympetrum depressiusculum, Sel. vay. nuhila, Dz. cf.

fig. 9. Sympetruni depressiusculum, Sel. ?'a7\ nuhila, Dz. C.

fig. 10. Coenotiata caudalis, Charp. var. ornata, Britt. C.

fig. 11. Sympetrum meridionale, Sel. cf.

fig. 12. Diastatomma caeclUa, Four. y«r. fLavissima, Dz. $.

fig. 13. Sympycna fusca, Lind. ?;ar. aestiva, Dz. (j^.

fig. 14. Micronympha elegans, Lind. vrtr. aurantiaca, Brau. 9-

fig. 15. Agrion virgo, L. !;ar. violacea, Dz. 9-

fig. 16. Coenagrion arnfiatwm, Charp. cf .

fig. 17. Coenagrion artnatum, Charp. 9-

^'B^^^k^^Try-

170

SPIS

alfabetyczny łacińskich nazw.

[Gwiazdką -^ oznaczone są synonimy).

AESCHNA 4, 12,35,43,51,110,124.

— *aestiva 122.

— affinis 15, 44, 116.

— *alpina 114.

— *anguina 102.

— "^arundinacea 117. — *azurea 108.

— *borealis 112.

— caucasica 110.

— coluberculus 4 4 , 114, 1 1 6 , 1 1 7 .

— constricta 117.

— crenata 117.

— cyanea 44, 112, 118.

— *eremitica 117.

— *flavipes 15, 103.

— *forcipata 100.

— grandis 10, 44, 120.

— isoceles 45, 121.

— juncea 44, 110, 112, 114, 117, 118.

— *lunata 109.

— maxima 44, 117.

— '''metallica 86.

— *mixta 10, 114.

— *palmata 117.

— *parthenope 109.

— *pilosa 124.

AESCHNA *pratensis 124.

— *serpentina 98.

— serrata 117.

— sąuamata 15, 43, 113.

— *virens 122.

— Yiridis 15, 44, 133.

AESCHNINAE 8, 23, 33, 35, 43, 51, 107.

AESHNA 34, 42, 51, 100, 110.

— affinis 116.

— '-'annulata 105.

— *arctica 89.

— * constricta 117.

— epoplitalma 104.

— * eremita 117.

— flavipes 42, 103.

— *formosa 108.

— Graslini 42, 167.

— *maculatissima 118.

— pulchella 42, 103.

— *rufescens 121.

— simillima 42, 101. — ^spectabilis 98.

— ''■'uncata 96.

— * Yiridis 122.

— Yulgatissima 42, 100.

171

AESHNIDAE 33, 51, 05.

AGRION 5, 9, 12, 35, 45, 22, 126, 138.

— *aquisextanum 151.

— *armatum 149.

— *aurantiaca 133.

— * bar bar a 162.

— *Bremii 155.

— *caerulescens 151.

— *cliloridion 154.

— ■''concinnum 138.

— *cyathioerum 135, 139.

— *distinctum 151.

— *elegans 134.

— '''elegantulum 140.

— *exornatum 152.

— *festiva 127.

— *forcipula 159.

— *furcatum 141.

— *fuscum 163.

— *glaciale 149.

— *hastulata 143.

— ■^hastulatum 143.

— *lacteum 130.

— *lanceolatum 147.

— *leucopsallis 157.

— *lunulatiim 147.

— *inacrostigma 156.

— *mercuriale 151.

— *niinmm Charp. 152.

— *ininiuin Harr. 153.

— *najas 154, 155.

— *ornatum 145.

— *paedisca 165.

— "partlienias 126.

— *phallatuin 164.

— *platypoda 130.

AGRION ^^puella 141.

— '-'yar. puella 130.

— *pulchella 139, 151.

— *pulchrum 149.

— *pumilio 133.

— *rubella 152.

— *scitulum 151.

— * Sophia 137.

— *speciosum 137.

— splendens 45, 120, 128, 129.

— -'sponsa 159.

— *tenellum 152.

— *tuberculatum 134.

— ''"yernale 147.

— *virens 161.

— Yirgo 45, 127, 129.

— — V. Yiolacea 45. 129.

— '=""viridis 157.

— ■■■yiridulum 155.

AGRIONIDAE 32, 52, 126. AGRIONINAE 32, 35, 45, 52, 126.

ANAX 5, 12, 35, 43, 51, 107.

— *formosus 108.

— imperator 43, 108, 112.

— lunatus 109.

— *parisiniis 109.

— parthenope 43, 109.

ANISOGOMPHUS 104.

— Maacki 101.

BRACHYTRON 35, 43, 110, 121.

— hafniense 43, 124.

— — var. 9 125.

— *vernale 124.

*CALEPTERYX 45, 126.

— *haemorrhoidalis 127.

172

*CALOPTERYX 5, 45.

— '''ludoviciana 126.

— *splendens 126.

— *virgo 127.

COENAGEION 5, 11, 36, 47, 52, l:J8.

— armatum 15, 47, 143, 141).

— caerulescens 151.

— concinnum 48, 138.

— elegantulum 47, 140. ^ exornatiim 15'^.

— glaciale 141).

— hastulatum 48, U3, 147.

— — var. U-formata 145.

— lanceolatum 14-7.

— mercuriale 48, 151.

— oniatum 15, 48, 143, 145.

— piiella 48, 139, 14-1.

— pulchrum 47, 139, 142.

— scitulum 151.

— vernale 47, 143, 147.

COENAGRIONINAE 32, 35, 45, 52, 130, 131.

COENOTIATA 11, 34, 40, 01.

— caudalis 15, 40, Gl.

— — var. ornata 40, 03.

CORDULEGASTER 23, 34, 41, 51, 105.

— annulatus 41, 105. -- bidentatus 42, 106.

— *lunulatus 105.

CORDULEGASTRINA 105.

CORDULIA 4, 34, 41, 51, 93.

— aenea 11, 41, 93.

— — tatrica 41, 95.

— ■''alpestris 88.

CORDULIINAE 32, 34, 40, 51, 86.

CROCOTHEMIS 33, 37, 75.

— erythrea 37, 75.

*CYRTOSOMA 107.

DIASTATOMMA35, 42, 95,98,100.

— cecilia 43, 98.

— — var. flavissima 99.

=^=DIPLAX 37, 63.

— *flaveolata 66.

— *sanoTiinea 72.

— *scotica 63.

— *striolata 70. -*\Tilgata 10, 68.

ENALLAGMA 36, 49, 52, 135.

— cyathigerum 49, 135, 144.

EPITHECA 5, 34, 40, 51, 9'3.

— '''arctica 89.

— 2-maculata 15, 40, 93.

— *flavomaculata 90.

— *metallica 86. — '■"sibirica 92.

ERYTHROMMA 35, 45, 154.

— humerale 155.

— iiajas 46, 154.

— Yiridulum 15, 45, 155.

GOMPHINA 95.

GOMPHINAE 8, 33, 34, 41, 51,95.

*GOMPHUS 9, 12, 100.

— *epophtalmus 104.

— *flavipes 15, 103.

— *flexuosus 98. -*Maacki 104.

— * pulcliellus 102.

— *serpentinus 98.

173

=-=GOMPHUS simillimus 101.

— '"iincatus 96.

— "'unguiculatus 9 6.

— ''zebratus 101.

*HYDRONYMPHA 81.

^ISCHNURA 132.

— *elegans 134.

LEPTETRUM 11, 33, 37,51, 77.

— fiilYum 15, 37, 77.

— — var. 2-maculata 37, 78.

— — » 2-nevrosa 79.

— — > fulvissima 37, 79.

— 4-maculatum 10, 37, 7^'

— — var olivacea 37, 80.

— — vai'. praeiiubila 37, 81.

LESTES 5, 9, 12, 36, 49, 52, 150, 163. — *barbara 161.

— barbarus 49, 1G-.

— dryas 49, 162, 158, 159.

— '-'forcipula 158.

— macrostigma 15(i.

— *nymplia 158.

— ^=Ticteti 156, 161, 162.

— sponsa 49, 159, 162.

— *vestalis 161.

— Yirens 49, 161, 162, 164.

— yiridis 49, 157.

LEUCORHIMA 11, 33, 39, 51.

— albifrons 39, 00, 62.

— diibia 39, 58.

— infuscata 58.

— pectoralis 40, 55.

— var. a. 56.

— — var. b. 56.

— rubicunda^l5, 40, 57.

— — var. rubrodorsalis 58.

^••=LIBELLA 81, 92.

— *pennipes 130.

LIBELLULA 11, 33, 3(;, 51, 54 ;6. — *aenea 93.

— ^•=var. albidella 130.

— *albifrons 60, 61. -*albistyla 85, 86.

— *Baetica 83.

— "'brimnea 82.

— *caecilia 98.

— *caerulea 112.

— *caerulescens 81, 82.

— *canceilata 83. — *caudalis 61.

— '''coluberculus 114.

— *conspurcata 77. — *cyanea 118.

— depressa 10, 36, 76.

— *depressiuscula 7 3 .

— '-'dubia 58.

— '-'erythrea 75.

— *ery throneiira 68 . -^•=fallax 60, 61.

— *4-fasciata var. [3. isoceles 121.

— '-'flaYeola 66, 68.

— "'flaveolata 63.

— *flavidorsis 55.

— * f la Yomaculata 9 O .

— *Fonscoloinbii 68.

— '^'forcipata 96. — *fulva 77.

- *Genei 73.

— *grandis 120.

— *hat'niensis 124.

— *Harpedoue 65.

— *Hellmani 60, 61.

— *hybrida 71.

— *infuscata 58.

174

LIBELLULA *insignis 68. — *juncea 110, — '•'leucorbinia 58.

— "^'leucorhinus 60.

— ^lineoleta 83. — *2-maculata 92.

— *4-maculata 10, 79.

— '''melanostigma 57, 58.

— "meridionalis 7 1 .

— *metallica 86. — *minius 152.

— *nigra 63.

— '•'nigricula 63. — *nigripes 72. — *nymphula 152.

— *opalina 81.

— *opalizans 82. — *ornata 61.

— *pectoralis 55.

— *pedemontana 65. — *puella 141.

— *Roeselii 73, 73.

— *rubicunda 55, 57, 58.

— *ruficollis 71. — *sanguinea 72. — *scotica 63.

— *sibirica 65.

— *splendens 126.

— *squamata 112. — *striolata 70.

— *tenella 152.

— *veronensis 63. — *virgo 127.

— *vulgata 68.

— *vulgatissima 100.

LIBELLULIDAE 32, 51, 54.

LIBELLULINAE 3, 32, 33, 36. 51, 54.

LINDENIA 34, 52, 95.

— flexuosa 98.

— forcipata 42, 96.

— imcata 42, 96.

MICRON YMPH A 36, 46, 52, 138.

— elegans 46, 134.

— — var. aurantiaca 46, 135.

— pumilio 46, 133, 135.

— var. aurantiaca 46, 137.

NEHALENNIA 36, 46, 137.

— speciosa 46, 137.

='=ONYCHOGOMPHUS 42, 95.

— *forcipatus 96.

*OPHIOGOMPHUS 42, 98.

ORTHETRUM 11, 33, 37, 81.

— albistyla 15, 37, 85.

— brunneum 37, 83, 83.

— caerulescens 37, 81, 83.

— cancellatum 37, 83.

— nitidinervis 83.

*PIGIPHILA 76.

— *depressa 76.

*PLATETRUM 76.

— *depressum 76.

PLATYCNEMIS 35, 45, 130.

— acutipennis 45, 133. -~*diversa 132.

— *Pecchioli 130.

— pennipes 45, 120, 132.

— — var. lactea 131.

PYRRHOSOMA 35, 46, 152.

— nymphula 46, 112, 152.

— tenellum 46, 153.

175

SOMATOCHLORA 12, 34,40,51,86.

— alpestris 41, 88, 89, 112.

— arctica 41, 89.

— flayomaculata 41, 90.

— — var. fasciata 91.

— — var. flaveolata 41, 91.

— metalliea 40, 86.

— — var. montana 40, 88.

=^=SYMPECMA 163.

SYMPETRUM 12, 33, 37, 63.

— depressiusculum 15, 38, 73.

— — var. nubila 38, 75.

— flaveolum 38, 66, 73, 112.

— — var. hyalinata 38, 67.

— — var. interpunctata 38, 67.

SYMPETRUM var. luteola 38, 67.

— Fonscolombii 39, 68.

— '•"'meridionale 15, 39, 71.

— pedemontanum 15, 38, 65, 74.

— sanguineum 38, 73, 74.

— scoticum 38, 59, 63, 74.

— striolatum 39, 70, 71.

— tenerrimum 75.

— Yulgatum 39, 68, 70, 71, 73, 74, 112.

SYMPYCNA 36, 50, 163.

— fusca 50, 163, 166.

— — var. aestiva 50, 165.

— paedisca 50, 165.

17fi

Sprostowanie

dostrzeżonych pomyłek.

str. 3. wiersz 4 z dołu zamiast fig. 3. ma być 2 a.

» 15. » 3 z dołu » Aesclma » >> Aeslina.

^> 23. » 9 z góry » ocellae » » ocelli.

> 33. 2 » > > Aescłinidae ma być Aeshnidae. 43. » 5 » > » flava » » flavissima. 45. - 7 z dołu » albidella » » lactea.

51. zamiast Aeschnidae ma być Aesłmidae. 63. zamiast Sj^mpetrurum ma l)yć Sympetrum.

75. 12 z góry » Tenerrimum tenerrimum. » 117. > constrica constricta.

> 152. ■' 9 » » » oxornatum exornatum.

sec.p .

sec.n-

s.sn

s.t.l

.[.2

Tab.

Fig. 2.

Tab. II.

Fig. I

Fig. 2.

Fig. 3.

^. / //

y/'.

2044 106 266 844

Datę Due

*^ J^l,vA^^U.^> ^-' V.^^

f "^f '^?:f

M«H

■^^■i* ,'<*^ j.

ItJ'*'' Łiv

%i%i%i%ĄĄ^^JńS'ĄM

.;^VW'W'V^.

yP^^^^yl

;^m..

#VVM

1