zin fe
: de
kj! IKE f

Me

Warie eins

5
ú
y
4
p
ui
{
4

RW-Gibson- inv: WEE ks & £

NATUUR- zer GENEESKUNDIG

ARCHIE EF.

NATUUR= EN GENEESKUNDIG

BEEN

NER LANDS = UNDU Bo

de

TWEEDE JAARGANG 1045.

LIBRAR
PS NEW YORK
BOTANICAL
BATAVIA,; GARDEN.

TER DRUKKERIJ

VAN HET BATAVYIAASCH GENOOTSCHAP.

1845.

en nt ad en ane Ümran

' ERGER her zal

Er cEnert UIA AR
EE: Ps

g È KE,

F4 EPT et B |
De hik 4 ZK els A
Den e je
ad sk Malt # | u á ï 4
n ’ Ì
à Be À RS dn p 4 &E eeN &
B) Men aanw snd Aan
Ek d ì E,
5) 6 ERS!
5 TAUIETGANER SG MIJA Zi AT ad 1
pe 4 Ee

ET ENE MK KB

VAN DEN

TWEEDEN JAARGANG.

BLADZ.

Geologie, Metorologie.

De minerale wateren te Zjipannas (Preanger Re-
gentschappen) door J. Marrr

Buitengewone uitstooting van dampen uit den
Gedeh :

Aardbeving te kn

Bodemverheffing bij dmbarawa ….

Hoogte der bronnen te Tjipannas

Warme bronnen bij Ziries 2

Thermometer stand op het eiland Mern geduren-
de de maanden October, November en December
1844 .

Iets over de rem in Cheribon

Minerale wateren op Madura . . ae. e

Aardbeving te Menado .

Werkzaamheid van den berg Te in rk Pr 1845,

door Z.. BEE Tat a,
Aardbeving te Medirie . .. ..
Mardberine 18 Mmbotna . … . … … … … a
Regendagen in Oostelijk Java; door Z. . . »

DEC 21 1909

It INHOUD.
BLADZ.

Meteorologische waarnemingen, gedaan door den of.
v. gez. Ie kl. Wassink te Amboina van Sep-
tember 1844 tot Junij 1845 … . …… . … … 559
Jodium houdend mineraalwater van Mssinan . . 686
Nog iets over het mineraalwater van Gebangan . . 694
Regendagen in Westelijk Java, gedurende het 3e
trimester 1845, volgens aanteekeningen gehouden
te Warong Goenoeng en Petier …. …. . . .« 698

Botanie.

Observationes phijtographicae praecipue genera et
species nova nonnulla respicientes; auct. H. Zor-
TANGER

Phijsiognomie van de flora der toppen van Javasche
bergen, benevens plantenbeschrijvingen door
EF, Jonen oe

Diagnoses et adumbrationes stirpium nonnullarum
novarum vel non satis cognitarum florae Ja-
vanicae Alpinae indigenarum, auct. Jusemvun. 34

Over eene Casuarina op Sumatra ontdekt door F.
Juxervar, beschreven door W.H. pe Vrrzse. 55

Papilionacearum quarundam Javanicarum deseriptiones
accuratiores, auct. J. C. Hasskarr. 58, 183 en 341

Over eenige nieuwe planten der Malaijo-Moluksche
fora, door Br. se

Botanische reis van den heer ZorriseerR . . 165 en 548

Observationes phijtographicae genera et species nova
nonnulla respicientes (series secunda); auct. H.
Zorrrsern. . . . « « … …… des en 563

Eenige bijdragen tot de natuurlijke geschiedenis der
Rafflesia Patma, door ZorrinGER «. « - « » Sòd

INHOUD.

HI
BLADZ.
Opgave der planten, gezien gedurende een kort
verblijf op het eiland Balie, door H. Zorrineen. 588
Fungi Archipelagi Malaùjo- Neerlandici novi. 596
Museci frondosi ex Archipelago Indico . . . « … 620
Aeschijnanthus Boschianum De Vriese, eene nieuwe
Maense plauk ste d, Bite Ah tat trum JGM
Adnotationes -Á Je Trod re VOA, a Mas. 100
Zoologie.
Over de den Indischen Archipel eigene soorten van
Re een eK en et EN
Diagnosen der tot heden bekende soorten van Sciurus
des Indischen Archipels . . 82
Orang oetan van bijzondere grootte Rn 171
Bijdragen tot de geneeskundige topographie van
Batavia. Fauna en derzelver producten; door
BERUEER - …e 497
Twee supplement op de Literatuur over de Natuur-
lijke geschiedenis van WMVeêrland’s Indië door
ER PDT ERE 2
Derde supplement op idem, door BreBKer 535
Geneeskunde etc.
Beschrijving der Amboinsche koorts door F. Erp. 100
Bijdragen tot de anatomie en Phijsiologie van den
Fungus medullaris door Sruxrrr 118
Genezing van Fistels uit bubones, post gonorrhoeam
ontstaan, na het gebruik van Salmiak in klim-
A Ee Kan shan dede obd ae 128

Ev INHOUD
BLADZ.

Fragmenten voor eene geneeskundige statistiek van
het leger ‘in Meêrlands Oost- Indië, door
BLEEKER
1. Staat der ziekte en sterfte in de militaire
hospitalen enz. op Java en de buiteneta-
blissementen van 1816 tot 1828 . . . . 140
Il. Staat der sterfte bij de Europeesche mili-
tairen van het Indisch leger van 1829 —
KBA af!
Gezondheidstoestand te PL eee ER 900
Berigten betreffende het badetablissement te Se-
locaton . 5 … «Ms do a 106
Topographisch- geneeskundig verslag over de Vallei
van Platoengan (Selocaton), derzelver minerale
wateren en badetablissement, door Maspr.
Elke « 277, 362 en 634
leis over ie verloskunde onder de Inlanders door
F.:Ber.. an eee
Electromagnetismus als geneesmiddel aangewend in
het groot militair hospitaal te Batavia door
M. J. Ks Morten.
Proeve eener beschrijving der te Batavia voorko-
mende moeraskoortsen , gewoonlijk Bataviasche
koortsen genoemd, door J. _D'ENGELBRONNER
APA IEEE MD 391 en 648
Bijdragen tot de geneesk. Topographie van Zatavtia;

zie Zoölogie,
Berigten.

Bevordering hij het geneeskuudig personeel naar de
nota’s van bekwaamheid …. . . … „avis abu DJA

INHOUD. 4

BLADZ.

Veranderingen en verplaatsingen bij het geneeskundig
personeel van 1 Jan. tot 1 April 1845 . . . 177
van Ì April tot 1 Juli 1845 . . . 338
van 1 Julij tot 1 Oet. 1845 . . . 557
van 1 Oct. 1845 tot 1 Jan. 1846 . 708

B
aus?
did at ud aoytad4ë
ade: K 1 & dof: Are
ohat ü wt, kier ta, ie Ke
TOT f dot kul, wedn

achat. tar vl Jed, Ba A

Bd
..

OBSERVATIONES PHYTOGRAPHICAE

GENERA ET SP

PRAECIPUE

ECIES NOVA NONNULLA

RESPICIENTES.

XII. RUBIACEAE.

GurreExBErGIaA Z. er Mon.

Nomen dixi ad honorem Guttenbergii.

Genus prope Morindam ponendum a quo differt ut ex
schemate sequente colligere velis :

Morispa (citrifolia.)
Calijr.

Corolla.

Obpyramidatus arcte
cônnatus, margine in-

tegerrimus.

_Tuúbo eylindrieo caly-

tem longe superante,
faucé pilosiuscula, lim-
bo 5 fido, lobis pa-
tentibus glabris apice

‘vix hamatis.

9e Jaans. ΰ Arzrv.

Gurressracta (umbellata.)

Inferne connatus, su-
perne liber, breve-cy-
lindrieus, irregulariter
2—5 dentatus.

Ante anthesin superne
4— 5 angulata, subcor-
nuta, tubo brevi cylin-
drico , calycé aequali ,
fauce valde barbata,
mbo 4 —5 fido tubo
longiore , lobis paten-
tibus margine cíliolu-
latis supra concavis in-
fra obsolete calcaratis.

|.

(2)

Stamina. Fauce inserta erecta ;
antherae sagittatae u-
trinque obtusae, con-
neetivo vix conspiecuo.

Discus epi- Calycemsubsuperans.
gijnus.
Stijlus. Integer.
Stigma. Bifidum glanduloso-
carnulosum.

Imo faucis inserta (4-5)
erectaseda barba corol-
lae centrum versus de-
pressa ; antherae fila-
mentis, apice crassius-

E ARE 7 AS CE
culis longiores, dorso

connectivo producto a-
pice acuto adnatae, ba-
si obtusae.

Calyce inclusus.
Apice subbifidus.

Stigmata 2, intus glan-
duloso-papillosa.

ande characterem generieum sequentem pono :

GurrexBEnGIA Z. et Mor.

Calyx. Basi ovarium includens cum circumpositis in
capitulum compressiusculum connatus, superne liber
brevis, cylindricus, irregulariter 2—5 dentatus, denti-
bus anticis plerumque productioribus , glabris.

Corolla. Epigyna tubulosa ante anthesin superne 4-5
angulata, obsolete 4-5 cornuta, tubo brevi cylin.
drico longitudine calycis fauce pilis numerosissimis
articulatis exsertis valde barbata, limbo 4-5 par-
tito tubi longitudine, laciniis patentibus ovato-
oblongis , extus hirsutis, margine ciliolulatis, intug
glabris , supra concavis, subtus breviter truncato-cal-
caratis.

Stamina. Tubo corollae superne inserta ejusdem laci-
nijs numero aequalia et alterna. Milamenta su-
perne incrassata glabra in connectivum acutum pro-

(8)

ducta. Artherae longitudine filamentorum 2- locu-
lares, longitudinaliter dekiscentes, basi obtusae, apice
acutiusculae ovato-oblongae a pilis barbae eorollinae
centrum versus depressae.

Ovarium. Disco carnoso glaberrimo orbiculare inclu-
sum, 2-loculare, 2-ovulatum; ovula erecta; stylus
exsertus filiformis superne vix incrassatus 2- fidus.
Stigmata 2 depressa, subreflexa, intus glanduloso-
subplumosa, obtusa, laete viridia.

Fructus. Capitulum sanguineum carnosum subglobo-
sum transverse compressiusculum , magnitudine Ce-
rasi minoris. Baccae calycis limbo coronatae 2-
loculares loculis l- pyrenis ; caetera Morindae.

Fruter. Scandens trunco usque ad 20° longo, ramis
subvolubilibus teretibus, ramulis obsolete 4 gonis,
glabris viridibus.

Folia. Opposita petiolata, elliptico-obionga acuminata,
basi rotundata integerrima pinninervia, costis sub-
tus prominentibus plerumque oppositis, concolora fla-
vescente-viridia sparsim hirsutula, 0,03-0, Im longa ,
0,03-0,05 m lata.

Stipulae. Connatae, intrapetiolares, glabrae, e basi lata
subito subulatae erectae, demum marcescentes.

Pedunculi. Terminales, nunc laterales simplices me-
dius umbellatus, nunc omnes in unieum connati et
tunc umbellam pedunculatam 5-8 radiatam forman-
tes , pedicellis radiorum aequalibus bracteatis hirsu-
tiusculis subpollicaribus.

Capitula. Rarius 5-, saepissimeG-, rarissime 7- flora
ec: 2” crassa, floribus 2- serialibus.

G. umbellata Z. et Mor.

Crescit in collibus apricis prope Zjikoya prov.
Batavia, prope Tjiringien prov. Bantam, raris-

sima.

ee |

Floret H-iil. Fruget VIE-VII. «
Adnot : An. Morinda tetranda Jack hujus generis ?

Verosimiliter !

XIV. OLEACEAE.

Catoxanrmus L. Gen. n. 21. Bl. Bijdr. 680. Zndl. Gen.
n. 3346 p. 572.
4. Ch. montana Bl. \. ec.

Flores lutei.

In sylvis montium Kendang prope Pangang-lilie
prov. Passaroean. X. 1844. | |

2. Ch. denzsiflora Z. et Mor.

Win ie RAE Racemis axillaribas simplicibus,
dense imbricatis (niveis ;) caule frutescente subscan-
dente. |

In eylvis prope Tjikoya prov. Batavia, tamen
rarissima. VIIJ.»1843.

Herbar. Z. et Mor. N. 1455.

XV. ASCLEPIADEAE.

Drscnrpis À Br. Endt. Gen. p. 596. n. 3508. 54. Bijdr.
p. 1059. d
4, D. spatufata BIJ. Le. p. 1960.
Folia ineaute »spatulata’”’ dicta ; carnosa subteretia
utringue obtnsa sunt.
in eollibus calcareis prope Koeripan.
In rupibus calcareis Javae littoris austro-orientalis

hand raro.

XVI. LABIATAE.

Ersrourzia. JWilld. in Usteri Magazin II 5. MZud/. Gen.
n. 3588. p. 612 (haud #4. Bijdr.)

(5)

J. ZE elata Z. et. Mor.

‚Frutex ; foliis: oppositis petiolatie oblongo-lanceola-
tis, supra scabriusculis, subnitidis, infra pallidioribus
et tomentosis, basi integris cuneatisve apicem versus
serratis utrinque acutis ;- spica terminali erecta stricta
densissime tomentosa tereti , verticillastris multifloris.

Corolla albida; Tota planta odore gratissimo praedita ;
usque 8’ alta.

In humidis prope Zjipannaa rarissima.

In Javae orientalis montosis frequentissima, in sic-
eis et tumidis, altitudine 3-9000’.

Floret omni tempore.

XVII. ASPERIFOLIEAE.

Tovnserorria. Ä. Br. Endl. Gen. n. 3747. p. 646. B4.

Bijdr. p. 845. f,

Enk tetrandra Bl. Le.

Hassk. Cat. Hort. Bog. p. 137. Var. B.

T _foliis acuminatis utrinque margineque scabrius-
culis, supra laete virentibus lucidis , calyce 4 plo lon-
giore , laciniis brevissimis subereclis.

In Javae fruticetis praecipue in terra argillosa re-
gionis. collinae.

2. 7. glabra Z et Mor.

T. tetrandra Var. D. glaöra Hassk. 1. c.

T. foliis acuminatissimis utrinque glabris (s. subtus
vix scabriusculis) supra obscure viridibus opacis sub-
tus rugulosis, calyce glabriuseulo, corolla eodem vix
duplo longiore subventricosa obsolete 4 gona, laci-
nijs distinctis recurvis supra profunde canaliculatis.

Frutex sarmentosus. —

In httore Javae austro-orientalis.

(6)

Calyr incrassatus, laciniis inaequalibus apice re-
curvis obtusiusculis, (in priori membranaceis erectis
adpressis aequalibus.)

Corolla obscure viridescens (in priori lutescens ;)
laciniis supra albicantibus.

Flores remotiusculi usque ad 10 in cymae ramis;
(in specie priori densi nnmerosi, usque ad 30 in cy-
mae ramis.)

XVIII. CONVOLVULACEAE.

Cosvorvorus. Z. gen. n. 214. Zndl. gen. n. 3803. p.
653.
4. C. tricho-calyr Z. et Mor.
Ipomoea setosa Bl. Bijdr. p. 714.
» tricho-calyr Steud. Nom. bot. p. 819.
In agris incultis planitiei Javae occidentalis fre-
quentissima.
2. C. hybridus inter C. cymosum Desr. et C. filicau-
lem Vahl. cum iisdem in agris incultis oecurrit.
Prope Tjikoya prov. Batavia legi.
VIII. 1844. Herb. Z. et Mor. N. 1450.

Brewenra B. Br. Prodr. 487. ZEndl. gen. n. 3793. p. 652.
4. B. cordata. Bl. Bijdr. p. 722.
Legi in fruticetis palustribus prope Panimbang prov:
Bantam V. 1843.

XIX. SCROPHULARINEAE.

Sorvsrag sp. indeterminatam legi in paludibus prope 4ji-
kandie prov. Bantam. V. 1843.

XX. GESSNERACEAE.

GaspaniMa. Zndl. n. 4150. p. 1408 et 719.

(7)

Centronia. Bl. Bijdr. 776.

Character gegen a Cl. Blume datus incompletus
s. inexactus est. Adde: |

Calyx inferne fissus dèciduus (supra basin circum-
SCIsSus) — carrioso-coriaceus ferrugineus 14” longus ,
#°’ diam. , compressiusculus.

Corolla labio superiore patulo, inferiore lobis late-
ralibus subreflexis, medio erecto concaviusculo. Tu-
bus deciduus albus fauce violaceo-pruinosus. Tota
corolla 1’ longa, subincurva.

Stamina superiora longiora, omnium antherae coa-
litae , superiores latere exteriore saccato-dilatatae, in-
feriores basi lato-saccato-calcaratae et mucronulatae ;
omnes facie interiore planiusculae, exteriore subinflatae.
Antherae verae sordide violaceae, partes accessoriae
albidae.

Stylus incurvus albus farinosus.

Stigma pileatum! superne planiusculum et in ecen-
tro concaviusculum.

Ovarium elongatum, compressiusculum , glabrum ,
lutescens - uniloculare, placentis duabus parietalibus
late bilobis, lobis simplicibus revolutis undique mul-
tiovulatis , demum valde defiguratis ! irregulari-
bus.

Semena numerosissima subrotunda minutissime punc-
tulata.

Herba tota aphylla alutacea coriacea.

Supra radices Piperis eujusdam spec.

In montosis Megamendoeng. IV. 1844.

Nomen apud indigen: Mambang sirih. i. e. flos
Piperis Betle.

G. mirabilis. Endl. (nec G. admirabilis conf. Hassk.
in Cat. Hort. Bog. p. 155.)

(8)
XXI. PRIMULACEAE.

Parmura Z. gen. 197. Zndl. gen. n. 4199. p. 730.

4. P. prolifera. Wall: in Deseript. of: some rare Ind.
plants. Ásiat: Res: XIV, (1820.) p. 369 et seg
P. imperialis. Jungh. Nov. gen. et sp. 13:

»P. glaberrima nuda, foliis oblongis subspathulatis
obtusis dentatis petiolatis , scapo longissimo „ floribus
umbellatis demum verticillatis, bracteis :linearibus
s. foliaceis difformibus. 4.” Wall. 1. es

In summo montis. Pangerangoh.

Floret 1-IV.

XXIL. MYRSINEAE.

Anpista. Swarts. Prodr. 48. Zand gen. n. 4222. p. 739.

Bl. Bijdr. p. 684.

Jl nn ne ere De pet U NGED: GERNE.
N. 610.

A. foliis oblongo-lanceolatis utrinque acutis integer -
rimis glabris, subtus punctatis (sub lente tenuiter al-
bido- leprosis) tenuiter venosis, racemis axillaribus
gimplicibus, laciniüis calycis ovatis acutis margine al-
bido-membranaceis

Frutex 4-6 pedalis.

Corolla sordide albida fusco-punctata. Bacca rubra.

In dumetis apricis prope Zjikoüa prov: Batavia,
prope Sambora prov: Bantam, prope Babakkar prov:
Buitenzorg. |

Floret fere toto auno.
XXIII. ERICACEAK.

GauurneniA. Zin. gen. n. 551. Bl. Bijdr. p. 856. Znd/.

(9)

in gen. p. 756. sub Gautiera u. 4323. sed nomen
idem p. 30. no. 354 duplex invenit ‚inde nomen Lin-
neanum restituendum est !

Flora javanica hujus generis continet species sequentes :

4d. G. punctata. Bl. 1. c.
Nomen javanieum »(Gondo poero.”’
In summitatibus montium aliran (prov: Soerabaja)
Ardjoeno (prov: Passaroean.) IX.
2. Q. lewcocarpa. Bl. 1. c.
In Javae orientalibus minus frequens.
3. GQ. repens Bl. 1. ce. p. 857.

Per totam Javam in vicinitate eraterum e. g. in
Javae orientalibus: Waliran, Ardjoeno, Semiroe ,
Tengger, etc.

Sect. IL. Gaultheriae decandrae.
(Diplycostae BE. Bijdr. p. 857.)
4. G. pilosa. Zoll. et Mor.
Diplycosia pilosa BL. 1. c.
In Javae orientalibus hucusque nondum vidi.
5. G.latifolia. Zoll. et Mor.
Diplycosia latifolia. Bl. 1. c.
6. G. heterophylla. Zoll. et Mor.

Dyplycosta heterophylla. Bl. Ll. c.

Etiam, in montosis Zerngger altitudine 5500 s. m.
reperi XI. 1844.

Garzussacta. HH. B. et K. n.gen. et. sp. III. 257. Zand/.
gen. n. 4329. p. 757. Bf. Bijdr. p. 861.
4d. G. elliptica Z. et Mor. Herb. N. 1265.
Arborea ; foliis ellipticis acutiusculis venosis , race-
mis glabris. |
Flores candidi glabri (in G. lanceolata Bl. roseo-
pruinosi.)

j A

(10)

Specimen unieum vidi in summo montis Poele
Saharie prov: Bantam. V. 1843.

XXIV. CORNEAE.

Corsvs Tournef. Inst. 410. Zin. gen. 149. Hassk. Cat.

p. 168.

Polyosma Bl. Bijdr. p. 658. Zndl. gen. p. 799.

n. 4579 et p. 1417. n. 4673. p. (sub Saxifragac:)

Bennett et Horsf. pl. rar. Jav. 193. t. 46.

4. C. ilicifolia Hassk. et Zoll. Cat. 1. c.
Polyosma ilicifolium. Bl. 1. c.

2. C. serrulata. Hassk. et Zoll. 1. c.
Polyosma serrulatum. Bl. Bijdr. p. 659.

3.{ C. caudata. Hassk. et Zoll. 1. c-
Polyosma integrifolium. Bl. 1. c.

In sylvis montis Salakh (prov. gein sand prope
Jasinga, (ibid.) in prov: Bantam montosis sed
raro.

Fiores albidi. Bacca nigra. Mihi nunquam »arbor 60.
ped. alt.” (BL. 1. ce.) invenit sed semper arbuscu-
lum gracile vix 30 pedale.

4. C. stricta Zoll. el Mor.
GC. foliis integerrimis, racemis simplicibus strictis
ereelis (in praecedent: elongatis caudatis nutanti-
bus) rhachi incrassata , caule arboreo.

In montosis Poele Saharie prov. Bantam ad margi-
nem solfatarae. Specimen unicum vidi floribus bac=
cisque albis. (Flores speciei primae lilacino-purpu-
rascentes sunt, intus expallescentes.)

Legi V. 1843. erb. Z. et Mor. N. 1285.

CL )
XXV. SAXIFRAGACEAE.

Grraspenmux. Zoll. et Mor. /Îlr- ns
Genus novum inter ESCALLONIEAS prope. Zteam
L. ponendum.

Calyx subcampanulatus patulus 5- partitus, glaber
albido-virescens, laciniis semiovatis apice rotunda-
tis pallioribus vix 4’ longis latisque.

Corolla calycem longe superans erecta, decidua glabra
alba 5- petala; petala calycis basi inserta ejusdem
laciniis alterna, usque ad medium leviter connata
5- nervia, oblongo-elliptica, basi eoncaviuscula, apice
patentia, obtusa, 24°” longa 3°”’ lata, nervis latera-
libus apicem versus evanescentibus.

Stamina 5 petalis alterna et cum iisdem inserta, erecta,
longitudine tubi corollae ; filamenta semiteretia me-
dio sublatiora glabra s. interdum apice pilis paucis
obsessa, albida; antherae erectae 2- loculares in-
trorsae longitudinaliter dehiscentes, membranaceae fus-
cae, loeulis e basi usque ad insertionem discretis
superne contiguis. |

Ovarium liberum ereetum, longitudine filamentorum,
ovatum, albido-virescens, pilisadpressis hirsutissimum,
e carpidiis duobus cohaerentibus compositum , car-
pidiorum marginibus introflezis dissepimenta incom-
pleta constituentibus ; ovula in placentis valvarum
marginibus introflexis, juxta totam longitudinem ad-
nata , plurima horizontalia. Styli 2 terminales arcte
cohaerentes columnam teretem viridescentem glabrum
ec: 1” longam simulantes Stigmata 2 arcte con=
ereta, stigma unieum depresso-globosum glutinosum
viride formantia.

Fructus subbaccatus, demum coriaceus, maturitate in
valvulas 2 secedens, juxta totam longitudinem mar-

.

(12)

ginum carpidiorum dehiscens, rudimento styli coro-

natus, oblongo-ovatus, utrinque acutiusculus, glaber

aurantiacus 21°” diamet:

Semina plurima horizontalia vix adscendentia, subre-
niformia, in pulpa glutinoso-resinosa nidulantia, gla-
berrima, nitida, atra, circa’”’ longa.

4d. Gl. ramiflorum Z. et Mor.

Arbusculum humile ramosum habitu Rhododendri,
Folia sparsa apice ramulorum pseudo-verticillata, oblon-
go-lanceolata, integerrima, nitida, petiolata. Flores casu
foliorum laterales racemosi; racemulis 3- florit s. sub-
umbellatis ; pedzicelli patentissimi.

In horto botanico Zijipannas lecta ; sponte in mon-
tosis Gedeh sed rarissima.

Floret IV-V. Fruget X-XI.

Herb. Zoll. et Mor. N. 2139

XXVI. DILLENIACEAL.

Carerresia. Bl. Bijdr. p. 5. etc. etc. Massk. Cat. p. 178.
Adn. Omne jure Cl. Masskarl nomen Blumeanum
Capellia ut supra emendat.
d. C: multiflora. Bl. 1. c.
Per totam Javam occidentalem in convallibus humi-
lioribus haud raro.

XXVII. MALVACEAE.

- dna ite P
Genus novum? | Mibisco, Pantio et Decaschistiae
affine et primi sectionem Bombicellae cum gecundo
et tertio jungens ; jam in genus novum constituere non-
dum audeo,
Involucellum 6-10 phyllum, foliola linearia acuta

(18)

villosiuscula sinubus latis separata 25-3’” longa per-
sistentia.

Calyx (Decaschistiae) persistens campanulatus, tubo
ovario arcte adpresso, limbo 5- fido, laciniis aesti-
vatione valvatis 3- nerviis; nervis lateralibus sub-
intra marginalibus carinato-prominentibus. Facies
exterior villosiuscula, interna flavescente-viridis,
laciniis acutis ovato-3 angularibus, post anthesin re-
flexis.

Corolla (Hibisci) speciosa, petala 5 hypogyna, obo-
vata, inaequilatera, sulphurea , demum rubescens,
in fundo nigro-purpurea , aestivatione convolutiva ,
unguibus imo tubo stamineo adnatis.

Tubus stamineus columnaeformis apice 5-fidus! fila-
menta juxta columnam 5- faria, copiosa, brevia, gla-
bra exserens, petalis brevior; axntherae reniformes,
bivalves demum explanatae, albido-sulphureae,

Ovarium (Paritti) sessile simplex, inferne tubo calycis
arcte cinctum, 5- suleatum, 5- loculare , loculis septo
secundario parietali verticali incomplete 2- locella-
tis ; septa completa roseo-purpurascentia, circa co-
lumnam centralem (demum omnino obliteratam) in
vaginam 5-gonam coalita. Ovula in loculis plura
(plerumque 6), angulo centrali 1-serratim inserta
adscendentia. Stylus terminalis glaber flavescente-
viridis, tubo stamineo exsertus 5-fidus, laciniis coa-
litis incrassatis nigrescente a purpureo-hirsutis; stig-
ma capitatum, 5- sulcatum, demum patente hirsutum
formantibus.

Capsula (Paritit paulo differt) inferne calyce immu-
tato cincta, acuta, fibroso-lignosa, 5- locularis , locu-
lis incomplete bilocellatis, loculicide per septa in-
completa, bilamellata, 4- valvis, valvis calyci laciniis

alternis, dorso osseis, profunde rugosus, margine in-

(14)

troflezie medio septa completa gerentibus, loculis
endocarpii dissoluto, primo complete clauso dein
aperto praeditis!

Semina (Bombicellae) in loculis 4-6 arcuato-subre-
niformia, in sinu umbilicata, epidermide spongiosa
dense sericeo-lanata, lana ferruginea.

Embryo inter albumen parcissimum mucilaginosum ho-
motrope arcuatus; cotyledonibus arcuatis foliaceis
sese plicato-involventibus ; radicula infera.

Si vere, ut censeo, genus novum est, a nobis.

BomgprcipenprRon Z. et Mor. dicitur.
4. B. Grewraefolium. Zoll. et Mor.
Hibiscus grewiaefolius Hassk. Cat. p. 197. n. 6.
et p. SIL. ibid.

Arbusculum gracile, ramis virgatis, foliis alternis
ovali-oblongis obtuse subacuminatis, basì subcorda-
tis, integerrimis, glabris, in venis petiolisque villosis ,
peduneulis axillaribus solitariis medio articulatis,
floribus subnutantibus.

Fioret V. VL.

Ad warginem sylvarum partis austro-occidentalis
prov: Bantam, e‚gr. prope Panimbang, Soedi-
manik, etc. ’

Ki-orai Sundanensium (i,e. Lignum serpentinum.)
Herb. Zoll. et Mor. N. 1389.

XXVIII. TILIACEAE.

Acnoaopta. Bl. Bijdr. 128. Zndl. Gen. n. 5388. p. 1012.
Formae duae in sylvis montosis Gedeh occurrunt :
A punctata. Bl. 1e.
Foliis elliptieo-oblongis ereberrime punctatis, ra-
eemis elongatis, pedicellis subadpressis.
B longifolia. An. sp. propria?

(15 )

Foliis laneeolatis lueidis (priori tenuioribus), spar-
sim punctatis, subtusin venarum axillis nigrescente-
glandulosis, racemis subabbreviatis, pedicellis pa-
tentibus, floribus demum nutantibus.

Character genericus apud Cl. Blume et Endlicher
valde incompletus est. Adde:

Forma altera supra notata.

Calyz et corolla A-mera.

Ovarium disco: obsolete A-lobato villoso flavescente
cinectum, sub 4-gonum, glabrum , 2-loculare; ovula,
in loeulis 2 v. plura pendula. Stylug subulatus.
Stigma .

Drupa ovata utrinque subtruncata apice rudimento
styli apiculata, glabra, coerulescente-nigrescens, mono-
pyrena, auce l-loculari I-sperma irregulariter gib-
bosa.

Embryo in axt albuminis carnosi fuscescentis or-
thotropus paulo brevior.

Genus Elaeocarpo valde affine.

XXIX. TERNSTROEMIACEAE.

Gorpoxia. Mllis. Len. Mant. End/. Gen. n. 5424. p- 1022.
Bl. Bijdr. p 130.

ANTHEErscHIMA. Korth. in Verhandel. Nat. Komm.
J. ee see rmeregens vie re Arbor.

Foliis elliptico-oblongis acuminatis, basi in petiolum
brevissimum attenuatis, margine acutissime serrula-
tis, venis marginem versus reticulatis.

Flores non dum vidi. Secundum fructum Gordoniae
excelsae certissime congenera sed quoad species ab
eodem certissime diversa.

In Horto Botanico Buitenzorg.

(16 )

Fruget IV V. Floret ....?
2 G.ercelsa Bl. l.c.
Antheëischima excelsa Korth. le.
G. foliis oblongo-lanceolatis apice retuso-obtusis
basi obtusiuseulis, venis marginem versus furcatis.
Adn: Speciei prioris folia ce: 4° longa, I--1j”

lata.
XXX. EUPHORBIACEAE.

Hoezeer de onderafdeelingen dezer familie niet zoo tal-
rijk zijn als die der Zaurineeën, is toch derzelver aantal
nog te groot. De karakters welke daarbij zijn gebezigd,
behooren bij deze familie tot de onbestendigste, de bloei-
stand n.l. en het aan- of afzijn der petala. Nu eens be-
zitten de mannelijke bloemen petala, dan weder de vrou-
welijke, en soms eens beide te gelijk. Zoo bezitten niet
alle bloemen der Crotoneae wezenlijke kroonbladeren en
het karakter dezer afdeeling is daarom niet geheel van
toepassing. Genera welke zelfs niet generisch gescheiden
behooren te zijn, zijn thans in verschillende afdeelingen
verdeeld, z.a. Mappa, Ardisca en Rottlera. De on-
derafdeelingen moeten derhalve verminderd worden, tot
dat andere karakters de basis voor nieuwe en meer zekere
tribu’s opleveren.

Ik verdeel voorloopig de groote familie der

EUPHORBIACEEN

als volgt:
Serorpo r. MONOSPORAE.
Ovarii loeuli l-ovulati.
Tribus Ll. EurzorsreAr.
Flores apetali monoici, inter involuerum com-
mune masculi cum femineis.

(17)

Tribus 2. Croronrar.
Flores monoici s. dioici involucri communis des-
tituti. Á
Subtribus 1. dpetalae.
Subtribus 2. Petalanthae.
(Crotoneae verae.)

Surorpo 11. DISPORAE.
vari loeuli 2-ovulati.
Tribus 3. ParrLAntHrar.
Stamina centro floris inserta.
Tribus 4. Buxrar.
Stamina sub ovarii rudimento sessili inserta.

AxDRACHAR. Zin. Gen.n. 1059. Zand! Gen.n. 5841. p. 1119,
Jd. A. australis Zoll. et Mor.

Suffruticulus pedalis. Caulis teres sublignosus.

Folia alterna petiolata elliptico-rhombiformia, pinni-
nervia, integerrima tenuiter membranacea, glabrius-
cula, venis petiolisque hirsutiusculis. m

Flores axillares nunc utriusque generis mixti nunc
superiores feminei et inferiores masculi fasciculati
paleaceo-bracteati.

Flores masculi minores; calyx corollaque 5-meri,
discus hypogynus 5-phyllus, squamis profunde 2-
partitis.

Flores feminei majusculi apetali; discus hypogynus
5-partitus , laciniis 2-fidis.

In rupibus calcareis regionis collinae littorum Javae
australis.

92° Jaare. 1° Arrev. 3.

(18 )

In prov: Bantam (V. 1843.); in prov: Kediri,
Passaroean , Besoeki, etc. (X. 1844.) Herb. Zol/.
et Mor. N. 1399.

XXXI. MELASTOMACEAE.

Tribus 1. LAVOSIEREAE.
ParaceLsEA. Zoll. et Mor.

Planta unica hujus tribus ex regionibus orbis ve-
teris hucusque relata, nempe praeter genus Sonerila
Roxb.

Nomen dictum in honorem Zheoprasti Bombasti
PARACELSI Philippi Aureoli ab Hohenheim, ho-
minis singularis sed doctissimi , rerum botanicarum
valde periti et earundem applicationis in medicina
maxime studios.

Calyr subcampanulatus profunde 4-partitus, laciniis
acuminatis membranaceis, carinatis, glabris.

Corolla petalis 4 imo calycis insertis basi in tubum
leviter connatis, laciniis limbo ovato-acutis patentibus.-

Stamina 4 infra corollae adnata ante anthesin erecta
petalis alterna; filamenta brevia crassiuscula; an-
therae lanceolatae erectae apice biporosae basi cor-
datae.

Ovarium liberum ovatum4- (?) loculare, multi-ovu-
latum, placenta stellata radijs 8 quorum 4 septa
completa, 4 semisepta formant. Ovula placentis et
parietibus adnata. Stylus filiformis longissimus ex-
sertus. Stigma equitans! terminale.

Capsula A locularis ....-

Semina plurima oblongo-compressiuscula minima.

4. P. amoena Zoll. et Mor.

Herba erecta palustris 1--2 pedalis. Caulis 4-gonus.

Folia opposita lanceolata 3-nervia glabra. Panicu-

(19)

la terminalis composita, trichotoma, multiflora. Zo-
res bracteati basi lutescente-albidi, apicem versus
cyanei.

ftarissima. In paludibus prope incolas »Rawah’’ dic-
tis in vicinitate Zjibodas prov: Bandong Resid.
Preanger , altitud : 2000’ supra mare. Reperi III.
et IV. 1844.

f, 14 ó 200
Series sécunda’praeter revisionem Compositarum ge-

2 nera et species continebpt ‚ quae legi in itinere per
Javae provincias orientales Soerabaya, Passaroean
et Probolingo mensibus Septemb: et Novemb: 1844.

H. ZOLLINGER.
Probolingo,
21 Novemb. 1844.

TT ED END eren

PHYSIOGNOMIE
VAN DE
FLORA DER TOPPEN VAN JAVASCHE BERGEN
BENEVENS

PLANTENBESCHRIJ VINGEN.

Der Redactie is het een genoegen de ondervol-
gende schetsen te plaatsen. Zij maken een deel uit
der Schetsen eener reis over Java van den heer June-
HUREN, welke in het Tijdschrift voor Neerlands In-
dië worden gepubliceerd. Daar echter gezegd Tijd-
schrift, hoezeer ruimschoots een’ welverdienden lof
genietende, minder bestemd is onder de oogen te ko-
men van het Natuurhistorisch publiek, vermeent de
Redactie dezes Archiefs den phytologen eene goede
dienst te doen, door langs dezen weg s’heeren Junc-
HSBHN's arbeid eene ruimere publiciteit te geven.

Na vooraf zijne lezers ‘te hebben medegedeeld , dat
van zijne opsomming voorloopig de Kryptogamen en
Gramineeën uitgesloten blijven; dat hij slechts meldt
de representanten van Europeesche geslachten van de
Bloemplanten voor zoo verre zij hem bekend zijn ge-

(21)

worden , en dat hij van andere familieën en geslach-
ten, van welke zich soorten tot op de hoogste berg-
toppen voordoen , slechts die noemt, welke hetzij door
een kenmerkend uiterlijk, hetzij door groot aantal van
individu’s het meest bijdragen tot het daarstellen der
Physiognomie, — gaat de heer JuNGHumN tot zijn on-

derwerp over.
Red.

Met Usneeën behangen, met mossoorten bedekt,
vindt men onder alle alpenboompjes het meest, bij-
na op geen’ enkelen top ontbrekende: (1)

1 * Agapetes vulgaris mihi (Agapetes Don. Thi-
baudia R. en P. Np. Thibaudia vulgaris mihi in

(1) Alle deze planten, de flora der toppen van de
Javasche bergen, zond ik reeds in 1838 tot een naauw-
keuriger onderzoek aan den President der K. K. L. C.
Akademie der Natuuronderzoekers (Nees von Esenbeck).
De met een * geteekende waren door mij reeds be-
stemd en met diagnosen voorzien, welke ik hier als
een uittreksel uit het » Aanhangsel op mijne reis door
Oost-Java” mededeel. De met een + gemerkte door
mij onbestemd gelaten , heeft mijn zoo even genoemde
vriend onderzocht en beschreven Ik moet ze echter in
deze optelling nog zonder naam laten, daar ik zijne
werken (in de Linnaea c. a.) niet bij de hand heb.

Waar achter de namen geene bijzondere standplaats
is aangewezen, wordt de plant op a/le toppen gevon-
den ; waar de berg nader aangewezen is, komt ze op
dezen alleen voor.

(22)

manuscript), welke , waar ze zich volkomen heeft
kunnen ontwikkelen , nog op toppen van 10000 voe-
ten eene hoogte van 20' bereikt, met 3 voeten dikke
stammen , welke echter knoestig en gekromd zijn , en
spoedig op eene geringe hoogte boven den grond in
slangvormige , uitgebreide takken overgaan. Derzelver
zwart-blaauwe beziën zijn eetbaar en hebben bijna den
smaak van blaauwe beziën ( boschbeziën). Een
kromme groei met korte, dikke stammen, en eene
twijgachtig- breede tak- en loofkroon, (bijna jaar
uit jaar in met bloesems bedekt), is ook voor
de meeste bewoners der bergkruinen een karakteris-
tisch teeken.

2 * Agapetes microphylla mihi (Thibaudia mi-
crophylla mihi). Een sierlijk boompje met eene zeer
ronde, fijn geweven kroon van loof.

3 * Agapetes rosea mihi. (Thibaudia rosea).
Deze is gekenmerkt door derzelver welriekende, ro-
zenroode bloemkransen, die trosgewijze verdeeld zijn
en door derzelver rijkdom geheele zwermen van bijen
naar zich lokken.

4 * Acacia montana mihi. Deze bewoonster van
bijna alle bergtoppen, (bij de Javanen wegens ha-
re stinkende, knoflookachtige boonen |Aamalandin-
gang}, welke zij eten, wel bekend), vormt, zoo
lang zij jong is, kleine, 10 voeten hooge,;digt
in elkander geweven boschjes van een schoon en
levendig groen. Ouder zijnde, vormen zij boompjes
met lichtbruine, 1/2 voet dikke stammen, welke
zich reeds op eene hoogte van 5 tot #0 voeten
boven den grond in takken verdeelen , welke regt-
ijnig in schuinsche hoeken uitloopen en op eene hoogte

(25 )

van 20 tot 30 voeten de ronde kroon der zacht-
vederige bloemen dragen.

Met het groen dezer bladeren wisselt zich het
goudgeel der bloesems af, die in cylindervormige
takjes talrijk tusschen het loof zijn verstrooid.

5 Dicalyx sessilifolius Bl.

6 * Viburnum elegans mihi, welks schoone geele
trossen niet weinig tot verfraaijing der boschjes bij-
dragen.

7 Pholinia integrifolia Lindl.

8 Dodonaea triquetra Andr. Voornamelijk op de
bergen van Midden-Java.

9 Leptospermum floribundum mihi. De in el-
kander geslingerde en uitgebreide takken dragen
eene kroon van loof even als een scherm, wier
myrtenachtige glinsterend- groene blaadjes met even
zoo vele witte bloemen vermengd zijn: daardoor
verkrijgt de oppervlakte van dit loof-scherm een
gestipt, bont aanzien. Het wit- geel baardmos,
hetwelk ellen lang van de takken hangt, en dikke
mossoorten welke zich om de stammen gezet hebben,
vermeerderen er nog het eigenaardige van.

10 Maar meer nog dan deze en door de sneeuw-
witte kleur van hare loof-kroon scherp bij alle
overige afstekend, is de Antennaria Javanica De.
(Gnaphalium Javanicum Bl.), welke naar de physi-
ognomie der bergtoppen op vele plaatsen dingt. Nu
eens met de overigen vermengd, dan weder gezellig
met anderen vereenigd, is- dezelve, wanneer ze
jong is, slechts struikachtig en 5 tot 7 voeten
hoog , met kogelronde bladeren en bloesem-knoppen
op een enkelen stam, maar verkrijgt, volwassen

(24)

zijnde , eene hoogte van 15 tot 20 voeten, en
geeft dan het aanzien van boschjes van een even
aangenaam als eigenaardig voorkomen.

Il * Casuarina montana mihi. Deze ontbreekt
geheel op alle bergen van West-Java, en komt
het eerst op den Lawoe bij Solo voor (1), ver-
schijnt dan echter op alle bergen in Oost-Java
weder, welke hooger dan 5000 voeten zijn. Haar
fijn naaldvormig-lang loof (rami articulati), hare;
zoo lang ze jong is, eigenaardige slanke pyramieden-
vorm, vertegenwoordigen de pijnbosschen van het noor-
den hier op onze Javasche hoogten. Ook wordt
men inderdaad, bij het aanschouwen van zulke Ca-
suarina- boschjes, welke b. v. de kruin van den
Lawoe of Wilis in enkele groepen omkransen , aan
de Vaderlandsche pijnbosschen herinnerd, en droomt
men zich, zoodra men derzelver droogen , met af-
gevallene naalden (rami-soort) bedekten en van
het onderhout ontblooten grond betreden heeft, gaarne
in deze terug , wanneer men het ruischen van den
wind hoort, welke even zoo als daar, door de
fijnverdeelde takken speelt. (Een werkelijke pijn-
boom, Pinus Sumatrana mihi, groeit in de stre-
ken van 3 tot 5000 voeten in het noorden van
Sumatra, waar buitendien, niet de Javasche,
maar nog eene andere Casuarina, met eene boom-

(1) Zie mijne » Beschrijving der Batta-landen op Suma-

2

tra,” welke te Batavia ter perse is.

(25)

achtige, denvormige (nieuwe) soort van de familie
der Liycopodiaceae, voorkomt (1).

12 Quercus pruinosa Bl. en Quereus angusta-
ta Bl. Op de meeste bergen met andere ver-
mengd, stijgen deze eik-soorten, Aajoe passan
der Javanen, (nu eens op den eenen , dan weder
op den anderen) op eenige bergen tot over de
8000 voeten en worden dan voor deze karakteristiek ,
wanneer ze alleen het bosch uitmaken. Deze boschjes
bereiken geene grootere hoogte dan 20 tot 30 voeten,
maar schijnen met hunne donker-, meer bruin- of
olijf- groene loofkroonen, digt en schaduwrijk in-
een geweven.

13 Podocarpus cupressina R. Br., welks py-
ramidale gestalte wij reeds op den 8645 voeten
hoogen top van den Tjikorai hebben leeren kennen,
doch die op de andere bergen meer onder de
overige boomen vermengd voorkomt en niet zoo hoog
wordt. Hij is op de bergen van West-Java tot
aan den Diëng (2) als het ware de plaatsvervanger
van de oost-Javasche bergcasuarine, op wier habitus
hij gelijkt.

Op eenige toppen zijn boomsoortige Araliaceën (Aralia

(1) Eenige overgebleven exemplaren maken het waar-
schijnlijk, dat ze vroeger ook op den Merapi en Merba-
boe in het wild groeide, (?) maâr door de kultuur uitge-
foeid werd. Westelijker komt zij echter stellig niet voor.

(2) Morsfield geeft verkeerdelijk eene Casuarina in
het Diëngsche op: daar groeit alleen de Podocarpus
welken de inwoners ook Zjomoro neemen.

g*

(26 )

rigida en nodosa Bl. ; Sciadophijllum palmatum en luci-
dum Bl.) meer voorhanden dan op andere, en zijn dan
door derzelver slangvormige, uitgebreide, dikwijls
doornachtige takken en door derzelver groote, dikwijls
hand- of vingervormige bladeren, van de andehen te
onderkennen.

Meer op zich zelve staande en minder karakteris-
tiek vindt men , ‘bij de bovengenoemde Alpenboompjes ,
verschillende Mijrtaceën, Polyosma ilicifolium Bl,
Tetranthera citrata N. ab E., Astronia spectabilis
Bl., eenige Melastomen en anderen.

Van de boomvarens zijn het:

14 * Chnoophora lanuginosa mihi benevens

15 * Cúathea oligocarpa mihi.

16 * Cúathea polijcarpa mihi, en

17 * Een met lange vos-roode haren voorziene boom-
varen, welke op eenige bergen b. v. op den Gedeh,
Malabar , Diëng tot op hoogten van 8 à 9000 voe-
ten te voorschijn komt, en door den (welbekenden)
den boom - varens eigenen vorm, door hunne palm-
achtige stammen, die zelfs nog op de bovenste top-
pen 19, I5 tot 20 voeten hoog worden, en door den
op een scherm gelijkenden waaijer, die zich op de
spits van deze stammetjes , even als de spaken van
een rad uitbreiden , zelfs dan nog de blikken der rei-
zigers tot zich trekken, wanneer zij, in het binnenste
van een bosch tusschen anderen groeijen.

Met deze boompjes vermengd en gewoonlijk Ren
zelver onderhout uitmakende , komen als struiken van
5 tot 7 voeten hoogte voor (go. 14--25).

18 Gaultheria leucocarpa , Bl.

19 Gaultheria punctata Bl, welke wegens der-

(27)

zelver welriekende olie , (die de eerstgenoemde slechts
in geringe mate bezit), door de-oost-Javanen als » gon-
do poera”’ zoo geacht is.

Zij groeit het meest op de bergen van Midden-Java
(Merapi, Merbaboe, Lawoe en anderen), en wordt
gemakkelijk door haren zoetachtig - aromatischen reuk
en hare doorschijnend - gespikkelde bladeren her-
kend. |
20 Hypericum Javanicum Bl. welks groote geele
bloemen , even als sterren, in het kreupelbosch schit-
teren.

21 Lonicera flavescens, Bl.

22 Rhododendron retusum Bean. Horsf., wiens
cylinderachtige lange scharlakenroode bloemkransen
een sieraad der bosschen uitmaken.

23 Rhododendron tubiflorum Alph. Dl. (Vireya
Blume) , welks trechtervormige groote bloemkransen
door hunne menie-roode kleur niet minder in het oog
vallen.

24 Mirica Javanica Bl.

25 * Spiraea speciosa mihi, op den Diëng.

26 * Berberis horrida mihi, (Gedeh, Merbaboe,
Lawoe en anderen) welke door hunne doornen, even
als de Rubus-soorten, van welke men er drie op de
hoogste toppen bijeen vindt, het doordringen van de
anders zoo aangename boschjes, belemmeren.

27 Rubus Javanicus Bl.

28 Rubus alpestris Bl.

29 Rubus lineatus Bl. De nu eens bloed- dan
weder vuur-roode, of blaauwe of geele bloemen , waar-
mede „deze boschjes , bijna jaar uit jaar in, ver-
sierd zijn, vervrolijken het oog en de framboosach-

(28 )

tige, eetbare vruchten van de beziën, nu eens rood ,
dan weder blaauw, herinneren den reiziger aan ge-
lijksoortige boschjes van het noorden.

Bloemen (of kruidachtige planten) van verschil-
lenden aard, voor het grootste gedeelte representan_
ten van Europeesche soorten , zijn met deze struiken
en kleine boomen vermengd, of komen verstrooid op
het grastapijt der bergen voor en dragen door hunne
dikwijls treffende gelijkenis met de welbekende vor-
men van het noorden er niet weinig toe bij, deze
alpenflora’s van Java tusschen de 7 en 10000 voeten
een meer Europeesch aanzien te geven. De natuur-
onderzoeker , die deze toppen , (b. v. den Manella-
wangie, Tjermai, Sindoro, Merbaboe of Lawoe)
voor de eerste miaal begroet, is verwonderd dat hij
door oude bekenden omgeven is, die, als speelmak-
kers zijner jeugd, hem hier onder den Aequator,
even als in zijn Vaderland onder 45 tot 50°, n.
breedte, maar in een prachtiger, tropisch kleed, we-
der aanlagchen.

De volgende 41 vindt men bijna op alle hooge ber-
gen. Daarvan treft men no. 1-6 op ongeveer 7000
voeten hoogte; no. 7-16 op omstreeks 8000 aan,
terwijl de overigen no. 17-41 tot 10000 voeten
op de hoogste toppen gevonden worden.

la Artemisa indica L., welke op graswei-
den zeer menigvuldig is en denzelfden aromatisch-
bitteren reuk en smaak heeft, als de Europeesche
Aalst (Artemisia absinthium).

22 Fragaria indica Andr., eene kleine, kruipende
aardbezie , met roode maar eetbare (wrange) vruchten.

3a Prenanthes affinis mihi *.

(29 )

Aa Prenanthes longifolia mihi *.
5a Sonchus Javanicus Spr. *.

6a Drapiezia multiflora Bl. op den Diëng en de
west- Javasche bergen.

Ta Huphorbia Javanica mihi *, die in het Teng-
gersche gebergte menigvuldig bij anderen groeit en
levendig: aan de wolfsmelk b. v. aan de G. Gerar-
diana , op onze weiden in het noorden , herinnert.

ga Bellis Javanica ‚ Bl.

9a Sanieula montana Reinw. (Bl. Bijdr.).

10a Polygonum paniculatum Bl.

112 Zinaria ....j eene soort met schoone,
dojergeele bloembladen , op den Merbaboe.

122 Antirrhinum .. . . . + eene soort, half
struikachtig , in het Di-engsche gebergte, met prach-
tige , lilapurperkleurige bloementrossen.

132 Cerastium ....-+r op den Merbadoe en G.
Tingger.

14a Melissa hirsuta? Bl. *, halfstruikachtig , van
een’ bijzonderen , aromatischen , Basilicum - reuk.

15a Senecio»... T eene soort met schoone rood-
achtige corymben. Zij komt in menigte voornamelijk
in gezelschap van de Melissa of (in het Tenggersche
gebergte) van de Euphorbia voor en vormt van
4-6 voeten hooge wildernissen.

16a Agrimonia suaveolens Pursh. Deze schoone
en uitstekende plant is mij tot nu toe alleen in
het Tenggersche gebergte voorgekomen (1838).

17% Thelymitra angustifolia R. Br. (Th. Javanica
Bl, Bijdr.). Op de hoogste toppen van den Lawoe.
_18a Valeriana Javanica Bl, zeer gelijkende op
de offieinele valeriaan en evenzeo van reuk.

(30 )

192 Thalictrum Javanicum Bl.

202 Podostaurus “thatictroides mihi
den Lawoe, terwijl de twee voorgaande en de vol-
gende tot en met n°. 31 op a/le toppen voorkomen.

2la Viola pilosa Bl. Er is bijna geene plant,
welke ons zoo levendig aan de lente van het
noorden - doet denken, als dit viooltje, hetwelk,
ofschoon zonder reuk , toch geheel op de pand ei
gelijkt.

22a Alchemilla villosamihi *, welke in het westen
van Java schijnt te onpbreken, maar op alle de
bergtoppen van midden- en -oost-Java, vaù af

*, alleen op

den Slamat voorkomt.

232 Plantago major L.

242 Plantago Asiatica L. Ook deze behoört-
op de hooge weiden der bergen tot die vormen
der noordsche physiognomie,- welke de overhand
hebben.

252 Ranunculus geranioides H. B: ven K. *, die
even zoo dikwijls als in Nieuw - Granadá! ( waar
ze voor het eerst werd gevonden) met nog een “pdar
andere soorten van haar geslacht, op Java’s toppen
voorkomt.

262 Kehinospermum Javanicum Bl, wiens ko-
balt- blaauwe , Vergeet mij niet - achtige bloemen
onder de liefelijkste van het gebergte behooren.

272 Gnaphalium gracile Bl. met goudgeele bloemen ,
gemeenzaam , even als dergelijke soorten op de vi
landen van Europa.

28a Swertia Javanica Bl. ie,

292 Gentiana guadrifariu Bl. , Maridjan der Ja-
vanen : ofschoon” dwergachtig ,‚ naauwelijks 4 duim

(31)

hoog, tusschen het gras verborgen, trekt zij toch
toch door hare schoone, helder kobalt - blaauwe
bloemen , het oog van den onderzoeker tot zich.

302 Galium Javanicum Bl., benevens eene nog
niet beschreven soort.

312 Gaultheria repens Bl., die, met eetbare
zwarte beziën van eenen zoetachtigen smaak bela-
den , om de naaktste rotsen kruipt.

322 Sium .... +, eene soort *. |

33a . Pimpinella ,.…...eene soort *, die, benevens
de vorige, voornamelijk op de bergen van oost-
Java voorkomt, en het eerst zich op den Di-eng
vertoont ‚ waar zij door de inlanders Proeatjang
genaamd, en hare spilvormige wortelen als diapho-
reticum en diureticum in vele ziekten gebruikt
worden.

3da Wahlenbergia gracilis Alph. De. (Campanula
gracilis Forst), van welke Wahlenb. lavandula-
efolia Blume (Bijdr. ex herb. Reinw.), niet verschilt.
Eene met haar bedekte varieteit, W. gracilis , var.
hirsuta mihi “; komt dikwijls voor, en groeit op
alle toppen van midden- en oost - Java.

352 Anacyclodon pungens mihi *, groeit, (in
het Tenggersche gebergte, zuidelijk van den Bromo,
op den G. Kembang, Boedha, Lemboe e. a.) bij
troepen , digt op elkander gedrongen; een klein,

%

zeldzaam kruid, van een vreemd aanzien, met
spitse, stekelige bladeren en kleine, witte, met
wol bedekte bloemen.
362 Hestuca nubigena mihi *: deze de berg-
toppen van midden-en oost- Java zoo kenmerkende
grassoort , bedekt met haar geel, graauw - groen-

(82)

achtig, vaal kleed , verscheidene der hoogste top-
pen, b. v. den Merbaboe, uitsluitend. De 1 voet
breede en 14 tot 2 voeten hooge bosschen, in
welke het groeit, worden op lossen, zandigen grónd,
welken de regen wegspoelt, ten laatste eilanden of
kleine heuvels, tusschen welke labyrinthische groeven
of kanalen loopen.

372 Primula imperialis mihi (1) (enkel en
alleen op den top van den Manellawangie in het
Gedeh-gebergte bij Buitenzorg). De prachtige , geele
bloemen van deze plant tooveren den reiziger ; op
deze eenzame bergtoppen van Java, de weiden van
zijn Vaderland voor, op welke hij zoo menigmaal
de primula veris plukte.

382 Pteronia marginatamihi*, op den Willis, met
schoone , goudgeele bloemen.

30a Kthulia conijzoides L. *. (Wilis en anderen).

40% Strobilanthes elata mihi *, op den Lawoe;
waar zij, even als de Str. speciosa Bl. op den Tjiho-
rai, digte, van 5-7 voeten hooge wildernissen vormt.

4la Balsamina mierantha Bl. Op vele hooge top-
pen, voornamelijk op vochtige plaatsen.

Ook in de moerassen van hooge bergen ; konten ,
buiten Cijperus- en twee Xijris-soorten (X. indica en
macrocephala Vahl.) met schoone goudgeele bloemen ;
en twee nieuwe Restiaceën (door JVees beschre-
ven) Europeesche planten , voor, namelijk Chara-soôr-

(1) Beschreven in het » Tijdschrift. woor Natuurlijke
Geschiedenis en Physiol. V. [. pag. 246,

($8 )

ten «en :boven allen een Calmus, dien ik van den
Europeeschen. niet voor verschillend houd, Acorus
Calamus L., die, bij troepen groeiijende, breede,
groene gordels, rondom de berg-meeren, b. v. van
den Diëng vormt, en wiens wortelen even zoo
aromatisch als de Europeesche zijn.

Buitendien komen als wild, in streken, waar
Europeesche tarwe en vele Europeesche moeskruiden
gebouwd ‘worden, b. v. op den Dieng, Merbaboes
in het Tenggersche gebergte en op andere plaat-
sen voor: Briza-, Spergula-, Cerastium- en Stellaria-
soorten id Sonchus oleraceus L., Foeniculum vulgare
Gärtn, en vele andere, die aan de Europeesche
soorten gelijk zijn.

9e Jaanc. ΰ Arrev. 5.

(84)

DIAGNOSES' ET ADUMBRATIONES STIRPIUM NONNULLARUM ”
NOVARUM VEL NON SATIS COGNITARUM FLORAE.-
“ JAVANICAE ALPINAE INDIGENARÜM. |

1. Agapetes vulgaris mihi. (Genus Agapetes Don. Thibau-
dia R. et Pav. - Thibaudia vulgaris mihi in mnserpt.) (1).

Ramis striato- angulatis glabris, foliis brevissime pe-

tiolatis subsessilibus margine subtiliter revolutis glabris su-
pra lucidis, subtus glanduloso punctatis, forma variis

(subobovato-ellipticis), calijce cum pedunculis ramulisque
junioribus puberulis, floribus in racemos terminales
dispositis, pedicellis sparsis patulis basi folio florali
suffultis, corollis tubulosis sanguineis.

Forma et magnitudo foliorum valde variabiles ! -- nunc
folia elliptica aequaliter longe attenuata, -- nunc lato-
elliptica apice et basi breviter attenuata -— zunc obo-
vato-elliptica apice obtusa (vel omnino rotundata, vel
breviter attenuata,) -- nunc lanceolata utrinque aequalia.

Arb. 10-20 pedalis. Bacca globosa atra edulis. -- Ramuli
juniores cum petiolis ( brevissimis, crassis ) puniceo-rubi
eundi.

(1) Species Thibaudiae in Cel. Blumei opusculo: „Bijdragen tot
de flora van Neêrland’s Indië” — enumeratas omisi. — Diagnoses
nonnullae dubie datae et male positae aeque bene in plures spe-
cies diversas quadrant;—aliae contra species illic separatae vix
nisi varietates sunt formarum ejusdem Stirpis. — Foliorum forma
et calycis indoles in plurimis valde variant, — et parasitice
omnes cum magna aliorum arborum grege, quorum fructus ab a-
vibus vorati in truncos arborum vetustos muscosos , humo tectos
delapsi sunt , saepissime occurrunt !

(35)
2. Agapetes microphylla mihi. (Thibaudia microphylla).

Ramis virgatis junioribus puberulis, foliis parvis
obovatis s. obovato-lanceolatis obtusis brevissime petiolatis
_subtus glanduloso-punctatis margine revolutis , floribus in
apice ramulorum sotiïtariis vel ternis sive quinis in race-
mum corymbosum (depauperatum) dispositis, peduneculis
patulis folio florali suffultis cum calijce et capsula globosa
glabris. |
Arb. 10-20°-- Folia, inter omnes Agapetis species Java-
nicas mimima! 6 lineas longa sursum 3 ad 4 lineas lata,
in ramulis conferta. Variant apice et basi aequaliter
attenuata, lanceolata.

3. Agapetes rosea mihi, (Thibaudia rosea.)

Foliie magnis ovatis acuminatis utrinque glabris, basi
in petiolum (compressum canaliculatum semiuncialem)
breviter decurrentibus margine subtiliter revolutis,
racemis axillaribus erecto-patulis omnino glabris , folium
subaequantibus, pedicellis basi nudis florem subaequanti-
bus, calijcibus margine subtiliter pubescentibus , floribus
dein pendulis, eorollis magnis abbreviatis ventricoso-
tubulosis roseis.

Arbuseulum 30 pedale; flores uberrimi rosei suaveolentes.
Folia inter omnes Ágap. species Javanieas maxima, in-
feriora late ovata, 2 uncias et ultralata, uncias 34 longa,
superiora ovato-oblonga.

4. Mcacta montana mihi.
Inermis, pinnis 12 jugis, foliolis 35 ad 40 jugis

rectiusculis linearibus subacutis basi oblique rotundatis,
supra glabris, subtus glaucis pube adpressa sericeo-

(36 )

tomentosis, petiolis rachidibus ( pinnarum et _ race-
morum ) ramisque junioribus tomento aureo-rufo nitido
obductis, petiolo communi deorsum glandula - solitaria
oblonga convexa munito, floribus luteis ante flores-
centiam globosis in rachide communi sessilibus s. bre-
vissime pedicellatis racemosis, racemis -axillaribus laxis

elongatis erectis.
(Acaciae Wallichianae DC. proxima.)

Arbor 20-30 pedalis. Rami divaricati,- saepissime
(cortice ab insectis vulnerato,) excrescentiis tuberculosis
magnis helvolis tecti. -- Calijx urceolatus , 5 dentatus,
laevis. -- Corolla basi tubulosa, supra 6 fida , extus villo
adpresso splendido aureo obducta. -- Filamenta longissima,
plus quam 20, basi monadelpha. -- Legumina rassa, (nec
compressa , papyracea.) Odor seminum fortis , alliaceus ,
Javanis (quibus semina edulia ,) gratus ! Trunci ramique
aridi saepissime matrices sunt Sphariae concentricae Pers.

Viburnum elegans mihi.

Foliis inferioribus ovato-, superioribus elliptico-oblongis
inaequaliter glanduloso-serrulatis supra pube sparsa
scabris subtus pallidioribus, petiolis _pedunculisque
molliter tomentoso-pubescentibus, ecymis terminalibus
divaricatis.

(Affinis V. monogyno Bl.)

Dodonaea triguetra Andr.
Arbusculum 10 - 20 pedale , in summis montium

Javae obvius, diotcus, pluribus notis a D. triquetra
Andr. recedens, forsan propria species? -- Sepala

(97)

florum - masc. et fem. quinque ovato-lanceolata ;
corolla nulla. Plores masculi: antherae (decem)
dongitudinaliter 4 loculares, mucrone brevi terminatae ;
filamenta brevia , basi circa germinis rudimentum
(convexum, mucronulatum) locata. Flores feminei : Sty-
lusrassus, elongatus, apice breviter 3 fidus; capsula mag-
nitudine pedicelli, membranacea, 3 locularis, late triala-
ta, loculis duobus (raro omnibus) sterilibus crflatis cavis,
tertio seminifero monospermo. Rami triquetri. Folia sub-
coriacea, lanceolata, utrinque aequaliter attenuata, acuta,
sive in petiolum brevissimum attenuata, uncias 5 ad 54 lon-
ga, medio uneciam lata, margine revoluta, supra lucida,
infra nervis transversis validts parallelis instructa ; petioli
eum ramis junioribus pedunculis ealycibus germinibusque
floris foeminei villoso - viscosissimi ! alae fructus latae,
reniformes, dein purpurascentes; racemi cymosi, axil-
lares et subterminales; pedunculi capsulam aequantes.
(Dodonaea dioica Roxb. foliis membranaceis obovato-lan-
ceolatis obtusiusculis, nervis transversalibus exiguis haud
prominentibus primum pellucidts , ramis teretiusculis etc.
Regionis calidae incola, hine inde in sabulosis littoris au-
stralis Javae occurrit, e.g. (ad Sinum Wijnkoopsbaai. )

9. Zeptospermum floribundum mihi.

Arbor elegans, 20-25 pedalis, trunco crasso, sed brevi
eurto, plerumque gibbo. Mami divaricati, flexuosi, ad
modum corymbi expansi, nee nisi apice in ramulos divisi
folii- et floriferos atque in planitiem subconvexam um-
braculiformem dispositos. Folia ad apices ramulorum
congesta, myrtiformia, parva, alterna, sessilia, co-
riacea, oblanceolata, obtusinscula, sericeo-mucronulata ,
margine primum subsericea, basi aequaliter attenu-
ata, uninervia, supra laevia nitida, subtus jsub lente

(38 )

punctata, integerrima. Flores ad apices ramulorum
glomerati, solitarii, sive plures (bini, terni,) ín axil-
lis foliorum terminalium sessiles , squamis scariosis rotun-
dis concavis spadiceo-fulvis nitidis margine sericeis primum
involucrati. Calijcis tubus extus dense sericeus, truneato-
planiusculus, germini aceretus ; limbus explanatus, latus ,
patellaeformi -discoideus, dentibus quinque (rubeolis sub-
tiliter sericeis) acutiusculis triquetris valvatis denique so-
lutis deciduis marginemque calijeis integrum denudantibus.
Petala (pallide alba) alterna rotundata, breviter un-
guiculata, sepalis duple majora, margini calijcis (cum se-
palis) ertus inserta, decidua. Stamina plurima,-pe-
talis breviora , margini calijcino énfus inserta , serie sim-
plici disposita, (basi annulatim subeohaerentia.) Stylus
brevis, crassus, e centro disci prominens. Stigma capita-
tum. Capsula 5 locularis, supra plana, discoidea, quin-
quelineata, margine calijcis lato integro patellaeformi
persistente cincta. Zoculi polyspermi. Semina parva,
linearia.

(An Leptosp. Javanicum, vel Lept. alpestre Blumei
(in ejusdem Bijdr. tot de flora van Nêerl. Ind, p. 1100)
hujus loei, ob diagnoses ambiguas, non satis determinatas
incertum est.)

14 Chnoophora lanugtnosa mihi.

Arborea inermis, fronde bipinnata subooriacea, pin-
nulis lanceclatis longe acuminatis profunde pinnatifidis,
laciniis subfalcato -linearibus angustis obtusis margine
revolutis integerrimis, supra laevibus uitidis, subtus
eostis rachidibusque secundariis et primariis omnibus
punetato-asperis eb densissime paleaceis, paleis. albidis
longissimis mollibus lanuginosis.

Caudex plerumque oblique subflexuose adscendens, om-

(39)

sonium filicum arborescentium, quos vidi, longissimus, ple-
-‘rumque 30, saepius 40, imo 50! pedes altus, gracilis,
„tenuis ,:ultra medium stratis mascorum tectus, apice nu-

dus ‘dense et profunde scrobiculatus, vertice truncatus

|

“(haud elongatus); frondibus parvis paucis nunc quinque,
‘nuire- 8 vel-10 horizontaliter erpansis, in eadem al-
titudine trunci verticellatim ortis. Laaciniae pinnularum
margine evidenter revolutae, inferiores obtusae , superio-
res acutiusculae, sori tomento palearum longissimarum
omnino teeti, involucrati. Rachides omnes subtus dense
punetato-asperae ; rachis communis fere aculeato-punctata,
primum squamis longissimis fugacibus albo-eublutescenti-
‘bus: dense obducta.

weSpeecies pulchra, frondibus paucis parvis, paleisque
longissimis albis quasi lanuginosis tomentosis ab omnibus
aliis filicibus arboreis distinctissima !

15. Cyathea oligocarpa mihi.

Arborea, inermis, fronde bipinnata, pinnulis lan-
ceolatis acuminatis profunde pinnatifidis, laciniis sub-
falcato - linearibus latiusculis obtusis approximatis planis
ad apicem plerumque crenulatis, soris 1-3 majusculis,

veostulis laciniarum subtus paleaceis rachide primum
…strato farinoso-tomentoso gilvo fugaci obducta pa-
leisque .longis brunneis fugacibus dense obsita, denique
“glabra, rachidibus secundariis supra spadiceo- ferrugineo-
tomentosis, subtus subfarinaceis, primariis subtus puncta-
„tovasperis.
„ Laciniae C. oligocarpae multo latiores , magis planae et
confertae quam speciei sequentis.

Notae C. oligocarpae et polycarpae communes. Truncus
10-15 pedalis, in declivitatibus montium porrectus, obli-
quus, s. arcuato-vel angulato-adscendens, in regionibus

(40)

planis horizontalibus erectus, verticalis. Frondes in apice
caudicis radiatim expansae, erecto-patulae, in diversa al-
titudine ex apice caudicis exsertae, nec proprie horizonta-
liter expansae. Rachis frondis pullae squamis paleaceis
brunneis (spadiceis fugacibus) dense obsita; rachides secun-
dariae supra tomento ferrugineo s. spadiceo subpersistente
tectae. alt

16. Cyathea polycarpa mihi.

Arborea, inermis, fronde bipinnata, pinnulis, lanceo-
latis, acuminatis profunde pinnatifidis (basi, fere pin-
natis ) laciniis remotis angustissimis subfalcato-linearibus
apice obtusis lineari-spathulatis integris margine ”sub-
revolutis, soris minutis utrinque 5-8 costae approxi-
matis confertis, rachidibus zudis nee strato farinoso-
tomentoso tectis, supra ferrugineo- tomentosis , subtus
glabriusculis, primariis subtus punctato-asperis, costulis
pinnularum et laciniarum subtus sparse paleaceis.

Species elegantissima !

C. polycarpa, var: elongata mihi,

Pianulis lanceolatis profuade pinnatifidis in apicem
longissimum linearem serratum elongatis ,. Jaciniis.…ae-
qualiter linearibus, (apice haud dilatatis), rachide
communi et secundariis subtus laevihus (haud „puncta-
to- asperis). |

Caeterum ob lacinias angustissimas margine,‚revolutas
sorasque parvas.numerosas approximatas priori simillima.

17. Zilix ardareus fusco-hirtus sterilis.

Caudex brevis, erectus, strictus, 5-10 pedes-altus,

(4 )

apice primum (in junioribus) elongatus, et frondes in
diversa altitudine emittens, dein apice truncatus,
(frondibus in verticillum simplieem dispositis,) adul-
tus crassus, columnaris. Rachis communis haud punc-
tato - aspera, rachidesque secundariae undique et costae
pinnularum subtus pilis longis rigidiusculis persisten-
tibus fuscis (dilute ferrugineis) densissime obsitae.
supra laevis, subtus viridi-expallens, splendens (costulis
exceptis) laevis. Pinnulae lanceolatae, acuminatae. Laci-
niae oblongae, obtusae v. obovato-oblongae, profunde
sectatae. Caudex adultus omnium maxime crassus, sed
brevis, strictus.

25. Sptiraea speciosa mihi. » (Spiraria DO. Sect. )

Caule inferne glabro striato intus cavo ad geniecula pilis
longisferrugineis comosis vestito, panicula terminali com
posita maxima cylindrica, ramis pendulis pedicellisque pa-
niculae omnibus tomento lanuginoso ferrugineo densissime
obductis, pedicellis extremis spicaeformibus, foliis pinnato-
ternatis, foliolis cordato-ovatis acuminatis nervosis dupli-
cato-dentatis (dentibus apieulatis) supra glabris, subtus ad
nervos ferrugineo-pilosis, nervis 10 e basi divergentibus

-ramosis prominentibus, petiolis basí dilatatis vaginantibus
ad ortum petiolorum partialium nodoso-articulatis, arti-
culis longissime comoso-lanuginosis ferrugineis, petiolis
foliorum lateralium dívaricatis, carpellis 2 hasi eonnatis.

Cf. Sp. tomentosam L.

Species pulchra suffruticosa, 5— 10’ alta. Petioli ad
ortum petiolorum secundariorum longissime ferrugineo-
pilosi comost/ caeterum glabriuseuli. Panieulae amplissi-
mae, eylindrieae ; rami et pedicelli omnes tomento longis-
simo laete ferrugineo v. aureo-ferrugineo nitido velati. Ra-
mi patuli (angulo 45°). Pedunculi basi s. medio bractea

ke

(42)

uaa alterave instructi. Sepala quatuor (rarius 5) lanceola-
ta. Petala nulla. Stamina octo, (rarius 10) sepalis lon-
giora. Germina 2, ovato oblonga, connata. Styli '2-obtusi.

26. Berberis horrida mihi.

Caule fruticoso lignoso subtereti striato ‚ foliis in -caule
quaternatim sive quinatim sparsis breviter petiolatis,-ova-
to-sive lanceolato-oblongis;, utringue subaequaliter attenua-
tis, coriaceis, glaberrimis, supra nitidis, subtus pallidiori-
bus, margine subreflexo leviter et inaequaliter serrulato-spi-
nuloso, floribus axillaribus pedicellatis glo meratis „ spinis
ternis patentibus validis ad basin foliorum communem.

(Lignum flavo-vitellinum,)

Ja. Prenanthes affinis mihi.

Caule erecto simplici subtiliter striato, intus cavo cum
petiolis pubescente , foliis glabris , dnferioribus lyrato-
pinnatis foliolo terminali majore e basi rotundata s. sub-
cordata late ovato-acuminata, lateralibus,ovate-oblongis
obliquis a summo ad imum gradatim decrescentibus
oppositis, imis saepius alternantibus, superdoribus
ternatis angustioribus, panicula terminali elongata „laxa
patula, pedunculis ebracteatis ramulisque ‚paniculae vil-
loso-tomentosis , pilis tomenti apice glandula coronatis ,
anthodio eylindrieo elongato paucifloro.,

Planta annua pedes 5 , saepissime ped. 10 ad 15 alta. Folia
non proprie lijrato-pinnatifida, potius lyrato-pinnata ,
foliolis nempe rarissime in petiolum subdecurrentibus. Peti-
oli plani basi dilatati late-affixi. Anthodium» elongatum ,
eylindricum, strictum, 5-6 phyllum , basi squamatum ,
flores 5-6 lilacinas includens. Pappus dein breviter -stipi-
tatus. Receptaculum glabrum , subfoveolatum.

(45)

Pr. striata. Bl. (afïnis nostrae) e descriptione prae-
sertim differt : calijce 8 fido mulZifloro foliisque lyrato-
pinnatifidis , summis lanceolato-linearibus.

Satis diversa a priori , sed Soncho Javanico Spr. subsi-
milis est Pr. longifolia.

Aa, Pr. longifolia mihi.

Caule erecto simplici striato, foliis lanceolato-elonga-
tis acuminatis glabris margine spinuloso-denticulatis apice
subintegris sparsis sessilibus, nervo medio basi dila-
tato caulí late affixo, margine ibidem rotundato-cordato
v. subtruncato, eximie spiculoso-dentatis , ramulis pani-
culae terminalis maximae laxe cylindricae patulis pedun-
culisque glabris , pedunculis sparse bracteolatis, antho-
dio 10-phyllo mult:floro. |

Erecta , simplex , pedes 5 cire.alta. Foliasparsa, di-
stantia , 9 uncias longa, nee ultra, 9 lineas lata, sessilia ,
niervomedio basi dilatató late affixa , (non amplexicaulia)
margine subtiliter revoluto-minute-spinuloso-denticulata ,
denticulis basis subeordatae majoribus. Anthodium multi=
florum, flosculos plus quam 20 includens ! Pappus distinc-
te stipitatus , pilosus. Receptaculum planum, glabrum.
Achenia compressa. Caulis intus medulla molli farctus.

Pr. Javanica Bl. Bijdr. 15 p. 887 a nostra een ex des-
Arwa Blumeana satis diversa.

5a. Sonchus Javanicus. Spr. (Syst. Veg. 3 p. 648)

„„Oharacter ex meis speciminibus :

Foliis omnibus indivisis laevibus elongato-lanceolatis acu-
tis basi cordato-sagittatis glaugis ‚ pedunculis terminalibus
subumbellatis.

CM)

‚ Synonyma secundum Sprengelium 1. c. Hieracium Javan-
Buri. et Prenanthes Javanica Willd.

Planta cel. Blumei Bijdr. 15, p- 887 sub nomine Pre-
‘nanthes Javanicae Willd. descripta, secundum notas a
Blumeo datas a Soncho nostro longe diversa !

Sonchus 2-3 pedalis, caule erecto glabro striato,su-
perne ramoso. Folia longissima, versusapicem aequaliter
angustata, acuta 7 unc. longa, medio 6 ad 8lineas lata »
margine subtiliter revoluta, spirulis duris minutissimis
dentiformibus reflexis remote obsita, basi cordato-hastata
late affixa, fere semi amplexicaulia. Anthodium multiflorum
flores plusquam 50 ineludens. Receptaculum nudum. Pap-
pus sessilis , pilosus. Verus Sonchus.est , sed specie for-
san a Soncho Javanico Spr. diversus ?

Foliorum forma Prenanthes longifoliae (mihi. ) simillimus
sed Prenanthes differt: praeter anthodium oligophyllum
erectum cylindricum et pappum distincte stipitatum, lo
floribus multo minoribus in paniculam maximam ecylindri-
cam dispositis, (nec in apice ramulorum umbellatis). 2° fo-
liis basi subattenuatis, (in Soncho dilalata sunt) zon
amplexicaulibus, nec ovato -sagittatis , vix subcordatis.

Ja. Euphorbia Javanica mihi.

Umbella 5-fida, radiis dichotomis, bracteis cordato-
ovatis latis integerrimis breviter mucronulatis, capsulis
laevibus, foliis lanceolatis. s. oblongo- oblanceolatis
mueronatis glaberrimis dein reflexis. | y)

Species pulchra , 3-5 pedes alta, erecta, basi lignosa.
Caules inferne nude cicatrisati , superne foliisonusti con-
fertissimis dein reflexis imbricatis. |

Simillima est Q- Gerardinae Jacq. sed umbella 5 fida,
bracteae cordatae acutae , et folia latiora, enervia !

(45 )

142. Melissa? hirsuta Bl.

Flores densissime spicati, bracteis suffulti. Calijx tubu-
losus, parvus, 5 dentatus, labio superiore 3-, inferiore bi-
dentato, laciniis lanceolatis subaequalibus acutis. Corolla

calijeem longe superans, tubulosa, bilabiata , labio superi-
ore subfornicato emarginato , inferiore patente 3 lobo, lo-
bis lateralibus brevibus obtusis, lobo medio majore obova-
to margine anterioreserrulato. Stamina exserta, didynama.

Species: Caule suffruticoso basi lignoso erecto virgato-
diviso tetragono villoso-pubescente dein basi glabriusculo ,
foliis ovato-oblongisin petiolum attenuatis, aequaliter den-
tatis basi integris rugosis, supra pube sparsa asperulis ,
subtus molliter pubescentibus, bracteis lanceolatis acumi-
natis calijcibusque villoso-pubescentibus.

Altitudo totius plantae 4 usque ad 5 pedes; odor su-
avis aromaticus, (fere Melissae officinalis).

ZL
Famrrra Ruracrear Juss. Novum genus :

20%, PoposrauRus, mihi (*).

Ve

P.'thalictroïdes , unica species.

„(Generibus ZanthoryloH. B. a. K. ad Bonapiae Sm.
affine). … |
„„Galijr, hreviter cupulatus,-persistens, margine obtuse
4 dentatus.

Petala, A, alterna, tenerrrima, elliptica, obtusa, bre-
vissime unguiculata, circa basin nectarii inserta.

(*) Nomen'4'podion et stauros.

(46)

Stamina, 8, erecta, longitudine inaequalia, tuberculis
nectarii externis imposita.

Nectarium, elongatum, cijlindricum , medio extus tu-
berculis 8 instructum, basi stipitis germiniferi accretum ,
margine libero obsolete octo-crenato.

Stylus, unus, e radicibus 4 germinum lateri interiori
insertis ortus, filiformis , rectus, deciduus.

Capsulae, A ovatae, apici stipitis longi gracilis recti
e centro nectarii assurgentis insertae, divergentes ‚ mem-
branaceae , uni=loculares, seminibus 6 minutis placen-

‚dae laterali interiori affinis. zit

(Nectarium extus sulcatum , medio 8- tuberculatum ,
primo adspectu quasi e cylindris duobus supra-impositis
eonstructum videtur !)

„Podostaurus thalictroides.

Planta 3 pedes alta, suffruticosa inermis, glabra, caleu
ereeto subsimplici tereti laevi basi lignoso, foliis- alternis
exstipulatis, bipinnatis 2-3 jugis cum impari, pinnulis
ternatis s. quadriternatim pinnatis,; foliolis glabris ob-
ovato -spathulatis pellucido- punctatis subtus glaucis ad
apicem obsolete ecrenulatis , extremo- caeteris ad basin
decrescentibus multo majore. Flores paniculati, sube-
recti, flaccîdi;-pallide flavescentes; rami paniculae ter-
minalis laxae , divaricato - patuli; axillares, i. e- basi
folio suffulti. Folia suprema sive floralia (im “apice
paniculae) simplicia, obovata. Habitu ThalictroJava-
nico Blumei- eum quo” saepius mixta 'erescit, »bimilis.

d 22a, Alchemilla villosa mihi.

Caulibus diffusis adscendentibus cum stipulis petiolis
teretibus pedunculisque patentim - longissime-villosis ,

(47)

_sfoliis orbiculato-reniformibus 4 nerviis- (ad. medium us-
que) quinque-lobis,;-supra adpresse et sparse: pubescen-
tibus , subtus sericeo-villosis argenteis,-lobis obovato-
rotundatis, per totum ambitum. profunde-serratis, ser-
„raturis apice piloso - mucronulatis, stipulis basi cum pe-
tiolo amplexicauli vaginantibus, inferioribus ovato-lan-
ceolatis, integris, rubeolis, superioribus apice 5-6 fi-
dis , pedunculis axillaribus elongatis filiformibus octofidis
tetrandris monogyuis., breviter pedicellatis, ad apicem pe-
duneculi in formam spicae glomerulatis, bracteatis brac-
teis flores involucrantibus , stipulis conformibus.

Cf. Alch. orbiculatam R. et Pav. affinem.

Caules villosissimi, cum villo adpresso foliorum
incano-argentei, ad ortum petiolorum nodoso - articulati.
Stigma. capitato-globosum, primo cyaneo -aeruginosum ,
dein expallens. Radix longa, valida, subfusiformis. In re-
gionibus supremis montium siccis, pumicum tritorum sa-
bula saepissime tectis, forma occurrit suppressa, minima,
‚vix 2 uncialis, sed villosissima et radice longissimo valido
fusiformi instructa.

252. Ranunculus geranioides. A. B. et K (Patria: Nova
Granada).

Character e speciminibus Javanticis derivatus:

Foliis omnibus (radicalibus longe-) petiolatis aequalibus
adpresse villosis trisectis, segmentis petiolulatis ovatis (ba-
si truncatis vel attenuatis) sub 3 fidis inciso-dentatis, la-
teralibus basi obliquis, caule ‘erecto” paucifloro striato
apice patentim pilosiusculo, petiolis peduneulisque su-
perne patentim pilosissimis, pedicellis unifloris oppositi-
foliis , ealijce pet alis obovatis dimidio breviore subreflexo

(48)

carpillis ovatis compressie laevibus stylo brevi aristula-
tis in capitulum globosum conglomeratis.

(Cf. plebejum R. Br). beua

Regionibus siccioribus elatioribus ín formam abit magis
suppressam , minutam , saepe vix 2 unc. altam , undique
vilosissimam caulibus petiolis pedunculisque patentim pilo-
sissimis, foliis villo adpresso densissime obductis.

In sijlvis vero umbrosis humidis major evadit, (14 pedalis)
variatque foliis adpresse pilosiusculis 3- seetis , segmentis
petiolulatis, medio basi aequaliter attenuato ineiso-den-
tato, lateralibus basi obliqueattenuatis ineiso-bilobis, lo-
bis inciso-dentatis , caulibus glabris striatis , petalis mi-
noribus.

32e, Siumesrigke … Species nova ?

Foliis simplicibus e basi profunde eordato late ovatis,
obtusis, margine serrulato dentatis et ad venas subtus pu-
berulis, supra glabriusculis. Suffruticosa , saepius 3 ad 4
pedes alta.

332. Pimpinella ..... Species nova?

Foliis pinnatis, foliolis oppositie basi cordatig retunda-
to-ovatis obtusis glabris, margine petiolisque pubeseentibus
serrato-dentatis. Folia 2—3 juga. saepissime 1 juga cum
impari, foliolo terminali majore, variant omnino glabra.
Radix valida, longissime fusiformis, aromatica. In sum-
mis montium vix Ì ad 2 uncias alta, radice 4 uneialíl

vam iz
342. Wahlenbergia gracilis Alph. DG. (Campanula gra-
_„cilis Forst. Prodr., Wahlenbergia lavandulaefolia Alph. DC.
sive Campanula lavandulaefolia Blumei, Bijdr. ex Herb.
Reinwardtii, —-identica et nullo modo diversa).

(49)

Gaule: erecte. ramoso, angulato-striato glabro basi
sublignoso , ramis elongatis filiformibus erectis, subuni-
floris , foliis sessilihus lanceolato-linearibus.acutis integris

-glabris „ (passim margine. subdenticulatis s. undulatis) co-
rolla 5 fida ovarium. duplo superaute , laciniis calijcinis li-
neari-subulatis „ stigmatibus tribus.

Planta valde: variabilis, foliis nuncangustissimis lineari-
bus acutis canleque glabriusculis, nune. lanceclato-lineari-
bus ramisque hinc inde hirsutiusculis, margine saepius re-
mote repando-denticulato, subunadnlato. Capsula obovato-
truncata, extus decem-nervis, dentibus calijcinis coronata,
3 locularis vertice eentro dentibus 3 brevibus erectis de-
hiscens. Pedem unum ad ped. 15 alta.

Hab. in graminosis-region. superiorum, ex altitudine
5000 ped. usq. in cacumina 10,000’ alta adscendens.

Camp. gracilis Forst. var. hirsuta mihi.

GC. caule deorsum foliisque lato-lanceolatis margine repan-
do undulatis utrinque hirsutis, pilis albis pellucidis,
caule elongato gracile erecto subsimplici.

Specie priore major, caule minus ramoso, crassiore ,
bipedaliet ultra, foliis majoribus latioribus repandorundu-
latis, nee nisi (margine alternatim prominente) spurie den-
ticulatis, cum caule hirsutissimis.

352. Anacyclodon pungens mihi.
Familia: Zpacrideae R. Br. Tribus Styphelieae Bart].

Novum genus: Asaercropox mihi (1) Species unica:
A. pungens.

(1) Nomen ab Anakoklioo (revolvo) et Odons (dens)
= dens reflexus, ob petalorum apicem revolutam.

ge Jaarc. ΰ Arrev. h.

(50)

Flores axillares, solitariüi , breviter pedicellati , -erec-
to-patuli.

Pedunculus 1 ad 14 lineam longus bracteolatus. Brac-
teae laeves, squamiformes , vulgo sex per paria (s. cru-
-eiatim) alternantes, paribus inferioribus minutis ovatis ,
supremislatis rotundatis obtusis mucronulatis calijcem arc-
te amplectentibus rubeolis. Calir basi breviter tubulo-
sus, laevis, profunde 5- fidus, laciniis erectis lanceolatis
acutis, tubum corollae subaequantibus, extus ad apicem
rubeolis, margine pallido -subpellucido. Corolla urceo-
lato-tubulosa limbo quinquefido laciniis alternis per aes-
_tivationem valvatis dein revolutis lanceolatis acutis apice
breviter incrassato- (sub calloso-) cuspidatis, extus rubi-
eundis intus cum tubo corollae molliter villoso-tomento-
sis, villo candido ad basin versus evanescente. Stamina
5, lacipiis corollae alterna, calijci opposita, filamentis fi-
-Jiformibus brevibus fauci corollae inter lacinias insertis
. villoque corollae cinctis, antheris planis medio dorsi af-
fixis, pendulis. Germen ovatum superum. Stylus 1
„simplex, erectus columnaris, faucem: corollae subsupe-
- rans, laciniis brevior. Stigma simplex, incrassatum—
_ Fructus: bacca drupacea, ellipsoideo-pentagona , -laci.
niis calijcis subpersistentibus adpressis basi cincta, pri-
mum stylo coronata viridis, dein stylo delapso flava,
ellipsoideo-globosa, extus succulenta, nucleo lignoso du-
ro, loculis monospermis.

Planta perennis, socialis, gregaria, conferta.- Radir
longa, crassiuscula, ramosa. Caules 2 ad 4, saepissime
‚ éres uncias longi, lignosi, ex eadem radice, complures,
basi simpliciter (nec repetito-) ramosi, suprd-simplices
ïndivist, erecti, stricti, rigidi, conferti, inde virgati,
subcaespitosi, dein e foliis delapsis cicatrisati, tubercu-
‚Toso-squamosi, brunnei. Folia crassa, pergameno-coria-
eea, rigida, in caule undique aequaliter sparsa, alter-

CBI)

na, subconfertä, sessilia, juniora erecto-adpressa, dein
erector patula , elliptico-oblonga deorsum leviter atte-
nuata, basi in petiolum spurium brevissimum planiuscu-
lum contracta, apice attenuata, in cuspidem duram spi-
nosam lignosam puxgentem elongata, supra laevia niti-
diuscula, margine (et juniora subtus) puberula, plana,
ad marginem vix tenuiter revoluta, subtus longitudina-
liter striata , nervis parallelis parum prominentibus.

Folia (sine acumine et petiolo) vulgo lineam unam la-
ta, 3 ad 35 lineas (gallicas) longa, (acumine 3, petiolo
£ lineam longis ,)e forma vulgari elliptico-oblonga deor-
sum leviter attenuata : — variant elliptieo-oblonga utrin-
que aequaliter attenuata, ergo lanceolata, vel ad apicem
dilatata, sive subobovato-oblonga.

362. Festuca nubigena mikt.

Folüs omnibus setaceis striato-sulcatis glabris-eulmum
aequantibus basi dilatatis vaginantibus, ligulis nuilis,
eulmo glabro ab apice usque ad geniculum tetragono , striis
4 geminis notato , inferne 1 geniculato, infra genieulum
exacte tereti laevissimo, -panicula spicata, spicis erectis
adpressis, pedunculis pedicellisque triquetro-ancipitibus
pubescentibus , radice fibrilloso.

Iufloreseentia spicata , composita. Calijr 2 valvis, 5—G6
(nonnunquam usque ad 9) florus, valvae floribus brevio-
res , alterna multo minore. Corolla 2 valvis ; glumaexte-
rior (inferior) lanceolata, carinata, 3 nervis, apice in

„aristam elongata , cum erista extus subtilissime pubescens ;
interior (superior) lanceolata, marginibus intus flexis sta-
mina includens, apice pubescens, brevissime 2 dentato=fissa.
Germen minimum; Styli 2 breves,longe villoso-barbati,
‚superne saepius in fila pluria tenerrima fissi stamina-3 in
valva interiori inclusa , stylos duplo «superantia.

(52)

‘Gramen pedes 2 ad 25 altum; caespitas insulaeformes
constituit diametro fere bipedali, viridiusculo-pallidas, sul-
cis s. canalibus pedem 1 ad 2 profundis, pedem L eirciter

latis separatis.
38°. Perrosia L. (Sectio Scerisra Neck.)

Character genericus a mea specie desumptus:

Anthodii multiflori foliola plurima, multiserialia, im-
bricata , lineari-lanceolata, exteriora breviora tomento-
sa, dein patulo-squarrosa.

Receptaculum planum, alveolatum, alveolis margine
dentato-fimbriatis (laceris).

Flores omnes aequales hermaphroditi, tubulosi (tubo
superne ampliato) 5 dentati, dentibus dein patulo-re-
flexis. |

Stigmata deïinvexserta, divaricata, apice obtusa in-
erassata (subclavata).

Achenia pilosa, pilis-adpressis sericeis splendore ar-
genteo ornatis.

Pappus sessilis, setaceus, setis albis simplici serie
dispositis, erectis strictis pubescentibus apice plumulosis-
florem aequantibus. |

P. marginata mihi.

Foliis alternis late lanceolatis margine tumidiusculis,
remote et breviter spinuloso-denticulatis, supra” sparse
pubescentibus scabriusculis, subtus ramis petiolis pedun-
culisque mollissime incano-tomentosis, floribus” termina-
libus cymosis.

Planta suffruticosa, 6 ad 10 ped. alta, floribus specio-
sis aureo-luteis |! caule subsimplici s. in ramos paucos e-
rectos diviso. Molia semper alterna, breviter petiolata

(35)

utrinque aequaliter attenuata, medio 13 usque ad 1 un-
‘eiam novemque lineas lata, 5 une. et dimidiam longa,
supra sparse pilosiuscula, pilis basi glandulosis (i.e: e
glandula punctiformi ortis) adpressis, subtus densissi-
me ef mollissime (cum rarais et pedunculis) lanuginoso-
tomentosa, tomento incano sericeo adpresso, margineta
margine nempe (praesertim in junioribus) subincrassato
lutescente villoso tumido, spinulis minutis dentiformibus
duris remotis obsito. Pedunculi communes proprie axil-
lares, sed in apice ramulorum econferti cymam composi-
tam constituentes, peduneulis inferioribus dein subre-
motis axillaribus folium subaequantibus. Pedicelli basi
bracteis solitariis lanceolatis sufluiti. dnthodii squamae
dein squarrosae, exteriores omnino aureo-tomentosae,
interiores longiores, dorso laeviuseulae. Capitula in-
ter pisi et nucis avellanae magnitudinem intermedia,
flores plurimos includentia.

394. Zthulta conyzoides L.

Planta nostra 2 ad 3 pedes alta, erecta, foliis lan-
ceolatis, arqute serratis. sub lente glanduloso-pellucide
puuctatis supra glabris, subtus pubescentibus, foliolis
anthodii argutiusculis apice corollisque violaceo - purpu-
rascentibus.

Pedunculi anthotiique, foliola extus tomento brevi
dense obducta Habitus fere Solidaginis Virga-aureae L.
Mixta crescit inter Pteroniam marginatam mihi.

A02. Strobilanthes elata mihi.

Caule fruticoso lignoso erecto stricto geniculato-nodoso
superne in ramulos paucos erecto-patulos diviso, foliis
latis ovato-oblongis acuminatis basi attenuatis in petiolo

(54)

breviter deeurrentibus , margine grosse et <obtuse erena-
tis, supra sub lente adpresse pilosiusculis viridibus, sub-
tus ‘glabris rufescentibus, pedunculis oppositis, floris
geuiculigeris capitulis pendulis ovatis 10 floris, brac-
‘teis-5 mervis obovatis eucullatis, superne longe ‘eiliatis.

(Cf. vde “Strobilanthe, Acenthacearum fam: genere
Blum. Bijdr. 14. 10. 796.)

Caules lignosi,-unciam 1 ad 2-une-verassi, genicula-
‘to-nodosi-, nudi , nee nisi rapiee in ramulos paucos ‘folii-
feros divisi:, 10 pedes et ultra longi, erecti, strieti,
gregarii, confertissimi, fruticeta fere “impenetrabilia
seonstituentes. Rami juniores 4-goni, suleis 2 oppositis
‘tnstructi. Folia aduita (majora) 6 une. et ultra longa,
amedio uucias 3 lata Pedunculi ex’geniculis ramulo-
‘rum termirdalium orti, rarovsimplices 1-flori, plerumque
Zxflorù, adortum pedicellorum partialium geniculato-
reflezi. Capitula (ob pedicellos reflexoscernua, infe-
riora pendula, nucis avellanae magnitudinem vix attingen-
tia. Bracteae glabrae, superne -margine ‘ciliis albis
longis obsitae , intus cucullatae, germen solitarium in-
eludentes. :Calijz : sepala libera’ 6-7 saepius’8, lineari-
»getacea „verecta ‚apice ciliis: albis:longissimis divergenti-
[Jyus munita „persistentia, dein apice eonniventia, ‘ger-
‚mew cingentia. Corolla infundibuliformis, tubo elonga-
to, limbo 5-lobo sub 2- labiato. Stamina 4 -didijna-
sma cum:stylo capillari longe exserta. Capsula’ mem-
{ branaceavovoidea , 1 locularis, ‘cava, 1 sperma; ssemen
minutum , conrpressum , fundo capsulae àffine; ‘basi re-
tinaculis subtensum.

Dabam in museo meo. Bogoriensi , Calendis\Decembris ,
anni MDCCOXXXV II.

oF. JUNGHUIEN.

De eo

OVER EENE CASUARINA

oP
SUMATRA;

ONTDEKT DOOR F. JUNGHUHN , BESCHREVEN DOOR #7. HZ. DE PRIESE.

In het Zijdschrift voor natuurlijke Geschiedenis en
Physiologie DI. XI. St. 2. (1844) bevindt zich p. 113—
117 de beschrijving eener nieuwe soort van Casuarina,
waarvan een gedroogd vruchtdragend exemplaar den Hoogl.
W.H. pe Vriese door den heer Jusenvar was toegezon-
den, welke eerste geleerde daarnaar de volgende diagnose
en adumbratie ontworpen heeft.

Casuarina Sumatrana Jungh.

»Fronde rotundato-explanata, umbraculiformi ,’’ ramis
teretibus , ad nodos annulatis; ramulis tenuissimis , acute-
tetragonis, profunde sulcatis; vaginae ramulorum apici-
bus quadridentatis, dentibus squamosis, scariosis; stro-
bilis terminalibus, maximis , subglobosis, fructibus mul-
tiseriatis, horizontalibus.

Adumbratio. Arbor 40’, trunco 1’ crasso. Frons in
junioribus pyramidalis, in adultioribus rotundato-expla-
pata, umbraculiformis (Juxez. in litt.). Rami incurva-
to-patentes, ferruginei, ad intervalla zequalia toto ambi-

(56 )

tu transverse sulcati, lapsorum ramulorum cicatricibus ,
alta ssepius immersis , notati; internodia singula ramo-
rum strijs quaternis; longitudinalibus, in processus den-
tiformes , acutos terminatis, cum iisdem internodiorum
proximorum alternantibus, praedita, Ramuli tenuissi-
mi frondem constituentes, filiformes, (in sicco specimi-
ne) sordide virescentes, atque internodiis omnium, quas
vidi, Casuarinarum brevissimis, fere duo millimetra ae-
quantibus, compositì, Strobilus 25—4 eent. longus, 2} cent.
latus , erectus, sordide brunneus, basi instructus disco an-
wulato orasso, ebraeteo lis minutis, imperfectis, eonnatisque
formato; caeterum constans bracteis axi communi inser-
tis, arcte sibi invicem adpressis, basi tenuioribus et an-
gustatis, apicem versus incrassatis, latis, externa in
facie inaequalibus , supra, infra et ad latus utrinque ad
excipiendos fructus impressis. Caryopsides in unaquaque
serie transversa quaternae, horizontales, cum iisdem
proximae seriei semper alternantes. Caryopsis singula
éontinetur brâcteolis binis, ultra cent. longis, ovatis,
brevissime subincurvato-acuminatis, crassis, lignosis,
brünneis ; bracteolarum superficies infernae sibi adpres-
sae, planae, basi faveolatae, bádiae; externae vero
convexae, fere naviculares, durae , albido-striatae, mar-
ginibus acutis, per totam longitudinem secedentibus.
Fructiculus ipse alatus, expansione membranacea, te-
nuissima, pellucida, in medio linea opaca, brunnea in-
structa, valvarum totam longitudinem aequans, in basi
referens seminis (in nostro specimine abortivi) vestigia ;
quam igitur partem mihi non licuit examinare. Caeterum
aliarum specierum, quas in promptu habeo, investiga-
tione, ea quae BrrrAnpremtus, Turrixus aliique de eo
organo scripserunt aut figuris illustraverunt, mihi con-
tigit confirmare.

Crescit in ditione Battarum, insulae Sumatrae, in

(97 )

planitie Stlanhon (Salingdon?) et Zobah, ad altitudi-
nem 4000’.
Nomen Batt. dAndur Mangan.

De heer pe Vriese maakt opmerkzaam op de overeen-
komst der vrucht van de Casuarina Sumatrana met die
welke in Rumph. Merd. Ambotn. Vol. III. p. 87 is be-
schreven en op plaat 48 A onder den naam »fructus ir-
regularis Casuarinae Celebicae’’ afgebeeld, en zegt
voorts nog dat de afbeelding van Rumph’s Casuarina
terrestris hoezeer in habitus veel overeenkomstigs bezit-
tende met C. Sumatrana, echter te onvolkomen is, dan
dat hij daaruit zou durven beslissen tot welke soort dezelve
moet worden gebragt.

BL.

h*

PAPILIONACEARUM

QUARUNDAM JAVANICARUM

DESCRIPTIONES ACCURATIORES.

Crotalaria (Sphaerocrotale) pulcherrima Rzb.

Quoad Genus et Subgenus. Cf. Endl. Gen. 6472. 5.
et Hsskl. Leg. 74., ubi sectioni V. (subg. ;c. Chrysoca-
lyx Guill. et Perr.) adcensendam habui speciem hancce,
a qua autem differt legumine apice haud compresso nec
polyspermo. f

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. II. 125. 17. et 126.
30. ,— quam speciem utramque unam esse censet Steu-
delius Clss. in Nomenclatoris editione nova—et Hsskl.
Leg. 74, cui addenda haecce:

Planta herbacea annua; caulis erectus , 3—5 pedes al-
tus, supra ramoso-virgatus ; rami teretes dense sericeo-
tomentosi robusti ; folia sparsa inferiora obovato-cune-
ata, superiora cuneato-lanceolata, summa ovato-oblonga
s. ovata, acuta, inferiora 4,0 pll. angl. longaet 1,1—09
pll. lata, superiora 3,0 poll. longa et: 0,8 pll. lata summa
1,1 poll. longa et 0,5 poll, lata ; stipulae caducissimae ;
bracteae ad basin pedicelli 0,3 poll. longae , 0,2 poll. latae ;
bracteolae ad basin calycis 0,25 pll. longae , 0,15 poll.

(59)

latae, calycis laciniae Zsupremae 0,5 poll. longae , 0,3 pll.
latac acutae, 3 inferiores sub-aequales oblongo-lanceolatae
acuminatae, longitudine superiores subaequantes, latitudine
dimidia. Vexillum ovato-deltoideum acutum complicatum
0,6 poll. altum et 0,7 poll. latum, pagina interior citrina ,
exterior vinea et sericea , basi brevissime et latiuscule con-
cavo-unguiculatum, in concavitate sericeo-pilosum, su-
pra concavitatem gibboso-emarginatum; alae basi falca-
to-unguiculatae subquadratae apice rotundatae ad un-
guem 0,5 poll. longae , 0,35 poll. latae ; carina basi bre-
viter biunguiculata falcata acuminata supra et subtus a
medio ad apicem connata virescenti-albida, apice et
marginibus viridi-flavescens, 0,35 poll. longa, 0,45 poll,
alta et 0,25 lata ; stamina monadelpha, tubus adscenden-
ti rectus horizontalis 0,4 poll. longus, pars libera fila-
mentorum erecta 0,4—0,3 pll. longa filiformis, filamen-
ta 5 longiora antheris globosis, 5 breviora antheris sa-
gittato-linearibus alternas globosas attingentibus; ova-
rium horizontale brevissime stipitatum lineare 0,4 poll.
longum , 0,05 poll. latum villoso-serieeum; stylus angu-
lo recto ovario insertus complanatus erectus 0,5 poll.
longus 2-seriatim pilosus, pilis adseendentibus; stigma
subclavatum apiculatum; legumen oblongo-subglobosum
calyee inelusum 0,4 poll. longum, 0,25 poll. latum et
0,2 poll. crassum apice basi styli rudimentaria hamato-
apiculatum sericeum; semina 2 sublateralia compresso-
reniformia (immat.) lucida.

2. Crotalaria (Sphaerocrotale) trifoliastrum Willd.
6. stricta Rth.

Quoad Gen. et Subgenus. Cf. Endl. Gen. 6472.
Quoad Speciem et Warietatem. Cf DC. Prdr. 11.
133. III. Cles. Steudel in Nom. ed nov. C. strictam Rib.

(60 )

una eum C. medieaginea Lam. (DC. Le. 109), C. fo-
diosa Willd. (DC. le. 83.) et C. virgata Reb. (DC.
Lc. 85.) in unam eonjunxit, an jure ex ûnica specie
demonstrare mihi non licitum est (Cf. Willd. Sp. pl. HI.
983. 29). Nostra tamen habitu pygmaeo strieto sat dis-
tincta videtur, ita ut varietatis loco a C. trifoliastro
WV illd. sejunxerim.

Herba @ vix spithamiea strietissfma; rami patentes te-
retes badiï una eum petiolig aniwatissime puberuli; sti-
pulae subulatae 0,04 pll. longae adpressae dein patentes
postremo deciduae; petioli erecto-patentes terétes supra
canalieulati virides 0,15-—0,3 poll. longi, apiee 3-Folio-
lati ; foliola obovata s.”ebovato-oblonga basi cuneata a-
pice emarginata s. rotundata brevissime rmucronu lata ;
supra glabra subtus minute et adpresse canescenti-pube-
rula 0,2—0,4 poll. longa, 0,240, 12 poll. lata ; racemi
terminales dein sublaterales erecti breves stricti multí-
flori 0,8—1,3 poll. longi; Hores densi; bracteae subu-
latae minutae patentes 0,05 poll. longae persistentes,
una cum pedicellis et calyce minutissime puberulae viri-
dinsculae 3 pedicelli teretes patentes apiece tenui 0,1 poll.
longi, fructiferi erectiusculi; calyx campanulatus 5-fi-
dus, laeiniae patentissimae tubo longiores sub-2-labia-
tae lineare acutae 0,1 poll. longae ; côrolla calycem lon-
ge excedens; vezillum patens sat magnum aurantiacum
dorso sanguineo-nervosum cordatum basi vis callosum
breviter unguiculatum , 0,18 poll. longum, 0,12 poll.
latum, versus apicem acutum, defloratum longe per-
sistens corrugatum lateritium; alae supra basin carinae
vix adglutinatae obovato-oblongae, carina vix brevió-
res, 0,14 poll. longae 0,06 poll. latae , obtusae brevi-
ter unguiculatae; carina falcata angalum rectum fere
forraans longiteg acuminata, basi viridi=flavescens , ver-
sús apicem inea marginibus convolutis, basis descendens

(61)

9,1 poll. longa, apéx adseendens 0,15 poll. longus,
9,06 poll. lata genitalia ineladens , basi breviter 2-un-
guiculata ; stamina monadelpha, filamenta basi in tubum
latum brevissimtm supra fissuta connata, apiee Tongiter
libera inaeqyùilonga 5-dynama, alterna breviora antheris
linearibus, alterna fongiora antheris ovato-subgtobosis e
basi horizontali ereeto-adscendentia ; ovarium horizon-
tale oblonguin margine vexillari curvatum O,l poll. ton-
gum apice breviter aeuminatmn in stylum longum sub
angulo recto adscendentem, extus et intus minute bar-
batuin, 0,15 poll. longum; stigma minutum terminale
punetiforme ; legumen conieo-subslobosum inflatum basi
calyee persistente suffaltwm ‚ mârgine carinalí infra styli
rudimentum imipressiuseulo snbeanalieulato, minute ad-
presse puberälam 2—5 spermum 0,15 poll. longum,
0,10 poll. latum; semmina e margine vexillari ope funi-
énli brevis pendala reùiformia.

Crotalaria (Chrysocalyx) biflora L.

Quoad Gents. Of. Endl. Gen. 6472; goud subgen.
Cf. ibid. 5, sed nostra (e Wid. deserpt.) ex óovario
multiovulato polysperma !!

Quvad Speciem. Cf. DC. Pra,. IT. 127. Al. Wid.
Spee. MI. 978. 18. (exel. synon. Brin. t ubi deserpt. ;
= nuper species haecce a Clbrr. Steudel (Nomenelt. ed.
nev.) cut C. BRothikna (BO. 1. c. 38.) et C. Wummu-
laria WId. (L €. 19. DC. 1. e. 59.) éonjuncta. quae
posterior aûtem certe distinëta, w/terior forsaû foliis
distichis et stipulis linearibús veflexis pariter diversa :
posterior foliis súpra glabris, pedunculis longis et (ex
Wid.) habilu ; an forte @. chinensis L, (DC. 1. ce. 130
67. Wid. L. e. 974. #.) hujús toci? C. montana Bth.
(DO. 1. e. 126. 27.) valde affinis videtur.

(62)

Herba annua erectiuscula subprostrata ramosissima
pedem altitudine vix excedens, tota villoso-hirsuta ; rami
erecti dichotomi teretes virides, summo apice holosericei ;
stipulae lineari-lanceolatae acuminatae 0,2—0,3 poll. lon-
gae persistentes marcescentes reflexae ; petioli brevissimi
vix 0,05 poll. longi teretes patentes ; folia simplicia ova-
li-oblonga, ovalia, elliptico-oblonga imoque subrotunda
{saepe in eodem ramo) subinaequilatera apice rotundata,
nune emarginata , mucrone minute apiculata, 0,35—1,35
poll. longa, 0.25—0,70 pll. lata, utrinque mollia cras-
siuscula subcarnosa margine revoluta subtus glauca vix
nervosa adpresse pilosa; pedunculi terminales , dein la-
terales, erecto-patentes folio breviores rarius longiores
0,8—1,2 poll. longi 1— (rarius) 2-flori, gemmulis non-
nullis terminalibus inevolutis praediti; bracteae in medio
pedunculi 1—5 stipulaeformes erectae; pedicelli breves
nutantes; calyx inapertus 0,6 poll. longus molliter vil-
losus 5-partitus, laciniae 2 superiores oblongo-lanceola-
tae acuminatae , 3 inferiores lineares acuminatae (omnes
apice saepe conglutinatae inde corolla baud , aut haud
rite, explicata reperitur) ; stamina 10, filamenta in
tubum 0,1 poll. longum superne fissum sericantem con-
nata, dein libera flexilia, alterna breviora; lantherae
filamentorum breviorum lineares 0,1 poll. longae , lon-
giorum subglobosae; ovarium oblongum 0,1 poll. longum
glabrum viride pluri-ovulatum in stylum primo declina-
tum flavescentem sensim attenuatum longitudine 0,1 poll. ;
stylum dein angulo acutissimo adscendens filiformis al-
bidus, linea interno leviter barbatus; stigma angulo
obtuso externo geniculatim insertum lineare villosum ,
0,05 poll. longum ; fructus immaturus lucidus viridis
oblongus margine inferiore curvatus dein constrictus et
in: stylum persistentem attenuatus 0,3 poll. longus,
0,12 poll. latus, ad insertionem styli compressiusculus ;

(68 )

ovula (+ 25) in funiculo umbilicali e margine vexillari
dependentia reniformi-oblonga nitidula minima viridia.

Smithia sensttiva Ait.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6608, sed calycis lobi
inaequales, superior inferiore plus 2-plo latior et paulo
longior, alae haud transverse plicatae (in speciminibus
vivis) sed longitudinaliter striato-nervosae !

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. IL. 323. I. Lam. III.
t….627. Wid. Sp. pl. IIL.-1161. 1, sed bracteae et prae-
primis calyx glaberrimi nec muricati! — Icon Lamarkii
habitum plantae, in apricis enatae, praebet, in locis
„humidis et stagnantibus longiter repens evadit. — Cf.
deseriptionem Aitonii in Wld. 1. ce. —; specimina nostra
palustria!

Herba annua nune perennis in graminosis et paludosis
habitans , in apricis vix semipedalis procumbens, in sta-
guantibus nune ad longitudinem 2—3 pedum prorepen-
tes ; radiculae fibrillosae albae; caulis a basi ramosissi-
mus plerumque dichotomus, rami nunc patentissimi nunc
vix patentes diffusi teretes flexiles apice adscendentes
glabri nune viridiusculi; stipulae ad insertionem folio-
rum. peltato-adnatae ramo adpressae lanceolato-oblongae
…utrinque attenuatae superne acuminatae, inferne bifi-
dae, lacinia altera brevissima acuta s. truncata, altera
„subulato-acuminata, dein paleaceae persistentes 0,3—0,4
poll. longae 0,1 poll. latae , summae ad divisionem pedi-
cellorum (bracteae) conformes sed angustiores 0,04 poll.
latae, 0,2 poll. longae ; petioli alternantes patentes 0,3
—0.7 poll. longi a latere compressi virides ; subtus una
eum foliolorum marginibus nervique medii pagina infe-
riore pilis longis adpressis raris hirsuti, apice in mu-
eronem subulatum attenuati; foliola 3—7- (in nostris

(64)

numquam 10— Wid. 1. e.) juga; oblonga, apiee vixz
acuta et muecrone subulato brevi apiculata , supra glabra
sublus glaucescentia et minute punctulata ; racemi axil-
lares patentes foliis longiores 2—5-flori ; pedanculi gra-
ciles teretes stricti ad insertionem pedicellorum bracteis
stipulaeformibus muniti 0,6 — 1,0 poll. longi; pedicelli
bracteis involati 0,1 poll. longi erecti omnes patentes
s. apice cernui; calyx basi bracteis 2 lateralibus ovatis
acutis margine membranaceis, juxta nervum medium vi-
ridibus 0,12 poll. longis , 0,6 poll. latis persistentibus
adpresse cinctus, coriaceus viridis, ad margines mem-
branaceus sublilacinus longitudinaliter nervosus glaber-
rimus 2-partitus 2-labiatus, in anthesi patens ante et
post anthesin clausus, lobus inferior margines superiores
ineludens, superiore angustior et paulo brevior conca-
vus navicularis integerrimus, superior 0,25 poll. longus ,
0,2 poll. latus complicatus ovatus acutus; corolla aurea
patens, vexillum patens obovato-subrotundum diametro
0,2 poll. in unguem latiusculum attenuatum , supra un-
guem macula semilunari coccinea angusta; alae rectae
horizontales basi anguste unguiculatae oblongae, angulo
basilari superiore producto, 0,22 poll. longae, 0,06
pell. latae obtusae longitudinaliter nervoso-striatae pla-
nae; carina horizontalis straminea in petala 2 fere tota
dissoluta versus apicem subtus tantum connata, alas ae-
quantia, sed basi in subulam unguiculo parallelam te-
nuem producta; stamina 2-adelpha, phalanges pentan-
drae , filamenta apice longiter libera adscendentia sub-
aequalia ; antherae subglobosae, polline aurantiaco foe-
tae ; ovarium lineare angustissimum 0,1 poll. longum ,
margine carinali recto stricto, superiore vexillari sinua-
to crenato (fructum Aeschynomenae referens) glabrum ;
stylus filiformis adscendens glaber, stigma minutum ca-
pitellatum ; fructus intra calycem _persistentem —clausum

…

(65)

viridem dein flavo-fuscum imoque badium inelusus lo-
mentaceus 4—7 artieulatus inter articulos suborbiculares
econstrictissimus ad instar pedieelli filiformis brevissimi
eurvati suturae superiori continui (Cf, Linn. praeleet in
ord. nat. p. 426. et icon. Lam. haud bonam); articuli
mox secedentes ruf anguste marginati, in disco dense
tuberculati diametro 0,05 pollicis; semina reniformia
compressiuscula lucida cerina minuta.

Lourea vespertilionis Dsv.

Quoad Genus. Cf. Ehdl. Gen. 6609; in hoe genere et
Uraria alae transverse rugosae s. plicatae laudantur,
quas in vivis semper laeves reperi, carinae supra basin
adglutinatas eaque paulo breviores; styli pars inferior
in utroque genere pariter tenera et apex verticalis ri-
gidior ; differentia inter utrumque genus praeprimis in
ealyeis structura ponenda, lomentis in utroque sibimet
perquam similibus.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. IJ. 323. 1. Wid. Sp.
pl. III. 1177. 17. (ubi deserpt.) Herba annua simplex
12—15 pll. alta aut dein suffrutescens 2—8-ennis 3—3 ,
5-pedalis ramosa; rami (caules) teretes virides minutis-
sime hamulosi dein glabriusculi; stipulae lineari-subula-
tae 0,3 poll. longae ciliatae marcescenti-deciduae; peti-
eli patentes s. patentissimíi teretes, supra angustissime
canaliculati 1,0—0.4 poll. longi plerumque foliolo unico
terminalí praediti; stipellae minutae filiformes ad basin
folioli et hine ille supra medium petioli; foliolum trans-
versum ellipticum s. oblongum nune semilunare subbilo-
bum, lobisg singulis subfalcatis, 1,3—0,6 poll. loneum,
‚0,5—0,25 poll. latum 2—3-nervium, minute hamuloso-
puberulum dein glabratum, in plantis junioribus lurido-
atro-sanguineum juxta nervos luride roseo-pictum, in
2° Jaare. ΰ Arzev. 5.

(66 )

senilibus luride rubieundo-atroviride, juxta nervos pal-
lide pictum ad margines laete viride, pulcherrime reti-
culatum subtus glaucescens (in junioribus pariter rubi-
cundum) in petiolo pendulum et lusu ventorum maxime
mobile ; racemi terminales s. in ramis axillaribus termi-
nales primo conico-oblongi bracteis imbricatim tecti;
bracteae ovato-lanceolatae acuminatae concavae hamulo-
so-puberulae ciliatae virides dein rubicundae; — racemi
dein elongati subeylindriei nee densiflori bracteis cadu-
cis plerumque destituti, postremo in inferiore parte
fructiferi , summo apice florigeri 2—4 poll. longi stric-
ti; pedicelli bini patentes 0,1 poll. longi pheenicei, pa-
riter ac calyces hirti; calyx campanulatus viridiusculus
nervis sanguineis percursus S5-fidus, laciniae lanceo-
latae subulato-acuminatae, superiores 2 paulo bre-
viores, omnes in anthesi patentissime post anthesin con-
niventes et calycem tunc vesicarium claudentes; corolla
flavescenti-albida ; vexillum patens diametro 0,15 poll.
suborbiculatum apice vix emarginatum basi attenuatum
et supra basin intus rubenti-maculatum, defloratum cor-
rugatum genitalibus subincumbens; alae oblongae sub-
falcatae obtusiusculae carina breviores eique supra basin
adglutinatae; carina 0,18 poll. longa, 0,1 poll. lata
primo horizontalis genitalia includens, mox resiliens a-
lasque secum gerens, medio in linea media fissa nec
tota in petala libera sejuncta etsi facillime cultri ope se-
cernenda; stamina horizontalia, filamentum vexillare to-
tum liberum et tubus stamineus rectus ; filamenta apice
libera adscendentia inaequilonga dein marcescentia per-
sistentia; antherae oblongae; ovarium tenuissimum line-
are subfiliforme 0,13 poll. longum 4—8-ovulatum, ad
ovulos subtumidum glabriusculum, rectum apice in styli
partem inferiorem horizontalem rectam bispidulam te-
nerrimam productum , styli pars superior verticalis rigi-

(67)

da teres glabra; stigma capitellatum minutum; lomentum

intra calycem vesicarium hamuloso-hispidulum clausum
carinatum 0,3 poll. longum dein marcescentem et apice
subapertum inclusum 4—6-articulatum, articuli laterali-
ter sibimet implicato-superpositi semiorbiculati s. oblon-
gi glabriusculi laevos primo virides dein fumati; semina
oblongo-reniformia compressa lucida gilva.

6. Uraria linearts Hsekl.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6610 et adnotat. ad
gen. antecedens.

Quoad Speciem. Cf. Hsskl. Catal. 1212. 3. Legumi-
nosae 9. Diagn. nov. in tlora et DC. Prdr. II. 324. 1
et 2. Wid. Sp. pl. Kil. 1219. 116 et 1204. 83 ;— U.
comosae magis quam U. pictae affinis nostra, differt
autem ‘ramis teretibus et petiolis una cum foliorum pa-
gina inferiore hamulosis (nec villosis), foliolis lineari-
bus , bracteis terminalibus haud comosis, pedicellis ma-
nifestis. ê

Herba annua 2-4 ped. alta gracilis ;. rami teretes vi-
rescenti-cani dein fumati una cum petiolis pilis minutis
hamulosis tecti, internodia 1,0—3,5 poll. longa; stipulae
e basi lata acuminata 0,1—0,2 poll. latae, 0,3—0,4
poll. longae, acumen subuliforme rigidum subreflexum;
petioli teretes 5,0—2,0 poll. longi supra leviter canali-
eculati patentes s. patentissimi; folia pinnatacum impari,
paria 2—3 rarissime unicum in foliis inferioribus; folio-
la breviter petiolulata linearia elongata 2,5—6,0 poll.
longa, 0,5—0,3 poll. lata basi rotundata, apice atte-
nuata acutiuscula submucronulata , margine subreflexo -
repanda, supra glaberrima viridia, maculis irregularibus
virescenti-cinereis juxta nervum medium, subtus glau-
cescentia pulchre venoso-reticulata, in nervis venarum-

(68 )

que reti hamuloso-puberula; stipellae ad insertionem fo-
liolorum binae lineari-lanceolatae subulatae rigidae pa-
tentes 0,2—0,25 poll. longae; racemus terminalis stric-
tus 9—7 poll. longus basi bracteis lanceolato-oblongis
acuminatis ciliatis 0,6 poll, longis, 0,15 poll. latis mar-
cescentibus subpersistentibus suffultus multiflorus, apice
bracteis plurimis congestis floribus destitutis emarcidis
conniventibus lineari-subulatis subcomosus; pedicelli bi-
ni in axilla bracteae caducissimae lineari-lanceolatae
longiter acuminatae 0,5 poll. longae, 0,1 poll. latae ba-
si attenuatae concavae, basi pallide viridis, supra me-
dium hyacinthinae , margine longiter ciliatae; pedicelli
patentes apice geniculato-adscendentes hirsutissimi tere-
tes 0,2 poll. longi; calyx campanulatus patens hirsutus
viridiusculus versus margines rubens 5-fidus; laciniae 2
supremae lanceolato-lineares subulatae, breviores lineari-
subulatae elongatae adscendentes; vexillum ineumbens
subrotundum diametro 0,2 poll. extus lilacinum intus
lilacino-violaceum versus basin juxta plicam intermediam
maculis 2 linearibus albidis notatum, dein erectum, de-
floratum denuo incumbens; alae vexillo et carina brevi-
ores nee huie adglutinatae violaceae subfalcatae 0,15 pll.
longae 0,05 poll. latae obtusiusculae horizontales; carina
lilacina e basi horizontali adscendens 0,25 poll. longa,
0,10 poll. lata, dein reclinata et in petala 2 patentia
sejuncta ideoque genitalia denudans; stamina 2-adelpha ;
tubus stamineus rectus sericans albus horizontalis, fila-
menta apice libera adscendentia inaequilonga; antherae
oblongae; ovarium lineare 0,1 poll. longum hirsutulum
viride ad ovula 5 torulosum; stylus basi horizontalis
rectus hirsutulus tenerrimus apice adscendenti verticalis
robustior viridis; stigma capitellatum laeve nitidulum ;
calyx fructifer in pedicello patenti apice incurvo paten-
tissimus ; lomentum ealycis laciniis brevius 4—5 articu-

(69 )

latum, articuli sibi invicem replicato-superpositi murini
margine albescentes, suborbiculati laeves, inter se lo-
menti parte contracta pedicelliformi tenuissima fragilisi-
ma connexi, caducissimi membranacei, diametro I-poll. ;
semina nephroidea ied ii lucida, livida.

Uraria crinita Dsv.

Quoad Genus. Cf. speciem antecedentem.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. II. 324. 3. Wild. Sp.
pl. IL. 1218. 115. Brm. Ind. 169. t. 56. Frutex erectus
strietus 5--Ó-pedalis (in sterilibus vix 2-pedalis, ramis
geniculatis patentibus) ; racemus terminalis 3 — 12-pol-
licaris erectus 1,5 poll. crassus, basi bracteis ovatis la-
tis acuminatis incarnatis 0,35 poll. latis 0,4 poll. lon-
gis persistentibus suffultus multiflorus pulcherrimus , brac-
teae 2-florae inferiores ovato — , superiores oblongo-lan-
ceolatae acuminatae basi in unguem attenuatae, flaves-
centi virides margine incarnatae intus concavae lucidae
glaberrimae extus hirtae margine albido ciliatae ; pedicel-
li patentes teretes incarnati hirsuti 0,5 poll. longi; ca-
lyx campanulatus basi albidus margine et ad lacinias in-
carnatus, cum lacinia inferiore 0,3 poll. longus hirsutus;
corolla kermesina deflorata lilacino-violacea; vexillum
incumbens dein reflexum defloratum denuo incumbens ob-
ovato-subrotundum 0,4 poll. longum, basi maculis 2
linearibus divergentibus pallidis notatum; alae subfalca-
tae 0,3 poll. longae 0,1 poll. latae carina breviores eique
adglutiratae; carina horizontalis alis paulo longior et
latior , dein elastice desiliens et in petala 2 soluta pa-
tentissima obovato-subfalcata obtusa, stamina 1 — 2-
adelpha; filamentum vexillare totum liberum s. ad me-
dium tubo stamineo connatum ; tubus stamineus horizon-
talis 0,3 poll. longus basi subincrassatus, versus apicem

(70)

attenuatus splendens, apice adscendenti filamentis liberis
inaequilongis; antherae oblongae; ovarium lineare te-
nuissimum ad ovula 6 — 7 torulosum, margine ciliollultum
0,2 poll. longum 0,01 poll. latum; stylus basi tenuissi-
mus flaceidus horizontalis dein adscendenti-incurvus apice
verticalis; incrassatus terftiusculus; stigma capitellatum;
pedicelli fructiferi patentissimi rigidi, apice adscendentes
pilis albidis hirsutissimi.

Uraria lagopoïdes DC.

Quoad Genus. Cf. speciem primam hujus generis.

Quoad Speciem. Cf. DG. Prdr. II. 324. 2. Wid. Sp.
pl. HI. 1203. 80. Brm. Ind. 168. t. 53. 2. Specimina
nostra in solo argilloso culta plantas uberiores haud pro-
ferentia. — Herba procumbens annua vix suffruticosa ;
rami 6 — 10 poll. longi, apice florifero adscendenti, te-
retes inferne glabrati versus apicem subvelutini, subtus
virides supra flavo-fusci; ramuli patentissimi; stipulae
lanceolatae acumivatae 0,2 poll. longae, 0,08 poll. latae
adpressae marcescentes persistentes; petioli primo erecti,
dein patentes, postremo reflexi subteretes supra canali-
culati puberuli ad ortum foliorum 2-stipellati; stipellae
patentes subulatae 0,1 poil. longae; foliola plerumque
pinnatim terna, rarius terminale solitarium, ovato, o-
bovato, saepius subrotundo-obovato s. subrotundo basi
rotundata s. attenuata, apice rotundata nunc subtrun-
cata imoque emarginata mucrone minuto setiformi muni-
ta, supra glabriuscula aunc pilis glochidiatis minutissi-
mis ad margines et subtus in nervia venarumque reti-
culatione minute puberula glaucescentia, terminale 0,8--
0,4 poll. longum et latum, lateralia diametro 0,5 — 0,2
poll. ; racemi in ramulis et ramo terminales ovati dein
oblongi 9,8 — 1,5 poll. longi, 0,7 poll. crassi; flores

CH)

densissimi in alabastro bracteis imbricatim tectis, dein
hisce patentibus suffulti ; bracteae ovato-s. oblongo-lan-
ceolatae subulato-acuminatae longissime hirsuto-ciliatae
2-florae, 0,4 poll. longae, 0,15—0,10 poll. latae dein
marcescentes et partim persistentes; pedicelli et calyx
hirsutissimi pilis patentissimis O,1 poll. longis, patentis-
simi 0,2 poll. longi rufescentes, summo apice subincras-
sati atrovirides adscendentes; calyx tubo brevi 0,05 pll.
longo campanulato flavescenti-viridis, 2-labiatus, labium
superius brevissimum 2-denticulatum, inferius 3-partitum
laciniae elongatae subulatae fuscescentes 0,2 poll. longae
patentes hirsutissimae, corolla incarnata calycis lacinias
inferiores haud excedens; vexillum carinae et alis in-
cumbens , dein erectum obovato-oblongum 0,2 poll. lon-
gum 0,1 poll. latum; alae carinae adglutinatae eaque vix
breviores, margine superiore lilacinag subfalcatae; cari-
na genitalia ineludens horizontalis albida, summo apice
incarnata dein bifida apicem genitalium exserens, pos-
tremo elastice desiliens 2-petala genitalia denudans de-
flexe patens; stamina 2-adelpha, filamentum vexillare
tenuissimum capillare totum liberum, tubus stamineus
rectus horizontalis candidus, apice tantum filamentis li-
beris brevibus inaequalibus 0,15 poll. longis; ovarium
lineare breve tenuissimum 0,04 poll. longum 3-ovula-
“tum, in stylum tenuissimum rectum hirsutiusculum hori-
zontalem dein adscendenten incrassatum glabriusculum
attenuatum, stigma subcapitatum.

J. C. HASSKARL.
(Contin. N°. seg.)

RIE 0 AS ee

0 VER

EENIGE NIEUWE PLANTEN zz.

DER

MALAIJO - MOLUKSCHE FLORA.

In de dezer dagen hier ontvangen Annales des sciences
naturelles, loopende van Jan, 1843 tot Mei 1844, komen
eenige diagnosen voor van nieuw gevonden en eenige aan-
merkingen betreffende reeds vroeger bekende planten dezes
Archipels, welke hieronder volgen, als uittreksels uit
eenige monographieën van Decaisne, C. A, Meijer, Mon-
tagne en Tulasne.

C. Montagne. Plantes cellulaires exotigues nouvelles.
Herpetium recurvum Mont. msc,

Caule repente ramoso flagellifero , foliis semiver-
ticalibus confertim imbricatis subsemiovatis obtusis
apiee minute denticulatis basi decurrente inflexius-
cula cum amphigastriis coalitis , amphigastriis reni-
formibus subtus basi convexis apice reflexo ant re-
curvo crenulatis; perianthio e ventre caulis orto
ovato-lanceolato apice plicato, ore ciliato- (Voyage
Bonite. Pl. 149 fig. 3.)

(75 )

Habit. Poeloe Pinang. — in Muscinis corticolis.
Herpetio decrescenti affinis. dnn.sc.n. Vol. XIX.
p. 253. |

Hadula refleva Nees et Mont. msc. «

Caule procumbente flexuoso inordinate pinnatim ra-
moso, foliis imbricatis subrotundo-ovatis integerrimis,
lobulo quadrato angulo obtuso (rariter acuto) re-
flexo; fructu in ramis brevibus laterali, perianthiis
involuero multo longioribus cuneiformi-subeylindri-
eis clavatisve ore complanato truneato ecrenulato.

(Voyage Bonite. Crypt. pl. 147. fig. 3.) Ann. sc. n.
ib. p. 253.
Hab. Ambotna. Insul. Sandwich.
Frullania Billardieriana Nees et Mont. msc.

Caule flexuoso pinnatim ramoso, ramis recurvis,
foliis imbricatis ovatis submuecronatis integerrimis,
auricula parva reflexa clavata subulatave tecta,
amphigastriis imbricatis subrotundis medio plicatis
subretusis apicem versus repandis apieeque dissite
bidenticulatis, fructu ....-

Hab. Zmboina. (Ann. sc. n. ib. p. 256.)

Fr. integristipulae et Fr. nodulosae Nees (Hep.
Jav.) affinis.

Favolus (Pleuropus) Moluccensis Mont. msc.

Pileo carnoso-lento e reniformi orbieulato ambitu
integro lobatuloque, in stipitem brevissimum” late-
ralem attenuato, glabro, supra liniis a stipite ra-
diantibus notato alveolisque porosis oblongis minutis
acie acutâ denticulatis deeurrentibus fuscescentibus.
(Voyage au pole Sud. Crypt. inéd.)

Hab. Zernate. ad ligna. (Ann. ge. n. Vol. XX.
p. 365.)

C. A. Meijer. Memarques sur les genres de Daphna-

5*

(74)

cées sans écailles périgynes et exposition des
caractères de ces genres. Ann. sc. n. Vol. XX.
Bot. p. 45—54.

Wickströmia amdrosaemifolia Dne.

Glaberrima , foliis lanceolatis acutis subcoriaceis
discoloribus breviter petiolatis , pedunculis axilla-
ribus v. terminalibus foliis brevioribus , floribus
subcapitatis glaberrimis, calycinis lobis patulis

oblongis.

Hab. Java.

Wickströmia Spanoghit Dre.

Glaberrima, foliis lanceolatis basi et apice atte-
nuatis subtus glaucescentibus reticulato-venosis ,
peduneulis gracillimis cernuis, floribus brevissime
pedicellatis glaberrimis.

Hab. Zimor.

Decaisne. Description des genres Drymispermum, Pseu-
dais et Gyrinopsie du groupe des Aguilariëes.
Ann. se. n. Bot. Vol. XX. p. 35-42.

Örymispermum urens Bwdt.

Arbor foliis subsessilibus lato-lanceolatis acumina-
tis floribus albis majusculis, staminibus stylum
superantibus.

Hab. Celebes.

Reinwardt. Syll. plant. nov. Ratisb. 1828. t. 2.
p. 15, No. 35.
Drymispermum Blumei. Decaisne. (Dais dubiosa
Bl. Bijdr. p. 561).

Foliis oppositis oblongo-lanceolatis basi et apice
acuminatis glabris, capitulis subsessilibus axilla-
ribus v. terminalibus, floribus extrorsum glabris.

Hab. In sylvis raontosis Javaeet Noesae-Kam-

bangan.

(73 )

Nom. indig. Kampang Garang (Burm.) Kaka-
passan, Godong-Laweh (Bl) Dawon Blibt-
nam (Lescht.)

Volgens Zeschenault bezigeu de inlanders het
moes der beziën of liever der zaadlobben uitwendig
tegen psorische zweeren bij kinderen.

Drymispermum laurifolium Dene (Daiïs dubiosa Bl?
Decaisne Herb. Tim. p. 4I).

Foliis oblongis vel ellipticis oblongis basi attenuatis
apice aeuminatis breviter petiolatis, floribus nume-
rosis capitatis terminalibus extrorsum puberulis
subincanis, stylo stamina superante.

Hab. Zimor.

Drymispermum Perottetianum Deene.

Foliis lato-ellipticis breviter acuminatis nervosis
petiolatis, floribus numerosis capitatis axillaribus v.
terminalibus, extrorsum puberulis introrsum ad api-
cem laciniarum tomentosis, stylo stamina aequante.

Hab. Manilla.

Drymispermum Burmannt Decne.

Foliis late ovatis v. obovatis acuminatis breviter
petiolatis , floribus capitatis axillaribus, extrorsum
subpuberulis stylo stamina subaequante.

Observ. — De afbeelding bij Burmann (1) beaut-
woordt niet aan zijn’ text, welke wederom niet past
op de specimina van zijn herbarium. De afbeelding

(1) Flora Indica p. 104 tot 32, f. 2. Burmann zegt dat

de plant door de Javanen Kampang garang wordt ge-
noemd. B.

(76 )

van de ais octandra heeft 5-deelige bloemen met
10 helmstijltjes , de bladeren loopen aan beide einden
spits uit, terwijl de plant in het herbarium van De-
lessert bewaard en door Burmann zelven genoemd,
toegespitste obovale bladeren draagt en donsachtige 4
deelige bloemen , hoezeer de beschrijving dezelve als
glad aanduidt, wat zou doen denken aan eenige ver-
wantschap met Dais dubiosa Bl.

Decaisne durft niet bepalen of de Phaleria capitata
Jack, van Sumatraen de Dais disperma Forst.
tot een der beide bovenstaande soorten behoort.

PsrouDais.

Perigonium urceolato-cylindraceum , limbo 5 den-
tato, aequali, brevi, fauce nuda

Stamina 10 medio tubo subbiseriatim inserta in-
clusa , filamenta filiformia, libera , glaberrima.

Stylus elongatus , stigmate subpeltato coronatus.

Ovarium ovoideum, ima basi annulo hypogyno
cinctum, biloculare, loculis uniovulatis, ovulis ap-
pensis , anatropis. |

Fructus subdrupaceus sarcocarpio fibroso , bi-vel
abortu uni-loeularis , monospermus.

Semen ovoideum, testa tenui.
Embrijo cotyledontbus carnosis plano-convexis, ra-

dicula brevi, supera.

(Fruter Moluccanus (Rawacensis) ; foliis op-
positis breviter petiolatis, ovalibus, apice acu-
minatis, acutis, integerrimis ; pedunculis aril-
laribus wv. terminalibus, solitariis, floribus
hermaphroditis , èn capitulum globosum conges-
tis, bracteis involucralibus basi stipatum.

(77)

Pseudais coccinea Decne ( Dais coccinea Gdch )
Voyage de I’Uranie, p. 443 tab. 44.
Foliis breviter petiolatis ovatis v. elliptico-ovatis
basi rotundatis apice acuminatis acutis.
Hab. Insul. Zawak in Molueccis.

L. R.et Ch. Tulasne. Recherches sur Vorganisation
et le mode de fructification des champignons de
la tribu des Nidulariees, suivies d'un Essai
monographigue. Ann. sc. nat. 3me série. Vol. I-
1844. Bot. p. 41—107.

De schrijvers maken in deze monographie melding van

Cyathus Oyssidedus Tul.

Welke dezelfde soort is als de door Junghuhn in zijne
Praemissa in flor. erypt. Jav. Insul. p. 24. tab. XXI. fig. 12.
beschreven en afgebeelde

Nidularia byssiseda Jungh.

welke bij Samarang en Djocjocarta door den. heer
Junghuhn op het hout van Zectona grandis en op
bamboehalmen gevonden is, en dus gediagnosticeerd.

C. truncatus, intus laevis, extus tomentoso-floc-
cosus ‚ basi incrassata byssisedus, epiphragmate con-
cavo margine inflexo adhaerente.”’

De heer Zollinger heeft meerdere exemplaren naar Eu-
ropa gezonden, welke gedeeltelijk thans in het herbarium
van het Museum te Parijs bewaard worden en den heeren
Tulasne tot hunne observaties gediend hebben.

BL.

OVER

DE DEN INDISCHEN ARCHIPEL EIGENE SOORTEN VAN

STENOPS.

In eene verhandeling van den Hoogleeraar J. vAn DER
Hoever geplaatst in het Zijdschrift v. Nat. Gesch. en
Physiol. Dl. XI. 1844. subtit: Bijdragen tot de kennis
van de Lemuridae of Prosimii, worden de volgende aan-
teekeningen en diagnosen gevonden betreffende het geslacht
Stenops en deszelfs soorten, alsmede betreffende F'arstus

spectrum.
Srrxors 1llig. (genera Louis et Nrcricenvs Geoffr.)

Tarsus non elongatus. Cauda nulla aut brevissima, tu-
berculo similis. Auriculae breves, rotundatae. Oculi

magni, approximati.

a.) Cauda nulla. (Dentes 4 incisivi superiores aequa-
les, parvi. Nasus acutissimus. Corpus gracile, ex-
tremitatibus longissimis. Femur elongatum, dimidi-

am fere longitudinem trunci efficiens.)

(79)

4. Stenops gracilis.

Stenops rufus, infra cinereus, macula inter oculos alba.

Lemur tardigradus L. pro parte (Mus. Ad. Frid. 1754,
»ecauda omnino nulla” p. 4.)

Loris Burr. XIII. Pl. 30. Auprssnrt Zoris Pl. 2. etc.

Habitat in Insula Ceylon. (Longitudo capitis et trunci
fere 0,2.)

5.) Tuberculum caudale brevissimum. (Dentes incisivi
superiores duo aut quatuor, externis minoribus.
Nasus obtusus. Femur tertia parte trunci brevius.)

2, Stenops tardigradus auctor.
Stenops cinereo-flavus, stria dorsali fusca, fronte fusca,

stria alba inter oculos angusta, supra oculos evanescente,

. . hd . . #
incisivis superioribus quatuor.

Lemur tardigradus L. pro parte (Syst. nat. »ecauda
fere nulla’).

Nycticebus bengalensis Grorrror Sarnt-Hrrarme. Ann.
du Mus. XIX. p. 104.

Tcones Vosmarnir (et Burron, Supplém. VII. Pl. 36),
AupeBent, Loris. Pl. I., F. Cuvier, Mammif. ed 4°.
Pl. 85 cet.

Cf. de hac et sequenti specie Observat. meas in Diario
Tijdschr. voor nat. Gesch. VIII. ubi Tab. VI. f. 3,
A, cranii iceonem dedi. Capitis effigiem ibidem vide,
juxta specimen in Museo Leidensi conservatum fig. 8.
Meliorem a vivo animali desumptam nuper dedit CI.
Gvir. Vrorik in Actis Instituti Neerlandici (Nieuwe
Verhandelingen der Kerste Klasse, X. Recherches
d'anat. comparée sur le genre Stenops, Pl. IL. fig. 1.)

Habitat in India orientali, in Bengale, Siam et insulis

Sumatra atque Borneo. Longitudo capitis et trunci
fere 0,3.

3. Stenops Javanicus Van der Hoeven.

Stenops cinereo-flavus, stria dorsali fusca, regione in-

(80)

terorbitali et fronte albis, dentibus íneisivis superioribus
duobus tantum,

Nyeticebus Javanicus Georrnor Sarir-Hruarme. dan. du
Mus. XIX. p. 164.

Capitis iconem dedi Ll. fig. 5. ad vivum animal oconfec-
tam; cranii iconem et sceletum vide ibid, Ossa nasi
longiora sunt quam in priore specie. Magnitudine et
toto habitu huic simillima.

Tarsius Storr.

Dentes incisivi #, superiores approximati, mediis lon-

Ue 1! 6—6 E RUN
gioribus, canini ‚ molares EE tubereculis econicis ,
11 ed

acutis. Oculi maximi. Auriculae magnae, nudiusculae.
Pedes posteriores longissimi , tarso elongato. Cauda cor-

pore longior , apice floccosa.
Sp. Tarsius spectrum Geoffr.

Le tarsier Burr. XIII. Pl. 9. p. 87.

B S. Nav, Vaturforscher , XXV. 1791. Taf. 1.
AupreBERtT Makis, le Tarsier, fig. 1.

Guëris Zeonogr., Mammif. P1. 6. fig. 4. etc.

Annot. Ì. Nonnulli auctores plures species admittunt ; unica
tantum esse videtur. Color est fusco-griseus; cauda
corpore bis longior. Capitis longitudo fere 0,045,
trunci 0,065, caudae 0,220. In pedibus anticis digitus
tertius est longissimus, in posticis vero quartus, ut
in aliis Lemurtdibus. Tarsus elongatus ut in Otolicno,
nee tamen tibia longior, quemadmodum Írzieerus scri-
bit, (Prodrom. Syst. Mamm. et Avium. p. 74.)
aliique affirmant, Írrreervm nec naturam secuti.

Annot. 2. Patria hujus speciei non tantum insula Celebes
sed etiam Borneo, Banca, Sumatra et Bohal ez in-
sulis Philippensibus (Cumese, Mus. Soc. zool. Lond.).

(öl)

In Insula Madagascar minime reperitur, quemadmo-
dum Gerorrror testatur de Zarsio rufimano Frscu. (Ann.
du Mus. XIX. p. 168); Cl. Fiscueg quidem specimini
suo hoe nomen adscriptum accepit. Sed pro Madagas-
car legendum putat Macassar (Anat. der Maki,
p- 41). In sylvis reperitur, inter frondes delitescens ;
saltat Ranarum more. Cf. S. Morren, over de Zoog-
dieren van den Indischen Archipel, p. 19; in Ver-
handelingen over de natuurl. Geschiedenis der Ne-
derl. Overzeesche Bezittingen. Zoologie, 1. 1839.
Leiden. fol.

Genus anomalum, ab Ôtolieno, quoeum elongato
tarso convenit, dentibus reliquisque characteribus re-
motum. Phalanx ultima digitorum expansa, torosa:
pollex pedum posteriorum disco orbiculari maximo
terminatus, cui superne unguis planus incumbit.

BL.

2e Jaana. ΰ Arrrv. 6.

DIAGNOSEN

DER TOT HEDEN BEKENDE SOORTEN VAN

SCITUR US

INDISCHEN ARCHIPELS (1).

A. Groote soorten, zonder zijstrepen; staart zeer lang,
sterk tweedeelig, met zeer lange haren. Schedel breed
en krachtig. Snuit kort, breed gewelfd. In de boven-
even als in de onderkaak , aan elke zijde slechts vier
kiezen.

1. Scaunus BICOLOR Sparm.

u. Var. Sondatca.
Staart eenigzins langer dan het ligchaam. On-
derzijde van het dier geelachtig , bovenzijde bruin,

[1] Getrokken uit de laatste hier ontvangen Zoologische afle-
vering van de Verhand. over de Nat. Gesch. der Nederl. Overz.
Bezitt. 1844. S.tit: Over de tot heden bekende Eek hoorens
(Sciurus) van den Indischen Archipel door S. Muller en Schlegel.

(85 )

zwart en geel-bruin geschakeerd. Ooren en han-
den zwart. Omstreeks twee en een’ halven voet
lang.

Java , Sumatra.

5. Var. Zadica.

Van boven eenkleurig zwart, van onderen
geel.

Malakka.

2. Scavrus mrporkvcus Horsf.

Van de grootte der voorgaande soort, maar
met eenen langeren staart. Van boven vaal bruin,
in het roestkleurige, van onderen, als ook de
snuit witachtig. De ooren van binnen wit, van
achteren zwartachtig, met eene witachtige vlek
aan den achterrand. Enkele zwarte haren op de
teenen.

Sumatra.

3. Sciurus EPrIPrivm S. Mäüll.

Vorm en verhouding des staarts tot het ove-
rig ligchaam, als bij de voorgaande soort; maar
het geheele dier een weinig kleiner. Van onde-
ren en de pooten geelachtig wit, aan de zijden
meest in het rood-bruine trekkende, en op den
rug en den staart in het bruine of bruin-zwarte
overgaande. Ooren aan beide zijden roodachtig
geel-bruin.

Borneo.

B. Soorten van middelbare grootte , gewoonlijk met over-

6.

(84 )

langsche strepen aan de zijden van het lijf ; staart digt
behaard , doch minder sterk tweedeelig, dan bij de soor-
ten der voorgaande afdeeling, en langer dan het lig-
chaam. Vóór de eerste eigenlijke kies der bovenkaken
ter weêrzijden nog eene zeer kleine kies.

Scrvrvs HrPPuRuS Js. Geoffr.

Omstreeks 15 voet lang. Staart 4 langer dan
het ligchaam. Van onderen bruin-rood; van bo-
ven zwart of zwartachtig, meer of min in het
bruine trekkende en grijs-geel gespikkeld,

Sumatra, Asam, China (Canton).

ScIvRUS RUBRIVENTER Forst. n. sp.

Grootte, vorm en kleur, in het algemeen als
van de voorgaande soort; maar de ooren groo-
ter en veel sterker met zwarte haren bedekt,
welke zeer lang zijn, en derhalve verre boven
de ooren uitsteken. Het bruin-rood der onder-
deelen strekt zich niet alleen over de binnen-
zijde, maar ook over de buitenzijde der pooten

uit. Haren des staarts zwart, tegen de punten
met breede, flaauw rood-bruine ringen.

Celebes.
SCIURUS RAFFLESIT Horsf.

a. Var. Borneoensis:

Omstreeks 15 voet lang. Staart 4 langer dan
het ligchaam. Vacht van boven zwart, van on-
deren donker bruin-rood; de zijden van den
rug wit gespikkeld; eene overlangsche witte

(85 )

streep en, onder dezelve, eene diergelijke zwar-
te, aan iedere zijde van den buik.
Borneo.
b. Var Zndica.
Zijden van het lijf, benevens de buitenzijde
der dijen, geheel wit.
Malakka.

Scivaus virratrus Raffles.

If voet lang. Staart een weinig langer dan
het ligchaam. Van boven en ook de staart olijf-
bruin , geelachtig gespikkeld ; van onderen bruin -
achtig rood. Eene witte en onder dezelve eene
zwarte, overlangsche streep aan de zijden van
het ligchaam.

Malakka, Borneo, Sumatra, China (Can-
ton).

SCIURUS NIGROFITTATUS Horsfield.

Grootte, staart en kleur der bovendeelen,
even als bij Sc. vittatus, maar de onderdee-
len graauw en de lichte zijstreep geelachtig. De
zwarte zijstreep en de onderdeelen somtijds geel-
bruin (Sc. plantant auct.).

Java, Sumatra, Borneo, Malakka, Can-
ton.

Servrus LEvCOMUvS Forsten. n. sp.

Grootte en vorm van de beide voorgaande.
Ooren , van binnen net bruinachtig gele, van
achteren met lange zwarte, verre boven de oo-

C.

(86 )

ren uitstekende haren digt bezet. Kleur der
bovendeelen en buitenzijden der pooten olijf-
bruin ; de haren met roestgele ringen en gedeel-
telijk met zwarte punten. Staart, met de ge-
noemde drie kleuren geschakeerd, Eene groote
witte vlek achter de ooren, aan weêrzijden van
den hals. Onderdeelen van het ligchaam roest-
kleurig, in het rood-bruine trekkende.
Celebes.

Scrurvs mopesrus S. Muller.

Bijkans een’ voet lang. Staart, even lang als het
ligchaam. Vacht olijfbruin; geelachtig gespik-
keld , aan de zijden met roestbruin: het achter-
eind des staarts met zwart geschakeerd. Onder-
deelen , soms licht graauw soms geelachtig wit.

Sumatra, Borneo, Malakka, Canton.

Sciurus MURINUS Forsten. n. sp.

Aanzien en vorm als van de voorgaande soort ,
maar een weinig kleiner; de staart eenigzins
korter ; de ooren minder behaard, en de kleur
eenvormiger : boven muisgraauw en de haren met
witachtig gele punten; van onderen aschgraauw.

Celebes.

Zeer kleine soorten; staart korter dan het ligchaam.
Kiezen als bij de voorgaande afdeeling.

12. Scrvrus exzizis S. Muller.

Bijkans een’ halven voet lang- Staart korter

(87)

dan het ligchaam. Boven olijfbruin, fijn geel-
achtig gespikkeld, naar onderen lichter.
Borneo, Sumatra, Malakka.

15. Sciurus mEravoris S. Müller.

Van omstreeks een’ halven voet lengte; de
staart weinig korter dan het ligchaam. Vacht
olijfkleurig ; ooren van achteren zwart; eene
witte streep van de punt des snuits tot aan de
zijden van den hals.

Java, Sumatra en Borneo; op de beide
laatstgenoemde eilanden echter eenigzins ver-
schillend, door eenen flaauw roodachtigen buik
en lichtere vlek in den nek.

‚Van middelbare grootte; staart korter dan het lig-
chaam. Snuit meer of min verlengd. Kiezen als bij de
voorgaande groep. Leven meest op of digt bij de aarde.
Kleur somber. Staart weinig tweedeelig.

IA. Servaus iesrexis Öesm.

Lengte omstreeks een’ voet. Drie overlang-
sche zwarte strepen midden op deu rug.
Java, Sumatra, Borneo.

15. Secrvrus Larrcavparvs Diard.

De grootte van Sc. insignis, maar met eenen
breederen staart. Kop buitengewoon lang en
spits. De voorste of vijfde kies der bovenkaak
naar evenredigheid zeer groot. Geelachtig bruin .
van onderen lichter.

Westkust van Borneo.

(88)
OVERZIGT DER IN DEN INDISCHEN ARCHIPEL
VOORKOMENDE EEKHOREN=-SOORTEN ,

VOLGENS DE EILANDEN:

Sumatra: Sc. bicolor, hypoleucus, hippurus, vittatus,
nigrovittatus, modestus, exilis, melanotis,
insignis.

Borneo: Sc.ephippium, Rafflesii, laticaudatus, vittatus,
nigrovittatus, modestus, exilis, melanotis,

insignis.

Java: Se. bicolor, nigrovittatus, melanotis, ‚insignis.

Celebes: Se. rubriventer, leucomus en murinus.

Uit dit overzigt blijkt, dat Java, vergeleken met Bor-
neo en Sumatra, niet mild in soorten van dit geslacht
voorzien is en geene enkele soort uitsluitend bezit; dat
Sumatra en Borneo daarentegen elk ruim dubbel zooveel
soorten voeden; dat, voor zoo verre tot heden bekend is,
Se. hypoleucus eeniglijk aan Sumatra, Sc.ephippium en
laticaudatus alleen aan Borneo eigen zijn; dat op Celebes
slechts drie, aan dit eiland alleen toebehoorende soorten
gevonden worden, en dat tot heden beoosten Celebes en
Java, nergens een eekhoren is waargenomen, hebbende
wij noch op Z'imor en in de Molukken, noch langs de
Westkust van Mreuw-Guinea, eenig spoor van het aan-
wezen dezer dieren kunnen ontdekken. Dat zij in Vieuw-
Holland ten eenemale ontbreken, is algemeen bekend. De
zoogenaamde kleine Swxda-eilanden: Balë, Lombokh,
Sumbawa enz. zijn nog niet wetenschappelijk onderzocht.

DE
MINERALE WATEREN

TE

TJIPANNAS

(PREANGER REGENTSCHAPPEN).
”

Verscheidene warme wellen van dit mineraal water komen
in de nabijheid van paal 66 te voorschijn. Zij bevinden zich
op den voet van het Gedéh-gebergte te Zjipannas bij het
buitenverblijf van den Gouveraeur Generaal. (Hoogte, zie
Wetenschappelijke berigten.)

Ik telde er drie wellen, waarvan twee derzelver water
aan de digt daarbij opgerigte badhuizen afgeven, van welke
het eene met een, het anderemet 2 baden voorzien is. Ach-
ter dit laatste badhuis is eene ongeveer 2} voeten diepe, 11
voeten lange en 6 voeten breede ellipsvormige opening, die
met trachietachtige steenen is bekleed. Uit den bodem dezer
opening borrelt onder gedurige ontwikkeling van gas-
blazen het mineraal water op. De temperatuur van deze
wel, is daar , waar zij uit den bodem komt, volgens eene

6

(90)

driemaal herhaalde meting 118° F. constant gebleven. (1)

Van deze wel verzamelde ik den I2en Oct. 1844 het tot de
analijse gediend hebbend water en wel nadat er in drie da-
gen te voren geen regen gevallen was. |

Ongeveer 160 voeten ten oosten van deze wel is eene derde
wel , waarvan de temp. 120° F. is. Deze wel, in sawah’s
liggende , vloeit ongebruikt af.

Is het water eenigen tijd lang in het bad gebleven , dan
verzamelt zich op de oppervlakte van het water eene zandige
eenigzins geelachtige zelfstandigheid. Neemt men deze met
zorg af, dan is het water, in een glas gezien, bijkans ge-
heel helder.

Den reuk van het water observeert men bijzonder sterk
en goed bij het intreden van het badhuis. Dezelve is eigen-
aardig en moeijelijk te beschrijven , komt gedeeltelijk over-
een met den reuk , welken men bij gradeerhuizen waarneemt,
gedeeltelijk met dien , welke ontstaat door aanblazing van
ontleeden Pijriet. Bij de medegebragte flesschen van dit
water was de reuk zeer zwak waartenemen, ofschoon de
dezelve met de noodige. voorzigtigheid gevuld en goed ver-
lakt waren.

De smaak was flaauw , eerst een weinig zoutachtig , daar-
na dadelijk zoetachtig. Is het water gedeeltelijk uitgedampt ,
dan is de smaak zuiver zoutachtig.

Het water dat tot den 3den Nov. 1844 in de fleschen geble-
ven was, had gedurende dezen tijd eenige geelachtige vlok-

eenen
nem

(1) De gemiddelde luchttemperatuur van Tjipannas was vol-
gens eene dagelijks driemaal herhaalde observatie tusschen den rsten
en 3sten Augustus 1844 = 68,3° F. de laatste door mij geobserveerde
thermometer stand was 63e F. ende hoogste 763 F. Ik moet hier
echter bijvoegen, dat er tusschen den rstenen 8sten Aug. bijkans

dagelijks regen gevallen was.

(O1)

ken afgescheiden, zonder dat deze laatste zich op den bo-
dem der flesch hadden aangezet.

Het spec. gew. van dit water was 1, 00197 bij 21° KR.

Glas en water van Zjipannas - 472,300 grm.
» en gedestilleerd water - 471,700 »
Tarra van het glas - 166,850 »

De inhoud van eene geheele flesch, wegende 781,250 erm.
werd uitgedampt, waarbij de bovengenoemde vlokken zorg-
vuldig in het uitdampschoteltje gevoegd waren.

Gedurende deze uitdamping scheiden zich kristalachtige
schubben op de oppervlakte af ‚en later vormden zich
kristallen aan welker kristallisatie men Câloorsodium her-
kennen kon. E

Het zeer sterk gedroogd maar niet gegloeid. residuum
was eene witte eenigzins geelachtige kristalachtige zout-
massa.

Het woog 2,830 grm. Men scheidde hetzelve met ge-
destilleerd water in een in water oplosbaar in een daarin
onoplosbaar deel. Het laatste woog na -het uitdroogen

0,590 grm. of 0,07552 ten honderd.
dus het oplosbaar gedeelte 2,240 » of 0,28672 » »

2,830 grm. 0,36224 ten honderd.

1. Onderzoek van het in water oplosbaar gedeelte
(2,240 grm.)

De oplossing was helder. Men behandelde dezelve eerst
met azijnzuur waarop ‘geen opbruisen volgde; vervolgens
voegde men er Ácetas argenti bij; het verkregen Chloor-
zilver woog na het droogen en smelten 4,260 germ.

Volgens onderzoek (III.) bevat dit Chloorzilver 0,0045
Joodzilver (beantwoordende aan 0,002425 grm. Jodium.)

Er blijven dus voor Chloorzilver 4,2555 -grm. , welke
1,0499 grm. chlorium bevatten.

Het filtraat van het chloorzilver concentreerde men en

(92)

bevrijdde hetzelve door bijvoeging van zoutzuur van den in
overmaat bijgevoegd geweest zijnden acetas argenti.

Men filtreerde en voegde bij het filtraat Carbonas ammoniae.
Na verloop van 24 uren filtreerde men van het ontstaan
praecipitaat af, loste hetzelve in zoutzuur op, verzadigde
met ammonia liquida, voegde Chloorammonium bij en praeci-
piteerde met oxalas ammoniae. De verkregen Oxalas calcis
veranderde men door gloeijen in Carbonas calcis (waarbij
gezorgd werd hetzelve nog eens met een stukje Carbonas
ammoniae te gloeijen). Het woog 0,192 grm.en beantwoord-
de dusaan 0,2121 grm, Chloorcalcium , — te zamen gesteld
uit 0,1344 grm. chlorium en 0,0777 grm. calcium.

Het filtraat van Oxalas calcis behandelde men met
Phosphas ammoniae. Men verkreeg een gering praecipitaat
van Phosphas magnesiae ammoniae.

Het filtraat van den Carbonas ammoniae maakte men met
azijnzuur zuur en voegde er Acetas barytae bij.

Het praecipitaat van Sulphas barytae, gedroogd en
gegloeid zijnde, woog 0,699 grm., hetwelk beantwoordt
aan 0,42766 grm. drooge zwavelzure soda, welke 0,13946
grm. sodium bevat.

Uit het filtraat scheidde men het in overmaat bijgevoegd
Barietzout door Carbonas ammoniae. Men filtreerde en
dampte het filtraat tot droog worden toe uit en gloeide
het residuum zeer hevig. Vervolgens behandelde men het-
zelve met gedestilleerd water en filtreerde van de onoplos-
-bare koolachtige deelen af.

Het filtraat neutraliseerde men met zoutzuur, dampte
hierna uit en verwarmde de zoutmassa tot ongeveer 130° R.
en woog nog warm.

Deze in gedestilleerd water zich geheel oplossende zout-
massa, bestaande uit Chloorpotassium en Chloorsodium woog
1,332 grm.

Uit de oplossing van dezelve verkreeg men op bekende

(95 )

wijze door Chloruretum platinae 0,786 grm. Chloor-platina-
potassium , welke aan 0,24022 grm. Chloor-potassium be-
antwoorden. Er blijven dus 1,09178 grm. Chloorso-
dium.

Van dit Chloorsodium moet echter zoo veel aan ge-
wigt afgetrokken worden als aan bovengenoemde drooge
zwavelzure soda beantwoordt, ten einde de geheele
hoeveelheid van het in het water aanwezig Chloorsodium te
weten.

Het laatste is dus 0,74011 orm.
0,24022 grm. Chloorpotass. bevatten 0,11402 grm. Chlorium.
0,7401T » Chloorsodium » 0,44661 » »

0,56063 » >

bovengenoemde onoplosbare koolachtige deelen behan-
delde-men met zoutzuur, waarbij zich koolzuur ontwik-
kelde.

Uit het filtraat met ammonia liquida geneutraliseerd
en met Phosphas ammoniae behandeld, verkreeg men
nog eene aanzienlijke hoeveelheid Phosphbas magnesiae
ammoniae. Dit vermengd met het reeds vroeger ver-
kregene, droogde en gloeide men, waardoor men 0,520
grm. Phosphas magnesiae verkreeg, welke aan 0,1169
grm. magnesium beantwoorden.

Van dit magnesium vereenigen zich 0,0002432 erm. met
0,002425 grm. Jodium en vormen 0,002668 grm. Jood-
magnesium.

Het overig Magnesium was aan Chloor gebonden. Dus
0,4428035 grm. Chloormagnesium bestaande uit

0,3261367 grm. Chloor en
0,1166668 » Magnesium.

0,4428035.

(94 )
Resultaat.

Chloorcalcium 0,2121 grm. bevatt. aan Chloor. 0,1344 grm.
» _potass. 0,24022 » » » » 0,11402 »
» sodium 0,740I1 » » » » 0,44661 »

» magnes. 0,442804 » » » » 0,326137 »
Jood » 0,002668 » menne
Drooge zwavelz. soda 0,42766 grm. 1,021167 »
Water 0,174438 »

2,240000

de directe bepaling van het chloor uit het Chloorzilver was
1,0499 grm.

IL. Onderzoek van het in water onoplosbaar gedeelte
(0,590 grm.)

Men behandelde het met zoutzuur, waardoor het zich
gedeeltelijk, onder ontwikkeling van koolzuur, tot een
geelachtig vocht oploste. Voorts bepaalde men eerst de
kieselaarde op de reeds aan verscheiden plaatsen aangege-
vene wijze, en verkreeg 0,118 grm. zuivere, gegloeide ’
kieselaarde. Het filtraat der kieselaarde behandelde men
met zwavelwaterstofgas. Het vocht bleef helder; dadelijk
daarna verzadigde men hetzelve met ammonia liquida,
waardoor een groen-zwartachtig praecipitaat verkregen
werd.

Uit het filtraat vaa dit praecipitaat , dat alleen nog een
kalkzout inhield, bepaalde men de kalkgehalte zooals bo-
ven reeds is aangehaald. Men verkreeg 0,4553 -grm. Car-
bonas calcis.

Bovengenoemd ‘groen-zwartachtig praecipitaat loste men
in salpeterzuur op en behandelde het filtraat met overmaat
van ammonia liquida, filtreerde spoedig en zoo goed
mogelijk onder afsluiting van de lucht, van het ontstaan
rood-geelachtig nederplofsel af en voegde bij het filtraat

(95 )

zwavel-ammonium. Na verloop van 24 uren hadden zich
eenige vlokken afgescheiden, die men in salpeterzuur oplos-
te. De oplossing dampte men tot droogworden toe uit.
Men bepaalde het residuum op platinadraad met sodain de
oxydatievlam. Na het koud worden was de soda groen-
blaauwgekleurd ; dus spoor van Mangaanoxyde.

Het bovengenoemd, door ammonia liquida verkregen neder-
plofsel loste men in zoutzuur op en ontleedde het door
kali in 0,0076 grm. gegloeid ijzeroxyde en in 0,0039 orm.
gegloeide aluinaarde.

Resultaat.
Kieselaarde 0,1118 grm.
Koolzure kalkaarde 0,4553 »
IJzeroxyde 0,0076 »
AÁluinaarde 0,0039 »
Mangaanoxyde spoor.

0,5786 grm.
Verlies 0,014 »
0,5900 erm.

UI. Onderzoek der Jodiumgehalte.

1. Men dampte eene zekere ‘hoeveelheid water uit tot op
het achtste van het oorspronkelijk volume, filtreerde en
voegde bij het filtraat amylumpap en acidum nitricum. Er
ontstond eene zwak blaauwe in het violet gaande kleur.

2. 347,220 grm. water, zuur gemaakt door salpeterzuur
plofte men neder door Nitras argenti. Het praecipitaat
loste zich op tot 0,002 grm. in ammonia liquida 14e Pharm.
Belg. Dus 0,002 Joodzilver, waaruit bovengenoemd resultaat
berekend is.

IV. Bepaling van het koolzuur.

Lakmoes-tinctuur werd door het water zwak roodge-

(96 )

kleurd. De dampen van eene in eene retort verwarmde
hoeveelheid water, door Barietwater geleid, maakten het-
zelve troebel, waarbij in de retort ook eene wit praecipi-
taat te voorschijn kwam. Hieruit volgt de aanwezigheid
van dubbel koolzure zouten. De basen dezer zouten zijn
in de onoplosbare vaste deelen van dit water; wij hebben
in deze deelen Koolzuren kalk, Yzeroxyde en Mangaan-
oxyde gevonden, die derhalve ook enkel als zure koolzure
zouten in het water aanwezig kunnen zijn.

Men behandelde 781,25 grm. water met Ammonia liquida
en Murias barytae. Na verloop van 24 uren filtreerde men
af en loste het praecipitaat in verdund salpeterzuur op;
waardoor de gevormde Sulphas barytae terug bleef. De
oplossing praecipiteerde men met zwavelzuur, droogde en
gloeide het praecipitaat. Het woog 2,100 grm.

Berekent men nu de in onderzoek IÌ. gevonden hoeveel-
heden Koolzuren kalk en Yzeroxyde als zure koolzure zou-
ten , zoo heeft men:

Zuren koolzuren kalk 0,6543 grm. en
Zuur koolzuur ijzeroxyde 0,0154 »
Het eerste zout bevatte 0,398 arm. koolzuur ;
het andere » » 0,0086 » »

0,4066 grm. koolzuur.

Deze 0,4066 grm. koolzuur beantwoorden aan 2,14456
grm. Sulphas barytae. De directe proef gaf 2,100 germ.
Sulph. barytae.

Eindelijk werd nog eene proef aangesteld voor de aan-
of afwezigheid van zwavelwaterstof of van eene zwavel
verbinding. Men behandelde namelijk eene hoeveelheid wa-
ter met amylumpap en eene oplossing van Jood in Alko-
hol volgens de manier van Dupasquier: “Zelfs niet het
geringste spoor van zwavelwaterstof was te herkennen.

(97)
Resultaat.

781,25 grm. water bevatten: of 100 deelen water bevatten :

Chloorcalcium 0,2121 grm. 0,0271438
» sodium 0,74011 » 0,094734
» _potassium 0,24022 » 0,0307482
» magnesium 0,4428 p 0,0566784
Jood » 0,002668 » 0,000341504
Drooge zwavelzure soda 0,42766 » 0,0547405
Zuren koolzuren kalk 0,6543 » 0,0837504
Zuur koolzuur ijzeroxyduul 0,0154 » 0,0019712
» » _mangaanoxyduul spoor. spoor.
Aluinaarde 0,0039 _ » 0,0004992
Kieselaarde 8 0,1118 » 0,0143104
Org. zelfstandigheid spoor. spoor.

Overzien wij het resultaat dezer analijse opmerkzaam

dan zal ons de aanmerkelijke hoeveelheid van een zwavel-
zuur zout in het oog loopen. Denken wij over het ont-
staan van dit mineraal water na, zoo herkennen wij het
zelve als het resultaat der vulkanische dampen op trachiet
of trachietachtige steenmassa’s. Wij zijn tot nu toe nog
niet in bezit van juiste analijsen der vulkanische dampen
en des trachiets zoo als hij hier voorkomten moeten der-
halve tot andere daadzaken overgaan, ten einde het ont-
staan van dit water te kunnen begrijpen, zonder ons met
hypothesen te verwarren.
« De schoone onderzoekingen van diph. Dupasguier ver-
spreiden hierover eenig licht. Het resultaat dezer onderzoe-
kingen was, dat overal waar zwavelwaterstofgas, waterdamp
met den atmospheer in aanraking komen, het waterstofzuu:
in een zuurstofzuur , of metandere woorden, het zwave’
waterstofgas in zwävelzuur veranderd wordt.

Hieruit leiden wij nu af, dat daar waar de inwerking

9e Jaar. 1° Ärrev. 7.

(98 )

“der vulkanische dampen op de Trachiet plaats heeft, dezel-
ve met den atmospheer in aanraking moeten wezen en het
is natuurlijk , dat dit slechts in nog werkende vulkanen of
solfataren gebeuren kan.

De temperatuur van dit mineraal water hetwelk -hoo-
ger gevormd wordt dan de plaats waar het te voorschijnt
komt, kan ons eene maatstaf geven vool den terugge-
legden weg; want hoe grooter de weg is, welke het water
doorloopen moet , tot het te voorschijn komt, des te meer
zal zijne temperatuur verminderd wezen. De hooge tem-
peratuur van dit mineraal water dient als bewijs, dat het
niet zeer verwijderd van zijn oorsprong te voorschijn komt
en wij zijn dus zeker dat dit water gedurende zijn loop
weinig aan veranderingen blootgesteld ‚was.

Wij kunnen derhalve met zekerheid aannemen, dat dit
mineraal water in den-Gedéh gevormd wordt en wij ko-
men alzoo ook indirect tot de kennis der bestanddee-
len der uit den Gedéh uitstroomende dampen. Wij herken-
nen namelijk zwaveldamp, zwavelwaterstof, waterdamp ,
koolzuur en chloor , (of chloorwaterstof) als oorspronkelijke
stoffen; verder zwaveligzuur (ontstaan door de inwerking van
den zwaveldamp op den atmospheer) en zwavelzuur (waarvan
wij de vorming reeds vermeld hebben) als latere producten.

Minerale wateren, overeenkomende met dit water kunnen
op Java niet zeldzaam zijn.

Buiten deze soort van minerale wateren zijn er op Java
nog vele andere wateren, die bezwangerd met zwavelwa-
terstofgas, geene zwavelzure zouten of hoogstens slechts
een spoor daarvan bevatten. Deze wateren hebben ge-
woonlijk geene hooge temperatuur. Ook hier is de vor-
ming dezer wateren aan de inwerking ‘der vulkanische
dampen op de steenmassa toe te schrijven, met het onder-
scheid , dat de atmospheer geheel buitën spel gebleven is.
Hieruit volgt natuurlijk, dat deze wateren ver van hunnen

(99 )

oorsprong te voorschijn komen moeten, weshalve de tem-
peratuur ook niet aanmerkelijk hoog wezen kan. Deze
wateren kunnen op hunnen weg ook verschillende veran-
deringen ondergaan hebben.

Wij zien dus, dat zich de vulkanische werkzaamheid
niet alleen tot de nog werkende vulkanen beperkt, maar
dat er nog vele bergen zijn die, zonder dat men er van
buiten iets zien kan, aan gedurige inwerkingen der vul-
kanische dampen blootgesteld zijn, hetwelk eindelijk met
eene doorbraak dezer dampen of met eene instorting met
terugblijvende Solfatara eindigen moet.

Doch wij zullen later op dit belangrijk onderwerp te-
rug komen, wanneer de hiertoe behoorende onderzoekin-
gen gedaan zullen zijn.

* J. MAIER.
Weltevreden ,
30 November, 1844.

BESCHRIJVING

DER

AMBOINSCHE KOORTS.

Het is eene daadzaak , dat de febris gastrico-biliosa met
intermitterenden typus van het jaar 1835 tot nu toe de
eenige op Amboira heerschende ziekte is, welke de meeste
aan de tropische gewesten eigene ziekten uitsluit en slechts
die toelaat, welke als naziekten moeten beschouwd wor-
den, zoo als Physconia, Stasis abdominalis, Hydrops,
Dysenteria.

De koorts verschijnt hier in de meeste gevallen als fe-
bris intermittens en wel zoo als de gesteldheid des at-
mospheers , enz. het mede brengt met catarrhaal-rheuma-
tisch , gastrisch-bilieus , nerveus of putried karakter. On-
der welken vorm zij ook moge verschijnen, nooit ont-
breekt de intermitterende typus.

Ofschoon niet zuiver in de natuur voorkomende , maar
altijd van de eenen in den anderen vorm overgaande, la-
ten zich toch twee vormen onderscheiden , namelijk de
acute en de chronische.

Acute vorm.

De paroxysmus in den acuten vorm heeft veel overeen-

komst met dien des chronischen vorms 5; de aanvallen echter
o

(101 )

zijn heviger, spoediger op elkander volgende en voor den
zieke zeer vermoeijend,- maar niet altijd volkomen kri-
tisch. Men kan daarbij drie tijdperken onderscheiden ,
namelijk het stadium irritationis, spasmi et resolutionis.

De prikkeling (irritatio) openbaart zich door benaauwd-
heid, hevigen dorst, walging, pijn in de maagstreek en
braking van alles wat in de maag komt. De hevige aan-
doening van de maag geeft somtijds aanleiding, tot het
geloof aan eene gastritis.

De kramp (spasmus) wordt gekenmerkt door braking
van alle fluida welke de patient inneemt, door dat in ’t
begin bij deze brakingen geene gal ontlast wordt, door
den onderdrukten pols, door krampachtigen toestand der
_ huid met gevoel van koude, en door het plotseling ver-
dwijnen van alle deze verschijnselen, hetwelk dikwijls
vrij onverwacht plaats heeft, maar somtijds door het toe-
dienen van eenige doses ipecacuanha, opium of extractum
hyoseyami bewerkt wordt.

Het stadium irritationis doet zich kennen door opboo-
ping van bloed in edele organen, in hersenen , in lever en
milt, welke hevige hoofdpijn, brandende pijn in de oogen,
in den hartkuil , in den omtrek van lever en milt en zelfs
in de nieren ten gevolge heeft. De urienlozing is met een
brandend gevoel vergezeld, de urien bruinrood. De af-
scheiding van huid en nieren is ook wel onderdrukt, het-
welk het gevolg is van ophooping van bloed in de groote
aderstammen , vooral in de onderbuikaderen.

Dit is het begin van het tweede tijdperk, als wanneer
het gastrisch' karakter zich meer ontwikkelt en door eene
vuile, witte, drooge of vochtige tong en onaangenamen
smaak zich kenmerkt. Nu volgen de bilieuse verschijnse-
len als: icterische huidkleur, geel worden der albuginea ,
bittere smaak , uitbraken van gal, ontlasting van bi-
lieuse stoffen , geelbruine urien. Na langeren of korteren

(102 )

duur gaat dit tijdperk in het stadium resolationis. seu crí-
seos over. Een aangenaam gevoel van warmte verbreidt zich
over het ligchaam, de huid turgesceert en begint te trans-
pireren, de pols wordt ruimer en zoo de toevallen der
irritatie zeer hevig geweest zijn, begint de lijder eenige
rust te genieten; in slaap vallende breekt een rijkelijk
zweet over het geheele ligchaam uit, vooral op het voor-
hoofd en de borst. Dit zweet heeft meestal na menigvul-
dig plaats gehad hebbende aanvallen eenen onaangenamen
reuk naar bedorven brood, het verzwakt den zieke en
geeft door de spoedige wegneming der warmtestof van de
vochtige huid der blootliggende deelen, aanleiding tot
verkoudheid en tot recidieven. Eene ziekelijke verande-
ring van het bloed des lijders te kennen gevende, is het
zweet niet altijd het kenmerk eener volkomen krisis,

De febris intermittens eindigt, of doet eenige aanvallen
of zij neemt den remitterenden typus aan of wordt con-
tinua; het laatste in hevige gevallen van af het begin der
ziekte. In ligtere gevallen gedurende de remissie ge-
looft de zieke vrij van koorts te zijn; de pols blijft ech-
ter febriel en het hoofd heet. Ook de voortdurende zwakte
en duizeligheid zijn kenmerken van onvolkomen krisis.
Heeft de krisis door de huid niet plaats of ontstaat na
het gebruik van calomel geene salivatie, dan wordt de
zieke nerveus.

Gevallen van continua met het karakter van synocha,
houden soms drie dagen achtereen aan; verminderen dan
de symptomata, niet dan wordt de lijder insgelijks nerveus.
Eene krachtige behandeling alleen kan hier de krisis te
voorschijn brengen.

De koorts wordt nerveus onder de volgende omstandig-
heden :

1. De paroxysmus is zoo hevig, dat de lijder sopo-
rens wordt. (De lijder is dan zonder beweging, de res-

(103 )

piratie onregelmatig, de pols langzaam , de huid niet zeer
warm.) De ziekte wordt in zoodanigen aanval lethaal of
de toevallen verdwijnen en er volgt eene intermissie. On-
der deze omstandigheden kan men de ziekte te regt febris
intermittens maligna noemen.

2. Zwakke, nerveuse gestellen, of zoodanige lijders,
welke een door vermoeijenissen of ongeregelde leefwijze
ondermijnd ligchaam hebben , bekomen zelfs na een’ niet
sterken paroxysmus dikwijls eene prostratio virium en
collapsus, welke zij niet of met moeite te boven komen.
In zulke gevallen is het hoofd heet, zijn de hersenen door
congestie en de hersenvliezen door inflammatie aangedaan ,
de pols klein en snel.

3. Bij dronkaards komen nerveuse toevallen voor,
welke naar die van delirium tremens gelijken.

4. Bij synocha blijft de koorts continua. De lijder heeft
hevige hoofdpijn, is duizelig, onrustig ; er komen ver-
schijnselen van coma. De huid wordt geel, de buik op-
gezet, week ; er volgen brakingen , de tong is vuil wit;
bij ontstekingachtige aandoening van de maag rood en
droog. Exacerbatie en remissie volgen nog op elkander,
de transpiratie is voor den lijder niet verligtend. Verer-
gert de toestand, dan wordt de lijder comateus, de res-
piratie ongeregeld, moeijelijk ; de longen worden met bloed
opgevuld en de dood volgt door paralysis pulmonum. Zulks
heeft bijzonder bij lijmphatisch-veneuse gestellen plaats.

5. Bij stasis abdominalis (ophooping van bloed in le-
ver en milt) hebben de zieken eene geele huidkleur, een
kachectisch voorkomen; de pols is klein, hard en snel. De
koorts is naauwelijks waartenemen (binnenkoorts). De lij-
der gevoelt zich minder ongesteld; traagheid van geest en
ligchaam kenmerken dezen toestand. De huid wordt don-
kergeel en de ziekte is eene ware febris flava.

De acute vormgaat over in genezing: minder door spon-

(104 )

tane krisis dan wel door uitblijven van den paroxysmus.
Als metastatische krisen moeten beschouwd worden catar-
rhale affectie van het slijmvlies der respiratie-organen ,
hoest, uitwerping van etterachtig slijm , somtijds furunkels
over geheel het ligchaam, phlycteneus uitslag om den
bovenlip en den mond, of wel puisten die naar scabies
gelijken; aan andere deelen, ulcera, caries en neerosis. —
De paroxysmen volgen elkander niet zoo spoedig, blijven
langzamerhand geheel weg, of met het begin der salivatie
verdwijnt de koorts. Was zij remittens of continua , dan
wordt zij weder intermittens, Is de salivatie niet ruim
of wordt zij onderdrukt, dan zijn recidieven der koorts
te vreezen.

In den dood. Door exsudatie in de hersenen, de medul-
la spinalis en in de longen; door de naziekten als diar-
rhaea , enterophthisis en hydrops.

Sectso cadaveris.

Congestie en inflammatie der vliezen van hersenen en
ruggemerg ; exsudatie van een sereus, soms gelatineus of
etterachtig fluidum onder de hersenvliezen, in de ventri-
kels en in de canalis medullae spinalis. Bloedrijkkeid der
longen; bij het insnijden komt een bloedig schuim te voor-
schijn. Inflammatorische verschijnselen op het slijmvlies
der bronchiën; roode geïnjecteerde plekken. In het hart
gestold bloed; valsche hartpolijpen ; het slijmvlies van maag
en ingewanden hier en daar geïnjecteerd ; de milt vergroot ,
week, broos, de lever groot, bloedrijk. De groote ze-
nuwvlechten , vooral de ganglia abdominalia roodachtig.

Chronische vorm.

De lijder wordt door de paroxysmen minder aangedaan;
deze zijn op verre na zoo hevig niet als in den acuten

(105 )

vórm. „Gedurende de apyrexie gevoelt zich de patient ta-
melijk: wel, heeft een’ sterken eetlust. De ziekte neemt niet
ligt een. nervêus karakter aan. De koorts verschijnt onder
den quottdiaan-, tertiaan- en quartaan-typus en is slechts
zelden-met gastrische of bilieuse toevallen -gecompiiceerd.
De, paroxysmus is aan dien des acuten vorms gelijk. maar
minder. hevig; benaauwdheid en braking zijn zeldzaam.
Het gevoel van koude kenmerkt hier het tijdperk van irri
tatie-en.spasmus. De krisis door de huid is minder sterk
dan in den acuten vorm. De zieke is na de aanvallen min-
der verzwakt en-afgevallen en zulks slechts na eene on-
volkomen krisis, wanneer het hoofd warm, de pols hard
en. snel blijven. Ofschoon de eetlust. vrij sterk is, blijft
echter de digestie slecht en eene hardnekkige torpor in
het gangliensysteem des onderbuiks is niet te miskennen.
Bij eene gepaste behandeling verdwijnt de ziekte somtijds
ligt, somtijds. echter heeft ook geen geneesmiddel eenigen
invloed op de. paroxysmen. Recidieven en uitgang in
hypertrophie van milt en lever, in atrophie en hydrops
zijn zeer frequent. »

In. deze ziekte lijdt blijkbaar het vegetatief stelsel. en
wel in het bijzonder. de. bloedbereiding door aandoening
van het systema gangliosum abdomiuis en later ook door
affectie van hersenen en ruggemerg. Chylificatie, resorb-
tio lympatica en;respiratio zijn daarnaar gewijzigd.

Dx

met vub ded ndetiologie.

‚Er zijm, weinige. menschen , welke zoo geringe dispositie
tot.de koorts hebben, dat zij langeren tijd aan de koorts-
voortbrengende oorzaken dezer plaats zich kunnen. bloot-
stellen , zonder door de ziekte aangetast te worden. Ik
heb- slechts twee personen leeren kennen, welke negen
maanden lang, ofschoon zij vrij sterk leefden, van de

er

(106 )

koorts zijn verschoond gebleven. Geen leeftijd of geslacht
is daarvan uitgezonderd. De vrees voor deze ziekte is zoo
algemeen , dat verscheidene schepen, welke Amboïna moes-
ten aandoen, de baai niet durfden binnenloopen. Echter
werden in begin van het jaar 1843 verscheidene schepen
door zwaar weder genoodzaakt hier binnen te loopen, van
welke de equipage gezond bleef. Onder anderen heeft een
Engelsch officier , welke toen eenige weken aan wal lo-
geerde, door de romantische ligging der plaats, door de
dagelijksche oefeningen en de muzijk der schutterij, door
een volksfeest, toenmaals juist gevierd, bekoord, een vrij
gunstig denkbeeld dezer plaats verkregen en een gunstiger
tafereel van Amboina opgehangen dan in de daad bestaat.
Het gevoelen van zeeveizigers, welke een uitstapje aan
wal altijd als eene aangename verpozing mogen beschou-
wen , kan echter in de beoordeeling van eene plaats als
Amboina uiet als afdoende beschouwd worden. Het meest
tot de ziekte gedisponeerd zijn de nieuw aangekomen pas
uit Nederland vertrokken Europeanen , mannen in den
bloei van hunnen leeftijd; en deze worden voornamelijk
door de acuten vorm aangetast. Vrouwen, inboorlingen en
mannen van hoogeren leeftijd zijn meer aan den chronischen
vorm onderworpen. Javanen van beidesexen worden door
beide vormen aangetast. Geringe dispositie tot de koorts
hebben de Negers (de Afrikaansche soldaten van het gar-
nizoen werden gedurende mijn verblijf te dmbotna zelden
door de koorts aangetast. Ofschoon het dus in meer dan
een opzigt eene wijze maatregel is, geene Negers meer uit
Afrika te laten komen, is het goed dat van dezulken,
welke reeds in Jrdië zijn, bij preferentie Afrikaan-
sche soldaten naar .dmboina gezonden worden, voor wel-
ke het klimaat bijzonder gunstig schijnt te zijn)... Euro-
peesche vrouwen loopen hier bijzonder groot gevaar
wanneer zij zwanger zijn. Misbruik van den coitus is

(107 )

eene hoofdoorzaak tot het ontstaan der koorts en abstinentie
het beste voorbehoedings middel tegen deziekte. Hypertro-
phievan lever en milt, een gevolg vande koorts, disponeert
ook weder zeer tot recidieven en personen, welke daaraan
lijden , bezwijken gewoonlijk bij een langer verblijf in dit land.
Daarom is een langer verblijf noch wenschelijk noch raad-
zaam, waarop men bij het detacheren van Europeanen naar
dit land bijzonder zou moeten letten, daar deze door
een al te lang verblijf meestal een offer der ziekte of door
de organische veranderingen hunner ingewanden voor de
actieve dienst ongeschikt worden. Soldaten en officieren
kunnen door den militairen kommandant der Molukken
naar een ander etablissement verplaatst worden. Genees-
heeren echter, welke door hunne beroepspligb altijd aan
de koortsvoortbrengende invloeden zich moeten blootstel-
len, hebben hebben weinig keuze, daar er slechts een en-
kele buitenpost te Wahaaï op de Oostkust van Ceram
voor één officier van gezondheid bestaat.

De oorzaken der ziekte zijn algemeene en bijzondere.
Algemeene zijn miasmen en de momenten welke deze
voortbrengen hebben wij bij de plaatsbeschrijving aange-
stipt. Verrotting van organische stoffen, eene door men-
schelijke ademhaling verontreinigde Incht, de lucht in de
ziekenzalen van het hospitaal, de nachtlucht en de rassche
afwisseling van koude en warmte gedurende de kentering
der moussons schijnen van minder belang te zijn dan het
uitwasemen van stagnerend water, verhindering van den
vrijen luchtstroom door al te welige vegetatie, gebrek aan
krachtige onweders, waardoor de electrieke spanning des
atmospheers verminderd wordt, aardbevingen en ingevolge
daarvan eene eigenaardige verandering in de luchtge-
steldheid. Of door aardbevingen stoffen uit den grond in
gasvorm zich ontwikkelen kunnen, laten wij daar; genoeg
is het, dat de veranderingen in de luchtgesteldheid meestal

( 108 )

nasaardbevingen waargenomen worden en epidemische ziek-
ten niet. zelden daarop volgen. In gewesten, welke dik-
werf door aardbevingen geteisterd worden, heeft gewoon-
lijk deze uitwerking plaats. Bijzondere oorzaken zijn on-
geregelde leefwijze, vermoeijenissen , uitputting vooral door
excessen in den coitus; werken, loopen of zich opbouden
in de zon gedurende de hitte van den dag (waarom para-
des , militaire wandelingen en exercitien of vroeg ’smor-
gens of des avonds voor den ondergang der zon behooren
plaats te hebben). Personen, welke zich in dit opzigt
meer in acht kunnen nemen, blijven dikwijls vrij van de
koorts. Ongeregelde leefwijze in spijs en drank, het mis-
bruik van den sagoweer, waaraan zoowel inboorlingen als
vele Europeanen verslaafd zijn, arak en opium zijn even
nadeelig. Vruchten zijn hier meer of min schadelijk voor
de gezondheid. Sommige, welke in andere landen met
voordeel genuttigd worden, zijn hier nadeelig. Doeriean
en Nangka veroorzaken koorts, ook sommige Pisangs ,
Laungzab, Ramboetan, Ananas. Door sterke ontwikkeling
van gassoorten verzwakken zij nog meer het buikzenuwstel-
sel en ingevolge daarvan ook de ingewanden. Gevaarlijk
is het drinken van water kort voor of. na het genot van
vruchten. Even schadelijk zijn alle zuren, vetten , scher-
pe spijzen, Engelsche en Fransche provisien, augurkjes in
houtazijn enz. enz, Overlading van maag en ingewanden
veroorzaakt eene ziekelijke prikkelbaarheid en afscheiding
van slijm in de darmen, welke tot het ontstaan van wor-
men aanleiding geven, waaraan te Amboina niet alleen
kinderen maar ook volwassenen lijden en welke de koorts
zoo hardnekkig maken, dat zij enkel door-anthelmintica
kan genezen worden. De door wormziekte gecompliceerde
koorts vordert eene eigene behandeling. Kinderen lijden
daaraan vrij algemeen ; ook de Javanen. Gelukkig zijn het
minder gevaarlijke soorten; gewoonlijk Ascaris lumbricoi-

( 109 )

des. De lintworm (Faenia lata en Bothryocephalus latus)
is zeldzaam. Bij behandeling van deze wormgziekte schij-
nen de maanphasen werkelijk van invloed te zijn.

Diagnosis.

Obstructie , bruingeele urien , geel worden der albuginea,
heete huid (calormordax), brandende pijn in de oogen;
kenmerken den bilieusen toestand; neiging tot inflammatie
van de maag laat zich kennen door den drang tot bra-
ken , pijn in den hartkuil, eene vuile witte, aan de kan-
ten. roode tong, welke droog isen in een’ hoogen graad van
ontsteking rood als ruw vleesch (b. v. gastritis mucosa).
De lingua geographica geeft een lijden vande klieren van
hetintestinum te kennen. De droogheid der tong is een tec-
ken van irritatie. De wormziekte geeft zich bij volwas-
senen buiten de gewone symptomata door kleine roode
puistjes op de tong te kennen, welke van een vuilwit om-
geven zijn. De stasis abdominalis van lever en milt ken-
merkt zich door bruingele huidkleur, door eenen harden
snellen kleinen pols, door palpitatio cordis, obstructie en
diarrhae. De nerveuse toestand geeft zich te kennen door
afgematheid en collapsus in de apyrexie, door hitte en
pijn in het hoofd, door kleinen snellen pols, door over-
gang in remissie, door apathie, duizeligheid en comateuse
verschijnselen.

Prognosis.

Is de krisis niet ruim of niet volkomen, dan neemt bij
den acuten vorm de ziekte ligt een nerveus karakter aan.
De hevigheid van den aanval is dus niet altijd een onguns-
tig teeken. Evenmin het spoedig afvallen en verminderen
van volumen, indien maar eene zuivere apyrexie op den

(110)

paroxysimnus volgt. In den chronischen vorm heeft onvol-
komen krisis, stasis abdominalis, hypertrophie van milt of
lever ten gevolge. Heeft de ziekte eenen aanhoudenden
of remitterenden typus, dan is zulks een gevaarlijk
teeken. Bij quotidiaantypus in den acuten vorm gaat de
ziekte ligt tot febris nervosa over. Tertiaan- en quartaan-
typus zijn aan den chronischen vorm eigen. Individu’s met
stasis abdominalis of uitgeputte gestellen loopen bij den
overgang in febris nervosa groot gevaar. Brakingen , sopor
en kleine snelle pols zijn ongunstige symptomen. Moeije-
lijke respiratie bij soporeuse toevallen duidt exsudatie
in hergenen en ruggemerg en den naderenden dood aan.

Therapie.

Be gevoelens over de behandeling der ziekte, zijn sedert
derzelver aanwezigheid te AMmboina tot nu toe uiteenloopende
geweest. De meest gebruikte geneesmiddelen zijn de vol-
gende.

Resolventia ter bevordering van galafscheiding en darm-
excretie bij ligte koortsen. Daartoe rekenen wij het extr.
graminis, taraxaci, cardui benedicti, fel tauri, sapo medic.
eremor tartari, rheum, sal ammoniac. De murias ammo-
niae werkt bijzonder gunstig bij catarrhus ventriculi, bij
eene vuilwitte, of dikke geelachtig beslagen tong, welke
vochtig en smerig is; bij catarrhale aandoening van het
respiratie orgaan. Door aanhoudend gebruik van murias
ammon. worden de hardnekkige koortsen genezen of der-
zelver genezing door sulph. chinii. mogelijk gemaakt.

De braakwijnsteen werkt bijzonder op den nervus vagus
en op de ganglia abdominalia altererend en opwekkend. Door
zijne zweetdrijvende kracht bevordert dezelve de krisis en
past dus vooral waar de krisis door de kracht der natuur
alleen niet tot stand kan komen. Bij eene vuile witte tong,

(11)

bij geprikkelden toestand van maag of darmkapaal is de
tartr. potass. stib. gecontraindiceerd; bij zuivere tong is de-
zelve echter als resolvens het beste middel en wel aanhou-
dend in opklimmende giften van £ tot 8 grein toegediend ,
als wanneer de torpor van het systema gangliosum alleen
daardoor kan overwonnen worden.

Calomel werkt sedatief, antigastrisch , exciterend op de
galafscheiding en op het systema Iymphaticum. De seda-
tieve werking zien wij door vermindering van den inflam-
matorischen toestand en van de plasticiteit van het bloed.
Ter vermindering en bedaring van de geprikkeldheid in
het bloedvatenstelsel is het bij hevige paroxysmen niet te
missen. De antigastrische werking geeft zich te kennen
door de verandering der tong, welke na met een wit of
geelachtig vuil bedekt geweest te zijn, bij het toedienen
van calomel spoedig zuiver wordt. Begint de salivatie , dan
wordt de tong weder meer beslagen en zwelt op. Is de
tong zeer rood, hetwelk eenen ontstekingachtigen toestand
van maag en darmkanal aanduidt, dan wordt het minder
goed verdragen. _ Bij zeer beslagen tong past meer de
Mur. ammon,, daar dezelve gewoonlijk eene catarrhale af-
fectie van het spijsbuisslijmvlies aanduidt. De galafschei-
ding wordt door calomel vermeerderd en het is een heer-
lijk middel bij leveraandoening, waar de afscheiding van
gal belet is. Minder goed werkt het bij ophooping van
bloed in de vena portarum. Door aandoening der klieren
en beginnende salivatie blijkt zijne werking op het syste-
ma lymphatieum. De nadeelen door toedienen van kwik
veroorzaakt, zijn voornamelijk de volgende: te snelle wer-
king , waardoor de koorts onderdrukt en eene paralytische
toestand voortgebragt wordt; te sterke salivatie en ten
gevolge daarvan colliquatieve toestand, collapsus of hydrops
vooral bij Iymphatische individu’s. Physconie contraindi-
veert het gebruik van calomel, omdat de veneuse toestand

(112)

ligt in werzwakking en dysenterie overgaat. Bij febris
nervosa is door het gebruik van calomel colliquatieve toe-
stand, ulceratie van het darmvlies: en enterophthisis te
vreezen. Wij hebben dus de heerlijke resultaten, (volgens
de Engelsche manier) bij het gebruik van’ calomel niet
mogen waarnemen.

De gift is van een tot twaalf greinen ; gewoonlijk zijn hier
maar kleine giften van £— Ll grein of van -6 grein in: de
24 uren met een goed gevolg toegediend geworden. De
groote giften der Engelschen zijn volstrekt nutteloos en
rigten meer nadeel dan voordeel in deze ziekte aan. «De
langdurige eonvalescentie bewijst hoe groot de verzwakking
isen hoe moeijelijk de verloren krachten -tê-herstellen zijn.
Door de groote giften komt de salivatie in ’t geheel niet
door of zij wordt zoosterk, dat de dje ten geeslgerd der-
zelve bezwijkt. E

Sulphas chinii , het bekend speecificum tegen de koorts
isin ongeschikte handen een middel, hetwelk door aan-
doening der milt en het doen ontstaan van” stasis, abdomi-
nalis zeer nadeelig wordt; ja zelfs de ziekte ongenezelijk
kan maken (Ll). Het vermeerdert den storm. inchet bloed-
vatenstelsel, belet de volkomen. krisis, onderdrukt den
paroxysmus welke toch hier als een conamen naturae salu-
tare moet beschouwd worden en werkt zeer ongunstig bij
toediening zonder dat de zieke geheel vrij van koorts is.

Geindiceerd is de kinine daarentegen ‚wanneer de koorts
eène neiging tot febris nervosa heeft, “wanneer de “aanval
zoo hevig was, dat de zieke in een’ volgenden kan be-
zwijken ; bij nerveuse gestellen met congestie naar het hoofd,

(1) Weinigen der nieuwere geneeskundigen zullen í in dit gevoe-
len van den schrijver opzigtelijk den Sulphas chinit deelen !
Rep.

(113 )

enzuiverheid der apyrexie, collapsus na den aanval, na
wegneming der gastrische complicatien en bij te langen
duur der koorts.

Bij volwassenen zijn 6—10 grein in de apyrexie gebruikt
toereikende om de koorts te doen ophouden, doch volgt
gewoonlijk nog een minder sterke aanval, waarom het
middel in kleine giften herhaald moet worden. Bij kinde-
ren is de Sulph. chin. minder goed dan andere febrifuga.
Zij kunnen de resolventia en resolventia amara s. anthel-
mintica beter verdragen. Kinine vermeerdert hier de
congestie en veroorzaakt stasis abdominalis.

Acid, muriaticum en tinet. acida aromatica , vooral bij nei-
ging tot het nerveus karakter, bij adynamie, bij opzwel-
ling der milt, waar geen calomel mag gebruikt worden,
bij calor mordax, bij onregelmatig verloop der koortsen.
Men geeft van een serupel tot twee drachmen in een mu-
cilaginosum. De oplossing van kinine in acid. sulphuric.
is minder aangenaam te nemen dan kinine in pillenvorm.

Ferrum tegen traagheid der vena portarum, tegen sta-
sis abdominalis en tegen de wormziekte is in verschillende
praeparaten toegediend geworden. De wormziekte verlangt
eene. gepaste toediening der anthelmiutica en de koorts zal
eerst ophouden wanneer door deze de wormen gedood en
verwijderd zijn. Sulphas chinii past hier geenzins maar
wel infusum herbae absinthii, semen santonicum enz.

De iijjzertinctuur is hier de meest gebruikelijke vorm.
Bij congestie naar edele organen moeten bloedzuigers in
groot aantal en herhaaldelijk geappliceerd worden. Noch
algemeene hloedontlastingen, noch bloedige koppen kun-
nen in zulke gevallen de hirudines medicinales (1) ver-

(1) Voor zoo ver der Redactie bekend is, komt de Hirudo
medicinalis niet in dezen Archipel voor. De gewone Javasche

2° Jaro. 1° Arrev. 8.

(114)

vangen. Na de aardbeving van 1835 zijn zij op Amboina
zeer zeldzaam geworden en eerst kort voor mijn vertrek
van dit eiland weder te voorschijn gekomen. >De-sterfte
onder de bloedzuigers, (welke van Java gezonden: wer-
den) gedurende de zeereis, was gewoonlijk zoo groot, dat
slechts weinige lijders van de in leven gebleven hirudines
nut konden trekken en een groot getal patienten uit ge-
brek aan bloedzuigers aan de koorts is bezweken.

Rubefacientia en vesicatoria. In febris nervosa bij tor-
por als afleidende middelen onmisbaar. Men gebruikt hier
veel de z.g. Akar kellor (wortel van Moringa pterygo-
sperma) als rubefaciens.

Van de narcotica noemen wij hier slechts een praeparaat ,
namelijk de pulvis Doveri, welke bij groote onrust en sla-
peloosheid van nut is. De nervina zooals Valeriana, Serpen-
taria, Arnica, Angelica enz. ; de aether en de naphta ko-
men zeldzaam te pas en worden slechts door aanhangers
der oude school uit gewoonte voorgeschreven.

In het stadium irritationis et spasmi zullen de zieken
zich matig warm bedekken en geene medicamenten hoe-
genaamd gebruiken, daar deze den afloop van den aanval
slechts kunnen storen. Ook eene crisis praematura en af-
mattende nuttelooze transpiratie zijn gewoonlijk de nadeelige
gevolgen van de toediening van diaphoretica, waarom zelfs
geene warme dranken mogen. gegeven worden. Dranken,
van «welken aard ook , veroorzaken hevige benaauwdheid,
neiging tot braking en profuse transpiratie. Ofschoon de
dorst gewoonlijk zeer sterk is, mag men toch slechts. wei-
nig laten drinken en wel slechts versch zuiver water of

soorten zijn de Hirudo marginata en Javanica. Is de Amboinsche
soort een dezer beide ?
Rep.

(MB)

men geeft schijfjes van oranjeappelen met suiker bestrooid
den zieken in den mond. In dit opzigt verschillen wij
van de geneesheeren in Zuropa, welke in dit tijdperk
ruime toediening van dranken aanbevelen. Deze hebben
hier te lande bovengenoemde nadeelige uitwerking. Bij
groote benaauwdheid kan somtijds een muecilaginosum met
ipecacnanha gegeven worden. Ook ecalomel met opium ver-
kort den te langen duur van het eerste stadium. Bij he-
vige irritatie van de maag en bij braking applieere men bloed-
zuigers, vesicantien of acetas morphii in de ontbloote
huid ‚, sinapismen ad suras, voetbaden met acidum sulphu-
rieum dilutum. Bij congestie naar het hoofd, afscheeren van
het hoofdhaar, koude omslagen, ook wel bloedzuigers in
groot aantal aan het sinciput en occiput. Begint de krisis,
dan moet de zieke digt toegedekt rustig blijven liggen en
de transpiratie afwachten ; staat hij te vroeg op en stelt hij
zich aan de lucht bloot, dan wordt de transpiratie ge-
supprimeerd, de erethismus in het bloedvatenstelsel blijft
voortduren en de koorts komt des te heviger terug.

Was de aanval zeer hevig, en had de ziekte een perni-
cieus karakter, dan moest dadelijk in de apyrexie de sulph.
chinii toegediend worden. Deze wordt het best in pillen-
vorm (5 grein in de pil) gegeven. In de gewone gevallen
geeft men in de apyrexie Mur. ammon. of tartras potass. sli-
biatus of naar -de complicatie ‚oleum ricini of calomel. Bij
diarrhaea colliquativa, kleinen en snellen pols zijn martialia
geindiceerd. Bij complicatie met wormen verdragen kin-
deren goed het semen santonici, volwassenen de infus.
herb. absinthii.

In gevallen van chronische koorts met hypertrophie der
milt ‚ na nuttelooze toediening der. kinine is ook acidum
arsenicosum zonder uitwerking.

Bij remitterende of continuerende koortsen met het ka-
rakter van erethismus is calomel geindiceerd en wordt

(116 )

zoo lang gegeven tot er eene zuivere intermissie. ontstaat
(nu het best met sulph. chinii). Volgt geene intermissie ,
dan moet de patient saliveren. Ook bij overgang in febris
nervosa, zoo er geene inflammatie van de hersenvliezen
aanwezig is, kan de calomel nog gegeven worden. « Beter
echter geeft men hier de acida. Bij overhelling van febris
nervosa tot delirium tremens is opium het krachtigste mid-
del en moet, zoo geene inflammatie der hersenvliezen be-
staat, in klimmende giften toegediend worden.

Febris intermittens nervosa met hypertrophie der milt
schijnt somtijds door acidum muriaticum het nerveus ka-
rakter te verliezen. Acid. sulph. en tinct. acid. arom.
zijn minder goed.

De convalescentie vordert slechts langzaam- Er bestaat
altijd groote neiging tot recidieven. Is opzwelling der
milt achtergebleven , dan worden murias ammonia en ijzer
met goed gevolg toegediend. Aan eene radicaalkuur in
zoodanig geval twijfel ik echter, zoo lang ten minste de
zieke te Ambotna moet blijven. Hydrops gaat somwijlen
weder over; zulks heb ik dikwijls bij opzwelling der bee-
nen en hydrops ascites gezien; doch het gebrek aan krach-
ten is te voelbaar of de regeneratie van het verloren ge-
gaan volumen te gering, dan dat men bij gevorderden hy-
drops veel mag hopen. De beste geneeswijze na lang-
durige koortsen is eene verandering van verblijf, welke
somtijds al de middelen overbodig maakt en door de krach-
ten der natuur den lijder alleen herstelt. Wij hebben aan
ons zelve ondervonden, welk een’ weldadigen invloed ver-
andering van verblijf op het door koortsen uitgeput lig-
chaam heeft, zijnde wij na hevige koortsen doorgestaan te
hebben, op eene reis naar Saparoea geheel hersteld ge-
worden , maar ook zoodra wij den pas Baguala gepasseerd
en de waterpoort van AMmboina weder binnen waren, da-
delijk weder ingestort. Verandering van verblijf alleen

(117)

kan de nadeelige gevolgen voorkomen, welke door de uit-
gangziekten der koorts te vreezen zijn. Blijven de zie-
ken met deze behebt op Mmboina achter, dan is een le-
thaal einde met zekerheid te voorspellen en de lijder be-
zwijkt, na korter of langer gesukkeld te hebben, ten laat-
ste aan enterophthisis of hydrops universalis. Zijn er reeds
organische veranderingen der buikingewanden aanwezig,
dan is er weinig meer te hopen en ook het vertrek van
Amboina kan dan denlijder niet meer redden. Dat er
menschen, welke gezond van Amboïna zijn gekomen, dik-
wijls bij aankomst op Java door kwaadaardige koortsen
aangetast worden en aan acute ziekten op Java bezwijken
is bekend.

Wij willen echter hoopen, dat de genius epidemicus ook
te Amboina zal veranderen; dat dit zoo schoone en door
de natuur met rijke pracht begiftigd land van de ziekte
zal worden verlaten en den ouden roep van een gezond
land weder zal herkrijgen. Vele andere plaatsen in Zndië
zijn op gelijke wijze ten gunstige veranderden zoo kan dit
ook met _dAmboina het geval zijn, weshalve wij met de
woorden, waarmede de geneesheer Schindele zijne ziekte
beschrijving van „dmboina begint, eindigen:

Ludosa humo nihil stabile.

1844.

BIJDRAGEN
TOT DE
ANATOMIE za PHYSIOLOGIE

VAN DEN

FUNGUS MEDULLARIS.

Waarneming 1.

Eene Javaansche vrouw, van middelbaren ouderdom en
matig sterk gestel, werd den 13den Januarij 1844 als aan
koortsen onderhevig , in het militair hospitaal te Padang
opgenomen. |

Uit de anamnestische momenten, welke ik van de lijderes
en haren man kon te weten komen, vernam ik , dat zich bij
haar vroeger, ofschoon zij nooit gebaard had, de maand-
stonden op den behoorlijken tijd en in behoorlijke hoeveel-
heid vertoond hadden; dat dezelve reeds voor langer dan
zeven maanden onregelmatig en slechts in kleine hoeveel-
heid hadden plaats gehad en sedert Julij van het vorig
jaar geheel hadden opgehouden te vloeijen; dat de buik
langzamerhand opgezwollen was en dat men uit een en
ander op zwangerschap gerekend had, daar zich geene
andere ziekteverschijnselen lieten waarnemen. Later

(19)

werd de gezondheidtoestand der vrouw gestoord; zij
klaagde over zwaarte in den buik; de digestie was ge-
stoord en eene algemeene reactie trad in. Om deze rede
werd de vrouw in het hospitaal opgenomen.

De lijderes had toen nog een tamelijk goed voorkomen,
daar haar ligchaam in het onderhuidsch celweefsel eene
normale hoeveelheid vet bevatte, goed gespierd was en
volstrekt geene diepere organische ziekte of eene ver
verbreide dyscrasie liet waarnemen. Het onderlijf was re-
gelmatig opgezet en, de onderzoekende hand kon bij verslapte
huidbekleedselen den afgeronden effen’ fundus uteri waar-
nemen nagenoeg 3 rijnl. duim beneden de navel, welke
laatste een weinig bolachtig uitgezet was. Drukking op
het serobiculum cordis en de regio hepatica, voornamelijk
naar achteren , waar de regter nier ligt, veroorzaakte pij-
nen. De eetlust gering; de ontlastingen grootendeels op-
gehouden, de tong met wit slijm bedekt. De urienlozing
meer of min belemmerd. De algemeene reactie bleef nog
steeds zwak, de pols was weinig versneld, week, matig
vol, de huid droog en heet.

„De diagnose duidde op febr. gastrica met affectie der le-
ver in eene zwangere vrouw, en de behandeling werd met
zachte laxantia en resolverende middelen begonnen.

Eenigen tijd daarna vertoonde zich aan het linker been
een Erysipelas, dat in zeer korten tijd van eene uitstorting
van water in het onderhuidsch celweefsel gevolgd werd.
Zoo bleef de toestand, voor geen buitengewoon gevaar la-
tende vrezen en zonder belangrijke beterschap of vererge-
ring gedurende 12 dagen. Maar na dezen tijd verander-
den de symptomen. De pijnen in de maag en leverstreek
werden heviger, verbreidden zich over den geheelen buik
„en namen bij geringe drukking onverdragelijk toe. Ook nu
nog had de algemeene reactie een adynamisch karakter,
ofschoon phlogose bestond. Nu werden Hirudines, Calomel ,

( 120 )

inwrijvingen v. Ung. ciner.en pappen voorgeschreven, door
welke behandeling de pijnen verminderden. maar de koorts
een volkomen typheus karakter aannam, met bruinachtig
beslagen tong, brandend heete huid (calor mordax). bui-
tengewoon versnelden pols (tot 130 slagen in de minuut)
en geene groote verwachting op genezing meer liet koes-
teren. De buik zwol steeds meer op en liet duidelijk fluc-
tuatie waarnemen. Onder deze verschijnselen bezweek de
lijderes den Ìsten Februarij 1844.

Sectie 5 uren na den dood.

Het lijk, het aangezigt uitgezonderd, was weinig ver-
magerd en Jiet toen nog niets van eene zoo ver verbreide
en zoo zeer ontwikkelde dyscrasie, als wij later vonden,
vermoeden. De buik matig gespannen en naar alle kanten
gelijkmatig opgezet zijnde, liet fluctuatie en den fundus
uteri 3 duim beneden den navel voelen. In de linea alba,
tusschen navel en symph. oss. pub. eene incisie makende,
vloeide dadelijk een geelachtig helder vocht uit de wond, in
welke zich later de uterus vertoonde. Vervolgens: de wond
verwijderende stroomde het vocht, maar nu met veel
bloed vermengd uit, tot dat ik, op het laatst de buik-
holte geheel geopend hebbende, in hare diepte enkel bloed
vond. In het fluidum zelf en op de oppervlakte van
den uterus, de darmen en de overige buikorganen en in
het kleine bekken bemerkte ik eene witachtig roode, wee-
ke hersenachtige zelfstandigheid, welke of vrij in het
vocht dreef, of los op de genoemde deelen’ lag, zonder
daarmede vergroeid te zijn. Bij nader onderzoek vond
ik hoe meer ik de regter nier naderde, meer van deze
producten, geheele handen vol daarvan van achter de
lever en het colon adscendens te voorschijn brengende.
Niet zonder moeite ontdekte ik eindelijk de regternier.

(121)

Dezelve vertoonde het merkwaardige, dat hare gehee-
le voorste helft vernield was. De zoo gevormde vlakte was
effen, met een fijn vlies bekleed en liet in de achterste
helft de pijramiedvormige structuur der nier herkennen.

De arteriae en venae renales waren gescheurd en hadden
eene uitstorting van bloed in de buikholte laten plaats
hebben. De linker nier scheen volkomen gezond te zijn,
evenzoo de lever , de maag, de darmen en het pancreas.

De Uterus vertoonde zichsals het ware als eene in de
6 of 7de maand zwangere baarmoeder; de fundus was
gelijkmatig bol, maar de voorste vlakte een weinig
meer bolvormig uitgezet dan de achterste, zoodat de
diameter van voren naar achteren grooter was dan
die, van de regter naar de linkerzijde. De horizon-
tale diameter van achteren naar voren was 6” R.,‚ de ver-
tikale, 8° R. Maar het vooronderstellen van zwangerschap
sprak zich reeds tegen door de bleeke kleur en de ge-
ringe ontwikkeling der vaten op de oppervlakte. Aau
den fundus bevond zich eene zwavelkleurige vlek teu
grootte van eene hand.

De vagina was in alle hare deelen normaal, het orifieium
uteri rond, ter dikte eener sehrijfpen geopend, maar slechts
weinige strepen diep, gezwollen, volkomen effen. De ova-
ria en eiijerleiders vertoonden niets buitengewoons. De
uterus verder doorgesneden zijnde, vertoonde dezelve
zich als het ware als een vast ligchaam in welk binnen-
ste elk spoor van holte verdwenen was. Evenmin kon men
iets van eene spierachtige structuur opmerken.

De Uterus scheen uit twee afzonderlijke zelfstandigheden
te bestaan; de eerste uitwendig liggende en de tweede
overal omsluitende, was meer of minder dik, van 4m tot
ii’ B.; zij was schitterend wit, ‘van de consistentie van
matig vaste hersenen, met welke zij ook “veel overeen-
kwam behalve dat er geen spoor van zenuweylinders

87

(122 )

bestond; zij vertoonde kleine kwabben en was geheel zon-
der bloedvaten. De tweede, inwendig liggende zelfstan-
digheid, scheen van eene geheel andere structuur te zijn
en op verschillende trappen harer vorming te staan.
Zij was in twee meer of minder regelmatige ronde kijsten
van een fibreus-membraneus weefsel ingesloten en daardoor
tevens van de omsluitende witte zelfstandigheid afgezon-
derd. Maar de witte buiten haar gelegene zelfstandigheid
zoowel als de binnen ingeslotene, konden zonder moeite
daarvan afgescheiden worden. Het binnenste gedeelte dezer
tweede zelfstandigheid in het algemeen week zijnde, be-
vatte in haar midden meer of minder groote holten met
geheel verweekte deelen van dit ziekte product gevuld.
De kleur was vuil witachtig rood, het weefsel spons-. en
vezelachtig , zeer los. Meer naar de Peripherie toe, werd
het vaster en digter, rooder, vleeschachtig en bevatte eene
groote menigte kleinere of grootere bloedvaten; op andere
plaatsen eindelijk was zij nog vaster en digter en scheen
bijna geheel uit vaten te bestaan.

II. De langs de wervelkolom gelegene Iymphatische
klieren vond ik vergroot en blaauwacbtig doorschijnend.
Derzelver vliezen waren zoo fijn en dun, dat zij bij eene
zachte aanraking reeds scheurden en eene bruinroode, ge-
heel verweekte zelfstandigheid, welke geene structuur liet
waarnemen, ontlastte. Op het Peritoneum vond ik teeke-

nen van ontsteking.

Microscopische analijse bij 255 + vergrooting.

1. De witte hersenachtige zelfstandigheid bestaat geheel
uit eene ontelbare menigte van celletjes, grooter dan et-
terbolletjes , meer of minder regelmatig-bolachtig, ovaal of
spits toeloopende, op de pyramiedvormige epithelium-

( 123 )

cellen gelijkende, enkele ook als het ware met een’ staart
voorzien, eenen korrelachtigen witten doorschijnenden inhoud
en sterk gekneusde zoogenoemde »Kernligchaampjes’’ be-
vattende en in een doorschijnend ongevormd stratum lig-
gende, waarvan zij door drukking zonder moeite afgezon-
derd konden worden. Daaronder vond ik slechts enkele
regt loopende fibrilli, misschien het overblijfsel van spier-
of celweefselvezelen. Vaten kon ik niet ontdekken.

II. De bleekroode sponsachtige zelfstandigheid bestaat
uit dezelfde cellen ‚, maar men vindt hier bloedvaatjes en met
de eigenaardige Encéphaloïedcelletjes zijn vele bloedbolle-
tjes vermengd.

II. De inhoud der lymphatische klieren vertoonde even-
zoo dezelfde celletjes als voren beschreven, maar met eene
groote hoeveelheid bloedbolletjes en Haematine en Haema-
pbaeïne vermengd.

Het schijnt mij uit de lijkschouwing te blijken, dat de
plaats waar het product der Encephaloied-dyscrasie het
eerst optrad de regter nier geweest is, maar dat hier de
verdere uitbreiding en afzetting door een zich vormend
tusschenvlies , hetwelk zich als het ware als een isolator
voordeed ; zooals wij het dikwijls bij het phlogistisch ziek-
teproces in het tusschencelweefsel observeren , tegenstand
geboden werd; dat voorts door de ziekte werden aangetast
de buikklieren , waar reeds verweeking der zelfstandigheid
ingetreden was en dat eerst ten laatste zich de Encephaloïed
in de baarmoeder vertoond heeft.

Maar of hier de uitstorting van het ziekteproduct in de
holte of tusschen de spiervezelen plaats gegrepen heeft,
kan bij het verdwijaen van elk teeken eener holte en van
spieren uit dit geval niet met zekerheid bepaald worden.

Waarneming MU.

Over de ziektegeschiedenis valt hier niets te zeggen

(124)

daar de zieke reeds met eene ten top geklommen desorga-
nisatie der lever en in eenen toestand van uitteering, die
eenen zekeren dood voorspelde onder mijne behandeling
kwam , waarom zich ook de behandeling, die slechts pal-
liatief. kon zijn, tot zachte laxantia, vo ornamelijk ol. ricin.
en tot emolliëerende inwrijvingen en fomentaties en tot een
gepast regimen bepaalde. Op den 12 Mei overleed de
lijder.

Sectie 8 uren na den dood.

Het lijk dat van een Javeansch soldaat van middel-
baren leeftijd zijnde, was zeer mate vermagerd en ver-
toonde in alle deelen eene duidelijke leverkleur. Het scro-
biculum cordis en hypochondrium dextrum sterk opgezet
en gespannen zijnde, lieten eene oneffene bultachtige op-
zwelling , welke even boven den navel scherp omschreven
was ‚ waarnemen.

De lever, welker regterkwab buitengewoon vergroot
was, vertoonde op hare oppervlakte eene menigte groo-
tere of kleinere knobbels, van geelachtig-witte kleur.
Dezelve doorsnijdende, vond ik dat het eigenaardig pa-
renchiem dezer klier bijna geheel verdwenen en in plaats
van hetzelve eene witte, hier door kleine bloedvaatjes
roodachtig, daar door galvaatjes geelachtig gekleurde zelf-
standigheid getreden was, welke niet hersenachtig en niet
fungeus, niet vetachtig en niet tuberculeus, en toch als
deze vier te zamen uitzag. Dat abnormaal ziekte-product
scheen in verscheidene meer of min bolvormige kijsten ; ter
grootte van eene hazelnoot tot die van een matig groot
kindshoofd bevat te zijn, en het was mij niet moeijelijk
verscheidene derzelve af te zonderen. Het parenchiem der
lever slechts in den linkerkwab en op weinige plaatsen
in den regter nog bestaande, was vaster dan in den nor-

( 125 )

malen toestand, zamengedrukt en donkerbruin gekleurd,
weinig gal in de ductus biliferi bevattende. - Daarmede in
overeenstemming vond ik de galblaas klein, ingekrompen
en weinig zwarte-taaie gal bevattende.

Uit een naauwkeuriger onderzoek bleek , dat de kijsten-
vorming slechts schijnbaar was, daar eensdeels:de daarin
afgezette zelfstandigheid ligt van haar omkleedsel afgezon-
derd kon worden en in geen nader verband met hetzelve
stond „en ten andere omdat andere kleinere hoeveelheden
van. hetzelfde product, geene zulke kijsten bezaten , maar
slechts in het weefsel uitgestort waren.

Op de doorsnede van het ziekte-product vertoonde zich
kleine roode stipjes, als van kleine doorgesneden bloedvaat-
jes. Ik kon zonder veel moeite kleine stukjes derzelve
uit de zelfstandigheid afzonderen; zij hadden eene diame-
ter «van dl lijn. Of deze ‘fijne vaatjes een eigen vlies
hadden of dat het bloed slechts \in kanaaltjes der zelf-
standigheid even als het bloed in het bevrucht ei stroom-
de , is moeijelijk te beslissen. Ik geloof meer aan het
laatste, althans kon ik onder het microscoop bij eene
vergrooting van 255 malen geen waar georganiseerd vlies
ontdekken. De kanaaltjes waarin de bloedbolletjes. liepen
waren slechts van een celachtig gestreept bekleedsel
omgeven, waaruit ik besluit, dat hetzelve slechts een
zamengedrukt gedeelte van het omgevend medium is, dat
op het punt was zich te organiseren. Het ‘ziekte-product
bestond geheel uit dezelfde cellen als welke boven beschre-
ven zijn.

Opmerkzaam moet ik maken, dat ook in de vaten der
lever zich dezelfde fungeuse zelfstandigheid bevond, zon-
der eenige andere struktuur, slechts uit de beschreven
celletjes bestaande. Van «de darmscheil-klieren hadden
enkele ‚de grootte van een duivenei bereikt, eenen geel-
achtigen breiachtigen inhoud bevattende. Voor het onge-

(126 )

wapend oog vertoonde zij volstrekt geen fungeus aanzien
en ik zag door het microscoop , dat deze zelfstandigheid uit
de Eneephaloied-celletjes, vermengd met bloedbolletjes, met
kristallen , met de ontstekings kogeltjes van Gluge en
vele vetblaasjes bestond.

Volgende bepalingen omtrent de anatomie en physiologie
van den Fungus medullaris of Encephaloied kunnen wij
na het vorenstaande opstellen :

Ft. Dat dit ziekte-product (fungus medullaris) geen
eigenaardig weefsel bezit en dat de waarnemers, welke
eene celachtige (dat is te zeggen volgens de gewone uit-
drukking , zoo dat men daaronder eene vereeniging van
kleine holten of kamertjes verstaat, welke door tus-
schenvliezen van elkander gescheiden zijn) structuur
daarin willen zien, niet naauwkeurig hebben geobser-
veerd, maar dat hetzelve enkel uit zamengehoopte, in
een niet georganiseerd stratum afgezette cellen, grooter
dan etterbolletjes bestaat, welke in het parenchiem der
organen vrij uitgestort zijnde, het laatste wegstuwen en
door drukking tot resorbtie brengen.

2. Dat, wanneer het ook bij den eersten oogopslag
schijnt, als of eene kijstenvorming bestond, dat een sterk
fibreus of fibreus-cartilagineus vlies de merg-zelfstandig-
heid omsluit ; — zulks slechts schijnbaar is en dat deze
tusschenzelfstandigheid slechts zamengedrukt weefsel van
het ziek orgaan is, waarin kleinere of grootere bloedva-
ten loopen , zonder in het Encephaloied zelf te treden.

3. Dat de fungus medullaris oorspronkelijk door uit-
storting van Encephaloiede zelfstandigheid in het paren_
ehiem der organen ontstaat , maar dat dezelve later eensdeels
door appositie bij verdere uitstorting en ten andere ook
door de plastische kracht der celletjes , dat is, door cellen
groei, (voortspruiten van jonge cellen uit oude) groeit en
zich vergroot; voor welke laatste onderstelling spreekt,

(127 )

dat de celletjes Kernligchaampjes bevatten, dat zij
verschillende gedaanten aangenomen hebben en dat reeds
op enkele plaatsen eene secundaire cellenvorming ingetre-
den schijnt te zijn geweest.

A. Dat de fung. medullaris oorspronkelijk geene bloed-
vaten bevattende, toch de geschiktheid bezit, dat zich in
zijn centrumen van hier naar de peripherie verloopende fijne
bloedvaatjes vormen, geheel zoo als wij zulks bij het be-
broeid ei zien. Er ontstaan bloedligchaampjes , welke in
een kanaal in de zelfstandigheid circuleren en zich lang-
zamerhand een omsluitend vlies vormen, door metamor-
phose der omliggende celletjes.

5. Dat de meening van die schrijvers, welke Fungus me-
dullaris en Fungus haematodes voor identisch, maar op
verschillende trappen van vorming houden , dejuiste is, daar
beide geheel dezelfde celletjes bevatten en beide zonder ei-
gen weefsel zijn, en dat het onderscheid enkelin de meer-
dere ontwikkeling van bloedvaten in de laatste bestaat,
(wanneer namelijk de boven beschrevene verandering der
darmscheilklieren en het gedeelte van den Bneephaloied der
baarmoeder, welke zoo vele bloedvaten bevatte, Fungus
haematodes was, waaraan (geloof ik) geen twijfel bestaat).

Dr. ST.

GENEZING VAN FISTELS
UIT

BUBONES INGUINALES POST GONORRHOEAM ONTSTAAN
NA HET GEBRUIK VAN SALMIAK IN

KLIMMENDE GIFTEN.

Eene voortgezette toediening van ammonia-zouten tegen
sypbilitische gebreken dagteekent niet van gisteren. Reeds
Boerhaave schreef bij verharde , schijnbaar scirrheuse pht-
mosis omslagen voor, bestaande uit acid. acetic. dilut.
une: XII e: muriat: ammon: une: 1. Du Peyrilhe,
Hoogleeraar te Parijs , kondigde in 1774 het alcali vola-
tile (subcarb. ammon.) in klimmende giften als antisy-
philiticum in verouderde gevallen aan Zagneaur be-
jammert, dat men deze kuurmethode geheel aan de ver-
getelheid heeft prijs gegeven. Hiertoe behoort ook de door
Besnard aanbevolen tirct. antisyphilit., bevattende
vlugtig loogzout met opium. In Cirillo’s sublimaatzalf,

die bij chronische venerische zweeren onder de voetzolen

(129)

wordt ingewreven, treedt ook murias ammoniae als be-
standdeel. Swediaur raadde tegen hardnekkige blennor-
rhoeën oplossingen van zwavelzuur ammonia-koper als
injectien zeer aan.—lIn lateren tijd bepaalde men zich meer
uitsluitend bij het saZmèak in hooge giften tegen veelvul-
dige chronische gebreken; een middel, dat zich ook, parca
dost in acute ziekten toegediend, als resolvens vaak ui-
terst heilzaam betoont, en hetwelk zijne waarde en zijn’
roem onder alle geneeskundige systemen en omwentelingen
heeft kunnen staande houden. Ofschoon de ouderen met het
gebruik des salmiak® tegen vele sleepende ongesteldheden
niet onbekend waren, zoo heeft echter Fischer in onze da-
gen deszelfs uitmuntende werking in verouderde aandoe-
ningen der prostata en pisblaas, als daar zijn: verhar-
ding, granulatien, verdikking dezer organen enz. meer
behartigd. Slechts moet het middel met volharding en in be-
hoorlijk groote doses gebruikt worden: Blume b.v. genas
eene verettering van den hals der blaas, daar hij alle twee
uren 5 drachme salmiak met sulphur aurat. en bittere
amandelen lang en aanhoudend nemen liet. Everzeer ge-
bruikte Kunzmann hetzelve met geluk bij eene elf-jarige
verharding en fistuleuse gangen in het perinaeum ; Cramer
bij urienbezwaren uit organische verandering der blaasvlie-
zen; Fischer bij eene vernaauwing des slokdarms uit des-
organisatie, en bij vernaauwing van den endeldarm, waar
hij hef middel ook in dem vorm van kegels inbragt; Mé-
denes bij polypeuze uitwassen en ontaardingen van de vlie-
zen des endeldarms, uitwendig gebezigd; Rees hij verhar-
ding der ingewanden. Bij verharding en beginnende
scirrhus mamma werd het salmiak inwendig in groote
giften en uitwendig met vrucht gebruikt; slechts bij le-
verinduratie is het minder werkzaam. Buttner gaf sal-
miak tegen chronische blennorrhoeën, alle drie uren één
serupel; Gumpert tegen stricturen, blennorrhoea colli
2° Jaare. 1° Arrev. 9.

(180 )

vegicae en verouderden druiper met nut. Uitwendig is
het salmiak , vooral bij kinderen tegen Aydrocele , sugil-
latien, sereuse uitstortingen, fungus articulorum, ge-
wrichtzwellingen, calleusiteiten enz. heilzaam bevonden.
Zal het salmtak met vrucht werken, zoo moeten ‘welge-
voede, bloedrijke lijders op verzwakkende, zwakke, oude
uitgeputte op voedzame diëet gehouden worden. Desgelijks
moet de gift des middels geëvenredigd zijn aan de indivi-
dualiteit des lijders; zwakke, ontzenuwde , bekomen alle
drie uren één scrupel, en nog minder bij toenemende zwak-
te. In het laatste geval en ook, wanneer er gierstuitslag
of kleine furunkelaardige knobbeltjes ontstaan, moet het
middel worden uitgesteld. Bij een lang voortgezet gebruik
des salmiaks krijgt de zieke sterke walging, trekkingen
in de ledematen met afmattiag des ganschen ligchaams; er
vormt zich een status gastricus, de transpiratie en
uriensecretie nemen buitengewoon toe, en weldra overvalt
den lijder eene soort van intermitterende koorts die, vol-
gens Gumpert, zoo lang duurt tot dat het organisme
met salmiak verzadigd is. Gumpert zegt, dat men de-
ze kunstmatige koorts zoo dikwijls kan verwekken, als
zulks aan het welzijn des lijders bevorderlijk gerekend
wordt. Om ’den onaangenamen smaak trachtter men het
middel te involveren; bittere toevoegsels zijn overbodig,
daar het salmiak de spijsverteringswerktuigen slechts wei-
nig aantast. Fischer verbindt hetzelve dikwijls met su/-
phur aurat., om het meer te animaliseren”’ Tot dus
verre Dr. Rechnitzin Schmidts’ Jahrbücher, 1841, Ne. 1.
p. 4. Hierbij voegt de schrijver het verhaal van de vol-
komen genezing eens lijders, met blennorhoea colli vent-
cae‚ desorganisatie en geheele sluiting van den pisweg en
fistulae urinariae in perinaeo behebt enkel door sa/-
miak, tot op ééne once daags gebruikt. Zoo ook een
tweede geval van strictura urethrae, zwellingen en ab-

(1831 )

scessen der prostata en pisfistels, waar dagelijks 15 oncen,
in ’t geheel 15 pond salmiak werd ingenomen. Maar bij
eenen derden diergelijken patient betoonde zich dit zout
in kleine en klimmende giften even als alle andere midde-
len onwerkzaam. Voorts raadt Professor Mauser injectien
van salmiak (3—4 greinen op 4—6 onecen water), naar
omstandigheden met een weinig tirct. opit zeer aan in
slepende ontstekingen met opzwellingen van het pisweg-
slijmvlies. Men kan het middel tot eén drachme en hoo-
ger vermeerderen, en hetzelve daarbij in baden en fomen-
tatien, als ook inwendig in klimmende giften aanwenden.
Dr. C. Gobée (in zijne Pathologischestudien) verhaalt twee
merkwaardige genezingen van catarrhus chronicus vesi-
cae post gonorrhoeam etc. door murias ammoniae en
zegt verder, dit middel in vele gevallen reeds met uitste-
kend nut te hebben aangewend. Micord raadt salmiak
zeer aan in omslagen ter verdeeling van bubones, terwijl
Dr. von Breslau te Munchen reeds langen tijd ter resolutie
van kliergezwellen een poeder uit één deel hydryiodas po-
tassae en acht deelen salmiak bestaande, in kussenvorm
aanwendt. Daartoe behooren ook de dampen met salmiak ,
ter verdeeling van verouderde pAhimoses aanbevolen. Men
is nog verder met dit middel gegaan. D". C. A. Weiss
verhaalt, dat in het clinicum van Dr. Mieser te Jena,
volgens eene tienjarige ondervinding, in de etterende long-
tering van het aanhoudend gebruik des saZmiaks de beste
gevolgen werden gezien, vooral dáár, waar bij de veret-
tering een chronisch-ontstekingachtig proces bestond, en
dat in de jaarboeken eenige gevallen zijn opgeteekend,
waar dit middel wonderen heeft verrigt. Zoo ook greep
er in, het Matharina hospitaal te Stuttgart in 1839
eene merkwaardige genezing van beginnende tubercu-
losis pulmonum plaats door hooge en klimmende gif-
ten van salmiak. Dr. Gerner deelt in het Hamburg.

(132)

Zeitschr. für d. gesmt. Mediz. het volgende geval mede:
»Eene jonge dame bekwam ten gevolge eener verkoudheid
eene volkomene aphonie, die alle middelen weêrstond en
reeds drie maanden geduurd had. Gerner, die de oorzaak
der kwaal, in eenen geslotenen toestand van het slijmvlies
der bronchien vermoedde, genas haar eindelijk volkomen in
drie dagen door de inademing van dampen, die zich uit
eene oplossing van salmiak en carbon. sodae ontwikkel-
den. Eindelijk stelt D". C. J/. Scharlau in zijn werk,
getiteld: De tuberculeuse longteeringen hare rationeele
behandeling, uit het Hoogduitsch vertaald, 1843, p. 181,
de murias ammoniae, 1—l dr. daags, 4—5 weken lang
achtereen gebruikt, bovenaan; gewoonlijk komt er een ze-
ker verzadigingspunt van het organisme, het middel staat
den lijder tegen, de pis riekt sterk naar ammonia en er
vertoonen zich koortsachtige bewegingen, die zich regel-
matig alle 6 of 4 dagen gedurende eenige weken herhalen;
dan moet men met het middel ophouden.

Dit zij voldoende, om de aandacht op het sal ammon. en
de salmiakkuur, als op een gewigtig middel in chronische
gebreken, te vestigen. Het zij mij vergund, de volgende
waarneming hierbij te voegen.

J. B. Gallicciotti, Europ. brig. O. 1. Kavallarie, al-
hier in garnizoen, oud 28 jaren, ongehuwd, van een san-
guinisch-lymphatisch temperament, eene sterke consti-
Lutie, doch min of meer scrophuleus van voorkomen,
genoot sedert zijne kindschheid eene goede algemeene ge-
zondheid. Op zijn 14% jaar leed hij aan gonorrhoea
en sjankers, welke in drie weken tijds volkomen gena-
zen. 18 jaren oud, werd hij door eenen tweeden drui-
per aangetast, met opvolgende verharding der ballen, die
echter nà een jaar tijds van zelf verdween. Vijf jaren la-
ter bekwam hij wederom eene gonorrhoea, die na elf
maanden genas, als wanneer zich sjankers openbaarden ,

( 183 )

echter in 15 dagen door ungt. praecipit. rubr. en lapis
infernalis genezende. Daarop vertoonde zich een budo,
die op eens na 21 dagen van zelf verdween, als wanneer
er vier openingen rondom den anug ontstonden, met uit-
vloeijing van etter. Zes dagen daarna werd het gansche
ligchaam meteen verzweerend uitslag bedekt, op genitalien
het voorkomen hebbende van sjankers. Onder het gebruik
van mercurialien en warme baden in het hospitaal te
’sHertogenhosch verdween dit uitslag in twee maanden
tijds. In 1841 werd hij te Marderwijk door eene vierde
gonorrhoea aangetast, die gedurende de zeereis en nog
zes maanden te Batavia, aldus een jaar lang aanhield en
toen gelukkig genas. Sedert dien tijd leefde hij volmaakt
gezond, tot dat hij in het begin van Januarij dezes jaars
alhier weder eene gonorrhoea gelijktijdig met bubones in
de beide liezen ontwaarde. Deze druiper was onpijnlijk en
vloeide zeer sterk. Hij dronk terstond eene groote quan-
titeit Dec. phyllanth. urinar (dawon manirang). Den
[sten Februarij kwam hij in het hospitaal, waar hij zich
inspuitingen (van lapis infernalis (?)) van een an-
deren lijder wist te bezorgen. De gonorrhoea genas daar-
op in vier dagen tijds, doch de bulones bleven in den-
zelfden toestand. — Elke bubo, van welken aard ook, om
bekende redenen steeds tot resolutie trachtende te bren-
gen, zoo appliceerde ik in het onderhavig geval linnen
Jappen, met uagt. hydrargyri dik bestreken, en diende
inwendig dec. lignor. met infus. fol. genn. toe, daar-
bij warme verhouding, rust en streng diëet bevelende. De
lijder, zeggende door eigene ondervinding reeds genoeg
geleerd te hebben, wilde zich, onaangezien mijne herhaal-
de waarschuwingen, aan deze behandeling volstrekt niet
onderwerpen, bragt zelfs. zooals ik later vernam, zijne
liesklierzwellingen door pappen in twintig dagen tijds tot

(134 )

rijpheid en liet zich daarop de abscessen door eenen ande-
ren arts openen.

Door ongesteldheid verhinderd, heb ik den lijder
van 22 Februarij tot 2 April niet kunnen zien. Gedu-
rende dien tijd had hij een eenvoudig decoct. lignor. voort-
gebruikt, als ook de Ozondische sublimaatpillen en la-
ter de hydroïodas potassae. |

Ik vond den lijder niet beter terug. Zeer vermagerd
en bleek lag bij steeds op den rug, daar elke andere lig-
ging hem moeijelijk was. In de beide liezen bestonden
volumineuse, pijnlijke , harde, donkerroode klieropzwellin-
gen, met eene menigte likteekens en openingen, van op-
geworpene, calleuze randen omringd, uit welke eene ruime
hoeveelheid dunne etter zich aanhoudend ontlastte. Het
onderzoek met de sonde leerde, dat even zoovele fistel-
kanalen de liesstreken in alle rigtingen doorkruisten.
Voor zoo verre zulks geschieden kon, werden deze gan-
gen vóór en nà opengelegd, waarop echter telkens nieuwe
onstonden. _ N

Als eerste indicatie achtte ik, het gestel des lijders zoo-
veel mogelijk te verbeteren en te versterken en liet hem
ten dien einde dagelijks een afkooksel van kina gebruiken.
De fistels werden met uagt. praecipit. rubr. verbonden ;
later met adstringerende injectien, als met die van lapis
snfernalis behandeld; alles evenwel zonder gevolg. Om-
streeks het einde van April begon de lijder meer en meer
een heetisch aanzien te krijgen en klaagde veel over mor-
genzweet, waartegen ik hem het acid. sulphur. dilut.
voorschreef. Onder deze voortgezette behandeling werd
hij. weder aanmerkelijk beter, doch de plaatselijke toestand
bleef volmaakt dezelfde, terwijl alle inspuitingen de pijn
zwelling en etterafscheiding slechts deden toenemen;
evenmin werden drukverbanden verdragen. In het laatst
van Junij sondeerde ik de fistelgangen herhaalde malen

(185 )

naauwkeurig, met oogmerk, om, indien mogelijk , al-
le door het mes tot ééne wond te vereenigen en open te
leggen, en om deze daarna met houtskoolpoeder te ver-
binden , van welke instrooijingen ik in diergelijke gevallen
meermalen spoedige en gewigtige genezingen heb verkre-
gen. Uithoofde evenwel van de diepte en den loop der
kanalen was hier aan geen openleggen te denken. Nog een-
maal besloot ik dus het weefsel der fistelwanden dieper en
inniger dan te voren aan te tasten en bezigde daartoe so-
lutiën van potassa caustica met laud. liquid. Sydenh.
Werkelijk. greep hierop eenige verbetering plaats, ofschoon
het. middel, even als later de sulphas cupri‚ voor het
vervolg niet hielp (Ì). Nog dieat aangemerkt, dat
de lijder nu en dan door eene krampachtige retentio
urinae werd bevallen, tegen welke ik den catheter moest
aanwenden.

Toen was ik bedacht op het in- en uitwendig gebruik
van murias ammontae.

Eenige dagen te voren bespiedde en ondervroeg ik den
lijder, mij overtuigende dat zijn algemeene gezondheid-
toestand thans weinig meer te wenschen overliet. Ik
maakte hem met mijn geneesplan bekend en hield” hem
hetzelve als een laatste middel der kunst voor oogen.
Gretig nam hij den voorslag aan en beloofde alle mede-
werking.

16 Julij. A. Murtat. ammon. scr. IV, Ag. depurat.
unc. IV, Syr. liguir. Une. /3, M.D. S. om de 3 uren
} gedeelte. Dagelijks te hefhalen. Ik gaf den lijder eene
voedende diëet en beval hem zooveel mogelijk beweging in
de frissche lucht. Inspuitingen met salmiak moesten om

(a) Ik heb eerst later geweten, dat Rirren tegen liesfistels
koude dropbaden zeer aanprijst.

(136 )

dezelfde redenen als de vroegere nà eenige dagen worden
weggelaten.

19 Julij. Des voormiddags werd de lijder door eene
sterke koortskoude bevangen, die maar één uur aanhield.
Buikverstoptheid, De citroengele urien vertoonde voor
het eerst eene witte hangende welk. Met het middel
werd voortgegaan en daarbij 6 oncen dnfus. fol. sen-
nae toegediend. Den volgenden dag was de lijder vol-
komen wel. |

24 Julij. Retentio urinae , applicatie des catheters, en
uagt. hydrarg. ec. extr. belladonn. In het perinaeum
intewrijven, waarop genoemd gebrek zich niet meer ver-
toonde.

25 Julij. Murtat. ammon. dr. IÌ.

4 Augustus. 2. Muriat. ammon. dr. 13, Ag. depur.
unc. VI, syr. liguir. une. 5, M.D. S. In 6 malen.

8 Augustus. Muriat. ammon. dr. IÌ.

9. Augustus. De urien laat een wit, kristalachtig glins-
terend sediment vallen. De herhaalde beschouwing der darm-
ontlasting leverde nimmer eenige bijzonderheid op: -dage-
lijks had dezelve geregeld plaats. De lijder bevond zich
steeds volkomen wel. De genezing der fistels kwam reeds
geheel tot stand; zelfs de pijnlijke zwellingen der klieren
zijn gansch en al verdwenen. Slechts ziet men ongelijke
likteekens, met eene dunne, ligtroode huid bedekt, die
zieh hoe langer hoe meer te zamen trekt.

11 Augustus. De lijder klaagde, uit walging het mid-
del bijkans niet meer te kunneff gebruiken. Den 12der klom
men tot IS drachme; den 154 hield men geheel op en
den 18°" Augustus verliet de lijder hersteld het hospitaal.
Alzoo zijnin dit geval 7 medie. oncen salmtak gebruikt, in
31 dagen tijds. Eenigen tijd daarna kwam hij tot mij, en
bekende zelf er te voren nimmer zoo bloeijend en ge-
zond te hebben uitgezien. Soms voelde hij nog’ in het voor=

(137)

ste gedeelte van de urethra eene geringe pijn bij het
urineren, terwijl het orificium zich bestendig diet kleef-
de. Uitvloeijing had echter niet meer plaats gegre-
pen.

Deze gunstige uitkomst verleidde mij zooals gewoonlijk
aanstonds, om het middel op eene uitgebreider schaal aan
te wenden.

Bij eenen lijder met chronische liesklierzwelling en sy-
philitische (?) herpes diende ik het salmiak gelijktijdig
toe; doch zonder het minste gevolg.

Thans gebruikt het een lijder aan verouderde en zeer
hardnekkige blennorrhoea urethrae, zoowel uit- als inwen-
dig. Zoo hij zegt, houdt het uitvloeijen geheel op, doch
eene geringe pijn bij het urineren niet. Hij heeft evenwel de
kuur pas begonnen. Bij een’ anderen Europeaan, die
hetzelfde gebrek in ligteren graad bezat, volgde alleen op
de inspuitingen met salmiak eene goede genezing. Twee
inlanders, met zeer hardnekkige Glexnorrhoeën gebrui-
ken dit zout uitwendig met aanmerkelijke verligting.
Bij eenen inlander, aan eene belangrijke, pas ontstane
zwelling en ontsteking der prostata lijdende, zie ik het-
zelve dagelijks, inwendig in hooge giften, uitwendig in
omslagen, voortreftelijke diensten bewijzen. In twee geval-
len van pijnlijke, chronische verharding der liesklieren,
na Oubones overgebleven, maakt het de ziekelijke deelen
van dag tot dag zachter en kleiner. Ik behandel tevens
een’ bubo idiopathieus inguinalis alleen met fomenta-
liën van murias ammoniae , met schijnbaar goed succes.
Ik durf evenwel, al te veel op deze kuur vertrouwende,
niet bepalen of zij streek zal houden: later hoop ik van een
en ander den afloop mede te deelen, opdat het meer en
meer blijke, waar het salmiak is aangewezen en helpen kan ,
waar niet. Zeker is het aller aandacht, misschien ook in
slepende gevallen van anderen aard, wel waardig.

g*

(138 )

Sachs in zijn Handwörterbäüch der Arzneijmittellehre
zegt: »De murias ammoniae. werkt. bepaaldelijk op het
vormingproces en wel zoodanig, dat zij dit in het alge-
meen proces opwekt en de afscheidingen bevordert en ver-
betert, maar tevens aan den anderen kant ook de uit-
scheidingen matiglijk vermeerdert, en alzoo op. de. beide
hoofdwerkingen van het vegetatief leven, zamenvloeijing
en vervloeiijjing der organische stof, haren invloed uitoefent
en zoo ook de beide uitersten van het vormingsproces,
voeding en afscheiding, gelijkelijk ondersteunt. Het spreekt
van zelf, dat eene zoodanige zelfstandigheid alleen dan
heilzaam kan zijn, wanneer zij tegen eenen ziektetoestand
wordt aangewend, welke deszelfs grond in het vegeta-
tief leven heeft en bij welke beide hoofdwerkingen van
hetzelve in maat en wijze veranderd zijn, òf welke wel
oorspronkelijk uit eene andere rigting ontstaan is, maar
gedurende het verder beloop in deze is overgegaan”?

Deze dynamische verklaring moge voortreffelijk we-
zen, op ons tegenwoordig standpunt verlangen wij meer
physisch-chemische, dat wil zeggen, bandtastelijke, dui-
delijk bewezen en begrijpelijke theorieën. ».dmmonium
zegt Scharlau , is een der krachtigste middelen ter oplos-
sing van eiwit- en vezelstof en de chloor ontbreekt juist
in dat bloed, hetwelk nà de aderlating eene spekkorst
vormt en dus eene overmaat van eiwit- en vezelstof heeft”?

Ik eindig met de vraag: waarom bezitten alle chlorure-
ta, als daar zijn calomel, sublimaat, murias-barytae,
murias ammoniae, chloruretum zinci , auri, platinae,
het laatste zoo zeer tegen syphilitische zweeren enz. in de
jongste dagen aangeprezen; het zoutzuur zink bij gonor-
rhoeën als causticum en ectrotisch middel, dat zelfs de
urethra zoude verwijden, —ja muritas sodae, lang en
aanhoudend gebruikt, (wie denkt hier niet aan eenige
onmiskenbare genezingen door den cognac met zout? ) zulk

(139 )

eene in het oogloopend diepe en innige betrekking tot het
organisch-plastisch proces; waarom mogen wij onder deze
de regolventia bij uitnemendheid tellen ?

J. MUNNICH.

Samarang,
November , 1844.

+

(81 9

osb gp ted mijer ars it bk
heb > znbiarer lee aan geren, OTN vaas

aak

+ ki ae dd 3 ed Î ‚ Seremiflaf enh Por p Mi
IE Mranen gr ci vee ln ge? dh pj
id WAKIINK oden ma rte oet kas
sacris areveene ganes tad bide res ertoe dr B ae a
wer kingen rans Het vogelndie Aelifdig
«ars boperhgd tst tar wegend | ive. ven dd
de ph, velero ®: en Ae ee t |
ee ° Gewid js, p N Binh
ì É | RK fig Wor 15 dy dl
é Ke . E vald Lan hid ga Î le
rj k ®& ones n
‘ s10% ie * AN ,
di Ek Ik LN AEN En
re Ik Feel tdk ä ; akk ef ef
d “ a i n DIK abi bf in
hele nd Te td 4 a ë ‘ nit, st al
Kfeen Tal
af hef Ly à ef | Lâ ns #7 Laken zl
d ab verder he evert ed
… € k 5 ON dis Ë
t . » á tdk fi e v Aid hed e
Pik
e bni hj OP
sk r y! d pelij Ker Gekes ane 4
Kvn ë sE &ts rmehiigshe, Í
/ hd . * »
ì ebben vo nisi of er deere
deint. bbm etri ke aks weer hf HARS à
\ U tet ‘ dk ded fl Lits ! Ee 8 Ket bet vs migke ti Posco ps hs i
vl : Ek w 1 RE ì san tre ton. alte,
i: raed a tnar ple „wed
dl ki
vl aje anar an van

ik

ha nt
geoi

gpedien.

fe

Mie

ZN
|

Phonk

we ike end

RA MERRIE
vor, „am

GENECATEIT AT?

E
Ke) near an

2 ADE RE
It orn ANG ERE WS OITMKAAEN

E
bá

OOST AW AL ab sat vavmosrrand vliainamarerrogder
HUE DAD DO Os ue OE vert Diar

ater se rd te er

ret 13 qL €

hermes:
zobedriad «| zieh,

> eBinote zor
be toer air
-Hiobvasentbet 4
lk r af

| boihoaord |
on
a bd o}tmie
Hadob zb
Polmankagor
4 latoas ded

B, enlits, ver ibni
A atoen rna bentehennnnnnnn onstaan ENTUWEE

nr

Jer y-dpoero fag
Hie tsadend:7.beek,
Ei ertoe eren, lärt
En {nod ro, feed.

ad

keg x: 4e

‚B

r

ni AK IE5E. FOG,
( rede 14009 2
bijeen ih ar.
beat? EDR, nrd
vh ike ;
Lap jC0r

8 :
t

olet ik &

Ee

—

stes en Fe BE eb de

#
en
br ie
NK |
hik / Te kn
8 br = pn
ee: ee …. _ «
«4 _
Be) j ‚
k F iár * .
IN È: dr ‘

==

FRAGMENTEN
VOOR EENB
GENEESKUNDIGE STATISTIEK
VAN HET LEGER IN
NEËRLAND'S OOST-INDIË.

(UIT OFFICIEELE BESCHEIDEN BIJEENVERZAMELD EN BEREKEND.)

IL

STAAT prn zIEKTE EN STERFTE IN DE MILITAIRE HOSPITALEN, INFIRMERIEËN, GARNIZOENEN ENZ,

OP JAVA
EN DE BUITEN ETABLISSEMENTEN van 1816 ror 1928.

8

Lijders E

Sterktefnog on- EET adel Fies

Sterktel der |der be- ne

des [Europ;| bande). eten SEE

Logere.| in het [van hot

Leger. | vorig

jaar.

1BIG| onbkd.fonbek. 2,126 2 2,945) 307 192
1aulonbkdslonbek.| 452 | 0 B705f 1048 [10,430| 686
11 onbkd.|onbek. 15,660| 980 |17,760f 1,111
terofun,132 9 9 5} 1120 [20;011) 1,175
1820/11.072 Ë f 5} 1153 [19,958) 1,080)
reza 11.503 5 5| 1,273 [28,155/ 1,007
1285 _|26,371) 1,54
1,309 _|28,952| 1,320)
1etzal13,001 E 440} 1,367 |27,210) 1412
1e25/13,082 1,680 _|32,2ú0| 1,669
1,674 _|32,270) 2,409
2,202 |40,250| 3,213}
1828/15.723 | 9, 2,325 |53,707| 4,243
320,757|3 2325 (22,30)

Totaal 326,7 57

| Evenredig-
Over- | Evenredig-| \vERTENE
leden | heid der |, beid der
Euro- | sterfte tot [Se7® oa”

Over-
leden.

steld. [onder be-| be- peanenf hel aantal jder de Eu-/ Aanmerkingen.

vanhet] behandel- [ropeaacntot
Veel el | pet aantal

(to-

handeliog |ban- | ‚Lay

blijvende. |deldon ier

Expeditie van Palem-
bang. Cholera-epidemie,

sRAzernen
ERE
ieder"

ER
25

he

voor 1816 tot 1828 op-
gegeven, niet begrepen.

be

(141 )

Nevensgaand tableau is opgemaakt volgens de statis-
tische bescheiden , welke bij het Militair departement en het
Geneeskundig bestuur berusten.

Wegens de onvolledigheid dier bescheiden is het niet

mogelijk , daë tableau meer te specificeren en daardoor tot

meer zuivere en meer aantoonende statistische resultaten te

geraken.

Ter juiste beoordeeling der statistische waarde van het-

zelve voor het leger zij aangemerkt :

le.

2e.

3°,

40,

6°.

Dat onder de opgesomde lijders welke onder behan-
deling zijn geweest, tevens begrepen zijn de militaire
vrouwen en kinderen, de mariniers en schepelingen der
Marine, de ambtenaren , particulieren enz. welke, in
de garnizoenen of hospitalen verpleegd, in het sum-
mier getal zijn opgenomen, zonder dat het thans mo-
gelijk is dezelve er weder van aftezonderen.

Dat het sub. le gezegde ook van toepassing is op de
kolommen 6, 9 en 11.

Dat derhalve een groot, doch thans niet meer be-
paalbaar getal van de getallen in kolom 4, 5, 6, 7,
8, 9 en II moet worden afgetrokken om zuivere
getallen voor het leger te verkrijgen.

Dat, hoezéer de sterfte onder de Europeesche mi-
hitairen van af het jaar 1816 en de sterkte dier mili-
tairen van af 1819 bekend is, echter geenszins blijkt
het aantal zieken onder dezelve, dat onder genees-
kundige behandeling is geweest; terwijl daarentegen
van af. 1819 de jaarlijksche sterfteverhouding tot
de individu’s naauwkeurig is te bepalen.

Dat het evenzeer niet blijkt hoe groot het aantal is
geweest der Javanen, Madurezen, Boeginezen, Am-
boinezen enz. hetwelk behandeld is geworden, noch
ook dat dier natiën, hetwelk is gestorven.

Dat volstrekt niet meer zijn optesporen de verhou-

92° Jaara. 1° Arrev. 10.

(142)

dingen der ziekten, aan welke de lijders hebben ge-
leden en zijn gestorven.

Niettegenstaande deze onvolledigheid is het tablean toch
in meerdere opzigten belangrijk.

Eensdeels bewijst het, dat de mortaliteit zoowel in ver-
houding tot het aantal zieken als tot het aantal individu’s
in die jaren veel ongunstiger is geweest dan in de laatste.

Ten andere blijkt uit hetzelve de belangrijke invloed , wel-
ken het heerschen der cholera en de expeditie tegen Pa-
lembang en later de Java’sche oorlog, hebben gehad op
de mortaliteit zoowel in proportie tot de behandelde lijders
als tot het summier aantal in het leger dienende Europeanen.

Ten derde ontwaart men uit heizelve, dat, daargelaten
de jaren 1821 , 1826, 1827 en 1828 waarin door Cholera,
oorlog en andere ziekten jaarlijks 1 van de 24 tot 1 van
de 5 Europeanen bezweek, in de jaren van vrede niette-
min de jaarlijksche sterfte onder de Europeanen van het
leger varieerde tusschen 1 van de 7en 1 van de Bj. ——
Kene schrikwekkende mortaliteitverhouding, wanneer men
bedenkt dat die plaats had bij mannen in de kracht van
hun leven, in een levenstijdperk wannneer de mortaliteit
het geringst is ;—schrikwekkend, wanneer men in het oog
houdt, dat de jaarlijksche sterfte onder de Christenbe-
volking van Batavia, van jong tot oud 1 van de 15 be-
draagt , dat die onder de bevolking van „Amsterdam is =
ongeveer Ì van 35 individu’s; onder die van Berlijn = 1
van de 65 individu’s, die van Zondensz 1 van de 95 en
die van Ziverpool= Ì van de 101 individe?’s,

BLEEKER.

TWEEDE - SUPPLEMENT
OP DE
LITERATUUR OVER DE NATUURLIJKE GESCHIEDENIS

VAN

NEÊRLAND'S INDIE.

A. Grocxosie EN MerrEörRovoere.

Maecpoxarp.) On the Gold of Limong in Sumatra.
Asiat. Research. Edit. Lond. f. 1801. p.
836359.

« __ On the Copper of Sumatra. ibid. HI.
1801. p. 17.

Over eene eruptie van digte-dampen uit den
Idjeng. Batav. Cour. 8 Maart 1817.

Over de instorting van den Goenoeng Loewoer in
Cherihon. ibid. 15 Maart 1817.

Over den berg Zdjeng in Banjoewangie, uit een’

| brief van Lescnexaurrt. ib. 15 Maart 1817.
en Annal. du Mus. d’hist. Vol. XVIII.

Over aardbevingen op Banda op den 11°* Oct.
1816 en later. Batav. Cour. 7 Junij 1817.

D. S.) Over den Goenoeng Welirang , tusschen de
residentien Soerabaïja en Passaroean.
ibid. 4 Sept. 1819.

Over de Geologische reis van Rerinwarpr door de

( 144 )

Preanger Regentschappen, en over den
Salakh en Gedeh. ibid. Mei en Ju-
nij 1819.

Over eene uitbarsting van den Goenong Goentoer.
ibid. 7 November 1818.

J. J.) Stand van den thermometer te Weltevreden
gedurende Februarij, April en Mei. ibid.
4 Maart, 6 Mei en 10 Junij 1820,

Verhaal van een togtje naar het Tenggersch ge-
bergte. ibid. 24 Junij 1820.

H.) Ver haal eener beklimming van den berg
Soombing in de residentie Kadoe. ibid.
8 Juli 1820.

Baumuaver.) Geweldige eruptie van den Goenong
Apie van Banda op den 11" tot 18° Jun.
1820. ibid. 15 Julij 1820.

Uittreksel uit een’ particulieren brief over de ver-
woesting van Tambora en Pecat, door
de uitbarsting van Î815. ibid. 93 Julij
1820.

Journaal, gehouden te Banda, tijdens het uit-
barsten van den brandenden mied aldaar.
ibid. 29 Julij 1820.

Reis naar den Zwavelberg of Goenong Mar-apie in
het district van Banjoewangi. ibid. Oct.
1820.

Over eene aardbeving te Makassar. ibid. 28 Apr.
1821.

Stand van den thermometer in het hospitaal te
Weltevreden. ibid. 9 Junij 1821, 18 Au-
gustus 1821.

Stand van den thermometer bij het IW ehtiikdee-
hoofd te Batavia. 1tbid. 2 Nov. 1822.

Over het mineraalwater van Zjiradjas nabij Wa-
naijassa. ibid. 15 Sept. 1821.

lets over de goudmijnen van de Noord-oostkust van

(145)

Celehes en over het goud daaruit verk re-
gen (Mijnen te Kotta-boena, Pagoatto,
Taloedoejoeno en Batoe doelan). ibid, 24
December 1822.

Memorandum of a Journey to the summit of
Goenong Benko or the Sugar mountain
of Bencoolen. Malayan Miscell. Vol. Ml.
Bencool. 1822. 8vo. N°. 1.

Preserave, E.) Account of a Journey from Manna
to Pasumah Lehbar and the ascent of
Goenongy Dempo, in the interior of Su-
matra. ib. 1821. 8vo. Ne. II.

Jackson, Gourse of the Tulang Beawang river on
the eastern Coast of Sumatra. ib. 1822.
N°. IV.

Parruro, J.) Account of a Journey to the Lake of
Ranow in theinterior of Kroeëe. 1820.
ibid. N. V.

Over eene aardbeving en vulkanische aschregen te
Batavia, in Kadoeen Passaroean. Bat.
Cour. 4 Januarij 1825.

Over de uitbarsting van den Galoengoeng in de
Preanger Regentschappen op den 8” en
12" October 1822. ibìd. 22 Februari
1823.

Eruptie van modder uit den. Merapi. ibid. 19

April 1825.

Meteorologische waarnemingen te Samarang en
Pekalongan over Mei 1825. ibid. 12
Julij 1826. |

Eruptie van den Goentoer 13 Mei 1827. ibid 22
Mei 1827. |

Macror, H.) Over de Steenkolen van Bantam en
Bencoelen. ibid. 28 Junij 1827.

Goudmijnen van Bencoelen. ibid. 28 Julij 1827.

Aardbeving in de Preanger Regentschappen en

(146 )

eruptie van den Goentoer. Jav. Cour. 22
November 1828.

Eruptie van den Lamongan. 1 Febr. 1829 etc. ib.
17 Febr. 1829.

Eruptie van den Tankoeban Praauw. ibid. 5 Mei

Erupte van den Brama in Passaroean. ibid. 19

Nov. 1829.

Aardbeving te Asnhoina 28 Maart 1830. ibid. 22
Mei 1830.

Aardbeving te Batavia. 31 Oct. 1881. ibid. 3 Nov.
1881.

Eruptie van den Merapie. 25 Dec. 1832. ibid. 10
Januarij 1888.

Aardbeving te Batavia. 28 Jan. 18338. ibid. 81
Jan. 1835.
Aschregen te Batavia van den Gedeh. 28 Augus-
tus 1832. ibid. 30 Aug. 1832.
Instorting van een gedeelte van den Goenong Bong-
kok in Bantam. 23 Febr. 1832. ibid. 11
Febr. 1852.

Eruptie van den Semsroe 18 April. 1832. ibid. 12
Mei 1852.

Aardbeving te Padang, Lehbak en Patjitan. 26
Aug. 1835. ibid. 26 Sept. 30 Sept. en 21
Oct. 1885.

Hevige aärdbevingen te Amboina in Oct. en Nov.
1835. ib. 80 Sept. 1835 en 25 Mei 1836.

Eruptie van den Goentoer in Jan. 1835. ibid. 14
Jan. 1835. |

Instorting van eene aardmassa in Limbangan nabij
Passangrahan op den 6 Mei 1835. ibid.
27 Mei 1835.

Aardbeving te Wonosoho 3 Jan. 1836. ibid. 18
Jan. 1836.

Verslag eener reis naar den berg Semiroe, gelegen

(147 )

in de Afdeeling Malang. ibid. 10 Sept.
1856.

V. N. B.) Schets van een togtje naar het Lawoe
gebergte en het bezoek van den krater.
ibid. 8 Sept. 1836. |

Aardbeving te Djocjocarta, 22 Maart 1836. ibid.
16 April 1856.

Aardbeving te Ampboina, ÌÎ Nov. 1885. ibid. 25
Mei 1856.

Aardbeving te Saparoea, Haroekoe en Noesa laut
21 Jan. 1837.

Aardbeving te Bima en te Makassar, 28 en 29
Nov. 1836. ibid. 12 Julij 1857.

Eruptie van den Mara-api 10 Aug. 1837. ibid.
16 Aug. 1637.

Doms, H. J.) Aanteekeningen van den stand van
den Thermometer van Fanrengerm en den
Barometer van S. Roosrroom, op s’schrij-
vers reize in de residentiën Samarang en
Pekalongang. Oosterling. DI. IL. p. 43.

De Wupe, A.) De Preanger Regentschappen op
Java gelegen. Amst. 1830. 8vo.

Branpes, A.) Ueber ein Fossil, welches sich durch
Ablagerung aus der heissen Quelle des
Vulkans Marrabu . (Merbaboe — Mara-
aboe) auf Java bildet. Branpes Archiv.
f. Apoth. V. 1841. XXXIX. 122126.
Lronnarnp und Brosw’s Neue Jahrb. fur
Mineralogie, Geogn. , Geolog. und Petre-
factenkunde. Jahrg. 1833. p. 428-429.

Lounor, A.) Besuch des Todten-Thales auf der
Insel Java. Lronmanp u. Bronn’s N. Jahrb.
f. Min. 1833. p. 127-128. Jauzs Edinb.
N. Philos Journ. 1832. p. 102-105.
(Vergel. Jaarg. L. p. 316.)

Hannie ) Geologische Notiz uber Java. Ezonn. und

(148 )

Broxw’s Jahrb. 1855. p. 99. Bullet. Geo-
log. 1834. IV. p. 218-221.

Murer, S.) Berigten over Swmatra, met.eene
kaart van een gedeelte van hetzelve,
voornamelijk aantoonende de wegen en
rivieren, welke uit de Padangsche- bin-
nenlanden naar de Oostkust afloopen.
(getrokken uit het dagboek van) Amst.
1837. övo.

Eruptie van Ternate 26 Febr. 1838. Jav. Cour. 9
Junij 1838.

Eruptie van Ternate, 25 Maart 1839. ibid. 12
Junij 1839.

Aardbeving te Muntok 19 Maart 1839. ibid. 5
April 1839.

Hevige aardbeving op den 4 Januarij in Sama-
rang, Japara, Banjoemaas, Kadoe enz.
ibid. 15 Jan., 18 Jan. en 22 Jan. 1840.

Eruptie van den Goentoer, 23 Mei 1840. ibid. 30
Mei en 10 Junij 1840.

Eruptie van den Gedeh in Nov. en op den 1 en 11
Dec. 1840. ibid. 21, 28 Nov. en 9 Dec.
1840.

Aardbeving te Gilolo op Almaheira 11 Nov. 1840.
ibid. 1 Mei.1841.

Eruptie van den Bromo. 30 Jan. 1841. ibid. 5
Maart 1842.

Aardbeving te Banda Neira. 26 Nov. 1841. ibid.
12 Febr. 1842.

Aardbeving op Ambhoina en Boeroe. 16 Dec. 1841.
ibid. 30 Maart 1842.

Aardbeving te Batavia en Bwitenzorg. 25 Mei
1842. ibid. 28 Mei 1842.

Aardbeving te Batavia en Buitenzorg. 18 Junij
1842. ibid. 22 Junij 1842.

Instorting van bergen en inzakkingen van den

(19)

“grond i in het district Kadoe Gedeh, re-
sidentie Cherihon. ibid. 50 April 1842.

Aardbeving te Baros. 5 en 6 Jan. 1845. ibid. 18

Maart 1843.

D. F. S.) Schets der plaats gehad hebbende aard-

beving op Poeloe Nias. ibid. 5 April.
1845.

Mervirr van CansBre, P.) Over de hoöfte der ber-

Smurs, H.

gen in den Oost-Indischen’ Archipel.
Tijdschr v. Neêrl. Indië. 1844, aflev. IH.
p- 502:

Nog iets over de hoogte der bergen in
den Indischen Archipel. ib. 1844. aflev.
IX. p. 50.

Beschrijving behoorende bij de tafel ter
berekening der hoogten van bergen, met
eene kaart. Verhand. em berigt. betrek-
kelijk het Zeewezen enz: van G. A. Trs-
par en J. Swart. Nieuwe volgorde. DI IV.
1843. IsteSt. p. 1-16.

D. A.) Over de hoogte van eemige heee
in den Indischen Archipel. Tijdschr. v.
Neêrl. Indië. 1844. aflev. VL. p. 436.

Earz, G.) Narrative of a Voyage from Singapore

to the West coast of Borneo in the Schoo-
ner Stamford in the year 1834; with an
account of a journey to Montradock , the
capital of a Chinese Colony ix possession
of the principal Gold Mines etc. Journ.
of the Royal Astat. Societ. of Great Bri-
tain and Zreland. Vol. V. London.
1836. p. 6.

FraeskeL, S.) Bijdrage tot de kennis der. Tinmij-

nen van het eiland Banka. Tijdschr. v.
Neêrl. Indië. 1844. Aflev. IV, p. 49.

Hoaner, 1.) Verslag van eene mineralogische reis

10*

(150 )

in de residentie Bantam. Ind. Magaz.
1844. No. 6. p. 334-355.

Sur la présence du platine et de. diamants dans
Plle de Borneo. Biblioth. Univ. Janv.
1843. Poccenporer’s Annal.—ind. Magaz.
No. 9. p. 255. a |

Jurcuunn, F.) Bijdragen enz. (Vergel. Jaarg. Ll. p.
126.) Ind. Mas. 1844. No. 6. p. 287. No.

‚7. p. 33.

lets over de aardbevingen, waargenomen ter Su-
matras Westkust in Januarij en Febru-
arij 1843. Nat. Gen. Arch. v. Neêrl. Ind.
p. 938. bals

Maier, J.) Chemische analijse: der vulkanische
asch, uitgeworpen door den Goenoeng
Goentoer den 25°" November 1843, ver-
zameld te Buitenzorg door F. Junenuun.

‚Nat. en ‘Geneesk. Arch. v. N. 1. Jaarg.

1844. p. 116.

Instorting van een berg in de Preanger Regent-

| schappen. ibid. p. 485.
De berg Smiroe. Tijdschr. v. Neêrl. Indië. Jaarg.
1844. Aflev. VIT. p. 158-165.
Geologische berigten over de Steenkolen op Bor-
neo. Nat. en Geneesk. Arch. v. N. Ind.
Jaarg. 1844. p. 147.

Stofgoud van Borneo. 1b. p. 487.

Natuurkundige reis van den heer Junenvnn. ibid.
p. 631. |

Warme bronnen en bad-etablissement te Seloca-
ton (Plantoenang). ibid. p. 149.

Mineraalwater van Gebangan. ibid. p. 152.

Nog iets over de scheikundige zamenstelling der
minerale wateren van Selocaton en Ge-
bangan. Abid. p. 527.

Warrz, A.) (Beknopte beschrijving van verschei-

(151)

dene minerale wateren van Java, schei-
kundig onderzocht door). Indisch Mag.
1844. No. 9. p. 255: (Ll. De wateren van
Tassik-Malarxjoe. 11. Warm water eener
wel aan den voet van den Boerangrang.
UI Warm water aan de Noordzijde van
den Zjermai. IV. Warme bron aan den
Oost-voet van den Zjermai. V. Water
van het riviertje, hetwelk 1,000 voet

4 beneden den krater van den Papanda-
jang opwelt. VI. De minerale wellen
van Pablingan. VIA. De minerale bron
van Selocaton. VIT. De staalbron van
Banyjoe-koening.

Warrz, A.) Nog iets over «de zamenstelling der
minerale wateren te Selocaton. Ind.
Mag. 1844. No. 10. p. 825.

Maier, J.) Nog iets over descheikundige zamenstel-
ling der minerale wateren te Selocaton.
Nat. Gen. Arch. v. N. EL. 1844. p. 617.

Mineraal water der kali Pawong nabij Banjoe-
koening. ibid. p. 336.

Mineraal water van Djattie Rongo. ibid. p. 337.

Warme bronnen te Singoriti. ibid. p. 887.

Marrr, J.) Chemische analijse van het Water uit
de artesische put te Willem IF. (Ambara-
wa). ibid. p. 296 |

Jurenvan, F.) Chronologisch oei der aardbe-

vingen en uitbarstingen van vulkanen
in Neêrland’s Indië. (In vergelijkende
zamenstelling met elkander) Tijdschr.
v. Neêrl. Ind. drs VII 1845. DI L. P.
30—68. -

c Schetsen, ontworpeh op eene nieuwe
reis over Jaù voor Topographische en
Natuurkundige navorschingen , aan het

(152)

einde van het jaar 1844. ibid. p. 69-92
en p. 121-184. |

J.M. K.) Uitstapje naar den berg Talang, eigen-
lijk genaamd Soelassie, ter westkust van
Sumatra, in de maand October 1843.
ibid. p. 93—109.

B. Prrroroere,

Fraaoso, J.) Discorsos de las cosas aromaticas que
se traez de la India Oriental. 1 Vol. 8vo.
Madrid. 1592.—Edit. latin, curis. Ïsr.
Spachii, Argent, 1601,
Ad pag. 127 Jaarg. L.) Hortus Indiae … Malabari-
cus ‚ continens Regni Malabaria apud
Indos celeberrimi, omnis generis plan-
tas rariores, Latinis, Malabaricis, Ara-
bicis et Bramanum characteribus nomi-
nibusque expressis, una eum floribus,
fructibus et seminibus, naturali mag-
nitudine a peritissimis pictoribus deline-
atas et ad vivum exhibitas.—Addita in-
super accurata earundem descriptione,
quâ colores, odores, sapores, facultates
et praecipuae in Medicina vires exactissi-
me demonstrantur; adornatus per Henr.
VAN RnrEpe vAn DRAAKENSTEIN et J. Grsa-
RIUM. Notis adauxit et Commentariis
illustravit. Ainsyen. Amstelod. 1678—
1696 of 1705.—(De elf laatste deelen zijn
… geredigeerd door J. Commerisn , T. J. van
AxrurroveeN , J, Munnron en A. Poorrus).
Commerin, Case.) Flora Malabarica, sive Horti Ma-
labarici Catalogus; exhibens ejusdem
plantarum nomina, quae € variis tum
veteribus, tum recentioribus botanicis

(153 )

collegit et in ordinem alphabeticum di-
gessit GC, Gommern. Lugd. Batav. 1696.
fol.

Denssrenr, A. W.) Schlussel zum Hortus Indicus
Malabaricus, oder dreifaches Register zu
diesem Werke. Allgem. Teutsch. Garten.
Magaz. Bd. IL, Hft. 2.—Afzonderl. Weim.
1818. 4to.

CarpessacH.) De Palma. Tubing. 1679.

HorrmanN, F.) De Caryophyllis aromaticis. Halaec.
1701. 4to.

Hermann, P.) Musaei Indici Catalog. Leid. 1711 80°.

Heister, L.) De Pipere. Helmst. 1740.

Burman, N. L.) (Vergel. Jaarg. 1. p. 127.) Flora
Indica cui accedit series Zoophytorum
Indicorum nec non Prodromus florae Ga-
pensis. Lgd. Bat. et Amstelaed, 1768. 4to.

CartureuserR, J. Fr.) De Gortice Caryophylloide
vulgo Culilawan dissert. 1753. 4to.

Etus, J. A description of the Mangostan and the
Bread-fruit. Lond. 1775. 4to.

Tuuxrsene, CG. P.) Arbor toxicaria Macassariensis.
Upsal. 1788. 4to.

«De Caryophyllis aromaticis. Ups. 1788.
«De Mvristica. Upsal 1788.
«__ De Oleo Cajeputi. Ups. 1787.

Deruae, Alire Refeneau). Dissertation sur les effets
d'un poison de Java, appeléUpas. Traité
sur la noix vomique et la fève St. Ignace.
Paris 1809. 4to. /

Macpoxarp.) On the Camphor of Sumatra. Äsiat.
Research. Edit. Lond. IL. 1801. p. 1.

Roxsuren, W.) A botanical description of Urceola
elastica or Gaoutchouc vine of Sumatra
and Poelo Pinang , with an account of
the properties of its inspissated Juice

(154)

compared with those of the American
Caoutchouc. ibid. V. p. 167.

Howisox, J.) Some account of the elastic Gum-vine
of Prince of Wales Island and of experi-
ments made on the milky juice which it
produces. With hints respecting the
useful purposes to which it may be ap-
plied. ibid. V. p. 157.

Huxrter, W.) Remarks on the species of Pepper
which are found on Prince of Wales
Island. ib. Ed. Gale. 4°. IX. 1807. p. 383.

Frruinc.) A catalogue of Indian medicinal Plants
and Drugs with their names in the Hin-
dustani ait Sanscrit languages. ib. XI.
1810. p. 153. (Vergel. Jaarg. L. p. 129.)

Roxsvren, W.) Descriptions of several of di mon-
androus plants of Zndia belonging to the
natural order called Scitamineae by Lis-
NAEUS, Cannae by Jussrru and Drimy-
Pen by Vexrtenar. ib. XI. 1810. p: 518.

Jack, W.) (add. ad p. 181. Jaarg. L.) Et in Ma-
laijan Miscellanies. Vol. . Beneool.
1822. No. VIL. p. 1—96.

Nees vox Esexseek, Tu. Fr. Li) Ueber Remwarprts
und Boole Entdeckungen auf Java.
Botan. Zeitung. 1823. II. p. 715.

( Veber die Vegetation des Berges Gedéh
auf der Insel Java, aus einem Schreiben
von D'. Bruue dd. 25 Oet. 1823. ibid. I.
p- 289.

« Aus Briefen von Brume uber Java; Reise-
berichte, Pflanzenschilderungen. ib. IL.
p. 577 en 676.

C Vorlaufige Nachricht von der Entdec-
kung der Rafflesia durch Brume. ibid.
p. 558.

(155)

Nees von EsexsrcK, Tu. Fr. L.) Bruchstucke aus ei-
ner Reise auf der Insel Java von D'". CG.
L. Bruxe. Ausder Bat. Zeitung. ubersetzt.
ib. II. p. #17 en 433.
« _Ueber ein neues Arzneimittel, Gort.
Alyxiae aromaticae. Branpes Archiv. IV.
1825. p. 95.
C Alyxia aromatica, mit Abbildung. ib.
VvIl. 1824. p. 220. |
«___ Ueber die Rinde der Gedrela febrifuga
_ Blume (Gedrela Joona Roxb.) ibid. XII.
1825. p. 35.
« Jeber die krijstallinische Substanz auf
der Rinde der Alyxia aromatica. ibid:
XXVIII. 1829. p. 1.
Renwaaor, G.J. CG.) (Vergel. Jaarg. 1. p. 319.)
Sylloge plantarum novarum. Ratisb. 2
Vol. 8vo.
Carica Papaija tegen Taenia cucurbitinia (n. Ì.
het sap der onrijpe papaija-vrucht). Bat.
Gour. 17 Nov. 1821. Vide et Jahrbuch.
der Gewächskunde von Serencer. 1818. 1
Bd. tE,
Aanteekeningen over den Papaija-boom en andere
Javasche geneesmiddelen. Batav. Gou-
rant. 1 Dec. 1821.
Warrz.) Waarneming over eenige nieuwe genees-
middelen (Gantharides Javanicae , Gum-
mi indicum, Herba Daturae, Folia et
Radix Galotropeos, Citrus Javanica,
Lignum Sappan, Flores Rosae Sinensis,
Oedjoeng grahab, Aqua oceymi, Aqua
foliorum persici, Radix Moringae). ibid.
1851. Decemb. No. 144, 146, 148 en
150.
Migver.) Mélanges botaniques. (Gycas circinalis L.

Cycas Gelebica.) Bullet. des Seienc.
Phys. et Nat. en Neêrl. 1839. p. 5648.

Mourper, G.J.) Analijse de T'Upas Antiar. ib. 1858.
p. 46-56.

Decarisne.) Description des Genres Deylaibpermum,
Pseudaïs et Gyrinopsis duw groupe des
Aquilariées. Annal. des Science. Nat.
2° ser. Vol. XX. 1843. Bot. p. 5542.

De Vriese, W. H.) Over eene Casuarina, op Suma-
tra ontdekt door F. Jurenvan. Tijdschr.
v. Nat. Gesch. en Physiol. 1844. DI. XI.
St. 2. p. 118117.

Hassranr, J. K.) (Adnotat enz. vergel. Jaarg. L.
p. 184.)— add. 1845. DI. X. p. 115-150.

( Papilionacearum quarundam Javanica-
rum descriptiones accuratiores. ib. 1844.
DL. XT. p. 49-111.

Loruncen, H.) Togt naarden Salakh (Eene mo-
nographie). Tijdschr. v. Neêrl. Imdie.
Jaarg. 1844. Aflev. IV. p. 141. en Afl.
VIL. p. 87.—Nat.- en Geneesk. Archief

„voor Neêrl. Ind. Jaarg. 1844. p. 221 en
p. 547.

«___ Beoordeeling van J. CG. Hasskaru’s Cata-
logus plantarum in Horto Botanico Bo-
goriensi cultárum alter. ib. p. 305.

C___ Observationes phytographieae praecipue
genera ef species nova nonnulla respi-
eientes. ibid. p. 372 en p. 599.

Br.) Overzigt der nieuwe genera en species voorko-
mende in de Botanie der Verhandelingen
over de natuurlijke geschiedenis der Ne-
derlandsche O verzeesche bezittingen. ib.
p. 406.

Natuurkundige reis van den heer Zorrmeen. ibid.

p. 485.

( 157 )
CG. Zoologie.

Burmasn, N. L.) Series zoophytorum Indiae Orien-
talis, quae, dum crescendi modo vegeta-
bilium naturam aemulentur, olim ab
antiquis botanicis pro plantis marinis
habita , atque inter eas recensita fuere.—
in Flor. Ind: 1768.

Vosmaer.) Description d'une espèce de paresseux.
Amst. 1770. c. fig. (Stenops tardigradus).

Scrrosser et Bonparrr.) De Lacerta Amboinensi, de
Chaetodonte argo, de Testudine carti-
laginea, de Rana bicolore, de Ghaeto-
donte diacantho. Amst. fig. 4to.

Warzen.) Surles Oeufs d'une espèce de coquille
des Indes Orientales. Trans. phil. No. 205

Maeponarp.) On three natural productions of Su-
matra. Asiat. Research. Edit. Lond.
ur. 1801.

«__On the Coral of Swmatra. ib. p. 7.

Camper.) Wouwou (Hylobates leuciscus Kuhl.) Al-
gemeene Vaderlandsche Letteroefenin-
gen. L. p. i8

Cuvier, F.) Description d'un Orang-outang et
Observations sur ses facultés intellectuel-
les. Anmal. du Mus. d’hist. nat. Tom.
XVI. Paris. 1810. p. 46—65.

Tuesrus.) Aanmerkingen over den Jocko of Orang-
Outang van Borneo of den Oost-Indischen
Bosch-duivel (Simia satyrus L.) In Kru-
SENSTERN's reize om de wereld. Nederd.
vertal. Dl. IV. 1815. 8vo. p. 158-180.

Temwrcex.) Histoire naturelle génerale des Pigeons
et des Gallinacées.

Morzau de Jonses.) Noticesur les poissons toxico-

phores des Ind. Orientales. Par. 1821. 8°
92° Jaane. 1° Arrev. 11.

(158 )

Wormes, E.) Descriptio physiologico-anatomica
cranii Simiae Satyri. Berl. 1825. 8vo.
Crankr, Aser) (Zie Jaarg. Í. p. 323). Et. in Edinb.
Philos. Journ. (Jan. 1827.) p. 371 et
(Jun.) p. 81.
Rarrries, Tu. Sr.) Gatalogue of Zoological speci-
mens. In Memoir of the Life and public
services of Tu. Sr. Rarrres etc. by his Wi-
dow. London. 1830. to. p. 653-697.
(Zoogdieren, Vogels, Reptilien en Vis-
schen van de Soenda-eilanden enz.)
«__ Correspondence with D'. Horsrreio. ib.
p. 602-652. |
«__ Correspondence with Drarp and Duvav-
cer. ib. p. 702-725.
Honrsriern.) Descript. Catalogue of Lepidopt. of
Ind. Comp.
_ Perrr.) Observationes nonnullae in Coleoptera In-
diae Orientalis. Monachis 1851. 4to.
Mac-Lrar.) Annulosa Javanica, ou déscription des
Insectes de Java, précédée d'un extrait
des Horae entomologicae. Paris. 1833.
Övo. (vergel. Jaarg. 1. p. 139.)
Muizen, S.) Observations faites dans une excursion
à Sumatra. Bullet. des Science. phys. et
Nat. en Neêrl. 1838. p. 57—59.—De Gids.
1837. No. 4. Wet. Bijdr. p. 1-8.
Mémoire sur quelques nouveaux Mammi-
fères de l'Ile de Borneo. Bull. des Scienc.
phys. et natur. en Neêrl. 1839. p. 30—
86. (Vergel. Jaarg. Il. p. 140).
Van per Hoeven, J.) Notice sur le genre Limulus et
les espèces qui y appartiennent. ibid. p.
60-61. Algem. Konst. en Letterbode.
18538. p. 265-267. No. 17. (Vergelijk
Jaarg. L. p. 522.

(159 )

Vrouk, G.) Recherches d'anatomie comparée sur
le genre Stenops d'Irricen. Nieuwe Ver- -
handel. 1° kl. v. h. Kon. Ned. Inst. DI.
X. p. 75.

ScureuDeR van pen Kork, J. L.G.) Antwoord op
eenige aanmerkingen, welke op deszelfs
bijdrage tot de anatomie van den Ste-
nops Kukang door W. Vrouw gemaakt
zijn. Tijdschr. v. Nat. Gesch. en Phys.
1844. DI. XI. St. 2. p. 123-156.

Owen.) Bericht uber die Section eines Orang-
Utang Weibchens (Simia Satyrus L.)
Forriee’sN. Notiz. Bd. XXX. 1844. p. 294—
295. Uit de Annals and Mag. of Nat.
Hist. 1844.

Muuren, S. en Sonrreer, H.) Over de tot heden be-
kende Eekhorens (Scirus) van den In-
dischen Archipel. Verhand. Nat. Gesch.
Overz. Bezitt. 1844. Zoolog.

Zeldzaam groote Orang-Oetan. Tijdschr. v. Neêrl.
Ind. Jaarg. VIL DI L. p. 118114.

BLEEKER.

en EG mr

Wetenschappelijke Berigten.

Buitengewone uitstootung van dampen

wt den Gedeh.

In de Javasche Courant van 29 Januarij j. 1. leest men

hieromtrent het volgende:
| Op den 23sten dezer, des morgens om half twaalf ure,
is uit den berg Gedeh, gelegen in de Preanger Regent-
schappen, eene zware rookkolom opgestegen, welke tot
3 uur na den middag zigtbaar was.

Bij de eerste uitbarsting van den rook is een brullend
geluid gehoord, hetwelk echter niet lang heeft geduurd.

Bodemverheffing bij Ambarawa.

In de Javasche Courant van den 22sten Januari jl.

wordt het volgende berigt:
De Adsistent Resident van Salatiga ontving voor eeni-
ge dagen van den MWedono van Ambarawa, het berigt,

(161 )

dat in den nacht van den Isten op den 2den dezer, na
eenen hevigen regen, in de rawak van Ambarawa, digt
bij de dessa Aowo Maiim, op eenen afstand van ruim een
paal van het fort Willem Z., daar waar de rivier Pan-
djang zich in de rawah ontlast, een bergje was opgere-
zen, ter hoogte van 20, ter lengte van 190 en ter breed-
te van 60 voeten.

Die ambtenaar begaf zich onmiddelijk derwaarts en ont-
waarde werkelijk op de aangewezene plaats, welke hij eenige
maanden te voren nog met water en moeras bedekt had
gezien eene ophooping van zwarte, moerassige aarde van
de aangegeven uitgestrektheid, welke echter toen gedaald
was tot 6 à 8 voet boven de omliggende rawah en zoo
week werd bevonden, dat men dezelve, zonder er in te
zakken, niet betreden konde; terwijl volgens het zeggen
der inwoners van Äowo Maútm, deze ophooping dagelijks
in hoogte afnam, zoodat dezelve langzamerhand geheel zal
verdwijnen.

Men vermeent, dat dit zonderling verschijnsel, hetwelk
reeds vroeger in de rawah van dmbarawa op andere plaat-
sen is waargenomen , moet worden toegeschreven, niet aan
eene vulkanische oorzaak, maar aan de werking van het
water, hetzij door eene ten gevolge der hevige regens
plaats gehad hebbende zwelling en daardoor veroorzaakte
persing, hetzij door eenige verborgen wel.

De inlanders evenwel blijven niet in gebreke om, ter
verklaring van dit wonder, tot bovennatuurlijke krachten
hunne toevlugt te nemen en wel tot de bekende slang
Baroe klinting, welke zich, volgens hun zeggen dien
nacht vertoond en een geluid gegeven heeft als dat van
vele menschelijke stemmen.

( 162 )
Aardheving te Modjokerto.

De heer H. A. Tromp deelt betreffende deze aardbeving
de volgende bijzonderheden mede.

In den avond van den Sden Februarij, omstreeks 74 uur
werden te Modjokerto drie elkander snel opvolgende vrij
hevige schokken eener horizontale aardbeving waargeno-
men, waarvan de golving zich-bewoog in de rigting onge-
veer van het zuiden naar het noorden.

De gesteldheid van het weder was, vooral in de laat-
ste de aardbeving voorafgegane dagen , droog en bijzonder
drukkend geweest. De waterstand der langs Modjokerto
stroomende rivier van Kedirie, teekende op de peilschaal
1,93’ minder dan op hetzelfde tijdstip in 1844, en 1,55”
minder dan in 1843 is waargenomen.

Kort voor en gedurende de aardbeving, die eenige se-
conden aanhield, hingen de wolken digt opeen, laag en
zonder beweging, tot dat dezelve zich onder een hevig on-
weder in een’ stortregen ontlastte. De thermometer wees
onmiddelijk na de aardbeving eene temperatuur aan van
77o Fahr., een temperatuurstand welke hooger is, dan
steeds op hetzelfde tijdstip bij gewoon westmousson’s we-
der is waargenomen.

Te Wonosalen, een passangrahan in het gebergte der
afdeeling Modjokerto, 20 palen zuidwaarts van de kotta
Modjokerto, ongeveer 2,000 voeten boven de zee gelegen, zijn
de schokken omstreeks 7 uur zeer hevig geweest en hernieuw-
den dezelve zich tegen 10 uur in een’ veel minderen graad.

Ook te Modjo-Redjo, 20 palen zuidwestwaarts van Mo-
djokerto, langs den grooten weg naar Kedirie, heeft de
aardbeving zich doen gevoelen.

Na de aardbeving was de weêrgesteldheid weder de ge-

wone van de westmoesson.

( 163 )

De heer Zromp deelt voorts mede, dat aardbevingen te
Modjokerto zeldzaam zijn; dat de regent aldaar, die er
reeds 18 jaren lang woont, in dien tijd van slechts 1 aard-
beving weet, die echter veel minder hevig was dan de bo-
vengemelde.

Aardbeving te Batavia en Buitenzorg.

In den avond van den 6den Maart 1845 omstreeks 10%
uur werd te Batavia eene ligte aardbeving waargenomen ,
die zich eerst openbaarde door kort opeenvolgende tril-
lingen en daarna eene eenigzins golvende beweging deed
gevoelen. Sommigen beweren dat dezelve van een dof
brommend geluid werd voorafgegaan. Het schijnt dat de
trilling of golving van het westen of het noordwesten kwam.
Zij hield ongeveer 1 minuut aan.—De lucht was helder,
doch in het rond vertoonde zich weêrlicht.

De standen van Barometer en Thermometer waren se-
dert den 28sten Februarij geweest als volet:

BAROMETER. THERMOMETER
(Celstus).

28 ’smiddags 3 uur — 759,65 Ned. str. — 270,5

1. ‘smorgens 8 » — 762,00 » — 26°,8
| » 10 » — 762,00 » — 27°,6
| ‘smiddags 2E » — 759,20 » — 29°,0
2. ’smorgens 85 » — 761,80 » — 250,0
a » 8 Ht 259,75 » =de)
3 » 10 » — 760,60 D — 28°,4
3. ’smiddags 3 »- — 757,60 » — 29°,6

(164 )

Maart.
A. _’smorgens 8 uur — 760,20 Ned. str. — 27,8
4. » 10 » — 760,50 » — 28°,6
4. ’smiddags 24 » — 758,40 » — 29°,5
5. ’smorgens 8 » — 760,45 > — 26°,6
6. > 8 » — 761,20 » — 28°,4
6. » 10 » — 761,70 > — 29°,2
6. ‘smiddags 3 » — 759,25 » 00,8
7. ‘smorgens 8 » — 762,00 » — 27°,2
rf » 9 » — 762,50 3 — 28°,0

In eenen brief van Dr. Swaving van Buitenzorg sub
dato 6 Maart j.l. wordt berigt, dat ook te Buitenzorg de
aardbeving omstreeks 10 ùre s'avonds van den 5den Maart
j.l. waargenomen is geworden. Zij hield daar ongeveer 30
seconden aan en had in eene horizontale beweging van
het westen naar het oosten plaats,

De Thermometer stond daar s'morgens 114 uur van dien
dag op 90° Fahr. en de warmte was drukkend. Den Aden
zoowel als den Sden was bijkans volkomen windstilte ge-
weest. Tegen 1 uur s'middags daalde de thermometer op
88 1° Fahr. De lucht was bewolkt; s'avonds 6f uur
stond de thermometer op 83° Fahr. Hevige regen en hevig
onweder volgden.—Tegen 1} uur was de natuur weder stil.
Voorts wordt gemeld dat in den morgen van den Sden de

Gedéh eene buitengewoon dikke dampkolom heeft uitge-

stooten.

(165 )

Hoogte der bronnen te Tjipannas.

Volgens eene mededeeling van den heer Mater bedraagt
de hoogte der bronnen te Zjipannas, de analijse van
welker wateren in deze aflevering van pag. 89—909 ge-
boekt is, 3,420 Rijnl. voeten = 1074 Ned. ellen, resulte-
rende deze opgave uit de berekening eener barometerme-
ting, door een der bekendste Wiskundigen dezer Indiën

bekend.

Botanische reis van den heer ZOLLINGER.

Nieuwe planten, vegetatie, doode krater en
warme wellen vanden Taroep (Lamongan).

De Redactie kan niet afzijn alsnog den volgenden brief
te plaatsen, door den heer Zollinger aan den heer Bleeker
geschreven en welke als een vervolg te beschouwen is op
het berigt, voorkomende in den Isten Jaargang van dit
Archief bladz. 483.

Waarde Vriend!

Gij hebt de goedheid gehad vroeger eenige berigten over
mijne reis door Oost-Java in het MNatuur- en (Genees-
kundig Archief te plaatsen. Welligt ook wilt gij volgen-
de aanteekeningen daarin opnemen.

Ik heb in het geheel gedurende mijne eerste reis door de
residentien Soerabaia en Passoeroean 543 species van
planten verzameld, van welke ik echter meerdere nog niet
heb bepaald en onderzocht,

zE

(166 )

Voor zoover mijne nasporingen thans gaan, geloof ik 13
nieuwe genera te kunnen opstellen en 116 stellig nieuwe
en 18 twijfelachtig nieuwe species, benevens 17 nieuwe
varieteiten en vormen gevonden te hebben.

Wanneer latere onderzoekingen deze getallen al fmogten
verminderen , zullen toch wel onder de onbepaalde zoovele
nieuwe planten zich nog bevinden, dat ik kan aannemen,
dat ongeveer 180 species en varieteiten (dus £ der gansche
verzameling) nog onbeschreven zijn.—Zulks overtreft ver-
re mijne verwachting, welke ik in een botanisch opzigt
omtrent Oost-Java koesterde , toen ik u verliet. Daarbij
heb ik 3 Familien, 19 Genera en 21 species der Javasche
Flora geteld, die wel is waar reeds bekend en beschre-
ven zijn, maar tot nog toe niet onder de planten van Java
werden gerekend. Bedoelde Familien zijn die der Gerania-
ceae, Epacrideae en Haemodoraceae, de eerste Euro-
peesch, de twee laatste Nieuw-Hollandsche. Van de Ge-
nera noem ik u voornamelijk als Europeesche, Geranium,
Alchemilla, Spergula, Torilis , Stellaria ; als Nieuw-
Hollandsche Pentachondra, Lagenophora; als Indische
Catha, Phaleria, Arthroisma enz. De species welke
nieuw voor Java opgegeven worden zijn meestal zoodani-
ge , welke haar vegetatie-middenpunt in de Molukken schij-
nen te hebben, zoo als: Aylocarpus obovatus Spreng.,
Scyphophora hydrophyllacea Gürtn., Tacca pinnatt-
fida Forst., Roxburghia gloriosioides enz., meest alle
(althans de genoemde) kustplanten.

De belangrijkste phytologische ontdekking is echter die
eener nieuwe species van Artocarpus, door de Javanen
Boeloe onko genaamd, welker melksap een, hevig vergif
moet zijn. Daarom heb ik dezelve ook Artocarpus vene-
nosa Zoll. et Mor. genoemd. Zij is een reusachtige boom ,
welke zeer zeldzaam schijnt te zijn, De inboorlingen we-
zen mij slechts een enkelen boom aan, die in de zuidelijke

(167 )

bosschen der afdeeling Malang, in het district Gondang
Legi groeit. Deszelfs vrucht gelijkt veel op eene MNang-
ka , doch is kleiner en ronder.

Sedert den 28sten December 1844 heb ik mijne reis op
nieuw begonnen, nadat ik eenigen tijd te Soerabaia was
verbleven om mijne verzamelingen intepakken.

Thans is het de residentie Bezoekte, in welke ik mijne
nasporingen denk voorttezetten. Den Aden Januarij heb ik
in gezelschap van de heeren Mermens, van de Poll en
van Rheede, van Probolingo uit den Lamongan beklom-
men of beter deszelfs Noord-oostelijken top, bij de inlan-
ders Goenoeng Taroep genoemd. Het weder begunstigde
ons niet. Tot nog toe had noch een Javaan noch een Eu-
ropeaan dezen top bereikt. De beklimming behoort echter
niet tot. de moeijelijkste en vermoeijendste welke ik tot nu
toe heb ondernomen.

…_ Wij verlieten de dessa Z'iries aan den N. 0. lijken voet des
bergs'tegen 6 uur ’s morgens, bereikten den top tegen 2 uur
en waren s’ avonds omstreeks half zes terug. -

Eerst had ik verwacht de Casuarina-vegetatie terug te
vinden, zooals ik ze op alle Oost-Javasche bergen, welke
door mij beklommen zijn, heb aangetroffen. Tot mijne
groote verwondering was er echter geen enkel specimen
der karakteristieke Casuarina montana Jungh. te zien
De vlakten rondom den berg zijn bedekt met Zmperataen.
wild Saccharum. Hooger komt de bamboegordel, meest-
al met doornige of klimmende bamboesoorten. Tusschen
2500 of 3000 v. betreedt men een woud van Pandanus,
tusschen welke zich slechts weinige andere planten ver-
toonen. Nog hooger vervangt eene schoone dreca den
Pandanus en de vegetatie des tops hiedt- noch bijzondere
eigenaardigheden, noch een heerschend voorkomen van
eenige familie aan.

Alleen verdient het opmerking, dat zelfs op deze hoogte

( 168 )

(van p. m. 6720—6750 v.) Allang allang en Glaga zich
van den kalen grond hebben meester gemaakt. Hoewel de
flora des bergs niet rijk is aan soorten, kan men dezelve
toch bijzonder weelderig noemen en ik wist mij niet te her-
inneren ergens op dit eiland eene zoo groote weelderig-
heid der vegetatie gezien te hebben.

De top des bergs is een ketel van een dooden krater,
die van het 0. 2.0. naar het W.Z. W. gerigt is, De rand
is n.l. in het 4.0. veel hooger dan in het N.W. De bo-
dem des ketels vormt eene met zand bedekte vlakte die
ongeveer 800 v. lang en 500 v. breed is. Het grootste
gedeelte van derzelver oppervlakte is met Saccharum digt
begroeid. De hoogste punt des rands zal omstreeks 500
voeten boven de genoemde vlakte liggen.

De berg is tot beneden (tot 3000 v.) toe met zwart vul-
kanisch zand bedekt. Nog lager is de humus de heerschen-
de bodem. Naar het Z.0. loopt eene kam, die aan beide
zijden halve ketels (vermoedelijk evenzoo doode kraterbo-
dems) heeft; dan dalen dezelve loodregt in een’ afgrond,
aan gene zijde van welken zich de rookende kegel des
bergs (de Lamongan s. str.) verheft. Van f'aroep uit
schijnt deze kegel zeer regelmatig en zonder kammen noch
ravijnen en geheel met fijn zwart zand bedekt. Van boven
is eene kleine bijkans effene vlakte, waarop eenige groote
rotsstukken verstrooid liggen.

De top des Lamongan zal naauwelijks 200 v. lager lig-
gen dan die des J'aroep. Beide zijn in eene regte lijn om-
streeks 45000 v. van elkander verwijderd.

De berg welke wij beklommen hebben heeft niet die tal-
rijke kammen en diepe kloven, welke men langs vele an-
dere vulkanen van Java ziet. Ik spreek hier van de 0 N.
en W. zijde van den berg. 2 of 3 zoodanige kloven lei-
den de wateren tot in de vlakte.

Nabij Ziries, digt bij de beek Ziries, onmiddelijk aan

( 169 )

den voet des bergs bevindt zich eene warme bron van
zuurwater of beter eene menigte warme bronnen bij el-
kander. Het water derzeive bezit eene temperatuur van
39,9 -42,5° C. (108E —1II1° Fabr.) Ik heb eenige fles-
schen zorgvuldig met hetzelve gevuld en het u tot onder-
zoeking laten toezenden.

Een merkwaardig verschijnsel eindelijk is de krans van
kleine meertjes, welke aan den voet des Zamongan gil-
gen. Tot nu toe heb ik 4 derzelve bezocht; den Zonae
Agoong N. oostelijk van den F'aroep, 3 palen van Ziries
den Ranoe Sagaran N. oostelijk van denzelfden berg, 2
palen van Ziries , en de Ranoe’s Bedalien Klakka, bei-
de N.W. westelijk van den Zamongan gelegen. Nog an-
dere moeten zich aan de zuidelijke helling des bergs be-
vinden, doch deze heb ik nog niet gezien.

Ik geloof dat deze opmerkingen niet overbodig zullen
zijn, daar zij een’ zeer merkwaardigen berg betreffen , over
welken nog weinig of niets geschreven en die bijna nooit
bezocht is.

Wanneer gij later van mijne verdere berigten weder ge-
bruik wilt maken, zal ik zoo vrij zijn u verdere aantee-
keningen betreffende mijne reis te zenden.

Intusschen blijf ik enz.

ZOLLINGER,

Klakka,
Afdeeling Malang.
15 Jan. 1845.

( 170 )

Warme bronnen bij Tiries.

In een later berigt meldt de heer Zollinger nog betref-
fende de warme bronnen bij Ziries, waarvan hierboven
spraak is, dat de inlanders beweren, dat het water sedert
de laatste 3 maanden veel warmer is geworden.

Op de steenen in de bronnen zet zich een roestkleurig
bezinksel neder. Ook borrelt van tijd tot tijd zwart zand
op. De luchtblazen welke opkomen bersten onmiddelijk op
de oppervlakte. Bijzondere reuk in de nabijheid der bron-
nen niet waarneembaar. Slechts een onbeduidend spoor van
die groene Confervenachtige zelfstandigheid , welke men in de
zwavelbronnen zoo dikwerf waarneemt. Eene brandende
kaars aan de oppervlakte van het water gehouden brandt
rustig voort.

De heer Zollinger heeft 10 verschillende grootere wa-
terstralen kunnen onderscheiden, welke uit den grond
sprongen. Zij bevinden zich binnen eene ruimte van on-
geveer 10 voeten lengte en 8 v. breedte.

Blijkens eene qualitatieve analijse in het Scheikundig La-
boratorium te Weltevreden gedaan, bevat dit water de
volgende bestanddeelen :

Acidum carbonicum.
Carbonas calcis.

» magnesiae.

DJ protoxydi ferri.
Chloruretum sodii.

» calcii.

» magnesii.

p potassii.
Silica.

Materies orgaica.n

(171)

De resultaten eener quantitatieve analijse van dit water,
zullen in eene volgende aflevering van dit Archief mede-
deeld worden.

Volgens den Adsistent Resident van Probolingo, die
de goedheid heeft gehad , het door den heer Zollinger
verzameld water herwaarts te doen zenden, ligt de plaats
waar de bron van Zirtes gevonden wordt, ongeveer 1200
voeten boven de zeevlakte. |

_Orang-Oetan van bijzondere grootte.

In het Tijdschrift van Neêrl. Ind. 1845. Dl. L. p- _H3.
komt het volgend berigt voor:

Ongeveer drie uur van de hoofdplaats van Pontianak,
(eiland Borneo) is dezer dagen een Orang-oetan gevan-
gen van eene zeldzame grootte en een inderdaad mons-
treusch voorkomen. Hij was van het mannelijk geslacht;
en woog 150 oude ponden, na al zijn bloed. door eenen
hem in den strot toegebragten diepen klewang-houw, ver-
loren te hebben. Op den grond uitgestrekt, met de ar-
_ men uitgerekt, meette hij wee Nederlandsche ellen en vijf
palmen, hetgeen , zoo ik mij niet vergis, ongeveer acht
voet Rhijnlandsch is. De omtrek van zijnen buik bedroeg
een el en vijf palmen. De lengte van elken arm was iets
meer dan een Nederlandsche el: over de borst was hij vijf
palmen breed.

Van de kruin van het hoofd tot aan het stuitbeen
haalde hij eer el en drie palmen; de lengte der bee-
nen totaan de voetzolen was vier eneen halve palm ; waar-
uit ís optemaken, dat hij , regt opstaande, de armen ne-
derhangende, eene lengte had van meer dan vijf en een

(172)

halven voet Rhijnlandsch. De dikte of omtrek van den
bovenarm bedroeg drie en een halve palm; die van.
den voorarm bij de elleboog iets minder dan drie pal-
men ; die het gewricht van de hand twee palmen. De
hand en vingers, open liggende, waren lang drie palmen ;
de hand zelve een palm zes duimen; en de middelste vinger
een palm en vier duimen. De grootste breedte der hand
bedroeg een palm en anderhalve duim; de middelste vin-
ger had een’ om vang van een palm, terwijl eindelijk zijne
gesloten vuist, bij afmeting is gebleken te beslaan drie
palmen en vijf duimen. De kop echter was niet zoo groot
als die, welke voorleden jaar mede bij Marianna’s-oord
is gevangen, door den heer Adsistent Resident C. #. Bou-
driot aan het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en
Wetenschappen gezonden, en thans aldaar in het Mu-
seum bewaard wordt.

Het dier heeft vier goed aangebragte geweerkogels door-
gestaan ; de vierde echter hem den voorarm verbrijzeld heb-
bende, is hij van eene hoogte van ongeveer 60 voeten uit
eenen boom naar beneden getuimeld. Op den grond te regt
gekomen, trachtte hij zich nog te weêr te stellen, maar
met behulp van pieken en Alewangs maakten twee Chi-
nezen hem met moeite af: iets, waarin zij. verklaard heb-
ben nimmer geslaagd te zullen zijn, indien het monster
door zijne zware wonden en door zijne val niet buiten ge-
vecht was geraakt. Hij zag er, met eene gapende en
bloedende wond aan den gorgel, die bijna was afgestoken ,
schrikverwekkend uit : zijne spierkracht, te oordeelen naar
zijne armen en handen, moet verbazend zijn geweest. De
roode, ruige haren, waarmede zijne huid bezet was, waren
meer dan {wee palmen lang, hetgeen in schijn nog meer
tot zijne dikte toebragt.

( 173 )
Gezondheidstoestand. te Amboina.

De Officier van Gezondheid Iste kl. Wassink berigt van
Amboina, dat de daar geheerscht hebbende ziekte geheel
opgehouden heeft zich te uiten en de gezondheidstoestand
der bevolking thans niets te wenschen overlaat.

Het gouvernement had autorisatie verleend tot het op-
rigten van een reconvalescentenhuis te Waij- Nitoe,
eene streek, welke, hoezeer op slechts geringen afstand
van de stad Amboina gelegen, door de ondervinding be-
wezen is veel gezonder dan _dZmboina te zijn.

Voorloopig had men reeds te Waij-Nitoe eene reconva-
lescentenzaal gebouwd en daarin meerdere convaleseenten
opgenomen , welke ook spoedig hersteld waren.

Door het ophouden der ziekte was dat: gebouw reeds we-
der ledig en de heer Wassink gelooft, dat de ziekte niet
zal terugkomen en dat alzoo de daarstelling van het ei-
genlijk reconvalescentenhuis overbodig zal zijn.

Hoezeer ook gewenscht wordt, dat dmboira van des-
zelfs noodlottige epidemie mag verschoond blijven, twijfelt
men echter daaraan, vermits reeds vroeger gunstige inter-
missies in de epidemie zijn waargenomen. Men zal dus
voorzigliger handelen nog niet van de daarstelling van het
reconvalescentenhuis aftezien, maar eerst aftewachten wat
de ondervinding omtrent het bepaald wegblijven der epide-
mie zal leeren. In dien geest heeft dan ok het gouver-
nement besloten, met de oprigting van het geprojecteerd
gesticht nog twee jaren te doen wachten, om, wanneer de
epidemie zich dan niet weder zal hebben vertoond, -be-
paaldelijk van de oprigting van bedoeld reconvalescenten
gebouw aftezien.

ge Jaanc. Ìΰ Arrev. 19.

(174)

Bevordering bij het Geneeskundig personeel
naar de Nota's van bekwaamheid.

Het ancienniteitstelsel, hetwelk langen tijd ondermijnend op
den zedelijken en wetenschappelijken toestand van het ge-
neeskundig personeel heeft gewerkt, is, door de invoering
der bevordering der Officieren van de geneeskundige dienst
naar de bij het examen verkregen Nota's van bekwaam-
heid, in zooverre omvergeworpen, dat hetzelve thans nog
slechts in werking blijft voor de officieren der geneeskun-
dige dienst, welke gelijke nota’s van bekwaamheid zich
hebben verworven.

Deze gewigtige verandering, welke niet dan krachtig en
gunstig op het personeel, de dienst en de wetenschap kan
terugwerken, opent thans de zoo lang reeds gewenschte
gunstiger vooruitzigten op bevordering en zal, zoo gehoopt
wordt, vele kundige geneesheeren in Nederland overhalen
zich aan de geneeskundige dienst dezer Indiën te verbinden.

Evenals in Nederland de bevordering bij de geneeskun-
dige dienst bij Concours plaats heeft, is het een punt van
overweging geweest, het concours ook hier intevoeren.
Evenwel laten de plaatselijke gesteldheid dezer bezittingen ,
derzelver uiteengelegenheid en het beperkt personeel die
invoering niet toe, en is het het geschiktst bevonden, dat

Concours in eene concurrentie door Nota’s te wijzigen.
hd

Berigten betreffende het Bad-etablissement
te Selocaton.

In de maanden December 1844 en Januarij 1845 zijn nog
de volgende ziekten onder behandeling gekomen.

( 175 )

No. 28. Lues inveterata. Opzwelling der nekklieren. Sy-
philide pustuleuse merisée (Alibert).

No. 29. Mania. Uitgestrekt absces aan de regterzijde van
den hals.

No, 30. Induratio glandularum inguinalium syphilitica.

Dolores osteocopi. Lichen syphiliticus. Hepatitis

chronica.

No, 31. Acne indurata. Rheumatismus chronicus.

No. 32. Hypertrophia lienis. Hydrops universalis.

‘No. 33. Physconia hepatis. Hydrops ascites,

No. 34. Hypertrophia lienis. Hydrops universalis. Diar-
rhoea atonica.

Van de 34 lijders , welke gedurende de eerste 9 maanden
na de opening van het etablissement zijn onder behande-
ling geweest , waren Ie Maart 1845 hersteld 15, overleden
4 en deels gebeterd deels niet gebeterd 15. Op den Isten
Maart bleven nog onder behandeling 10 lijders, en wel
No. 1, 3, 10, 17, 21, 26, 30, 32, 33, 34.

De heer Mandt, de kundige geneesheer aan wien de
„ geneeskundige behandeling der badgasten is toevertrouwd,
heeft een verslag aan de Redactie doen geworden, waar-
in de geneeskrachten van het badwater uitvoerig worden
beschouwd en door de verkregen resultaten gestaafd. Van
dat verslag zal voor eene volgende aflevering van dit tijd-
schrift worden gebruik gemaakt.

VERANDERINGEN 1x ner GENEESKUNDIG PERSONEEL.
Van 1° Januarij tot 1° April 1845.
ix |

NEERLAND'S OOST - INDIE.

MILITAIRE GENEESKUNDIGEN.
Bijgekomen.
Offic. v. Gez. 35° kl. W. Jarosen (van de Nederl.

Marine overgeplaatst).

« _« « 39° kl. Prraun.

Afgegaan.
Offce. v. Gez. I°kl. GG. Morren {op verzoek ge-

pensieeneerd).

« ec « 2° kl. J.P. Quarreno (op verzoek ge-
pensioeneerd).

« _c « 3° kl J. J. Hormann (overleden).

Bevorderd.

Tot Birig. Offic. v. Gez. 2° kl. de Ofhie. v. Gez. 1°

kl. Pa. À. Frounm.

« Office. v. Gez. 1° kl. de Offic. v. Gez. 9 kl. C.
W.B. Vorer.

« Offic. v. Gez. 9° kl. de Officteren v. Gezondh.
der 3°kl. W. Hers, J. M. van Leem en P.

DLEEKER.

« Office. v. Gez. 3° kl. de elève bij de Geneesk.

dienst Prrauu.
CIVIELE GEN EESKUNDIGEN.
Bijgekomen.

D'. Jonnsron (admissie verleend als practiserend
geneesheer te Batavia).

OVERPLAATSINGEN

VAN HET

MILITAIR GENEESKUNDIG PERSONEEL

Van 1° Januarij tot 1° April 1845.

OFFICIEREN VAN GEZONDHEID.

Dirig. Offic. van Gezondh. 2° kl. Pr. A. Fromm van
Batavia naar Samarang.
Offic. v. Gez. 1° kl. G. Wassink van Amboina naar

«

«

«

«

Batavia

1° kl. CG. G. pe Bruin (van buiten In-
disch verlof terug) naar Salatiga.

1° kl. CG. W. B. Vorer van Palembang
naar Batavia.

2 kl. L. Lenner van Batavia naar
Tjanjor.

2° kl. F. J. Krursskens van Magelang
naar Fort Erfprins.

2° kl. J. Worrr van Batavia naar
Tagal.

2° kl. F. Erp van Zagal naar Peka-
longan.

29° kl. W. Nieuwennuizen van Batavia
naar Magelang-

9e kl, P. van per AREND van Roon van

Fort Erfprins naar Pontianak.

2° kl. E. CG. W. Hennr van Sourabaija
naar Batavia.

2 kl. J. M. van Leer van Samarang
naar Macasser.

3° kl. A. Bauurrr van Serang naar
Batavia.

Offic. v. Gez.

«

«

«

( 178 )

35° kl. A. E. Waskrewirz van Peka-
longan naar Batavia.

85° kl. J. Moxniee van Samnarang naar
Batavia.

53° kl. P. Prurscers van Batavia naar
Serang.

3° kl. M. Fm. Rerrcue van Madioen
naar Salatiga.

8 kl, G. Swavme van Kedong-kebo
naar Buitenzorg.

3°kl. O. G. J. Mounike van Batavia
naar Kedong-kebo.

OFFICIEREN VAN GEZONDHEID VAN VERLOF UIT EUROPA.

Offic. v. Gez. 1° kl. G. ne Brum.

(« «
« «

«
(

ge kl. EF. A. M. Scnurrz.
3e kl. CG, A. Haagse.

THERMOMETER - STAND

OP HET

EILAND ONRUST.

GEDURENDE DE MAANDEN
OCTOBER, NOVEMBER rex DECEMBER 1844.
nn

Ditûnt ’sMorgens ’sMiddags ’s Avonds
8 uur. l uur. 6 uur.
Oct 1 | 80 graden. 88 graden. 18 graden.

» 2 81 » 81» 792 »
» 3 AN 88% » 80 »
» 4 80 » 86 » 804 »
» WET rn LC NARE EED
» 6 80 » 88 » Rp
» 7 80 » 885 » 83 »
» 8 80 » ai 83 »
» 9 719 py 86 » 81E »
» 10 SOD Sr He 82 »
» 11 80 » 88 » BU»
» 12 791 » KE 82 »
» 13 82 » 882 » 83 »
» 14 MRE ODS 80 »
» 15 TE. 86 » 1 ERD
» 16 | 80! » 87 » 80 »
» 17 79 » 86 » 81 >
» 18 80 » 872 » 80 »
» 19 8l » 88 » 8lL »
» 20 80 » 885 » BRT
» 21 81 » 89 » 80 »
» 22 18 ex 88 » 81 »
» 23 | 78E » 88 » 82 »
» 24 st » 882 » 80 »
» 25 82 » 89 » BEL ip
» 26 81 » 87 » 82 »
» 27 80 » 87E » 83 »
DN 28 | 830 » 86 » 19 y
» 29 BE Ain 871 y 191 y
» 30 8l » 88 » 80E »
» 31 SIE » 87 » 80 »

(180 )

Maand NOVEMBER.

’s Morgens ’s Middags ’s Avonds

Datum.
8 uur. l uur. 6 uur.

Nov.

81 graden. 89 graden. 80 graden.
18 » » 8
»
»
»
b
»
Ti 'y
»
De
»

DCO ml FD OT Go he

(181)

Maand DECEMBER.

gement ’s Morgens | ’s Middags ’s Avonds
8 uur. | | uur. 6 uur.
Dec. 1 | 81E graden. 88 graden. 80 graden.
» En 80 » 89 »y Sl »
» 3 ER 89 » 80 »
Ni AK 805 pn Dk: 795 »
» 5 | 787 » 83 » 82 »
» 6 LES 89 » 83»
» 7 785 » 88 » BE
DN 8 17Ì » 86 » rd aen:
» 9 18 _» 87 » 80 »
» 10 115 » 871. » 7 »
» 1 80 » 885 » 17 >
» 12 19 py 88 » ki mdk
» 13 if: SONS 84» 195- »
» 14 | 10E y 89 » vt A
s lut5fe89 vp 88» 82»
» 6 h-8k » 88 >» 80»
» 7 Ci AE 85L 5 Bis 0
» 13 89 » tdk 80 »
y TS 89 » 81 »
» 20 cl A 85 » 1877»
» MEDE » 84 pz Wi OR
> 22 | 80 » 85 » 194.»
» 25 79 » 87 » 8! »
» 24 80 » 881 » 18E »
» 25 BA» 91 » 80 »
» 26 89 » 838 » ES EE
» | 27 | 795» 85E » FR ian
> | 28 80 » 865 » | 791 »
» 29 80 » or E 89 »
» 50 80 » 88 » 80 »
» | 3} 81 » RAE 81 »

Geobserveerd door den Offie. van Gezondh. 3° kl.
op Onrust,

WACHENFELD.

AANMERKING.

Op verzoek van de schrijvers wordt HH. Inteekenaren
bekend gemaakt, dat van onderstaande stukken:

Bijdragen tot de Anatomie en Physiologie van den Fun-
gus medullaris door Dr. Sr. en

Genezing van Fistels uit bubones post gonorrhoeam ont-
staan, na het gebruik van Salmiak in klimmende giften;
Schrijvers zijn: van het eerste Dr. A. F. W. STUMPFF:;
van het tweede J. MUNNICH,

|

CERSG]

\MOMETEF

t-constitutie was Ca-
Onprwijl het bilieuse als
se is voorgekomen.
Tes
F
F
‘SM vergezeld van hevige
AMeteorische verschijn-

On, der sterren bij weer-
ad meermalen opge-

[8 uur

WAARGENOMEN ZZERMOMETER -STANDEN

SMORGENS.

Bt uur.[9 uur.{10 uur

1 uur.|12uur.

1 uur.f3 uur.

zoo

5 uur.

MEDE

WIND S-

DE

DE WIND DES

Oostelijk.
O.N.o.,Z.0.,Z.o.eno.

Zuid Westelijk.
N. O en 0. Z. 0.
Zuid Oostelijk
Z, O en Z. W.
0. Z. O., Zuid en O,
Zuid Oostelijk.
»
Oost en 0. Z. 0.
N. 0.
Z. Oen Z. W
N. O en 0,
ZO:
Zuid Oostelijk.
N. O en 0,
Z. W.
Z. Oost en Z. West.
ZLO,NN W‚NenN0,
Luid Oostelijken Z.W.
L.O. en Z. W.
If ZL, O en O.
Zuid Oostelijk

Zuid Oostelijk,

»

Oostelijk.

THERMOMETER

WEERSGESTELDHEDEN

FARHENHEIT

AMBOINA,

TE

GEDURENDE DE MAAND SEPTEMBER

1814, |

Win,

Ongestadige koelte.

»
Zwakke wind.
Tegend. avon“ sterk!
Flaauwe koelte,
Flaauwe wind.
\sMidd. sterke wind!
wind.
Ongestadige koelte

Ongestadig.
Zwakke wind.
Flaauwe koelte.
Ongestadige koelte.
Flaauwe koelte.
Flaauwe wind.
Ongestadige koelte,
Flaauwe wind.

Ongestadig.

Zwakke wind.

»
n

Flaauwe koelte,

Zachte wind.

Sterke wind
Ongestadige koelte.

Zachte wind.
Flaauwe koelte

STERKTE VAN DEN

Zachte wind.

WEEnSsGESTELDUELD.

Dikke lucht met zeare regen.

Dikke lucht, aanhoudende regen, ’s avonds onweer.

Dikke lucht met veel regen.

Ongestadigestortregens, daarnaophelderend omceder

Betrokken lucht, 's avonds regen
Bewolkte lucht met een weinig regen
Ongestadige buijige lucht met goed weder.
Holdere toolkendrijvende lucht.
Mooi weder, wolkdrijvende lucht.
Wolkdrijvende lucht, goed weder.
Heldere lucht, moot weder
Mooi weder.
Regenachtig weder.
Ongestadige dikke lucht, veel vegen.
Heldere lucht, moot weder.
Heldere lucht, moot weder.
Botrokken lucht, weinig regen
Goed weder.

Betcolkte huijige lucht, veel regen, onwedor.
Heldere lucht, mooi weder.
Heldere lucht, mooi weder.
Heldere lucht, goed weder.
Bewolkte lucht, mooi weder,
Regenachtig weder.
Wolkdrijvende lucht, mooi weder.
Botoolkte lucht, 's avonds wegen
Buijige lucht, met regen

Ongestadige koelte.)

Zachte wind.

Regenachtig weder.
Regenachtig weder.
Betrokkene lucht, regenachtig weder.

AANMERKINGEN.

De heerschende ziekte-constitutie was Ca-
tarrhaal Rheumatism, terwijl het bilieuse als
intercurrerende coustitutie is voorgekomen.

De onweders waren vergezeld hevige
Electrische ontladingen.—Meteorische verschi
selen, zooals verschieten der ster bij weer-|
lichten werden des nachts meermalen opge
merkt

Amnorixa, den 1" Ortohor 1844,
De Chlrurgijn Majoor,

Wassiuk,

|
N WE

)METER

d even als in de vo-
echter nu meer zuiver
‚geobserveerd, terwijl
preurrerend constitutie

d was over het alge-
‚ de temperatuur des
l hooger zijnde dan die
_N nog somwijlen een
r hitte hebbende on-
lve desniettemin zeer
waren na evenredig-
erden geene sprongen
pgemerkt, buitendien
warmte getemperd door
eerscht hebbende win-
s middags het sterkste
n- en onweersbuijen
Aartoe bijgedragen.

8
|

En
enz
.

ei En
>

mj jj jj jm

WAARGENOMEN THERMOMETER -STANDEN

SMORGENS SAVONDS.

uur./9 uur.j1Ouur.|11 varieer 1 uur[3 uur|5 uur? uur
Ba 82 82 8 ER 84 83
81e 82 83 84 n Bi » „
82 „ ’ 83 83e n n

„ 83 » » 8 „ »

» D B Bh EA » » n
ös D ” „ 8 85 85 84
82 83 83 8 » » ”
83 n » 8 8 8
82 83 » Bh n » 8 82

n Be „ » » 85 Bh
Ba B 85 85° 8ó 8 » »
82 Br Bh » „ » n
83 85 85 n » 86 „
Li 83 84 BA 85 83°
82 83 8u 85 85 » »
83 Bá n » 86 84e

» 8 » Bö n n D 83°

» » 8 ‚ » 86 8 81

» » » Bi 85 82

» ] Bh » » » »
Bh 85 n 86° 86 83

» Bh » 8 86 » P] »
82 8 8 85 85 8 82
8 8 » » 8 Br gar 80”
88 8 » 8 85 86° 86° 83
Bu 8 86 87 87 87° 8u

» n 85 86 85 86° »
8e B » B 83 84 82
82 63 B B Bi b° 83

n n 8 B Br » »

„ 88 85 Bi 86 Be 86 »

Als MEDE

WIND'S-

DE

DD

DE WIND DES

TEN URE.

Zuid Oost en N.
Noord en _N. 0.
N. O en Z, W.
Oostelijk.
Oost. Z, O en 0.
Luid- oostelijk,
»
Zuid-oost.
L.L.W. door'tO. EN.
Z. W. en Z. 0.
ZLuid-oostelijk.
Z. 0.

Z. 0.
Luid-oostelijk,
N. 0.
L.O. 1.0. en ONO.
Zuid.
Zuid- oostelijk.
1,0.

Z. O, en Oost.
Oost en Z. O,
Zuidelijk.
Luid-westelijk,
Zuid Oost tot. N, O.
Oostelijk,

Z. O. en Z. W.
Noord-westelijk.
ZL. O. en Oost.

N. 0. en Noord.

Z. Oostelijk.

THERMOMETER

FARHENHEIT

STERKTE VAN DEN

Wix.

Flaauwe koelte.
«
Zwakke wind.
Flaauwe koelte.
«
Stevige koelte.

u
Flaauwe koelte.
15
Flaauwe koelte.
Zachte wind
Sterke wind,
«

Zachte wind.
Sterke wind

Sterke
Matige

wind.
wind.

Sterke wind.
Matige wind.
Zachte wind

Flaauwe wind.
Matige wind.
Sterke wind.

€

Ongestadige koelte,

Ongestadige koelte.

Ongestadige koelte

en WEERSGESTELDIEDEN 1e AMBOINA, GEDURENDE DE MAAND OCTOBER

1844,

WEEnRSGESTELDHEID

Buijig ”s avonds, goed min of meer betrokken weer:

Regenachtig.
Gestadige regenachtige lucht.

Bewolkte en betrokken lucht, regèn, donder on bl.

Overdrijvende lucht, 's morgens vegen.
Overdrijvende lucht, moot weder.
Betrokken lucht, regenachtig weder.
Wolkdrijvende lucht, regenachtig weder.
Betrokken lucht met regen en donder.
Overdrijvende lucht met regen.
Heldere lucht met goed weder.
Wolkdrijvende lucht met mooi weder.
Heldere lucht, goed weder.
Wolkdrijvende lucht, goed weder
Goed weder.
Wolkdrijvende lucht, *s avonds regen.
Botrokken lucht.

Bewolkte lucht, goed 1weder.
Ongestadige en heldere lucht, goed wedor
Heldere lucht, mooi weder
Wolkdrijvende heldere lucht.
Wolkdrijvende lucht, 's avonds regen.
Bowolkte lucht, goed. weder.
Ongestadige bewolkte lucht met rogen.
Betwolkte lucht, goed weder, donder on bliksem inhet O.
Bewolkte lucht, mooi weder.

Bewolkte lucht, 's nachts onweor, donder en bliksem,

Bewolkte en betrokken lucht, zware donderbuijen,

Wolkdrijvendelucht, ‘savonds schoon, ‘snachts regen.

Buijige lucht met regen, 's avonds schoon weder,
Bewolkte lucht echter mooi weder.

AANMERKINGEN.

In deze maand werd even als in de vo-
rige, een goedaardig echter nu meer zuiver
Katarrhaal karakter geobserveerd, terwijl
het bilieuse als intercurrerend constitutie
waargenomen is

De weersgesteldheid was over het alge-
gemeen zeer gunstig, de temperatuur des)
|dampkrings, alhoewel hooger zijnde dan die

der vorige maand en nog somwijlen cen
drukkender en lastiger hitte hebbende on
dervonden, was dezelve desniettemin zeer
gestadig, de nachten waren na evenredig
heid warm, en er werden geene sprongen
in de temperatuur opgemerkt, buitendien
werd deze verhoogde warmte getemperd door
de in deze maand geheerscht hebbende win-
den, welke vooral des middags het sterkste
waren, ook de regen- en onweersbuijen
hebben het hunne daartoe bijgedragen.

Weerlichten en verschieten der sterren
heeft men meermalen waargenomen — dit
laatste hoofdzakelijk bij de heldere sterren

hemels, welke aan Ambotna eigen schijnen
te zijn.

en Kacseated

Pe November, 1844.
De Chirurgijn Majoor,

Wassink.

Amnorxa, den

BERIGT.

De Redactie berigt hierbij aan de lezers
van haar Tijdschrift, dat haar medelid,
de heer P.J. Goperrov door omstandigheden
wenscht aftezien van de mederedactie van
hetzelve. Het is voornamelijk door de be-
moeijingen van den heer Goperror dat dit
Tijdschrift is tot stand gekomen, het eerste
Tijdschrift, wat hier witslwitend voor de
Natuur- en Geneeskundige wetenschappen is
geopend. De gewigtige dienst hierdoor aan
de wetenschap bewezen, zal door veder wor-
den erkend en de algemeene bijval welken
dit Tijdschrift van af deszelfs geboorte is
ten deel gevallen, strekt daarvan ten bewijze.
De blijvende leden der Redactie wenschen de
genoten belangstelling en deelname van het
publiek te blijven behouden en zullen niet
nalaten te trachten de belangrijkheid van
hun Tijdschrift te verhoogen.

De blijvende leden der Redactie

M. J. E. MULLER,
P. A. FROMM,
P. BLEEKER.

5 / Arle
h
4
8
:
KAR kh
Uh)
it id E
a HOP p AA
E bd
En A ' Kot! Ì
«
Ì fi

Ee
ki
et
er

%
AOK SS. |
Dd u . Ki \

ik

EVAG OH ETE

AE ATEN

Wi, EEP Ae
p K yi nl le

if

ide dn Je iik EM
ji a ESE 6
É ak

in

Pi ' jk te
EMD Sil PD A

il
se Are, ú e ij
f R n ese ite
vi A di
j / É 9
Sf
À Î
fi Kak 17 (
Ky . kas
Î \
é gs
ur
oe
het senl
k 1
4
/ A

PAPILIONACEARUM
QUARUNDAM JAVANICARUM

DESCRIPTIONES ACCURATIORES.

9. Desmodium (Eudesmodium) umbellatum DC.

Quoad Genus et Subgenus. Cf Endl. Gen. 6615.

Quoad Specitem. Cf. DO, Prdr. IL. 325. L. WlId.
Spec. plaut. III. 1182. 30, cujus descriptio autem ad
varietatem &. DC. Ll. c. pertinere videtur; — Brm.
Ind. 166. Ejusd. Zeyl. 115. deserpt. et t. 51. Rumph.
amb. IV. 112. 1. t. 42. 52,

Frutex arborescens 8—10 ped. altus et ultra, ramo-
sissimus; rami erecti et patentes cortice flavescenti-cine-
reo tecti teretes subglabrati virides apice angulati subte-
tragoni sericeo-pubescentes; stipulae caducissimae per pa-
ria in unicam 2-fidam oppositifoliam amplexicaulem con-
natae sericeae, apices acuminati 0,4 poll. longi ; stipel-
lae ad ortum foliolorum minutissimae filiformi-subulatae
0,1 poll. longae ; foliola ovato-elliptica ovalia , ovali-s.
ovato-oblonga obtusa s. acutiuscula, terminale 6,0—2,3
poll. longum et 3,5 — 1,5 poll. latum, lateralia 4,3—1,8
poll. longa et 2,5—1,0 poll. lata. supra $rasina subtus
griseo-glaucescentia utrinque minutissime adpresse pu-
bescentia, pube supra dein subevanida; pedunculi
axillares solitarii patentes 0,3—1,0 poll. longi teretes
minutissime puberuli; flores in apice pedunculi ia
2° Jaare. 2° Arrev. 13.

(184 )

racemum brevissimum densissimum dispositi; alabastra
bracteis lineari-lanceolatis acuminatis deciduis tecta
capitulum subeonicum formantia, dein floribus ecentra-
libus inevolutis deciduis inflorescentiam umbellatam
referens; flores succedanei saepissime in eodem peduncu-
lo fructus jam evoluti eum floribus rep eriendi ; bracteae
bracteolae et calyx pariter ae pedicelli fructusque haud
plane evoluti densissime sericei ; bracteolae 2 ad apicem
pedicelli 0,2 poll. longi patentis teretis, in anthesi per-
sistentes lineari-lanceolatae concavae acuminatae 0,1 poll.
longae calycis tubum subaequantes ; calyx tubulosus vi-
ridi-flavescens 0,25 poll. longus, “tubus subtetragonus,
limbus tubo longior 4-fidus patentissimus, laciniae ob-
longo-lanceolatae acuminatae, superior latior, inferior
paulo longior ; corolla albida , vexillum obovatum patens
0,4 poll. longum 0,3 poll. latum ; alat 0,5 poll. longae
0.07 poll. latae lineares acutiusculae; supra unguem
earinae adglutinatae ; carina 0,6 poll. longa 0,15 poll.
lata subfalcata margine superiore conniventi nune con-
glutinato nee connato, acutiuscula ; stamina l-adelpha
carinae apicem attingentia; filamentum vexillare supra
medium a tubo stamineo solutum , apices tubi liberi al-
terni minores; antherae oblongae erectae; pistillum
antheras paulo excedens, ovarium sessile lineare
0,15 poll. longum 0,025 poll. latum serieeo=villo-
sum in stylum horizontalem dein adscendenti-curvattum
album ‘glabrum attenuatum, styli pars horizontalis 0,35
poll., pars verticalis 0,15 poll. longa, stigma minutissi-
me capitellatum; fructus in eodem pedunculo 2—10 et +
umbellatim dispositi, prima juventute serieeo-villosi,
dein pilis sericeis hinc adspersi, postremo glabriusculi
brunnei 0,35—1,7 poll. longi 0,2 poll. lati, 1—5 arti-
culati, articuli eoriacei subelliptiei margine superiore
rectiusculi utrinque truncati, terminales styli rudimento

(185 )

apieulati indehiseentes ; semina compressissima cerina
aut gilva reniformia 0,2 poll. longa 0,1 poll. lata , um-
bilieo orbiculari minuto.

10. Desmodium (Eudesmodium) australe DC.
*

Quoad Genus et Subgenus. Cf, spec. anteced.

Qunad Speciem. Cf. DC. Prdr. IL. 326, 2. Wid.
Sp. pl. HI. 1183. 31. Hsskrl. Legum. 12.

Fruticosum adscendens vix 2-ped., rami 3-ped. et ul-
tra patentes, inferne teretes crassiusculi fumato-hepatici
asperuli versus apicem triquetri pilis adpressis p. m. dense
pilosi, juniores sericei ; stipulae lineari-lanceolatae acu-
minatae 0,6 poll, longae 0,2 poll. latae deciduae; petioli
quüoad ramum patentissimi, quoad folium verticales, hba-
si incrassati subangulati, supra canaliculati, juniores
sericeo-puberuli, seniores glabriusculi 1—2 poll. longi;
foliola (habitu foliolorum Flemingiae) elliptica s. obo-
vato-elliptica acuta rarius acuminata parallelo-venosa ,
venis supra canaliculatis subtus prominulis, supra et in
nervo medio tantum sericea, subtus adpresse pilosa sub-
sericea nunc sublanata, terminale 4,5—2,0 poll. longum,
2,3—1,0 poll. latum, lateralia 3,3—1,5 poll, longa,
1,5—0,7 poll. lata ; peduneuli axillares brevissimi 0,3—0,2
poll. longi; flores ao capitato-umbellati albi; fructus 3— an
in apicee peduneuli umbellato-eongesti pedicellis horizon-
talibus hirsutiusculis 0,1 poll. longis ; lomenta horizontalia
1—3-articulata, juniora canescenti-viridia sericea, dein
hepatico-helvola glabrata aut minute sparseque puberula
versus marginem superiorem subfalcata, basi calycis e-
marcidi persistentis rupti rudimento suffulta, apice styli
rudimento apiculata, margine inferiore emarginato-sinu-
ata, 0,2—0,5 poll. longa, 0,15 poll. lata : articuli uirinque
margine subrotundato-elliptici utrinque truncati seceden-

( 186 )

tes coriacei indehiscentes ; semina reniformia compressa
fulva immaculata.

11. Desmodium (Eudesmodium) laburnifolium DC.

Quoad Genus et Subgenus. Cf. species afiteceden-
tes, sed stamina 2-adelpha et alae carina breviores.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. IL. 337. III. Pers.
Syn. II. 319 37. D. podoearpum Hsskrl. Diagn. nov.
196.

Frutieulus 2f—3 ped. altus; rami teretes graciles
einereo-cinnamomei apice et petioli badii glabri lueciduli
vix ‘evoluti puberuli virides; petioli 0,5 —1,5 poll.
longi patentes s. patenti-erecti semiteretes marginibus
supra subalati ; stipulae e basi lata subulatae oblique
insertae 0,3 poll. longae , emarcidae flavo-fuscae persis-
tentes ; stipellae simillimae sed 0,1 poll. longae; foliola
ovato-s. oblongo-lanceolata subrhombea utrinque atte-
nuata s. acuta, lateralia basi nunc subrotunda, termi-
nale 2,7 — 1,3 poll. longum, 1,1 —0,6 poll. latum,
lateralia 2,0 — 1,0 poll. longa 0,7 — 0,4 poll. lata, su-
pra pistacina glaberrima lucida, subtus glaucescentia
primo adpresse puberula dein glabrata et in nervis tan-
tum pilis adpressis tecta; racemi terminales pauciflori
erecti , 0,5 — 1,0 poll. longi; pedicelli gemini patentes
0,2 poll. longi teretes puberuli in axilla bracteae stipu-
laeformis, basi singuli bracteola simili suffulti; calyx
basi 2-bracteolatus, bracteolis lineari-lanceolatis con-
cavis subcarinatis 0,1 poll. longis deciduis, 0,13 — 0,15
poll. longus pallide viridis campanulatus 4-fidus; lacinia
superiore ovata acuta apice 2-denticulata , infima lineari-
subulata longissima; corolla flavescenti-albida. carina
alis et vexillo longiore, 0,3 poll. longa, horizontalis
basi Z-unguiculata ad medium 2-partita rectiuscula sub-

( 187 )

falcata apice emarginata genitalia fovens nec resiliens,
alae basi carinae adglutinatae lineares obtusiusculae;
vexillum ineumbens (vix reflexum s. patens) ; stamina
Z-adelpha; tubus stamineus rectiusculus; summo apice
ineurvus; ovarium lineare sericeum 0,15 poll. longum,
0,5 poll. latum, apice in stylum curvatum brevem gla-
brum attenuatum; stigma capitellatum minutum, lomenta
pendula, basi calyce et tubo stamineo emarcido per-
sistente suffulta hamuloso-hispida 1,5 — 2,0 poll. longa ,
0,15 poll. lata apice styli rudimento apiculata, 2—4-ar-
tieulata, margine utroque sinuato emarginato, dein in
articulos secedentia; articuli oblongi utrinque truncati
0,4—0,5 poll. longi, infimus stipite p. m. manifesto sufful-
tus, tombacini indehiscentes ; semina oblonga utrinque
rotundata compressissima livido-ochracea 0,3 poll. longa,
0,15 poll. lata.

12. Desmodium (Pleurolobium) triguetrum DC.
a elatum Hsskl.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6615

Quoad Speciem et Varietatem. Cf. DC. Prdr. II.
326. 5. Wild. Sp. pl. 1176. 15. Brm. Ind. t. 52. 2.
RKmph. amb. VL. 146. VI (nec VII). Hsskl. Leg. 13.

Erectum basi suffruticosum strictum 5—6 ped. altum
apice virgatum, ramis viridibus glabriusculis 3-quetris, an-
gulis p. m. scabriusculis; stipulae oblongo-lanceolatae, acu-
minatal vo nerviae, 1,0 poll. longae 0,35 poll. latae, in ramis
secundariis minoribus glabriusculae deciduae ; petiolus ala-
tus oblongo-cuneatus, lamina apice utrinque in acumen
breve subulatum reflexum Mesinente ‚ nervo medio (ut
in folio ) subtus strigoso-hirto supra prominulo, 1,2 —
0,5 poll. longa, 0,7 — 0,3 poll. lata ; folium ohlongo-lan-
ceolatum acuminatum basi subeordatum 6,0 — 3,0 poll.

(188 )

longum, 1,9 —0,9 poll. latum supra glabrum (uti pe-
tiolus ) atroviride subtus pallidum in nervis strigoso-hir-
tum ; racemi elongati apice filiformi pendulo, nunc ba-
si subpaniculati, 3—15 poll. longi; flores in axilla brac-
teae lineari-subulatae viridis adpressae 0,15 poll, longae
3—6-ni , singuli bracteola subulata 0,10 poll. longa suf-
fulti; pedicelli erectiusculi vix 0,1 poll. longi ‚ in fruc-
tu dein 0,2 poll. longi patentes; calyx basi utrinque
bracteola subulata phoenicea 0,15 poll. longa deeidua suf-
fultus campanulatus phoeniceo-viridis pilosus 4-fidus 0,2
poll. longus, lacinia suprema ovata acuta vexillo adpres-
sa, reliquae lineari-subulstae, infima elongata adscen-
dens; vexillum patens orbiculatum diametro 0,25 poll.
basi kermesinum apice purpureum versus basin maculis
binis puniceis notatum ibique subangulo recto in unguem
attenuatum ; alae et carina 0,2 poll. longae 0,1 poll. la-
tae, basi albidae versus apicem purpurascentes, priores
obovato-oblongae basi carinae adglutinatae subfalcatae;
carina semi-orbicularis supra unguem 2-appendiculata ;
stamina 2-adelpha; filamentum vexillare liberum e basi
erassiusculo subulato-filiforme; reliqua filamenta apice
brevissimo libera ; antherae minutae ovatae ; ovarium fili-
forme glabrum viride lineare 0,15 poll, longum apice in
stylum filiformem glabrum adscendentem attenuatum ; stig -
ma capitellatum ; fructus (immaturus) calyce et tubo stami-
neo emarcido persistenti suffultus erectus, linearis apice
styli rudimento recto subulatus 1,0 poll. longus, 0,25 poll.
latus sublanato - hirsutissimus , strijs 5 transversis in
articulos 6 divisus, margine superiore- recto , inferiore
subsinuato-erenato articulissubquadratis dein secedentibus.

”
12. Desmodium triguetrum DC. b. humile Hsskl.

Quoad Varietatbm. Cf. Brm. Zeyl. 176. t. 81,
quae a praecedente differt hisce:

(189 )

Adscendenti-erectum 2—25 ped. altum , rami basi pur-
purascentes apice virides; stipulae 0,8 poll. longae,
0,25 poll. latae persistentes; petiolus cuneato-linearis
1,5—0,6 poll. longus, 0,3—0,25 poll. latus; folium
ovatum , ovato-oblongum s. ovato-lanceolatum 2,5 poll.
longum , 1,5 poll. latum ad longitudinem 3 poll. et la-
titudinem 1 poll. supra lucidum sed scabriusculum; racemi
2,5—8,0 poll. longi.

13. DMesmodium (Pleurolobium) triflorum DC.

Quoad Genus et Subgenus. Cf. Endl. Gen. 6616;
— species nostra nullo jure a DC. 1. e. ad subgenus
Chalarium reducta! |

Quaod Spectem, Cf, DC. Prdr. 11. 334. 84 et 85.
Wid. Sp. pl. HIT 1202. 75 et 76. Brm. Zeyl. 119. t.
54. 1 et 2. icon optima (nec Brm. Ind. 168 t. 54. 2!)
Utramque speciem divi Willdenovii ac Burmanni in una
eademque planta equidem in eodem ramo reperi, ita ut
ne varietates quidem distinguere possim; de excludendo
citato Brm. Ind. vid. speciem posteriorem.

Caulis repens filiformis ramosissimus caespitosus ad 1,0
pedis fere longitudinem prorepens; rami sanguinei dicho-
tomi patentes hirsuto-villosi , pilis patentibus albidis ;
stipulae lanceolatae acuminatae subamplexicaules adpres-
sae villoso-ciliatae virides dein emarcidae persistentes
0,15 poll. longae, 0,1 poll. latae ; petioli 0,305 poll.
longi teretiusculi villosuli patentes, foliola 3, rarius
lateralia abortiva, gerentes; foliola ramorum primario-
rum et uberiorum plane iconem Brm. Zeijl. t. 54 1. refe-
runt, obovata, ovalia imoque subrotunda obtusa ro-
tundata, in eodem ramo saepe, praeprimis autem in
secundariis et ternariis et minus uberioribus, emar-
ginata imoque obcordata (iconem Brm. Ll. ec, t. 54.

( 190 )

2. plane referentia), 0,7—0,3 poll. longa , 0,4—0,2
poll. lata (adsunt et minora), omnia supra glabra imo-
que nitidula. subtus glaucescentia adpresse puberula ;
peduneuli oppositifolii (aut potius terminales, ramulo
axillari celerius progresso pseudo=oppositifolii) gracil-
limi singuli aut terni l-flori aut saepe 2flori nunc
steriles floribus destituti filum setiforme referentes;
pedunculi primordiales 0,4—0,5 poll. longi, in an-
thesi erecti, in fructu patentissimi filiformi-capillares
pilosuli nune glabri imoque lucidi, partiales inaequi-
longi 0,2—0,5 poll. longi primordiali simillimi glabrius-
euli; bracteolae vix ullae aut caducissimae; calyx vil-
losissimus campanulatus 5-fidus 0,12 poll. longus; laci-
niae lineari-lanceolatae patentissimae 2 supremae ultra
medium connatae; petala incarnato-albida deflorata viri-
di-flavescentia 0,2 poll. longa ; vexillum obcordatum pa-
tens subreflexum defloratum genitalibus incumbens; alae
et carina horizontales genitalia foventes dein elastice de-
silientes deflexae, alae carinae adglutinatae eaque paulo
breviores; carina 2-unguiculata deflorata genitalibus bre-
vior stamina 2-adelpha, tubus stamineus albidus horizon-
talis 0,17 poll. longus, apice filamenta brevissime libe-
ra verticalia, alterna breviora; ovarium lineare 0,1 poll.
longum sericeum in stylum geniculatum glareum breviter
attenuatum; stigma capitellatum; lomenta basi calyce
et tubo stamineo emarcido persistente cincta puberula,
juniora viridia dein flavo-fusca et brunnea 4-6-articulata,
margine superiore recto, inferiore sinuato, 0,5—0,8 poll.
longa, 0,1 poll. lata ; articuli margine inferiore convexi
subquadrati membranacei saepe jam ante lapsum dehis-
centes ; semina reniformia compressa gilva lucida.
14 Desmodium (Pleurolobium) stipulaceum Hsskl.
Quoad Genus et Subgenus. Cf. adnot. ad spec.

praeced.

(191 )

Quoad Spectem. Cf. Hedysarum stipulaceum Brm.
Ind. 168. t. 54. 2. et adnot. ad speciem praeced.; De
Candolle (Prdr. II. 334. 84.) et Willdenovius (Sp. pl.
II. 1202. 76) hane speciem cum D. trifloro conjunxere,
quod etsi habitu paulo adfine, attamen sat diversum ha-
bendum erit ; magna etiam adest affinitas cum D.parvi-
folio DO. le. 35, quod autem distinguendum: foliis
subtus adpresse puberulis et praeprimis racemis folio
multo longioribus.

Caulis procumbens vermiformis flexuosus apice rosula-
tim ramosissimus caespitosus, rami ramulique flexuosi
procumbentes rarius hinc inde fibrillas emittentes vix
2—3 poll. excedentes , summo apice adscendentes , gla-
bri teretiusculi apice virides toti stipulis tecti ; stipulae
ovato-lanceolatae subulato-acuminatae 3 — S-nerviae ad-
pressae marcescentes longe persistentes O,L poll. lon=
gae, internodiis autem longiores et apice basin inter-
nodii superius saepe obtegentes; folia minima; petioli
0,1—0,15 poll. longi patentes s. patentissimi teretiusculi
supra canaliculati glabri; foliola subrotunda s. subro-
tun do-obovata , apice rotundata s, emarginata nunc ob-
cordata, diametro 0,2—0,1, facie superiore saepe com-
plicata, subtus adpresse pilosa utrinque dein glabra:
racemuli minutí inevoluti terminales bracteis imbricatis
hirsutis tecti, petiolo breviores conici oliganthi; brac-
teae ovato-lanceolatae acuminatae ciliatae caducae; race-
muli evoluti plerumque laterales e ramulo laterali evo -
luto 2—4-flori, floribus terminalibus aut ante evolutio-
nem ecaducis; peduneculus communis subnullus „ pediecellt
patentes 0,10 poll. longi rubicundi calyx pedicelli
longitudine campanulatus viridis. nervis rubentibus lon-
gitudinaliter notatus, versus apicem pilis longissimis al-
bidis hirsutus 5-fidus, laciniae superiores paulo brevi-
ores, omnes lineares; corolla 0,15 poll. longa violacea

13”

( 192 )

versus basin albida; vexillum incumbens, dein patens,
postremo dein genitalibus incumbens; alae carinae adglu
tinatae eaque paulo breviores; carina, dein deflexa ge-
nitalia denudans, basi ad mediam 2-partita nec in petala
2 solubilis; stamina 5 diadelpha, tubus et filamentum
vexillare recti, summo apice adscendente ‘et filamenta
libera proferente inaequalia ; antherae oblongae minutae ;
ovarium lineare hirtum 1—6-ovulatum in stylum atte-
nuatum rectum horizontalem dein geniculatum verlicalem ;
stigma capitellatum minutum; fructus lomentum basi
calyce et tubo stamineo emarcido suffultum, pedicello
deflexo plerumque pendulum , 1—6-articulatum subfal-
eatum 0,2—0,7 poll. longum, 0,07 poll. latum , margi-
ne superiore curvato integro , inferiore sinuato, utroque
primum hirsutiusculo dein glabrato; articuli semiorbi-
eculati elevato-venoso-reticulati virides dein fulvi postre-
mo rubiginosi a se invicem secedentes membranacei (de-
hiscentes?) ; semina subrotunda vix reniformia cerina

lucida.
15. Desmodium (Pleurolobium) gijroides DC.

Quoad Genus et Subgenus. CF. Endl. L. c.

Quoad Speciem. CF. DC. Prdr. II. 326. 9. ;
sed foliola lateralia terminali vix tertiam partem brevi-
ora, omnia saepe oblonga s. ohovata et lomenta dein
pilis eaducis glabriuseula.

Caulis basi suffroticosus 2—4 ped. altus strictus basi
ramosus apice subsimplex teres, pilis adpressis subca-
nescenti-viridis , apice saepe sanguineus ; stipulae lanceola-
tae acuminato-subulatae 0,5—0,3 poll: longae marcescentes,
primo sanguineae albido-ciliatae dein flavo-fuscae; petio-
las 1,5—0,4 poll. longus subtriqueter scabriusculus,
stipellis criniformibus 0,2 poll. longis ad basin foliolo-

(193 )

rum, foliola elliptiea s. elliptico-oblonga , oblonga s.
obovata acutiuscula obtusa imoque retusa, inferiorum
terminale 2,0—2,5 poll. longum, 0,8—1,0 poll. latum ,
lateralia 1,7 —1,9 poll. longa, 0,6—0,7 poll. lata , sum-
morum terminale 0,9 poll. longum, 0,5—0,6 poll. la-
tum, lateralia 0,6 poll. longa, 0,30—0,35 poll. lata,
omnia supra dein glabra, subtus glaucescentia sericeo-
pubescentia reticulata; racemi ad apicem rami congesti
plurimi et densiflori 1,5—3,0 poll. longi bracteati ala-
bastro conico elongato; bractea ovato-lanceolata acumi-
nata basi concava viridiuscula superiore parte sanguinea
albido-ciliata 9,25 poll. longa caduca 2-flora; pedicelli
sanguinei erecto-patentes lucidi glaberrimi 0,1 poll. lon-
gi; calyx viridis glaber ciliatus campanulatus 4-denta-
tus 0,1 poll. longus, dente superiore latiore, biden-
ticulato, inferioribus angustioribus; petala purpurea,
vexillum carinae aequilongum ineumbens dein reflexum ,
marginibus involutis, 0,15 poll. longum; alae carina
paulo breviores, intensius coloratae , carinae gibbis la-
teralibus insidentes; carina dein elastice a genitalibus
resiliens apice 2-partita nec. in petala soluta ; stamina
2-adelpha, tubus stamineus albus rectus, filamenta a-
pice brevissime libera alterna breviora ; ovarium lineare
rectum. phoeniceum apiee in stijlmm angulo rectum cur-
vatum attenuatum ; stylus basi phoeniceus apice viridis
totus glaber; stigma capitatum; fructus immaturi rubi-
ginoso-virides 0,5—0,8 poll. longi margine utraque hir-
suti ‚ medio puberuli, margine superiore recti inferiore
sinuato erenati; maturi go econglobato-congesti; lomen-
ta 6—7-articulata badia , nervus marginis superioris lo-
menti persistens, inferioris cum articulis recedens uter-
que hirsutus , discus articulorum reticulatus glaber; artieu-
li membranacei dehiscentes et semidesciscentes jam aperti ,

semina perparva reniformia suborbicularia ochracea lucida.

(194 )

16, Desmodium ( Chalarium) gangeticum DC.

Quoad Genus et Subgenus. CF. Endl. 1. supra
eit. , carina autem alis longior est! —

Quovad Speciem. CF. DC. Prdr. II. 327. 11, an
jure a clrss. Steudel ( Nomenel. bot. ed. II.) cum
D. maculato conjunctum? Wid. Sp. pl. HI. 75. Ml.
Brm. Ind. 164. Brm. Zeyl. 113. t. 49. 2, ubi autem
caulis purpurascens, flores purpurascentes , calyces sat
magni, silicula glabra laudantur, de quibus cf. des-
eript. — Hsskl. Leg. 14. Rmph. amb. [. 146. t. 66?
hue pertinere videtur quoad habitum nee autem quoad
fructus , minime nostros referentes.

Caulis perennis vix basi frutescens 2—3 ped. altus
erectus, rami teretes superne subangulati lucidi strigosi;
stipulae lineari-lanceolatae acuminatae adpressae 0,3 —
0,4 poll. longae deciduae; petiolus semiteres erectus s.
erecto-patens 1,0—0,4 poll. longus adpresse pubescens
utringue subincrassatus apice 2-stipellatus , stipellae li-
neari-subulatae 0,25 poll. longae marcescentes deciduae ;
foliolum terminale ovatum s. ovato-ellipticum 4,1—2,0
poll. longum, 2,2—1,0 poll. latum utrinque acutum
aut basi rotundatum supra prasinum punctulis minutis
asperulo-scabrum subtus glaucescens sericeo-pubescens;
inflorescentia longiter racemosa terminalis aut versus a-
picem caulis in ramis axillaribus* terminalis virgata 6—
15 poll. longa gracilis; flores in axilla bracteae 0,2
poll. longae linearis acuminatae 2—3-ni; bracteola linea-
ris minuta ad basin pedicelli cujusque, rachis, bracte-
ae, pedicelli et calyces hirsuto-pubescentes virides; pe-
dicelli erecto-patentes 0,1 poll. longi; calyx campanu-
latus 0,1 poll. longus 4-fidus laciniis patentibus , supe-
riore ad apieem vix bidenticulata ; corolla viridi-flaves-
cens primo horizontalis ; vexillum alis et carinae incum-

(195 )

bens dein patenti-erectum ; alae et carina elastice resiliens
deflexae , carina 0,15 poll. longa vexillo paulo longior ;
alae vexillo breviores ; genitalia e carina desiliente denu-
data ; stamina 2-adelpha, tubus stamineus albescens lu-
cidus; filamenta 9 apice summo tantum libera, alterna
minora ; antherae ovato-subglobosae ; ovarium sessile ob-
longo-lineare villosum ; stylus ovario sub angulo recto
insertus brevis glaber; stigma capitatum; fructus in
racemo plurimi saepissime subsecundi subrecto-patentes,
lomenta basi calyce et tubo stamineo emarcido suffulta
badia subbrunnea glochidiis brevissimis tecta, flexuosa
6—8-articulata , margine superiore in lineam reetam con-
tinuo; articuli semi-orbiculati, inde margo inferior lo-
menti serrato-sinuatus, 0,1 poll. latí membranacei inde-
hiscentes ; semina minuta livida compressa reniformia.

17. Desmodium (Chalarium) latifolium DC.

Quoad Genus et Subgenus. CF. Endl. IL. supracit.
et Hsskl. Leg. 15, carinae petala dein divaricata!

Quoad Speciem. CF. DC. Prdr. II. 328.23 et 24.
a qua posteriore specie (CF. et Wild. Sp. pl. II. 1174
10.) nostra forsan haud distincta habenda. — Descriptioni
meae (Ll. ce.) addenda sunt haecce ; — Caulis suffruticosus
2—5 ped. altus ramosissimus, rami adulti glabri teretes
asperuli hepatiei , ligno virescenti, juniores virgati flavo-
fusci velutini ; stipulae e basi lata subcordata subulatae
0,2 poll. longae adpressae, una cum petiolis et foliis lo-
mentisque velutinae ; petiolus patens aut patentissimus
subteres supra canaliculatus utrinque incrassatus 0,6 —
0,2 poll. longus; stipellae 2 ad apicem petioli 0,1 poll.
tenuissime filiformes; folia 3,0—1,0 poll. longa , 2,2 —
1,0 poll. lata late ovata s, rotundata supra prasina sub-
tus melina ; racemi axillares s. terminales spicati subpa-

(196 )

nieulati dense multiflori 1—4 poll. longi purpureo-ker-
mesini ; flores in axilla. bracteae lineari-subnlatae 0,15
poll. longae hirsutae 1—2—3-ni; bracteola similis, sed
minor ‚ ad basin pedicelli singuli ; pedicelli erecti- subad-
pressi una cum calijce bracteam externam. longitudine
aequantes ; calyx campanulatus 4-fidus ; laciniae lanceo-
latae „ superior acuta 2-denticulata latior ‚ inferiores su-
bulatae angustiores; vexillum initio incumbens dein sub-
recto-galeatum dein patens roseum diametro 0,2 poll. ;
alae carinae adglutinatae primo cum hac horizontales
eaque paulo breviores purpureae, dein cum carina elas-
tice desilientes et postremo carina in petala 2 soluta
eum iis patentes , carinae petala persicina vexillum mag-
nitudine aequantia; genitalia plane speciei antecedentis ;
lomenta confertissima erecto-conglobata , basi calyce et
tubo stamineo marcescenti suffulta, primo villosa dein
glochidiis tecta, 0,7 —0,3 poll. longa, 0,1 poll. lata 6
—2Z-articulata , articuli semiorbiculares margine superi-
ore in lineam rectum econtinui , hepatico-flavo-fusci mem-
branaecei dein secedentes indehiscentes ; semina parva re-
niformia compressa 0,05 poll, lata, 0,075 poll. longa

ochraceo-livida nitida.
18. Desmodium (Chalarium) Aparines DC.

Quoad Genus CF. SP. priorem, quae quoad flores
plana quadrat, fructus articuli autem sunt orbiecula-
til —

Quoad Speciem. CF, DC. Prdr, IL. 330. 47. et 335.
132, quam speciem utramque Sprengelius divus (S. Veg
HI. 313. 28.) conjunxit , an jure ? — Hsskl. Legum. 16,
eu: addenda haecce: — caulis 2,54 ped.altus ; interno-
dia 2—3 poll. longa ; stipulae primo patentissimae dein
reflexae ramisque adpressae eosque pseudo-vaginantes ,

(197 )

basi 0,3 poll. latae, 0,45 poll. longae ciliatae (ramorum
ramulorumgue minores), superiores supra basin produc-
tae et: inde semiicordatae 3 pelioli 3,0—0,5 poll. longi
teretiusculi , supra leviter ecanaliculati ; stipellae ad ba-
sin foliolorum 0,12 poll. longae hirtae ; foliola inferio-
ra ovata s. rhombeo-oblonga , terminale 2,5—3,0 poll.
longum, 1,3—1,5 poll. latum, lateralia 1,6—1,8 poll.
longa, 0,8—0,9 poll. lata, superiora oblonga s. oblon-
go-lanceolata , terminale 2,0—1,0 poll. longum, 0,7—0,
4 poll. latum, lateralia- 1,0—0,6 poll. longa, 0,15—0,
3 poll. lata, utrinque in nervis pilis uneinatis tecta ;
racemi elongali in apice caulis in ramis patenti-divarica-
tis terminales graciles elongati aut basi foliis destituti
paniculali ‚ panicula divaricata; rami 2—12 poll. longi;
pedicelli gemini patentissimi graeillimi sub anthesi 0,4
poll. longi , fruectiferi 0,5 pollices longi, in axilla brac-
teae caducae lineari-subulatae vix O,L poll. longae ; ca-
Iyx rubens hirtus campanulatus 0,15 poll. longus , pro-
funde 4-fidus, in anthesi patentissimus ; lacinia supre-
ma latior 2-dentieulata , inferiores 3 lineari-subulati pa-
tentes ; corolla fugax 0,2 poll. longa ; vexillum incumbens
dein reclinatum patens, extus ochraceum intus kermesinum,
prope basin maculis 2 viridiusculis notatum ; alae versus
marginem superiorem kermesinae , medio lilacinae, ad
marginem inferiorem virescenti-vineae ; carina: virescenti-
albida subincarnata; petala deflorata corrugata glauces-
centi-caesia , forma etc. pariter ac genitalia cum iis
speciei antecedentis plana econgruentia; fructus- lomenta
patentia primo viridia dein helvola, postremo cinnamo-
mea 4—5 articulata ; articuli orbiculares margine incrassa-
to, medio tumidi; semina lucida compressa reniformia
livido-flavo-virescentia , 0,075 poll. longa, 0,050 poll.
lata.

19. Desmodium (Chalarium) trichocaulon DC.

( 198 )

Quoad genus et Subgenus. CF. Endl. Gen. 6615.

Quoad Speciem. CF. DC. Prdr. II. 336. 97; an
huc pertinet Brm. Zeyl. 187. t. 84. 1? deseriptio bona!
— Brm. Ind. 167? — — Herba perennis basi vix suffru-
ticosa (in argillosis sylvaticis altitudine 5000 pedum et
ultra frequentissima), inferiore caulis parte saepissime
procumbente imoque radicante ; rami patentes adscenden-
tes teretes sat robusti 0,15 poll. diametr. una cum pe-
tioli et foliorum pagina inferiore hirsuto-villosi, pedem
saepe longitudine excedentes; stipulae sat magnae per
paria caulem fere amplectentes ovato-lanceolatae acu-
minatae 0,4—0,65 poll. longae, 0,2 poll. latae extus
minute adpresseque puberulae , intus glaberrimae, mar-
cescentes persistentes scariosae, ramis adpressae , versus
apicem ramorum internodii fere longitudine ; petioli pa-
tentes, patentissimi imoque reflexi, basi incrassato-
geniculati teretiusculi supra leviter canaliculati 0,6—2,2
poll. lonegi; stipellae ad foliolorum insertionem binae
lineari-subulatae minutae vix 0,1 poll. longae; foliola
breviter petiolulata, terminale obovato-subrotundum s.
rhombeo-subrotundum s. rhombeum plerumque acutum
rarius ‘apice rotundatum, versus basin angustatum , ba-
sl obtusum s. rotundatum 1,0—2,5 poll. longum latera-
lia ovato s. ovato-oblonga inaequilatera acuta s. obtusi-
uscula basi rotundata 0,8—2,0 poll. longa, 0,5—t,l
poll. lata, supra minute adpresseque puberula dein gla-
brata , subtus glauca reticulata villoso-puberula ; racemí
terminales basi nunc subpaniculati „ inevoluti bracteis
imbricatis strobiliformes , evoluti elongati 6—12 poll.
longi et ultra, fructiferi 2 ped. excedentes, basi vires-
centes apice hyacinthini una cum pedicellis viscido- et
hamulato-hirti erecti graciles apice cernui aut nutantes,
floribus saepe abortivis comosi; bracteae stipuliformes

ovatae s. ovato-oblongae acuminatae striatae extus ad-

(199 )

presse puberulae 0,4 poll. longae, 0,2 poli. latae marcescen-
tes caducae 5-florae , floribus 3 abortivis ; pedicelli bini pa-
tentissimi flaccidi apice nutantes sanguinei 0,8—1,2 poll.
longi teretes tenues ; calyx campanulatus lurido-sanguineus
viscidulus profunde 4-fidus, lacinia superior ovata acuta
vix 2-denticulata, inferiores 3 subaequales lanceolatae
acuminatae superiore paulo longiores (totus calyx 0,16 poll.
longus) O,L poll. longae ; corolla laetissime coccinea sice-
ando lurido-kermesina calycem exeedens; vexillum breviter
unguiculatum extus ante anthesin coccineum, in anthesi
dein cinnabarinum ad insertionem unguis canaliculati in-
tensius coloratum , patens subrotundo-obovatum diametro
0,3 poll. , defloratum corrugatum livido-sanguineum ; alae
carina breviores eique adglutinatae coccineae oblongae ob-
tusiusculae basi margine superiore paulo productae 0,3 pll.
longae: carina primo horizontalis dein el sstice desiliens ver-
ticalis genitalia denudans 0,33 poll. longa, 0,1 poll. lata
oblonga subfalcata basi albida versus apicem persicina
biunguiculata a basi ad mediam fere 2-partita ; stamina
l-adelpha, tubus stamineus integer, eylindricus tenuis
rectus horizontalis 0,3 poll. longus ; filamenta apice bre-
vissimo libera , alterna paulo longiora; antherae ovatae;
ovarium lineare viride pilosiusculam 0,2 poll. longum ,
5—6-ovulatum rectum ; stylus basi rectus , paulo supra
medium geniculato-adscendens , verticalis 0, 17 poll. lon-
gus; stigma capitellatum; fructus lomentum 1—5-arti-
eulatum irregulariter geniculato-flexum, 0,5—1,5 poll.
lengum , 0,15—0,18 poll. latum ; articuli eoriaceî badii
hamulato-glutinosi elongato-semiorbiculares utrinque p. m.
attenuatí indehiscentes desciscentes saepe vacui (stetiles)
angustiores evoluti 0,3 pall. longi; semen oblongo-reniforme
eompressum , marginibus tenuissimum, acutum larido-fla-

vum 0,22 poll. leugum, 0,14 poll. datum.
J.C. HASSKARI.

£

—
-

OBSERVATIONES PHYTOGRAPHICAE
GENERA ET SPECIES
NOVA NONNULLA

RESPICIENTES.

SERIES SECUNDA.

a a
Seen eee

FUNGI.
L. Drcxonzma sericeum. Montagn:

» Thallo villoso-serieeo suborbiculari , pluribus mar-
gine integro confluentibus, filamentorum fertilium
granulis majusculis transversim ellipticis concetenatis.

In muscis et Jungermanuiis ad corticem arborum in
montibus editioribus prov: Buitenzorg”. Belang.
Voyage.

2. Lrcorkrvox roseum. Zoll. et Mor.
Sessile subcompresso-globosum, peridio membra-

naceo granulis aequalibus minutis tecto, rogeo, ca-

pillitio compacto contiguo, peridio concolore.—

(201 )

In fissuris ligni putridi prope Zamadjang tenga
prov: Malang X; 1844. Subeonnato-gregarium ; 3—
5 in seriem irregularem conflata , 2” altum et cras-
sum, 3—4’” latum.

3. Pozrrorus cinnabarinus. Fr. Syst. Myce. I. p. 371.

»Cinnabarinus„ pileo suberoso ruguloso, poris
rotundis conspicuis’”’. Fr, 1. c. |

Legi in horto. botanico Buitenzorg in trabibus
putridis. IV—V. 1844. Imbricatus, vix zonatus de-
colorans leviter convexus.

4, Por: .… …. …n ? ! Herb. Zoll. et Mor. N°. 2652.

Pileo sordide alutaceo suborbieculari concaviuscu-
lo glabro tenace subelastico lineis longitudinalibus
obscurioribus reticulato, hymenio concolore, poris
vix conspicuis, stipite brevi subeentrali curvato gla-
briusculo obscuriore.—

Socialis ad lignum putridum prope Älakka prov:
Probolingo 31. 1. 1845. —.

Pileus margine obsolete erosus.

5. Poz: (Sect: Fazozus) n. sp.

Polyporus (Favolus) semipellucidus. Zoll. et
Mor.

Semi-pellucidus sordide albidus lateraliter affixus
orbiculari-spathulatus elasticus, pileo tenui e mem-
brana simplici formato in pustulas obsoletas diviso.

Ad Bambusas putrescentes prope Gebok Klakka
montium Zengger 3600 p. s. m. legi XI. 1844.

Vix £ unciam latus. Pileus laevis, caetera P.

( 202 )

pustulosi Zoll. et Mor. sed faveoli' ambitum versus
elongati inaequales vix 4—34’”’ crassi.

POLYPODIACEAE.
1. PorrrPopium … . …n.? Herb. Zoll. et Mor.

Amplum glabrum. Fronde bipinnata superne pin-
nata apice pinnisque petiolatis pinnatifida;, pinnulis
petiolatis pinnatifidis, laciniis grosse crenatis supe-
rioribus repandis acutis reticulato-venosis, soris
sparsis crebris, costis rhachi stipiteque basi longiter
paleaceo atro-purpureis supra fusco-furfuraceis.

Ad marginem rivulorum in prov. Malang sat fre-
quens. Legi prope Lamadjang Tenga. X. 1844.

2. GruroezdurE 2 . . . ….n? Herb. Zoll. et Mor.
N. 2360.

Fronde membranacea subscandente!. pinnata in
axillis pinnarum bulbosa! frondulas 1-2 paucas ge-
rente! pinnis remotis alternis sessilibus lanceolatis
acuminatis basi oblique subcordatis, erenatis supra
glabris subtus costa utrinque hirsutiusculis, crena-
turis truncatis s. obsolete emarginatis obsolete den-
ticulatis. Fructificatio ignota, sed ramificatio et
structura venarum omnino generis supra nucupatí.

Ad rivulum Burang prov: Malang planitiei aus-
tralis. X. 1844.

3. CreizanrmeEs candida. Zoll.et Mor. Herb. N. 2224.

Fronde pinnata, pinnis oppositis profunde pinna-
tifidis, laciniis oblongo-linearibus obtusis argute-

( 203 )

serrulatis subtus candido-furfuraceis, indusiis squa-
miformibus alcicorni-laceris paleaceis, stipite rachique
atropurpureis paleaceis.

Ad rupes juxta rivulorum ripas 2—4000 p.s. m.
In Javae orientalis montosis haud infrequens; e. g.
prope Fretes prov: Bangil, prope Gebok Klakka
ad rivulum dZmprong. Legi IX-—XI. 1844.

A. CHEILANTHES Kleinhoffii Bl. En. pl.

Legi inter saxa ad rudera prope Modjopahit,
prov: Modjokerto. 21. VIII. 1844.

5. AsPrDtom ... rá: Herb. Zoll, et Mor. N. 2219.

Stipite scandente paleaceo, fronde bimorpha, ste-
rilibus simplicibus petiolatis remotiusculis utrinque
acutis, fertilibus lanceolatis pinnatis, pinnis subal-
ternis lanceolatis obtusis obsolete repandis basi sur-
sum acutiuseulo-auriculatis deorsum attenuatis vix
petiolatis, soris intra marginalibus seriatis (solita-
rijs B/.), rachi minutissime puberula.

Ad arborum truncos arcte adpressum. Prope Zra-
was in convallalibus humidis. [X. 1844,

6. Asriprux diaphanum Zoll. et Mor. Herb. N. 2320.

Fronde tenerrima diaphana pinnata, pinnis sub-
sessilibus alternis subdimidiato-ovatis acutissimis basi
deorsum cuneatis sursum auriculatis subpinnatifidis
laciniis obsolete erenulatis cuspidato-acutis, stipite
paleaceo-hirsuto. Tota frons sparse lanato-hirsuta.

Ad rupes juxta ripam rivuli Manding in montosis
Semiroe. 3. X. 1844,

(204 )

7. ASPLEMIUM … - « « _n. sp. Herb. Zoll. et Mor.
N. 2249.

Coriaceum bipinnatifidum, pinnis petiolatis ovato-
lanceolatis obtusiusculis profunde pinnatifidis, laci-
niis cuneato-obovatis obtusis inferioribus subtripar-
titis apice oblique truncatis obsolete crenulutis, sti-
pite rachique glabris.

Cum priori sed ad arbores.

3. Lorzaria polymorpha Zoll. et Mor. Herb. N. 2303.

Caule scandente aculeato subradicante , frondibus
trimorphis , inferioribus distichis arboribus adpressis
tripinnatifidis , laciniis, . . . ., superioribus pin-
natis, sterilibus pinnis lanceolatis acuminatis obso-
lete repandis basi obtusis nitore metallico splenden-
tibus paleis minutissimis adspersis, fertilibus elon-
gato-linearibus acutis basi inaequali-obtusis.

In sylvis udis ad pedem montium Semiroe. X.
1844. ZLamongan. 1. 1845.

9. Apranrnuvm Meyerianum. Zoll. et Mor. Herb. N. 2498.

Fronde dichotomo-pedata, ramis pinnatis, pinnis
alternis subsessilibus dimidiato-subrhomboideis apice
truncatis s. rotundatis sursum crenatis supra hirsutis
subtus mollissime villosis, soris globosis, indusiis ob-
soletis, stipite rhachique atro-purpureis scabris pa-
leaceo-hirsutis. —

Ad rupes juxta rivulum Zmprong prope Gebok
Klakka. XI. 1844. Filicula elegantissima vix pedalis
stipitibus numerosis.

10.

(205 )

DAPALLIA tn. sp.? Herb. Zoll et Mor.
N. 2493.

Fronde ovato-oblonga acuta bipinnata, pinnis lan-
ceolatis acutissimis, pinnulis subdimidiatis trape-
zoideo-oblongis rotundatis basi sursum truncatis de-
orsum attenuatis supra nitidis secus nervos rariter
et subtus dense setosis grosse crenatis, crenis ro-
tundatis denticulatis, rhachitomentosa, stipite punc-
tato-aspero basi vilosissimo. Filix 1—2 pedalis.
In fruticetis siccis prope Gehok Klakka 4500 s. m.
XI. 1844.

In serie prima (N.G. Archief I. p. 398 linea 7.)
lege NV. venosus Bl. et adde: in Javae orientalibus
frequentissimus : a littore usque ad 3000’ s. m. ad-
scendit.

Ibid. 1. p. 400. lin. 16, deleatur Synonym: citata
et lege: Zindsaea vittata Zoll. et Mor. et Pteris
vittata L. plantae omnino diversae sunt. Plantam
Linneanam legi. [. 1845 inter saxa trachytica ad
pedem montis Zamongan. |

Ibid. 1. p. 399. Lin: 18 et seq: planta haecce
certe haud Pteridis sp. sed generi novo prope Cera-
topteridem collocando pertinere videtur ; hujus cha-
racter essentialis: Sori ad utrumque costae latus 2-
paralleli laxi lineares totam laciniam percurrentes
venis 2 longitudinalibus insidentes (in Ceratopt. ve-
nae laterales nullae! sori frondis paginam inferiorem
angustissimam percurrentes!) zndusio scarioso e
margine frondis orto sed ab eodem casu suturae dis-
tineto tecti. Sporangia sub-l-serialia laxa substipi-
tata. Sporae obtuse subtetraëdro, angulis lineis
longitudinalibus percursis. Filices ripariae s. terres-
tres multisectae.

( 206 )

Species prima. Loc. cit. N. 4, Pteris? sp. n.?
Species secunda. Herb. Zoll. et Mor. N. 2518.

Fronde longissime stipitata glabra coriaeea nitida
supra-decomposita pinnisque ovato-lanceolatis, pin-
nulis tertiariis profunde pinnatifidis subtrapezoideis
acutis attenuatis, laciniis oblongo-cuneatis apice a-
cutis inferioribus aristato-2-dentatis , rhachi obsolete
geniculata stipiteque 4-gono conaliculata.

In siceis montium Zengger altitud 6000’ s. m.

XI. 1844.
HYMENOPHYLLEAE.
1. Hymuzevorzrirum … … …- vn. sp. Herb. Zoll. et Mor,
N. 2308.

Tenerrimum diaphanum, fronde glabriuscula elon-
gato-lanceolata pinnata, pinnis remotiusculis brevi-
ter petiolatis pinnatifidis, laciniis obtusis 3-fidis,
laeiniis secundariis linearibus obtusiusculis, invol:
valvis ovatis obtusis integris, rhachi superne mar-
ginata stipiteque glabriuseula.

Ad arbores montis Semiroe altitud: 5000? inter
muscos. Legi 3. X. 1844.

LYGODIEAE (Zoll. et Mor.).

1. Zreopou … … …- « u. sp.? Herb. Zoll. et Mor.
N. 2606.

Volubile. Ramis geminatis, fronde bipinnata sub-
tus rhachique puberula, pinnis ovatis acutis, pin-

( 207 )

nulis cuneato-cordatis pinnatifidis, laciniis dentatis,
pinnis sterilibus plerumgqne 3-partitis, lacinia me-
dia elongato-lanceolata acutiuscula grosse dentata,
industis emarginatis imbricatis.

In fruticetis prope Ziries prov: Probolingo. 1.
1845.

LYCOPODIACEAE.

1. Zrcoropaum pygmaeum Zoll. et Mor. Herb. N. 2226.

Pusillum erectum, foltis distichis oblique ovatis
deorsum adnatis stipulis ovatis acutissimis basi ae-
qualibus , squamis foliis similibus sed acutioribus et
angustioribus denticulatis capsulas fere triplo su-
perantibus. Filicula tenerrima E—l pollicaris.

Inter gramina ad rupes montis Penangoengan,
prov: Modjokerto, altitud: 4000? s. m. IX. 1844.

B MEO tien ener bieren en dE ME, Herbs Zallset Mor.
N. 2460.

Caule longissimo laxe pendulo tetragono dichoto-
mo, foliis acute 4-fariis imbricatis - ensiformi-cari-
natis integerrimis acutis glabris, spicis sessilibus di-
chotomis 4-gonis, squamis foliis similibus capsulae
duplo longioribus.

Ad arbores in. sylvis montium Mendang prov:
Malang rarissima. X. 1844.

Species distinctissima, ab Javanicis valde diversa
et species Novae- Hollandiae spectans. Potius vero
planta Vova- Hollandica.

14*

L.

( 208 )

COMMELYNACEAE.
COMMEIEFNA …. … … …— … nn? Herb. Zoll. et Mor.
N. 2450.

Herbacea suberecta glabra, foliis lanceolatis 7-
plinerviis brevissime petiolatis, vaginis vix fissis
basi striatis biauriculatis , auriculis ciliatis, involu-
eris lato-ovatis acuminatis cucullatis 9-nervis extus
in nervis hirsutis, floribus terminalibus, pedunculo
basi costa alteri deficientis calcarato apice umbellato
3—5-floro, pedicellis arcuato-reflezis, staminibus
incurvis glabris.—Petala valdeinaequalia, 3-exteriora
ovata obtusa subaequalia albida, 3-interiora subinae-
qualia unguiculata, lamina suborbiculari cyanea. Sta-
mina 3-minora cum quarto majore fertilia, 2-maxima
effaeta.

In graminosis ad littus maris australis prov: Ma-
lang. X. 1844.

DIOSCOREACEAL.

Diosconza4 - - - -— -—… n? Herb. Zoll. et Mor.

N. 2528.

Caule scandente tereti laevi, foliis alternis gla-
bris oblongis acutissime acuminatis basi obtusis 3—
nerviis (cum nervis 2 marginalibus obsoletis), spicig
simplicibus filiformibus.

In fruticetis montium Zengger prope Gebok Klak-
ka cc. 5000’ s. m. XI 1844.

nm gt

( 209 j
HAEMODORACEAE.

Gzauvs Norum.

Perigonium extus herbaceum piloso-Fanatum , intus
eorolllinum ,; tubo eum ovario connato, limbi sex-
partiti laciniis erectis acutis persistentibus (?). Sta-
mina 6 libera imis perigonii laciniis inserta fili-
formia alternatim breviora. Antherae biloculares
intrersae, (loeulis suboppositis ineumbentibus basi-
fixis) longitudinaliter dehiscentes. Ovarium inferum
S—loeulare. Ovula in placentis subglobosis e lo-
oulorum angulo eentrali prominentibus plurima am-
phitropa areolata. Stylus subulato - filiformis. Stig-
ma simples. Capsula infera obpijramidata 3—
Joenlaris: 4007 5 engl Semina plurima .....

Species unica: Herb. Zoll et Mor. N. 2216.

Herbula #—l polliearis! radix tuberoso-fibrosa;
folia subradicalia graminea piloso-lanata; scapus la-
teralis solitarius filiformis, l-florus. Flores intus
lutei.

In summitate montis Penangoengan prov. Mo-
djokerto ad rupes aridas rarissima. , 3 IX 1844.

LILIACEAE.

Asranacus … …. . . … n? Herb. Zoll. et Mor.
N. 2572.

Caule scandente aculeato, aculeis rectis retroris
ramis geminatis, uno foliato , altero racemifero , foliis
in axillis aculei solitarei ternis lineari-setaceis acu-
tis, ra@émis simplicibus strictis laxifloris, floribus
solitariis breviter pedicellatis odoriferis.

(210 )

In fruticetis, siceis prov. Probolingo, Patalan
inter et Fonggas , XI 1844.

Ad littus australe prov. Besoekt.,degisspecimina
(Herb. Zoll. et Mor. N. 2680) II 1845, aculeis
subuncinatis foliis solitariis,;s. geminis s.… saepissime
ternis, racemis foliosis!. An sp. propria?. an. varietas ?

ORCHIDEA.
1. Dexprocurzum …… …_n. sp, Herb. Zol!. et-Mor N. 2549.

Bulbis approximatis ovalibus, pedunculo laterali ,
labello basi margine denticulato intus 2-carinato,
limbo reflexo, gynostemio apice-emarginato-dentibus
lateralibus sublongiore. — Flores pallide virescentes,
labelli limbus purpurascens.

Supra arbores in montosis Jengger ce 4500' s.
m. (Prope Gebok Klakka, XI 1845).

2. APPExDicura ……. n? Herb. ZolZ. et Mor; N. 2535.

A. purpurascenti Bl, maximeaffiniss; sed differt :
caulibus simplicibus superne. compressis, foliis ova-
libus oblique retuso-mucronatis carnosis, spicis fili-
formibus , interdum ‘ramosis oppositifoliis et termi-
nalibus, labello acuto margine reflexo.

Ad. _arbores_ in sylvis humidis « prope “Gebok
Hlakka, 3500’ s. m. XI. 1844.

3. CiarnoPErarum refractum Zoll. -et Mor. Herb.
N. 2261.

Bulbis ovato-depressis 5-gonis„-foliis .....,

pedunculis elongatis ad apicem subito refractum ,

(211 )

floribus laxe spieatis. (5—6), sepalis lateralibus
exterioribus cohaerentibus reliquis valde majoribus ,
dorsali acuto-muecronulato ad apicem vix ciliato, in-
terioribus acutis nanis violaceo-barbatis. — Label-
lum-erassum recurvum articulatum apice callosum
hirsutum , intus subcanaliculatum.Gynostemium lon-
giter 2—cornutum glabrum. |

Supra arbores ad montem Ardjoeno 4500’ s. m.
IX 1844.

A. CALANTHE . … … … …. un? Herb. Zoll. et Mor.
N. 2298.

Foliis lato-lanceolatis, spica erecta vix puberula,

floribus spicato-confertis, labello basi biseriatim

_ multi-tuberculato , limbo 3-fido, lobo medio obcor-

„ … dato-2-fido,, calcare curvato ovario breviore, sepalis

subulato-acuminatis. Flores lactei tuberculis labii

flavis.

In sylvis humidis montium Semirae , Tengger cc.

sat frequens, X—-XI 1844.

ZINGIBERACEAE.
1. Doxracopes macrocephala Zoll. et Mor. Herb. N. 2293.

Foliis oblongo-lanceolatis acuminatis basi obtusis
supra glabris infra arachnoideo-pubescentibus, va-
gina villosa superne emarginata , spicis pedunculatis
dense imbricatis ovatis elongatis, bracteis lato-ovatis
rotundatis mucronulatis.

In sylvis humidis Javae planitiei austro-orientalis
e. g. prope Lamadjang Tenga prov. Malang X
1844. 8

(212)
AROIDEAE.

1. Serropzrá polyrhiza Schleid.

In aquis purissimis fontium » Windit” prope
Malang, ce. 1200’ s. m. XI 1844, Herb. Zoll.
Mor. N. 2486.
2. Porzos RG n. Herb. Zoll. et Mor.
N. 2275.

Sinsim Indig. Jav.

Caule longe scandente irregulariter dichotomo pen-
dulo obsolete geniculato, foliis distichis Tanceolatis
acutis tenuiter 5-nerviis basi obtusis petiolo apice
cordato alato-folioso brevioribus, spadieibus axilla-
ribus nutantibus ovato-globoso, stipite spathae bre-
viore , petiolo usque ad apicem distiche imbricato-
bracteato.—Folia 1—2’’ longa, petioli 25—23°”’ lon-
gi et 4—6” latí.

Ad arbores in Javae orientalis regionibus inferio-
ribus haud raro. Legi IX. 1844, prope Dajoe prov.

Rangil.
PIPERACEAE.
1. Piven (Peperomia) … « … « - mn. Herb. Zoll et
Mor. N. 2253.

Caule tereti superne villoso, foliis ternis s. oppo-
sitis oblongo-rhomboideis s. ovato-spathulatis tri-
nerviis subvenosis caulibusque deliquescente prui-
nosis subtus puberulo-viltosis spicis solitariis termi-
nalibus.

(215 )

Supra arbores ad montem Ardjoeno 5000 cc.
s. m. IX 1844.

2. Pirzr (Peperomia?) . … . « … un. Herb. Zol7
et Mor. N. 2324.

Caule infra radicante, foliis inferioribus lato-sub-
orbicularibus superioribus ovalibus s. ovatis alter-
nis remotiusculis 5-nerviis obtusis laevibus margine
apicem versus ciliolulatis, spadicibus axillaribus et
terminalibus solitariis petiolo duplo longioribus.

In graminosis montis Semiroe prope Widodarin
ec. 6000’ s. m. 4. X 1844.

ARTOCARPEAE.

ll. ArrocarPus venenosa Zoll. et Mor. Herb. 2371.

Boeloe onkó Jav. (i. e. Ficus artocarpoides.)

Arbor gigantea, trunco subtereti , cortice cinereo ,
foliis subobovato-oblongis obsolete acuminatis basi
subcordatis subobliquis integerrimis rigidis scabrius-
culis, fructibus subglobosis, stigmatibus simplicibus.

Legi 11. X. 1844, in sylvis australibus prov.
Malang. Vidi specimen unicum. Alia oceurrere di-
cuntur prope Poeger in montosis calcareis » Watan-
gan’ dictis. (Prov. Besoeki.) Tota planta, im-
primis lignum succo lacteo venenissimo abundat.

URTICACEAE.

Et Uarrod?. OEE en. Herb. Zoll. et Mor.
N. 2444.

Fruticulosa ramosa, foliis carnosulis lato-ovatis

(24)

cordatis aeutis subaequaliter dentatis ufrinque mol-
libus rugulosis infra canescente-tomentosis, floribus
axillaribus , glomerulis sessilibus , stylis longissimis
hirsutiusculis. |

Rarissima ad rupes littoris australis prov. Malang
X. 1844 et insulae Voesa Baron prov. Besoeki ,
HH. 1845.

AMARANTHACEAE.

Nat. Gen. Archief IT. p.- 599, Linea VI deleatur.
Aroearum. Lege: Amaranthearum. Reperi etiam
et satis frequens ad vias et in arenosis planitiei
australis prov. Probolingo et Besoekt 1 et II. 1845.

POLYGONEAE.
t. Pozrreorvm truncatum Zoll. et Mor. Herb. N. 2169.

P. corymbosum var. puberum Bl?

Ramis obverse asperis, foliis oblongis acuminatis
basi subcordato-hastatis utrinque dense puberulis „’”
vaginis internodiis duplo brevioribus integris! trun-
catis pilosis ore eiliatis demum hine fissis, petiolis
sinuato-subalatis basi lunato-auriculatis, auriculis
ciliatis, corymbis contractis.

In humidis montis Ardjoeno 8000’ s. m. IX 1844.
» Ad cataractas calidas montis Gedeh.” Bl. —
A Polygono corymboso vaginae structura species

distinctissima.
2. PorYGOMUM n. Herb. Zoll. et Mor. N. 2555.

Prostratum, caule diehotomosramoso, foliis spa-

(215 )

thulato-linearibus margine revolutis minntissime pu-
berulis, ochrea interne fissa externe setaceo-lacera
brevi, floribus axillarihus subsessilibus solitariis s.
rarius geminatis s. ternis trigynis pentandris, peri-
gonii laciniis viridis margine roseis.

__In arenosis vuleanicis montium Tengger cc: 7000’
s. m. XI. 1844. f

LAURINEAE.

Nat. Gen. Archief 1. p. 609. lin. 5. ab. inf. dele
» niet |”

Ibid. p. 613. lin. 5. ab inf. dele »nu niet” et
lin. 3 et 2 ab inf. dele: »nog minder!” et lege:
»en te verklaren’ ec.

| ll. ZErFRANTHERA4A...nP? Herb. Zoll. et Mor. N. 2207.

Ramulis extremis angulatis tenuissime tomentosis,
foliis ovalibus obtusis basi suboblique acutiusculis
concoloribus supra glabris subtus villosiusculis, in-
volueris 4—6 phyllis multifloris, umbellulis in ra-
cemulum dispositis, partibus floralibus villosis. —
Arbor vasta. Folia 2—3” longa, 1—2” lata.

In Javae orientalis regionibus depressioribus haud
raro, a 500 usque ad 2000’ s. m adscendit.

Legi VIJL. 1844. in prov. Modjokerto, Bangil
et Passaraean.

ELAEAGNEAE.
1. Baaruorus st. de n?! Herb. Zoll. et Mor.N 2513.

Caule fruticoso scandente, foliis ovalihus s. ovatis

2e Jaare. 2° Arrev. 15.

( 216 )

acuminatis basi obtusis infra argenteis ferrugineo-
lepidotis, floribus axillaribus solitariis s. rarissime
geminatis, pedunculis petiolo longioribus.

In sylvis montium Zengger prope Gebok Klakka
ec. 5500’ s.m. XI. 1844.

PLANTAGINEAE.
1 Prarr4co. eerd n? Herb. Zoll. et Mor. N. 2544.

A. speciebus Zasskarl: et aliis differe videtur : fo-
liis 3-nerviis elliptico-lanceolatis acutis basi longiter
attenuatis repando-denticulatis, spicis abbreviatis
subinterruptis, pedunculis glabriusculis.

In graminosis montium Zengger, prope Gebok
Klakka ec. 4000’ s. m. XI.1844.

PLUMBAGINEAE.

1. Prvaraco sp. An. PL. Zeylanica? Hèêrb. Zoll. et
Mor. N. 2156.

Caule suffruticoso subscandente, foliis ovatis basi
acuminatis apice acutis ramisque glabriusculis, floribus
subspicatis bracteatis, bracteis lanceolatis acuminalis
glabris , ovariis stipitato-glandulosis. Flores lactei.

In fruticetis per totam Javae orientalis planitiem
haud raro. Legi prope Modjopahit prov: Modjo-
kerto VIII. 21. 1844.

COMPOSITAE.

Enumeratio specierum omnium adhuc ex Java et
insulis adjacentibus relatarum.

Er en

(217)
A __ TUBULIFLORAE.

1, Trisvs VERNONIACEAE. Zess. DC. Prodr. Vv,
p. 9.

|. Wervomra: Schreb. Gen. 2. p. 54l. Bl. Bijdr. p.
803. Masskl. C. p. 96. DC. Pr. V. p. 15.
Endl. Gen. n. 2204.

Seetio Szrozocdzrr Bl. DC. 1. e. p. 21.

»Inv. squamae imbricatae ovatae obtusae brevissi-
mae et floribus multo superatae. Involuerum 3-—5
florum teretiusculum. Pappus 1-seriíalis aut setis ext.
paucis calyculatus. Arbores foliis petiolatis planis
penninerviis®”. DC. 1. c.

1. V. eelebieu. DC. Pr. p. 21. n. 37.
Eupatorium celebicum Bl. Bijdr. 903.

»V. foliis longe petiolatis oblongo-ellipticove lan-
ceolatis basi subinaequaliter attenùatis cuspidatis
integerrimis glabris cum nervis subtus petiolo ra-
misque pubescente-velutinis, corymbo terminali di-
varicato , capitulis 34 floris, inv. squamis imbri-
catis obtusis ciliolulatis, achaenis teretiusculo sub-
striato pubero invol. circ. longitudine’”’. DC.

Arbor in sylvis insulae Celebes. VIT. ec:

2. W.javanica DC. Pr. p. 22. n. 38.
Eupatorium javanicum. Bl. Bijdr. p. 905. Herb.
Zoll. et Mor. N. 1039. Masskl. C.p. 96. n. 2.

Hambirung. Sund.

(218 )

»V. foliis longe petiolatis ellipticis acuminatis basi
rotundatis integerrimis supra glabris, subtus reticu-
latis ramulisque fusco-tomentosis, corymbo termina-
li paniculato divaricato ramis lateralibus elongatis,
invol. squamis ovali-oblongis obtusis imbricatis dor-
so villosis’”’. DC.

Arbor »in sylvis altioribus Javae”’. Bl.

Mihi frequenter invenit prope Zjikoya prov: Ba-
tavia vix 250 pedes s. m.!

Floret VII ee:

Varietas C. DC. conferta. Herb. Zoll.-et Mor.

N. 2604.

Soemboeng koealot Jav.

»Foliis oblongo-lanceolatis acuminatis basi attenua-
tis et subtus ad marginem subreplicatis supra gla-
bris, subtus junioribus cum ramis el pedunculis dense
rufo-velutinis, adultis glabriusculis, panicula confer-
ta, nempe ramis fere a basi ramosis squamis extus
dense velutinis’”’. OC.

»Arbor. In Java’. DC.

Prope Feiris ad pedem montis Zumongan. Ï. 1845.
(deflorata.) |

3. Ver. Blumeana. DC. Pr. p.:22. n: 39.

»Rhamis teretibus glabris in panicula pulverulen-
to-et-rufo-velutinis, foliis petiolatis oblongo-lanceo-
latis basi breviter apice longe acuminatis, integerrimis
utrinque glabris, panicula corymbosa composita,
inv. squamis ovali-oblongis obtusis dorso subvillo-
sis. DC. | vo

Arbor, in montosis Karang.Javaeoccidentalis”’.

Floret

Sectio Z'sruropes DC. A. ec. p. 24.

ene

Wenen zake

ee ed

ke

(219 )

»Inv. squamae imbricatae lanceolato-lineares acu-
minatae rarius acutae subtrinerviae disco brevio-
res, ext. breves, int. sensim longiores demum
reflexo-patentes. - Achenium teres villosum. Pappus

ext. brevissimus. Herbae pleraeque annuae cine-
reae’’. DC.

A. WV.cinerea. Less. Linnaea. 1829. p. 291. 1831. p:

| 673. DC. Pr. p. 24. n. 52. Hasekl. C.
p. 96. n. 4.

»Caule herbaceo erecto rantoso pilis brevibus con-
fertis subcanescente, foliis petiolatis, infimis sub-
rotundis, caeteris obovato-oblongis subdentatis subo
tus praesertim cinereo-canescentibus, corymbo lax-
dichotomo, capitulis pedunculatis involucris quamis
lanceolato-linearibus acuminatis subtrinerviis extus
pilosiuseulis ”’ DC.

In insula Java formae 2 occurrunt sc:

a. glabriuscula DC. Pr. 1. e. (?) Herb. Zoll.
et Mor. N. 215.

» Tota fere glabra, caule striato, ramis elonga-
tis, foliis fere omnibus oblongis corymbis confer-
bis’ 4 dt |

Prope Zijikoya prov. Batavia in apricis. Floret
fere toto anno.

Ld

Specimina mea ; caule inh

b. parviflora DC. 1. c.
Vernonia parviflora Reinw. in Bl. B. p. 893.
Herb. Zoll. et Mor. N. 24. Hesk. C. 1. c.
» Herbacea erecta, ramis fastigiato-paniculatis sca-
briusculis , foliis caulinis obovatis in petiolum an-
gustatis, floralibus lanceolatis obtusis repandis pa-

(220 )

rum pubescentibus, eorymbo terminali dichotomo,
inv. squamis apice cuspidatis.”’ DC, 1. c.

» Variat floribus wiolaceis et roseis.”” Bl.

In graminosis et ruderatis per totae Javae regio-
nes inferiores.

Floret toto anno.

5. WM. deptophylla DO. Pr. p. 25 un, 55.
Rumph. H. A. VI, t. 14 ɣ. 2.
V. fasciculata Bl. Bijdr. p. 893 in adn.

» Caule herbaceo erecto ramoso tereti tenuiter
pubescente foliis oblongo-linearibus utrinque acu-
minatis integerrimis tenuissime pulverulento-scabris,
panicula ramosissima laxa divaricata nuda, involù-
erì squamis cire. 2-seriatis linearibus acuminatissi-
mis vix puberulis ,”’ DC. 1}. ce. In Moluccis.

5. V. linifolia Bl. Bijdr. 893 DC. Pr. p. 65 n. 288 Herb.
Zoll. et Mor. N. 2577.

» Herbacea, ramis paniculatis substrigosis, foliis

lineari-lanceolatis rariter serrulatis puberulis , co-
rymbe terminali dichotomo divaricato laxifloro,
inv. squamis cuspidatis ,” B/.

In montium locis humidis insulae Javae. Legi in
montibus Zengger, prope Gebok Hlakka alt.
A—5000 Prov. Passaroean , XI. 1844.

“Teneritate foliorum a congeneris hujus sectionis
sat diversa.

7. V.erigeroides. DC. Pr. p. 25 n. 56.

» Glabra, caule diffuso ramoso striato, foliis li-
neari-lanceolatis obtusis submucronatis integris in
petiolum attenuatis margine angustissime subrevolu-
tis, corymbo laxo subpaniculato, capitulis longe

(221 )

pedieellatis , invol. squamis mucrone acuminatis gla-
bris disco brevioribus, acheniis glaberrimis.”?
In Insula Zimor (etin VN. Hollandia) DC.

8. W. laviflora, Less. in Linnaea 1831 p. 646. DC. Pr.
p. 25 n. 57 Hassk. C. p. %n. 5.

» Glabriuscula, caule erecto a basi ramoso, foliis
infimis subrosulatis petiolatis obovatis obtusis den-
tatis, caulinis lanceolatis linearibusve distantibus ,
corymbo laxo, capitulis pedicellatis, inv. squamis
vix pilosiusculis acuminatis subtrinerviis. In (Ind.
or.) ins. Timor (penins. Malacca)’ DC.

9. V. rugosa, Bl. Bijdr. p. 894, DC. Pr. p. 26 n. 60.
Herb. Zoll. et Mor. N. 1486. Massk. C.
ps 6 1:06.

» Herbacea, ramis divaricatis pubescentibus, fo-
liis oblongo-lanceolatis basi attenuatis apice cuspi-
datis remote denticulatis supra glabriusculis, infra
rugosis et puberulis, corymbo terminali dichotomo
divaricato laxiflora, inv. squamis acutiuseulis
DET ee:

Certe hujus generis! Floret omni tempore.

»AÂd ortum fluvii Zjzboerrem in montanis Gedeh.””
Bl. Legi in montosis Passir Madang Prov. Bui-
tenzorg , VIIË. 1843.

10. /. cymosa, Bl.l. e. DC. 1. e. n. 61. Herb. Zoll.
et Mor. 1395.

» Herbacea, ramis paniculatis pubescentibus, fo-
lis lineari-lanceolatis remote serrulatis scabris sub-
tus puberis, corymbo®terminali dichotomo, pedi-
cellis approximatis subumbellatis inv. squamis acu-
tiusculis ’ DC.

(222 )

» In montanis Javae. Floret omni tempore.” Bl

Legi in eollíbus. apricis Prov. Bantam, V.
1843, vix. 800 ped. s. mm. In montosis Ardjoeno
Prov. Passaroean 5000’; in montibus Zengger
Prov. Probolingo 3-5000°’. XE. 1844,

IL. V. ewpatorioïides, Bl. 1. e. DCL. e-n. 62. Herb.
Zoll. et Mor. N. 2171.

» Suffraticosa, ramis willosis, foltis. oblongo-lan-
ceolatis argute serratis rugosis supra sparsim setoso-
scabris subtus villoso-hirsutis, corymbo terminali
divaricato, inv. squami exterforibus brevibus acu-
minatis, intimis longioribus vix acutiusculis,’”’ DC.

In cacumine montis Boerangrang, VIl. BZ. Ad
montem „Ardjoeno in Casùarfnetis VIII. IX. Prov-
Bangil. Legi in altitud. 4-6000’ s. m,

2. DECANEURUM. ZC. in Ann. bot. Gutill. 1833. V.
2 p. 516 Pr. V p.-66.

Phyllocephalium, Bl. B. p. 888.
Sectio k. PuayzzocrPpmarrvm Bl. et DC. 1. c.

» Capitula braecteis foliaceis amplis arcte cincta.
Achaenia basi non sensim attenùata.”’ DC, 1. c.

1. D.pfrutescens, DC. Le. n. 1. |
Phylloc. frutescens Bl. B. p. 389,

» In uliginosis inter montes Boerangrang et Tan-
koeban-Prahoe Prov. Krawang ‚ VIE” 21.

Sectio Il. GravanzuEmovm Cass. DC,Pr. p. 67.

(223 )

» Capitula aut omnino ebracteata aut bracteolis
paucissimis. invol. squamas inferiores referentibus
subinstructa. Achenia elongato-turbinata s. basi
attenuata.” DC.

2. D.? obovatum, DC. 1. e. n. 7.

» Caule suffruticoso scandente tereti, foliis petio-
latis obovatis obtusis integerrimis supra glabris sub-
tus ramulisque pube minima subpubescentibas , pa-
nicula ovata, invol, squamis ovato-oblongis brevis-
sime- mueronulatis. In Rawak, Moluccensium.” DC.

3. CYANOPIS. #4. in litt. 1831. DC. Pr. p-. 69 Massk.
C. p. 9% n. 433, Endl. gen. n. 2206. Cyan-
thillium Bl. B. p. 889.

1. C. villosa Bl. in litt. DC. 1. ce. n. 1. Massk. 1. c.
n. 2. Cyanthillium villosum Bl. B. 889.
» In graminosis circa Buitenzorg,’ Bl, Floret
toto anno.
Probabiliter ut monet Cl. DC. sequentis forma in-
constans. Mihi nondum invenit,

2. C. pubescens Bl. in litt. DC. 1. e. n. 2. Herb. Zoll.
et Mor. N. 6.
Cyanthillium pubescens Bl. B. p. 890.
» In graminosis cum priori ec.” Bl. (Mantilla
Ins. Marianae ec. DC.) Legi V.-Prope Zjikoya
prov. Bantam et vidì per totae Javae regiones

inferiores.

3. C. moluccensis Bl. in litt. DC. 1. cn, 3.
Cyanthillium moluccense Bl. B. p- 890.
» In insulis Moluccanis.”’- Bl Floret toto anno.

15*

(2 )

4. ELEPHANTOPUS. Z. Gen. 997, DC. Pr. p.85, Bl.
B. p. 890, Hasek. C. p. 96 n. 434 End/. gen.
n. 2231.

|. Z. scaber. L. sp. 1313 Bl. Hassk. l. e. DC. p. 86
n. 1. Herb. Zoll. et Mor. N.7.

» Ad marginem viarum et in graminosis,’ £/.
per totam Javam in regionibusinferioribus ; Zimor
(Lugonia ec.) DC. Tjang-tjang Sund.

Species caeterae a Cl. Massk. citatae (l.c. n. 2
et 3) a me nondum repertae et probabiliter exoticae

sunt.

5. ETHULIA, Linn. f. Cass. in Dict. sc. nat. XV. 7 1
487, DC. Pr. V. p. 12 End/. Gen. n. 2200 p.
357.

1. Z. conyzoides, L. DC. le... Jungh. Diagn. et
adumbr. plant. Tijds. voor N.I. VIT J. p. 202. Id.
Nat. Gen. Archief. II J. p- 53. h epe wel.

In Casuarinetis ad montem aliram prov. Mo-
djokerto altitud. 4500—8500° s. m. 28 VIJL. 1844. Ad
montem Ardjoeno IX. 1844 ec. Herb. Zoll. et Mor.
N. 2173.

IL Tergvs. EUPATORIACKAE.

6. AGERATUM, Zixnx. Ger. n. 936. DC. Prod. p. 108.
Bl. B. p. 906. Hasskl. C.p. 96 n. 485. End/.
Gen. 2259.

1. A. conyzoides Linn.sp. 1175. DC. l.e-n. 1.
» Caule ramoso, foliis ovatis rhombeis cordatisve
longiuscule petiolatis, pappi paleis basi dilatatis res-

(225 )

rulatis apice longe aristatis corollam subaequanti-
bus,” DC. Variet. 5 pilosum Bl. 1. c.

An = Var. Mericanum DC: 1e? Massk. 1e.
Babadotan Sund. Herb. Zoll. et Mor. N. 25.

» Foliis ovatis obtusiusculis basi parum attenuatis
erenatis utrinque caulibusque pilosiusculis.”” 2/7.

Flores plerumque lilacino-albidi. Planta valde va-
rians; in montosis apricis specimina vidi vix bi-
pollicaria simplicissima monacephala. Inecolae qui
plantam introductam esse censent, distinguunt spe-
eimina caule viridi — Babadotan hidjoe. et caule
rubro — > boerrem.

Per totam Javam a mare usque ad 3500 pedes
adscendit. Floret fere toto anno.

7. ADENOSTEMMA. Forst. n. Gen. p. et tab. 45 DC.
Pr. p. 110. Massk. p. 96. n. 436. End/. gen.
2261. *

Lavenia Sw. Bl. Bijdr. p. 905.

* Caule erecto, acheniis muricatis.

1. A. viscosum. Forst. n. g. n. 15. DC. Pr. p. MI n.8.
» Caule erecto pubescente aut glabri , foliis petio-

latis oblongo-lanceolatis basi cuneatis grosse serratis,
capitulis laxe paniculatis, pedicellis capitulo vix

duplo longioribus , acheniis papilloso-scabris.”’ DC.

Legi specimina pauca, capitulis rufescentes prope

laculum (Zelaga) Warna in summo montis Me-
gamendoeng , 4100’ s. m. (unde in herbar. meum N.

499.) »In insulis Molwceanis , Rawak (Chamis.
Timor (Gaudich:) im ins. Societatis (Forst)’ DC.

(22 )

2. A. parviflorum. DC. 1. e.n. 10. Herb. Zoll. et Mor.
N. 826. Masskl. Cat. p. 97. n. 4.
Laventa parviflora Bl. Bijdr. p. 906.
Djoekoet mandel bodas Sund.

»Caule erecto simplici glabriusculo, foliis petiolatis
rhombeo-ellipticis obtusiusculis basi cuneatis repando-
obtuso-serratis , corymbo terminali divaricato, ra-
mis puberulis, invol: squamis dorso puberis , stigma-
tibus vix exsertis, achenijs muricato-tuberculatis.”’
DC.

In umbrosis ins. Javae. Floret per totum annum.

Var: 4. divaricatum. DC. 1. ce. Herb. Zoll. et Mor.
N. 792.

Laventa erecta Bl. Bijdr. p. 906.

»Panicula laxiore valde divaricata, invol. minus pu-
berulis.”” DC.

In humidis cum priori.

Legi X. 1842 in collibus prope Jasinca prov :
Buitenzorg.

3. A. fastigiatum DC. Le. n. 11. Herb. Zoll. et Mor,
N. 222. Masskl. Cat. p. 96. n. 3.
Lavinia fastigiata Bl. Bijdr. p. 905.

» Caule erecto subramoso glabro, foliis in peti-
olum attenuatis ovato-lanceolatis obtuse acumina-
tis grosse et inaequaliter dentato-serratis glabris t
panicula terminalí fastigiata, ramis —involucrisque
glanduloso-pilosiusculis, acheniis pube- minima e,
tuberculis dense scabridis.””’ DC.

Djoekoet mandel Sund.

( 227 )

In ruderatis et humidis Javae (ins. Mariana-
rum ec.)

Legi X. in aquis stagnantibus prope Gondang.
Legi prov. Malang. 1844.

** Caule erecto, acheniis laevibus.

A. A. hirsutum DC. Pr. p. 113. n. 21.
Lavenia hirsuta Bl. Bijdr. p. 905.

»Caule subramoso glanduloso-pilosiusculo, foliis
petiolatis, infer: ovato-lanceolatis utrinque acumi-
natis a medio ad apicem argute serratis, panicula
terminali virgata, ramis glanduloso-puberis, inv.
squamis subobtusis dorso puberulis, acheniis sub-
scabridis.”” DC.

In humidis montis Gedeh toto anno’ BZ.
Vid: prope ecataractas rivuli 7jiboer rem.

*** Acheniis ignotis.

5. A. macrophyllum DC. le. n. 25:
Laventa macroph. Bl. Bijdr. p. 905.

»Caule erecto simplici glabro, foliis infer. longe
petiolatis subrhombeo-ovatis utrinque acuminatis a
medio ad apicem distanter serratis, panieula laxa
ramis vix puberulis, inv. squamis linearibus ob-
tusis ciliolatis, acheniüis ... .” DC.

» In loeis humidis montis Gedeh omni tempore”
Bl. Legi ad rivulum Zjibinong vicinitate Buiten-
zarg XI 1841, unde in herbar. meum N. 6.

Var: b ? repens Bl. l.e. DC. Le.

»Caule subramoso inferne repente, foliis argute
serratis, ramis paniculae subalternis.

Ad cataractas fervidas montis Gedeh.” B, lc.

( 28 )

8. EUPATORIUM Zourn. Inst. 455. DC. Vs p. 141.

Bl. Bijdr. 902. Hasskl. p. 97. n. 437. End/. Gen.
n. 2280.

Sect. Sverusricdtrd DC. p. 152:

»Nempe involucris aut laxe aut paucis seriebus im-
bricatis ovatis campanulatisve.”’ DC.

1. Z. ellipticum. DC. p. 156. n. 96.

»Scandens, ramis elongatis teretibus striatis pu-
bescentibus, foliis oppositis petiolatis ellipticis acu-
minatis glabris integerrimis capitulis ad apicem ra-
morum paniculatis pedicellatis 12—15 floris, inv.
squamis 10—12 glabris subeiliatis acutis, interb.
longioribus sed disco dimidio brevioribus,

Frutex in Ind. or. ad Pinang legit C4. Wallich.”’
ENE Tee.

Sectio: Exrmrericara DC.
pÍnvolucra nempe squamis 1—2 serialibus subae-
qualibus nec imbricatis constantia.”’ DC.

2. BE. Ayapana Vent. DC. p.169. n. 188. Hassk/. 1. c.

rj

E. triplinerve. Vahl. Bl. Bijdr. p. 903.
Dawon praneman Mal.

»Caule basi suffruticoso adscendente ramóso glabro,
foliis subsessilibus oppositis länceolatis triplinerviis
acuminatis subintegerrimis glabris, corymbo laxo
oligocephalo, capitulis pedicellatis cire: 20-floris,

( 229 )

inv. subuniserialis squamis linearibus acuminatis in-
aequalibus dorso puberulis ®” DC.

Ex America migravit in ins. Javam ubi in hor-
tis colitur sed rarissime flores profert.

9. MIKANIA Jilld. sp. II, p. 1452. DC. V. p.

187. Bl. Bijdr. p. 904. Masskl. Cat. p. 97.
n. 439, End/. Gen. n. 2282.

1. M. volubilis Willd. DC. p. 199. n. 87. Herb. Zoll.
et Mor. N. 417. B/. Hasskl. 1. c.
Ojot poeti Mal.
roy tjapoee toehoer Sund.

Ad segetes, in collibus apricis (ubi saepe tota

pubescens) ad ripas rivulorum ee: per totam Javam
omni tempore.

Trrievs UI. ASTEROIDEAE.

10. Zeriezror Linn. Gen. n. 95.1 DEC. Pr. V. p. 283.
Endl. Gen. n. 2332.

Inter species non satis notas:

L. E? Sumatrense Retz. Obs. V. p. 28. DC. p- 295.
n. 83.

»Tomentosum, foliis sessilibus lanceolatis denta-
tis, panicula racemosa. An Blumea? ob flores radii
capillares? in Sumatra.” DC.

U. RHYNCHOSPERMUM Zeinwdt. in Bl. Bijdr. p. 902.
DC. V. p. 296. End!. Gen. n. 2333,

( 230 )

Rh. verticillatum Reinwdt. l-e, DC. BL 1.e.

12.

A.

13.

»in mentosis prov: Zjanjor Bl.’ »Planta raris-
sima et distinctissima. Folia 3’ longa.5°’ lata. JC.

ASTEROMOEA £/. Bijdr, p. 901. DC. Vp. 302.
Hasskl. p. 97. n. 440. End/, Gen. n. 2346.

indica, Bl. le. 902. DC. p. 303. Herb. Zoll. et
Mor. N. 895. Hasskl. lc. ’

Culta in hortis. Floret toto anno

LAGENOPHORA. Cass. Bull. phil. 1818. Mart. ne
V. p. 307. End/, Gen. 2351.

. Billardierii. (Cass. diet. 25. p. Ll.) DC. lee. n. 3.

»Foltis utrinque hirtellis oblongis basiin petiolum
brevem attenuatis sinuato-dentatis.

Var. b. media , foliis utrinque sparse hirtellis basi
sensim attenuatis, scapo 4-5 poll. inv! squamis li-
nearibus subacutis subadpressis. Nova Mollandia
ad prom: van Diemen” DC.1.c.

Varietatis hujus legi specimina pauca inter saxa
radiissolis valde exposita. -Prope-F'rawas àd pedem
montis Waliran altitud: 3200 IX. 1844. Herb.
Zoll. et Mor. N. 2234.

14. MYRIACTIS, Zess, in Ziun. 1831, p. 127 DC. Vp.

308. Massk.p. 97. n44l Endl,Genen, 2353.
Bellis BZ. B. p. 917. Lagenophora Bl. in litt.

Et
E

1. M. javanica, DC.L. ein. Yo Masak. bee. n. 1 Herb.

(231 )

Zoll. et Mor. N. 1914. Bellis javanica BL.
bì. ce. ec.
» In sylvis altioribus, montis Gedeh.”’ BZ. Ibid.
legi IL 1844, ú

2. M. pilosa. DC.1- ec. n. 3. Massk. 1. ce. n. 2. Herb.

Zoll. et Mor.N.1935. Bellis pilosa Bli. c.
» In summo montis Gedeh,”’ BE, Supra 7500!
pedes altit. Legi ibid. II. 1844.

15. PSIADIA. Jacq. Hort. Sehoenbr. II p. 13 2C. V.

p. 318. End/. gen. n. 2368.

1. Ps. integerrima DC. Pr. p. 319 n. 6.

16.

ke £.

» Foliis distincte petiolatis ovalibus obtusis mu-
cronatis integerrimis subtriplinerviis, ecapitulis 8—
12ftoris. Arbor eulta? in Moluceis ec. ec. D'Urv.”’)
DC.

FRIVALDIA. End/. gen. n. 2369. Microglossa DC.
V. p. 320. Conyza Bl. B. 8396.

volubilis. Zoll. et Mor. Conyza prolifera Bl. Bijdr.
8396? Herb. Zoll. et Mor. N. 1909 et 2485?
sine nom. Mier og. volubilis DC. 1e. n. 1.

» Caule volubili foliis petiolatis ovatis acumina-
tis, ligulis stylo suo fere brevioribus, foliis ramu-
lisque glabriusculis.”” OC, 1. e.

» In montanis Loeis humidis; toto anno.’ BZ. B.
Legi (Herb. N. 1909) prope Zjipannas Prov. Zjan-
jar 3400 p. s. m, et (Herb. N. 2485) prope Pakkis
prov. Malang circa 1400 p. s. m. Specimina haecce
foliis subtus puberulis obsolete denticulatis inter

dentes minutissime serrulatis floribus disci paucis

ge Jaana. 29° Ariev. 16.

(232 )

(A--5j acheniis apice collo brevi membranaceo viri®
descente. An Conyza prolifera vere haec species -
Planta Blumeana folüis dentato-angulatis praedita
est! Vid. Bijdr.

1 * oP Conyza pyrifolia Lam. hujus loei?
Vid. AC. Pr. V p. 320 post. n. 1.
Planta javanica quae inter Conyzas omissa est !

17. ATHROISMA. CC. in Ann. bot. Guill. ec. Pr. V p:
368. Endl!. gen. 2394.

1. A. viscida Zoll. et Mor. Herb. 2144.

Subviscosa villosissima e collo ramosissima pros-
trata, faliis obovato-oblongis in petiolum attenuatis
profunde pinnatifidis, laciniis obsolete erosis.

Legi in oryzetis exsiccatis vicinitate fontium Naph-
tae ad montem (goenoeng) Saharie prope Soera-
baija, VIII. 1844. |

18. SPHAERANTHUS. fall. Act. Par. 1719 t. 20 f. 12
DC. V. 369. Bl. B.891. Hassk. p. 97 n. 443.
Endl. gen. 2395.

t. Sp. microcephalus. Willd.sp. III. p. 2395 DC. p. 369
n. |. Herb. Zoll. et Mor. N. 273.

» Foliis lanceolatis aut subovatis serratis vix aspe-
riusculis in alas integerrimas secus caulem decurren-
tibus, capitulis globosis, pedunculis saepius apteris
capitulo triplo longioribus.

Frequens in uliginosis et oryzetis.”” DC. Microce-
phalus. Sphaer. incicus L. apud Bl. B. p. 891.
cum var.

a et 5 Bl. verosimiliter haud diversus. » Prope

(238)

Buitenzorg, Mompien,” Bl. Per totae Javae pla-
nitiem et regionem collinum? Floret per totum an-
paum: vege albidi. Tim er 2 DC.
2 sp. bist: Wiid. n er pe Toeven: @ BE Hasek.
Ll. ce Herb: -Zol/. et Mor.N- 548.

» Fs obovatis ‘serratis utringue birtellis in alas
serratas desinentibus, glomerulis ovato-globosis, pe-
dunculis ‘ glomerulo triplo dongioribus alis serrato-
incisis fere semper iastruetis.””. DC.
v‚In shumidisvet oryzetis. Prope Buitenzorg (Bl)
Legi NIIT. 1842 in-fossis exsiedatis prope Tange-

rang próv. Batavia. Flores pûrpureí.

3uSp. #rectus , Zoll.-et. Mor: Herb. N. 2629.
Suffruticosus erectus ramosissttis \Wafnig sparsis,
oe fóliis -obovato-lanceolatis obsolete “sérrùlatis in alas
integerrimas desinentibus éuulibusquê (suprà minus)
mollissime lanuginoso-tomentosis ; eapitulis ovalibus,
peduneulis iisdem aequalibus $&. paüto longioribus
semper distincteve ‘âlatis: « Suffrutex’ 2-3 pedalis.
Flores purpurei. is venne
In collibus apricis prope Modjosarie prov. Mod-
…_ gokerto VIII 1844, prope. Ranoe Bedalie prov.
HU Probolingo, Ï 1845.

19. DICHROCEPHALA. pe. Pr zij P- 371. Hassk p.
98 u. 444, „Endl. NE 2396. Cotula Bl. B.

Le ete |

1. D. latifolia, DC. Pp. 372n. 3. Cotula latifolia Desf.
Bl. B. 918. Myriogyne latifolia Hassk.C. p.

‚ \bsFO2 np: 461/1. obd Jwowforihardtm tres Ktijus

X

spec. occurraut,

(234 )

a. — dentata, Zoll;-et Mor, Herb. N. 608.

Foliis dentatis-haud s, vix-disseetis, …

In umbrosis. planitiei ét rêgionis-collinumr usque ad
800’ supra mare. Legi in prov. Bantam IX. 1842.

5. — appendiculâta Zoll. et. Mor. Herb. N. 1845:
var. javanica- Bl. DC. Hassk.-). c.

Folijs, bast deinde lobis terminalibus subor-
bicularibus T taal inz

In Javae regione montana s 24000 p“ sm. Legi
in montosis.. Passir.… Madang prov. „Buitenzorg
VIJL 1843, „etiam vidi--in montosiss-Ardjoeno et
Tengger ‚ Javae orientalis IXet XI'I844-

ce. — pinnatifida, Zoll, et Mor. ‘Herb; 2506.

Foltis p ofunde pinnatifidis.

Habitus (praeter' capitùla ie fere D. aÂrys
santhemifoliae. hara

In Javae regiouibus montanasuperiore: €b. subal-
pina. Legi IX 1844, in, montosis.Ardjoeno prov.
Bangil 8000 „s.,5m: et- „mense! XL in ‘anontibus
Tengger 6500’ s‚me (prove Malang.) vn

Incolae Javue- occidentalis specs hanece. BE keet
moerrit dicunt. rg, eol k

Î
14%

; chrysanthemifolia’, DC. Pr. p. 37) n. dk Herb.

Zoll. et Mor. N. 2272, Hassk. Pp: O8 n. 1.

Cotula chrysanthemifolia Bl. B. 918.

» In deelivitatibus altioribus bats ignivomi Tje-
rimaï Prov. Cheribon,” Bl. Legi 3 in Casuarinetis
et graminosis montium Waliran, Ard oenò ‚ Semi-'
roe, Tengger ec. Javae prientglis , ViLXI. 1844.

are KN
si ah apel

20. GRANGEA. pride, fam. AI:p: 121 End/. gen. n.

2397. Cotula Bl. Bons

(235 )

. Gr. Maderaspatana; Poir. DC. 373 n: 1; Distinguo.

21.

“a prostrata. ramis prostratis.

Cotula Maderaspatana Bl. B. p.919. Prope Ba-
tavia (Bl:) Soerabaja. VIII. 1844. Prope Mepan-
djen in oryzetis inundatis (prov.) Malang) X 1844;
unde 2473 Herb. Zoll. et Mor.

b. suderecta, caule. subsimplici erecto ramis ho-
rizontalibus. Herb. Zoll. et Mor. N. 1863. In
graminosis ‘bumidis prope: tumulos Chinensium pago
Bataviano XII 1843.

CONIZA. (Zins)sLess. Syn. 203. DC: V. 317. BL.
„Bijdr. p: 895, Massk. |. p. 98 n. 446. End/.
… gen.” n: 2405. ke

„nutans Bl.B. pe: 196; Massk.-l: e. Herb. Zoll.

et “Mor. N-:306, A Cl. DC: in Prod. etiam a
Steudel in-'Nome, bot. omissa est.

_»-Foliis deeurrentibus linearibus glandulogo-serru-
latis tomentosis;» racemis simplicibus , floribus nu-
tantibus, caule suffruticoso , receptaculo glabro.”” B/.

» In’ montanis;®’ Ib. Floret toto aúno. Vidi in
vapfieis; Prov. Preanger et legi specimen unicum
prope Zjikoija prov. Batavia in fFruticetis (vix
250 p. s. m.) VIE 1842.

vante sp. n?-Herb. Zoll. et Mor. N. 2499.

Herbacea “ (pedalis et ultra) ‘erecta caule subsim-

hei ,- foliis ‘semiamplexicaulibus inferioribus ova-
P

„tis in petiolum longissime decurrentibus, super. lan-

ceolatis sessilibus caulibusque hirsutissimis, panicula

\ sdepauperata , pedicellis subumbellatis, inv. squamis

acutis* hbirsutiuseulis diseo: brevioribus , floribus her-

254 maphroditis paucis glabris , acheniis obovato-com-

3.

€.

(236 )

pressis pubescentibus , receptacule udo

In graminosis siecis et waeren Et Tengger
3000-6000 ps sum XI 1844: Sarko’

Flores futei, feminei-innameri; ate tonge ex-
sertns= Pappi pin vix scabriusculi.” EK

AVA. î
Hi \ 4

‚marima, Zold.-et Mor. Herb» 2512:

Fruticosa''s. subarborescens., foliís aai. li-
neari-lanceolatis. utrinque achminatisskmis-reticulato-
venosis glaberrimis nitidis adpressé setaceor-serratis ,
corymbis terminalibus densis strictis trichotomis,
capitulis globosis inv. squamis Jinearibüs acntisbims
glabriuseulis disco’ brevioribas ,, floribus masculis
pluribus glabriusculis, receptaculo, alveolato , alveo-
larum margine irregulariter denticulatis.

In. sylvis Gasuarinae montium Zengger:altibud.
5500—7000 p::XL 1844, (ín prov. Malang prope
Gebok Klakka,)- Flores: pallescentés ute. _ An-
therae longe. exsertae, Acheniás huilende: Pap-
pus pilis upiformiter seabriuseulis.…n0; 2:15

Ke & delind
IJE

A: C- pubigera, Bl. Bip. 89B. Prata ps 98 n. 2.

C‚pubigera, L. mantel3, Wee 82,
verosimiliter diwersge sons moohsi sgosg

Sonchus volubilis Bumph: H Ac Vips 209 t.
103 f. 2.

» Foliis breviter peliolatis elliptico-oblongië re-
paadorcuspidato-dentatis discoloribus;rraeéinis com-
positis elongatás. lexe panicnlatie nutantibùg caule
frukicoso seandente. lm -montauis (ema #Vempore.
Wari oenenat apud: imeal”? »Bli:dser teloon

Legi ad rivulerum-ripis- prov. Bataviaa-et Ban-
tam, et vidi im fruticetis -humidisJavae prov.
orientalium. Herb. Zodt et, Mor. N. 230 (VE 1842)

(237 )

et ejusdem difformitas capitulis proliferis H. N. 667
(IX 1842.)
Species omnino dubiae.

5. C? pubigera, L. maut. 113, DC. p. 389 n. 82.

Sonchus volubilis Rumph ? (vid. sub N.4.)

» Caule herbaceo sparse piloso, foliis oblongis
subdentatis subpetiolatis, pedunculis lanatis sub-
dicephalis.”” OC.

Ind. or. Moluccis? Planta Rumphiana potius
C. puligerae, Bl. vrespondet et Liuneana ab utra-
que discrepat ?

6. C? moluccana, Gaud. Voy. p. 475. DC. Pr. p. 389
n. 80.

» Glabra, ramis suffruticosis sulcatis, foliis ob-
longis acuminatis basi obtusis argute et remote
denticulatis subtus pallidioribus , panieulis termina-
libus foliatis, involucris pubescentibus. Frutex in
insulis Moluccis ad Bawak. An Blumeae sp?”

DC. 1. ec.

1. C? pyrifolia, Lam. A. Cl. DC. apud Mieroglossa p-
320 post n. 1 citata et inter Conyzeas tote omissa

mihi omnino ignota. Cl. BZ. citat sub. €. riparia
Bijd. p. 899.

22. BLUMEA. DC. in Ann. bot. Guil/. 1833 v. 2. Pr:
V. p- 432. Hassk. p. 98 n. 447. Endl. Gen.
n. 2413. B/. in Bijd. sub Conyza.

Incolae species hujus generis plerasque Soemboeng
dicunt.

( 238 )

Sectio E. daneen » nempe foliis caulinis non
decurrentibus.”” DC. p. 433.

* » Dissitiflorae, nempe foliis aal denta-
tisve, peduneculis solitariis monocephalis.””’ DC.

. tenella, DC. Pr. p. 433 u. 4.

» Caulte herbaceo multtcipiti puberulo tereti parce

ramosa, foliis oblongis basi obtuse cordato-semiam-

ej

plexicaulibus acutis distanter acute et calloso-den-
tatis pube parva scabridis, ramis acuminatis sub-
integerrimis pedunculis terminalibus et oppòsitifoliis
l-cephâlis puberis folio triplo longioribas, inv.
squamis linearibus acuminatis disco fere sublongio-
ribus. Annua. In ins. Zimor.”’ DC.

*& y Paniculatae , nempe foliis dentatis lacinia-
tisve , pedunculis nunc axillaribus polycepkalis nunc
vero in paticulum dispositis, inv. eimeres pubes-
centibus.”’ DC.

lacera, Zoll. et Mor.

C. lacera. Burm. fl. ind. 180 t. 59 f. 1. B/.
Bijd. p. 897. Herb. Zoll. et Mor. N. 304.

Bl. lacera, var. a. Burmannt DC. p. 436 n.
19 Hassk. p. 98 n. 6.

Batoe lintjar boerrem Sund.

Soemboeng ...... Mal. et Jav.

Caule subsimnpliee, foliis obovato-oblongis cus-
pidato-denticulatis pubescentibus, caulinis sublyrato-
pinnatifidis , supremis oblongis, racemis compositis
basi subfoliosis, ramis divaricatis , capitulis subur-
ceolato-cylindraceis , ütv. squamis linearibus acutis
margine. subpellacidis apice sublanato-pilosis, in-
timis disco vix longioribus, floribus numerosissi-
mis, feimineis 20 et ultra glabris acheniis teretius-
culis scabriusculis , pappo scabriusculo.

(239 )

‚» Ád marginem oryzetarum, 54. Fere toto anno
per Javae regiones planitiei et collinum locis hu-
midis.

3. Bl. Javanica, Zoll. et Mor

C, javanica, Bl. Bijd. p. 897. Herb. Zoll. et
Mor. N. 25.

Bl. lacera, var. d. Blumei. DC. 1. ec. Hss. 1. c.

Batloe lintjar loetik Sund.

Tota mollissime ecinereo-lanuginosa, foliis infe-
riorib. petiolatis, super. subsessilibus obovatis,
floralibus obtusis lanceolatis , euspidato-denticulatis,
panicula laxa, capitulis lato-cylindraceis, inv.
sqquamis imbricatis angusto-linearibus acutissimis ,
floribus centri 10—12 lobis lato-ovatis acutis, pappo
vix scabriusculo.

Per totae Javae regiones inferiores in graminosis
siccis et ad marginem oryzetarum. Floret fere toto
anno. Variat foliis basi sinuatis, involucri squamis
rubescentibus s. viridibus ec. Forma quaedam in
Herb. Zoll. et Mor. adest. sub N. 221.

Formae aliae a Gl. JC. enumeratae probabiliter
etiam sp. proprias constituunt.

Var. 6. B. 4. Commersonii DC. Pr. 436. et
Hasskl. p. 98. n. 6 est in Herb. meo N. 640.

Batoe lintjar bodas Sund.

»Foliis obovatis grosse dentatis, capitulis con-
fertis.” DC. -

In siecis montis Panangoengan prov. Soerabaya

_Legi IX. 1844. altit: 3000’ s. m.

Bl. lacerae formae? Herb. Zoll. et- Mor. N. 24l et
„37.

16"

(240 )

Plantae pusillae (vix 6 pollieares) caule simplici
pedunculis solitartis sub-monocephalis.

4, B. parvifolia DC. Pr. p. 437. n. 25.

» Tota et praesertim ad apicem cinerea pnbes-
eenti-villosa, caulibus e collo plurimis erectis ramo-
sis, foliis inf. obovatis basi attenuatis breviter pe-
tiolatis acute dentatis, superioribus oblongis sessi-
libus vix dentatis, panicula ramosa polycephala ,
iav. squamis exter. brevibus dorso subhirsutis,
inter. linearibus acuminatis flores subaequantibus
demum reflexis. Annua. Flores purpurei.”’ DC.

Legi in ruderatis et incultis siccis prope f'rawas
prov. Modjokerto. VIII et IX. 1844, unde in Herb.
Zoll. et Mor. N. 2240.

5. Bl. timorensis DC. Pr. p. 437. n. 26.

»Caule erecto tereti apice ramoso puberulo basi
subglabrato, foliis oblongis acutis puberulis irregu-
lariter serratis, infimis basi attenuatis, mediis basi
incisis cuticula utrinque exserta- sublineari semi-
amplexicaulibus, summis sessilibus subintegris,
paniculae corymbosae ramis erectis, capitulis pedi-
cellatis, inv. squamis linearibus acuminatis dorso
puberis discum fere superantibus.

In ins. Timor’. DC.

6. B. cichoriifolia DC. Pr. p. 437. n. 28.

»Caule herbaceo erecto tereti striato ramoso
puberulo in ramis floridis villos glandulis intermix-
tos gerentibus, foliis glabriusculis, inf. lyrato-pin-
nati lobatis inferne attenuatis lobis inf. parvis ob-
longis super. majoribus subtriangularibus, confluen-

(241 )

tibus,; omnibus irregulariter” mucronato-dentatis,
fol. summis oblongis sessilibus subintegris , panicula
ampla divaricata, ramis apice racemiferis , involucris
squamis linearibus ciliatis disco’ subaequalibus.

In ins. Timor.” DC.

7. B. sessiliflora Decaisn. DC. Pr. 437. n. 29.

p Ramis herbaceis erectis ramulisque virgatis stri-
atis puberulis, foliis subruncinatis v. lanceolato-
oblongis irregulariter serratis sessilibus subauricula-

tis puberulis, capitulis axillaribus plerumque sessi-
libus 3 —5 glomeratis, involucris squamis lineari-

bus puberulis, recept. glabro subtuberculato.
In ins. Zimor.”’ DC.

3. B. acutata DC. Pr. p. 438. n. 35.

»Tota (superne imprimis) tenuiter velutina pu-
bescens, caule herbaceo erecto simplici nervulis
striato-angulato, foliis petiolatis pinnatim irregula-
riter paucilobatis, lobis oblongis acuminatis termi-
nali majore ovali, omnibus serraturis profundis acu-
tis inaequalibus incisis, summis oblongis basi at-
tenuatis subserratis, panicula contracta terminali,
inv. squamis linearibus pubescentibus acutis disco
fere longioribus. Annua? In ins. Timor.’ DC.

» Var. b. foliis infimis lyrato lobatis, caeteris
ovatis aut ovato-lanceolatis grosse et acute dentatis.
In Zimor cum priore.”’ DC.

“EE Senectoniflorae, » nempe foliis helde in-
eisisve membranaeceis subglabratis ‚. capitulis pani-
culatis , inv. glabris aristatis.” DC.

9. Bl. flava, DC. Pr. 439 n. 40.

(242)

» Toto glabra herbacea erecta, caule tereti laevi
ramoso, folis infimis obovatis basi attenuatis sub-
serratis obtusis , caulinis cordato-semiamplexicauli-
bus acuminatis grosse calloso-serratis , ramis floridis
axillaribus racemum corymbosum confertum geren-
tibus in paniculam laxe dispositis, involueri squa-
mis linearibus cuspidato-acuminatis disco circ.
aequalibus. Perennis? In ins. Pinang,”’ ec.
ec. DC.

“2% Fasciculiflorae , » nempe foliis dentatis,
ramis elongatis capitula ad axillas foliorum flora-
lium aggregata et interupte spiciformia gerentibus.

10. 5. viminea, DC. Pr. p. 442 n. 57.

» Caule erecto ramoso, ramis elongatis teretibus
pubescentibus, foliis lanceolato-oblongis basi atte-
nuatis acuminatis grosse ad apicem et acute serratis
utrinque pubescentibus, ramulis floridis axillaribus
folio brevioribus foliola et capitula 7—8 gerentibus
inv. squamis linearibus pubescentibus disci longitu-
dine. In ins. Zimor.”’ DC. |

1. B. fasciculata, DC, Pr. 442 n. 58.

» Herbacea erecta ramosa tota cinereo-villosa,
‘fol. infer. . . . super. oblongo-lanceolatis basi at-
tenuatis sessilibus superne rariter serratis acutis,
capitulis sessilibus interrupte spicatis nempe ad
axillas foliorum rami inferiorum solitariis superio-
rum 2-3 congestis, inv. squamis linearibus acumi-
natis flores aequantibus , ovario glabro, pappo 6-8
seto. In ins. Zimor.” DC.

“st Oryodontae, » nempe basi glabratae apice
hirsutae, foliis obovatis dentes duros acutos suba-

(243 )

ristatos gerentibus, capitulis fasciculatis aut sub-
‚paniculatis.”” DC. An hujus Divisionis ?

12. B. saratilis , Zoll. et Mor. Herb. N. 2233.

Pusilla, foliis obovato-lanceolatis basi angustatis
remotissime arguto-denticulatis hirsutulo-scabriuscu-
lis, racemis laxis compositis paniculatis basi folio-
sis, capitulís fasciculatis cylindraceis, inv. squamis
linearibus acutissimis adpresso-pubescentibus , caule
e collo ramosis. AÁnnua, 4-8 pollicaris. Caules fili-
formes.

Folia basi subrosulacea.

Inter saxa in apricis ad pedem montis Waliran
altit. 3200’ s. m. legi IX 1844, Etiam vidi ad vias
in prov. Malang.

tete Semivestitae, » nempe inferne glabratae
superne velutinae, foliis oblongis acuminatis sub-
integris , pappo albo.”” DC.

13, Bl. riparia, DC. Pr. p. 444 n. 69.

Conyza riparia, Bl. B. p. 899.

» Glabra, canule fruticoso scandente tereti foliis-
breviter petiolatis ellipticis breviter acuminatis
glanduloso-serratis rigidis subtus subpallidioribus,
paniculae oblongae ramis velutinis folio longioribus
1-3 cephalis, capitulis pedicellatis, inv. squamis
fanceolato linearibus acutis florum disco paulo bre-
vioribus. Frutes ad ripas fluminum Javae legit
Cl. Blume.” DC.

14. Bl. chinensis, DC. AAA n. 70. Herb. Zoll. et Mor.
N. 1492. Hassk. p. 98 n. 2.
Conyza chinensis L. B/. B. p. 898.

(WA)

» Caule herbaceo erecto tereti’glabro apicee cum
pedunculis involuerisque pubescenti-velutino, foliis
breviter petiolatis ovalibus apice anguste acumina-
tis utrinque glabris dentibus distantibus callosis
acutis exsertis hinc inde instructis, panicula laxa,
involueris squamis linearibus , ext. brevissimis,
intimis -multo longioribus, recept. villosissimo ,
acheniis teretiusculis subcostatis puberulis.

In Javae sylvis montosis (BZ.) in ins. Pinang
Vall.) China, ec. ee. DC.

Legi VIII 1843 in montosis Kendang prov. Bui-
tenzorg partibus occident.

ADE. FEE n. sp? Herb. Zoll. et Mor. 2471. Oeja-

Oeja-an Javan. |

Caule robusto (rubescente), foliis inf. petiolatis
mediis et superioribus subsessilibus , obovato-oblon-
gis acutis basi attenuatis inaequaliter arguteve
calloso-repando-dentatis supra scabriusculis subtus
puberulis margine anguste revolutis panicula erecta
laxa, pedunculis capitulisque- elongato-cylindraceis
mollissime tomentosis ‚ inv. squamis linearibus, in-
timis angustioribus disei longitud., receptaculo hir-
suto.

Per totam Javam in pascuis. Imperatae siccis
usque 1500 s. m.

Legi X 1844 in provinciis Malang, Pro-

bolingo ec. Pili foliorum basi bulbosi. Flores
lutei, centrales 5-6, feminei innumeri. Ache-
nia adpresso-sericea. An BZ. sesstlifoliae, DC.
affinis ?

16. 57. nitida, Zoll. et Mor, Herb. N. 2341.

(245 )

Suffruticosa , caule simplici , foliis elongato-lan-
ceolatis acutis basi in petiolum ariculatum longiter -
attenuatis argute serratis supra glabris nitidis (sic-
catione scabriusculis) subtus puberis , panicula erecta
virgato-ramosa laxa, inv. squamis valde adpressis
apice lanatis margine rubescentibus, intimis elonga-

tis discum superantibus, receptaculo hirsuto.

In sylvis humidis prope Lamadjang Tenga prov.
Malang, ec. 1000 p. s. m. legi X 1844. Rara.

Folia apicem caulis versus conferta usque 9 pol-
lie. longa. Rami paniculae elongati debiles. Flores
lutei.

teetttr Macrophyllae, » nempe foliis ovalibus
oblongisve subintegerrimis amplis, capitulis pani-
culatis , pappo rufescente.

17. Bl. macrophylla, DC. Pr. p. 446 n. 77. Herb. Zoll.
et Mor. N. 2239. Massk. Cat. p. 98 n. 3.

Sembung lalakki Sund.

Conyza macrophylla, Bl. Bijd. p. 896.

» Caule suffruticoso, foliis ovato-aut oblongo-
lanceolatis acuminatis basi in petiolum angustatis
glanduloso-serratis supra pubescentibus subtus griseo-
tomentosis, panicula divaricata laxa, ramis nudis
apice sub-racemosis inv. ‘squamis linearibus acumi-
natis glabriusculis flores aequantibus. In ins. Java
ad rivulos montanos 81.” DC.

Legi VII et IX 1844 prope Frawas prov. Mod-
jgokerto 2500’ s. m. in graminosis secus rivulos.

18. Bl. excisa, DC. Pr. p. A46 n. 80.
» Caule herbaceo erecto tereti ramoso velutino-
pubescente, foliis elliptico-oblongis dentatis basi

(246 )

incisis sublyratis supra puberulis subtus lanugino-
sis, panicula ampla ramosissima, involueris squamis
linearibus disco longioribus hirsutis subacùtis fal-
catim vecurvis. In Zadiae Malaicae ins. Pinang

Vall.) DO.

19. Bl. sylvatica, DC. Pr. 447. n. 832.

Conyza sylvatica, Bl. B. p. 898.

» Caule herbaceo simplici, foliis breviter petio-
latis oblongo-lanc. utrinque acumin. supra basin
argute serrulatis et ad eostam infra subvelutinis,
racemis simplicibus paniculatis nutantibus, inv.
squamis linearibus, aeutis exterioribus brevibus pu-
bescentibus, int. disco longioribus. In ins. Javaec
montosis Megamendoeng legit Bl.” DC.

20. Bl. sessilifolia, DC. Pr. 447 n. 83. Massk. p.
98 n. 5.

Conyza sessilifolia , Bl, B. p. 897. .

» Gaule’ herbaceo erecto apice conferte puberulo,
foliis sessilibus oblongo-lanceolatis utrinque acu—
minatis superne serratis. discoloribus, supra scabris
infra rugosis et arachnoideo-puberis, racemis com-
positis laxe panicnlatis, involueri squamis lineari-
bus, ext: brevibus puberulis, int. glabris disci
longitudine. , In ins „Javae altis montis Boeran-
grang legit 5/2, DC, ua Cu viais

Floret fere omni tempore. Bl.

21. BL. salviodora, Zoll. et Mor. Herb. N. 2199.
Suffruticost erecta, foliis apieem versus subcofi+
fertis subsessilibus lanceolatis-acutis supra ruguloso-
scabriusculis sparse papilloso=hirsutis infra dense

(247 )
cano-sèriceis, panicula terminali composita stricta,
capitulís subfastigiatis; floribus heftaphroditicis
glabris.

In siecis sylvárúüm Casuaritae ad moiites J'alt-
ran et Ardjoeno pröv. Modjokertó et Bangil legi
VIII et IX 1844 altit. 4000-6000’ s. mi.

Ineolae ibid. dicunt Soemboeng langoe (J.)

Tóta planta odoré Sálviae off. 14-2 pedalis. Flo-
rés flavi, femineí minus aùïmerosi. Pappus rigidus,
rufescens.

Sectio Il. CavzoPrEr4E, » nempe foliis secus
caulem ramosve deeurrêntibuùs.” DC: p: 447.

22. B/. vernonioides, DC. Pr. p. 447 n, 87.

» Suffrutieulosa tota dense velütino=hîirsutà, foliid
ovato-laneeolatis acute et callose denticùlatis in alas
intégerrimas desinentibus, paniëùlae tériminalis ra-
Mis axillaribus 2-3 eephalis folium paulo superanti-
bus, inv. sytiâmis imbricatis linëaribts acuminatis
subsquamosis hirsutulis, intimis glâbris scariosis
longioribus. Zxd; or. Flores ptürpurei.”’ DC. 1. c.

Legi in Javae orientalis prov. Soerabaja, Pas-
saroedn et Bezoekte VIII-XIL 1844 (unde ín Herb.
Zoll et Mor. N. 2204; loeis siecis ineultis altitud.
1000’-4000° s. mi. Specintirá mea a planta Decan-
dolleana diff. foliis lato-linearislaueeolatis glandu-
loso-velutinis, inv. squamis intimis disco äequali-
bus, floribus éentralibus 5-6 (haud 10-12 ut in B/.
vernontoïide). An sp. própria?

In umbrosis prope Gebok Klakka lei difformitatem
capitulis braeteis stübverticillatis cinctis proliferis.
Herb. meum N. 610.

Species a genere exteludendae:

Bl. balsamifera et.

2° Jaane. 2° Arrev. 17.

(248 )

Bl. appendiculata, DC. Pr. p. 447.

Sensu meo genus totum revocandum et Plucheae
conjungendum est, Character rite distinctus inter
eadem vix ullus, etiam habitus mediante PZ. Za/-
samiferae et Bl. appendiculatae haud constanter

diversus.

23. PLUECHEA. Cass. bull. phil. 1817 p. 31. DC. Pr.
V. p. 449. Massk. C. p. 98 n. 448. End/. g.
n. 2414,

Conyza Bl. Blumea DC. (ex parte).
* Inflorescentia paniculata.

1. PL. balsamifera Less. Syn.-1831. p. 50. Herb. Zoll.

et Mor. N. 188. Hasskl. Cat. 1. ce. n. L,

Conyza balsamifera L. Bl. Bijdr. p. 895.

Blumea » DC. Pr. p. 447. n. 84.

Soemboeng M. Semboeng awehweh. Sund.

»Caule basi suffruticoso, ramis teretibus lanato-
villosis , foliis oblongo-aut elliptico-lanceolatis du-
plicato-dentatis rugoso-venosis supra villosis subtus
sericeo lanatis , petiolis lobis lineari-lanceolatis ap-
pendiculatis, corymbo subpaniculato divaricato, inv.
squamis linearibus acute hirsutis.

In »Znd. or. Lugonia, Java, Moluccis ec,
DC. 1. ec.

In Amboina (Rumph. Amb. VI. t. 24. f. 1.
sub nomine Con. odorata.)

Per totae Javae regiones inferiores praecipue in
solo calcareo-argilloso. Floret toto anno.

»Var. foliis angustioribus sinuato-dentatis.””

In prov. Bantam. Bl. 1. ce. Difformitas Herb.
Zoll. et Mor. N. 2603.

(249 )

2. Pl. appendiculata Zoll. et Mor. Herb. N. 461 et

1325.

(Ex analogia et affinitate maxima huic generi ad-
duecta.) |

Conyza appendiculata Bl. Bijdr. p. 895. (haud
Lam.)

Blumea append. DC. Pr. p. 447. N. 86. et
(probabiliter per errorem) Pluchea appendiculata.
Id sub synonymas Conyzeae p. 391. :

»Caule suffruticoso, foliis oblongo-lanceolatis ar-
gute serrulatis subtomentosis et subrugosis, petiolis
appendiculatis racemis compositis paniculatis; ad
fluviorum ripas prope Buitenzorg. Floret omni
tempore.” Bl. l.c.

Legi prope Buitenzorg XI. 1842. prope Zjikoya
prov. Batavia ad flumen Zjidoertan VII. 1842.

In fruticetis littoris prov. Bantam V. 1843.

Etiam vidi in planitie Javae orientalis.

* _* Inflorescentia corymbosa.

3. PL. indica Less. in Lin. 1831. p. 150. DC. Pr. p.

A51. N. 7. Massk. Cat. p. 98. N. 2.

Conyza indica Bl. Herb.

Baloentas Mal. Sund. Herb. Zol/. et Mor. N. 940.

»Caule fruticoso tereti sùperne corymboso ramoso,
inferne glabra ramulis pedicellis foliisque novellis
minute pulverulento-puberulis, foliis obovatis bre-
viter petiolatis distanter et acute serratis, corym-
bis ramos terminantibus confertis, inv. ovati
squamis ext. ovatis dorso puberulis, intimis linea-
ribus acuminatis glabris. Frutex.

In Znd. or. Ins. Pinang (Wall.) Luzonia
(Cham.), Java (Bl.) Timor (Mus. Par.) Borneo
(Herb. Merat.)”’ DC. l.c.

1.

24.

E.

. Z.

25.

ZE.

( 250 )

Ad littora Ins. Javae ubique et semperflorens.
Ad rupes calcareas, prope Moeripan prov. Buiten-
zorg. XII 1842, In apricis montium Zengger ta-
men rarissima vidi XI. 1844.

ECLIPTA Zirn. mant. p. 157. DC. V. 489. Z/.
Bijdr. p: 914. Hassk/. Cat. p. 98. N. 49. End/.
Gen. N. 2446.

Kassimboekan Sund.

erecta: L DC. p. 490. N. 1.- Bl Ane. Bk. 1 ce.
N. 1. Herb. Zoll. et Mor. N. 57. Bumph…, Herb.
Amb. VI. p. 18. f. 1.

In graminosis humidis per totam Javam floret
omni tempore.

prostrata L. DC. Ll. ce. N. 4. BL. Bijdr. p. 915.
Hasskl. l. ce. N. 3. Herb. Zoll. et Mor. N. 899.
Legi prope Buitenzorg in arenosis ad rivulum 7jz-
binong XII. 1842. »Floret per totum annum.”’
Bl. Probabiliter prioris varietas. |

Zippeliana. Bl. p. 914. DC. N. 3. Masskl. N. 2.
Herb. Zoll. et Mor. N. 743.

In graminosis prope Batavia. (Zippelius). Ad mar-
ginem oryzetarum inundatarum prope.Zjikandie prov.
Bantam legi X. 1842. In Javae orientalis oryzetis
satis frequens, etiam vidi ad muros prope. Soera-
baja XII. 1144.

Floret omni tempore.

SIEGESBECKIA Zinn. Hort. Cliff 412. DC. V.

p- 495. Bl. Bijdr. p. 915. Hassk/. p. 99. N. 450.
Endl. Gen. N. 2451.

(251)

1. S. orientalis, L. sp. 1269. DC. Hassk!. |. e. Nang-
pon. Incol. (see. Bl.)

In humidis, ruderatis, incultis praecipue regionis
collinum per totam. Javam. Floret omni tempore.
Varietas? Herb. Zoll. et Mor. 850. Legi ad rivu-
lum Zjibinong prope Buitenzorg XII. 1842.

IV, Tersvs. SENECIONIDEAE Zess. DC. p.

497.

26. XANTHIUM. Zourn. Inst. 1. 252. DC. V. p. 522.
Bl. Bijdr. p. 915. Hasskl. Cat. p. 99. N. 451.
Endl. Gen. N. 2480.

1. A. inaeguilaterum DC. Pr. p. 523. N. 4. Herb. Zol/.
et Mor. N. 1671. Hasskl. 1. c.

Kanthium orientale Bl. 1. e. (non alior.) Tom-
poroetan Sund. (sec. Hassk!.) Nampong Inc. (an
Nangpong Bl?

»Involuere. fructigero ovali inter aculeos et ad
basin rostrorum pubescente, rostris rectis, foliis
ovatis angulato-trilobis repando-serratis basi- inae-
quali attenuatis, summis penninerviis. Annua.”’ DC.
Ere

»In ruderatis prope Buitenzorg Xl ec: Bl.
Legi ibid. X. 1843. |

27. WEDELIA. Jacg. Amer. 217. 1. 130. AC. V. 538.
N. 2496,

Verbesina Bl. Wollastonia Hasskl.

Ll. W. urticaefolia. DC. Pr. p. 539, N. 10. Herb, Zol/.
et Mor. N. 197? et 2160!

» Herbacea, subscandens, foliis petiolatis ovato-

lanceolatis grosse eb subinaequaliter serratis utrin-

(252)

que strigoso-hispidis basi breve apice longe acumina-
tis et saepe incurvis, pedunculis solitariis 1-cepha-
lis, inv. squamis 10 biseriatis acuminatis dorso pu-
bero-strigosis , recep. paleis acuminatissimis, ache-
niis calyculo breve denticulato superatis.”’ DC. 1. c:
Var. C. scaberrima. ib. p. 540.

Verbesina urticaefolia Bl. Bijdr. p. 91.

Wollastonia urtic. Hasskl. var. scaberrima.
Cat. p. 99. N. 3.

Saronte goenoeng Mal. Sund.

Sroenen Jav.

» Pedunculis folio longioribus, folio breviter basi
acuminatis magis ovatis utrinque caulibus involu-
erisque scaberrimis.”’

In Javae fruticetis montanis onmi tempore BZ,
Legi VIII. 1844, ad muros ruderis Modjopahit prov.
Modjokerto, Javae orientalis.

28. WOLLASTONIA. DC. in Decatsne Nouv. ann. Mus.
h. n. Par. 3. p. 414. Pr. V. p. 546. Hassk!. C.
p. 99. N. 453. Endl. g. n. 2502. Werbesina Bl. B.
p. 910.

1. WW. asperrima DC. 1. ce. Pr. p. 547. N. 1. H. ZN.
563. Hasskl. 1. ce. n. 5.

»Herbacea , ramis teretibus substrigosis, foliis
petiolatis lanceolato-attenuatis acutis serratis basi
acutis trinervulis utrinque asperrimis, capitulis so-
litariis , inv. squamis lanceolatis , bracteis acute
acuminatis , acheníis obovatis apice truncatis an-
gulatis tenuissime punctulatis v. »tuberculatis, pap-
po uniseto. In ins. Zimor.”’ DC. In Javae prov.
Bantam, Hasskl. Prope Wonosarie prov. Probo-
lingo ad rupes altit. 6000’ legi XI 1844.

3. WW.

3. WW.

(253)

scabriuscula DC. 1. ce. Pr. n. 35. H. Z. M.n.
197?! Verbesina biflora Bl, (non L.) B.p. 911.
»Caule herbaceo sulcato-angulato glabriusculo,
foliis petiolatis ovato-lanceolatis acuminatis basi
cuneatis supra basin triplinerviis grosse serratis
supra sparse strigillosis subtus adpresse puberulis ,
corymbis terminalibus compositis trichotomis, inv.
squamis biseriatis ovali-oblongis acutis, acheniis,
erassis apice umbilicatis exaristatis. In ins. Zimor.
Pinang, Singapore (Wall.) Marianis (Haenke.)
»In uliginosis circa Bataviam frequens; floret
omni tempore.’ BZ. n. n. 197 legi VI. 1842, in
oryzetis prope Zjikoya prov. Batavia. (An sp.
eadem ?)

montana. DC. Pr. 547. n. 4. H. Z. M. n. 296?
Verbesina montana Bl. B. p. 911.
»Subscandens , foliis breviter petiolatis ovatis
acuminatis grosse serratis utrinque sparse striguloso-
scabris , peduneulis. 1-3 folio longioribus, inv.
squamis 5 uniseriatis ovali-lanceolatis acutis, ache-
nijs l-aristatis vix angulosis. In montanis insulae
Javae Bl’ DC. n. 296 legi prope Zjikoya prov.
Batavia in fruticetis siccis. An vere hujus loci ?

4, WW. moluccana DC.Pr.n. 5: Verbesina moluccana Bl.

Bijdr. p. 912.

»Suffruticosa di-trichotoma , foliis breviter petio-
latis ovatis acuminatis rariter serratis basi sub 5-
nerviis utrinque ramulisque scabriusculis, peduncu-
lis confertis subumbellatis scabrido-subhirsutis folio
brevioribus , inv. 4-5 phyllo, squamis ovatis pa-
leisque margine ad apicem hirsutis. In ins.-mo/uc-
canis.’ DC. Floret toto anno sec. BZ.

(954 )

5. W. strigulosa DC. in Decatsn. supra citat. Pr.
p. 548. n. 9. H. Z. M. n. 2591. Werbesina strigu-
losa Gaudich. ec.

»Foliis longe petiolatis trinervíis s. prope basin
triplinerviis ovatis acuminatis grosse serratis supra
sparse subtus in nervis et petiolis striguloso-pubes-
centibus, pedunculis ad apièes ramorum 2-3 sub-
alternis , inv. squamis biserialibüs ovato-laneeolatis
acuminatis dorso striatulis puberulis. In ins Za-
wack, Waigiou, Pisang ec. Molucearùm.”’ DC.

Legi XII ad muros prope Soerabaja.

6. W. glabrata DC. n. 10. Hassk. 1. ce. n. 8. H. Z. M.
n. 2391.

Saroenie goenoeng Sund (sec. Hassk.)

»Caule herbaceo glabro, foliis longe petiolatis
alte triplinerviis ovatis subacuminatis remote denta-
tis, supra sparse subtus secùs nervos pilis parvis
substrigillosis paucis puberis peduneulis ternis ter-
minalibus. iv. squamis biseriatis ovali-oblongis
acutis, acheniis-aristatis müuticisve. In ins. 7i-
mor.” …. DC. Vidi ad littus septéntrionale Javae
prov. Bantam V. 1843 et legi ad littus austro-
orientale prov. Malang X. 1844.

29. BIDENS. Zinn. geh. n. 932. DC. V. p. 593. BZ.
Bijdr. p. 913. Zassk. C. p. 100. n. 54. End. gen. n.
2541.

1. B. leucantha. Willd. sp. DC. p- 598. var. 6. sun-
datca Hassk. 1 e.n. 1.
Bidens sundaica Bl. B: 913. DC. 598 n. 27.
Harruga S. H. Z. M. n. 40H.
Per totâm Javam in ttmbrosis regionum inferiorum.

(255 )

Floret toto anno. Legi prope Zjikoya in fruticelis
VI. 1842. H. Z. M. n. 2284 forma est valde ro-
bustior , foliis inferioribus subbipinnatis, pinnis in-
fimis ternatisectis ec.

2. B Wallichit DC. Pr. p. 598. n. 28. Massk. 1. c.

30.

Hpi.

n. 2. H. Z. M. n. 816.

Bidens chinensis Wall. Bl. Bijdr. p. 915.
Harruga Sund.

Cum priori sed altius adscendit. Legi X. 1842 in
graminosis prope Buitenzorg.

Quid Agrimonia molucca Rumph. H. Amd. VL.
t. 15, f. 12? quae »ligulis luteis” dicitur.

SPILANTHES. Jacg. amer, 212 DC. Pr. V. p.
620. 2/. B. p. 912. Hassk. C. 100. n. 454. End/.
gen. n. 2553.

Sect. 1. Acxerra. DC. p. 620.

»Capitula radiata ec.”

sp. n. H. Z. n. 565.

Superne erecta tota hirsuta s. interdum hirsutis-
sima, foliis lato-ovatis acutis s. subacuminatis sub-
integerrimis scabriusculis, pedunculis folio 4-5plo
longioribus monoeephalis, capitulis elongato-ova-
tis, ligulis paucis subeffoetis. An. Sp. demellae
L. var.?

Legi XI. 1844 ad rupes montis Zder ider prov.
Probolingo , altit. 7800.

Sect. II. Sarrvanra DC. p. 624.

»Capitula discoidea. Achenia omnia conformia 2.

2. Sp. oleracea Jacg. DC. p. 624. n. 30. var. C.

Jusca DC. Kbid. 24. Bijdr. p. 912. Hassk. c.n. 2.
H. Z. et M. n. 1887.

177

( 256 )

Jottang gedeh Sund.
In hortis colitur. Legi in horto botanico Bogo-

riensi II. 1844.

3. Sp. pseudo-acmella, Linn. DC. p. 625. n. 35. Massk.
Le.n. 1. H. Z. et M.n.13. Spilanthes acmella.
Bl. B. p. 912.

Rumph. Amb. V.t. 55.

Jottang laetik. Sund.

»Caule erecto subpubero foliis petiolatis ovalibus
lanceolatisve dentato serratis asperiusculis acumina-
tis, peduneulis folio triplo longioribus, capitulis
ovatis discoideis, acheniis laevibus ciliatis bia-
ristatis. Annua.”’ DC.

In ruderatis et ad vias frequens toto anno. 7.
Legi V. prope Zjikoya prov. Batavia.

A, Sp. rugosa. Bl. in litt. DC, Pr. 625. n 38.
»Caule adscendente subpubero, foliis breviter
petiolatis lanceolatis, parce et grosse dentatis ru-
gosis supra sparse setoso-scabris subtus secus nervos
subscabris , peduneculis folio 4-plo longioribus, ca-
pitulis discoideis ovatis, achenijs glabris calvis.
In Javae orientalis prov. Banjoewangie.”’ DC.1. c.

31. NEURACTIS. Cass. Dict. 34. p. 496. DC. Pr. V.
631. Endt. Gen. N. 2563.

1. AN. Leschenaultit. Cass. le. DC. 1e.
Annua. In Java. Ib.

32. ENHYDRA. Zour. Fl. Cochin. ed. Willd. U. p-
624. DC. Pr. V. 636. Hassk/. Cat. p. 100. n.
A57, Endl. Gen. n. 2574.

(257 )
Tetraotis Reinw. in Bl. Bijdr. p. 892.

1. B. longifolia DC. p.637. n. 2. Herb. Zoll. et Hor.
N. 2439.
Tetraotis longifolia Reinw. \.c.
In paludosis prope Bataviam, IX. 84. Reinw.
Mili invenit in fontibus Windit purissimis prope
Malang 1200’ s.m. XI. 1844. |

2. E. paludosa. DC. n. 3. Hasskl. le. n. 1. Herb.
Zoll. et Mor. N. 1629.
Tetraotis paludosa Reinw. |. c.
» Cum priori, eodem tempore’. Reinw. BL.
Legi in horto bot. Bogoriensi. X. 1843.

33. TAGETES. Zourn. Inst. 488 n. 278. DC. V. P-
642. BL. Bijdr. p. 909. MasskZ. p. 100. End.
Gen. n. 2. 580.

1. 7. patula L. DC. p. 643. n. 5.

2. 7. erecta B. DC. p. 643. n. 6. Herb. Zoll. et Mor.
utrague Bl. Bijdr. p. 910. Hasskl. 1. e. in
hortis colitur ab Indid. f'aë hajam dicitur- Flo-
ret toto. anno.

34. PYRETHRUM Gärtn. Fr. 2. p. 430 n. 169. DC.
VL. p. 53. Zasskl. p. 101 n. 458. End. Gen.
n. 2670.

Chrysanthemum L. Bl. Bijdr. p. 916.
1. P. indicum Cass. DC. le. p. 62. n. 49. Hasskl.

Ae. amer
Chrysanthemum indicum Linn. et

(258 )

Chrysanthemum procumbens Lour. Bl. Bijdr.
4

In hortis colitur; floret omni tempore Zl.
Saronie Wolanda. Inc.

35. ARTEMISIA. Zirn. Gen. n. 945. DC. VL. p. 93.
Hasskl. Cat. p. 102. n. 460. B. Bijdr. 901.
Endl. Geu. n. 2694.

1. A. Moluccana Roxrb. DC. p. 107. n. 8I.

» Fruticosa erecta, ramis reclinatis, foliis multi-
fidis laevibus, lobis filiformibus, capitulis globosis
pedicellatis ad terram pendulis, inv. squamis ro-
tundatis membranaceis laevibus.

Frutex in ins. Moluccanis’”’. DC.

2. A. indica Willd. DC. n. 110. p. 14. BZ. Bijdr.
p. 901. Herb. Zoll. et Mor. N. 648.

A. vulgaris. Var. indica Hasskl. p. 102. n. 1.

Djoekoet lokket mata Sund.

» Suffruticosa erecta, foliis subtus cinereo-tomen-
tosis, infer. pinnatifidis, superioribus trifidis sum-
iis indivisis lobisque “lanceolatis, inferiorum sub-
dentatis aut incisis, capitulis racemoso-paniculatis
ovatis, panicula foliosa patente, racemulis ante
anthesin pendulis, inv. juniore subtomentoso demum
glabro, squamis exter. foliaceis acutis, int. mem-
branaceis obtusis cor. nudis. Perennis.”’ DC.

Ad vias et marginem fluviorum frequens Zl.
Legi IX. 1842 prope Zjikoija prov. Batavia cc.
250’ s. m. in horto. Deinde vidi in montosis
Tengger altil. 4—8000’ ubi in arenosis vulcanicis
frequentissima. (XL. 1844.)

(259 )

36. MYRIOGYNE Zess. in Linn. 6. 1831. p. 219. DC.
VI. p. 139. Zasskl. p. 102. n. 461. End/. n. 2702,
Cotula Bl. Bijdr. p. 918.

1. M. minuta Less. DC. p. 139. un. 2. Masskl. Lc.

n. 2. Herb. Zoll. et Mor. N. 1330.

— Var: 6. lanuginosa DC. l.c.

Cotula minima Bl. Bijdr. p. 919.

» Caulibus plus minus cano-lanuginosis, foliis bre-
vioribus. Annua.”’ DC.

In argillosis et oryzetis totae Javae omni tem-
pore. Legi V. 1843 prope Zjiringien prov: Ban-
tam.

37. GNAPHALIUM Zorn. Trans. Wern. Soc. V. p. 563.
DC. VI. p. 221. Masskl. Cat. 102. n. 462. Bt.
Bijdr. p. 899. End/. Gen. n. 2746.

* _» Janthina inv. squamae luteae’”’. DC. p. 222.

1. Gn.javanicum DC. p. 222. n. 1. Masskl. 1. e. n.
1. Herb. Zoll. et Mor. N. 2492.
Gn. gracile Bl. Bijdr. p. 900.
Reperi in montosis Tengger altit. 4—8000’ s. m.
XL. 1844. |
** » Aranthinae, inv. squamae albidae”’ ec. DC.
p. 224.

2. Ga.2 . … … … n? Herb. Zoll. et Mor. N. 2598.

Caule suffruticuloso tereti, foliis linearibus acu-

tissimis mucronulatis supra araneois subtus tomen-

tosis, corymbo composito terminali capitulis ven-

tricosis basi vix lanatis, inv. squamis stramineo-al-
bidis, inter. angustioribus.

38.

A.

( 260 )

In fundo crateris extincti montis Zaroep, prov.
Probolingo altit. 6500’ 1. 1845 et ad pedem mon-
tis Zamongan inter ejusdem saxa vuleaniea.

Habitu tote Anaphalidis sed floribus disci fertili-
bus, inv. squamis haud stipatis, recept. plano
nudo, stylis radi vix exsertis et achenitis teretius-
culis certe haud hujus generis.

Ab Antennariis capitulis heterogamis et pappi
conformis pilis scabridis discrepat.

Quid Herb. Zoll. et Mor. N. 1907P ex Javae
occidentalis montosis, allid: 3—9000’.

Legi ad montem Gedeh. II. 1845,

ANTENNARIA Brown. Com. p. 122. AC. VL p.
269. Hasskl. p. 103. n. 463, Endl. Gen. -n. 2767:

Gnaphalium Bl. Bijdr.

saxatilis DC. p, 271. n. 1. Masskl. le. n. 1.
Herb. Zoll. et Mor. N. 2191?

Gnaphalium saxatile Bl. Bijdr. p- 899.

» Caule basi fruticuloso tereli tomentoaso, foliis
sessilibus infimis subdecurrentibus lineari-lanceolatis
acuminatis supra albido-araneosis subtus dense la-
nuginoso-tomentosis, corymba composito terminalí ,
capitulis subsessilibus confertis, invol. squamis al-
bo-coloratis subaequalibus obtusis. Frutex ad ru-
pes montium, Javae oecidentalis. 8/2” DC.

N. 2191 legi in Casnarinetis montis Waliran in-
ter. 6 et 9000’ altitud. VIE, 1844.

A. javanica DC. n. 12. Hasskl. He. n. 2. Herb:

Zoll. et Mor. N. 19M.

(261 )

Gnaphalium javanicum Heinw. in Bl. Bijdr.
p. 899.

Semboeng lango Sund.

» Tota dense lanuginoso-tomentosa caule basi
fruticuloso ramoso usque ad apicem conferte folioso
foliis sessilibus linearibus mucronatis margine revo-
lutis lanugine ecrassis, coarctatis terminalibus, ca-
pitulis breviter pedicellatis, inv. squamis albido
eoloratis obl. obtusis, intimis dimidio angustioribus
et brevioribus. Frutex in altis montium ignivom.
Gedeh, Pangerango ec. Reinw. Bl” DC.

Ibid. legi II. 1843.

39. ANAPHALIS. DC, Pr. VII. p. 271. Hassk/. Cat.
p. 307. n. 464. End/. Gen. N. 2768.
Gnaphalium Bl. Bijdr.

1. A. viscida DC. Pr. p. 274. n. 14. Herb. Zoll. et
Mor. N. 2165.

Gnaphalium viscidum Bl. p. 900.

»Caule basi fruticuloso casu foliorum cicatrisato,
ramis gracilibus tomentosis, foliis approximatis ses-
silibus linearibus acuminatis margine revolutis su-
pra glanduloso-viscidis subtus tomentosis , corymbo
terminali composito, ecapitulis pedicellatis. confertis
involueri squamis albido-coloratis oblongis obtusis,
intimis duplo angustioribus.

Frutex in summo montis Zjerimat ins. Javae
Bl’ DC.

Legi VIII. 1844. ad montem Waliran prov.
Modjokerto altit. 7— 9000’ s. m. et varietatem
quandam ? sub N. 2590.

In monte Semiroe ad vegetationis finem superio-
rem altit. ec. 9000? X. 1844.

( 262 )

2. A. longifvlia DC. n. 15. Hasskl. he. n. 1. Herb.

4,

Zoll. et Mor. N. 1757.

Semboeng Incol.

Gnaphalium longifolium Bl. Bijdr. p. 900.

» Caule suffrutieoso, ramis elongatis teretibus
lanuginoso-tomentosis, foliis sessilibus elongato-li-
nearibus longissime acutatis supra arachnoideis infra
albo-tomentosis , corymbo terminali ramoso, capi-
tulis brevissime pedicellatis, inv. squamis oblongis
obtusiusculis albo-coloratis disco paulo longioribus,
intimis duplo angustioribus.

Suffrutex in. ins. Java ad flumen Zjappoes
montis Salak. Bl” DC.

Legi IX. 1843 ad stationem Blumeanam et IX.
1844 in sylvis montis Ardjoeno Javae orientalis
altitud. 7—8000’ s. m.

. n. sp. Herb. Zoll. et Mor. N. 2567.

» Caule suffruticoso cinerascente lanuginoso, ra-
mis dense et sordide flavido-tomentosis, foliis ses-
silibus sparsis linearibus margine valde revolutis
subtus dense et sordide arachnoideo-tomentosis su-
pra glabris (junior. vix araneosis), corymbis diva-
ricatis, capitulis in axillis ramulorum et eorundem
apice dense congestis, glomerulos oligocephalos in-
trorse secundos! simulantibus, inv. squamis disco
longioribus ext. apice rotundatis suberosis, inter.
longioribus subspathulatis.

In summitatibus montium Zexngger 7500—8500’
s,‚m. Legi XI. 1844.

Species distinctissima, inflorescentia valde a con-
generum diversa.

A.? … - «sp. pr-? Herb. Zoll. et Mor, N. 2191.

(Sub Antennar. saratili citata).

( 263 )

Ab A. longefolia DC. differt:

Caule - fruticoso, foliis (brevioribus) margine
subrevolutis acutis ‚inv. squamis interioribus subspa-
thulatis.

Ad montem Ardjoeno et Waliran ec. Ce supra).

40. LEONTOPODIUM Brown. va ps 123.-0C. Pr.
VL. p. 275. Endl. Gen. n. 2769.

1. ZL. javanicum Zoll. et-Mor, Herb. N. 2183.

Glomerulo simplici umbellato. muiticephalo, foliis
flaralibus lanceolato-linearibus, glomerulis multo lon-
gioribus supra glaberrimis nitidis subtus. dense ni-
veo-arachnoideis, involueri squamis matin apice gla-
bris concoloribus.

In Javae montosis orientalibus- 58000’ s, mare.
e.gr ad montem Waliran (VIII. 1844) Ardjoeno ,
Tengger , ec. Fes eng eengan, inter. et“ 4000’ (IX.
1844).

Folia floralibus sitmilia sed majora. Caulis ni-
veo-lanatus.

Al. GYNURA Cass, Diet. v. 34. p- 391. DC. Pr. VL.
p. 298. Masskl. Cat, p. 103. n. 465. End/: Gen.
n. 2792.

Cacalia Bl. Bijdr.

1. G&. sarmentosa DC. p. 298. n. 2. Hasskl. n. 1. Herb
Zoll. et Mor. N. 432.

Cacalia sarmentosa Bl. ER: p- 907. Rumph-
Amb. V. 1. 103. f. 2: ?

» Glabra scandens, eaule:tereti , ramis subangu-
latis , foliis ellipticis acuminatis basi vix attenuatis
dentatis, inf. breviter petiolatis, paniculae laxae
ramis 3-5-eephalis, inv. eylindrieo 8-1O-phyllo flo-

2° Jaana. 2° Arrev. 18.

(264 )

ribus fere aequali bracteolis subulatis triplo lon-
giore.

In fruticetis ins. Javae, Pinang, Singapore
ec.” DC.

Djongeh Incol.

Aroy la-lankop-an Ine. (sec. Bl.)

Var: 5. longipes Bl. l.c. Herb. Zoll. et Mor.
N. 1493.

» Foliis oblongo-lanceolatis subangulato-dentatis,
pedicellis elongatis.”’ B.

Djongheh Inc.

Legi forma a ad rivulos prope Zjikoija prov.
Batavia VIII. 1842.
—b. In montosis humidis Passir Madang . prov.
Buitenzorg VIII. 1843. Blume legit in frulicelis
Lebak Nangka prov. eadem.

2. G@. bicolor DC. p. 299. n. 9. Hasskl.n. 2.

Glabra caule herbaceo erecto ramoso folioso, ra-
mis floridis elongatis subnudis I-cephalis, foliis lan-
ceolatis dentatis utrinque acuminatis,” superioribus
basi auriculatis, inv. cylindraceo basi bracteolis su-
bulatis plurimis calyculato floribus subaequali, re-
cept. alveolato. Perennis.

In Moluccis”’. DC.

3. G. aurantiaca DC. p. 300. n. 13. Hasskl. un. 3.
Herb. Zoll. et Mor. N. 2592.

Cacalia aurantiaca Bl. Bijdr. p. 908.

» Caule subsimplici adscendente teretiasperius-
eulo, foliis utrinque pube sparsa scabridis, infer.
longe petiolatis ovatis acuminatis grosse et irregu-
lariter dentatis , summis amplexicaulibus oblongo-
acuminatis acute dentato-incisis basi dilatatis, pa-

4.

42.

G.

( 265 )

nieula laxa oligoeephala, involuero. eylindraceo gla-
briuseulo floseulis aequali bracteolis subulatis ca-
lyculato.

In sylvis montosis insulae Javae ad Gedeh et
Boerangrang Bl. VIIL” DC.

Legi ad montem Ardjoeno altit. 6000 IX. 1844.

Var. 5. robusta. Zoll. et Mor. (Herb. Zoll.
N. 606.

Suffruticosa, foliis utrinque scabriusculis grosse
inaequaliter dentatis infra rugosis, capitulis termi-
nalibus subeorymbosis confertis.

Legi XI. 1844 in siccis montium Zengger altid.
7500’ s. m.

carnosula Zoll. et Mor. Herb. N. 2378.

«Caule basi suffruticoso fragili, ramulis cano-
tomentosis angulatis, foliis alternis longiter petio-
latis lato-ovalibus rotundatis basi attenuatis carnu-
losis utrinque adpresse articulato-pilosis, peduncu-
lis terminalibus elongatis capitulis paucis subfasci-
culatis, inv. squamis pilosiusculis acutis sulcatis-
Flores aurantiaci.

Suffrutex ramosus. Legi ad rupes littoris Javae
austro-orientalis prov. Malang, prope Sri Gontjo
ee. X. 1844.

EMILIA Cass. Dict. 14. p. 405. DC. VI. p. 301.
Hasskl. Cat. p. 103. n. 466. End/. Gen. n. 2793.
Cacalia Bl. Bijdr.

1, Em. sonchifolia DC. 302. n. 1. Masskl. 1. ce. nu. 1.

Herbar. Zoll. et Mor. N. 370.
Cacalia sonchifolia L. Bl. Bijdr. p. 908.
Rumph. Amb. V. 1. 103. f. 1.

( 266 )

„Djongeh Mal. Sund.

Per totam Javam in ruderatis et ineultis, iv
siccis et humidis.

Floret omni tempore. Legi prope Zjikoija VI.
1842 et varietatem Herb. Zoll. et Mor. N. 98.

Ibid. in humidis V--1842. Difformitas prolifera
Herb. Zoll. et Mor. N. 1562. IX. 1843. In horto
bot. Bogoriensi reperta fuit.

43. SENECIO (L.) Zess. syn. 391. DC. VL. p. 340.
Hassk. p. 103. n. 467. Zndl. gen. n. 2811. Ca-
calia Bf. DC. (ex parte.)

* Discoidet scandentes.

1. S. Blumei DC. p. 334 sub synon. Hassk. 1. c. Cata-
lia voludilis Bl. B. p. 903. DC. p. 331. n. 29.
Caule fruticoso scandente tereti subaraneoso, fo-
liis petiolatis exstipulatis cordatis ovato-subrotundis
subangulato-dentatis supra glabris subtus arachnoi-
deis , corymbis axillaribus et term. longe peduncu-
latis subpaniculatís, bracteolis lineari-subulatis, inv.
8 phyllo, ligulis nullis, flosculis 8-10 tubulosis,
styli ramis longissimis , acheniis glabris. Perennis.
In sijlvis montis Boerangrang ins. Javae. VIT. B/,’
DC. |

* & Driscordet erectt.

1. S. pyrophilus Z. et Mor. H. N. 2564.

Herbaceus erectus multicaulis, foliis” linearibus
acutis sessilibus margine valde revolutis remote ex-
serteve calloso-serratis utrinque caulibusque arach-
noideo-lanosis ‚ corymbis terminalibus erectis dicho-
tomis (6-16 floris.)

In arenosis vulcanicis summitatum montium Z'eng-
ger ex gr. prope montem Penanja-an, Bromo, Ides-

( 267 )

ides 6-8500! XI. 1844. Involucra ventricoso-cylin-
dracea arachnoidea. Flores intense sulphurei.
*_* * Radiati.

multifidus Willd. sp. DC. p. 365 u. 127. Sen.
tenuifolius Burm. fl. ind. t. 60. f. 1.

Glaber , caule.erecto. tereti: subsimplici , foliis
petiolatis infimis 1-2 obovatis subintegris , caeteris
multifidis lobis linearibus acutiusculis integerrimis,
summis subsessilibus, capitulis 2-3 longe pedicella-
tis ad apicem subeorymbosis, bracteis paucissimis ,
invol. squamis 10-12 oblongo-linearibus acutis , li-
gulis 5 planis obtusis invol. triplo Jdongioribus,
acheniis puberis. Annuus. In Java (Burm.)”’ AC.

A. S. Javanicus Willd. sp. DC. p. 433. n. 562.

44,

- D …

»Caule herbaceo erecto glabro, ‚foliis elongato--
linearibus , dentibus lobisoe. brevibus distantibus,
capitulis paucis subracemosis , pedicellis bracteola-
tis , invol. squamis, linearibug, ligulis revolutis.
Ins. Java Burm.” DC.

S. coronopifolius Burm. fl. ind. 181. t. 60. f. 5.
Genus novum Senecionearum?® H. Z. et M. no.
2403.

Capitulum multiflorum homogamum.

Znvolucri ovati basi bracteolis minutis remotis
stipati squamae imbricatae aequales distinctae bise-
riales. Caeterae Bedfordiae sed Achenia glabra 5-
costala, teretiuscula basi bulbosa: Pappus unise-
rialis pilosus, setis aequaliter scabris maturitate
fragilissimis supra basin deciduis et marginem valde
ampliatum setaceo-fissum relinquentibus !

( 268 )

Caulis prostratus ramosissimus. Folia carhosa hir-
sutiuscula subspathulata basi in petiolum attenuata.

Capitula pauca in cymam terminalem depaupera-
tam disposita. Flores coerulescente-lilacini.

Planta ravissima a rupibus calcareis Javae litto-
ris austro-orientalis breviter pendula. Legi prope Sr?
gontjo prov. Malang. X. 1844.

B LIGULIFLORAE.

V. Tearsvs CICHORACEAE Waill. DC Prod. VII.
p. 74.

45. LACTUCA Zournf. Inst. p. 477 et 267. DC. Pr.
VIL. p 133. Masskl. Cat. p. 101. n. 468. End/.
Gen. n. 3008. 27. Bijdr. 887 et sub Prenanthe.

Sect. LI. Sce4rroz4 Inv. 2—4 seriale aut imbri-
catum aut quasi calyculatum , squamis exterioribus
dimidio tantum quam interiores longis ec.’ DC.

1. Z. indica L. DC. p. 136 n. 24. Bl. Bijdr. p. 887.
Herb. Zoll. et Mor. N. 845. Masskl. Cat. lc.
Hg be

In ruderatis, incultis umbrosis ec. praecipue lo-
cis recenter defrictis regionis montanae 1000 usque
ad 3000 s. m.

Legi X. 1842 prope Buitenzorg.

Tankal raïjana Incol.

Var. b. robusta Bl. in litt. DO. Le.

» Elatior, foliis caulinis semiamplexicaulibus ma-
gis basi serratis. |

( 269 ‚R
In humidis Javae interioris. £/.’’ DC.

Sect. Il. Mvozzrs. » Involuerum eylindrieum
ima basi minutissime calyculatum ec.” DC.

2. DL. laevigata DC. Pr. p. 140. n. 52.

Praenanthes laevigata Bl. p. 886. Herb. Zoll.
et Mor. N. 1692.

Tolong Ineol.

» In montosis Javae occidentalis per totum an-
num?’’. BZ. Legi ad ripas rivulorum Zjappoes et
Tjihidong inter saxa 2—4000’ s. m. circa montem
Salakh XI. 1848.

A6. SONCHUS (Z.) Cass. Dict. 25. p. 151. DC. VII.
p. 184. BZ. Bijdr. p. 887. Hasskl. Cat. p. 105. un.
469. Endl. Gen. n. 3003.

1. S. eiliatus Lam. DC. p. 185. n. 6. Herb. Zoll. et
Mor. N. 2238.
S. sundatcus Bl. Bijdr. 888. Masskl. 1. e.n. 2.
Raijana boerrem Sund.
In montosis locis humidis 5/, Ego legi in apricis
prope Trawas prov. Modjokerto IX. 1844. 2600’
s. m.

2. S.fallar Wall. DC. n.7. Herb. Zoll. et Mor. 1980.
Hasskl. l. e. n. 1.
S. cuspidatus Bl. Bijdr. 888.
» Ad cataractas fluvii Z'jikoendoel in montosis
Gedeh; floret omni tempore”. Bl.
Legi III. [843 prope Djamboe Dipa (3400. sm.
ad vias pagi Preangerani.

3. S. javanicus Sprg. S. V. 3. p. 648. Zoll. et Mor.
Herb. N. 2198.

47.

Ri

( 270 )

Caule herbaceo erecto elato, foliis-sessilibus li-
neari-elongato-lanceolatis glabris subintegris obsolete
denticulatis glaucescentibus duriculis acutís, pani-
culis laxis, pedicellis subumbellatis squamisque in-
volueri glabriusculis ; acheniis } SOmPERAR, glabriuscu-
lis atris. 4

In graminosis sylvarum Sowin) ad montem
Ardjoeno 5—7000’ s. m. Legi IX: 1844.

Habitu prima fronte Lactucae indicaesunde apud.
Indig. etiam. Kojorono dicitur. Juxngh. Diag.
et adumbr, plantar. Tijdschr. v. N. J, Jaarg. VIT.
|. p. 193.

A. Sprengelit descript. exclud. synonyma.

YOUNGIA Cass. Opuse. 3. p. 86. DC. VII. p.
p- 192. Zasskl. Cat. p. 105. n. 470. End/. Gen.

n. 30042 p. 1388.
Prenanthes Bl. Bijdr.

striata DC. Pr. p. 193. n. 6. Hasskl. l.c. n. 1.
Prenanthes striata Bl. Bijdr. p. 885.
»Ad ortum fluvii Zjimahie montis Boerangrang

floret omni tempore.” BZ.

2. Y. fastigiata DG. n. 8. Herb. Zoll. et Mor. N. 1487.

48.

Prenanthes fastigiata Bl. 1. c.p. 886.

» In graminagin humidis eirca Bwitenzorg, floret
toto anno’. BZ.

Legi in montosis Passir stand prov. dieten
zorg et vidi per. totae Javae, regionem montanam
usque ad 4000’ p. s. m.

PRENANTHES Zail/. DC. Pr‚ Vil pe 194. End!
Gen. n. 3005. £/. Bijdr. 885. |

(271)

Pr. rostrata Bl. Bijdr. 886: DC. p: 195. n. 8. Herb.
Zoll et Mor: N. 1765. |
In montosis ins: Jávae. ‘ Legi ad “ripas fluvii
Tjappoes prov. Buitenzorg 5000 s:m- XI. 1843
et vidi in Javae orientalis sds montosis 1844 ; 6—
8000’ tamen raro. |
Pr? javanica Willd. DC.l € u. MM. (sub dubiis)
Bl. Bijdr. p. 887.
» Hieracium javanicum Burm. fl. ind. “174 et 57.
f. 1. In Java detezit Cl. Garein” DO.
» In ruderatis prope Bataviam VII’. B7.

APPENDIX.
CYANOPSIS villosa Bl,

Ad diagnosin Blumeanam adde: Ínv. foliolis se-
taceo-linearibus villis brevissimis êt pilis longis pa-
tentibus vestitis, pappo supra basin deciduo collum
memhranaceum relinquente. - Capitula-minora foliola
inv. magis squarrosa et floribus dilutioribus quam
Cyanopseos pubescentis. Legi ad rùpes calcareas
prope Poeger prov. Bezoekt et in insula MVoesa
Baron. II 1845.

WEDELIA.

W. . … « « sp. n. Herb. Zoll. et Mor. N. 2666.
Herbacea subscandens,. caule…vix ‘scabriusculo ,
foliis subsessilibus lineari-lanceolatis acutis margine
utroque 1-3 dentatis alte triplinervibus utrinque se-
tuloso-scabris, pedunculis terminalibus (s. casu ra-
mult singuli. preliferi pseudo-axillaribus) }-floris

18*

(272)

folio 2-4-plo longioribus adpresse. setulosis, inv.
squamis 5 ‘uniserialibus. 3-nervibus , ligulis 8 latis
revolutis, (cor: disci Wollastoniae) acheniis com-
pressiusculis calyculo irregulariter. lacero superatis.
Antherae nigricantes.

In paludibus Zamadjang inter et. Poeger prov.
Bezoekt II. 1845.

Generis novi sub N. 44. enumerati legi varietatem
omnino glabram ad rupes Ínsulae pusillae. Voesa
Baron prov. Bezoeki. II. 1845.

C1. Hasskarl in Cat. Hort. Bog. species sequen-
tes enumerat. quae mihi nondum invenerunt s. ex-
clusive hortis pertinent.

ELEPHANTOPUS mollis Munth. Hasskl. Mp. 6
» Martii Grah. Ibid.
WOLLASTONIA Zeflora DC. Ibid. 99.
An hac sp. quam legi in frulicetis- prov. Bezoekt
‚ ad littus'australe Il. 1845. Herb. Zoll. et Mor.
N. 2728 ? Sr

PYRETHRUM multifidum DC. Hasskl.- p. 101.

CHRYSANTHEMUM Rorburghit. Desf. Hasskl.
p. 102.

EMILIA sagettata DC.
APPENDIX SECUNDUS.

ue

In Junaghuhnit Appendice Diagnosium et adum-

(273)
brationum plantarum ec: species sequentes enume-

ratae et amplius inquirendae s. a me nondum visae
sunt.

PTERONIA Z. Gen. n. 937. DC. Pr. V. 356. Zxd.
Gen. p. 386. n. 2386. (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. VII.
1. p. 201.)

L. Pt. marginata Jungh. L. €
Ad montem Wilis prov. Kediri. Jungh.

PRENANTHES vid: 192.

In montosis Javae ce. 7000° s. m. Haud raro.
Jungh.

A. Pr. longifolia Jungh. le. p. 19, Cum priori.
‚ ZOLLINGER.

FE L Ks /
Ú Uwer $GÂ:

IL

STAAT DER STERFTE BIJ DE EUROPEESCHE

MILITAIREN VAN HET INDISCH
LEGER vAN 1829-1843. .

| 2 3 4 5 …BAUTAM 3
…_ [Sterkte |Sterkte TotaallOver- | Evenre- aisheid
li “elder Eu) Getal ger | leden ‘digheid |dersterftc
5 | der || bean er [peese.| ute sBerenen
me heerd het Le- delden. jede- mili Macia nen tot het
ger. nen. jtairen handelden eel: Je
1829|18,218| 8,549 2,444 l: 32217
1830|19,522| 9,482 1,470 BEE
1831[18,749|11,410 1,188 1: 9855
1832|16,111| 9.483 746 L:12531
1833|14,990| 8,204 731 HERE
1834|16,249| 6,652/29,930/1,158| 595/1:25420 (L:11E0E
1835|17,616| 7,075|31,165|1,154| 549|1:27, 7, [1:1208?
1836|18,074| 7,381|36,238|1,452| 873|1:24635 |I: 8415
1837|19,194| 7,899/38,692/1,892| 983/1:20473 |I: 807
1838|19,203| 7,688|39, 164|2,017|1,193[1:19EEE IL: 625%
1839|18,984| 7,607|31,052| 1,523) 883| 1:20 |N: 844
1840/18.483| 7,027|34,366|1,697| 943|1:20,52% |l: 7448
1841/20,294| 7,035|35,406|1,465| 724|1:24LEt |I: 9740
1842/20,404| 7,308|35,943|1,413| 640 12545 155
1843|19.900/ 7,385|38,070/1,389| 602[1:27183 HI:124E

Bijgaande staat wordt gepubliceerd, als vervolg op
dien, welke in de vorige aflevering van dit tijdschrift
tegen over bladz. I4l is geplaatst.

Daar voor vele jaren tusschen 1829 en 1843 de be-
scheiden nog onvollediger zijn dan voor de jaren 1816

(275)

tot 1828, ‘zijn de kolommen A4, 5, 6 en 7 van
Staat 1. hier weggelaten.

Dezelfde aanmerkingen welke op blads. 141 van de-
zen jaargang sub 1° gemaakt zijn, zijn ook op dezen
staat van toepassing en speciaal op kolom 4 en 5.

Het bijzonder doel van dezen staat is, aantetoonen
de sterfteverhoudingen onder de Europeesche militai-
ren van het leger. Uit de vergelijking met Staat I.
zal blijken, dat de sterfte onder de Europeesche mili-
litairen in het algemeen veel geringer is geweest in
de 15 jaren, genoemd in Staat II, dan in de 13 jaren
vermeld in Staat 1. Het gunstigst jaar toch onder de
besturen van Van der Capellen en Du Bus de Gi-
sighnies is geweest, 1820, in hetwelk de mortaliteit
was = 1:97, terwijl onder de opvolgende besturen
tot 1843, de cijfers van niet minder dan 8 jaren
aanmerkelijk gunstiger zijn geweest. Voor nog meer
jaren zouden waarschijnlijk gunstiger cijfers zijn ver-
kregen, zoo niet de onlusten op Sumatra en de
daardoor noodwendig veroorzaakte bewegingen en ver-
moeijenissen der militairen aldaar eene evenredig groo-
tere sterfte hadden ten gevolge gehad.

Men ziet dat reeds bij het ten einde loopen van
den Javaschen oorlog de sterfte veel minder werd en
achtereenvolgens van 1:2,675 (1828) tot 1:3 1217 (1829)
1:653t (1830) en 1:9392 (1831) daalde. Van 1832
tot en met 1835, jaren van rust en vrede, verschilde
de sterfte tusschen 1:1120% en 1:12#87, De oorlog op
Sumatra deed de evenredigheden in de sterfte weder
ongunstiger worden en tot 1:65 (1838) stijgen,
tot dat na het ophouden van den hevigsten krijg de
cijfers weder daalden tot 1:9522 (1841), I:1167 (1842)
en 1:12E81 (1843).

Terwijl dus de sterfte onder de Europeesche militai-

(276 )

ren, in vredetijd nu 17 tot 29 jaren geleden ver-
schilde tusschen 15 en 12 ten-honderd, varieerde zij
gedurende de laatste 16 jaren in vredetijd tusschen
1 en 8 procenten „was ‘dus in de jongste jaren
veel minder noodlottig. egt

BLEEKER.

TOPOGRAPHISCH - GENEESKUNDIG VERSLAG

OVER DE VALLEI VAN: PLATOENGAN (SELOGATON),
DERZELVER ‘MINERALE WATEREN EN

BAD = ETABLISSEMENT.

De Noord-westelijke helling van den Goerong Prahoe
daalt naar de strandvlakte in ribvormige heuvelruggen ,
welke door diepe insnijdingen van elkander gescheiden
worden. In een derzelve stroomt de Mali Lambier, die
de Residentie Samarang van Pekalongan scheidt, en
vereenigd met verscheidene andere bergwateren de Kali
Koetoe vormt, die bij Pleleng den grooten weg snijdt.
Kort nadat het water der Kali Lambier uit de komvor-
mige vlakte, door de drukking van deszelfs verval
geperst is in het naauw ravijn, dat hetzelve in eene
noordelijke rigting naar zee geleidt, wijkt de oostelijke
oever. der rivier terug en vormt eene halfronde ruimte,
welker radius omtrent 550 schreden bedraagt, en die een
hellend vlak vormt, dat van de rivier zacht klimt tot
den top des heuvels. Dit is de vallei Platoengan , aldus
genaamd naar de aldaar bestaande uitzijpelingen van’ aard-
olie (minjak-latoeng), waaruit even als de namen Pe-
kalongan , Peterongan enz., door de gebruikelijke voor-
zelsels en aanbangsels deze eigenaam gevormd is.

De opene Westelijke zijde van dit amphitheatersgewijs
terrein wordt gesloten door een’ steilen heuvel van om-

(278 )

trent 400 voeten hoogte, langs welks basis de rivier met
onstuimig geweld over een steenachtig bed vloeit. Van
daar vormt zich door de convergerende helling des Oos-
telijken heuvels de boog, binnen welken het terrein uit
het rivierbed zacht rijst. Als overblijfsels van vroegere
sawah’s zijn op deszelfs oppervlakte terrassen zigtbaar,
welke voor eene levendige verbeeldingkracht de overeen-
komst met eenen reusachtigen Romeinschen Circus nog
treffender maken.

Uit de barometer-metingen van een’ waklin uit de
hoogste rangen van het leger, is de ligging dezer kom
boven de oppervlakte der zee op 2640 voeten berekend.
Bij helder weder kan de zee van de toppen der omlig-
gende heuvels op eenen afstand van naar gissing 9 palen,
duidelijk gezien worden,

Voor zoo verre ik de gesteldheid der heuvels heb kun-
nen nagaan, bestaan dezelve grootendeels uit lapilli, die
door eene drooge kleiaarde zoo los verbonden zijn , dat het
regenwater talrijke groeven daarin spoelt , waardoor van
tijd tot tijd uitgestrekte instortingen veroorzaakt worden.

Groote trachiet-rolsteenen. vullen het bed der rivier
en zijn over de oppervlakte der vallei verspreid.

Hoezeer verscheidene beekjes zich langs de helling naar
beneden storten, is de bodem nergens moerassig, en on-
diepe modderplassen worden alleen daar gevonden, waar
het water tengevolge der vroeger aangelegde sawah’s nog
behouden wordt. Veenachtig en zeer vet is de aarde ner-
gens, en de klei waaruit zij bestaat is integendeel zoo
droog , dat menschen uit de beneden liggende vlakte naar
hier komende, en gedurende eenigen tijd. op de bloote
voeten rondgeloopen hebbende, rhagaden in de voetzolen
krijgen , ten gevolge waarvan de dikke epidermis derzelve
afgescheiden en eerst langzaam, weder voortgebragt wördt.

De bosschen die oorspronkelijk deze hoogten moge be-

(279 )

dekt hebben, zijn reeds sedert langen tijd vervangen door
weelderige koflij- en tabak-tuinen, welke voor de talrijke
bevolking der alom verspreide kampongs eene bron van
buitengewonen voorspoed zijn.

Ook rijst wordi® veel aangebouwd en ofschoon deze nog
duizend voeten hooger insgelijks groeit, rijpt hij daar toch
niet dan zeer langzaam, en kan niet voor het einde van
October gesneden worden.

Maïs , aardappelen , kool, wortelen , en andere groenten
tieren zeer goed, waar zij aangekweekt worden, maar
derzelver teelt in het groot geschiedt grootendeels door de
bewoners der hoogere gedeelten van het Prahoe-gebergte.
De vallei Platoengan zelve is sedert de laatste jaren on-
bebouwd gebleven , hoewel sporen van vroegeren aanbouw
dragende.

Thans is dezelve met een kort dik weelderig gras be-
dekt, dat uitmuntende voederkruiden bevat. Van hoog-
stammig houtgewas is dezelve geheel ontbloot. In ver-
strooide groepen wordt hier en daar eenig kreupelbosch
gevonden en in de kloven der beekjes vertoonen zich
voorloopers der reusachtige varens uit de hooger gelegen
streken.

De ommelanden zijn rijk aan wild, vooral aan varkens
en herten. Overigens heeft de Fauna niets eigenaardigs,
dat den minder geoefenden kenner bijzonder in het oog
valt,

De gemiddelde temperatuur, zoo als zij uit talrijke ob-
servaties blijkt, komt tamelijk wel met de door den
schrijver van het opstel, » over de koude en gematigde
streken van Java (Tijdschrift voor Nederl. Indië IV, 8)
gestaafde wet over de warmtegordels van dit eiland over-
een, daar zij in deze hoogte van 2600 voeten tusschen
130 en 74o F, bedraagt.” Voor de juiste waardering van
een klimaat echter geeft , gelijk door Volney is bewezen,

2° Jaana. 2° Arrev, 19.

( 280 )

de gemiddelde temperatuur eenen minder juisten maatstaf,
dan het verschil tusschen derzelver uitersten, en volgens
deze regel eene juiste voorstelling van de luchtgesteldheid
te Platoengan zoekende, vinden wij als grootst onder-
scheid tusschen den hoogsten en laagstengthermometerstand
= 240 F., variërende de kwikkolom tusschen 620 en 860
F., beneden welke zij nooit daalt, en boven welke zij
nooit rijst. De laagste thermometerstand wordt geobser-
veerd ’smorgens van 6 tot 7 uren, als wanneer hij de
aanmerkelijke verschillen , 62o tot 670 F. geeft. Van acht
uren tot na vijf uren ’savonds, blijft de warmte vrij wel
even hoog, en varieert naar de bewolking en regenbuijen
van 79o tot 860, hoezeer de hoogere warmtegraden de
heerschende zijn. | |

Na vijf uren daalt de thermometer gewoonlijk tot
74° en 72 F. terwijl de gewone stand ’s nachts na 8
uur onveranderd 70°F, blijft. Zeer rassche temperatuur-
veranderingen zijn even zeldzaam als belangrijk, en voor
zooverre de waarnemingen tot nog toe reiken, is het
onderscheid der warmte in de verschillende maanden
der tweede helft van bet jaar niet zeer aanmerkelijk.
Naar het ligchamelijk gevoel is de temperatuur ’s mor-
gens en ’s avonds aangenaam frisch, somtijds koel,
echter nooit kil. Op het midden van den dag wordt
de warmte wel gevoelig doch blijft altijd zoo zacht, dat
het koesteren in de zon niet onbehagelijk is.

Daar de vallei van alle kanten door hooge heuvels om-
ringd is, treffen de stralen der zon haar slechts geheel
wanneer de zon reeds hoog staat. Ongeveer een half uur
na derzelver opgang en even zoo lang voor derzelver
ondergang , werpen de omliggende steilten lange slag-
schaduwen, die eene weemoedwekkende herinnering aan
de avondschaduwen der vaderlandsche breedten verwek-
ken.

(981)

Het licht der zon, zelfs tijdens derzelver hoogsten
stand, werkt door deszelfs mindere felheid en hitte niet
zoo vermoeijend op de oogen, als op lager gelegen plaat-
sen , hetgeen een aangenaam gevoel verwekt gelijk aan
dat, hetwelk ondervonden wordt bij eene kunstmatige
tempering der zonnestralen door een blaauw brilglas.

Ofschoon de ligging der plaats zeer nabij de hoogte is,
waarop gewoonlijk de wolken drijven, is de vochtigheid
der lucht toch veel minder , dan in de strandvlakte, en
de bevochtigde thermometer verschilt van den droogen
s morgens en ’savonds 2o à 4o, ’s middags 9-11 graden.
In de morgenuren is het uitspansel gewoonlijk helder,
betrekt tegen den voormiddag , en in het algemeen valt in
de eerste namiddaguren regen, zoo dat over het geheel
op de 5 dagen 2 regendagen komen. De latere uren van
den dag geven meestal weder helder weder De gedaante
der wolken is meestal Cirrhus, Cirrho-Cumulus en Cumu-
lus; Stratus is minder frequent. Onweders komen niet
bijzonder veelvuldig voor , maar zijn, wanneer zij opda-
gen van groote hevigheid en de bliksem rigt dikwijls
ongelukken aan. Deze electrische ontladingen zijn zelden
gelijktijdig met regenbuijen , welke gewoonlijk vooraf gaan
en meestal opgehouden hebben wanneer de eerste ontplof-
fingen plaats hebhen. De luchtstroomingen volgen eenen
zeer geregelden rhijtmus: des morgens tot tien uren
waaijen de winden van het nabijliggend gebergte, en des
middags komen zij van het niet zeer verwijderd strand,
zoodat zij geregelde land- en zeewinden vormen. Hoewel
dezelve op de omliggende hoogten , waar altijd beweging ,
in de lucht bespeurd wordt, nog al van tijd tot tijd met
hevigheid waaijen kunnen, zoo is toch de diepte der vallei
voor dezelve ontoegankelijk, en het evenwigt des atmos-
pheers wordt daar alleen verbroken door de zuiging der

rivier , in welker nabijheid een gevoelige togt merkbaar

( 282 )

is. Overigens blijft de kom stil en rustig ‚ en terwijl bij
onweerbuijen de hooger liggende omstreken door eene
marszeilskoelte gezweept worden , heeft deze in de diepte
zelden zoo veel kracht , om den regen van het vallood
meer dan 10 graden te doen afwijken. |

Hoe stil en eenzaam deze vallei ook schijnen moge ,
bezit zij toch schatten , aan welke de oude Grieken tem-
pels zouden gewijd hebben , gelijk zij de Kos en Mnidos

oprigtten. In haren boezem komen de wateren te voor-
schijn , die eerst in den laatsten tijd onder den naam der
warme baden van Platoengan bekend zijn geworden.

De geheele oostelijke oeverrand der kali Zambier is
ondermijnd door het op talrijke plaatsen opborrelend wa-
ter, dat zich door deszelfs aanmerkelijke hitte en andere
phijsische kenmerken van het gewoon rivierwater onder-
scheidt. Zelfs midden in het bed des strooms stoot men
bij het doorwaden op plaatsen, welker warmte voor den
naakten voet zeer gevoelig is. Deze welopeningen, welker
getal tot twintig klimt, zijn echter van te geringen om-
vang en opbrengst om in aanmerking te kunnen komen
bij de twee groote bronnen, die als de eigenlijke rijkdom
van die plaats moeten beschouwd worden.

De eene derzelve ligt aan den voet des heuvels,
welke de zuidelijke grens der vallei vormt, aan den
oostkant der rivier, die 42 schreden van haar ver-
wijderd is, en omtrent 10 voeten dieper zijn steen-
achtig bed gegraven heeft. Op drie verschillende plaat-
sen uit eenen zandachtigen grond opborrelende, vormt
zij eene kom van 10,5 El. N. in den omtrek en 1
EL. N. diepte, uit welke het overvloedige door eene
opening in den rand naar de rivier afstroomt.

De oppervlakte van het water wordt door de he-
vigheid der opborrelingen sterk beroerd: Waar dezelve

meer stil en effen is, wordt zij door een dun schil-_

1

'

(283 )

achtig vliesje bedekt. Op dezelve drijven balvormige
massa’s, welker getal op verschillende tijden zeer ver-
schillend is, en die door derzelver bruingeele kleur
veel op doode kikvorschen gelijken. Wanneer men de-
zelve uit het water neemt, en tusschen de vingers
kneust, vindt men ze zamengesteld uit kleine zand-
korrels van geele kleur, die door eene vetachtige
zelfstandigheid tot een vormloos magma zijn verbon-
den. Plantaardige bestanddeelen zijn daarin niet te
erkennen, en zij bestaan uit het fijn zand van den
bodem der bron dat door okerbezinksel is gekleurd,
en door aardolie klevende en drijvende gehouden
wordt.

Of de bron van aardolie, die in eene Noord-ooste-
lijke rigting 30 passen van de wel gevonden wordt,
hieraan deel hebbe, blijve daargelaten. Dergelijke zijpe-
lingen van Petroleum zijn zeer menigvuldig in deze
vallei, die daarnaar is genoemd, maar de opbrengst
van elke afzonderlijk is te gering, om bijzondere aan-
dacht te verdienen, daar de grootste naauweliijjks in
8 dagen eene kelder-flesch vol oplevert. Deze aard-
olie behoort tot die onzuivere soort, welke in den
handel als OZ. Petrae rubrum voorkomt, en wordt
door de Javanen tegen Sakiet korreng gebezigd. Ove-
rigens behoort het gelijktijdig voorkomen van aardolie
met heete bronnen van de bijzondere chemische za-
menstelling, welke later zal worden aangegeven, niet
tot de geologische zeldzaamheden.

Eene andere bron die niet meer dan een geweer-
schots afstand ten Noorden van de zoo even beschre-
ven waterwel verwijderd is, ontspringt van den voet
van den steilen heuvel, die den westelijken oever van
de rivier vormt.

Hoewel in de bedding van den bergstroom gelegen,

(284 )

is zij omtrent 50 schreden van den tegenwoordigen loop
derzelve verwijderd en wordt door eene opeenstape-
ling van geweldige trachietsteenen, die als eene ver-
schansing tusschen beide zich verheft, voor overstroo-
mingen beveiligd. Digt aan den voet des schielijk zich
verheffenden heuvelwands ontspringt zij uit eene spleet
tusschen twee groote rotssteenen uit welke het water
met groote kracht te voorschijn komt, en in eene
kegelvormig opgehoogde kom verzameld wordt die
9 voeten omtrek en 3 voeten diepte heeft. De af-
strooming uit deze kom, heeft plaats door een on-
deraardsch kanaal, uit hetwelk het op een afstand
van 21 passen van de bron wederom te voorschijn
komt en zich gedeeltelijk in eene modderplas verliest,
gedeeltelijk echter op nieuw verzameld wordt in eene
vergaderkom, welke door de inlanders tot baden ge-
bruikt wordt.

Behalve de beweging, bewerkt door de opwelling
van het water uit de rotsspleet, is geene opborreling
of bruising door gas in het helder vocht te ont-
dekken. Slechts van tijd tot tijd stijgt een enkel
luchtblaasje van den bodem der bron naar de opper-
vlakte van het water, waar het verdwijnt. De eigen-
aardige reuk van het water verspreidt zich tot eenen
afstand van 30 voeten in de vrije lucht, en wordt
onder het afdak, waarmede de vergaderkom bedekt
is, zoo sterk, dat gevoelige personen daardoor be-
dwelmd en tot verwijdering genoodzaakt worden.

Wat betreft de algemeene physische eigenschappen
dezer bronnen, zij bezitten volgende kenmerken, die,
om de vergelijking gemakkelijk te maken, sijnoptisch
zamengesteld worden. De Malie Lambier, die de val-
lei van Platoengan doorstroomt, vormt hier, zoo als

Á

kh

reeds is aangegeven, de grensscheiding tusschen gebied gf

(285 )

der residentiën Samarang en Pekalongan, zoodat de
regter of oostelijke oever tot Samarang, de linker
of westelijke oever tot Pekalongan behoort. Daarom
zullen de twee te vergelijken bronnen aangeduid wor-
den door de residentie. op welker gebied zij liggen.

( 286 )

THERMEN VAN PZLATOENG AN.

LL 88
O.lijk Samarang| W.lijk Pekalong.

‘mmm
1,440 kannen. 3,325 kannen.

1. Hoeveelheid wa-
ter in de minuut.

2. Kleur je eik. df, MEE rat le
bij verhitting, bruingeel. zwak opaliserend

3. Doorschijnendheid| onvolkomen.

4. Temperatuur
80° F.

112 F.

5. Warmte naar het| overeenstem-

gevoel.

7. Reuk.

8. Bezinksel.

9. Krystallisatie.

mend met den
Thermometer.

alkalisch - zout-
achtig; nasmaak
eenigzins wrang

jodiumachtig
naar chloor
zwemend.

laat spoedig een

korrelig rood-
bruin poeder‚in
groote hoeveel-
heid vallen.

in rust zet het

water voor dat
het nog tot 96°
F. verkoeld is,
op deszelfs op-
pervlakte eene
laag van zeer
zoute witte

krystallen af.

mn

volkomen.

1129 F.

aanmerkelijk
meer dan vol-
gens den Ther-
mometer.

aangenaam ver-
frisschend prik-
kelend , zuur-
achtig; nasmaak
stekend.

bedwelmend ,

sterk jodiumach-
tig.
een _ spaarzaam

hoogst fijn be-
zinksel op den
grond der wel
van donkergeele
kleur.

wordt in rust met

een zeer dun
opaliserend vlies
bedekt.

(287 )

Tot dusverre is alleen de oostelijke bron een onder-
werp van scheikundige analijse geweest.

De scheikundige kennis der Thermen van Platoengan
kan slechts onvolledig gegoemd worden, zoo lang de
nasporingen zich niet hebben uitgestrekt tot de wel,
die door hoeveelheid en hoedanigheid der wateren naar
alle waarschijulijkheid den voorrang verdient. Tevens
is het te beklagen, dat de resultaten der ontleding
door verschillende scheikundigen van de eerstgenoemde
gemaakt, niet geheel de zoo wenschelijke overeenkomst
hebben.

( 288 )

In honderd deelen der Oostelijke of bron van Pla-
toengan ( Samarang ) werden gevonden door de heeren,

* FRESENIUS. WALTZ.

manen | omni

Vaste bestanddeelen. 0,4470. 0,4633.

Van welke wederom in 0,357 1. 0,3660.
water oplosbaar.

Vrij koolstofzuur. Niet meer te bepalen. | 0,2840.

Bicarbonas sodae. 0,0501. 0,1390.

» magnesia, 0,0499. 0,0490.

» calcis. 0,05953. 0,0550.

» ferri. 0,0029. 0,0250.

y manganesii. Sporen. sporen.

Sulphas potassae. | _ … eee , 0,0000.

Chloruret. potass. | _ …- «eee. 0,0000.

» sodii. 0,3125. AN 0,3390.

Joduret. et Bromuret. “weinig. 0,0057.

sod.
ten nt a}

Het aanmerkelijk verschil tusschen beide analijsen moet
misschien daaraan worden toegeschreven , dat de eene in
Europa werd bewerkstlligd , terwijl de andere op de plaats

(289 )

zelve werd gemaakt. De veranderingen ,„ aan welke het
water gedurende eene zoo lange reis was blootgesteld,
maken het gemis verklaarbaar van een hoofdbestanddeel ,
(Joduretum Sodii), hetwelk Fresenius niet vond, ter-
wijl het hier te lande bij verschillende scheikundige onder-
zoekingen herhaaldelijk zich heeft doen kennen, De eind-
beslissing over de voorkeur aan eene der beide ontledin-
gen toetekennen, moet echter aan een nieuw onderzoek
op de plaats zelve voorbehouden blijven.

Door nabuurschap en groote overeenkomst in de bestand-
deelen staat met de Thermen van Platogngan in naauwe
betrekking de bron van Gebangan. Dewijl reeds in het
Natuur- en Geneeskundig Archief voor N. I. fl. 1 pag 152
eene beschrijving van dezelve gegeven is, zoo zij hier
alleen nog aangemerkt, dat de afstand derzelve van de
vallei Platoengan in regte lijn niet meer dan Il palen
bedraagt,

De rijkdom beider bronnen aan lodiumzouten , maken
dezelve tot waardige mededingsters van de beroemde d-
delheidsbron in Beieren, hetgeen uit eene vergelijking
der bestanddeelen nader blijken zal.

( 290 )

Er werden namelijk gevonden in honderd deelen water

van:
Pla- Ge- Adelheids-

toengan. EREA err enn 4 bron.
Bbdiavet. stúedisvsh oink ogsodselhves cal sekanis sodii. 0,0057 — „ | 0,01057

» magnes. — 0,00538 —
Bromuret. sodii. en _ 0,00350
Chloruret. » 0,3390 | 1,23690 0,42708

» polass. — 0,06310 —

» magnes. — 0,05253 —

» calcii. — 0,06150 —
Carbonas sodae. 0,1390 — À 0,05499
» calcis. 0,0550 — 0,00579
» magnes. 0,0490 mel — 0,00268
» ferri. 0,0250 | ‚h 0,00066
Sulphas sodae. — 0,00555
Oxyd. silic. 0,0147 0,00240 0,00251

Uit dit overzigt , waarin de bestanddeelen der _ddel-
heidsbron volgens het laatste onderzoek door Barnell
(te Parijs) gedaan, opgegeven zijn, valt de groote
overeenkomst tusschen deze en de Thermen van Platoen-
gan al dadelijk in het oog, en hoewel men getracht heeft
verschillende mineralen wateren in Europa met het water
te Heilbron gelijk te stellen , zoo komt haar toch geen
éen derzelve zoo nabij , als dat van Platoengan, hetwelk
slechts van haar verschilt door het gemis van koolwater-
stofgas , helgeen echter door den rijkdom aan koolzuurgas
rijkelijk vergoed wordt.

(291 )

Minder groote overeenkomst met het vermaard Euro-
peesch mineraal water toont de bron van Gebangan , die
behalve het gebrek aan Carbonaten van dezelve afwijkt
door overwigt der Chloruren van Calcium , Magnesium en
Kalium, waarvoor zij echter hare meerdere verwant-
schap te kennen geeft met de nieuwelings ontdelate Broom-
en Jodium houdende bron te Wildegg.

De heilzame krachten der bron te Pl/atoengan waren
onder de inlandsche bevolking der omstreken reeds sedert
lang bekend en hadden groote vermaardheid verkregen
wegens derzelver nut tegen Zepra en die rei van ziek-
ten, welke met den collectiefnaam van Patek bedoeld
wordt.

De afgelegenheid van het oord echter had dezelve aan
de opmerking der Europeanen onttrokken , die slechts
zelden deze streken zagen , tot dat in het jaar 1838 de
toenmalige Landheer van de koffij-plantage SeZokaton
toevallig hoorde, dat er in de nabuurschap eene heete
bron bestond, van welker geneeskracht tegen het Sakiet-
besaar door de inlanders veel ophef gemaakt werd. Dit
boeide zijne aandacht, daar een zijner dierbaarste vrien-
den door deze ziekte in eenen zoo hevigen graad was
aangetast dat alle geneeskundige hulp daar schipbreuk
geleden had. Aangespoord door de belangstelling , die
daardoor in hem ontstaan was» zocht hij met veel moeite
de bedoelde wel op. Door zijne zorg werd zij genaakbaar
en voor het gebruik der baden geschikt gemaakt. Hoe-
wel derzelver gebruik zonder de gewenschte uitwerking
bleef op den toestand des lijders , welks ziekte reeds eene
onbedwingbare hoogte bereikt had, wekte de nieuw ont-
dekte bron toch groote verwachtingen, sedert een schei-
kundige door eene qualitatieve analijse daarin als
hoof bestanddeel eene stof aanwees, die sedert der-
zelver ontdekking (1811) door den salpeterfabricant

(292 )

Courtois voor de geneeskunde zoowel als technologie
een onwaardeerbare rijkdom geworden is. Het later aan-
gesteld quantitatief onderzoek van den heer Waitz,
welks resultaten reeds medegedeeld zijn, deed de hoe-
veelheid van dit bestanddeel als zoo aanzienlijk blijken,
dat de da@rmede bezwangerde wateren , tot den rang der
in den nieuwsten tijd meest beroemde minerale bronnen
verheven werden.

Voorloopig werd nu bepaald eene badinrigting op eene
kleine schaal daartestellen , ten einde als proef te dienen ,
welker uitkomst over de verdere uitbreiding der opder-
neming zoude beslissen.

In het jaar 1842 begonnen de werkzaamheden tot op-
rigting der noodige gebouwen, die alleen door de moeije-
lijkheid om het materieel te verkrijgen vertragingen le-
den. ‘Evenwel waren dezelve in het begin van 1844 tot
derzelver voltooijing zoo zeer genaderd, dat de in wer-
king stelling van hes etablissement nog voor den afloop
der eerste helft van dat jaar kon plaats hebben.

Volgens de voorgestelde begrooting moesten ten dienste
der nieuwe onderneming worden opgerigt:

1. Een ziekenzaal voor 26 manschappen met vier ka-

mers voor officieren of civiele ambtenaren ;
en 2 badkamers voor de twee klassen der verpleegden ;
2. Eene woning voor den geneesheer ;

3. p » » » menagemeester ;
A. > p » _de hospitaal-bedienden ;
5. __» kleine kazerne voor het bewaking-detachement ;

6. Een magazijn, en

7. Eene keuken.

Voor de plaatsing dezer gebouwen was de localiteit wei-
nig geschikt, daar de oppervlakte der vallei, zoo als
reeds is aangegeven, eene tamelijk sterke hellende vlakte

vormt, die door vele oneffenheden zeer hobbelig wordt.

(293 )

Boor aanlegging van terrassen zoude dit inconvenient wel
is waar uit den weg hebben kunnen geruimd worden,
maar de kosten daartoe vereischt, deden daarvan, althans
vooreerst afzien, zoo dat de keus van de plaats voor de
enkele gebouwen , de ziekenzaal uitgezonderd , (elker plaat-
sing afhankelijk gemaakt moest worden van de nabijheid
der bron), bepaald werd door de gelegenheid, zoo als
dezelve door de natuur geboden werd. De plaatsing der |
gebouwen werd daardoor zoodanig, ‚dat de ziekenzaal on-
middelijk aan de bron leunt. Aan derzelver N.-zijde
eenige ellen van daar verwijderd en eenige voeten hooger
staat de woning van den menagemeester, van welke door
eene tusschenruimte het wederom eenige voeten hooger
liggend huis van den geneesheer gescheiden is. Deze reeks -
van gebouwen vormt eene getande lijn, die van de bron
naar het N. loopt ; tusschen dezelve en de rivier, naar
welke eene 50 schreden breede en 15-30 voeten diepe
helling leidt, ligt de keuken en de latrine zoo digt aan
den lagen oeverrand van den bergstroou®, dat dezelve bij
banjers wel eens gevaar loopen. Tegenover den oostelij-
ken rand dezer huizenreeks liggen op eene even onregel-
matige lijn de woning der hospitaal-bedienden , het maga-
zijn en de kazerne verspreid. Door deze gebouwen wordt
alleen het laagst gedeelte der vallei langs de rivier inge-
nomen , zoodat bij eventueele vergrooting van het etablis-
sement nog overvloedige ruimte voor nieuwe gebouwen
overblijft, zonder dat het terrein, voor andere einden
vereischt b. v. wandelwegen, tuinen enz., daardoor te
klein wordt.

De drooge gesteldheid van den grond zulks toelatende ,
zijn alle geboywen vlak op denzelven geplaatst, en alleen
de fundamenten van de ziekenzaal verheffen zich twee
voeten boven denzelven, waartoe vooral aanleiding gege-
ven heeft, dat binnen den omtrek van derzelver empla-

(4)

cement zich eene bron van aardolie opende, die niet dan
zeer moeijelijk te stoppen was.

Alle gebouwen zijn van een stevig djattiehouten balk-
werk getimmerd, welks vakken door bamboezen paggers
zijn gesloten, aan welke een pleisterovertreksel het voor-
komen van steenen muren geeft. Daardoor wordt de
droogte der huizen zeer bevorderd, en het voordeel der
goedkoopte des eersten aanlegs staat niet in den weg aan
toekomstige verbeteringen, welke gemakkelijk deze pro-
visionele beschotten door baksteenen muren kunnen doen
vervangen. Het dak bestaat uit djattiehouten serappen en
vormt door verlenging rondloopende galerijen.

Terwijl het magazijn en de woning der hospitaal-hedien-
den, slechts eene vloer uit los rivierzand hebben, zijn de
ziekenzaal en de overige woningen met een planken vloer
en zoldering voorzien.

Het binnenste derzelve wordt door vensters met glazen
ruiten voor het binnendringen van wind en regen be-
schermd. .

De ziekenzaal werd oorspronkelijk ingerigt ter opname
van 4 badgasten der Iste klasse en 26 lijders der 2de
klasse. Voor de eerste waren vier afzonderlijke kamers
bestemd, terwijl de laatste in een groot verblijf verza-
meld bleven.

Later werd deze beschikking in zooverre veranderd,
dat van het algemeen verblijf der 2de klasse , nog twee
kamers voor verpleegden der Iste klasse afgescheiden wer-
den. Het geheel vormt een langwerpig vierkant van 33
ellen N. lengte en 6,5 el N. breedte en 3,80 el N. hoogte.
De noordelijke helft van hetzelve werdt ingenomen door
zes officierkamers , van welke ieder 5 el lang en 3 el
breed is, door een venster met glazen ruiten verlicht
wordt, en door eenen afzonderlijken ingang naar buiten
communiceert. Drie dezer kamers maken front naar het

(295 )

westen op de klimmende helling der vallei, de drie andere
in de tegenovergestelde rigting op de in de diepte
stroomende rivier.

De zuidelijke helft van dit gebouw vormt eene zaal van
14,70 el N. lengte, die de geheele breedte van hetzelve be-
slaande, aan weerskanten door vijf glazen vensters ver-
licht wordt en door twee aan deszelfs noordelijk uiteinde
regt tegenover elkander geplaatste vleugeldeuren ruimen
toevoer van lucht zonder togtwind ontvangt.

In deze ruimte zijn twee en twintig kribben geplaatst,
die, langs de vensterramen gerangschikt, in het midden
eenen gang beschikbaar laten voor de bedienden en zieken
als ook voor de plaatsing van tafels en andere meubels.

Uit deze zaal leidt eene deur in eeu kleiner vertrek ,
3,90 el N. lang en 2,80 el N. breed, dat met een ven-
ster voorzien is en door eene tweede deur met de bad-
kamer voor de manschappen in gemeenschap staat.

Oorspronkelijk voor het ontkleeden der badenden be-
stemd, kan het echter zonder bedenking voor de plaatsing
van twee kribben gebezigd worden , daar de badenden uit
de ziekenzaal door dezelve heengaande in de badkamer
treden kunnen , zonder het binnenste van het gebouw te
verlaten. |

Dit voordeel moeten echter die badgasten missen, die
in de officier-kamers verblijf houden, daar zij, om in de
voor. hun bestemde afzonderlijke badkamer te kunnen ko-
men, de geheele westelijke galerij langs moeten gaan en
gedurende dit traject aan de buitenlucht zijn blootgesteld.
Dit gevoelig inconvenient wordt wel is waar verholpen
door zeilen, welke den togtwind, verwekt door de zui-
ging van de snelstroomende naburige rivier, afsluiten,
maar daardoor wordt de behoefte niet weggenomen van
eene kleedkamer, waar de officieren voor het bad zich van
de overvloedige bedekking kunnen ontdoen en na het-

92° Jaana. 2° Arrev, 20.

( 296

zelve zich tegen de buitenlucht. beveiligen. Hiertoe, dient
eén klein: vertrek , dat met de kleedkamer voor de- man”
schappen de breedte van het zuideinde des gebouws deelt.
Door eene deur treden de badgasten uit de westelijke. ga-
lerij in hetzelve „ en komen door- eene tweede deur in
de voor hun bestemde badkamer. Hoewel niet meer
dan 2,80 el N. breedte en 2,90 hoogte beslaande, kan
het toch een rùüstbed bevatten, en wordt door een venster
verlicht.

Aan het zuideinde der ziekenzaal sluiten zich de bad-
kamers, die de ruimte tusschen. dezelve en de bron inne-
men. Zij bevinden zich in een aanhangsel. van dit ge-
bouw, dat deszelfs geheele breedte inneemt en hetzelve
3,30 el N. langer maakt. Een schuinsch dak dekt de-
zelve ; en tevens de vergaderbak waardoor zij met de wel
in verband staan. Door eenen tusschenwand is de bad-
kamer der mänschappen van die der officieren gescheiden,
zoodat de eerste eene breedte van 4,45 el N. de laatste
van 1,60 el N. heeft. Eeder kan door een glasvenster en
eetie deur ván buiten versche lucht ontvangen. Door uit=
gräving van den grond ligt derzelver plankenvloer 15 el
N. dieper, dán de vloer der ziekenzaal en de oppervlakte
der bron. De badkamer der manschap:en bevat drie bad-
kuipen; die der officieren één: zij staan in omtrent 8
duiten hooge verdiepingen in de vloer, en onder dezelve
loopt een kanaal, waardoor derzelver inhoud naar buiten
kán óntlast worden. Uit djattiehout vervaardigd, bieden
zij door hunne afmetingen, = 1,60 el _N. lengte; 1,10
el N. breedte en 0,90 el diepte, overvloedige ruimte aan
de badenden, en kunnen eene hoeveelheid van 432 kan-
nen watêr aanbieden. |

De vergaderbak is van de badkamers slechts door een
houten beschot gescheiden en ligt 14 el N. hooger dan
deze, zoodat het water door zijne eigene zwaarte in de

(297 )

kuipen valt, in welke het door holle bamboezen, die door
houten stoppen gesloten worden , geleid wordt. Deze toe-
stel bestaat uit een’ langwerpig vierkanten uit planken
getimmerden bak, 4,40 el_N. lang , 2,6 el N. breed 0.36
el N. diep. Door eene korte goot wordt daarin het water
der. bron verzameld ‚om tot de voor het baden geschikte
temperatuur verkoeld te worden. Gelijktijdig kunnen
daarin ongeveer 3000 kannen water aan verdamping bloot-
gesteld worden , waardoor deszelfs oorspronkelijke tempe-
ratuur van 112o F. in omtrent 8 uren tot op 90e F.
verlaagd wordt.

De brou zelve is grootendeels in derzelver natuurlijken
staat gelaten en niet het voorwerp van bouwkundige
bemoeijingen geweest , daar de onverwachte veranderingen
welke in dezelve door dergelijke pogingen veroorzaakt
werden, voor allen inbreuk op hare oorspronkelijke ge-
steldheid waarschuwden ; eene daadzaak , “die ook van
andere bronnen bekend is. De genomen voorzorgen heh-
ben. zich dus moeten bepalen tot de bevestiging van
derzelver komoever , door aanhooging met aarde en stee-
nen , en afleiding van het zoogenoemd wild water door
slokkans. Tegen regen en ontreiniging zal zij beschermd
worden. door een dak, dat nog moet voltooid
worden.

Het huishoudelijke van het etablissement is ingerigt op
den voet van een hospitaal der 5de klasse. Een menage-
meester die een’ ziekenvader tot hulp heeft, is met de
administratie belast, een badmeester voert de voorschrif-
ten uit van den geneesheer ten opzigte der baden en
vier Europeesche ziekenoppassers, waarvan een als be-
diende voor de Apotheek , waken voor de behoeften der
lijders ; tien inlandsche bedienden zijn voor alle diensten
bestemd en een kok en een waschman voltooijen het
personeel.

( 298 )

Door de afgelegenheid der plaats de aanschaffing der
levensmiddelen zeer moeijelijk zijnde, wordt ten gerieve
der inrigting eene kudde van 62 stuks koebeesten onder-
houden, waardoor in de behoeften van vleesch en melk
in het vervolg zal kunnen voorzien worden. Tot nu
toe is derzelver opbrengst onvoldoende geweest, daar
de gewonnen hoeveelheid melk bij verre weg niet toerei-
kend is geweest voor het dagelijks verbruik , en te wei-
nig jong slagtvee heeft kunnen genomen worden.

Beter heeft aan de verwachting beantwoo:d de aanleg
van eenen groententuin, door welken thans reeds in de
gewone behoefte ten volle voorzien wordt en die den
arbeid van twee tuinlieden ruim vergoedt.

Volgens het provisioneel reglement voor het beheer van
het etablissement was door den Hoofd-Intendant der Mili-
taire administratie vastgesteld, dat de menag*-meester de
verpleging der zieken voor eigen rekening overnemen zou-
de, waarvoor hij volgens een voorloopig tarief zoude scha-
deloos gesteld worden. De gemakkelijkheid, daaruit voor
le administratie voortvloeijende , maakte dit plan zeer
aanbevelenswaardig, en daarom is het te beklagen, dat
deszelfs uitvoering schipbreuk heeft geleden door het ge-
brek aan intelligentie van den geëmploiïjeerde, die den geest
dezer voor de administratie der hospitalen in het algemeen
zoo belangrijke proef, niet wist te vatten. Sedert men
dus daarvan heeft moeten afzien , wordt het beheer op de
tot dusverre algemeen gebruikelijke wijze waargenomen.

De opnanie der voor het bad bestemde lijders is dusda-
nig geregeld, dat dezelve verzameld wordèn ih het groot
hospitaal te Samarang ; vanwaar zij na vöorafgegane be-
oordeeling door den Dirigerenden Officier van gezondheid
naar het etablissement gezonden worden: Het transport
der zieken geschiedt door middel van tandoes opzettelijk
tot dit einde vervaardigd, langs een’ weg die den grooten

( 299 )

weg van Samarang naar Batavia tot aan Pleleng volgt,
van waar zij langs eenen binnenweg naar Platoengan loopt.
De hierdoor beschreven afstand van 47 palen is in drie
etappeu verdeeld, van welke Kendal en F'ersonno nacht-
verblijven aanbieden. Hoewel de talrijke onstuimige berg-
rivieren, die den binnenweg kruisen, door bandjers tiij-
delijk moeijelijkheden verwekken kunnen „ zoo is dezelve
toch nog boven een’ anderen weg te verkiezen die van
Platoengan over het land SeZocaton gaat, en in den
grooten weg te Wellerie uitloopt , vermits dezelve over
hooge heuvelruggen en door diepe ravijnen loopende, tot
aanhoudend klimmen en dalen noodzaakt.

Ondanks eenige tot hetzelve behoorende gebouwen b. v.
het magazijn enz. nog niet geheel en al voltooid waren,
werd de inwerkingstelling van het etablissement bespoe-
digd en den 15 Junij 1844, de eerste zieke opgenomen.

Over de eerste zes maanden na dien tijd, loopt dit ver-
slag over de behandelde lijders.

Gedurende dit tijdvak was de weergesteldheid in deze
hoog gelegen streken even ongunstig, als op de meeste
andere plaatsen van Java. De goede moesson gaf veran-
derlijk buijig weder, was in het algemeen nat en de
menigte regen, die viel, vertraagde de rijstoogst wel
eene geheele maand , terwijl op sommige vochtige plaatsen
der omstreken de padie op de velden verrotten moest,
omdat dezelve niet droogen kon. Daarom werd de
intrede van den Z. W. mousson minder onaangenaam
gevoeld, dan het geval pleegt te zijn. Het in begin
van Julij helder weêr bij meer oostelijke winden werd in
het midden der maand koud, guur, vochtig, winderig
bij aanhoudende opeenstapeling van wolken in den damp-

( 300 j

kring, die door heerscheude noordelijke winden dangebragt
werden; de eerste dagem van Augustus waren sschoon en
warm; met het wassen „der. maan werd. de-lucht be-
trokken ‚; koel, regenachtig , terwijl de wind naar het Z.
draaide, waardoor ook gedurende een gedeelte van Sep-
tember het buijig weder ‘onderhouden werd ;” de volgende
aangename drooge en heldere dagen gaven slechts geringe
schadeloosstelling , daar met October wederom het onge-
stadig weder begon , dat met veranderlijke winden groo-
tendeels de geheele maand aanhield. November stond
onder den invloed der kentering, die met het gewoon
geleide van onweders, stortregens en windvlagen ver-
scheen ‚ waarna December nog eenige schoone voormidda-
gen gaf , om zich eindelijk onder de heerschappij; van de
gevestigde Z. 0. mousson te buigen.

Van de meteorologische verschijnselen geve onderstaande
tafel een overzigt.

( 301 )

SAINWAJ =H 'SMPLUSE S “SANDY ZJ (1)

"uobepuoboy

KU
“TI 08

“VG "MZ RAAD 61 MZ à

61
0.
19 AAN Lon 0-0

65

a:

5

en)
SNS
el
>
©
5
5

“Surdrapar

Dr . nt: £6 £6 … £6, 50.
I% D| 95 DI Ig ij; | E 88 H x KA “MM ue OM 19 WO
zeer Pe-olttg ft lef Ss E6 oss Se EE -oltE:e BE -olsEg ED (4) il Pp mie4

“poproedeo -p oqjoopes ogsuoo
=Ij[twa oa ur preysrggooA oyos
=Lloqdsouge Jop proyrgeroog

toyourowoyy, vabIJYDOA ua
uasoorp ueyossng prayoszopug

6 {9 [Se krirlz [L[ S Fonz Ferio yv |erjo [9 OT 6 [ asussoog uaussens proupssopuo

ua

sz josfoz jeL}e8 | zo| ie |e'es|zof ze | va |cof ez} I8jsofeL [L'SLjSoof « " oppoppmod EEE

OL ILLILO LOLI GL-| VO|30| 18ITO LO | EL c9 OZIszivof 89 | EL| TI * e4sBeer 5 je a.

98E SL ICL II GLI OSÍTZI VL IOS HIZI PZ I OBFOZE VL I EB IAF ° * * 93sdooy SE 5
neel ese fel OA ER

<IEBIEISIENEls| à IE Ee

Ela IPFETAIËIE (ZIS TEAB ELEN FN È IS 5

"1940390 [-zoqmordos anjsu8uy |

“19u | 19 UIAO NT

“Pr8l UVVETIVH TOTAAL

( 302 )

Het totaal der gedurende het eerst halfjaar ver-
pleegde Badgasten bedroeg 27 van welks mouvement
eene overzigt geeft het Hdd d

Numerisch Summier Rapport over de
maanden van den J5 Junij tot

den 45 December I84A.

[. Korpsen, tot welke de lijders behooren.

Getal der zieken.

LS
A z ©
ZEES ERS
Ss leg ek Aanmer-
Korpsen. ie 58 Ep: |
ae > s ap . © © .
Ss Sis PEJ le keigën.
S Sul WIEIS ze
IS ©
Dor S ent © © s
_ 5 kn) ar at DE
Sealaalk En =s 5
He 3 PS me 8
> po as; Ì ze pe mn)
mn emmae
Officieren ... 5 Ee
2de Batt. Infant. Is 3 ì 2
8ste » » | | 5
12de » » 2 || El
2de afd. alg. depot | 1 3 26,
Personl. der artill. | I |
Gepensioneerden Ì : |
Milit. administrat. | ik’ |
|
27 | Uj2 M
RE 27 |

( 803 )

If. Ziekten waaraan de Badgasten lijdende waren.

AARD
DER
ZIEKTE.

JT A
Paraplegiaex Parapoplexia.

Verlamming der onderste
extremiteiten en van alle spie-
ren, welke hunne zenuwen
uit het heiligbeengedeelte
des ruggemergs ontvangen.

Hemiplegia e fulminatione.
Verlamming der regter helf!
van het ligchaam door den
bliksem. Overwigt _ der
buig- op de strekspieren
in de verschillende dee-
ten, contractura spuria van
regterbeen en arm: Para-

lalia en moejjelijke de-
glutitie.

Paresis ; algemeene ver-
zwakking.

Amblyopia _ amaurotica ,

zonder bemerkbare organi-
sche veranderingen. Herpes
circinnatus.
Blepharophthalmia _rheu-
matico-catarrhalis (sedert 12
jaren), granuleuse woeke-
ring der econjunctiva pal-
pebrarum. Daeryostagon ex
atresia punetorum lacryma-
lium; oppervlakkige exco-
riatien op het regter , Pannus
incipiens op het linker oog.
Blepharo-blennorrhoea fis-
tulosa chronica (sedert |
jaar), exulceratien der cor-
nea op het regter , verduiste-
zang van het hoornvlies door
verouderde ulcera en synechia
anterior op het linker oog.

Over te brengen...

overgehouden

ingekomen.

hersteld

uitgegaan

ER
2 ro
rs
lS
ER dn
np
=S

“Aanmerkingen.

(304 )

HE 4:
s{e Slaeis 5

Def milesi e En
SISISIsISIe 4

© =
sel [2 [el | 0 N
si Isl ES
elPlslel2is 5 E
ols lslepjsje le N
Wegens her-

haalde verre-
gaande mishan-
deling, ge-
pleegd aan een’
inlandschen
hospicaal-be-
diende , geëva-
cueerd,

pt.
| uitgegaan
AARD
DER
ZIEKT E. î
Overgebragt ...
Ophthalmia syphilitica
chronica (sedert 2E jaren):
sterke Blennorrhoe der gra-
nuleuse conjunctiva palpebr a-
rum. Photophobia, Epiphora ,

varicositeit der vaten van de

conjunctiva bulbi; pannus-

achtige ontaar ding, wankleur

der iris door exsudaat op het

regter oog : Staphyloma cor-

neae totale sphaericum op het à

linker oog. Ì |
Ptyalismus chronicus. op-

zwelling der glandulae sub-
maxillar es; Atonie van den
ductus Stenonianus. Verstij-
ving van den musculus mas-
seter : ; exculceratien aan den
binnenkant der wangen en
tongspits, onverdragelijke ca-
lomellueht uit den mahd; zon-
der andere verschijnselen van
Hydrargyrosis; Necrosis van
den tandkasrand der linker
llonderkaak.

| Physconia hepatis, hydrops
ascites, Typhlitis chronica
ten gevolge van dysenterie ,
Urticaria chronica.

Physconia hepatis, Hydrops
universalis.
| Physconia hepatis, Hydrops
‘ascites.

Rheumatalgie van de regter
zijde van het hoofd en langs
de groote aponeuroses der
extremiteiten , Strictura ure-
thrae.

a en nn
Rd sE EL Be EE
am pen
mmmmdmmgmmmmmmmgdmwmwmdegmmmmgmmgmgmmmtmgmmmmgggmmmmgmmgmmgvmM mmm nd
e men
mmm Emm

|

Over te brengen... | [I2} 243) | | 7

AARD
DER
ZIEKTE,

‚ Overgebragt...

Rheumatismus ‚chronicus ;
Pleurodynia et gastralgia
rhenmatica, opzetting van het
sternum en het sternaaleinde
der clavicula.

Rheumatismus articulorum
chronicus , verschijnselen van
endocarditis chronica.

Rheumatismus articulorum
chronicus.

Serofulosis, verettering
der hals- en regter okselklie-
ren ; tuberculeuse infiltratie
van het onderhuidsch celweef-
sel der borst en overgang in
suppuratie, Febris hectica ,
Diarrhoea colliquativa.

Herpes exedens.

Lues inveterata, Bubones
inguinales fistulosi , gonor-
rhoea seeundaria, dolores
osteocopi.

Lues inveterata, “hevige
nachtpijnen, uitgestrekte ex-
ostosen van Tibia en Fibula.

Lues inveterata. Hepatitis
chronica. Fistula urinaria.
Tophi aan scheen-en opper-
armbeen, hevige nachtpijnen ,
groote algemeene uitputting ,
Febris hectica.

Lues inveterata, Bubones
cervicales. Syphilide pustu-
leuse merisée , Alibert.

Anchylosis spuria van het
linker schoudergewricht ten
gevolge van fractura colli
humeri.

‘mmm
nnn emmen

Over te brengen...

overgehouden

uitgegaan
Fade venten
=
v and
Els EIS
Slslel®s
AR
eol = |£[Z
stele j=
‚lS | DIE
12) 2 3
Ì

Ì I
|

|
1 1

1 1

|

HI

|

| |

overleden

mmm mm mn

22} 5} 3} 2]

blijven over

Aanmerkingen.

( 306 )

uitgegaan

= >
cT) rd Sn ©
S= z . ed aL
AARD s|e slesle ‚
hek slElslE SIS Es
tel sloles kml v
x x sel | © | ler 2 ls
ZIEKTE. rf breed el KS en Hie S
© lele |2lE|S |:= À
riszielelk=|> | S
e|.slsleels le ls hi:
Overgebragt .. . 22| 5) 31 2 [12
Verouderde sinus fistulosi,
ten gevolge van verzweering
der glandulae jugulares pro-
fundae en etterverzakking
tusschen de spieren der regter
borsthelft. Beginnende Hec-
tica. | Ì
Ulcus leprosum surae. ER I
Totaal... | [241 5 3| 21 "|M
24 | 24

In deze optelling zijn niet mede begrepen drie gevallen ,
waarin de badkuur niet aangewend is.

Twee lijders stierven korten tijd na hunne aankomst,
de eene aan abscessus hepatis , de andere aan dysenteria,
voor dat zij de baden hadden kunnen gebruiken. Een
derde lijder , die sedert verscheidene jaren aan rheumatis-
mus chronieus geleden had , waarom bij reeds met verlof
naar Europa geweest was, verlangde reeds na het vierde
bad geëvacueerd te worden, daar hij zich verbeeldde
eene verergering van zijn lijden te ondervinden, die hem
voor de verdere gevolgen der kuur deed vreezen. Behalve
de van gouvernementswege verpleegden, maakten nog
van het bad gebruik een particulier (Europeaan), met
arthritis ; een kreoolsche jongeling met lepra eneen Inlan-
der met framboesia, waarvan de laatste volkomen her-
stelde, en beide eerste aanmerkelijke beterschap onder-
vonden.

Acute ziekten kwamen niet onder behandeling, ten

( 307 )

minste niet in toereikend getal of belangrijk genoeg, om
daaruit een oordeel over een genius endemicus en epide-
micus te kunnen afleiden. Een geval van fractura elavi-
culae en een ander van fractura humeri, beide bij hospi-
taalbedienden , hadden niets bijzonders. Een der bad-
gasten werd kort na zijne aankomst door variolae aange-
tast, die echter een goedaardig verloop hadden en waar-
van de lijder spoedig herstelde.

Voor eene algemeene beoordeeling van den invloed der
thermen, zullen eerst dienen eenige korte schetsen van
zoodanige ziektegevallen, die kenmerkende trekken op-
leveren; daaraan zullen worden geknoopt waarnemingen
over de physiologische verhoudingen van het mineraal-
water en over deszelfs betrekking tot ziekten , ten einde
op analijtischen weg eene algemeene voorstelling van de
pharmacodijnamische waarde der badkuur te erlangen.

1. Ptyalismus chronicus. Opzwelling der glandulae
submaxrillares. Atonie van den ductus Stenonianus,
verstijving van den musculus masseter, erulceratien
aan den binnenkant der wang en de tongspits ; onver-
dragelijke calomellucht uit den mond, zonder andere
verschijnselen van Hydrargyrosis. Necrosis van den
tandkasrand der linker onderkaak.

A. Al jaren oud, van een phlegmatisch-cholerisch tem-
perament , heeft in zijne vroegere jaren nooit aan belang-
rijke ziekten geleden. Onmiddelijk na zijne aankomst te
Batavia (Augustus 1840), werd hij door typhus aange-
tast, waartegen hem zeer ruime giften calomel moesten
toegediend worden, die lang zonder uitwerking bleven.
Toen eindelijk de salivatie doorkwam, klom de prikkeling
der speekselklieren tot eene verschrikkelijke hoogte en
bragt het leven van den lijder gedurende eenige weken
in dringend gevaar. Zelfs nadat deze eenigzins vermin-
derd was en de ontsteking der mondholte haar acuut

( 308 )

karakter verloren «had, bleef de speekselafscheiding zeer
profuus en onderhield uitgestrekte verzweeringen vanhet
mondslijmvlies. De iijverigste pogingen der geneeskundi-
gen leden sehipbreuk op dit onbedwingbaar profluvium,
in hetwelk alleen de tijd en een gunstig klimaat eenige
verzachting schenen te zullen kunnen ‘bewerken. Maar
deze hoop werd slechts gedurende langen tijd gevoed, «om
teleurgesteld te worden en het treurig vooruitzigt te
bevestigen, den overigen tijd des levens door eene lastige ,
walgelijke en pijnlijke ongesteldheid. verbitterd te zien;
Ofschoon de speekselvloed allengskens eenigzins, vermin-
derde, bleef zij toch altijd aanhouden in dien, graad, dat
dezelve het spreken van aaneengeschakelde volzinnen on-
mogelijk maakte, als wanneer door de pogingen, daartoe
gedaan, de afscheiding des speeksels. zoodanig vermeer-
derd werd, dat het uit den mond stroomde, en den om-
tek bespatte. Scherpe, prikkelende spijzen, hadden de-
zelfde uitwerking, wanneer de patient de pijn, durfde te
tarten, die zij hem verwekte, zoodra dezelve met de
erosies der mondholte in aanraking -kwamen.,: Zoo. was
bij niet alleen van alle levensvreugde uitgesloten, die
gezellig onderhoud en de geoorloofde genoegens der tafel
verschaffen en leed in den eigenlijken. zin van het, woord
Tantalus-kwalen, maar was-ook van tijd tot tijd aan hevige
aanvallen van pijnen in de kaken blootgesteld, die hem
alle nachtrust benamen, zoodra de weergesteldheid maar
eenigzins vochtig en guur werd. has:

Vier lange jaren droeg hij met resignatie. den Res
kigen toestand, zonder hoop op herstel of zelfs slechts be-
tersehap , toen dezelve door de oprigting van het Badeta-
blissement te Platoengan eenigzins opgewekt werd. Hij
was een van deszelfs eerste gasten ‚en werd-den löden Ju-
nij opgenomen. |

„Bene onverdragelijke calomellucht , ee zelfs aan de

(309 )

met het vroeger lijden van den patient onbekenden dadelijk
zijn ongeluk , waarover ook het oog door de eigenaardige
uitdrukking. van het gelaat onmiddelijk zekerheid verkreeg,
voor zoo verre deszelfs breede vormen de opgezetheid van
de onderkin de aandoening der aldaar liggende organen
vermoeden liet. Bij het openen der lippen , zag men het
verdikt slijmvlies derzelve sterk geplooid , het tandvleesch
liviede, teruggetrokken, en den zwarten met kleverige
slijm bedekten hals der tanden , bloot latende. De rester
wang kon door de vingers van de tanden afgetrokken
worden, en men bemerkte op derzelver binnenkant tal-
rijke ontvellingen , terwijl op andere plaatsen kleine vlek-
ken. door afgestoten epithelium ontstaan aan dezelve een
aphtheus aanzien gaven. De tanden zaten op deze zijde
vast in derzelver kassen, maar waren vuil, zwart en
spaarzaam door het tandvleesch bedekt.

Op de linker zijde was de inwendige oppervlakte der
wangen zoover met de tandkassen vergroeid , datalleen de
hoek der lippen vrij bleef ; deze vergroeiingen schenen van
eenen bandachtigen aard te zijn, en in derzelver tusschen-
ruimten schenen verzweeringen te bestaan, vermits bij druk-
king op de wang een dik purulent vocht uit kleine ope-
ningen te voorschijn kwam. Ten gevolge dezer vergroeij-
ingen en van verstijving der kaauwspier konden de tanden
naauwelijks verder dan drie lijnen geopend worden. Tus-
schen deze opening kon de tong met moeite gebragt,
maar niet verder uitgestoken worden wegens verkorting
der musculi genioglossi, en daardoor werd men buiten
staat gesteld, meer dan derzelver spits te onderzoeken.

De parotides waren opgezet en gaven aan het gelaat
eene breede gedaante, gelijk in sommige vormen van tor-
piede klierziekte. Even zoo simuleerde de opgezetheid
der … onderkaak-speekselklieren eene onderkin. Dit ge-

zwel was week , gelijk een nog niet zeer oud Lipoma en

(310 )

bij drukking niet in het minst pijnlijk. De monding van
den regter ductus Stenonianus was gapende, en de plooi,
die haar anders pleegt te bedekken , was uitgestreken. Was
het spreken moeijelijk en pijnlijk, het eten was hetin veel
hoogeren graad. Van harde spijzen , die maar eenig volume
hadden moest patient geheel afzien, daar hij dezelve niet
tusschen de op elkander geklemde tanden in den mond kon
brengen, en al werd ook deze zwarigheid door het zorg-
vuldig in stukken snijden verholpen, dan kon hij dezelve
toch niet kaauwen:; bovendien moest hij alle spijzen van
eenigzins sterken smaak laten staan, en het geringste ta-
felgenoegen moest hij met de hevigste pijnen boeten. Daar-
enboven had zijne vroeger uitmuntende spijsvertering in
zoo verre geleden dat de geringste dieëtfout eene gastri-
sche ongesteldheid provoeceerde , door welker reflect de
Pijn in den mond aanmerkelijk vermeerderd werd, waar
bij zich alsdan en wanneer hij zich aan eene verkouding
had blootgesteld, de pseudo-rheumatische pijnen in de
kaken voegden die hem de nachten tot eene hel maakten.
Men zaltoestemmen, dat bij een zoo verouderd lijden , het-
welk bijna een vierjarig burgerregt kon doen gelden, de
kans op genezing ja zelfs verzachting zeer gering was.
Evenwel lieten de verwachtingen, die men van het nieuw
in werking gesteld etablissement koesterde, de sedert lang
opgegevene hoop herleven. Het begin der bedkuur beant-
woordde echter geenszints aan dezelve, daar het ongunstig
weder der eerste dagen in guurheid toegenomen, de kaak-
pijnen heviger dan ooit opwekte, waarbij nog kwam, dat
het inwendig gebruik van het water obstructies veroor-
zaakte , door welke de exulceratiën in eenen ontsteking-
achtigen toestand gebragt werden. Maar spoedig veran-
derden deze ongunstige verschijnselen ten goede, en reeds
na de eerste tien baden werd eene merkbare ‘vermindering
des speekselvloeds waargenomen; de kaken konden ruimer

(811)

geopend worden, de pijnlijkheid der tong was zeer ver-
minderd en het spraakvermogen vrijer. Van nu af aan
werden de kleine ulceratiën zuiverder, ondanks het alge-
meen bevinden door eene intensieve catarrhale koorts ge-
schokt werd; de calomellucht verdween meer en meer,
en de tanden zuiverden zich van derzelver kleverig be-
slag. Terwijl de verzweeringen der tong en wang heelden,
werden de filamenteuse vergroeijingen der linker wang,
die vroeger herhaaldelijk met het mes geopereerd waren,
onder copieuse etterafscheiding ontsloten, en men kreeg
nu een vrijer gezigt op de linker tusschenwangen-ruimte.
Toen bleek het, dat de geheele tandkasrand dier zijde .
van af den eersten maaltand tot aan de achterste kies af-
gestorven was; geheel van het tandvleesch ontbloot, was
het been der onderkaak zwart en ruw; de kiezen zaten
echter vast in derzelver kassen, welker continuum niet
was verbroken, zoodat, wanneer men den eersten maal-
tand deed waggelen, alle de andere tanden tot achte-
ren toe, aan deze beweging deel namen. Dit gedeelte der
onderkaak was vroeger de zetel der hevigste pijnen ge-
weest , die thans zwegen, terwijl de lijder daaraan alleen
nog van tijd tot tijd herinnerd werd door vliegende scheu-
ten van korten duur door de eene of andere helft van
het aangezigt. De overvloedige speekselafscheiding zonder
specifieken reuk , die nog eenigen tijd aanhield, beperkte
zich zeer spoedig, en voor het eerst sedert jaren , her-
kreeg patient het vermogen, zich in eene zamenhangende
spraak uittedrukken en ware de aanhoudende contractuur
van den musculus Masseter, die het ruimer openen der
kaken belette, geweken, dan zoude zich reeds toen de
lijder volkomen hersteld geacht hebben. Maar deze werd
door de prikkeling, welke de ruwe oppervlakte van den
genecroseerden tandkasrand op de weeke deelen uitoefen-
de, onderhouden en alleen eene kortstondige relaxatie

De Jaana. 2° Arrev. 21.

(312)

derzelve deed de hoop blijven bestaan, dat de “vólkomen
opening der kaken zoude herwonnen worden, zoodra de
oorzaak der chronische spanning, het genecroseerde- been-
stuk, zoude verwijderd zijn. Daardoor, werd echter. het
geduld op eene nog langere proef gesteld, want, hoewel
het afgestorvene gedeelte zoo los zat, dat het bij de
zachtste aanraking met den vinger tot waggelen gebragt
werd , was deszelfs verwijdering ondoenlijk , daar het tus-
schen de gezonde tanden beklemd zat, instrumenten, niet
konden geappliceerd worden, en geweld niet raadzaam
was, om het onderliggend gezond stuk der kaak niet te
beschadigen , en daardoor beenbederf in hetzelve te doen
ontstaan.

Deszelfs eliminatie moest dus alleen van den tijd ver-
wacht worden, en dewijl daardoor weinig last en geen
hinder in het kaauwen verwekt werd, verliet de badgast
het etablissement, van zijne walgelijke, pijnlijke en met
eindelijke uitputting dreigende ziekte alleen dit residuum
overhoudende, dat door de natuur van zelve zal verwij-
derd worden.

Overzigt der badkuur: Duur = 54 maand, 62 fles-
schen water tot inwendig gebruik ; 141 baden.

Resultaat: Volkomen herstelling van eenen sedert
vier jaren voor ongeneeslijk gehouden speekselvloed en
derzelver gevolgen, met uitzondering nogthans van een
ziekte-product, dat reeds vreemd geworden aan het lig-
chaam , geene wezenlijke stoornis in deszelfs functiën ver-
der kan berokkenen.

Il. Bheumatalgie van de regter zijde van het hoofd
en langs de groote aponeurosen der extremtiteiten,
Strictura urethrae.

B. oud 36 jaren, sedert 7 jaren in Indië, van eene flo-
riede constitutie, werd van gezonde ouders geboren. In
zijne jeugd was hij, eeuige scrophuleuse affectiën uitge-

(318 )

zonderd, gezond: vroeg in militaire dienst getreden zijn-
de, leed hij in 1834 aan éen bübo en later aan verschei-
dene gonorrhaeën, die telkens zeer hardnekkig waren.
Toen hij naar deze gewesten scheep gegaan was, labo-
reerde hij de geheele reis aan eenen nadruiper, welken hij
te vergeefs door eene strenge diëet trachtte te onderdruk-
ken. Aan wal gestapt zijnde , gebrukte hij langen tijd
zeer groote dóses staartpeper zonder gevolg. Inspuitingen
waren even nutteloos.

Zoo droeg hij dezen lastigen gast met zich naar Sunia-
tra’s Oostkust. Daár; blootgesteld aan de brandende zon
over dag, aan de kille daatw ’s nachts en de dampen van
uitgestrekte moerásseni, gevoelde hij spoedig derzelver
schadelijke uitwerking. Rheutnatische pijnen langs de uit-
breiding der galea aponeurotica en langs den loop der
groote aponeurosen, gepaard met pijnlijkheid en stijfheid
in de gewrichten voofmnamelijk der vingers en van den hiel,
maakten hem de waarneming zijner fuuetiën ten uiterste
moeijelijk. De hoop dát een gumstiger klimaat deze he-
zwaren zou doen verdwijnen werd teleurgesteld, toen hij
naar Java terug gekeerd was. Verscheidene kuren, die
hij daartegen onderging, bleven even vruchteloos.

Hij werd in het bad-etablissement opgenomen den 19
Julij, om genezing te zoeken tegen eene kwaal, die even
verouderd als gecompliceerd was. Zijne klagten kwamen
hoofdzakelijk op het volgende neder: schietende, stekende
pijn langs het beliaarde gedeelte van het hoofd, die zich
ook over de rester helft van het aangezigt uitstrekte,
voornamelijk de uitbreiding van den pes anserinus volgen-
de 3 algemeene stramheid , stijfheid der armen en beenên,
als waren dezelve in banden besloten, Pijnlijkheid in de
gewrichten vooral in die tusschen de 2de en 3de kootjes
det vingers, en in de voetzool; lamheid , krachteloosheéid
in de beenen vergezeld van een gevoel van drukking in

(314)

het kruis; pijn bij het wateren, en vooral ’s morgens
langs de fossa navicularis; herhaalde Anginae faucium in
den laatsten tijd. Behalve deze subjectieve verschijnselen .
werd verder opgemerkt eene aanmerkelijke zwelling der
regter wang, voortspruitende uit eene Parulis van de
2de kies, die zich door de wang heen naar buiten geo-
pend had; het hoofdhaar was bij de aanraking zeer ge-
voelig , de huid was stroef, droog en ruw op het gevoel ,
nooit zweetende, op de armen en beenen met Ecthyma-
puistjes bedekt, die weinig etter ontlastten en langen tijd
donkerroode lidteekens achterlieten; de ruggestreng zon-
der deviatie en plaatselijke gevoeligheid; om den anus
vertoonden zich kleine aambeijenknobbels. Het orificium
urethrae was niet rood, en voor zoo verre het slijm-
vlies der pisbuis kon gezien worden, was hetzelve
van natuurlijke structuur en kleur, doch gaven eenige
bleekgeele vlekken in het hemd en slijmvlokken in de
urien te kennen, dat er aanmerkelijke veranderingen
op dieper gelegen plaatsen bestonden. Hoewel patient
reeds sedert lang gebruik gemaakt had van bougies.
kon de sonde toch niet verder dan tot de pars mem-
branacea urethrae doordringen; de straal bij de pislo-
zing was dun, gedraaid, na vermoeijenissen, vooral
paardrijden, druppelend.

Onmiddelijk na zijne aankomst ging. de lijder over
tot het gebruik der baden, welker invloed spoedig
zoo merkbaar voldoende was, dat de duur derzelve
verdubbeld kon worden. Nadat hij 27 baden gebruikt
had, was hij van alle pijnen van rheumatischen aard
bevrijd; hij kon het hoofd ongedekt aan de ruwste
weergesteldheid blootstellen en had de vrije beweging
zijner gewrichten herkregen; de pislozing. was minder
pijnlijk en ruimer geworden. Daar onder het gebruik
der baden verschijnselen van. haemorrhoïden zich ver-

(315 )

toonden, zoo als aanzwelling van tumores haemorrhoïi-
dales, pijn in de sphincteres bij de ontlasting enz,
werden dezelve alsmede het inwendig gebruik van het
mineraal water uitgesteld. De gewone Antihaemorrhoïda-
lia waren ook thans van nut, en toen deze bewerkt
hadden, wat verwacht werd, werd den lijder nog eene
2de serie van 23 baden aanbevolen, met uitzondering
echter van het inwendig gebruik des mineraalwaters,
welks uitwerking op de groote aderstammen van het
bekken moest vermeden worden.

Hierdoor was in het begin der maand Oetober al-
gemeene beterschap gewonnen, en de badaast bevond
zich zoo wel als hij zich sedert jaren niet gevoeld
had. Ook de strictuur der urethra, was thans door
eene doelmatige applicatie der bougies zoo verre ge-
nezen, dat de dikste pummers zonder bezwaar konden
worden ingebragt. De ziekte om welke hij naar het
etablissement gezonden was, had opgehouden te be-
staan.

Hoewel B zich allezins wel bevond, bleef hij toch
voortdurend klagen over zwakte, loomheid en krach-
teloosheid in de beenen, van welke hij vreesde dat
zij hem voor het doorstaan van vermoeijenissen onbe-
kwaam zouden maken. Het is bekend, dat ten ge-
volge van langdurige ziekte der pis- en teeldeelen
zich niet zeldeu eene medelijdenschap van het rugge-
merg ontwikkelt, die door overeenkomstige verschijn-
selen kenbaar wordt, maar hoe lastig deze ook zijn
mogen, klimmen zij zonder bijkomende andere ziek-
ten der ruggestreng nooit tot zulk eene hoogte als
de lijder afschilderde. Daardoor werd de verdenking
levendig, dat deze klagten niet vrij waren van over-
drijving, hetgeen door de onvermoeidheid des patients
bij uitgestrekte wandelingen Waar hij den sterksten en

(316 )

gezondsten achter zich liet, nog meer bevestigd werd.
Het inwendig gebruik van de strijchtine in tot £ gr.
per dag klimmende giften, bleef miet alleen zonder
uitwerking, maar próvoeeerde oók geen enkél der
bekende in het oog loopende versthijftseleft; én toen,
ten einde van het werkelijk gebruik des middele ver-
zekerd te zijn, hetzelve endermatisch eigenhandig in
‚E er. per dag geappliceerd werd, gaf patient eéne
reeks vän hevige gevolgen op, die echter zóo weinig
physiologischen zamenhang met zichzelve, fioch met
derzelver voorgewende oorzaak hadden; dát slechts
zeer gering vertrouwen aat derzelven waarheid kon
geschonken worden , waarom in het uitdrukkelijk
verlangen des patients, om derzelver verdere áâânwen-
ding te doen nalaten; gereedelijk toegestemd werd.

Hoe weinig echter de voorgewende bezwaren het le-
vensgenot verhinderden, bleek daaruit dat patient van
eette nieuwe gonorrhoe aangetast werd, die gelukkig
genas, zonder dat daardoor de vroegere kwalen we-
der opgewekt werden, en nadat daardoor het óver-
tuigeud bewijs gegeven was, dat de algemeene wel-
stand in ruime inate wás tefùúg gekeerd, werd de
verpleegde ontslagen. |

Overzigt der Badkuur. Duur 4 maanden 61 baden,
40 flesschen water inwendig. |

Resultaat. Volkomen herstel van Rheumatalgie door
het mineraal Wüter; onwerkzaamheid van hetzelve
tégen hijpersthenische zehuwswakte.

(Vervolg hierna;) |
MANDT.

LETS

ovER DE VERLOSKUNDE onver pe

INLANDERS.

Algemeen is het gevoelen, dat in deze gewesten
vrouwen gemakkelijker kramen dan in Europa en men
is zeer geneigd, tot staving daarvan aantevoeren de
gewoonte der inlandsche vrouwen om weinige dagen,
ja soms weinige uren na hare bevalling de gewone
bezigheden des dagelijkschen levens te verrigten. Wilde
men echter alle deze bevallingen naauwkeurig gade-
slaan, dan zoude men tot de overtuiging komen,
dat de natuur ook hier te lande hinderpalen te over-
winnen heeft, welke somtijds hare krachten te boven
gaan, en die ja nu en dan door onvoorziene toe-
vallen veroorzaakt worden, doch ook niet zelden aan
ondoelmatige hulp en bijgeloovige. gewoonten te wijten
zijn.

Reeds elders (1) heb ik. op de menigvuldige na-
ziekten, ontsproten uit verkeerde hulp en het niet
observeren. van. een behoorlijk regimen van kraam-

neee

“(1) In de „Schilderungeu aus Ost Indiens Archipel”, Hei-
delberg, 1841.

(318)

vrouwen opmerkzaam gemaakt; en het ware zeer wen-
schelijk , dat onder de inlandsche bevolking betere ver-
loskundige begrippen verspreid werden, hetgeen ligte-
lijk kon geschieden, door aan de inlandsche vroed-
vrouwen eenige voorregten te verleenen en haar door
de plaatselijke geneesheeren eenig onderrigt te doen
geven. Het plan van onzen voormaligen Chef, om
op Gouvernements kosten eene verloskundige school voor
inlandsehe vroedvrouwen op te rigten, was te kost-
baar om de uitvoering te gedoogen.

Ten bewijze, dat onder de priesteressen van Lucina
hier te lande, naast vele vrij gezonde begrippen, nog
veel meer bijgeloovige dwaasheden en zotte denkbeel-
den omtrent haar vak verspreid zijn, mogen eenige
dier leerregelen dienen , welke door haar niet alleen
bij inlandsche, maar ook bij Europeesche hulpbehoe-
venden worden in toepassing gebragt.

De inlandsche vroedvrouwen verzekeren onfeilbare tee-
kenen voor eene plaatshebbende zwangerschap te ken-
nen en deze laatsle reeds 8 of 14 dagen na de con-
ceptie te kunnen vaststellen. Deze teekenen zijn de
volgende:

Blaauwe ringen om de oogen, verdwijnen der sc-
nus? aan de hals, sterk pulseren der slagaderen
van den hals en beving van dezelve, sterker klop-
pen der arteriae iliacae erternae en epigastricae,
uitzetting der heupen , donkerblaauwe kleur der aderen,
zigtbaarworden der melkkanalen enz.

Zij gelooven, dat de idiosyncrasieën, waaraan zwan-
gere vrouwen onderhevig zijn, altijd voldaan moeten
worden, en dat het niet voldoen aan dezelve nadee-
lige gevolgen voor het kind heeft; dat het eten van
‚kalk, kool enz. voor de ontwikkeling van het kind
volstrekt noodzakelijk is en dat der zwangere vrouw,

(319 )

wanneer zij het voorwerp van haren lust niet ver-
krijgen kan, het speeksel uit den mond loopt.

Zij meenen verder, dat de vrucht met den anus
naar boven, het hoofd naar beneden en de ellebogen
naar de zijden gekeerd in de baarmoeder ligt, en
dat. bij beginnende geboorte het hoofd naar voren
en de anus naar het kruisbeen is gekeerd.

Een inwendig onderzoek wordt nimmer door ze be-
werkstelligd. Meenen zij eene onregelmatige positie des
kinds te ontdekken, dan gelooven zij dezelve te kun-
nen veranderen door uitwendige drukking; de zwangere
staat alsdan regt op en de vroedvrouw strijkt haar
met. beide handen van de regio lumbalis naar voren
en naar beneden.

Bij den aanvang der verlossing zit de vroedvrouw
gewoonlijk tusschen de beenen van de op een matje
liggende kraamvrouw; «en opereert, door middel van
hare met vet of olie besmeerde handen, aan de ge-
slachtsdeelen. |

Door wrijven, knijpen en strijken pogen de inland-
sche vroedvrouwen de geboorte des kinds te bespoe-
digen; daarentegen zijn zij werkelijk zoo verstandig
de _ vliezen niet te breken. Een vooruitstekende
arm of vooruitstekend been trachten zij terug te
brengen , eene omgeslingerde navelstreng los te maken en
eene onregelmatige positie door drukking op den buik
te-verhelpen. Gaat de geboorte te langzaam, dan wordt
het strijken drukken en helpt dit niet, zoo trappen
zij.-den buik met de voeten, binden om denzelven
eenen langen doek en pogen op die wijze de baar-
moeder «naar beneden te persen. Als middelen om de
geboorte. te bespoedigen kennen zij verder het openen
van: deur- en vensterramen, … van kisten > en kasten.
dozen en. naaldenkokers, het bidden en het werpen

bt Ge

(320 )

van duiten in een koperen bekken. Ten slotte ver-
scheurt de vroedvrouw ook wel het kleed der baren-
den. Zijn alle deze hulpmiddelen uitgeput, dan troos-
ten zij zich met het pium desiderium: kapan toewan
Allah kassi.

Wanneer bloeding ontstaat, is het aanbrengen van
een doek met azijn om het voorhoofd of het z.g.
afbinden der extremiteiten het eenig middel, dat aan-
gewend wordt, van hetwelk trouwens weinig goed ge-
volg te wachten is.

Bij het doordringen van het hoofd des kinds ondersteu-
nen sommigen het perineum met de handen. De ge-
nezing van bilnaadscheuren wordt door de inlandsche
vroedvrouwen aan de natuur overgelaten.

Het pasgeboren kind laten zij voor de genitalia
liggen, zoo lang tot de nageboorte buiten is; alsdan
binden zij de navelstreng met verscheidene knoopen op
twee plaatsen af, namelijk aan het naar de moeder
en het naar het kind gerigte deel en snijden dezelve
vervolgens eenige vingeren breed van den buikwand
met een scherp bamboe door. Een mes of eene schaar
gebruiken zij niet, dewijl dezelve naar hunne meening
eene heete, pijnlijke wond veroorzaken. Het kind
wordt door wasschen en inwrijven met een mengsel
surkuma, sirihkalk en ook wel azijn van het smegma
saseosum gereìnigd en dan met bedak (fijn rijstmeel)
bestreken. Op den navel leggen zij een poeder
van fijn geschaafden klappertop. Is het kind nu gebo-
ren, dan wordt de vrouw bij aanhoudendheid gekne-
pen (pietjed), zoo lang tot de nageboorte en het
bloed zich in massa ontlast hebben; vervolgens wordt
de vrouw gereinigd en de geheele buik in eenen doek
gewonden, om de te sterke beweging van het bloed
te beletten, want de vroedvrouwen gelooven, dat het-

( S21 }

zelve anders naar het hoofd stijgen en even als het
bloed van eenen moederkoek ziekte veroorzaken zoude.
Aangaande eene placenta incarcerata zijn zij van ge-
voelen dat dezelve even als een steen, tegen het
hart opstijgt en de kraamvrouw verstikt.” Hetzelfde
doet naar hunne meening de baarmoeder, wanneer de
buik niet vast ingebonden wordt. Hoezeer nu dit in-
binden voor de ondersteuning van den buikwand dien-
stig is, geeft hetzelve toch aanleiding tot haemorrhagie
en prolapsus, vooral wanneer het geschiedt, om de
geboorte te bespoedigen.

Van het toedienen van thee en andere medicamenten
verwachten zij insgelijks veel nut. Kunstmatige verlos-
sing met den forceps of door middel van wending
heeft naar haar oordeel altijd den dood van moeder
en kind ten gevolge. Komt het kind in de eivliezen
ter wereld, zoo snijdt de vroedvrouw dezelve open ;
en is het kind sehijndood, zoo blaast zij het met
een bamboe in het oor, opdat het weder teekenen
van. leven geve.

De nageboorte wordt in eenen pot met zout, ta-
marinde, asch en azijn bewaard tot na zonsondergang
en alsdan in eene rivier of in zee geworpen. Door
de nageboorte met warm water te begieten of dezelve
te begraven zoude het kind ziek worden.

Het pidjitten der kraamvrouw over het geheele lig-
chaam na de geboorte van het kind dient om voor
te komen, dat het bloed zich ophoope en de vrouw
alzoo ziek worde.

Tot staving van het bovengezegde omtrent de ua-
deelige gevolgen van de aanwending van ondoelmatige
middelen diene hier de mededeeling van een geval,
hetwelk ik gelegenheid had, tijdens mijn verblijf te

Amboina waar te nemen.

( 322 )

Op den 22sten November 1842 ’s middags 12 uur
werd ik geroepen bij eene inlandsche soldatenvrouw
welke des morgens 4 uur verlost was, doch bij wel-
ke de nageboorte nog niet was uitgedreven. (De uit-
drukking van den man, die mij riep: soedara tra-
mauw kloewar! deed mij eerst aan eene tweelingge-
boorte denken).

Ik vond de lijderes onder een’

balie-balie liggen,
omringd door inlandsche vrouwen, welke haar door
bidden, wrijven ea trappen poogden bij te staan.

Tusschen de beenen der kraamvrouw lag een kind
van de vrouwelijke kunne, naar de berekening der
moeder rijp en voldragen, echter klein , met eene rood-
achtige huid en de schouders en den rug met haar
begroeid; het was door de navelstreng met de ge-
slachtdeelen der moeder in verbinding. De baarmoeder
stak, ter grootte van een struisvogelei buiten de
schaamdeelen uit en had eene violetroode kleur. Het
zich aan derzelver spits bevindend orificium uteri
was ter grootte van een gulden geopend. De moeder-
koek was nog niet uitgedreven. Tusschen den linker
schaamlip kwamen vliesachtige blazen te voorschijn,
welke veel gelijkenis met darmkronkelingen hadden,
doch bij nader onderzoek oedemateuse . opzwellingen
der nymphae bleken te zijn.

Ik had dus hier een’ prolapsus uteri met terugge-
houden nageboorte voor mij en het was maar al te
waarschijnlijk , dat deze prolapsus ontstaan was door
het trappen op den buik der barende en het trekken
aan de navelstreng, waardoor de helpende vrouwen de
nageboorte hadden gemeend te kunnen doen lozen en
den afgang der placenta te bespoedigen.

Na de navelstreng afgebonden en doorgesneden en
het kind aan de borst eener min gelegd te hebben,

(323 )

beproefde ik onmiddelijk de terugbrenging, door de
baarmoeder met beide handen te vatten en de het
naast aan het schaambeen liggende deelen zacht zamen
te drukken en achtereenvolgens in te brengen, hetgeen
mij dan ook niettegenstaande de grootte van den uit-
stekenden uterus gelukte. De terugbrenging alzoe be-
werkstelligd zijnde, vond ik goed de uitdrijving der nage-
boorte aan de natuur over te laten, om niet het
door de voorafgegane mishandelingen ten hoogste aan-
gedaan zenuwstelsel, vooral het systema gangliosum
nog meer te vermoeijen. Ik beval der kraamvrouw het
liggen op den rug met het bekken zoo veel mogelijk
omhoog en de grootste rust naar ligchaam en ziel aan
en verbood aan de haar omringende inlandsche vrou-
wen alle verdere pogingen om de nageboorte naar
buiten te brengen, overtuigd, dat, wanneer de uterus
eenigzins tot krachten zoude zijn gekomen, de nage-
boorte van zelf zoude plaats grijpen.

Den volgenden morgen kwam de man mij berigten,
dat de nagehoorte afgegaan en de kraamvrouw welva-
rende was, mij tevens voor de bewezene hulp dank
zeggende en verklarende, dat de kraamvrouw nu zon-
der mijne verdere tusschenkomst hoopte te herstellen.
Toen ik echter in den loop van den dag van den
officier der week vernam, dat kort na mijn vertrek
de inlandsche vrouwen de kraamvrouw uit hare leger-
stede gehaald, in de zon gelegd, met olie ‘en asch
ingewreven, haar gedrukt, ja zelfs weder getrapt had-
den, begaf ik mij terstond ter plaatse. Ik vond de
vrouw met symptomen van beginnende paralyse der
onderste extremiteiten en zond haar dadelijk naar het
hospitaal, alwaar zij eenige dagen later overleden is,

Even ondoelmatig als deze inlandsche gewoonten zijn,
is de behandeling van het pasgeboren kind, dat kort

(324 )

na de geboorte in koud water gebaad, “met een meng-
sel van kurkuma en fijn gewreven kruiden ingesmeerd
en met pisang en rijst opgepropt wordt. Het zog
waarmede inlandsche vrouwen over het algemeen ruim
door de natuur voorzien zijns is voldoende en in den
eersten tijd het beste en eenig aantebevelen voedsel.
De oorsprong der atrophie, der wormziekte en de oor-
zaak van het veelvuldig sterven van pasgeboren ín-
landsche kinderen moet gezocht worden in het onver-
standig opvullen van eene maag, welke bij zulke kin-
deren niet grooter is dan de galblaas van een vol-
wassen mensch en nog geene kracht genoeg heeft om
zwaarder voedsel te verteren en te assimileren dan de
moedermelk.

Het ware wenschelijk dat door geheel Zndië, niaar
vooral in de residenliën van Java, alwaar het men-
schenleven buiten deszelfs zedelijke —nog eene physieke
waarde heeft, wegens de toenemende uitbreiding der
kultures, de vroedvrouwen van de plaatselijke genees-
heeren een kort onderrigt ontvingen met een beknopt
overzigt van den ligchaamsbouw in het algemeen en
de geslachtsdeelen in het bijzonder, vooral van den
bouw van het bekken (pelvis), deszelfs middellijnen
benevens die van het hoofd des kinds; dat haar al
verder eenig denkbeeld gegeven werde van den gang
der geboorte en den regelmatigen of onregelmatigen
loop derzelve, benevens van de beste wijze om hulp
aantebrengen, waarbij haar dan eenige dieët- en levens-
regelen voor kraamvrouwen en pasgeborene kinderen
konden worden opgegeven. Aan aldus onderrigte vrou-
wen moest alsdan het uitsluitend regt toegekend wor-
den om bij verlossingen hulp aan te brengen en haar
de verpligting opgelegd worden om, bij voorkomende

gewigtige gevallen, de plaatselijke geneesheeren te

( 325 )

raadplegen. Behalve het nut voor de kraamvrouwen
gevolgd door eenen zoodanigen maatregel, zou door
denzelven veel worden bijgedragen tot het behoud en
welzijn van vrucht en pasgeboren kinderen en ook
de sterfte onder de jonge kinderen verminderd worden.

Moge deze korte schets aan mannen van het vak,
welke door meer bijzondere studie en veeljarige onder-
vinding in de verloskunde gelegenheid tot naauwkeu-
rige waarnemingen gehad hebben, aanleiding geven, die
waarnemingen aan het geneeskundig publiek mede te
deelen en op die wijze stoffen te zamen te brengen,
welke door eene bekwame hand tot een geheel ver-
eenigd, de wetenschap met eene verloskunde, aan de
volken van den Zndischen Archipel eigen, konden
verrijken.

Dr. EPP.

ELEGTRO - MAGNETISMUS

ALS GENEESMIDDEL AANGEWEND IN HET GROOT

MILITAIR HOSPITAAL TB BATAFPIA.

Eenige maanden geleden werd door Dr. Schmitz, offie.
v. gezondheid, van verlof uit Nederland terugkeerende ,
medegebragt eene der reeds sedert eenigen tijd bekende,
hier echter nog niet geziene electro-magnetische toestellen,
waarbij twee magneten door een mechanisme eene aanhou-
dende, snelle poolwisseling ondergaan , en daardoor eene
snelle opvolging van galvanische stroomen ontwikkelen.

Reeds vroeger hadden wij meermalen gelegenheid gehad
de gunstige uitwerking van den galvanismus op verlam-
mingen waartenemen; maar de omslagtigheid der gewone
galvanische machines, zelfs der trogapparaten, de onge-
lijkmatige werking, de langzame applicatie en de daar-
door zoo langzame uitwerking, beletten eene meer uitge-
breide aanwending dezer veelbeloovende natuurkracht. Alle
deze ongerieven vielen door de bovenvermelde machine
weg. Altijd, zonder voorbereiding gereed, naar ver-
kiezing sterkere of zwakkere, doch altijd gelijkmatige
galvanische stroomen met eene snelheid ontwikkelende
die het mogelijk maakte in weinig minuten eene groo-
tere hoeveelheid daarvan in het ligchaam te leiden,
dan door de gewone toestellen in uren tijds, scheen
eerst door deze machine de aanwending der galvanische

kracht als geneesmiddel mogelijk te worden: en vooral

( 827 )

hierdoor werd Dr. P. A. Mromm genoopt, daarmede
eene proef te nemen op een aan paralysis lijdenden
matroos, die sich onder zijne behandeling bevond.

De Paralysis was ontstaan ten gevolge van koortsen
met apoplectische toevallen en strekte zich uit over
den regter arm en het regter been, welke ledematen
geheel verlamd waren. Door toediening van nux vomica
was het been na 6 weken weder hersteld gewor-
den; van de bovenste extremiteit echter konde alleen
de duim een weinig worden bewogen, toen men be-
sloot den galvanismus aantewenden. Dr. Schmitz zelf
belastte zich met de applicatie der machine en liet
eerst dagelijks, later om de twee dagen eenmaal ge-
durende 10 minuten den electro-magnetischen stroom van
den schouder tot in de hand gaan. Zonder een on-
aangenaam gevoel voort te brengen (wat van de ge-
wone galvanische kolommen geenszins kan gezegd wor-
den) had reeds de eerste aanwending eene in het oog-
vallende gunstige uitwerking: alle vingers konden wor-
den bewogen, en na zeven applicaties mogt men de
genezing als volkomen beschouwen; de lijder had den
arm geheel tot zijnen wil, en vertrok daarna als
matroos naar Mederland.

Tenzelfden tijde bevond zich in eene andere zaal
onder behandeling van Dr. Kotteg een ander nog be-
langrijker geval van paralysis. Op eenige zware koorts-
aanvallen met hevig delirium, die door ealomel en
kinine met goed gevolg behandeld geworden waren,
had zich bij den Sergeant X ...., eenen jongwman
van 22 jaren, een toestand van buitengewone verzwak-
king vertoond, die in den korten tijd van 34 dagen
tot eene werkelijke verlamming van alle extremiteiten,
en na eene maand zelfs van den sphincter vesicae over-
gegaan was. Dit had plaats gevonden in December

2° Jaanc. 2 Arrev. 22

hd

( 528 )

1844 en de lijder had den tijd tot den 27sten Fe-
bruarij geheel paralytisch doorgebragt. De ledematen
waren vermagerd en hadden het voorkomen van lan-
gen tijd verlamde leden. Door eene energische toedie-
ning van nux vomica was tot op den 22sten Maart
eenige beterschap bewerkt geworden, het vooruitzigt
op een volmaakt herstel echter nog zeer twijfelachtig ;
althans was de lijder nog niet in staat, in iets zich
zelven te helpen. Van 22 Maart tot 19 April werd
de machine dagelijks gedurende 15 minuten, later tot
den Sden Mei om den anderen dag aangewend. Ook
hier was de toenemende beterschap dagelijks zigtbaar,
en sedert den Sden Mei heeft de lijder het gebruik
der armen en beenen tot zijnen wil, loopt, hoezeer
nog eenigzins onzeker, doch zonder stok door geheel
het hospitaal, en wint dagelijks aan krachten.

Op den I5den Mei werd in het hospitaal opgeno-
men eene p.m. 50 jarige Javaansche vrouw, lijdende
aan trismus @en opisthotonus. Tien dagen te voren was
deze vrouw, na eenige nachten op eene vochtige stee-
nen vloer te hebben geslapen, door hevige pijnen in
de kaauwspieren en onvermogen om den mond te ope-
nen aangetast geworden. Zij had” zich, om dit te
verhelpen door eene andere vrouw doen pitjitten,
door zacht drukken en kneden de verstijfde spieren
willen doen ontspannen. Onder deze bewerking was
zij van het bed afgevallen, had terstond hevige pijnen
in de lendenen bespeurd, en konde sedert dien tijd
niet anders dan sterk achterover gebogen liggen:
(blijkbaar de eerste aanval van opisthotonus). Gedu-
rende 10 dagen waren de toevallen toegenomen, en
bij de komst in het hospitaal bestond volmaakte mond-
klem en dysphagie; het gelaat was ontsteld, de hals-
spieren waren als touwen gespannen, de borst- en

( 329 )

buikspieren hard en stijf als planken, de ademhaling
geschiedde met moeite, de stem was onduidelijk, het
geheel ligchaam zoo sterk achterovergebogen als of
het in de lendenen gebroken was, de beenen stijf,
de voeten regtliijnig naar beneden uitgestrekt, de ar-
men alleen minder aangedaan. Nu en dan vertoonden
zich pijnlijke opisthotonische stuiptrekkingen en hevige
pijnen in den wangkuil. Deze slepende vorm van tetanus
wordt hier te lande niet zoo geheel zeldzaam gezien,
maar eindigt, even als de acute, bijna zonder uit-
zondering met den dood des lijders.

Hoewel trismus en tetanus als van paralysis wezen-
lijk verschillende, ja dezelve regelregt tegenoverstaande
aandoeningen beschouwd worden, hield ik het voor
geoorloofd de uitwerking van den Electro-magnetismus
daartegen te beproeven, ®te meer, daar alle andere
geneeswijzen door de ondervinding die wij zelve meer-
malen en nog kort te voren op nieuw gemaakt had-
den, als nutteloos tijdverlies mogten beschouwd worden.

De machine werd met hare volle kracht aangewend ,
en de stroom nu eens door de ruggegraat, dan
eens door de kaauwspieren, dan weder door de beenen
en voeten geleid. De aanwending op de ruggegraat
veroorzaakte een onaangenaam gevoel; minder onaangenaam,
nu en dan zelfs onmiddelijk verzachtend was de aan-
wending op de extremiteiten en kaauwspieren , — telkens
echter volgde eenigen tijd daarna eene in het oog
vallende ontspanning der lijdende spieren, die voor
de lijderes zelve zoo merkbaar was, dat zij zelve
naar de herhaling der operatie verlangde, waaraan
ook dagelijks twee malen gedurende 10 en 15 minu-
ten voldaan werd. Kort na de eerste aanwending
konde de mond een weinig geopend worden en was
de opisthotonus aanmerkelijk verminderd. Eenige ureu

( 330 )

later echter bevonden zich alle toevallen wederom op
de oude hoogte. Desniettegenstaande werd de aanwen-
ding der machine voortgezet, en met elken dag zag
men eenige symptomen verminderen of geheel ver-
dwijnen. De vrouw begon uren lang geheel rustig op
den rug te liggen. De gelaatstrekken werden wederom
natuurlijk, de pijnen hielden geheel op: de kaken
konden op den den dag genoegzaam willekeurig wor-
den bewogen en beletten het kaauwen niet meer en
het slikken geschiedde onbelemmerd. Slechts bleef eene
pijnloze stijfheid van den rug en de beenen
bestaan.

De voltooijing van deze zoo buitengewoon gunstige
resultaten werd om dezen tijd eenigzins gestoord,
door dat de vrouw in eenen staat van marasmus
scheen te geraken, urien en” faeces onwillekeurig ont-
lastte en zich geheel kindsch begon te gedragen. Bij
de voortdurende aanwending der machine echter, on-
dersteund door eene versterkende dieët van soep en
Teneriffe-wijn, verdwenen deze verschijnselen weder.
De onwillekeurige ontlastingen hielden op, de voeten
en beenen verloren hunne stijfheid, eindelijk ook de
ruggegraat, en men mogt de lijderes op den 12den
dag der behandeling en den 22° der ziekte als her-
steld beschouwen.

Deze daadzaken, in het. bijzijn van een groot aan-
tal Officieren van gezondheid waargenomen, zijn, hoe
onvolledig ook, te merkwaardig, om niet terstond
aan het geneeskundig publiek te worden medegedeeld.
Indien de verkregen resultaten op zich zelve reêds
als eene belangrijke verrijking der therapie alle op-
lettenheid verdienen, is de daaruit blijkende uitwerking
der Electro-magnetische kracht op twee zeer verschil-
ende ziektevormen in physiologisch en pathologisch

hd

(331 )

opzigt nog merkwaardiger —en leidt bijna onwillekeurig
tot het denkbeeld, dat, of paralysis en tetanus niet
op zoo wezenlijk verschillende toestanden berusten, als
men- tot nu toe onderstelt,—of dat de Electro-mag-
netismus-. niet als een aan de zenuwen vreemde prik-
kel, maar welligt eerder als een aan de zenuwkracht
zelve zeer analoog agens te beschouwen is, waarvan
men, bij de thans gegeven gemakkelijke aanwendbaar-
heid, voor de behandeling van vele zenuwziekten,
paralysen, algieën, krampen, zelfs neurophlogosen en
zenuwachtige koortsen zeer belangrijke voordeelen ver-
wachten mag.

MULLER. M. Dr.

Batavra,
Mei, 1845.

Wietenschappelijke Berigten.

lets over de kalkbergen in de Residentie
Cherihon.

hd
Door den Ingenieur Kraùenbrink zijn in de resi-

dentie Cheribon kalkbergen ontdekt geworden, waar-
van wij de beschrijving nog te gemoet zien. Een
monster kalksteen dezer kalkbergen herwaarts gezonden,
is in het Scheik. Labor. te Weltevreden nader onder-
zocht. Deze kalksteen had alle eigenschappen den
kalksteen eigen. Dezelve bezit een spec. gewigt van
2,694; voor de blaasbuis in de buitenste vlam gaf
hij een helder wit licht; de oplossing in zoutzuur ge-
concentreerd zijnde, gaf met zwavelzuur een sterk wit
nederplofsel, met water verdund zijnde, geen neder-
plofsel; de gegloeide kalksteen reageerde alkalisch.

De quantitatieve zamenstelling is volgens eene Schei-
kundige analijse in 100 deelen

Koolzure kalkaarde. … nr ee
» Magnesia sn ‚… ikken ERE 0,300
Yzeroxijde met eenige aluinaarde . . … 0,400

Kiezelaarde met eenige kiezelzure aluinaarde 0,200
Mangaanoxyde . … … ee
Waler, so ann a 0,360
97,920

verlies 2,180

100,000

( 335 )

Bovendien kan men in eene salpeterzure oplossing
door bijvoeging van salpeterzuur zilveroxyde een gering
spoor ecbloor herkennen.

Deze kalkbergen schijnen rijk aan Petrefacten te zijn.

Bij het in stukken slaan van het monster vond men
eene versteening tot het geslacht Cerithium behoorende.
Wij hoopen dat meer op deze versteeningen gelet zal
worden, en dat dezelve, als ziij gevonden worden,
aan het Museum van het Bataviaasch Genootschap van
Kunsten en Wetenschappen alhier zullen worden ten
geschenke gegeven.

MAIER.

Onlangs zijn ook ìn de Residentie Cheribon Bruin-
kolen ontdekt, die het speciaal geologisch onderzoek
dier residentie nog des te wenschelijker maken. Het
publiek zal gewis met belangstelling eene naauwkeu-
rige beschrijving te gemoet zien van de plaatsen van
voorkomen zoowel van genoemden kalk als van de
bruinkolen. De heer Kratenbrink, die door zijne be-
trekking met een en ander naauwkeurig bekend kan
zijn, zal daartoe welligt zijne pen willen leenen.

Minerale wateren op het eiland

Madura.

De heer Verschoor, Ofhe. v. Gez. 2de kl. te Suma-
nap heeft der redactie eenige mededeelingen gedaan,

( 334 )

betreffende minerale wateren , welke eenige uren afstands
van Sumanap gevonden worden, en welke mededee-
lingen in substantie hier volgen.

De bedoelde bron ligt aan den grooten postweg
van Sumanap naar Pamakassan, ongeveer 17 palen
van Sumanap in de dessa Aer pannas. De bron
ligt nabij de zee, ongeveer 20 voeten boven derzel-
ver oppervlakte en aan den voet van zich plotseling
50 of 60 voeten verheffende kalkheuvels, die met eene
matige laag vruchtbare aarde zijn bedekt, verder
landwaarts een dal vormen en dan zich allengkens tot
eene veel aanmerkelijker hoogte verheffen.

De bron zelve heeft eene welopening van 19 Rd.
diameter en westelijk van deze een, welke wat groo-
ter is, doch welker water gedeeltelijk verloren gaat.
Het overig water verzamelt zich in eene vierkante,
12—14 KR. voeten wijde badplaats welke 21—3v. diep
is. De omliggende tuin is zeer vruchtbaar.

Het water, in een glas gezien, is kristalhelder en
heeft een’ zwavelachtigen reuk en smaak. Temperatuur
den 9de December 1844 ’s avonds Io Fahr. bij 820
luchtwarmte en den volgenden morgen 6 uur bij 760
luchtwarmte insgelijks 930 Fahr. ’s Morgens dreef een
weinig aardolie op deszelfs oppervlakte. De hoeveel-
heid opwellend water is overvloedig genoeg om den
badenden steeds versch water aantebieden.

Behalve deze bron bestaat er op 4—5 palen afstands
noordwestelijk van dezelve eene groote aard-oliewel,
welke vroeger echter meer produceerde dan thans.

Nog bevinden zich op 14 paal afstands noord-ooste-
lijk van de beschreven zwavelbron, midden in een
maïsveld eenige koude modderbronnen. Van tijd tot
tijd borrelt modder uit dezelve op. Derzelver water
heeft geen’ bijzonderen reuk, doch een’ zouten, te-

(335)

vens eenigzins naar aardolie zwemenden smaak, is
blaauw-grijs van kleur, heeft eene temperatuur van
850 Fahr. bij 830 luchtwarmte en ontwikkelt veel kool-
zuurgas na inmenging van citroensap.

Aardbeving te Menado.

In de Javasche Courant van den 2lsten Mei j.l
komt een berigt voor betreffende eene hevige aardbe-
ving, welke den Ssten Febr. j.l. de residentie Me-
nado heeft geteisterd.

Zij deed zich gevoelen ’s namiddags {A4 uur en was
zoo hevig, dat de menschen zich naauwelijks staande
konden houden en moeite hadden om hunne huizen
te verlaten, welke dreigden in te storten en in wel-
ke de meeste meubelen werden omvergeworpen of ver-
brijzeld. Meerdere huizen, vooral in het Chineesch
kamp zijn ingestort en enkele menschen gewond. De
aardbeving is niet minder hevig gevoeld in de negorij
Tikola, in de 6 palen van Menado gelegen negoriij
Lotta, in de districten Makaskassang en Zomohon,
alsmede te Tonsaronsong en fondano waar de mees-
te huizen zijn ingestort; voorts te Amoerang , Tana-
wanko, waar bijkans alle huizen zijn ingestort en 30
menschen het leven verloren, te Mawan kowan, Ro-
mohon, Tombarian, Sonder, Kema, Likoepang enz.

De bergen Zokon en Kakaskassang zouden tijdens
deze aardbeving aan den top geheel gespleten zijn,
terwijl men te Z'omohon heeft waargenomen dat vele
groote boomen ontworteld en tegelijk met verscheidene
zware steenen naar beneden gestort zijn.

2

(336 )

Men heeft opgemerkt dat de aardschudding zich in
de nabijheid van die bergen het hevigst heeft doen
gevoelen. |

Op andere nabij gelegen bergen is de grond van
één gescheurd. De Talankau tusschen Zomohon en
Pengalombian is gedeeltelijk ingestort.

Na deze aardbeving heeft men nog dagelijks schud-
dingen gevoeld, waarvan de laatste den 17den Febr.
’s nachts omstreeks 12 uur nog vrij hevig was.

Ook deze keer is die voorafgegaan door een hevig
onderaardsch gedruisch.

Berigten betreffende het badetablissement
te Selocaton.

Gedurende de maanden Maart, April en Mei j.l.
zijn in het Badetablissement te Selocaton nog de vol-
gende ziekten onder behandeling gekomen.

No. 35. Blepharo-blennorrhoea chronica; woekering en
verdikking der conjunctiva van het regter-, be-
ginnende granulatien op het slijmvlies van het
linker ooglid.

No. 36. Catarrhus vesicae. Hypertrophia cum _indura-
tione prostatae.

No. 37. Physconia hepatis.

No. 38. Physconia hepatis.

No. 39. Ulcera syphilitica op het linker been en op
de rugvlakte van de linkerhand. Exostoses tibiae.

No. 40. Hepatitis chronica. Abscessus hepatis.

No, 41. Lues inveterata; fistuleuse zweeren op het lin-
kerbeen. Verkorting der buigspieren van de

(337 )

linkerknie, voornamelijk van den M. semitendi-
nosus en M. semimembranosus.

No, 42. Lues inveterata. Uitgestrekte exostosen (pe-
riosteosen? Red.) op de ligchamen van alle
lange beenderen.

No. 43, Arthrocace gonorrhoica. Ontsteking van beide
voet- en kniegewrichten.

No. 44. Colonitis chronica. Otorrhoea chronica.

No. 45. Herpes phlyctaenoides chronicus.

No, 46. Arthritis vaga. |

No. 47: Arthritis chronica.

Gedurende gezegde drie maanden zijn hersteld No. 17,
18, 26, 30, 31, 33, 37, 38 en 39. Slechts No. 34 is
overleden. Ongenezen of slechts weinig gebeterd ge-
Evacueerd zijn No. 1, 3, 10 en 35.

Op den eersten Junij bleven alzoo nog onder ge-
neeskundige behandeling 12 lijders en wel No. 21, 32,
34, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46 en 47 dus meestal
pas onder behandeling gekomen patienten.

VERANDERINGEN ix ner GENEESKUNDIG PERSONEEL.
Van lo April tot lo Julij 1845.
IN

NEERLANDS OOST - INDIE.

MILITAIRE GENEESKUNDIGEN,

ÀÂ fgetreden.

Chef der Geneeskundige dienst P. J. Gonsrror.
Offic. v. Gez. 23° kl. F. Jureununs.

EC at a Se
«CC « 83° «JJ. EF. Scrorten,
CC te « E.A. Versnour. (overleden)

Apotheker 2°kl. F. Rarn. (overleden)

Bijgekomen.
Chef der Geneeskundige dienst W. Bosan.
Office. v. Gez. S° kl. H.G. G.F. ne Ruurer. ) In Nédert.

voor deze
« « « « «a S.L. W.van pen Erst. indie.
«_ « « _« «a J.A. Zoerens Frscuer. ) benoemd.
U dwar at dB A AN
Bevorderd.

Tot Chef over de Geneeskundige dienst de Dirig.
Office. v. Gez. 1° kl. in Nederl. W. Boscn.

Tot Officieren van Gezondh. 2° kl. de Officieren van
Gezondh. 3° kl. A. E. Waskrewicz, J. AnsLin
en E. A. Lance.

Tot Apoth. 2° kl. de Apoth, 3° kl. W. G. Coster.

Tot Office. van Gezondh. 3° kl. de Elève der Ghirur-
gie P.G. A. Jacoer.

OVERPLAATSINGEN

VAN HET

MILITAIR GENEESKUNDIG PERSONEEL.

Offic.

Van te April tot Ie Julij 1845.

OFFICIEREN VAN GEZONDHEID.

. Gez.

2 kl. E. W. Murrer van Sambas
naar Batavia.

« « W. J. H. Huiskamp van

Bangkallang naar Passaroean

« _« QC. Lorrrrer van Kedongkebo
naar Bangkallang.

« _« EF. Correr van Willem [. naar
Kedongkebo.

« _« H. Horzanper van Samarang
naar Willem I.

« « G.A. L. Precqueur van Bata-
via naar Menado.

«_« _H. Versenoor van Sumanap
naar Soerabaya.

« « G.F. Haare van Batavia naar
Sumanap.

. 3°kl. J. van per Srurss van Boele-

comba, naar Soerabaija.

« _« A. Baumerrt van Batavia naar
Makassar.

« c« M. Tur. T. Wacnenreip van
Onrust naar Sambas.

Offic. v. Gez. 35° kl.

(«

(«

«

««

«

(340 )

A. Pa. Want van Batavia
naar Onrust.

F. L. Ronper van Soerahaija
naar Wonosobo.

J. Senwarz van Wonosoho
naar Soerabaija.

C. M. Lexz van Menado naar
Batavia.

H. M. Branpes van Banda
naar Batavia.

A. K. J. L. W. Prrauu van
Samarang naar Banda.

K. L. Mener van Willem 1.
naar Makassar.

J. J. Aprraans van Padang
naar Batavia.

P. GC. A. Jacorr van Soe-

rabaija naar Padang.

EERSTE SUPPLEMENT
OP DE

NAAMLIJST per INTEEKENAREN.

Brrenen, A. C. van per, te Sumanap.

BLANCKENHAGEN, W. M. te Soerabavja (Modjokerto)

Brum, G. G. pe, Offic. v. Gez. 1° kl. te Salatiga.

Crrerens, Gen. Maj. te Tjangor.

Corn, F. te Cheribon.

Courrrus, J. R. te Padang.

Darrane, F. te Salatiga.

EncrrkKEN, Office. v. Gez. S°kl. te Palembang.

Froris, CG. G. Landheer te Gnalsan (Res. Samar).

Gouvernement van Neèrl. Indië. 3 Exempl.

Haas, F. Offic. v. Gez. 2° kl. te Batavia.

Harren, D'. D. L. te Cheribon.

Hrrrmne, W. te Djocjocarta.

Jaroscn, W. Office. v. Gez. 3° kl. te Batavia.

Koruvs, FW. te Modjokerto.

Krorr, J. H. te Kedong panie (Resid. Samarang

Lisprer, W. J. te Cherihon.

Loren, T. J. te Kendal (Resid. Samarang).

MacLame Poxr, A. te Medemblik, (Adelborst
der 1° kl).

Mers, Ambt. te Soeracarta.

Morman, F. van, te Dramaga (Buitenzorg).
Niek, S. J. « Saparoea.

Nasninca, D. E. « ®odjokerto.

Perez, pe, Gouverneur van Makassar.
Pierermaar, D. F. W. Resident te Sowrabasja.
Prerensz, L. J. te Saparoea.

Roest, E.J. M. vanner, Apoth. 53° kl. te Soerabaia.
Ruporen, M. te Batavia.

Scnmrrz, D. Office. v. Gez. 2° kl. te Batavia.
Srennière, G. pe, gew. Gouv. der Mol. (Ambovna.)
Srou, D. F. te Sgmarang.

Srrur, G. Procureur te Padang.

VenserK, D. te Zjanjor.

Vensrern, S. M. te Djattve rongo bij Salatiga.
WaanenrerD, Offic. v. Gez. 3° xl. te Sambhas.

ERRATA zer ADDEND A.

Jaarg. Î.

Bldz. regel van boven staat lees

529 17 daalt tot de vlakten daalt slechts hier en daar

niet tot de vlakten.

534 3 Onnivoren Omnivoren.

547 12 Sorpio Scorpio.

552 1 voeg bij Khinobatus.

» A Plegtonathen Plectognathen.

553 1 voeg bij Mastacembelus en Rhyn-

ehobdella (in zoet-water ) ;
Auxis Lactarius, Chori-

nemus. .

» 16 voeg bij Heterodon (mihi), Meso-
pristes (mihi), Umbrina ,
Johnius.

» 15 Platicephalus Platycephalus.

» 17 Lichia Chorinemus.

«

‚Aaer ded b t dash amd ppernensementannen WUR UU dn hd witste Us is we.
velutini 0,7—1,0 poll. longi; folia pinnatim 3-foliolata ,
foliola lateralia infra medium in 3—4ta petioli parts
inserta, stipellis minutis setaceis adpressis phoeniceis

92° Jaar. 3° Arrrv. 23.

Mers, Ambt. te Soeracarta.
Morman, F. van, te Dramaga (Buitenzorg).

Nack, S. J. « Saparoea.
Nansinca, D. E. « Modjokerto.
MD nr fnnwvarnonr van Makassar.

PAPILIONACEARUM

QUARUNDAM JAVANICARUM

DESCRIPTIONES ACCURATIORES.

20. Dicerma (Phyllodium) pulchellum. DC.

Quoad Genus et Subgenus. CF. Endl. Gen. 6616.
— Distinetio generica a Desmodio Endl. Gen. 6615.
magis habitu et praesentia foliorum floralium, quam
in aliis notis quaerenda; flores singuli pariter ad basin
calycis bracteolis 2 deciduis instructiet caeterum quoad
calveem, petala et genitalia imoque fructus Desmodto
umbellato (No 9) sat congenera et solummodo articu-
lis membranaceis distincta species.

Quoad Speciem. CF. DC. Prdr. II. 339. 1. Wild.
Sp. pl. MIT. 1179. 20. Brm. Ind. 165. Brm. Zeyl. 116
t. 52 ubi vid. deseript. ; Hsskl. Legum. 18.

Caulis fruticosus erectus 7—8 ped. altns; rami badii
lignosi teretes, lenticellis rotundis minutis notati, su-
periore parte sanguinei teretes , summo apice virides an-
gulati toti pubescenti-velutini graciles; stipulae e basi
0,1 poll. lata sanguinea subulatae 0,22 poll. longae per-
sistentes marcescentes a basi dein in linea media rum-
pentes ; petioli patentes semiteretes supra canaliculati
velutini 0,7—1,0 poll. longi; folia pinnatim 3-foliolata ,
foliola lateralia infra medium in 3—4ta petioli parte
inserta, stipellis minutis setaceis adpressis phoeniceis

2° Jaana. 3° Arrerv. 23.

(342)

suffulta , terminali 2—3-plam longitudinem minora , ova-
to-oblonga 0,9 —2,0 poll. longa, 0,6—1,2 poll. lata ,
terminale oblongum s. elliptico-oblongum 2,0—4,3 poll.
longum, 1,2-—2,0 poll. latum, omnia basi rotundata
laevissima subcordata apice obtusa s. acutiuscula, mu-
erone minuto setaceo apiculata utrinque praeprimis autem
subtus mollia pube minute adpressa supra dein p. m. glabra-
ta nitidula olivacea subtus glaucescentia reticulata; race-
mi axillares ad apicem rami foliati et terminales, ut inde
foliis delapsis subpaniculati distichi basi saepe iterum
ramosi 1,0—6,0 poll. longi evadant; flores in axillis
foliorum 5—7 congesti; folia floralia petiolo tereti brevi
0,1 poll. longo semitorto suffulta (ita ut pagina inferior
superior evadat) lateralia orbiculata, horis antime-
ridianis aperta patentissima, matutino et vespertino
tempore , pagina inferiore (nunc superiore) utrius-
que sibi adpressa, flores occultantia, diametro 0,4
— 0,5 poll. , terminale abortivum ad subulam 0,35—0,4
poll. longam reductum, stipulae ad basin folii floralis
et stipellae ad ortum foliolorum uti in foliis reliquis sed
minores persistentes; pedicelli uti calijces villoso-puberí
patentes 0,15—0,20 poll. longi, apice ad basin calycis
bracteolis 2 oblongo-lanceolatis calyce minoribus caducis
acuti; calyx campanulatus viridis nunc phoeniceo-colora-
tus A4-fidus, lacinia summa latior, infima longior,
omnes lanceolatae acuminatae; petala virescenti-albida
dein flavescentia ; vexillum suberectum 0,2 poll. longum,
0,12 poll. latum; carina borizontalis basi 2-unguiculata
gubrecta apice obtusiuscula 0,25 poll. longa, 0,1 poll. la-
ta; alae carina paulo breviores lineari-oblongae basi
anguste unguiculatae 0,2 poll. longae , 0,05 poll. latae;
stamina I-adelpha; filamentum vexillare infra medium
dein liberum; tubus stamineus rectus horizontalis sum-
mo apice tantum curvatus adscendens; ovarium lineare

(343 )

0,2 poll. longum, sericeum apice in stylam filiformeimm
basi horizontalem versus apicem verticalem produetum ;
fructus inter foliola floralia primo occulti, dein hisce
emarcidis et deciduis denudati plures erecti 0,25 poll.
longi, 0,1 poll. lati, 2-, rarius 1-, rarissime 3-articu-
lati oblongi, margine utroque sinuato, ad apicem styli
rudimento emarcido subulati, margine hirsutiusculi disco
glabriusculi reticulati ; articuli secedentes tenues mem-
branacei indehiscentes utroque margine curvati, sejunc-
tione truncati; semina reniformi-subrotunda compressa
lucida fulva.

21. Alysicarpus bupleurifolius DC.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6626.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. IL. 352. [, Wid. Sp.
HI. 1171. 2 et 3;—varietas B, quam nostra repre-
sentant specimina a specie haud est distinguenda et in
omnibus hine inde reperitur. Herbae tenerae graciles
procumbentes nunc basi fruticulosae 2 ped. saepe exce-
dentes, rami altermi elongati graciles teretiusculi viri-
des glabriusculi, linea alterna pilosa a petiolo decur-
rente notati; stipulae lineari-lanceolatae 0,15—0,2 poll.
longae, acuminatae scarioso-emarcidae dein delabentes
basi longe persistenti; petioli vix 0,1 poll. longi, pa-
tentes s. patenti-erecti semiteretes apice vix 2-stipella-
tis folia in eadem planta imoque eodem ramo diversis-
sima, ovalia, ovali-oblonga, oblongo-lanceolata, lan-
ceolato-linearia, plurima autem linearia et angustissime

0,25 poll. longa et 0,15 poll. lata ) linearia basi cor-

0,5 — — — 0,10 — — { data, apice acu-
09n et Are Oe ie ta, retusas. acu-
Randers duet Maree neen reninates omnia

_ mueronulato-apiculata, supra glabra subtus ad nervos ve-

(344 )

nasque adpresse puberula glauca utrinque elevato retieu-
lata; racemi in ramis ramulisve terminales in alabastro
bracteis imbricatis tecti; bracteae ovato-oblongae viridi-
rubentes subeiliolatae acuminatae deciduae 2-florae 0,12
poll. longae; bracteae laterales 2 ad pedicellum quem-
que obovatae ciliolatae viridi-rubentes 0,09 poll. longae
caducae; pedicelli brevissimi, inde racemus subspicatus,
0,02 poll. longi erecti; ftores rhachidi adpressi; calyx
tubulosus angulatus dein scariosus 0,12 poll. longus, 4-
fidus , laciniae lanceolatae acuminatae ciliatae, margine
se invicem imbricantes, subaequales, summa vix 2-den-
ticulata, in anthesi patentes, corolla calyce vix longior ;
vexillum subrotundum in:anthesi patens, ante et post
anthesin incumbens lurido-sanguineum basi intensius co-
loratum ; alae carina sublongiores eique supra basin ad-
glutinatae, horizontales obovato-oblongae sanguineae mar-
gine purpureae; carina primo horizontalis dein elastice
deflexa albida margine superiore cuprea a basi ad me-
dium bipartita; stamina diadelpha Z; filamentum vex-
illare tubo stamineo basi saepe adnatum; tubus stami-
neus basi crassior, versus apicem attenuatus, 0,15 poll.
longus, apice adseendens et filamenta liberans inaequi-
longa viridiuscula; antherae oblongo-ovatae apiculatae ;
ovarium lineare brevissimum viride glabriusculum 5—7
ovulatum 0,05 poll. longum , in stylum longiter attenu-
atum horizontalem 0, poll. longum glabrum apice ge-
piculato verticali 0,025 poll. longo; stigma capitellatum
minutum; lomenta calycem paleaceum persistentem eaque
arcte cingentem rarius paulo plerumque longe excedentia
0,2—0,45 poll. longa, 0,07 poll. lata glabra tetragono-
prismatica pallide-viridia dein brunnea, styli rudimento
apiculata 3—7 articulata, articuli singuli 0,05 poll. lon-
gi utrinque septulo tenuissimo rhombeo cinereo clausi
‘eoriaceij semina sphaerico-subrhomboidea livida lucidula,

(345)
22. Alysicarpus vaginalis DC.

Quoad Genus. Cf. Eadl. Gen. 6626, sed articuli
haud clausi utrinque septo evanido aperti!

Quoad- Speciem. Cf. DC. Prdr. II. 353. 2. Wild. Sp.
plt. II. 1176. 14. Brm. Zeyl. 104. t. 49; 1, ubi des-
eriptio bona ! — — Herba annua nunc perennis procum-
bens ima basi repens rami versus apicem adscendentes
patentes. teretes compressiusculi, siccando compressi,
subaucipites glabri virides 6—18 poll. vix excedentes;
stipulae lineari-lanceolatae nunc, sed raro , petiolo bre-
viores. plerumque longiores eumque nune longitudine

duplo superantes 0,2 — 0,35 poll. longae, basi 0,1 poll.
latae et ramos amplectantes summo apice vaginam com-
pressam ancipitem folia juniora foventem fingentes; pe-
tioli 0,1—0,3 poll. longi semiteretes supra canaliculati,
margine subalato in stipellas minutas excurrenti; folio-
lum. terminale solitarium coriaceum subrotundum , ovale,
ovali-oblongum apice rotundatum s. acutiusculum, basi
subcordatum supra glabrum subtus glaucum et pilis ad-
pressis puberulum 0,9—0,3 poll. longum, 0,6—0,L poll.
latum; racemi in ramis ramulisque terminales adscen-
dentes 1,0— (fructificantes) 4,0 poll. longi, ante an-
thesin oblongi, bracteis imbricantibus teeti; bracteae
ovatae acutae nunc 3-dentatae virides apice rubentes
0,15 —0,2 poll. longae, 0, poll. latae caducae 2-florae ;
bracteae 2 laterales lineari-lanceolatae 0,1 poll. longae,
acutae ad basin pedicellorum caducae; pedicelli patentes
teretes vix 0,1 poll. longi una cum calyce _puberuli;
calyx turbinatus 4-fidus 0,13 poll. longus, laciniae lan-
ceolatae acuminatae, summa ovata acuta 2-dentata nunc
2-fida, corolla 0,2 poll. longa; vexillum dorso incarna-
tum, intus lurido-kermesinum basi sanguineo-maculatum
obovato-subrotundum apice subemarginatum patens ; alae

( 346 )

oblongae horizontales purpureae dein sanguineae acutí-
usculae, carina paulo breviores eique adglutinatae; ca-
rina horizontalis dein elastice desiliens deflexa albescen-
ti-rubens margine persicina; stamina Z-adelpha 4; tubus
stamineus horizontalis, filamenta summo apice libera
inaequalia adscendentia stylo breviora ; ovarium lineare
atro-viride pilosiusculum 0,1 poll. longum in stylum
horizontalem apice tantum oblique geniculatim adscen-
dentem attenuatum, pars horizontalis crassiuscula
0,1 poll. longa, obliqua 0,04 poll. longa attenuata;
lomenta ad basin calyce et tubo stamineo emarcidis
cincta stricta, erecta, bina ex axilla quaque brac-
teae deciduae pedicellis brevibus singula suffulta (nec e
pedicello communi progredientia Brm.) spicato conferta ,
juniora puberula viridia, dein hepatica imoque brunnea
teretia compressiuscula 0,4—1,0 poll. longa, 0,07—0,10
poll. lata, longitudinaliter rugulosa, lineis transversis
vix prominentibus notata uniloculata, septulis transver-
sis evanidis dein in articulos 3—7 subeylindrieos u-
trinque apertos secedentia; articuli (si comprimuntur a
latere) subquadrati, terminalis apiculatus; semina reni-
formia vinea dein livida lucida.

23. Alysicarpus rugosus DC.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6626; —sed calyx
profunde 4-partitus, lacinia superiore 2-dentata, corolla
ealyce multo brevior.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. IL. 353. 7. Wid. Sp.
pl. KIL. 1172. 5; an sat ab A. glumaceo DC. Le. 5.
Wid. Le. 4. distinctus noster ?

Herba gracilis adscendens (ad basin montis ignivomi
Gedeh planities graminosas habitans) laete viridis grami-
nea; rami teretes graciles, internodiis folia plerumque

( 347 )

_superantibus, glaberrimi, infra petiolum linea pilorum ad-
scendenti-adpressorum donati, versus apicem compressius-
„…euli 8,0—16,0 poll. longi et ultra; stipulae amplexicaules
(et in gemma) folia juniora equitanti-vaginantes mem-
branaceae striato-nervosae oblongo-lanceolatae acumina-
tissimae glaberrimae ramis adpressae viridi-flavescentes
dein emarcidae scariosae persistentes 0,25—0,45 poll.
‚longae, 0O,1—0,15 poll. latae; petioli (quasi e axilla
stipularum progredientes) erecto-patentes nunc patentis-
simi triquetri supra subalato-canaliculati 0,15—0,3 poll.
longi stipulis semper breviores; folia conduplicativa in
aestivatione, dein explanata, inferiora ovato-oblonga ,
superiora oblonga, plurima dein lineari-lanceolata, summa

acuminata, omnia 0,8 poll. long. 0,3 poll. lat.
basi subeordata, Kauter a
utringque. reticu- AR nen rita Oki ed
lata supra glabra 1,4—-2,5— — 0,15—-0,2——

subtus glauca et margine pilis raris adpressis aucta;
racemi terminales nunc subpaniculati graciles successive
elongati 3—6 poll. longi, inflorescentiam gramineam
simulantes, inevoluti oblongi, bracteis imbricatim tecti;
bracteae et calyces glumacei, priores ovato-lanceolatae
‚acuminatae stramineae apice subsanguineo- violaceae
0,25—0,3 poll. longae, 0,1 poll. latae deciduae biflo-
rae nervoso-striatae glaberrimae; bracteolae 2 laterales
‚ad basin pedicellorum lineares tenuissimae albido-hyali-
nae O,L poll. longae caducae; pedunculus strictus ad
insertionem bractearum incrassatus minutissime una
eum pedicellis puberulus; pedicelli erecti tenues graci-
les 0,1 poll. longi; calyx 0,3 poll. longus viridis apice
„violaceus longitudinaliter nervoso-striatus profunde 4-
partitus, lacinia superior apice 2-dentata 0,1 poll.
„lata, infima concava superiori aequilata acuminata ob-
longo-lanceolata, laterales lineari-lanceolatae 0,6 poll.

(348 )

latae tenuiores conniventes (in anthesi forsan patentes?)
omnes versus apicem minutissime el pilis raris ciliatas
aequilongae ; corolla calyce + 2plo brevior a calycs
inclusa aurea; vexillum obovato-subrotundum, alas et
carinam plane involvens (an semper? an in anthesi pa-
tens?) 0,13 poll. longum, 0,16 poll. latum, basi at-
tenuatum totum aureum; alae carinae aequilongae ho-
rizontales basi viridiusculae dein aureae summo apice
lilaeinae oblongae obtusae 0,05 poll. latae, carinae ad-
glutinatae supra basin; carina vinea oblonga obtusa in-
tegra; stamina 2-adelpha 4; tubus stamineus rectus
horizontalis, apice filamenta libera inaequilonga; anthe-
rae ovatae sat magnae; ovarium atroviride lineare luci-

__ dum glaberrimum 0,07 poll. longum 6—7-ovulatum, ín
stylum horizontalem flavescenti-albidum attenuatum;
stylus dein angulo obtuso adscendens; stigma dilatato-
peltatum.

24. Neurocarpus retusus Hsskl. Cat. hrt. Bog. 1226.
1. Diagn. nov. 192.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6636. Hsskl. Leg.
3. — Legumina vix subfalcata rectiuscula. stylus apice
haud dilatatus!

Quad Speciem. Cf. DC. Prdr. If. 235 et Clitoriae
Sp. 7 et 15, cui ulteriori NV. laurifolio Men. valde
affinis noster ;— Hsskl. Il. ee. — Crotalaria retusa L.
Wid. Sp. pl. HIL. 976. 13. DC. Prádr. II. 125. 14. cum
citatis —etsi habitu similima — tamen longe diversa.

Caulis fructicosus 6—7 ped. altus strictus vix ramo-
sus, teres inter folia inferiora griseo-hirtus, versus
apicem et petioli pedunenlique argenteo-sericei; stipu-
lae e basi lata lanceolatae acuminatae 0,25 poll. longae,
0,15 poll. latae, erectae sericeae persistentes marces-

(349 )

eentes; _ petiolus vix 0,4 poll. longus crassus
teres, ima basi foliola lateralia, apice terminale
gerens patens, petioluli basi stipella lineari-acu-
minatissima 0,15 poll. longa suffulti, stipellis breviores
erassiusculi; foliola oblonga, inferiora obovato-, flo-
ralia lanceolato- oblonga, basi attenuata apice rarius
‚ obtusa plerumque retusa s. emarginata, supra glabra,
subtus juniora sericea, adulta glauca venoso-reticulata
„in venarum rete adpresse puberula, terminale latera-
libus paulo majus 3,0—1,3 poll. longum, 1,8—0,6
poll. latum! pedunculus axillaris basi 2-bracteolatus
folio brevior 1,6—1,0 poll. longus, 2—3-florus, ad
_ortum pedicellorum bracteolis 2-ovato-lanceolatis acu-
minatis adpressis extus sericeis intus glaberrimis lucidis
0,15 poll. longis donatus; pedicellus patentissimus 0,3
poll. longus, apice braeteis 2, calyci arcte adpressis,
ovatis acuminatis flavescenti-viridibus extus sericeis in-
tus glaberrimis mulfinerviis 0,35 poll. longis 0,2 poll.
latis longe persistentibus; calyx tenuis membranaceus
subeurvatus sericeo-pubescens campanulatus 5-fidus,
0,8 poll. longus, laciniae aestivatione imbricatae e
basi lata subeordata ovatae acuminatae corollae adpres-
sae 0,25 poll. longae, 0,15—0,2 poll. latae, 2 superio-
res latissimae obliquae, infima reliquis angustior vix
longior ; vexillum calyce duplo longius flaecidum 1,4
poll. latum, 1.7 poll. longum complicatum primo albi-
‚dum dein caesium linea media vinea et strijs violaceis
divergentibus in medio notatum; alae et carina sub-
aequilongae, vexillo inclusae, albidae; alae carinae
adglutinatae , obovato-cuneatae, rectae, ungue 0,4
poll. suffultae, 0,6 poll. longae, 0,3 poll. latae; ca-
rina 2-petala, petala superne vix cohaerentia falcifor-
mia ungue 0,5 poll. suffulta 0,5 poll. longa, 0,25 poll.
lata’; stamina una cum _petalis calycis fundo dilatato

( 350 )

inserta carina tota inclusa, tubus filamentorum et fila-
mentum liberum vexillare adscendenti-eurvatum, 0,7
poll. longus, apicibus liberis 5-dynamis filiformibus,
antberae oblongo-ovatae apiculatae loculis parallelis;
ovarium stipite curvato 0,2 poll. longo suffultum lineare
viride 2-costatum 0,25 poll. longum, 0,05 poll. latum
apice in stylum longissimum flexuosum virescenti-albidum,
versus apicem intus pilosum, 0,6 poll. longum attenua-
tum; stigma discoideum parvum ciliatum; legumen
stipite 0,3 poll. longo crassiusculo patenti suffultum,
erectiusculum (cum stipite angulum subreetum formans)
glaberrimum lineari-oblongum , styli basi persistente p. m.
longa apiculatum, 1,2—1,7 poll. longum, 0,3 poll.
crassum bivalve intus septulis transversalibus plurilo-
cellatum, valvis versus marginem superiorem carinatis,
carina elevata, inde legumen inapertum sub 4-gonum
flavo-fuscum intus lividum; semina 5—7 sphaerica he-
patica, glutine involuta et indesejecta saepe foliis ad-
haerentia, umbilico orbicularí gilvo.

25. Phaseolus (Strophostyles Ell? Endl.) humilis
Hsskl. Catal. Hrt. Bog.

Quoad Genus et Subgenus. Cf. Endl. Gen. 6674.

Quoad Speciem. Cf. Ph. scaber Std. DC. Prdr. II.
395. 50. et Ph. radiatus L. DC. Prdr. II. 395. 49. et
species binae antecedentes DG. 1. c. 47 et 48. Hsskl.
|. e. p. 278. Adn. 8.

Herba annua (forsan e China in Javam introducta!)
erecta glabriuscula, caulis angulatus; stipulae ovato-
lanceolatae acutae supra basin acutam insertae glabrae
erectae persistentes; petiolus erecto-patens glabriuscu-
lus supra canaliculatus, subtus falcatus 2,0—2,3 polli-
ees longus; foliola breviter petiolulata et stipellis pa-

(351 )

tentibus minimis lanceolatis suffulta! lateralia in supe-
riore petioli parte ovata s. ovato-subrotunda acutiuscu-
la s. obtusa imoque retusa nervis supra crispato-promi-
nentibus , supra viridia pilosiuscula -subtus pallida 1,0
—1,5 poll. longa , 0,9—1,3 poll. lata ; pedunculus brevis-
simus vix 0,1—0,4 poll, longus; inflorescentia capitata
bracteis @ oblongis acutis adpressis tecta; flores evoluti
1-3; calyx campanulatus , lacinia superior lata 2-fida , in-
feriores 3 subaequales tubo breviores ; vexillum flavum 0,7
poll. latum , 0,4 poll, altum, patens marginibus inflexis,
basi vix angustatum, breviter unguiculatum supra un_
guem utrinque breviter auriculatum , in media lamina pau-
lo supra auriculas gibbus 1 oblongus parvus; alae apice in-
tensius coloratae aureae margine superiore inflexae et cari-
nae corniculis insidentes , 0,5 poll. longae , 0,3 poll. latae,
carina flavescenti-albida torta, margine superiore su-
pra medium eonnato, latere quoque appendice corni-
formi acuminato aucta; filamentorum pars libera fili-
formis torta; ovarium brevissimum stipitatum basi an-
nulatum lineare 0,5 poll. longum, 0,05 poll. latum ;
stylus sub angulo recto ovario insidens, ovarium lon-
gitudine superans, filiformis tortus, versus apicem
subtus subbarbatus; stigma crassiusculum; legumen
in pedunculo patenti-erecto 0,4 poll. longo pendulum
glabrum lividum subreetum teres subtorulosum intus
pseudo-isthmis praeditum 1,8 poll. longum 0,2 poll.
crassum, basi leviter attenuatum apice muecronatum,
muerone breviter acuto S-spermo; semina oblonga
turgida utrinque truncata (exsiecata subcompressa)
hyacinthina, hilo albo lineari.

26. Vigna (Catjang) monachalis Endl.

Quoad Genus et Subgenus. Cf. Eudl. Gen.
6675. ce.

(352 )

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. II. 399, 24, (Doli-
ehos Brot). — |

Herba annua (e Promontorio Bonae Spei forsan alla-
ta?) volubilis 6—7 pedes alta; rami tortí subangulati
tuberculis minutissimis asperuli; stipulae oblongae pel-
tato-adnatae erectae longiter acuminatae, basi retrorsum
subulato-appendiculatae nervosae persistentes marces-
eentes 0,5 poll. longae 0,2 poll. latae; petiolus foliolis
brevior, medio articulatus ibique foliola lateralia ge-
rens, totus ad foliolum terminale 1,0—3,0 poll, lon-
gus, glabriusculus s. serabriusculus sulcatus supra pla-
nus margine utroque subalatus indeque canalem angus-
tum sat profundum referens, alae ad foliolorum ortum
in stipellas productae parvas patentes subrotundas laete
virentes subtus concavas vix 0,1 poll. longas; petiolus
viridis ad insertionem foliolorum gupra et ad latera
sanguineo-maculatus; foliola integra, terminale ovali-
subrotundum nune subrhombeum 1,5—4,0 poll. longum,
1,4—3,5 poll. latum acutiusculum, versus basin subat-
tenuatum subeordatum, lateralia inaequtlatera ovato-
oblonga subhastata acuta aut acutiuscula altero latere
basi longiter et horizontaliter producta 2—4 poll. lon-
ga, 1,5 -30 poll. lata, latus exterius interiori duplo
latius, omnia breviter petiolulata, supra scabriuscula
subtus pallidiora subglaucescentia venoso-reticulatas;
petiolulus ecrassiusculus teres paulo intensius coloratus ;
pedunculus axillaris petiolo vix longior, obsolete angu-
latus scabriusculus basi viridis versus apicem rubens,
apice incrassatus et ramulum nodoso-geniculatum flori-
ferum proferens, flores succedanei 6—8, simultanei 2
sat grandes leviter fragantes albidae; calijx cupulae-
formis 0,25 poll. longus, basi viridis caeterum san-
guineo-rubens, laciniae 5 latae ovatae subulato-acutae ,
2 superiores ad acus connatae ; corolla ante anthesin viri-

( 355 }

dis 0,6 poll. longa, vexillam subrotundum emarginatum
patens dorso rufo-stramineum intus lurido- albidum , supra
gibbos semilunares vineo-maculatum, 0,9 poll. altum
1,2 poll latum, breviter unguiculatum, unguiculo
canaliculatum, filamentum vexillare recipiens, dein
semilunari-appendiculatum et supra appendices semilu-
nari-gibbosum! alae albidae vexillo paulo minores ob-
ovato-spathulatae ; margine superiore conniventes ibi-
que lilacino colore subtinctae, margine anteriore ro-
tundatae 0,85 poll. longae, 0,5 poll. latae, callo ca-
rinali insidentes ungue hamato-curvato angusto; cari-
na alis paulo brevior angulo recto curvata 0,8 poll.
lenga, 0,5 poll, lata alba versus apicem subflavescens
lucida, margine superiore ad apicem fere cohaerente
supra unguem rectum, 0,2 poll. longum, 0,05 poll.
latum impresso-gibbosa; stamen vexillare totum libe-
rum; filamentum basi curvatum dein rectum supra
medium adscendenti-curvatum candicans; tubus stamine-
us compresso-subeylindrieus eandieans 0,6 poll. longus
rectus, 0,15 poll. latus, inferiore parte supra apertus
superiore parte connatus, pars libera filamentorum 0,5
poll. longa durvato-adscendens filiformis; antherac om-
pes -fertiles flavae versatiles medio dorso affixae , locu-
lis eonneetivo medio latiusculo subdistantibus utrinque
approximatis; annulus nectarifer 10-crenatus, 10-sul-
eatus luecidns, 0,075 poll. longus; ovarium lineare rec-
tum viride breviter et late stipitatum, 0,55 poll. lon-
gum, 0,05 poll. latum; stylus diaphano-flavescens an-
gulo recto curvatus lucidus crassiusculus, 0,4 poll.
longus; facie interiore villissericeis densissimis barba-
tus; stigma bilobum, lobo altero interiori atroviridi
subgloboso laevi fertili, altero exteriore conico calcari-
formi lueido flavescente; legumina in petiolo plerumque
J-erecto-patentia dein pendula ima basi calyce emarcido

(354 )

persistentes cincta, 3,5—5,0 poll. longa 0,30—0,35
poll. lata subteretía inter semina subconstrieta 3—9-sper-
ma, basi sterilip. m. longa quasi stipitata compressa,
apice sterilip. m.longiter rostrato acuminata, acumen
ad apicem subdilatatum subtusque subexcavatum intensi-
us eoloratum; legumina juniora viridia glaberrima,
matura ochraceo-straminea, valvae dein tenuissimae in-
tus sericantes et inter semina septis spongioso-membra-
naceis auctae; semina oblonga subeurvata. 0,4 poll. lon-
ga, 0,25 poll. lata (sicca 0,3 poll. longa, 0,2 poll.
poll. lata) circa hilum atrosanguineo-nigra dorso albida
regulariter colorata; cotyledones crassae, radicula cur-
vata incumbens, plumula sat magna bilobo-semilunaris.

27. Pséudarthria capitata Hsskl, Cat. 1251. 1.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6689.

Quoad Speciem. Cf. Brm, Ind. 167. t. 54. 1,
quam nostra plane quadrat; Wid. Sp. pl. UI. 1189.
43. DC. Prdr. II. 326. 101, quae nullo jure ad Des-
modium polycarpum DC. II. 334. 82. reducta est.
Cf. Adn. hasce No, 29. — Omnes autores autdm, praeeun-
te Burmannio, plantam hancee ereetam laudant, in
nostris speciminibus semper repentem;— aff. Desmodio
trichocaulo DC. Prdr. II. 335. 97. — Caulis perennis
suffruticosus; rami repentes teretes versus apicem ad-
ndentes sericeo-tomentosi 2—3 ped, longi; ramuli adsce-
scendentes floriferi 1—4 poll. longi; stipulae lineari-
lanceolatae emarcidae longiter acuminatae 0,35 poll.
longae, basi vix 0,1 poll. latae, petioli sericei erecto-
patentes subtus suleati, supra canaliculata 0,5—1,0
poll. longi, ad foliolorum insertiones stipellis e basi
latiuscula subulato-filiformibus 0,2 poll. longis muniti ;
foliola obovata s. obovato-subrotunda basi paulo attenu-

on,

(355 )

ata , apice obtusa s. emarginata , supra glabra viridia subtus
argenteo-sericea 0,8—1,3 poll. longa, 0,7—I,1 poll.
lata ; ramulorum minora; inflorescentia racemosa in ra-
mulis axillaribus terminalis ante evolutionem strobilifor-
mis conica, floribus ubique bracteis ovatis acuminatis
extus sericeis margine ciliatis tectis, semi-evoluta infe-
riore parte bracteis deciduis, pedicellis patentibus,
superiore parte floribus inevolutis capitato-conicis brac-
teolatis ; flores cujusve inflorescentiae e» parvi kermesini,
pedicellis patentibus dein reflexis filiformibus 0,2 poll.
longis; calyx profunde 4-fidus, basi cupulaeformí , la-
cinia suprema majore apice breviter 2-fida, omnibus
lineari-lanceolatis acuminatis puberulis et ciliatis ; vex-
illum patens subrotundum kermesinum 0,2 poll. diame-
tro brevissime unguiculatum; alae carinae dein desili-
enti adglutinatae, eique paulo breviores purpureae
oblongae obtusae; carina breviter unguiculata leviter
curvata margine superiore kermesina caeterum albida
0,15 poll. longa dein deflexa resiliens; stamina 2-adel-
pha # , filamenta 9, summo apice libera adscenden-
tia alterna paulo minora; antherae oblongae, primo
intra carinam reclusae dein apertae; ovarium brevissi-
me stipitatum lineare hirsutiusculum 0,2 poll. longum ,
apice longiter in stylum attenuatum; styli pars inferi-
or recta horizontalis, dein angulo recto adscendens e-
rectus teres glaber! stigma capitato-peltatum; legumen
basi calyce et tubo stamineo emarcido explanato sufful-
tum sessile lineari-oblongum, styli basi persistente a-
piculatum, margine superiore rectum, inferiore sinua-
tum 4—5-spermum et pseudo-articulatum (Hedysareas
aemulans); immaturum glabrum viride reticulatum,
dein maturum margine inferiore ab apice ad basin val-
vatim apertum.

( 556 )
28. ‘Pseudarthria gyrans Hsskl.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6689, sed legumina
pilis uncinatis haud tectum, semina strophiolata, alae
carina _breviores;— Hsskl. leg. 10, et Diagn. nov.
194.

Quoad Speciem. Cf. Wild. Spee. pl. III. 1185. 38.
DC. Prdr. Il. 326. 8. et ., Hsskl. 1, c.— DC. Phy-
siol. veget. II. 869; Trevir. Pflanz. Phys. II. 765-
$. 731.

Caulis ereetus annuus saepius suffruticosus 1,5 —2,0
ped. altus ramosissimus; rami teretes glabri seniores
sublignosi , juniores virides herbacei; stipulae adpres-
sae _ lanceolatae acuminatae marcescentes, decidu-
ae 0,15 poll. longae; petiolus patens s, patentissi-
mus gracilis teretiusculus pilosiuseulus 0,3 — 0,6
poll. longus, foliola 1 —2—3 gerens, ad basin
foliolorum _ stipellis minutissimis linearibus donatus:
foliola terminalia ( plantae 2-ennisl) elliptico-lanceo-
lata, elliptico- oblonga, ovalia, oblonga ,utrinque

acutiuscula s. ob- 1,4 poll. longa et 0,5 poll. lata
tusa, diversa di- 0,9 —— —_— — 0,5 —— -—
mensione, latera- 14 — 0,35 -—
lia nunc nulla nunc 0,8 —— —— — 0,20—_— -—

unicum nune bina oblonga s. obovato-oblonga imoque
subeuneata obtusa 0,5 poll. longa, 0,20 poll. lata,
aut 0,3 poll. longa et 0,10 poll. lata, subglaucescentia
maculata glabra, subtus glauca pilis raris adpressis
adspersa; racemi paniculati, ramuli inflorescentiae
glanduloso-pilosi viscidi, ante anthesin alabastrum glo-
boso-conicum formantes imbricatum, bracteae ovatae
acutae concavae 0,2 poll. longae, 0,15 poll. latae,
glabriusculae pallide virides 2-florae; pedicelli patentes
brevissimi 0,1—0,2 poll. longi visciduli teretes; calyx

(857 )

_ campanulatus membranaceus vix O,L poll. longus 2-la-
biato-5-dentatus pallide viridis dein rubens subreflex-
us, dentibus superioribus 2 altins connatis; petala
mane rubicundo-albida, vexillum incarnatum, horis
antimeridianis gilva, vespertinis dein crocea, martes-
centia coeruleo-virescentia-marginata 0,3 poll, longa;

„vexillum patens post anthesin genitalibus ineumbens ;
carina cum alis horizontalis- dein elastice desiliens de-
flexa; genitalia horizontalia; stamina 2-adelpha, tu-
bus stamineus albus rectus summo apice curvatus et fila-
menta brevia alterna breviora liberantia; filamentùm
inferum longius productum; ovarium viride lineare
apice in stylam angulo recto curvatum attenuatum se-
riceo-puberulum; stylus glaber; stigma subpeltato-
capitatum; fructus immaturus calyce et tubo stamineo
emarcido persistente suffultus stipitatus, stipite tereti
0.1 poll. longo, rectus viridis minute puberulus margi-
ne superiore recto, inferiore sinuato erenato, lineis
transversalibus septatus 5—8-spermus, apice styli ru-
dimento mueronulatus maturus, cupreus, pilis minutis
glandulosis viscido-puberulus; plerumque paulo eurva-
tus margine inferiore toto dehiscente 2-valvis; valvae
ad lineas transversales constrictae 1,0—1,5 poll. longae,
0,2 poll. latae; semina reniformia compressa strophie-
lata 0,12 poll. longa, 0,9 poll. lata hepatica striis
punctulisque brunneis marmorata lucida.

29. Pseudarthria polycarpa Hsskl.
a. lilacina Hasskl. Cat. 1251. 4.

Quoad Genus. Cf. Spec. anted.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. II. 334. 82. (an
Ne. 91, 102 et 110 synonyma hue referenda sunt mo-
nente Steudelio (Nomnelt. bot. ed. nov.) valde dubius

92° Jaane. 3° Arrev. Mh,

( 358 )

sum; species No. LOT. DO. 1e. certe diversa vid. ad-
not. hasce N°. 27.); Lam. ill. t. 628. 4. Brm. Zeyl.
t. 53. 2. p. 118. Hedysarum trifoliatum spicatum: —
Codariocalyx conicus Hsskl. Legum. IL, cui descriptio-
ni addenda haecce habeo.— Rami teretes virides pilis
albis adpressis longis sparsis tecti, plantae junioris cum
foliolorum pagina inferiore pariter ac petiolis et pedi-
eellis villoso-pubescentes; stipulae e basi lata acumina-
tissimae 0,4—0,5 poll. longae, apice filiformi, adpres-
sae deciduae; petiolus patens nunc patentissimus 0,5—
1,0 poll. longus semiteres puberulus ima basi villosius-
culus nunc-summo apiee foliolum unicum nune paulo
supra medium et foliola 2 lateralia gerens, ad apicem
rami floriferi brevissimus vix 0,15 poll. longus, 3-folio-
latus; foliola obovato-oblonga s. ovalia, lateralia ter-
minali angustiora et multo minora nunc plane deficien-
tia; terminale 1,5—2,5 poll. longum, 0,9—1,5 poll.
latum; lateralia 0,8—1,0 poll. longa, 0,4—0,5 poll.
lata; foliola foliorum wmagis mägisque rotundata dein
rotunda imoque transverse ovalia diametro utroque ter-
minalis 1,4—0,8, lateralium 0,4—0,2; summorum ter-
minale 0,6 poll. longum, 0,9 poll. latum ; lateralia 0,4
poll. longa, 0,6—0,7 poll. lata 5 foliola omnia supra
pistacino-prasina minutissime strigoso-puberula subtus
melina densius sericeo-pubera; racemi ad apices ramo-
rum terminales et axillares, florigeri 2—3 poll. lon-
gi, frutigeri 4-5 poll. longi erecti ante anthesin stro-
bilum conicum acutum e bracteis dense imbricatis ovatis
acutis ciliatis formatum referentes, habitu iis Pseu-
darthr. capitatae Hsskl. simillimum sed majus; pedi-
celli bini graciles filiformes 0,3 poll. longi patentes,
dein reflexi ip anthesi adpresse pilosi, in fructu ferru-
gineo-hirsuti; caliijjx flaveseenti-viridis. subkermesinus
campanulatus 4-dentatus; dentes ovati acuti inferiores

( 859 )

minores , superiores latiores paulo altius connati; co-
rolla ei Ps. capitatae H. simillima sed major; vexillum
0,3 poll. altum, 0,45 poll. latum; carina 0,3 poll.
longa, 0,2 poll, lata; petala omnia rubicundo-alba
dein albido-lilaeina; genitalia plane Ps capitatae sed
iis longiora, ovarium 0,25—0,3 poll. longum hirsutis-
simum; legumina in racemo plurima secunda horizon-
talia flavo-fusca, pilis adpressis hirsutissima 8-sperma
margine superiore recto, inferiore erenato-sinuato toto
dehiscente et intra septorum rudimenta alba oslendentia;
pagina interior leguminis hepatica lucida; semina lucida
compressa _nephroidea lurida, strijs badijs parvis
notata.

b. violacea Heskl.

differt a varielate priore foliolorum summorum foliolis
minus rolundatis (an semper?) slipulis sanguineis ad
basin, calyce laele sanguineo, vexillo et alis violaceis
carina sublilacina 5 bracteis acutis nee acuminalis, alas
bastris rotundalis!

,

30. Flemingia (Chalaria) lineata Rró.

Quoad Genus. Cf. Endl. Gen. 6697. sed vezill
margo haud inflexus, stylus medio inerassaltus!

Quoad Subgenus. Cf. Endl. Ll ec. Bracteae sub
paniculae ramis floribusque 3-nae, intermedia foliaris,
Jaterales angustiores slipulares, vexillum ungue angulo
reclo laminae inserla ad insertionem tumidulum.

Quoad Speciem. Cf. DC. Prdr. IL. 351. 5. Wld.
Sp. pl. MIL. 1179. 22, Brm. Ind. 167. t‚ 53. 1., race-
mi autem nee. penduli uli Linn. cit. apud Wild. l.c.
nee floribus pendulis, uti Burm, 1. ce. dizit, sed pa-

( 360 j

niculati patentes evadunt, floribus patentibus; stipulae
baud lanceolatae sed binae connatae amplexicaules ob-
longae, apice 2-cuspidatae convolutae.

Fruticulus 2—3 ped. altus strictus gracilis; rami
patentes et caules teretes inferne glabri superne minu-
tissime sericei, summo apice triquetri sericeo-argentei
splendentes; stipulae per paria inter se ultra medium
coalitae, lineari-lanceolatae apice subulato-acuminatae
nunc oblongae apice longiter 2-subulatae caducae, nunc
marcescentes persistentes et dein in partes primarias di-
labentes 0,25—0,4 poll. longae, singulae 0,05—0,08
poll. latae extus argenteo-sericeae intus glaberri
mae; petioli erecti patentes s. patenlissimi semiteretes ,
subtus 4 sulcati, margine superiore subalati, apice fo-
liola 3 gerentes nec stipellati, argenteo-sericei 0,3—0,8
poll. longi, basi inerassati ; foliola brevissime petiolu-
lata oblongo-cuneata nunc obovato-cuneata acutiuscula s.
apice rotundata basi attenuata 3-nervia, nervis eorumque
ramis divergentibus lineata, margine undulato crispula ar-
genteo-sericeo-velutina dein p. m. glabrata , terminale 0,6
— 2,5 poll. longum , 0,25—1,0 poll. latum , lateralia inae-
quilatera0,4—2,0 poll. longa, 0,2—0,8 poll. lata ; racemi
paniculati dichotomí folio breviores aut vix longiores ba-
si nune foliati, ramuli patentes bracteis ternis sufful-
ti pauciflori una cum pedicellis et calyce minute glan-
duloso-pilosi indeque visciduli; bracteae minutae cadu-
cae, intermedia ovata acuta adpressa, laterales linea-
res paulo longius persistentes 0,1 poll. vix longae; ra-
muli secundiflori , flores 5—7 patentes jucundi; pedi-
celli patentes fructiferi reflexi, 0,1 poll. longi, tere-
tiusculi virides; calyx basi laete viridis campanulatus
profunde 5-fidus, laciniae tubum Splo majores 0,15
poll. longae fuscescentes lineares acuminatae 2-labiatae,
A adscendentes vexillo per paria adpressae, infima ca-

(361 )

rinam sustinens paulo longior; vexillum laciniis calyci-
nis vix longius patens. (nec margine involutum) ungui
canaliculato sub angulo recto insertum et in loco inser-
sertionis vix tumidum, radiatim purpureo-striatum
margine albidum diametro 0,2 poll. ; alae carinae mar-
gini superiori supra basin adeikinutse angusto- -lineares
subfalcatae obtusae purpureae dein sanguineae, basi ha-
matae, ungui tenuissimo albido 0,05 poll. longo suf-
fultae, cum ungue 0,2 poll, longae ; carina basi un-
guibus binis albis tenuissimis 0,05 longis suffulta,
ibique bipartita viridis apice sanguinea falcato-semior-
bicularis, diametro transversali 0,15 poll,. verlicali
0,08 poll., genitalia tota ineludens; stamina 2-adelpha
45 filamentum vexillare basi crassum adscendens dein
geniculatum descendens et in filum, versus medium tu-
bo stamineo adglutinatum, tenuissimum album produc-
tum 0,2 poll. longum; anthera terminalis oblonga minu-
ta; tubus stamineus basi horizontalis latiusculus dein
descendens et versus apicem falcato-adscendens attenua-
tus albus nitidulus; filamenta e tubo ad partem adscen-
dentem libera subaequilonga, antherae oblongae parvae;
ovarium breviter stipitatum semiorbiculare viride pilis
sericantibus adpressis hirsutum 2-ovulatum, diametro
0,05 poll.; stylus tenuissimus albus curvato-adsendens
medio geniculato-incrassatus et supra geniculum inferi-
ore parte robustior, 0,2 poll. longus; stigma truncato-
capitellatum subeciliatum ; legumen in pedicello erectum,
calyce marecescenti persistenti suffultum ovale subquadra-
tum hirsuto-puberulum flavo-fuscum 2-spermum.

J. C, HASSKARL.

TOPOGRAPHISCH- GENEESKUNDIG VERSLAG

OVER DE VALLEI VAN PLATOENGAN (SELOCATON),
DERZELVER MINERALE WATEREN EN

BAD = ETABLISSEMENT.

HI. Aheumatismus articulorum echronicus, ver-
schijngelen van endvcarditis chronica.

C. oud 24 jaren, sedert vijf jaren in Zndië, van ge-
spierden habitus en veneuse constitutie, was vroeger al-
lijd welvarende geweest, maar had in Europa aan dik-
wijls herhaalde gonorrhoeën geleden, die echter een regel-
matig verloop gehad ladden en nooit van gevolgen ge-
weest waren.

In den eersten tijd na zijne aankomst op Java werd
bij door eene hevige Enterilis aangelast, waarvan hij
zeer moeijelijk herstelde, en sedert welken tijd hij ten ge-
volge van eene hevige salivatie eene gedeeltelijke verslij-
ving der kaauwspieren overgehouden heeft, die het ope-
nen van den mond niet dan onvolkomen toelaat.

In den daarop volgenden tijd had hij zich altijd zeer wel
bevonden, totdat hij in Januarij 1844 door eene gonorrhoe
werd aangetast, die, hoewel met eene intensieve on-
steking gepaard gaande, binnen den tijd van vier weken
genas. Van eene oogontsteking, die hem in denzelfden
tijd aantastte, bleef het onzeker, of dezelve in oorza-

(363 )

kelijk verband stond met den druiper, dan wel of zij
aan eene catharrhale oorzaak moest toegeschreven wor-
den. Hoe dit ook zij, dezelve werd gelukkig bedwon-
gen , hoezeer eene voortdurende prikkelbaarheid van het
regteroog terug bleef waardoor eene traandruppeling bleef
bestaan. Omtrent een maand nadat de druiper verdwe-
nen was, werd patient door vliegende pijnen aangetast,
die spoedig toenamen, aanhoudend werden en zich voor-
al in de gewrichten vastzetten. Gestadig verergerende,
bereikten zij in korten tijd zoodanige hoogte en ver-
breidden zich zoodanig over alle fibreuse weefsels, dat
bijna alle beweging onmogelijk werd door de hevige pijnen,
die de geringste poging tot beweging veroorzaakte.
De aandoening der gewrichten nam door zwelling en
pijnlijkheid bij drukking een ontstekingachtig karakter
aan, die eene antiphlogistische behandeling vereischte.
In dezen treurigen toestand, die slechts tijdelijk door
geringe remissies verzacht werd, had de lijder meer
dan 5 maanden verkeerd, toen hij den 19den Julij te
Platoengan aankwam.

Het uitwendig voorkomen des patients verried in
geenen deele het algemeen en pijnlijk lijden, waardoor
hij aangetast was. Hij was wel gevoed, opgeruimd
van geest, en de vegetatieve functien in de beste
orde. Zijne voornaamste klagten waren over algemeene
afgematheid en krachteloosheid der bewegingorganen, he-
vige pijnen in de gewrichten, vooral in die van de
hand en de knie, die door uitwendig geweld, voor-
al, wanneer hetzelve onvoorzien was, aanmerkelijk
toenamen en in de avonduren verergerden. Aan
de aangedane deelen was uitwendig geene vormveran-
dering te bespeuren, hoezeer de kraakbeeneinden der
gewrichten van de dij- en scheenbeenderen, die het
kniegewricht zamenstellen, opgezet waren en bij bewe-

(364 )

ging door de opgelegde hand een wrijvingsgernisch
gevoeld werd, als of de Synovia eene. dikkere en lijs
veriger consistentie aangenomen had. Het seheen been
was is deszelfs continuiteit zonder ziekelijke _verande-
ring, de wvoet- en dijgewrichten waren minder lijden-
de. Het ellebooggewricht was bij aanraking en uit-
strekking van den arm gevoelig. Deze laatste bewe-
ging was onvolkomen door eene. geringe verkorting
van den musenlus biceps brachii. Het schoudergewricht
liet de ruimste bewegingen toe, maar daarentegen was
het handgewricht tusschen carpus en voorarm aan eene
groote pijnlijkheid onderhevig, die zich over den ge-
heelen bandtoestel der middenhand en zelfs der kootjes
uitstrekte, zoodat de vriendschappelijkste handdruk de
hevigste pijnen veroorzaakte, en het vatten van meer
volumineuse ligchamen onzeker en het tillen van eenig-
zins zware voorwerpen onmogelijk werd.

De functien der huid en pisorganen waren niet
merkbaar veranderd en er werden noch overvloedig
zweet noch in het oog vallende veranderingen der
urien waargenomen, ofschoon de pols zelfs in den re-
missietijd eene snelheid (tot 130 slagen ín de minuut)
en hardheid toonde, gelijk mnaauwelijks in de meest
ontwikkelde ontstekingen waargenomen wordt. De hart-
slag was bovenmate sterk en stiet de opgelegde hand
met geweld terug. Het eerste geruisch had eenen wa-
ren metaalklank (timbre) en de pause was zoo kort
dat zij naauwelijks merkbaar was. De longen gaven
bij de exploratie geene ziekelijke veranderingen te
kennen, hoezeer de respiratie van tijd tot tijd zuch-
tende was, even alsof de gewone inspiratiën niet
volkomen aan de behoefte voldeden. Reeds de eerste
uitwerking der baden was verrassend en de lijder
gevoelde zich na eene korte reeks derzelve aanmerke-

( 365 )

lijk verligt. De onrustigheid, die hem tot dus verre ge-
plaagd had, was verdwenen, de exacerbatiën der pijnen
verminderden in hevigheid, en de beweging der leden
was vrijer. In het oog loopend waren de veranderingen
in den pols, die van bijna 130 slagen op 112 en daarna
tot 83 slagen in de minuut daalde, terwijl tevens de
hariklopping bedaarde.

De rythmus der hartslagen werd geregelder en het
abnorm geruisch werd onduidelijker. Dus bevond zich
patient na vijf weken badens als herboren, kon verre
wandelingen zelfs op een hoogst ongunstig terrein doen
en werd door niets aan zijn vroeger lijden herinnerd,
ten zij door eenen zoogenaamden Barometer, of buiten-
gewone gevoeligheid voor weerveranderingen, welke hem
een algemeen gevoel van onbehagelijkheid vooruit deed
bespeuren. Deze gunstige toestand hield echter niet zeer
lang aan; eene gastrische ongesteldheid, gepaard met
hardnekkige obstructiën gaf de initiatieven tot eene in-
storting, welker hardnekkigheid spoedig eene bittere te-
leurstelling wekte. Eerst kwam op nieuw stijfheid in de
gewrichten terug, die spoedig pijnlijk doch. door aanhou-
dende baden in bedwang gehouden werd , tot dat eene
nieuwe diëetfout eene verergering derzelve verwekte , die
den lijder tot zijnen vroegeren ongelukkigen toestand te-
rugbragt. Geneesmiddelen ter ondersteuning van de wer-
king der baden bragten slechts kortstondige verligting
aan en zelfs heroische medicamenten z. a. sublimaat en
hijdrijodas potassae konden geene duurzame beterschap
bewerken, daar patient aanhoudend zich fouten veroorloof-
de tegen regimen en diëet, de noodzakelijkheid van welker
gevolgen hem wel bewust was. Dus was het-niet te ver-
wonderen , dat de ziekte hand over hand toenam, tot zich
bij het vroeger lijden nachtelijke pijnen in het scheenbeen
voegden , die over dag door hevige hemicranie vervangen

24”

( 366 )

werden, zoodat de zieke op het laatste zich veel erger be-
vond dan tijdens zijne opname. Dat bij eene zoo be-
paalde verergering verder geene goede uitwerking der
badkuur te wachten stond, was buiten twijfel, en daar
het begin van het ruwe jaargetijde meer en meer naderde,
verliet patient het Etablissement.

Overzigt der Badkuur: Duur 4 maanden ; 107 baden;
61 flesschen water.

Resultaat: Aanvankelijke beterschap opgeheven door
omstandigheden , orafhankelijk van de badkuur, en door
deze zoowel als door de meest heroische geneesmiddelen
onoverwinnelijk.

IV. Verouderde sinus fistulosi ten gevolge van ver-
zweering der glandulae jugulares profundae en etter-
verzakking tusschen de spieren der regter borsthelft.
Beginnende hectica.

D. oud 30 jaren; 2 jaren in Zndië, van eene bloedrijke
constitutie. Vroegtijdig in de militaire dienst getreden
zijnde, doorstond hij derzelver vermoeijenissen gedurende
de Belgische onlusten zonder den minsten nadeeligen in-
vloed voor zijne gezondheid, die nooit eenige ernstige
stoornis onderging. Na herhaalde Sijphilitische infectiën ,
die drie keeren als goedaardige gonorrhoeën verliepen,
ontwikkelden zich geene secundaire verschijnselen, behalve
eene condijlomateuse excrescentie, die uit het lidteeken
van een’ sjanker, die onder eene eenvoudige behandeling
genezen was, woekerende oprees, doch door caustica
spoedig onderdrukt werd.

Eene Orchitis, die in ettering overging, en die een
thans nog zigtbaar lidteeken op de linker zijde van den
balzak achter gelaten heeft, schrijft patient toe aan eene
bovenmatige vermoeijenis door geforceerde marschen ge-
durende den tiendaagschen veldtogt. Spoedig overgaande
was eene ontsteking der regter mamma, en een rheumatis-

( 367 )

mus acutus bleef, hoewel zeer pijnlijk, zonder gevolgen.

In Augustus 1842 in deze gewesten aangekomen, kon
hij zich niet dan meeijelijk acclimatiseren , en leed veel
door het gewoon tropisch exantheem, maar bleef van
ernstige ziekte vrij. Hij bevond zich te Salatiga, toen
hij in April 1843 eene opzwelling kreeg in den hoek boven
het manubrium sterni, die door 2 musculi sternocleidomas-
toidei gevormd wordt. In het begin weinig hinder daar-
van bespeurende, schreef hij dezelve toe aan de drukking
van de stropdas. Maar allengkens werd dezelve grooter,
zeer pijnlijk en toen zij openbrak, ontlastte zij etter,
welks hoeveelheid in evenredigheid tot de uitwendige zwel-
ling zeer groot was. Uit deze opening bleef voortdurend
etter vloeijen, toen de lijder vier weken daarna eene
opzwelling der regter borst bekwam, die onder het sleu-
telbeen begon. Een drukkend verband kon derzelver uit-
breiding tot aan den tepel niet beletten, en zij werd ein-
delijk geopend. Door eene diepe insnijding ontdekte men
eene. etterverzameling, die onder de groote borstspier
verborgen lag en het losse celweefsel, van af het sleutel-
been tot in den omtrek van den tepel, vernield had, zoo-
dat de ondermijning zich tot aan het borstbeen uitstrekte,
waar later eene tweede incisie tot ontlasting des etters
noodzakelijk werd. Alle pogingen, om deze openingen
te sluiten, bleven vruchteloos: zij trokken zich zamen,
heelden onvolkomen , en ontlastten aanhoudend eene aan-
merkelijke hoeveelheid etter, waardoor de krachten des
lijders spoedig ondermijnd werden. In Januarij 1844 werd
hij in het hospitaal te Samarang opgenomen, en hier
aan eene methodische antidijscratische behandeling onder-
worpen, echter met zoo weinig gevolg, dat dezelve niet
alleen zonder uitwerking op de oude fistelopeningen bleef,
maar zelfs het openbreken van eene nieuwe aan den bui-
tenkant van den wm. sternocleidomastoideus niet voor-

( 368 )

komen kon. Door aanhoudende verzachtende uitwendige
behandeling gelukte het, den chronischen ontstekingach-
tigen toestand, die in de weeke deelen langs den loop
der fistelgangen bleef bestaan , eenigzins te verminderen ,
en er werd thans gehoopt, de fistuleuse kanalen door open-
legging tot heeling te brengen. Met gelukkig gevolg
werd dit ten uitvoer gebragt met den fistelgang die tus-
schen de opening boven den tepel en die op het borst-
heen verliep. De ontblooting der gangen echter, die on-
der den musculus pectoralis major naar boven onder het
sleutelbeen , tot aan bet groot vet -klier-en celweefsel-
depôt van de regio supraclavicularis verliepen , moest
wegens de belangrijke deelen, slagaderen en zenuwen die
het mes aldaar zoude ontmoet hebben achter blijven. En
al hadden deze belemmeringen niet bestaan, dan zoude
toch de dubbelzinnige uitkomst, die deze operatie op dat
gedeelte der fistelgangen, die van allen de minst diep
liggende waren, gehad had, bedenkingen daartegen ver-
wekt hebben. De daardoor bewerkte wond gaapte tot
eene breedte van 25 duim, ten gevolge der terugtrekking
der huid, die dewijl het onderhuidsche celweefsel in eene
groote uitgestrektheid vernield was, derzelver aanhechting
aan de onderliggende deelen verloren had. Het mukeus
vlies der fistel, hoewel thans aan het contact der lucht
blootgesteld , ging alle heeling tegen, en de wond bleef
zonder verandering in denzelfden toestand, tot dat de
lijder naar de Baden gezonden werd.

Hier kwam hij den 15 Julij 1844 aan. Zijn uitwendig
voorkomen verried een diep algemeen lijden, groote ver-
magering, bleekgrijze kleur, met roode omschreven
koontjes. De karakteristieke ephelieden zouden reeds de
beginnende teering verraden hebben, wanneer niet de
korte ademhaling, de drooge hoest, en de geprikkelde,
radde pols daa:omtrent zekerheid gegeven hadden. De

(869

gemoedsgesteldheid gaf moedeloosheid en kommer te ken-
nen. Het bovengedeelte der regter borst van den tepel
tot aan het sleutelbeen was aanmerkelijk opgezet, de
weeke deelen hier waren hard, op het gevoel houtachtig ;
de intercostaalruimten niet te onderscheiden , het manu-
brium sterni en de clavicula opgezet; de extremitas ster-
nalis van het laatstgenoemde been dik, knodsachtig en
het sterno-claviculaar gewricht onbewegelijk. De percus-
sie gaf eenen matten toon en bij de ausculatie was het
respiratiegeluid dof en onduidelijk. Boven de incisura
semilunaris van het sternum in den hoek, die door de
musculi sternocleidomastoidei gevormd wordt ,. ontwaarde
men de oorspronkelijke eerste fistuleuse opening met wal-
vormig omgekrulde randen, uit welke aanhoudend een
dun etterachtig vocht zijpelde, zonder dat deszelfs hoe-
veelheid door drukking op de omliggende deelen vermeer-
derd worden kon; eene bougie van matige dikte kon
zonder moeite omtrent een duim diep in de opening ge-
bragt worden , wanneer dezelve loodregt naar de aspera
arteria geleid werd. De musculi platijsmamijoides en ster-
noeleidomastoideus der regter zijde waren sterk gespannen,
hard en trokken het hoofd naar de regter borst. Aan
derzelver buitenkant, daar waar de voorste boog van
het sleutelbeen in den achtersten overgaat, werd een
zweertje waargenomen van de grootte eens stuivers, dat
bij den eersten oogopslag oppervlakkig scheen, maar in
welks midden eene kleine opening waargenomen werd,
uit welke zich een sereus vocht liet drukken. De omrin-
gende onderhuidsche weeke deelen waren gevoelig, eenig-
zins onstoken en verhard. Van eene communicatie dezer
opening met de eerstgenoemde kon geen spoor gevonden
worden, tenzij een gevoel van borrelen, dat volgens de
verzekering des lijders in de ruimte tusschen beide plaats
had „ wanneer hij met kracht expireerde. Twee vingeren

( 370 )

breed boven den regter borsttepel, tusschen denzelven en
het borstbeen werd eene langwerpige van het borstbeen
schuins naar boven loopende wond waargenomen van 5
duim lengte en 2E duim breedte, met dikke opgezette
randen en livieden rooden grond, die met een fluweelachtig
vlies bekleed was. De oudste wondrand was ondermijnd,
de sonde kon tot een duim diepte onder denzelven naar
beneden dringen en eene exeavatie pijlen welker uilge-
strektheid zich uitwendig door eene blaauwachtige kleur
van de huid te kennen gaf, en uit welke bij drukking
dunne elter te voorschijn kwam. In den naar boven ge-
rigten hoek was eene halvemaanvormige insnijding, door
welke de sonde naar boven gevoerd worden kon, en uit
welke een vocht, dat door de fistelopening boven het
sternum was ingespoten , wederom uitvloeide. De omtrek-
ken dezer wond waren in matigen graad pijnlijk, de
lijder klaagde vooral over een drukkend smartgevoel on-
der het regter schouderblad en door den regter arm,
die magerder dan de linker was. Het draaijen van het
hoofd was moeijelijk en hij bespeurde van tijd tot tijd
eene drukking in het voorste gedeelte van den hals bij het
slikken. Het liggen op de regter zijde was hem onmoge-
lijk, en hij moest den regter arm bij het elleboog - ge-
wricht ondersteunen, om eene pijnlijke stremming door
deszelfs zwaarte voor te komen. Daardoor was de nacht-
rust zonder verkwikking, en bovendien nog zeer ver-
kort door profuus zweet in de vroege ochtend uren, die
de Ïaatste krachten van den lijder dreigden weg te nemen.

Na deze zeer beknopte schets, zal het wel onnoodig
zijn, het weinig hoop gevende van dit geval te doen
erkennen. De overbekende hardnekkigheid van fistel-
zweeren in het algemeen, de uitgestrektheid en zetel
in de nabijheid der edelste en vulnerabelste organen in
bet bijzonder, en de diepe krenking die het leven

(371 )

reeds in deszelfs hoofdwortels ondergaan had, deden
bijna alle hoop als ijdel verwerpen, te meer daar zelfs de
genezing met gevaar dreigde, die de ondervinding van
reeds lang bestaan hebbende, en in zekeren zin als nieu-
we secretie - organen door den organismus geadapteerde
fistels genoegzaam gestaafd heeft.

Dat onder deze omstandigheden de aanwending van
het minerale water, omtrent welks qualitatieve en quanti-
talieve geneeskracht nog de juiste maatstaf ontbrak,
niet dan met de uiterste voorzigtigheid, om niet te zeg-
gen schroomvalligheid, plaats had, is natuurlijk.

Niet dan schrede voor schrede werd de lijder aan deszelfs
uitwerking blootgesteld. Des te verrassender was het,
toen dadelijk de eerste baden, hoewel van korten duur
zijnde, niet alleen zeer goed verdragen werden, maar
ook door derzelver invloed aanmoedigden tot meer stout-
heid, met dat gelukkig gevolg, dat reeds na de eerste
25 baden aanmerkelijke beterschap in het algemeene wel-
bevinden te bespeuren was, de avondkoorts zweeg, de ont-
lastingen geregeld werden en het nachtelijke zweet verdween.
In minder dan 14 maand waren de krachten zoo toe-
genomen , dat de lijder op een’ dag 15 palen te paard af—
leggen kon. Het bedenkelijke gevoel van drukking bij
het slikken, dat op het doordringen der fistel tot aan
de aspera arteria deed besluiten, had- opgehouden, de
spanning in de halsspieren had opgehouden en de pijn
in den regter schouder was verdwenen. Kort daarna
toonden teekenen van genezing der groote incisie-wond,
die langer dan 4 maanden zonder alle genezing gebleven
was, dat ook veranderingen in de fistel zelve op han-
den waren. Onder successieve, kleine , schoksgewijze in-
flammatie-paroxzijsmen heelde de groote oppervlakte der
blootgelegde fistel. Van dien tijd af bleef slechts nog
de fistelgang over, die boven de vierde rib, onder de

(372 )

groote borstspier drong, en nabij de tweede rib zich in
eene bifurcatie verdeelde, die in de twee fistelopeningen
boven het sleutelbeen wederom naar * buiten kwam.

Deze laatste gaven zeer weinig etter en waren van
tijd tot tijd geheel droog; de etter uit de laagste o-
pening had eene meer dikke, balsemachtige hoedanig-
heid aangenomen.

De opgezetheid van hetsternum en het sternaaleinde der
clavicula verminderde; derzelver omtrekken werden zui-
ver, het sterno-claviculare gewricht herkreeg deszelfs
bewegelijkheid, en de tusschenribruimten werden weder
herkenbaar.

Het brandpunt der verzweering, inde diepte van den
hals, scheen uitgedoofd en de etterproductie slechts
door het bekleedend vlies der fistels onderhouden te wor-
den Het ziekteproces werd meer en meer geisoleerd
van de deelneming des algemeenen organismus, de op-
lossing van het fistelvlies ging langzaam, maar vol-
gens ondubbelzinnige teekenen, zeker vooruit. De et-
terontlasting uit de bovenste fistelopening verminderde
meer en meer, en die boven de incisura semilunaris
sterni sloot zich definitief. Thans bestaat wel is waar
nog het hoofdkanaal onder de groote borstspier , naar het
sleutelbeen verloopende, maar daar dezelve in deszelfs
geheele lengte tot daar , waar het zich onder de clavicu-
la in de regio colli verdiept, voor de operatie vatbaar
is, zoo schijnt van deze des te meer gelukkige uitkomst
te kunnen verwacht worden, daar alsdan het voor manu-
ale hulp onbereikbare gedeelte meer voor de onmiddelijke
inwerking der lucht en geneesmiddelen toegankelijk ge-
maakt wordt. Dus staat het spoedig geheele herstel des
lijders grootendeels in deszelfs eigene keuze, en is af-
hankelijk van een manmoedig besluit tot eene operatie,

waarvoor de kansen zoo voordeelig mogelijk staan.

(373 )

Overzigt der Badkuur. 156 Baden; 81 flesschen.

Resultaat der Badkuur. Redding van onvermijde-

lijk schijnende uitputting, herstel der krachten in
derzelver geheelen omvang, isolering van het plaat-
selijke lijden en gedeeltelijke genezing van hetzelve,
waardoor het voor eene eindelijke geheele herstelling
vatbaar wordt.
V. Memiplegia e fulminatione (verlamming der regter
helft van het ligchaam door den bliksem); overwigt der
buig- op de strekspieren in de verschillende deelen.
Contractura spuria van het regter been. Paralalia
en moeùelijke deglutitie.

E. oud 44 jaren, in Zandië sedert 1827 van bilieuse
constitutie, is, zooveel hij zich herinnerde nooit van
belang ziek geweest, toen hij voor omtrent 25 jaren op
Karang- Bolang door den bliksem getroffen werd. In
het eerst door de hevigheid van den electrischen schok
van bewustzijn beroofd , kwam hij na eenige uren tot zich
zelven. De bliksem had zijne kleeding op talrijke plaat-
sen gescheurd, en zelfs eenige metalen knoopen gesmol-
ten. Hij zelf was langs de geheele regter zijde verlamd.

Zonder het minste gunstige gevolg werd hij eerst te Ke-
dongkebo, later te Samarang verpleegd, en vond
eindelijk als ongeneeslijke, opname in het oudemannen-
huis. Toen hier de bad-inrigting geopend werd, ver-
zocht hij, in dezelve toegelaten te worden.

In het volle genot eener krachtige gezondheid, wat de
vegetatieve functiën betreft, kon zijn wil alleen over de
linker zijde van zijn ligchaam beschikken. De regter
helft was aan deszelfs heerschappij onttrokken.

Het gelaat was ontsteld, daar de mond links vertrok-
ken was, de bewegingen der tong ten hoogste onvolkomen
waren en daardoor de spraak tot eenige niet geleede too-
nen beperkt, het slikken moeijelijk en langzaam en het

2° Jaare. 39° Arrsv. 25.

(874 )

hoofd naar de linker zijde der borst gebogen was. De
regter arm was vermagerd, de bovenarm tegen de
borst gedrukt, de voorarm en de hand gebogen en in
sterke pronatie, de musculus biceps sterk gespannen,
zoodat de arm zelfs niet door vreemde kracht uitgestrekt
worden kon en in een’ band op de borst gedragen
moest worden. De halfgebogene vingers konden eenigzins
gebogen worden, maar waren niet in staat een voorwerp
te vatten en vastte houden. Het regter been was bijkans
24 duim verkort, de knie stond naar binnen en was
balf gebogen, de tendo Achillis sterk gespannen en door
den voet naar achteren en boven getrokken, terwijl hij
door de verkorting van den musculus tibialis posticus
tevens om zijne longitudinale as gewenteld, en de
voetzool naar boven en binnen gedraaid was.

Hierdoor werd het wandelen niet anders mogelijk dan
met behulp eener kruk. Alle spieren der verlamde helft
van het ligchaam waren vermagerd, de extensores buiten
alle werking gesteld, en daardoor hadden de flexores
het overwigt bekomen. Het gevoel was in de getroffen
deelen verzwakt, maar niet geheel uitgedoofd.

Als opmerkelijk moet aangevoerd worden, dat noch in
de plaatsing der oogen, noch in de contractiliteit der
pupillen , noch in het gezigtsvermogen iels ziekelijks
kon worden opgemerkt,

Spoedig ondervond de lijder aanmerkelijke beterschap ,
en de bewegingen in de regter verlamde helft der tong
verkregen zooveel vrijheid, dat de spraak hoewel nog al-
tijd moeijelijk, echter verstaanbaar was. Onder het
verder gebruik der hadkuur ontdeed zich de tong al meer
en meer van derzelver boeijen, het been kon zoo verre
uitgestrekt worden, dat de lijder door middel van een
schoen met hooge zool en hak den grond kon raken,
en de kruk ter zijde leggen. De arm nam echter weinig

Ae ei

(875 )

deel aan deze beterschap: hoewel de sterk zamengetrok-
ken buigspieren in die mate gelenigd waren, dat de arm
in uitstrekking kon gebragt worden, waren de strekspie-
ren toch buiten staat denzelven in deze houding te bevestigen.
Borstelen met eene kleêrborstel zwaaijen van een gewigt
en andere oefeningen hadden slechts zooveel winst van
kracht in de hand ten gevolge, dat de lijder voorwerpen van
eenig volumen kon vatten en verplaatsen. Allengkens kon
de lijder kleine wandelingen zonder steun, zelfs de ber-
gen opwaarts, doen, en hij herkreeg het ruime gebruik
van het spraakvermogen, met uitzondering echter, dat de
uitspraak van sommige medeklinkers b. v. de /. en E.
bij voortduring moeijelijk bleef. Deze aanzienlijke winst,
vooral het herkrijgen der spraak, had op het gemoed van
den praatzieken Franschman den voordeeligsten invloed:
hij werd vrolijk, opgeruimd maar tevens ongeduldig. Hij
verklaarde zich ten hoogste voldaan over de verkregene
beterschap ‚ met welke hij zich, daar zij alle zijne hoop

overtroffen had, gaarne vergenoegen wilde voor het over-

schot zijns levens. De geregelde leefwijze in het etablis-
sement werd hem lastig, en hij reikhalsde om zijne naast-
bestaanden en vrienden weder te zien. Aanhoudend ver-
zocht hij naar Samarang terug te mogen keeren. Daar
gegronde redenen bestonden voor de hoop van een nog
volkomen herstel, werden alle kunsten der overreding
aangewend om hem tot het voortzetten der kuur overte-
halen. Maar te vergeefs. Op den morgen van den 8
Augustus werd hij vermist, en het was waarschijnlijk , dat
hij zich in stilte van het etablissement verwijderd had,
om naar Samarang terugte keeren. De hem nagezondene
hospitaalbedienden, bragten hem eerst namiddags terug.
Hij, die voor naauwelijks vijf weken op de badplaats
aangekomen was, kreupel en verlamd, zoodat hij zonder
kruk of hulp van menschen zich niet vau zijne legerstede

( 376 )

verwijderen kon, was thans als een ligtvoetige deserteur
ontloopen, en zijne achtervolgers op een’ hoogst moeije-
lijken weg zoo ver vooruit gesneld, dat zij hem niet eer-
der dan op 3 palen afstands van het bad inhalen konden.

Een overtuigender bewijs van het succes der korte bad-
kuur kon wel niet verlangd worden. Hoewel het hoogst
wenschelijk was dat zoo belangrijke vorderingen bleven
voortgaan, kon de lijder, die als gepensioneerde buiten
het bereik van alle magtoefening stond, niet gedwongen
worden en hij verliet het etablissement als het eerste
voorbeeld der genezende krachten van deszelfs wateren.

Overzigt der Badkuur. Duur vijf weken ; 66 baden;
33 flesschen water.

Hesultaat. Herstel van spraak en slikvermogen ;
gedeeltelijk herkrijgen der beweging in de verlamde
deelen.

VL. Merpes eredens.

F. oud 37 jaren, in Zndië sedert 1830, verzekerde in
zijne jeugd en tijdens zijn verblijf in Europa altijd gezond
geweest te zijn, en nooit aan venerische kwalen gelabo-
reerd te hebben. Hij heeft bij eene inlandsche vrouw
drie kinderen, die alle eene bloeijende gezondheid ge-
nieten. Ook gedurende de eerste jaren na zijne aankomst
in Jndië was hij welvarende, totdat hij in 1836 aan een
lintworm leed, die echter geheel afgedreven werd. In het
najaar van 1839 werd hij van hevige pijnen in de extre-
miteiten aangetast, ten gevolge van welke zich opzettin-
gen van het scheen - en opperarmbeen. voordeden, die in
ettering overgingen en diepe lidteekenen nalieten. Tege-
lijker tijd vertoonde zich een pustuleus uitslag op het
voorhoofd en in het gezigt, dat in uitgestrekte verzwee-
ringen overging, moeijelijk heelde en diepe voren in de
huid achterliet. In het volgende jaar, maakte het uitslag
een recidief, dat van opzwelliug des linkerscheenbeens en

wit "

be > rd

(877)

der eerste phalanx van den linker duim vergezeld was.
De genezing ging zoo als vroeger zeer langzaam, mis-
vormde het gezigt nog meer door uitgestrekte oneffene
hidteekens en was niet eerder volkomen, dan nadat het
aangedane vingerlid door verettering geheel verteerd was.
Ook deze keer was de beterschap niet van langen duur,
gedurig vertoonden zich puisten op het voorhoofd die,
hoewel geïsoleerd, diepe ulceratiën veroorzaakten en niet
heelden, dan om op eene andere plaats weder uittebreken;
gelijktijdig met gummateuse opzetting van een der lange
beenderen der extremiteiten , die altoos een groot verlies
van zelfstandigheid veroorzaakte. In het begin van 1844,
werden de elkander opvolgende eruptien veelvuldiger,
aanhoudender en boden hardnekkig tegenstand aan. alle
geneeskundige behandeling, zoodat de lijder in de maand
Julij voor de actieve dienst afgekeurd worden moest.
_ Toen hij hier kwam, was het geheele voorhoofd en
een gedeelte van het aangezigt, vooral deszelfs regter
helft ontsierd door eene afzigtelijke schurft , waardoor het
menschelijke voorkomen bijkans geheel was uitgewischt.
Dikke korsten van bruin gele kleur en een onregelmati-
ge gescheurde oppervlakte bedekten dat gedeelte van
het profiel, in hetwelk men gewoon is den spiegel der
ziel te aanschouwen , als het ware met een masker , dat
naar de schors van een’ ouden eikenboom geleek. Uit
derzelver spleten zijpelde een helder , geel kleverig vocht,
dat gelijk eene hars in de lucht stolde , verhardde en
dikke korsten vormde. Onder deze korsten waren diepe
invretende zweeren verborgen, die in stilte ver en ver-
der om zich grepen, en de edele vormen van het aan-
gezigt in een’ grooten ichorpoel deden te niet gaan. Reeds
was de uitwendige hoek van het regter oog weg geknaagd,
en de uleeratie dreigde ook den bulbus aan te tasten, die
reeds ontstoken was. De regter neusvleugel was gedeelte-

(378 )

telijk weg gevreten, en de concha van het oor dier zijde
was gevuld met dikke korsten, onder welke de antitragus
geheel bloot lag. Het uitslag was niet bijzonder pijnlijk ,
maar jeukte en brandde des nachts.

De beterschap was spoedig en aanhoudend. De korsten
werden los, de daaronder schuilende zweeren heelden , na
zich alvorens gezuiverd te hebben, en de miskleurige
violette huid herkreeg hare natuurlijke kleur, hoewel de
exfoliatie der epidermis nog eenigen tijd aanhield. Het
oog werd gelukkig gered, het verlies van zelfstandigheid
aan neus en oor was niet zeer aanzienlijk. Onder het ge-
bruik der baden ging een gummi op het rester scheen-
been in verzweering over, en ook aan den toon brak een
zweer van verdacht karakter open , waarom de dagelijk-
sche baden voor eenigen tijd gestaakt werden. Nadat
deze zweeren echter genezen waren , werden dezelve her-
vat, en voltooiden binnen korten tijd het geheele herstel
der gevaarlijke huidziekte.

Overzigt der Badkuur. Duur 2 maanden; 34 baden;
44 flesschen water.

Resultaat. Volkomen herstel van eene hardnekkige,
misvormende en gevaarlijke vernielingen bewerkende
huidziekte, welker genezing door gewone geneesmid-
delen niet altijd gelukt.

VIL. Zwues inveterata. Bubones fistulosd ingutna-
les. Gonorrhoea secundaria. Dolores osteocopt.

G. oud 36 jaren, in Zndië sedert 1827. Na verschei-
dene Sijphilitische besmettingen in vroegeren tijd werd hij
voor zes maanden door eenen druiper en sjankers aan-
getast. De Ulcera venerea genazen eerst na groot ver-
lies van zelfstandigheid van het roedehoofd; de gonor-
rhoe persisteerde en er ontwikkelden zich bubones, die in
ettering overgingen.

Ondanks verscheidene kwikkuren konden de lieszwee-

(379 )

ren niet tot genezing gebragt worden, en toen zich hier-
bij nog nachtelijke beenpijnen voegden, werd de lijder
naar het Badetablissement gezonden.

Aan de corona glandis was een diep lidteeken van de
grootte van een’ halven stuiver; het orificium urethrae in
deszelfs geheelen omtrek weggeknaagd, door gezegde
sjankers ; het slijmvlies van de pisbuis zeer granuleus,
rood, rijkelijk etterachtige sliim afscheidende; pislozing
hoogst pijnlijk; in de lies werd aan de linker zijde eene
zweer waargenomen , die gedeeltelijk oppervlakkig genezen
was, maar van welke zich uitgestrekte fistelgangen naar
alle rigtingen verbreidden; de randen waren omgekruld,
de grond diep met een graauwgeel vlies bedekt; de af-
scheiding was gering, sereus. Des nachts werd de lijder
door hevige pijnen in de scheen- en voorarmbeenderen
en schouder gekweld. Eenige dagen na zijne aankomst
kreeg hij eene hevige ontsteking van het regter oog,
gekarakteriseerd door eenen scharlakenkleurigen vascu-
leusen kring om de cornea en hevige photopbobie. Dade-
lijk werd het water inwendig in groote giften (2 fles-
schen per dag) toegediend, tevens met het dagelijksche
gebruik der baden. Het eerste gevolg daarvan was, dat
reeds na weinige dagen de nachtpijnen ophielden en de
pislozing pijnloos werd. De ophthalmie genas onder aan-
wending van aromatische warmte en derivantia: de zweer
in de lies zuiverde zich onder ruime etterafscheiding , de
omgekrulde randen vereenigden zich. Op den 21 dag had
de gonorrhoe opgehouden , en na 1 maand kon de lijder
geheel hersteld ontslagen worden.

VIII. Overzigt der Badkuur. Duur 1 maand; 28
baden; 57 flesschen water.

Resultaat. Volkomen herstel van primaire sijphili-
tische aandoeningen, die reeds algemeene luës bewerkt
hadden.

(380 )

IX. Phijsconia hepatis. Hijdrops universalis Tijph-
litis chronica. Urticaria.

I. oud 24 jaren, in Zndië sedert 1842. Van bloeijende
constitutie, was hij in Ewropa altijd welvarend geweest.
In 1842 kreeg hij te Samarang febris intermittens,
waarvan hij na 2 maanden herstelde, zonder dat organi-
sche veranderingen achterbleven. In Augustus 1843 werd
hij door eene zeer intensieve dijsenteria nervosa aangetast,
ten gevolge van welke een chronische buikloop terugbleef,
die hem tot Junij 1844 onder behandeling deed blijven,
als wanneer hij tot bevestiging zijner gezondheid naar
Oenarang gezonden werd. Hier kreeg hij eene rheumati-
sche gewrichts affectie welke na zijne terugkomst te Sama-
rang door eene leverontsteking gevolgd werd. Deze
laatste een’ chronisch verloop nemende, werden onze
thermen voor hem dienstig geoordeeld.

Patient gaf bij zijne aankomst volgende verschijnselen
ter observatie. Het geheele ligchaam opgezet door ana-
sarca, die het gelaat bijzonder misvormde door de zwel-
ling der oogleden en lippen; de buik sterk prominerende
door hijdropisch vocht, de lever zeer gevoelig; bij _
drukking op dezelve benaauwdheid , misselijkheid; de lig-
ging op de linker zijde wordt niet lang verdragen; het
coeeum wordt gevoeld als een hard, vast, zwaar , worst-
vormig ligchaam, dat onbewegelijk, bij drukking hoogst
gevoelig is. Het overige gedeelte van de dikke darmen
schijnt vrij van ontaarding. De eetlust is matig, de
smaak natuurlijk; veel dorst, de ontlastingen ongeregeld ;
bijmenging van bloederige slijm in de faeces. Koorts
wordt niet waargenomen; de pols klein, hard, onge-
lijk. De ademhaling wordt zeer belemmerd door
het naar bovengeperste middenrif. Dijspnoë des nachts.
Patient lijdt aan spoedig overgaande duizeligheid, klaagt
over drukkende pijn in den regter schouder en oksel; de

|
$
bi

(381)

huid op den rug, nates en de extremiteiten bezaaid met
urticaria- blaasjes, die vooral in de warmte eene schier
ondragelijke jeukte en brand veroorzaken.

Krachtige opwekking der pisbereidende organen was de
eerste uitwerking der baden. De anasarca verdween spoe-
dig, de leverstreek werd minder gevoelig, verdroeg drukking,
de ontlastingen regelden zich, hoewel zij voortdurend met
bloedige slijm gemengd bleven,en de ontstekingachtige op-
zetting van het coecum bleef onveranderd. Niettegenstaande
van tijd tot tijd nog oedema fugax der extremiteiten ver-
scheen , bleven de nachtelijke benaauwdheden weg , en de pijn
in den regter schouder verdween. De lijder nam merkbaar in
krachten toe, en werd nog slechts aan zijne vroegere
ziekte herinnerd door de netelzucht, die als een meer
lastige dan gevaarlijke gast blijft voortbestaan.

Overzigt der Badkuur. Duur 2} maanden ; 77 baden;
84 flesschen water

Resultaat. Verrassend spoedig herstel van algemeene
waterzucht, voortspruitende uit hijperaemia hepatis.

X. Zues tnveterata. Hepatitis chronica. Fistula
urinaria. Tophi aan scheen-en opperarmbeen, hevi-
ge nachtpijnen; groote algemeene uitputting. Fe-
bris hectica.

K. oud 26 jaren, in Zndië sedert 1842, van bloeijen-
de constitutie, is de jongste van elf nog levende zusters
en broeders, eu uitgezonderd eene pleuritis in 1840 , altijd
gezond geweest. Aan sijphilitische affectiën had hij nooit
geleden, toen hij tegen het einde van 1842 door eene
gonorrhoe werd aangetast, waarvan hij echter binnen
vier weken geheel hersteld was. Vier maanden daarna
kreeg hij een sjanker naast het frenulum praeputii, die
van een’ zoo phagadaenischen aard was, dat hij in weini-
ge dagen de urethra doorboorde, en niet dan na drie

maanden tot heeling gebragt worden kon.

25"

( 382 )

Reëds voor dat dit gelukt was, werd hij door hevige
knagende pijnen in schouder, armen en beenen aangelast,
die verscheidene krachtige kwikkuren trotseerden en zich
zoo onoverwinnelijk toonden, dat hij in Februarij 1843
het hospitaal verliet, zonder daarvan geheel genezen te
zijn. Ondertusschen had zijne gezondheid door de inge-
wortelde dijscrasie een’ gevoeligen knak ondergaan, en
reeds in Mei daarna noodzaakte eene intensieve hepatitis
en lienitis derwaarts terug te keeren. Met moeite werd
zijn leven gered, maar hij scheen onherstelbaar te zijn;
de genezing wilde niet voortgaan ; eene chronische irritatie,
der onstoken geweest zijnde deelen bleef aanhouden, en
vormde met de voortbestaande sijphilitische dijscrasie eene
hoogst bedenkelijke complicatie; het verval van krachten
won langzamerhand meer en meer de overhand , en de
opdagende febris hectica liet over den eindelijken uitgang
geen’ twijfel meer. De laatste hoop vestigde zich op de
uitwerking der Baden.

Toen hij hier aankwam, scheen de uitputting der krach-
ten den hoogsten graad nabij te zijn: het lange, diepe, en
smartelijke lijden was op het gelaat van den jongen man te
lezen, wiens ranke gestalte gelijk die éens grijsaards was
zamengedrongen. De groote vermagering had de spieren
zoo weinig kracht overgelaten, dat hij zonder ondersteu-
ning geene schrede doen kon. De liviede aardkleurige
tint van het aangezigt verried de affectie der groote
buikklieren; de hijpochondriën waren opgezet, bij druk-
king pijnlijk, de scherpe rand der lever stak van onder
de ribben uit, de milt was te voelen, de eetlust bijna wel,
de tong grijsachtig beslagen met gele randen en bruinge-
le basis, de smaak aardachtig, de ontlasting onregelma-
tig, obstructiën met diarrhoën afwisselende, de pols klein,
snel, intermitterend. In de latere namiddaguren werd

de lijder door sterke rillingen aangetast waarop rijkelijk

(385 )

zweet volgde; de groote afmatting, het gevolg daarvan,
werd vermeerderd door het volkomen gebrek aan nacht-
rust, die door hevige pijnen in schouder, armen en
beenen onmogelijk werd. De processus spinosi der beide
eerste lendenwervelen waren uitpuilende en pijnlijk. On-
der de huid aan den condijlus flexorum van het regter
opperarmbeen werden vier of vijf harde knobbeltjes ge-
voeld van de grootte eener boon, die vrij en bewegelijk
in het onderhuidsche celweefsel schenen te liggen; aan het
beneden einde der ulna van den linker voorarm was eene
exostose van den omvang van een klein duivenei; de op-
pervlakte der tibia was oneffen doer vele lensvormige
knobbels en topheuse uitzettingen van onregelmatige ge-
daante. Onder de glans penis naast het frenulum prae-
putii opende zich eene smalle Jangwerpige fistel met cal-
leuse randen in de urethra, uit welke de urien bij de
lozing druppelde, en langs het roedehoofd naar buiten
zijpelde.

De eerste baden verdroeg patient zeer slecht, hij werd
duizelig en viel flaauw, zoodat derzelver duur zeer ver-
kort moest worden; maar toen op groote doses van
kiniene met opium, de uitputtende namiddagkoorts ge-
weken was, verried zich het herleven der krachten door
de volharding , met welke de lijder in het bad kon ver-
wijlen.

Dit had ten gevolge, dat de gevoeligheid in de hijpo-
chondriën verminderde en de opzetting der lever op eene
verrassend spoedige wijze slonk. Met hardnekkigheid bleef
echter eene kleine plaats langs den regter rand van den
scrobieulus cordis hoogst gevoelig. Door het inwendig
gebruik van het minerale water, dat in kleine herhaalde
giften zeer goed verdragen werd, en de endermatische
applicatie van acetas morphii gelukte het echter, ook dit
veronrustende verschijnsel te doen zwijgen.

( 384 )

Aan deze beterschap bleven de nachtpijnen langen tijd
geen deel nemen; wel waren zij in het begin der Bad-
kuur voor korten tijd verdwenen , maar zij keerden daar-
na erger dan ooit terug, en vertraagden de toename der
krachten. Toen echter de gebeterde toestand der ver-
teringswerktuigen eene uitbreiding der drinkkuur gedoog-
de, verminderden zij, werden rondzwervende, intermit-
terende en verloren zich op het laatste in een gevoel van
formicatie, dat de blijde eindscène van het zoo droevig
begonnen stuk sloot.

Overzigt der Badkuur. Duur 3 maanden. 87 baden;
94 flesschen water.

Resultaat. Radikaal herstel van sijphilitische en
kwik -dijscrasie , reeds tot het uiterste gevorderd.

Methoden der Badkuur.

De natuurlijke temperatuur van het minerale water bij
deszelfs oorsprong is te hoog, dan dat hetzelve onmidde-
lijk voor de baden zou kunnen dienen.

Het is bekend, welke uitmuntende warmteleider

het water is. Bij vochtig, mistig, nat weder maakt
ieder daarvan de ondervinding; daarentegen leden de
stoute zeevaarders, die eene Noord- West passage zoech-
ten, veel minder door de sterke koude, die het kwik
deed bevriezen dan zij verwacht hadden , omdat de lucht
helder en droog was. Water, welks temperatuur de
warmte van het bloed overtreft, deelt niet alleen warmte
aan den organisms mede, maar verhindert tevens de
ontwijking of beter uitstraling derzelve door de opper-
vlakte des ligchaa ms.

Om die redenen wordt meer warmte in den organismus
opgehoopt door water in drupvormigen toestand dan
door waterdamp, door dezen meer dan door drooge

(385 )

lucht van dezelfde temperatuur. Naar deze evenredigheid
zoude een bad van de natuurlijke temperatuur der bron
(= 112? F.) even zoo verhittend op den organismus wer-
ken, als een dampbad van 155° F, en drooge lucht van
eenen nog veel hoogeren thermometerstand.

Daarom werd het water in den beschreven’ vergaderbak
verzameld.

Door evaporatie in denzelven wordt het binnen 8 à 9
uren, verschillende naar de weergesteldheid, tot op
94o FK. verkoeld.

Het verlies van een groot gedeelte vrij koolzuurgas
even als van iijzeroxijdule, dat door dit zuur opgelost
gehouden wordt en na deszelfs ontwijking precipiteerde,
is hierbij, wel is waar, onvermijdelijk, maar van de
eigenlijke werkzame bestanddeelen , welke vaste zouten
zijn, gaat niets of weinig verloren. Om ook het gas
te behouden, zoude men de verkoeling, in plaats van
door evaporatie, door warmte uitstraling moeten bewer-
ken, waarvoor een toestel zoude kunnen dienen, ge-
lijk in bierbrouwerijen tot het verkoelen van het mout
gebruikt wordt.

Daar het in de meeste gevallen het hoofddoel der ba-
den was, eene hoeveelheid der bestanddeelen van het
water door de huid in den organismus le doen overgaan,
werd bij de bepaling van derzelver temperatuur, als leid-
draad, de ondervinding-aangenomen ‚ dat de opslurping van
vochten door de huid het krachtigste is, wanneer dezelve
eene temperatuur hebben, die het meest nabij die van
het bloed komt; en dat de quantiteit der resorblie ver-
mindert in evenredigheid van het verschil tusschen bei-
de. Daarom werd meestal eene matige. temperatuur. in
aanwending gebragt, die van 94o tot 980 F. varieerde
naar het. geval in conereto. Boven de 1000 F. werd het

water nooit gegeven.

( 386 )

“Dat ook baden van 1000 tot 104o indicatien vinden ,
is bekend, maar daar deze hoogere warmtegraden als
een zeer krachtig excitans op het vaatstelsel werken,
werden dezelve voor niet admissibel gehouden als
eerste proefneming met een mineraalwater, van het-
welk , door zijne bestanddeelen , reeds eene zoo opwekken-
de uitwerking op dat bloed moest verwacht worden; en
de voorzigtigheid deed derzelver aanwending uitstellen tot
op een’ lateren tijd, wanneer de ondervinding eene ba-
sis zoude gegeven hebben, op welke verdere proefnemin-
gen met zekerheid zouden kunnen gedaan worden. Over
de mate der resorbtie gaven wegingen opheldering, waar-
uit bleek , dat door een verblijf van 25 à 30 minuten in
een bad van 940 tot 980 F. in doorsnede het ligchaam
1-11 kattie in gewigt toegenomen was. Vroeger werd
op de meeste badplaatsen van Zwuropa het verblijf in het
bad, tot eenige uren gerekt. Dit gebruik is echter
sedert jaren om gegronde redenen verlaten, en wordt
thans nog alleen in sommige baden van Mrankrijk
en Zwitserland gevolgd, zoo b.v. in het Zwikerbad
in Wallus, waar zich in eene groote badkom een
groot getal badenden vereenigt en uren achtereen daarin
societeit houdt. Ook de inlanders volgen hier deze ge-
woonte en blijven 2, ja 3 uren onafgebroken in het bad.
Dat deze overdrijving alleen bij indifferente minerale wa-
teren verschoonbaar is, wordt door de Balneologen alge-
meen erkend, en de inlanders, die dezelve met onze
krachtige wateren wagen , zijn genoodzaakt de daardoor
bewerkte groote vermoeijing, afmatting en verhitting te
verhelpen, door uit het warme bad onmiddelijk in de
kille rivier te springen, welker felle stroom daardoor,
dat hij in korten tijd eene groote hoeveelheid van koud
water met de oppervlakte van het ligchaam in aanraking
brengt, zoo veel warmte onttrekt, dat de daaruit voort-

(387 )

komende verkoeling stellig verre weg aan schielijkheid
die overheft, aan welke de Zus zich blootstelt , wanneer
hij uit zijne stoomkamer komende, zich in de sneeuw
wentelt , of zich ineen stilstaand ijskoud water stort. Dat
de inlander dit waagstuk ongestraft doorstaat, zal nie-
mand verwonderen, die het onderscheid van huid bij
eenen zoon der troepen en den Europeaan kent, en
hoewel eene plotselinge verkoeling na een warm of heet
bad door overgieten van laauw en zelfs koud water
meestal de gevaarlijke gevolgen niet heeft, die men ge-
woonlijk daarvan vreest, ja dikwijls tot eene aangename
verkwikking verstrekt, zoo zoude zulks toch voor een’
Europeaan hoogst waarschijnlijk een salto mortale zijn.

Bij den inlander wordt echter eene zoodanige kuur-
noodzakelijk, daar zij nooit volharding en geduld voor
eene voortgezette Badkuur hebben en dadelijk het ver-
trouwen op het minerale water verliezen, wanneer zij
niet reeds na de eerste vier of vijf baden uitwerking zien,
onverschillig of dezelve ten goede of ten kwade is. De
rationele geneeskunde volgt andere regels. De duur der
Badkuur werd afhankelijk gemaakt van den toestand der
krachten des lijders , en de eischen zijner ziekten;
in het begin werd dezelve niet langer dan 13 tot 20
minuten gerekt, naderhand echter, wanneer de organis-
mus zich meer daarmede bevriend had , tot op 30 minu-
ten verlengd. Deze termijnen werd nooit te boven ge-
gaan, en in die gevallen, waar eene ruimere uitwer-
king van het water wenschelijk was, werd dezelve be-
werkt door herhaling van het bad na eene tusschenruim-
te van 8 à [O0 uren, zoodat sommige lijders een geheel
uur dagelijks in het bad doorbragten, zonder in het
minste de onaangename gevolgen te bespeuren, die van
een onafgebroken verblijf in hetzelve gedurende eenen zoo
langen tijd onafscheidelijk zijn. Voor zoo veel het alge-

( 388 )

meen bevinden des lijders zulks toeliet, werd het bad
dagelijks aangewend, en alleen tusschen komende ziekten
en andere contraindicatiën gaven aanleiding tot lange
intermissiën, of verandering van den daagschen in den an-
derendaagschen tijpus. Voor het baden waren, zoo-
veel de voorraad aan verkoeld water toeliet de ochtend-
uren bestemd, terwijl de herhalingen en de baden voor
zoodanige gasten, welke des morgens geene toereikende
hoeveelheid water konden erlangen, in de namiddaguren
voor het souper plaats hadden.

Het tolaal der gedurende het verleden saisoen aan 24
gasten verstrekte baden bedraagt 1756, zoo dat op één
verpleegde het gemiddeld getal van 73 baden komt. Het
maximum der baden door een lijder sehruikt, beloopt =
156, het minimum zZz 34; één lijder maakte in het geheel
geen gebruik van de baden, en bepaalde zich alleen
tot het inwendige gebruik van het minerale water.

Ontstond uit het verschil in de resultaten der beide tot
dus verre aangestelde analijsen der Thermen van Platoen-
gan onzekerheid, bij de toepassing derzelve op ziekten in
het algemeen, zoo was dit gebrek aan een’ leiddraad des
te gevoeliger bij de bepaling van deszelfs aanwending,
bijzonder voor inwendig gebruik. Indien namelijk de
waarheid op zijde van het onderzoek was, dat de tegen-
woordigheid van een zeer krachtig bestanddeel, Hydryo-
das Potassae , in het water beweerde, zoo dienden de
giften niet dan met de uiterste voorzigtigheid bepaald te
worden. Had echter de tegenpartij gelijk, die slechis
een minimum van hetzelve vond, zoo vereischte de aan-
wending eene veel grootere ruimte, om uitwerking te
kunnen verwachten. Alles was hier dus aan proefnemin-
gen overgelaten.

De Balneologen onderscheiden eene groote, kleine en
gemiddelde drinkkuur. bij de eerste drinkt de zieke zoo

ie dik

(389 )

veel water; als hij met mogelijkheid. drinken kan. De
groote nadeelen uit deze methoden voortspruitende zoo als:
duizeligheid, brakingen, opzetting en pijnlijkheid van het
onderlijf, diarrhoe, profuus zweet, om niet te gewagen
van derzelver gevaar bij dispositie tot beroerte, bloedin-
gen énz. hebben dezelve reeds lang doen verlaten. Waar
zij nog gevolgd wordt, zoo als bij het drinken van het
water van Fichij tegen steen en graveel, heeft derzelver
voortgezette aanwending onvermijdelijk den onherstelbaren
ondergang der vertering ten gevolge, zoodat dikwijls het
geneesmiddel erger is dan de kwaal. Zero d’Etiolles in
zijne Histoire de la Lithotritte haalt daarvan voorbeel-
den in menigte aan, en om eene algemeen bekende daad-
zaak aan te halen; wie herinnert zich niet het onheil,
aangerigt door de Cadet de Vaú'sche Methode tegen
jicht, die voor 20 jaren mode was? Bij de kleine worden
dagelijks slechts geringe hoeveelheden (1 à2) glazen water
gedronken, maar gedurende langen tijd, zes tot acht maan-
den voortgebruikt. De gemiddelde drinkkuur is de thans
gebruikelijkste. Hierbij drinkt de lijder , in dagelijksche
hoeveelheid een zeker totaal , waarvan door ondervinding
bekend is, dat het tot verzadiging van het ligchaam
met de werkzame bestanddeelen toereikend is. Zij zoude
juister de cijclische genoemd kunnen worden, daar zij
zich binnen grenzen houdt, die streng afgebakend zijn.

Geene enkele dezer methoden kon in het onderhavige
geval navolging vinden, en de te bepalen regeling moest
alleen afhankelijk gemaakt worden van de uitkomsten der te
nemen proeven. De eerste derzelve deed ref. met zich
zelven en de resultaten dezer observatiën , werden naar
algemeene nosologische en therapeutische beginselen toe-
passelijk gemaakt op de verschillende ziektevormen. In
het begin werd het inwendige gebruik van het water alleen
met de uiterste voorzigtigheid toegelaten, doch naar mate

2° Jaarc. 5° Arrev. 26.

( 390 )

de ondervinding meer veld won, werd de aanwending ruimer,
zoodat sommige lijders met één à twee glazen beginnende,
op het laatste 8 glazen (à 6 oncen) dagelijks dronken.
De laatste grootere hoeveelheden werden in verscheidene
doses verdeeld, die na tusschenruimten op geregelde en ge-
schikte uren genomen werden. Deze wijze van administra-
tie had het voordeel, dat eene groote hoeveelheid water
kon gedronken worden, zonder de maag te bezwaren. De
grootste som water gedurende het verloop der kuur door een?
lijder gedronken, bedroeg 64 flesschen (à 24 oncen), de
kleinste 30 flesschen. Bij uitsluiting werd alleen gebruik
gemaakt van het water uit de bron van Samarang. Voor
zoo veel de toestand des lijders zulks toeliet, moest hij het
water aan de bron zelve drinken, en onmiddelijk, nadat het
geschept was tot zich nemen , ten einde zoo weinig mogelijk
van het daarin bevat vrij koolzuurgas te verliezen. Na het
drinken werd matige beweging aanbevolen. De leefregel
was met opvolging der noodige individualisering in het al-
gemeen zoogenaamde Diaeta alba, minder in derzelver
quantiteit al te zeer beperkt, dan in derzelver qualiteit
gewijzigd , kwart en halve portie van het reglement op de
voeding in de militaire hospitalen , met vermijding van stik-
stofrijk dierlijk en plantaardig voedsel en uitsluiting van
alle verhittende dranken , koffij, wijn enz. Zoo veel de
opbrengst der koebeesten toeliet, werd eene extra verstrek-
king van melk gegeven. Ten einde de uitwerking van het
minerale water zuiver ter waarneming te brengen, werden
geneesmiddelen alleen in zoodanige gevallen toegediend,
waar zij de dringendste indicatiën vonden, en waar het
daarop aankwam, de geneeskrachten der thermen naar
een bepaald punt te leiden of te wijzigen. }:
MANDT.

(Vervolg hierna).

PROEVE
»

EENER BESCHRIJVING DER TE BATAVIA VOORKOMENDE

MOERAS-KOORTSEN, GEWOONLIJK

BATAVIASCHE KOORTSEN

GENOEMD (Î).

Onder de ziekten welke de stad Batavia naast de
meest gevreesde plaatsen hebben doen rangschikken,
bekleedt voorzeker de zoogenaamde Bataviasche koorts

(Febris Bataviae endemica) eene eerste plaats. Vooral

(1) Schrijver dezes heeft zich met het opstellen der volgen-
de regelen geenszins voorgesteld, eene monographie der moe-
ras-koortsen te leveren, doch alleen een kort en zoo veel
mogelijk duidelijk beeld willen daarstellen, hoedanig de zoo-
genaamde Febris Bataviae endemica zich in het jaar 1842, ge-
durende welk jaar hij haar heeft waargenomen, heeft voor-
gedaan. Hij zal zich dus onthouden van al het onnutte en
der wetenschap slechts zeer zelden voordeel aanbrengende the-
oretiseren over het wezen der smetstoffen , over hare inwerking
enz. op het menschelijke ligchaam en over verdere duistere pun-
ten, in welke het der wetenschap nog zoo weinig gelukt is,
de slippen van den ondoordringbaren sluijer, waar achter de
natuur dezelve verborgen houdt opte ligten, en alleen de daadzaken
aangeven , zoo als die hem zijn voorgekomen.

(392 )

was dit in vroegere tijden het gevai, toen deze stad
ontegenzeggelijk veel ongezonder was dan tegenwoordig ,
welke ongezondheid wel gedeeltelijk aan de levenswijze
der inwoners was toeteschrijven , maar ook voor een groot
gedeelte aan de ondoelmatige bouworde en andere vroe-
ger bestaan hebbende oorzaken, wellle thans voor een
groot gedeelte zijn uit den weg geruimd en veranderd.

Voor ik tot de bijzondere beschouwing overga van
de ziekte, welke ik mij voorgenomen heb met korte
woorden te schetsen, zoude het zeker, om hierin eene
eenigzins geregelde volgorde waartenemen, noodzakelijk
zijn, de plaatselijke gesteldheid der stad en ommelan-
den van Batavia nader uiteentezetten, als stellende
deze, door de aanwezige moerassen als anderzins de
oorzaak dezer endemische ziekte daar; aangezien echter
deze plaatselijke gesteldheid in de vorige afleveringen
van dit tijdschrift door den heer Bleeker uitvoerig is
behandeld, welke beschouwing nog voortgezet wordt,
zal ik ten einde niet in herhaling van de door ge-
noemden schrijver aangewende zaken te vervallen, voor
dit gedeelte naar diens Bijdragen tot de geneeskundige
topographie van Batavia verwijzen. Uit deze blijkt dan
ook, dat verschillende der oorzaken, welke deze stad en
omstreken zulk eenen roem van ongezondheid hebben
doen verkrijgen, veel zijn verminderd, en hierdoor is
ook het aantal der vroeger aan deze koorts lijdenden en
ten grave dalenden aanmerkelijk verminderd; doch is het-
zelve onder hen, die nog tegenwoordig aan die oorzaken
zijn blootgesteld, steeds vrij aanmerkelijk. |

Intusschen zoude men een geheel verkeerd oordeel over
deze ziekte vellen, indien men haar aanwezen alleen tot
deze hoofdplaats of derzelver nabuurschap bepaalde, en
om deze rede is de naam van Bataviasche koorts dan

ook als zeer ondoelmatig te beschouwen. Immers zal ie-

ide

ES

r

(893 )

der die deze ziekte gadeslagen heeft, moeten instemmen,
dat zij, de wijzigingen die het klimaat aan haar mede-
deelt uitgenomen, geheel en al als de gewoonlijk in alle
moerasachtige landen heerschende koorts (moeraskoorts)
is te beschouwen, en dat zij behalve deze wijzigingen,
geheel en al overeenkomt met de in de moerasachtige ge-
deelten van Moord- Holland en bijzonder ook van Zee-
land heerschende voorjaars-, en vooral najaars - koortsen
(hebbende zij met deze koortsen , niet alleen wat oorza-
ken, beloop en geneeswijze, maar ook vooral wat de
pathologische verschijnselen na den dood aangaat eene
groote overeenkomst) terwijl zij naar de beschrijving te oor-
deelen , ook niet aanmerkelijk verschilt van die koortsen,
welke in de moerasachtige gedeelten van Sumatra, der
Nederlandsche West-Indische bezittingen enz. enz. voorko-
men. Neemt men dus den naam van Bataviasche koorts
voor de hier heerschende aan, dan moet men even zoo
voor de in andere landen heerschende koortsen verschil-
lende ook van den naam der plaats afgeleide namen
aannemen, hetwelk toch, daar dezelfde ziektespecies
met geringe wijzigingen hiermede bedoeld wordt,
duidelijk verkeerd is, en tot verwarring aanleiding moet
geven.

Eerder zoude men deze ziekte eene febris bilioso-ner-
vosa remittens of intermittens tropica kunnen noemen;
want vooreerst is het Cholopoietisch stelsel sterk daarin
aangetast; ten tweede kan men, indien de ziekte niet
in haar begin wordt gestuit, veelal een tweede stadium
daarin waarnemen, waarin de nerveuse verschijnselen den
hoofdrol spelen, en ten derde is zij in de meeste geval-
len duidelijk intermitterend of vooral remitterend, en dit
laatste. voornamelijk in het begin en wanneer de ziekte
zoo als dikwijls ja meestal het geval is, met zeer groote
hevigheid optreedt.

(394 )

Gelijk de moeraskoortsen, welke na heete zomers in
de gematigde luchtstreek ontstaan, veel heviger en meer
van remitterenden of aanhoudenden aard zijn (1), zoo
zijn ook hier onder eene zoo veel heetere luchtstreek de
remitterende moeraskoortsen oneindig veelvuldiger dan de
zuiver intermitterende, en slechts zelden zal men in het
begin der ziekte zuivere intermissiones waarnemen.

De ziekte is even als alle moeraskoortsen eene endemi-
sche en nimmer wordt dezelve aanstekend (contagieus),
daar alleen zij, die zich aan de oorzaken der ziekte zelve
blootstellen, daardoor worden aangetast.

Wat den tijd des jaars aangaat waarin deze ziekte
voorkomt, zoo kan men aannemen, dat geen jaargetijde
daarvan geheel vrij is; intusschen komt zij toch op den
eenen tijd veelvuldiger voor dan op den anderen. Geduren-
de het jaar 1842 (in welk jaar ik in de gelegenheid was in
het hospitaal te Weltevreden de onderhavige ziekte ge-
durende het geheele jaar waar te nemen) kwam eene
menigte daaraan lijdenden, van het begin van Januarij,
tot in de eerste helft van Maart onder mijne behande-
ling. Het aantal lijders nam toen af‚ hoewel er nog
steeds ettelijke ziektegevallen werden waargenomen; tot
dat, omtrent het laatste van Mei en het begin van Junij,
de ziekte weder met vernieuwde hevigheid optrad. Van
de maand Augustus tot op het einde van het jaar kwa-
men er slechts weinige gevallen voor, tot dat zij zich
omtrent dezen tijd weder bij menigvuldige lijders openbaar-
de. Bijna allen, welke gedurende dien tijd aan deze ziek-

(a) Cf. Nepple Essai sur les fièvres remitten-
tes et intermittentes opgenomen in Repertoire
medico-chirurgic. et obstetric. Bruxelles Novembre
1836. Pag 432 sqq.

(395 )

te werden verpleegd , waren matrozen , welke hetzij op de
reede, of vooral op nabij het eiland Orrust liggende
schepen, door de ziekte werden aangetast, en welke
meest allen slechts sedert korten tijd in deze gewesten
waren aangekomen; zijnde er alleen gedurende den tijd
dat de ziekte het hevigste woedde ettelijke doch in de
overige maanden slechts zeer enkele lijders van het gar-
nizoen te Weltevreden , bij welke de ziekte zich boven-
dien in eenen veel minder hevigen graad voordeed , aan
dezelve behandeld.

Het veelvuldig voorkomen van de aan deze koorts
lijdenden is echter niet altijd een bewijs, dat de ziekte
juist op dien tijd des jaars, waarin dit geschiedt, menig-
vuldiger is dan op andere tijden. Dit hangt soms, van wissel-
vallige omstandigheden af; als b. v. het grooter of ge-
ringer aantal schepen op de reede, het al dan niet aan-
wezig zijn van ter herstelling nabij het eiland Onrust
liggende schepen enz. Over het algemeen schijnt de ziekte
gedurende de voorjaars kentering het hevigste te zijn, ver-
volgens gedurende de najaarskentering en daarna in het
drooge jaargetijde.

Oorzaken.

Men kan aannemen, dat ieder die zich aan de gelegen-
heidgevende oorzaak dezer ziekte (het miasma paludosum)
blootstelt, er door kan worden aangetast. Intusschen
zal de opneming der smetstof toch bij den eene natuur-
lijk gemakkelijker plaats hebben dan bij den andere; en
als zoodanig kunnen wij onder de voorbeschikkende oor-
zaken al die momenten noemen, welke in het algemeen
te weeg brengen: dat het sijstema cholopoeticum hier te
lande meer geprikkeld, grooteren en uitgebreideren werk-
kring heeft dan in meer van den evenaar verwijderde

( 396 )

gewesten. _ Immers zal deze ziekte, daar dit gijstema
voornamelijk door dezelve wordt aangetast, bij eenen
dusdanigen toestand gemakkelijker toegang tot den orga-
mismus verkrijgen. Voorts die binnen de keerkringen zoo
menigvuldige oorzaken , welke op het ligehaam eenen ver-
zwakkenden invloed uitoefenende, hetzelve daardoor vat-
baarder maken om door prikkels te worden aangedaan en
de smetstof optenemen. (Cuncta moòmenta que reale vi-
rium robur infirmant, et sensiferam vim intendunt, vel
inzequaliter dispensant augent dispositionem; unde” homi-
nes male uutriti, debiles, cet,‚=econtagium fere guod-
libet suscipiunt et gravius eo afficiuntur HripeBranD Jn-
stitutiones, de Contagiis summatim &$ 592).

Dus zullen zij die zich aan groote vermoeijenissen moe-
ten overgeven, zich aan het misbruik van sterken drank
te buiten gaan enz. en hierdoor niet alleen het ligchaam
in het algemeen verzwakken, maar bovendien de plethora
abdominalis bevorderen, en zoo den geprikkelden toe-
stand van het echolopoetische stelsel verhoogen, vooral in-
dien zij pas in deze gewesten zijn gekomen, en het cho-
lopaetische stelsel, door den ten gevolge der beginnende
acclimatisatie gewijzigden bloedomloop, reeds in eenen
meer geprikkelden toestand verkeert, veeleer door de
smetstof worden aangetast, dan zij, die reeds langeren tijd
in Zndië hebben doorgebragt, bij welke de verzwakte
toestand en plethora abdominalis als het ware eene tweede
natuur zijn geworden, en om zoo te zeggen tot hunnen
normalen en gezonden toestand behooren en bij matige lig-
chaamsbeweging eene geregelde en met het klimaat over-
eenkomstige levenswijze leiden.

Dat de genoemde voorbeschikkende oorzaken eenen wer-
kelijken invloed op het ontstaan der ziekte hebben, blijkt ,
wanneer wij nagaan , welke lijders het hoofdzakelijk zijn ,
die in het hospitaal te Weltevreden, gedurende voormeld

(397 )

tijdvak, met deze koorts behandeld werden, en onder
welke omstandigheden zij daardoor werden aangetast.
Verre weg de meesten waren, zoo als ik boven zeide,
matrozen, en bij deze ontstond de ziekte hoofdzakelijk
doordien de schepen, waarop zij zich bevonden, ter repa-
ratie als anderzins nabij het eiland Onrust geankerd
lagen. Lisgtelijk zoude men hierdoor op het vermoeden
kunnen komen, dat de ware bron dezer ziekte op het
eiland Onrust te vinden was; doch bij eenigzins nadere
beschouwing blijkt het, dat dit niet zoo zeer aan de ge-
steldheid van genoemd eiland (dat echter zeker ook door
deszelfs ligging het zijne bijdraagt) schijnt toeteschrijven
te zijn. Immers indien men bedenkt, dat de schepen al-
daar tot reparatie liggen, en de equipage derhalve een
groot gedeelte van den dag meestal in de zonnehitte moet
werken, dan hebben wij behalve de gelegenheidgevende
(miasmatische) reeds verschillende voorbeschikkende oor-
zaken voor oogen, Hiertoe behooren de groote hitte en
vermoeijenis , waaraan de manschappen blootgesteld zijn ;
de aanhoudende, sterke en daardoor ligt onderdrukte huid-
uitwaseming , die daarenboven (door de hierdoor grootere
ontvangvatbaarheid der huid) zooveel te meer aanleiding
tot opneming der miasmata geeft ; dikwijls slecht, dat is:
niet voor het klimaat berekend voedsel; de dorst door
bovengenoemde oorzaken ontstaan, terwijl het water het-
welk tot lessching van denzelven wordt gebezigd veelal
slecht is (want behalve dat het drinkwater in de aan het
strand gelegene streken van Java in het algemeen veel,
wat de zuiverheid aangaat, te wenschen overlaat, moet
men nog bedenken , dat dit op genoemd eiland van elders
moet worden aangevoerd). Door dit slechte water wordt
de dorst niet behoorlijk gelescht, hetzij dat het walging
verwekt, of doordien het te prikkelend is, of in andere
opzigten van den gewonen toestand afwijkt. Hierdoor gaan

ie hen

(398 )

de manschappen dikwijls over tot het nemen van sterke
dranken , die de maag en de nabijgelegene organen in
eenen geprikkelden toestand brengen; en bij het inwerken
van het miasma vindt dit dus reeds eenen geprikkelden
bedem, waarin het te eerder en vaster wortel schiet.
Dwaas en ongelukkig is dus het vooroordeel, dat de
sterke dranken de preedispositio zouden verminderen ;
want gesteld ook eens, dat de miasmata gedurende het in-
werken van dezen prikkel minder ligt werden opgenomen,
dan moet toch natuurlijk hunne opneming bij eenen te-
genovergestelden toestand des te gemakkelijker zijn, en
het is overbekend, dat op elken dusdanigen prikkel een
tijdperk van uitputting volgt, grooter en langduriger,
naar mate de prikkel sterker was en langeren tijd aanhield.
Wape Suterps die deze ziekte in 1800 waarnam, vermeldt
dat toen zich deze koorts bij de equipage van de Braave
openbaarde: »zij zich het eerst alleen en voornamelijk
bij die manschappen bepaalde, welke ongeregeld leefden ,
alzoo geen een der officieren (namelijk in het begin)
daardoor werden aangedaan , ofschoon zij dikwerf aan wal
(het eiland Onrust) sliepen’ (naderhand werden deze
even zoo goed daardoor aangetast als de andere schepelin-
gen) (1).

Deze en andere oorzaken, welke tot de bovengenoemde
praedisponerende moeten gebragt worden, maken dat de
manschappen des avonds, tegen den tijd dat de miasamta
het meeste gevaar aanbrengen , veel ontvaugvatbaarder
daarvoor zijn, en wanneer zij zich in de opene lucht, of
op zulke plaatsen , waar deze vrijen toevloed heeft, te
slapen leggen er gemakkelijker door aangetast worden.

ema end

(1) Zie JonNsoN de Invloed der keerkringsluchtstreken op
Europeesche gestellen. pag. 202.

(399 )

Tegen dezen tijd toch worden de effluvia paludosa over de
reede heen naar het eiland Onrust gevoerd, (welk ei-
land geene moerassen bevat, maar integendeelslechts uit
een koraalrif schijnt te bestaan, in hetwelk het onge-
rijmd zoude zijn, den zetel dezer effluvia te zoeken); en
wel heeft dit plaats door den tegen den avond van Bata-
tavia af opkomenden landwind, die de uitwasemingen
der nabij de stad Batavia (1) gelegene moerassen naar
genoemd eiland heenvoert; welke wind alsdan voor de
bewoners van dit eiland nog noodlottiger is, omdat de
waterdampen , waarin de miasmatische efiluvia zijn opge-
lost, omtrent dit gedeelte van den dag minder door de
hitte zijn uilgezet, en de effluvia dus meer gecondenseerd ,
zich langer over de oppervlakte der aarde verspreiden.

Hoewel er jaarlijks een groot gedeelte der inwoners van
de stad, vooral der Chinezen, aan de gevolgen dezer
koorts bezwijkt, is echter dit aantal betrekkelijk veel
geringer dan dat van hen, die op het eiland Onrust en op

de reede worden aangetast (2); en dit schijnt voorname-

(a) Het zijn minder de bij de stad Batavia liggende moe-
rassen dan de uitgestrekte moerassen van den hoek van Tan-
gerang zeer nabij welken Onrust is gelegen. De schepen
ter reede van Batavia liggen korter bij de stad dan
Onrust. Red.

(2) Op sommige op de reede liggende koopvaardij schepen,
woedde de ziekte in het jaar 1842 zoo hevig, dat alle manschap-
pen of overleden of in het hospitaal waren , en er slechts een
paar zieken aan boord bleef, om zoo het heette, op het
schip te passen. Verscheidene schepen moesten voor een groot
gedeelte nieuwe equipage medenemen, daar de oude gedeeltelijk te
zwak was om de reis daarmede te beginnen , welke zwakte, vol-
gens het mij naderhand door de gezaghebbers medegedeelde , bij de
meesten zeer langen tijd aanhield,

(400 )

lijk daaraan toeteschrijven te zijn, dat de genoemde voor-
beschikkende oorzaken op de nabij Orrust en op de reede
liggende schepen in grootere mate aanwezig zijn; hoewel
het niet tegen te spreken is, dat de rede hiervan ook voor
een groot gedeelte daarin moet worden gezocht, dat de ge-
woonte om in dezen dampkring te leven, veel van deszelfs
nadeeligen invloed doet verminderen (1), en dat de miasmata
op den tijd, wanneer zij het meeste gevaar brengen, voor
een groot gedeelte door den landwind worden verwijderd.

Ofschoon het nu geenen twijfel lijden moge, dat de genoem-
de en daarmede overeenkomende oorzaken de przedispositio
ad morbum verhoogen, is het toch aan den anderen kant
eene ontegenzeggelijke waarheid, dat ieder die zich aan de
gelegenheid gevende oorzaak blootstelt, door de ziekte kan
worden aangetast; hetgeen geene verwondering zal baren,
wanneer men bedenkt, dat het menschelijke ligchaam , door
zijne vatbaarheid om door prikkels te worden aangedaan ,
door het opslorpingsvermogen der verschillende weefsels
enz. zelf eene voorbeschikkende oorzaak daarstelt.

(2) Hoewel de gewoonte hierin veel doet, is zij echter niet
in staat tegen den nadeeligen invloed van den door effluvia palu-
dusa besmetten atmospheer op te wegen. Dit blijkt duidelijk
wanneer wij in ons vaderland nagaan , welken invloed dezelve op
den gemiddelden leeftijd der inwoners uitoefent. Zoo was de evenre-
digheid van het aantal overledenen tot dat der inwoners gedurende
tien jaren (1815 — 1824):

in Zeeland zr: 28,54.
N. Holland: Sri6o
»„ Vriesland r: 49,40.
ss DrEnTUS I: 50,40.
(Cf. Lobatto Jaarboekje 1828). |

Het zoude belangrijk zijn eene dergelijke vergelijking betreffende de

moerassige en niet moerassige gedeelten de z er gewesten te bezitten.

De ek

Te,

(401 )

_ Deze gelegenheidgevende oorzaak bestaat, gelijk ik
reeds verscheidene malen aanmerkte in de moerasachtige
(? Red.) smetstof (eflluvium paludosum), welks aanwezen
door niemand, die des avonds of des morgens vroeg de stad,
het strand of de reede bezocht heeft in twijfel zal wor-
den getrokken , wordende dezelve alsdan, b.v. door den
reuk (1) onmiskenbaar waargenomen (2).

(1) Is het het mias ma dat dien reuk verspreidt, of zijn het niet
veeleer de zich bij de rotting ontwikkelende gassoorten!! Red.

(2) Intusschen wil ik hiermede volstrekt niet beweren , dat al-
leen de uitwasemingen der moerassen deze en dergelijke
koortsen kunnen te weeg brengen. Verschillende met deze efflu-
via min of meer verwante uitdampingen kunnen dezelve veroorza-
ken. Zoo lezen wij in de tweede door Lancisius (De
noxiis paludumeffluviiseorumgue remediis)be-
schrevene epidemie: dat zij ontstond op eene gezond gelegene
(dus niet moerassige) plaats , doordien de dampkring door uit-
wasemingen van in bakken of groeven te verweeking liggende hennep
besmet was. De vijfde door den zelfden schrijver beschrevene epide-
mie was ontstaan , doordien de atmospheer besmet was door uitdam-
pingen van water , waarin vlas werd geweekt. In het jaar 1843 behan-
delde ik in de bovenlanden van Sa marangden Heer S.... aan de-
zelfde koorts, op eene plaats, waar aan eigenlijke moerasuitdampingen
niet te denken was. De koorts was hier ontstaan , door dien de lijder »
op een koffijland wonende, nabij zijne woning eenige vierkante
bakken had, waarin de koffij ter verdere behandeling gemacereerd
werd; des nachts toevallig opgestaan zijnde, ging hij naar deze
bakken omzien, werd daarbijstaande, door den stank, die er
uit ontwikkelde, getroffen en keerde ongesteld naar huis terug.
Den volgenden dag kreeg hij eene koorts, welke met de zooge-
naamde Bataviasche geheel en al in verschijnselen overeenkwam
en ook voor dezelfde geneeswijze week. Zoo is het ook eene be-
kende zaak , dat dergelijke koortsen dikwijls na aardbevingen enz.
ontstaan, in landen, waar zij te voren nimmer heerschende waren.

(402 )

Het is hier de plaats niet ‚nader te bepalen, waarin
het wezen der smetstof bestaat, over welks eigenlijk
schadelijk , de ziekte voortbrengend karakter wij nog niets
bepaald weten. Genoeg is het, dat hare aanwezigheid zoo-
wel door onze zintuigen wordt waar genomen (1) als
uit de uitwerkselen blijkt.

Ook de causa prorima (heteffect der voorbeschikken-
deen gelegenheidgevende oorzaken) of het eigenlijke wezen
der ziekte is tot nu onbekend. Dit alleen schijnt men in de
latere tijden voor bewezen te kunnen houden, dat de
knoopzenuwvlecht van den onderbuik, zoo niet de eigen-
lijke zetel der ziekte , dan toch het voornamelijk aangedane
orgaan is. Sommige schrijvers (Piorri , Monat en ande-
ren) houden voor waarschijnlijk ‚ dat de milt het orgaan
zoude zijn, waarin de eigenlijke zetel der intermitterende
koortsen zou zijn te zoeken , aangezien de hijpertrophische
toestand derzelve een standvastig verschijnsel dezer koort-
sen is, de uitgestreklheid (het quantum) der hijper-
trophie van de langdurigheid der koorts afhangt, en
de koorts volgens hen altijd recidieven maakt en nooit als
genezen kan worden beschouwd, zoo lang deze hijper-
trophieën niet zijn hersteld; en voorts nog, omdat de na-
blivende biijjpertrophie der milt ook zonder aanwezige
koorts , even als de koorts zelve, alleen door sulphas
chinii (in groote giften) zou kunnen worden genezen.
Deze schrijvers laten het echter in het onzekere, of de
opzetting der milt voor het koorlsacces ontstaat of niet.
Anderen daarentegen (b. v. Pezerat) geven voorbeelden
op, waar opzetting en pijn in de milt vóór het uitbre-
ken der koorts ontstaan.

Intusschen moet dan toeh voor dat de milt hijpertro-

(1) ? ? Red.

Nn

A4 »
Peko
kh deer oke!

(403 )

phisch wordt, een der beide hoofdfactoren , het bloedvaat-
of zenuwstelsel zijn aangedaan geweest. Zeker zoude men
kunnen beweren ‚dat de sulphas chinii eene eigenaardige
bloederasis , in intermitterende koortsen aanwezig, te-
gengaat , doch zuivere intermitterende neuralgien, in
welke toch geene abnorme bloederasis is te veronderstel-
len , worden insgelijks door het chininum sulphurieum
genezen , en het komt mij dus waarschijnlijker voor, dat
de sulph. chinii hare werking tegen den abnormalen toe-
stand van het zenuwstelsel uitoefent ; en wel bij de intermit-
terende koortsen tegen het knoopzenuwstelsel van den buik ,
hetwelk ‚zoo als ik zeide , het voornamelijk aangedane orgaan
schijnt te zijn ; daar wij toch in alle organen en functien, die
onder het beheer van dit stelsel staan, eene turbatio func-
tionum waarnemen. Ware de hijpertrophie der milt boven-
dien op zichzelve de oorzaak der tusschenpoozende koort-
sen, dan zoude men ook altijd bij deze hijpertrophie , fe-
bris intermittens moeten waarnemen , hetwelk niemand zal
beweren dat plaats heeft.

Sommige lijkopeningen schijnen het zelfs te bevestigen,
dat de zetel dezer koortsen in het knoopzenuwstelsel
van den buik moet worden gezocht. Hermann (1), die
deze zelfde koorts bij de in dlgters aanwezige Fransche
troepen waarnam, geeft onder de resultaten zijner
sectiones op» dat de ganglia van den N, Sympa-
thicus altijd in eenen veranderden toestand werden ge-
vonden ; dat zij harder waren bij hen, welke na slechts
korten tijd aan de ziekte geleden te hebben overleden,
weeker bij ben , welke langeren tijd door de ziekte werden
geteisterd; dat zij van eene zwartachtige of bruinachtig-

(a) Dr. L. Hermann. Ueber die Wechselfieber in Algiers.
Frankfort a/M. 1836.

(404 )

geele kleur werden gevonden, en met zwartgekleurde
vaatnetten waren omgeven. — Het is mij wel is waar nooit,
en voor zoo ver mij bekend is, ook aan geen’ ande-
ren dan aan genoemden schrijver gelukt, dergelijke ver-
anderingen bij de lijkopeningen waartenemen; intusschen
duiden de verschijnselen gedurende het leven , zoo onweder-
spreekbaar op eene aandoening dezer zenuwverbreiding,
dat wij als hoogstwaarschijnlijk kunnen aannemen, dat zij

de hoofdzakelijke zetel der ziekte is.
Verschijnselen der ziekte.

Nadat het miasma, hetzij door de ademhaling, of door
absorptio der huid, of langs andere wegen in het lig-
chaam is opgenomen, ontstaat er meestal terstond eene
hevige reactie, de eerste koortsaanval.

Slechts zelden wordt deze door prodromi voorafgegaan,
en mogten deze aanwezig zijn, dan zijn zij van dien
aard, als wij niet alleen bij deze, maar ook bij verschil-
lende andere ziekten aantreffen b. v. hoofdpijnen, loom-
heid, lusteloosheid , dorst, verlies van eetlust, soms een
onaangenaam drukkend gevoel in de praecordia, een ge-
voel van volheid in dezelve.

Meestal begint de aanval plotseling, hetzij met eene
hevige en vrij lang aanhoudende koude, hetzij dat deze
(zoo als meestal) slechts kort van duur is, of (in zeld-
zamere gevallen) in het geheel niet wordt waargenomen;
terwijl de volgende verschijnselen zich bij den lijder o-
penbareu:

Hevige hoofdpijn (cephalalgia supraorbitalis) , soms tot
het onverdragelijke stijgende, vaak met duizeligheid of
met deliria vergezeld; geelachtige roodheid van het ge-
laat, vooral rondom de neusvleugels en den moud; glin-
sterende oogen met geelachtige tint; meestal verwijde eu

nn

(405 9

voor den invloed van het licht niet bijzonder gevoelige
pupil. het bindvlies dikwijls met bloed opgespoten; de tong
gewoonlijk dik, geel of vuil wit beslagen, met roode ran-
den en punt; bittere smaak; geweldige ja onleschbare
dorst; braking van nu eens natuurlijke, dan weder in
hoedanigheid veranderde en in de keel brandende galach-
tige stoffen, welke vaak in ongeloofelijke hoeveelheid wor-
den uitgebraakt. Somlijds wordt er door het braken
slechts een dun, waterachtig slijm ontlast; dikwijls is
het braken zoo hevig, dat zelfs de geringste hoeveelheid
vocht, tot vermindering van den onleschbaren dorst geno-
men , veelal niet binnengehouden wordt; — opgezetheid
van de praecordia met een hevig gevoel van angst, bran-
ding en bij de minste drukking geweldige pijn in dezelve,
welke pijn ook zonder drukking, soms zoo hevig
is , dat zij bij elke ademhaling gevoeld wordt. De lever
en vooral ook de milt worden hierbij in eenen duidelij-
ken toestand van opgezetheid waargenomen; ook schijnt
de bovenbuikstreek op het gevoel heeter te zijn dan het
overige gedeelte des ligchaams. Hierbij is nu eens con-
stipatio alvi aanwezig, dan weder ontlasting van taaie,
kleiachtige, donkergekleurde stoffen, en van eene don-
kerbruine soms koffijkleurige urien, welke even als de
drekstoffen bij de onlasting een brandend gevoel verwekt,
terwijl de urien naderhand, tegen het einde van den
koortsaanval soms zeer troebel is en somtijds een hoewel
zeer onbeduidend bezinksel vertoont.

Indien de ademhaling niet te veel door de pijn in de
praecordia wordt belemmerd, is zij snel doch regelmatig.
De pols is over het algemeen versneld, gedurende het
eerste tijdperk van den koortsaanval meer klein en kramp-
achtig onderdrukt, gedurende het vervolg voller en groo-
ter te noemen; even zoo is de huid in het begin droog

en heet, naderhand zeldzamer met een ruim, veelvuldi-

7° Jaarnc. 3° Arrev. 27.

( 406 \

ger met een minder belangrijk meestal kleverig zweet be-
dekt. Hierbij klagen de lijders nog over pijn en devola-
tio in de ledernaten, en verre weg de meesten over
slapeloosheid , welke hun zeer hinderlijk is.

Deze verschijnselen worden bijna alle in meerdere of
mindere mate, bij elken lijder bestendig waargenomen.

De brakingen , de pijn in de praecordia en de benaauwd-
heid zijn het sterkste in het eerste tijdperk van den koorts-
aanval; zij verminderen later wel eenigzins, doch is de
lijder ook in de volgende tijdperken van het koortsacces
daarvan niet bevrijd; en in het tweede tijdperk nemen

vooral de hoofdpijn en de deliria vaak zeer sterk toe (1).

(1) Dat deze verschijnselen niet alleen aan de te Batavia
voorkomende koortsen eigen zijn, blijkt ten duidelijkste uit de
verschillende schrijvers , welke over epidemische en endemische
tusschenpoozende koortsen geschreven hebben , en welke te veel
bekend zijn om hunne namen hier te noemen In het ge supple-
mentdeel, 4e stuk, van het door de H.H. Mollen van Eldik
uitgegeven Tijdschrift, jaargang 1836, pag. 332 wordt de ge-
schiedenis eener door Dr. Stumt te Berlijn waargenomene
ziekte aangetroffen (overgenomen uit de Med. Zeitung v. d.
Verein für Heilk. in Preussen) welke ik , om de treffende gelij-
kenis der verschijnselen, met die van de onderhavige koorts niet
kan nalaten hier gedeeltelijk over te schrijven. „Een sterke
sgrenadier van ao jaren werd met alle verschijnselen van de meest
„acute gastritis en enteritis in het lazaret van het rste Re-
sgement garde, te Potsdam, opgenomen op eenen tijd, toen tus-
syschenpoozende koortsen aldaar aan de orde van den dag waren.
„De ziekte had denzelfden morgen, na eene plotselinge verkoeling
„bij verhit ligchaam , met eene korte koude begonnen , en leverde
„‚nu eene zuiverheid van alle ontstekingachtige sijmptomata op ,
s„‚hoedanige ik naderhand in deze ziekte zelf nooit weder gezien
ssheb. De opgezette gespannen onderbuik en vooral de maagstreek,
„waren zoo gevoelig , dat de lijder noch de geringste drukking met

Fe a

(407 )

Heeft de lijder dezen koortsaanval (nadat hij soms zeer
lang, 12-16-24 uren geduurd heeft) doorgestaan, dan

„de toppen der vingers, noch de ligste bedekking verdragen kon ,
„‚en alle bewegingen, de ademhaling, die daardoor kort en onge-
slijk werd, ja zelfs het spreken met zorgvuldigheid trachtte te
„vermijden. Daarbij klaagde hij over eene ondragelijke branding
in de maag met onleschbaren dorst, dien hij, ofschoon al
„shet gebruikte, onder bestendige brakingen, met het grootste ge-
„voel van pijn en benaauwdheid oogenblikkelijk weder uitgewor.
„pen werd , toch altijd op nieuw trachtte te stillen. Daarenboven
„was de stoelgang reeds eenige dagen verstopt, de pols zeer schie-
slijk , tamelijk klein, hard en op het nu eens bleeke dan weder
„„roode aangezigt, met glinsterende roode oogen, de groote be
„naauwdheid van den lijder in leesbare trekken uitgedrukt. Of-
„schoon wij nu op dien tijd bij ieder nieuw ziektegeval , gewoon
„om de intermittentes onder de meest verschillende ge-
„‚daante te zien , oogenblikkelijk aan tusschenpoozende koorts en
„kinine dachten, waren wij er toch ver van af,‚ om achter de-
„ze duidelijk uitgedrukte, ontstekingachtige verschijnselen bij ee-
„nen krachtigen jongman de heerschende ziekte te vermoeden.”

Nadat er eenesterke antiphlogistissche methode was aangewend,
„lieten de onstuimige verschijnselen, na middernacht en bij het
ssaanbreken van den morgen,allengs na, en verdwenen in den loop
„van den dag tot op eene geringe gevoeligheid en groote loom-
„heid des geheelen ligchaams ;”
den derden dag bijna op hetzelfde uur op dezelfde wijze en met
dezelfde hevigheid terugkeerden.

„Thans kon er,’ vervolgt de schrijver, „natuurlijk geen

tot dat de verschijnselen op

sstwijfel aan den waren aard der ziekte meer bestaan, en nadat
„den volgenden, vrijen dag, groote giften kinine met opium
„gegeven waren, bleef de paroxijsmus ook volkomen uit en de
„lijder herstelde nu spoedig geheel.”

Elk die de te Batavia heerschende koorts gezien heeft,
zal, geloof ik met mij, de treffende gelijkenis derzelve, met de
in bovenstaand geval beschreven” ziekte erkennen.

(408 )

volgt. er of eene remissio of eene zuivere intermissio ;
het eerste heeft echter verreweg meer plaats dan het
laatste. Soms gaal de remitterende koorts in eene inter-
mitterende , soms de intermitterende in eene remitterende
over ; het laatste is altijd met zeer veel gevaar verge-
zeld , als duidende de neiging der ziekte naar het tweede
of zenuwachiige lijdperk aan. Meestal wordt er een
lijpus gquotidianus, zeer zeldzaam een tijpus tertianus
waargenomen; nimmer heb ik een’ tijpus quartanus ge-
zien. Hoewel ik hiermede niet zeggen wil, dat er geen?
lijpus quartanus voorkomt, is zij echter dan toch als
hoogst zeldzaam te beschouwen. Vele schrijvers hebben
beweerd, dat de moeraskoortsen meestal anderendaagsche
zouden zijn, doeh bij de onderhavige ziekte is de tijpus
quotidianus verre weg de veelvuldigste. Over het alge-
meen is de lijpus echter zeer onregelmalig.

Gedurende de remissio of intermissio is er een groot
gevoel van uitputting en zwakte aanwezig. De pijn in
de praecordia is wel wat afgenomen, doch blijft dikwijls
nog steeds beslaan, even als de dorst en veelal ook de
neiging tot braken. Hoezeer de lijders eenen geruimen
tijd slapeloos waren, kunnen zij ook thans meestal den
slaap niet vatten, hetwelk tot het gevoel van vermoeid-
heid niet weinig bijdraagt.

Drie wegen staan er thans voor de ziekte, indien zij
aan zich zelve wordt overgelaten, open om in te slaan,
zij gaat of onder blijvend bestaan van bovengemelde
verschijnselen in hevigheid voort, of in hel zenuwach-
tig tijdperk over, of in genezing. Wij zullen deze
drie gevallen kortelijk beschouwen.

In het eerste geval komt, nadat de re- of intermissio
korten tijd aanwezig is geweest, de volgende aanval wel-
dra met dezelfde verschijnselen, doch meestal nog hevi-
ger, en niet zelden volgt de dood in dit geval in den

(409 )

tweeden, derden of hoogstens den vierden aanval, helzij
zoo als gewoonlijk onder verschijnselen van apoplexia
cerebri, of (zeldzamer) door verlamming van de ganglien
van hel zenuwknoopstelsel in den buik. Dezen laatsten
uitgang toch meen ik enkele malen tehebben waargenomen;
zoo had ik in Pebruarij 1842 eenen matroos onder be-
handeling ,

te verklaren schijnt. Deze lijder stierf in den tweeden

wiens wijze van sterven mij aldus het best

aanval, terwijl de verschijnselen, die op apoplexia cere-
bri duiden alle afwezig waren, en de lijder tot bijna
op het laatste oogenblik van zijn leven volkomen bij be-
wustheid was, onder de hevigste benaauwdheid, die men
zich voor kan stellen. De grootste angst was op zijn
gelaat uitgedrukt, en het geheele ligchaam was mel koud
zweel bedekt. Door den grooten angst en benaauwdheid
gedrongen, riglte hij zich ieder oogenblik in zijn bed zit-
tende op, overal naar grijpende, hijgende, over benaauwd-
heid in de praecordia klagende en schreeuweude ,en viel na
eenige seconden weder achter over, hetwelk , terwijl zijne
krachten aanhoudend afnamen, gedurende eenigen lijd zoo

aanhield, tot de dood een einde aan zijn lijden maakte (1).

(1) Verschillende zijn de gevoelens aangaande de onmiddelijke
oorzaak des doods in deze soort van koortsen. Zoo zegt Dr.
Pauli (über das perniciöse Wechselfieber, zie
Kleinerts Repertorium 1838 pag. 82) dat de dood bij
deze koortsen altijd ten gevolge van paralijsis nervorum ont-
staat, hetzij deze het eerst van de borst, van den onder-buik
of van de hersenen uitgaat. Daarentegen zegt v. Walther in
zijne aphorismen (Kleinert zie pag. 25) „es giebt nur ei-
„nen Tod, den Hirntod.” Schönlein (Vorlesungen
über Pathologie und Therapie T. IV. pag 24) zegt
over febris intermittens, dat alleen waar de lijder in het
eerste stadium sterft, dit geschiedt: „durch Lähmung des Ner-
»vensijstems im Folge de Erschöpfung der Nerventhätigkeit.” enz.

( 410 )

Heeft echter deze ongelukkige uitgang niet zoo spoedig
plaats, dan volgt er na eenige weinige aanvallen op den
hevigen vorigen geprikkelden (geirriteerden) toestand,
weldra een tijdperk van uitputting, waarin de ziekte in
eene febris bilioso-nervosa overgaat. De intermissien
maken dan plaats voor remissien, en deze laatste worden
dan steeds meer en meer onduidelijk. De tijpheuse ver-
schijnselen verkrijgen dan de overhand, doch blijven nog
altijd met bilieuse verbonden, en ook hier is meestal,
ofschoon na eenigzins langeren tijd , het einde noodlottig.
De hoofdzakelijke verschijnselen, die zich hier met de bi-
lieuse verbinden, zijn: groote onverschilligheid, stupor
of aanhoudend delirium, de pupil wordt meestal sterk
vernaauwd, het bindvlies vuilrood opgespoten, de
tong bevende en met eene _zwartachtige korst
bedekt, even als het tandvleesch, de lippen en het
slijmvlies van den neus; de buik wordt meteoristisch
opgezet, de ontlastingen worden onwillekeurig, zwart,
stinkend waterachtig, de af- en uitscheiding der urien
veelal belet, de ledematen koud, de meestal ongelijke
pols wordt kleiner en kleiner, er ontstaat peeshuppe-
len, beven, onwillekeurige bewegingen der ledematen enz.

Zeldzaam zijn de gevallen zoo goedaardig en is hun
verloop zoo gelukkig, dat de ziekte van zelve, na
eenige koortsaanvallen en door de natuur uit eigen
beweging gemaakte critische eliminatien een einde neemt.
Alsdan zijn de verschijnselen echter veel minder be-
langrijk en de hevige bepalen zich meer tot een of
twee koortsaanvallen, terwijl na de ontlasting van
stoffen per os et per anum de ziekte weldra een einde
neemt of ten minste begint aftenemen.

Intusschen zij hiermede niet gezegd, dat de ziekte
in een dezer drie vormen alleen en bij uitsluiting
verloopt; zeer vele nuances en wijzigingen worden

CAM)

er in de verschillende bijzondere gevallen van deze
hoofdvormen van verloop waargenomen. Zoo zal het b.v.
wanneer de ziekte slechts eenigzins lang aanhoudt, zelden
missen , of er zullen zich min of meer zenuwachtige (ty-
pbeuse) verschijnselen voordoen, ofschoon daarom de ziekte
het eigenlijk typheuse tijdperk niet bereikt. Alleen heb
ik hiermede willen zeggen, dat, indien er geene ge-
neeskundige hulp tusschenbeiden treedt die de ziekte in
haar verloop stuit, zij naar een dezer drie schemata
eindigt.

Dusdanig, gelijk ik hier boven de ziekteverschijnselen
heb opgesomd, is de ziekte, wanneer zij in hare grootste
hevigheid voorkomt; doch niet altijd worden deze symp-
tomen even hevig waargenomen, noch alle zoo als ik die
hier opgenoemd heb. Echter komen zij bij alle lijders in
meerdere of mindere mate voor, en mogten ook sommige
derzelve ontbreken , dan zijn de andere nog kenmerkend
genoeg, om ons deze ziekte als het ware op den eersten
oogopslag te doen herkennen, waartoe ook vooral de
anamnesis (het verblijven ter plaatse, waar de effluvia
paludosa inwerken) niet weinig bijdraagt.

Zoo ontbreken dikwijls, waar zich de ziekte mim
hevig voordoet, de brakingen, doch alsdan zal men
de lijders toch bijna altijd over misselijkheid hooren
klagen. In enkele gevallen antwoorden ons de lijders,
dat zij geheel geene pijn in de praecordia gevoelen,
doch wanneer men hen dan slechts even op den hart-
kuil drukt, zal het zelden missen, dat de pijn hun
klagten ontperst. Deze pijn in de regio epigastrica is
een symptoma hetwelk nimmer (ten minste mij is
zulks nimmer voorgekomen) ontbreekt, en hetzelve is
dus voor deze ziekte een signum vere pathognomo-
nicum. Dit wil echter niet zeggen, dat het alleen vol-
doende zoude zijn om de ziekte te herkennen, daar

(412 )

deze pijn immers bij eene menigte andere ziekten wordt
waargenomen , doch is het dít in verband met de
overige opgenoemde verschijnselen. Verder kunnen wij
de hoofdpijn, de bilieuse verschijnselen, de opgezet-
heid der hypochondria, de aanwezige koorts en de sla-
peloosheid, zoowel in onderling verband als in verband
met de overige verschijnselen, ook als zoodanig be-
schouwen.

Bij niet alle lijders vertoont het eerste koortsacces
terstond alle verschijnselen in derzelver hevigheid; dik-
wijls wordt een ligtere koortsaanval steeds door eene
hevigere gevolgd, zoodat de lijder eerst na vier of
vijf aanvallen te hebben doorgestaan, de koorts in hare
hevigheid vertoont.

Wanneer de ziekte in genezing overgaat, zien wij
het ligchaam van lieverlede tot zijnen normalen toe-
stand terugkeeren; de remissien worden grooter en
grooter en gaan in intermissien over, terwijl de aan-
vallen in hevigheid afnemen, en de pijn en spanning
in de bovenbuikstreek en de overige bovengenoemde
verschijnselen langzamerhand verdwijnen. De zoo lasti-
ge slapeloosheid gaat in eenen verkwikkenden slaap
over, en de werking van de galafscheidende werktuigen
en in het geheel van de functiones abdominales, gaan
weder tot hunnen normalen toestand terug: veelal blijft
er echter eene opgezetheid in de milt en soms ook
in de lever: bestaan, terwijl het darmkanaal nog zeer
lang in eene prikkelbare zwakte blijft verkeeren, waar-
over wij later zullen spreken.

Vaak ziet men bij het verminderen der koortsaanval-
len een blaasachtig uitslag rondom de lippen (hydroa
febrile) ontstaan; intusschen heb ik hierbij toch niet
altijd vermindering in de verschijnselen waargenomen.

De meer volledige beschrijving van het zenuwachtige

nnen

(413 )

tijdperk ga ik met stilzwijgen voorbij, (1) de ziekte is
dan in een’ waren typhus abdominalis overgegaan, en
verschilt alleen van het aan die ziekte eigene, door-
dien de bilieuse verschijnselen meer in het oog vallende
zijn, dan dit gewoonlijk bij de genoemde ziekte plaats
heeft. Om deze rede zal ik ook straks van de als-
dan intestellen behandeling uiet verder gewagen, daar
deze geheel en al met die behandeling overeenkomt, welke
wij bij typhus abdominalis moeten inslaan, en deze proeve
hierdoor eene te groote uitgebreidheid zoude verkrijgen.
Even als na de moeraskoortsen van de gematigde lucht-
streken, de lijders dikwerf instorten, zoo is dit ook
na de onderhavige koorts, -doch in sterkere en meer al-
gemeene mate het geval. Deze recidieven houden meestal
den geheelen of halven zevendaagschen typus, dat is: zij
komen gewoonlijk op den 7den, Ilden, I4den, 2Isten,
of 28sten dag, hoewel dit geheel geen vaste regel is,
daar zij ook dikwijls op andere dan de genoemde dagen
vallen. Vaak is een geringe misslag in de dieet vol-
doende, de wederinstorting te bewerken; dikwijls komen
zij zonder dat er eenige de minste oorzaak van kan ont-
dekt worden; hoe de ziekte ook moge behandeld zijn,
het zij de koorts schielijk is onderdrukt, of na verloop
van eenige accessen, het zij er eene ruime kwijling op
het gebruik van Mercurius dulcis is gevolgd of niet,
zullen wij bijna altijd wederinstortingen zien plaats heb-
ben. Bij het beschouwen der oorzaken van de onderha-
vige ziekte, heb ik reeds melding gemaakt van het ge-

voelen van Zours , Monat en anderen, die het er voor

(a) Deze beschrijving zal misschien het meeste door de lezers
verlangd worden , daar in dezelve het kriterion ligt, tusschen
deze ziekte en den zoogenaamden Tijphus abdominalis. Red.

O7 *
271

(A14 )

houden , dat deze wederinstortingen steeds zullen plaats
hebben, zoo lang de hijpertrophie der milt wordt waar-
genomen ; ik durf hierin geene beslissing geven; dit is
echter zeker, dat deze opzetting der milt een bijna
standvastig verschijnsel na het ophouden der koorts daar-
stelt ; minder dikwijls worden opzettingen in de lever
waargenomen, doch ook deze zijn niet zeldzaam, ter-
wijl er zich meermalen hijdrops ten gevolge der hijper-
trophie dezer ingewanden openbaart.

Bij deze opzettingen (hijpertrophie) blijft er steeds eene
groote ongeregeldheid in de spijsvertering over, welke
belet dat de lijders hunne krachten herkrijgen en waarbij
zij vermageren en verzwakken. Dikwijls is hierbij eene
geringe exacerbatio vespertina aanwezig, er hebben dik-
wijls dunne waterachtige stoelgangen plaals, de tong
wordt rood, klein en somtijds als atrophisch, het ge-
laat drukt een diep lijden uit, en de huid wordt vuil,
droog , lederachtig en afschilferend. Niet zelden bezwij-
ken de lijders dan ten gevolge dezer naziekten , welke
vooral ontstaan , wanneer zij onder behandeling komen na-
dat de koorts reeds eenigen tijd heeft bestaan en dus in
een later tijdperk van de ziekte

Als hoogstgevaarlijke naziekte is ook de dijsenteria ,
zoo als zij zich soms na deze ziekte voordoet , te beschou-
wen, en is deze dan onder welken vorm ook, vooral
bij de dikwijls plaats hebbende algemeene verzwakking ,
ingetreden , dan kan men het leven der lijders als in het
hoogste gevaar verkeerende beschouwen , ja moet men dik-
wijls daaraan wanhopen.

Zeer merkwaardig was een toestand van zwakte, die
bij vele lijders werd waargenomen , nadatzij als van de
koorts hersteld konden beschouwd worden; dezelve werd
vergezeld door eene eigenaardige en zeer lastige hoofdpijn,
welke vooral aanwezig was, zoodra de lijders in eene zitten-

(415 )

deof opgerigte houding waren ; indien de lijders eene lig-
gende positie hadden, werd dit verschijnsel niet of veel
minder door hen waargenomen; hierbij hadden allen bij
welke zich dit verschijnsel voordeed eene sterk verwijde
pupil, eene zeer drooge huid, kleinen zwakken pols en
groote duizeligheid, insgelijks vooral in de opgerigte
houding, waardoor eene zeer kennelijke phijsiognomie
ontstond , welke zoo kenmerkend was, dat men op
het eerste gezigt dezen toestand daaraan konde erkennen;
andere bijzondere in het oog loopende verschijnselen nam
ik daarbij niet waar.

Uit al het bovenstaande blijkt, dat de lijders na het
doorstaan der ziekte, veelal in eenen langdurigen slepen-
den toestand van zwakte blijven verkeeren ; niet zelden
gebeurde het, dat de lijders in het hospitoal, gelijk men
dit noemt, niet op hun verhaal konden komen, hoewel
zij maanden lang onder geregelde behandeling bleven ; de-
ze toestand was evenwel niet altijd het gevolg der door-
gestane ziekte op zich zelve, maar veelal van den in-
vloed , welke de aanhoudende warmte op deze verzwakte
gestellen uitoefende. Dit bleek b. v. duidelijk , doordien
sommige lijders, die langen tijd vruchteloos in het hospi-
taal voor dezen toestand werden behandeld, door een
kortstondig verblijf in een koeler klimaat (Buitenzorg)
spoedig hunne krachten herkregen.

Voor ik nu tot de beschouwing der prognosis en be-
handeling overga, komt het mij niet ondoelmatig voor,
hier een paar waarnemingen van aan deze koorts lijden-

den tusschen te voegen.
Eerste waarneming.

Peter Ligthart, matroos der 3e klasse aan boord
van het nabij Onrust liggende schip Rotterdam, 23 ja-

(416 )

ren oud, Kotterdammer van geboorte, van een matig
sterk en gezond gestel, werd den 15 Junij 1842 in het
hospitaal opgenomen, waar de volgende verschijnselen bij
hem werden waargenomen.

45 Junij. Hevige hoofdpijn, zoodat hij de oogen aan-
houdend gesloten houdt; bij de opening derzelve worden
de vaten van het bindvlies met veel bloed gevuld, de
pupil zeer verwijd en zich naauwelijks door den indruk
van het licht zamentrekkende waargenomen; het gelaat
niet bijzonder rood, de tong vochtig, aan de randen
zeer rood en op het midden geel beslagen, de smaak bit-
ter , misselijkheid en van tijd tot tijd brakingen , waarbij
echter niets dan een weinig slijm wordt geloosd, de buik
zeer pijnlijk, vooral in den secrobiculus cordis , waar zij
bij de geringste drukking onuitstaanbaar is, de geheele
bovenbuikstreek vooral de miltstreek zeer gezwollen,
sedert een paar dagen geen stoelgang, urien zeer don-
ker gekleurd en bij de lozing een brandend gevoel ver-
wekkende ; de huid vochtig en warm; de pols snel,
klein week; slapeloosheid. (Hirud. off. n° xij ad reg.
epìigastr. — Ol. Ricini une. 1).

46 Junij. Geene hoofdpijn doch groote duizeligheid ,
de oogen minder rood, de pupil natuurlijk, de tong
en smaak als gisteren, de pijn in de bovenbuikstreek
veel verminderd; er hebben vier dunne donker ge-
kleurde galachtige stoelgangen plaats gehad, die bij
de ontlasting eene sterke branding aan deu anus heb-
ben verwekt; de omtrek van den anus rood gekleurd; de
urina minder brandend, de huid vochtig, de pols ver-
sneld, matig gevuld met eene geringe hardheid; de nacht
is slapeloos doorgebragt. (Pulveres ex Mercur. dule. gr.
VI).

Des avonds is er eene vrij sterke koortsverheffing

aanwezig, gedurende welke de lijder iijlt, zeer onrustig

(A17 )

is en zich aanhoudend van het eene einde van het bed
naar het andere werpt, de huid is eenigzins vochtig; hij
zegt nergens pijn te gevoelen en zeer wel te zijn , doch
antwoordt zeer ongeregeld op al wat hem gevraagd wordt.

47 Junij. De lijder is den geheelen nacht zeer onrustig
geweest, en heeft bijna niets geslapen; bij klaagt over
duizeligheid , het hoofd is zeer heet en van tijd tot tijd
voelt hij kloppingen in hetzelve, ofschoon hij zegt geene
hoofdpijn te gevoelen. De oogen glinsteren, de tong aan
de randen rood, in het midden weinig beslagen, de smaak
minder bitter; hij klaagt over droogheid in den mond en
in de keel; bij drukking op de regio hepatis sterke pijn ;
vier half gebonden, zwartachtig-groen gekleurde ont-
lastingen ; de pols weinig versneld, week , weinig gevuld;
de huid droog. (Ol. Rieini une 1).

48 Junij. Er zijn gisteren vier dunne donker gekleur-
de ontlastingen na de toediening van het ol. Ricini ge-
volgd. De koorts is gisteren avond veel heviger geweest
dan den vorigen dag, met aanhoudend ijlen, onrustig-
heid , hoofdpijn , een paar malen galachtige brakingen en
hevige pijn in de bovenbuikstreek. De nacht is weder
zeer onrustig doorgebragt; de huid was een weinig voch-
tiger ; thans (gedurende het nalaten der koorts) is de
hoofdpijn veel verminderd, de buik bij drukking overal
onpijnlijk , de pols zoo als gisteren (Pulveres ex S. Chi-
nij gr. xij en Mere. dulce. gr. VI.

49 Junij. Er is gisteren avond naauwelijks eenige koorts
bespeurd; patient heeft den nacht zeer rustig doorgebragt
gevoelt zich vrij wel, de mond droeg, smaak goed, geen
dorst , eenige eetlust, eene zeer onbeduidende ontlasting
(lter. Pulv. heri praescr.).

20 Junij. Geheel geene koorts; de lijder heeft dezen
nacht veel moeten hoesten , waardoor hij minder goed ge-
slapen heeft; de buik eenigzins opgezet, de huid en pols

(418 )

normaal; aan den omtrek van den mond wordt een blaasachtig
uitslag (Hijdroa) waargenomen. (Sol: ex Mur. Ammon.
dr. 1. c. Tart. Emet. gr. I).

24 Junij. Dezelfde toestand, het hoesten is een wei-
nig verminderd. (Iter solut. heri praescr.).

22 Junij. De lijder gevoelt zich uitgenomen de geringe
hoest zeer wel en zegt goeden eetlust te hebben.

Van 22 Junij tot 5 Julij reconvalescentie zonder op-
merkenswaardige verschijnselen.

5 Julij. Gisteren avond is er van 7 tot 9 uur weder
koorts aanwezig geweest, met hevige pijn in het hoofd,
in de ledematen en vooral ook in den bovenhuik. Thans
wordt er ia het geheel geene koorts bespeurd, de pols
natuurlijk , de tong een weinig beslagen, sedert 3 dagen
geen stoelgang, de huid vochtig. (Pil. ex Mereur dule.
gr. V. en pulv. rad. Rhei. dr. 1).

6 Julij. De koorts is gisteren avondten half negen ure

terug gekeerd en heeft tot één uur aangehouden, doch

was minder hevig dan den vorigen dag. De lijder heeft

ééne kleiachtige zwart gekleurde en zeer ruime ontlasting
gehad. De tong is een weinig gezwollen als bij beginnen-
den speekselvloed; de buik niet opgezet, doch de boven-
buikstreek is nog pijnlijk. Na afloop der koorts heeft de
. lijder gerust geslapen. (Pulveres ex Mercur. dulce. er. VI).

7 Julij. Gisteren middag is er van één tot vier uur een
niet hevige koortsaanval aanwezig geweest; de nacht is
rustig doorgebragt; de lijder zegt zich zeer wel te ge-
voelen, de tong als gisteren; hij klaagt alleen over pijn
op de borst welke met menigvuldigen droogen en kort aan-
houdenden hoest gepaard gaat. (Sol. g. Árab. ec. extr.
Hijosc.). Je

8 Julij. Ten 12 ure gisteren middag is de koorts terug
gekeerd, heeft tot vijf uur aangehouden en was veel ster-
ker dan op den vorigen dag; — de pijn op de-borst en de

hets he nd ed 6

(419 )

hoest als gisteren, de tong vochtig, een weinig gezwollen,
rood met een dun wit beslag, geen dorst, geene hoofd-
pijn, de buik opgezet en pijnlijk, geen stoelgang, de huid
vochtig , de pols weinig versneld. (Empl. vesicator ad tho-
racem. — Pulv. ex Sulph. Chinii. en Mercur dulce. aa.
gr. xij.

9 Julij. Gisteren een zeer hevige koortsaanval van tien
tot vier uur, met groote benaauwdheid, misselijkheid en
hoofdpijn. (Van de voorgeschrevene poeders was toen
nog slechts een derde gedeelte gebruikt). De smaak
thans zeer bitter, de mond weinig door het kwik aange-
daan , het gelaat eenigzins ingevallen met blaauwe kringen
rondom de oogen; de maag -en leverstreek bij de druk-
king zeer pijnlijk ; de buik opgezet met veel rommelingen ;
sedert den 6 Julij geen stoelgang; de pijn in de borst
en de hoest aanmerkelijk verminderd, de pols week en
versneld , de huid vochtig. (Clijsma laxans cum Suiph.
Sodae. - Pulveres ex Sulph. Chiniüi. gr. XVI ec. Mercur
dule. gr. VIII).

40 Juli. Na de aanwending van het lavement zijn er
zeer ruime gebondene zwarte sloelgangen gevolgd. De
koorts is niet terug gekeerd, geringe speekselvloed, de
smaak niet bitter, de buik onpijnliijjk, van tijd tot tijd
hoest de lijder zonder pijn (Sol. gum. Arab. ec. Extr.
graminis. )

J4 Julij. Geene opmerkenswaardige verschijnselen.

42 Juli. Er is weder pijn in de bovenbuikstreek ,
vooral in den hartkuil ontstaan, met misselijkheid en gal-
achtige braking. (Hirud. off. no. VIT. ad serobie. Cord. —
Mixt. Riverii c. aliquot gtt. Laud. lig. Sijd.)

J3 Julij. De lijder gevoelt zich zeer wel doch zwak,
de pijn en misselijkheid zijn geheel verdwenen; zeer ge-
ringe kwijling.

Gedurende de volgende dagen zijn de krachten des lij-

(420 )

ders onder toediening van meer voedende middelen en la-
ter onder het gebruik van een dec. cort. Peruv. f. langza-
merhand toegenomen, zoodat hij den 6 Augustus het
hospitaal genezen konde verlaten.

Tweede waarneming.

Zeldenrust , matroos aan boord van het schip Rotter-
dam, werd den 27 Junij in het hospitaal opgenomen. Hij
was een sterk gebouwd en gezond mensch, 23 jaren oud,
geboortig uit de provincie Groningen.

Sedert drie dagen had hij aanvallen van koorts gehad,
welke hem gedurende den vorigen nacht voor de vierde
maal had overvallen. De beide eerste aanvallen waren
zeer ligt geweest, zoodat hij daardoor niet van de uit-
oefening zijner bezigheden werd afgehouden; de derde
aanval was sterker, en werd door eene hevige hoofd-
pijn vergezeld, welke echter na de aanwending van bloed-
zuigers geweken was. Gedurende den laatsten aanval
(in den nacht 2£ Junij) had hij verscheidene malen gal
gebraakt en 6 of 8 malen brandende ontlastingen gehad ;
nadat de koorts dezen morgen een weinig was verminderd,
keerde zij volgens zijn verhaal dezen morgen ten zeven
ure weder sterker terug; terwijl hij in het hospitaal ge-
bragt wordt, is de koorts nog aanwezig.

27 Junij. Hoofdpijn, welke echter zoo als hij zegt
niet zoo hevig is als vroeger; het voörkomen der pupil
vrij normaal, de tong zeer rood en in het midden wei-
nig beslagen; de smaak zeer bitter, onleschbare dorst,
aanhoudende brakingen, zoodat al wat hij drinkt ter-
stond door de maag weder wordt uitgeworpen, de buik
hard en gespannen, bij de geringste drukking geweldige
pijn in den serobiculus cordis en in de regio iienalis, de
miltstreek bijzonder opgezet; de door den lijder kort na

(421 )

zijne komst in het hospitaal ontlastte drekstoffen zijn
half gebonden en geheel zwart van kleur; de urine don-
kerbruin van kleur zonder branding bij de lozing te ver-
wekken. Hij klaagt zeer over pijn in de ledematen en
over groote vermoeidheid, de huid droog en heet, de
pols weinig versneld en week. (Hirud. off. No. XV; ad
serobic. cordis. Balneum tepidum. Mixt. Riverii).

Des avonds. De pijn in den bovenbuik en de brakin-
gen hebben geheel opgehouden. De lijder zegt veel ver-
ligting in zijnen toestand te bespeuren; de smaak is nog
bitter. Gedurende den loop van den dag vijf ontlastingen ,
gelijk aan die van heden morgen.

28 Junij De nacht is vrij goed en van tijd tot tijd
slapende doorgebragt, de toestand veel verbeterd, de
tong weinig beslagen en vochtig; er blijft nog alleen ge-
voeligheid en opgezetheid, benevens een gevoel van vol-
heid in den bovenbuik. (Ol. Ricinì unc. I).

Des avonds. Na het gebruik van de olie heeft hij eene
zeer groote hoeveelheid gal gebraakt, welke braking nog
steeds van tijd tot tijd aanhoudt; de bovenbuikstreek
veel pijnlijker dan heden morgen , de pols klein en week.
(Mixt. Riverii e. Laud. lig. Sijd. gtt. VI).

29 Junij. De brakingen hebben terstond opgehouden na
het gebruik der Mixt. Riverii; hij heeft den nacht ech-
ter onrustig doorgebragt en klaagt nog steeds aver be-
naauwdheid en pijn in den serobieulus cordis. Dezen
nacht heeft hij drie malen neusbloeding gehad (1); er

eee

(1) Neusbloeding is een zeer zeldzaam verschijnsel, hetwelk,
opmerkenswaardig genoeg, in Indië over het algemeen veel min-
der plaats heeft dan in Holland; ja zelfs vindt men het slechts
hoogst zeldzaam bij herwaarts komende volbloedige jongelingen ,
die in Europa aan periodieke neusbloedingen gewoon waren

7° Jaanc. 3° Arrev. 28.

(422)

is geene hoofdpijn of duizeligheid aanwezig, de tong
rood met een gering geelachtig beslag, de smaak bitter;
eene dunne urien, de pols versneld, week, weinig ge-
vuld, de huid droog met geelachtigen tint (Balneum te-
pidum. Pulv. ex. Mereur. dule. gr. zij ce. S. morphüj gr. 4).

Des avonds. Aanmerkelijke koortsverheffing met hevi-
ge benaauwdheid, sterke pijn en gevoel van volheid in de
praecordia; aanhoudende brakingen , de bovenbuik zeer
opgezet; hij heeft weder twee neusbloedingen gehad,
waarop de hoofdpijn, die hij bij het begin van de koorts-
verheffing gevoelde veel is verminderd, drie dunne ont-
lastingen, de pols klein, versneld, met geringe hard-
heid, de huid droog en heet. (Hirud. off. No. X ad
praecordia , Mixt Riverii e. Laud, lig. Sijd. gtt. VI.

‚30 Junij. De pijn in de bovenbuikstreek is wel ver-
minderd, doch niet geheel verdwenen; de beide hijpo-
chondrien sterk opgezet. Geene hoofdpijn ; dezen nacht
heeft hij nog weder uit den neus gebloed. De tong ge-
zwollen, in het midden met een gering beslag, de randen
en punt rood, de smaak niet bitter, hevige dorst; hij
heeft dezen nacht vijf dunne donker groene ontlastingen
gehad, en gisteren avond nog eene zeer groote hoeveelheid
galachtige stoffen gebraakt; hij zegt dezen nacht eene
ruime huiduitwaseming gehad te hebben; thans is de
huid droog en sterker geel gekleurd dan gisteren; de pols
js weinig versneld, week en matig gevuld. (Pulv. ex
Sulph. Chinii. gr. XVI Mercur dulce. gr. VIII en S. mor-
pbii gr. 4. — Ungt. Neapol. reg. hypochondr. illinitur).

Des avonds. Hevige koortsverheffing met onophoudelijke
brakingen en pijn in de bovenbuikstreek; het hoofd en
de buik brandend heet, de ledematen koud, groote angst
en onrustigheid, zoodat de lijder elk oogenblik van plaats
verandert; de pols klein en zamengetrokken; geene de
minste teekenen van kwijling.

(428 )

d Juli. Na afloop der koorts is de lijder in eenen
verkwikkenden slaap gevallen, hoewel die slechts kort
van duur was. Ofschoon de koortsverheffing gisteren avond
zeer sterk was, is de remissie dezen morgen toch grooter
dan gisteren; patient heeft alleen pijn in den Serobiculus
cordis en bij drukking in de beide hypochondrien. Er is
hevige dorst aanwezig; koude dranken worden terstond
weder uitgebraakt, warme worden binnengehouden ; er
zijn nog drie dunne donkergekleurde ontlastingen geweest;
dezen nacht was er, volgens zijn zeggen , weder een ruim
zweel; en ook thans ís de huid met een gelijkmatig aan-
genaam zweet bedekt; de pols matig versneld en weinig
gevuld. (R.S. Chinii. gr. XXIV Merecur. dule. gr. XII,
Sacch. alb. q. s. m. f. p. div. in p. aeq. no. VIII d. s.
Singul. horis una sumenda. — Ungt. Neapol. singul. biho-

Des avonds. Geene koortsverhefting, geene brakin-
gen of pijn in het lijf, de huid vochtig, de pols niet
versneld; er zijn teekenen van beginnenden speeksel-
vloed, ééne half gebondene ontlasting.

2 Juli. De lijder heeft een’ gerusten nacht gehad; er
is alleen nog eenige gevoeligheid in den buik aanwezig,
en eenigzins meer ontwikkelde speekselvloed; groote
dorst, de huid vochtig, nog geel gekleurd, pols normaal,
geene ontlastingen. (lter: pulveres diei 30 Juni).

3 Juli. Er is een geruste nacht geweest; de lijder
bevindt zich, een matige speekselvloed uitgezonderd zeer
wel.

Om langwijligheid te vermijden, zal ik het gedurende de
volgende dagen aangeteekende weglaten, en alleen vermel-
den, dat de lijder, nadat de speekselvloed weldra vermin-
derd was, langzamerhand in krachten bijkwam. Van den
21 tot den 26 Julij had er eene geringe herhaling der
koorts plaats, zonder dat er bijzondere vermelding ver-

(A24 )

dienende verschijnselen daarmede gepaard. gingen. Den 12
Augustus verliet hij genezen het hospitaal, zijnde er al-
leen eene onbelangrijke opzetting der milt te bespeuren.

Derde waarneming.

H. J. van Scuie, scheerder aan boord van de Meermin,
van eenen matig sterken ligchaamsbouw, 38 jaren oud,
werd tegen den avond van den 23 Augustus 1842 in het
hospitaal gebragt , nadat hij , volgens zijn zeggen, sedert
twee dagen aan koorts geleden had, welke plotseling
met eene hevige en langdurige koude was begonnen en
waarin hij aanhoudend iijlde. Op den tijd toen ik den lijder
voor het eerst zag, waren de volgende verschijnselen aan-
wezig: hevige hoofdpijn en duizeligheid, het gelaat ee-
nigzins rood, de econjunctiva geelachtig gekleurd, de
pupil niet bijzonder verwijd, de tong zeer beslagen met
roode randen en punt, de smaak bitter, hevige dorst,
geene brakingen, misselijkheid , de bovenbuikstreek ge-
zwollen en pijnlijk , vooral in de regio hepatis; sedert een
paar dagen geen stoelgang; de huid een weinig vochtig
met een’ geelachtigen tint. Aan boord zijn hem bloed-
zuigers op den bovenbuik gezet, welke hij zegt dat hem
veel verligling in zijne pijn hebben bezorgd; de pols
weinig versneld en gevuld, met eene geringe hardheid.
(OL. Ricini une. 1).

24 Augustus. Dezen nacht ten half vier ure heeft de

lijder eene zeer hevige koortsverheffing gekregen, waar-
van de konde tot half zeven heeft aangehouden; hij heeft
gedurende al dien tijd geijld, en is nu (ten 7 uur) nog
steeds in delirio; het hoofd brandend heet, de tong voch-
tig doch dik beslagen; hij zegt geen’ bitteren smaak en
ook niet veel dorst te hebben, ofschoon hij in het begin

der koortsverheffing verscheidene malen galachtige stoffen

4;
……t Bs

_

(425 )

gebraakt heeft en veel heeft gedronken; de regio hepa-
tis zeer pijnlijk; hij heeft verscheidene malen dunne en
verschillend gekleurde ontlastingen gehad, met een bran-
dend gevoel aan den anus; de huid geel gekleurd en
brandend heet zonder eenig zweet , de pols meer versneld
doch klein en zamengetrokken , de ademhaling weinig
versneld, de adem zeer heet; de lijder ligt geen oogen-
blik stil, werpt zich van de eene zijde van het bed naar
de andere en antwoordt slechts zelden geregeld op de hem
gedaan wordende vragen. (Pot. acidula, om gedurende de
koortsverbeffing te drinken).

Des avonds. Veertien dunne stoelgangen, gelijk aan
die van heden morgen ; de koorts heeft tot ongeveer drie
uren aangehouden, de lijder is thans geheel bij kennis,
doch klaagt aanhoudend over pijn in de bovenbuikstreek ;
de huid heet, met weinig zweet bedekt, de pols iets
ruimer en minder snel dan heden morgen. (Hirud. off.
no X ad regionem epigastricam-— R. S. Chinii. gr. XVI
Mercur dule. gr. XII S. morphii gr. dim. m. f. p. div. in
p. aeg. no. VIII d. s. sing. horis una sum:).

25 Augustus. De lijder heeft dezen nacht weinig ge-
slapen, is echter ook niet onrustig geweest; hij heeft nog
vier malen stoelgang gehad, doch minder dun; er is
geene koortsverheffing geweest; hij zegt geene hoofdpijn
te gevoelen, de tong als vroeger, de smaak flaauw , hij
heeft dezen nacht vrij ruim gezweet, de geele kleur der
huid is zeer sterk toegenomen en zelfs naar oranje hellen-
de, de huid is vochtig, de pols langzaam, week, regel-
matig ; de buik geheel onpijnlijk. (ter Pulv. heri temp.
vesp. praescr.). |
„Des avonds: De lijder heeft gedurende den loop van
den dag een paar uren zeer gerust geslapen, en is overi-
gens in denzelfden toestand als heden morgen. (Iter
Pulv. ultime praescr.).

(426 )

26 Augustus. Van half elf tot vijf uren des nachts
heeft hij aanhoudend wartaal gesproken, doch overigens
stil gelegen; hierbij was het hoofd zeer heet en de huid
met een ruim zweel bedekt, doch schijnen er naar het
mij medegedeelde, geene verdere ziekteverschijnselen aau-
wezig geweest te zijn , zoodat deze toestand mogelijk aan
de gebruikte Sulph. morphii moest toegeschreven worden.
Op dit oogenblik antwoordt hij regelmatig, hij zegt geene
hoofdpijn doch eene groote duizeligheid te gevoelen, de
pupil is zeer zamengetrokken, de tong rood met een zeer
dun zwartachtig beslag, gelijk in beginnenden speeksel-
vloed wordt waargenomen, de buik niet opgezet en ge-
heel onpijnlijk; er hebben twee slijmerige groenachtig
zwarte ontlastingen plaats gebad. (Pulveres ex Cam-
phorae gr. VIM S. Chinii. gr. zij et Mercur dule. gr. VI.
Emplastr. vesicator. nuchae applicetur).

Des avonds. Geene hoofdpijn, weinig duizeligheid,
de pupil nog vernaauwd , geene koorts.

21 Augustus. De nacht is gerust en slapende doorge-
bragt; de lijder voelt zich , eene geringe zwelling ia den
mond uitgenomen, vrij wel. De pupil nog altijd zamen-
getrokken , doch iets minder dan gisteren morgen. (Emuls.
Camph. eum. Inf. rad. Valer:).

28 Augustus. Dezelfde toestand, de pupil iets meer
verwijd, de kwijling sterker, de geele kleur der huid
begint merkbaar aftenemen. (Iter. Emulsio. — Collut. oris
emolliens).

29 Augustus. De pupil op de gewone grootte; er is
een matige speekselvloed; de lijder is als reconvalescent
te beschouwen. — Voor zijn niet lang daarna gevolgd ver-
trek uit «het hospitaal, had er geene wederinstorting
plaats.

(427 )

Prognosis.

„Reeds hebben wij gezien, dat de ziekte aan zich zelve
overgelaten zijnde (de ligtere gevallen uitgezonderd), mees-
tal een noodlottig uiteinde neemt, en dus kunnen wij bij
eenigzins hevige verschijnselen in geval er geene genees-
kundige hulp aanwezig is, geene andere dan eene ongus-
slige voorzegging maken.

De Prognosis moet dus verschillen.

lo. Maar den tijd, waarop de lijder onder behande-
ling komt ; en dit is wel het voornaamste criterium waar-
naar zich de prognosis regelt. Komt de lijder bij tijds
onder behandeling, dan is er bij eene gepaste medicatie
alle hoop op zijn herstel te voeden; zijn er echter reeds
hevige aanvallen voorafgegaan, en komt de lijder niet meer
bij tijds in het hospitaal om de koorts tegen den volgen-
den aanval te kunnen breken,-of is de koorts reeds in
het zenuwachtige (typheuse of tweede) tijdperk overge-
gaan, in het welk het zoo moeijelijk is, de reeds door de
hevigheid der ziekte zoo zeer afgenomene krachten in
stand te doen blijven, dan is er geene andere dan eene
hoogst ongunstige voorspelling te maken.

2o. Naar de hevigheid der verschijnselen en de
constitutio van den lijder; het spreekt wel van zelf,
dat de prognosis ongunstiger moet zijn, naar mate de reac-
tie zich heviger voordoet. Is de lijder nu van eene ster-
ke constitutio, en uitgesproken sanguinisch of cholerisch
temperament, hoedanigen wij er velen bij de pas in Jn-
dië aankomende schepelingen waarnemen, dan is de rcac-
tie ook des te heviger en de voorspelling te ongunstiger.
Heeft de lijder daarentegen een verzwakt ligchaam, of
de aan bovengezegde lijnregt overstaande ligchaamsgesteld-
heid, dan kan hij de hevigheid der ziekte moeijelijker
doorstaan, de ziekte gaat in dit geval gemakkelijk in

( 428 )

het nerveuse tijdperk over, en dan is de voorzegging
weder van dien kant noodlottig te noemen.

3o. Hieruit volgt dan ook, dat de prognosis verschilt
naar den landaard; bij den Javaan bij wien op elken
prikkel eene zoo veel geringere reactie volgt, zal zich
dus de koorts ook niet in die mate ontwikkelen als bij
den Europeaan; en de lange jaren in deze gewesten ver-
toefd hebbende Europeaan, wiens ligchaamsgestel dat van
den inboorling der tropische gewesten vaak zoo nabij
komt, zal dug ook veel minder van de hevigheid der
ziekte hebben te vreezen, dan de pas in deze gewesten
aangekomên vreemdeling.

Ao. Moeten vroeger doorgestane ziekten, welke or-
ganische veranderingen der hier voornamelijk aangedane
deelen (hijpochondria) hebben achtergelaten, welke wij
in deze luchtstreken zoo menigvuldig waarnemen, natuur-
lijk eene ongunstigere voorspelling doen maken; daargela-
ten de uitwerkselen, welke de verschillende verschijnse-
len der ziekte (het aanhoudende braken als anderzins)
op deze organische gebreken moeten uitoefenen.

Derhalve zal men, alles gelijk gesteld zijnde, de beste
prognosis kunnen stellen bij die lijders, welke, van eenen
matig sterken en overigens gezonden ligchaamshouw, reeds
eenigen tijd in de tropische gewesten hebben doörgebragt;
wanneer bij deze, hetzij door de natuurkrachten zelve,
of door de ingestelde geneeswijze de remissien in inter-
missien overgaan , de koortsaanvallen en de hen vergezel-
lende verschijnselen in hevigheid afnemen, of wel de koorts
geheel wordt gebroken, iN

Nog mag niet onopgemerkt blijven, dat de togt (het
traject) welken de lijders moeten doen, voor zij in he;
hospitaal komen, eenen niet onbelangrijken invloed op de
te maken voorzegging heeft. Vooral is dit van belang bij
de schepelingen, die toch gelijk ik vroeger zeide het

(429 )

meest van de koorts te lijden hebben. Met is onbetwist-
baar zeker, dat de zuivere lucht, welke zij in het hos-
pitaal te Weltevreden boven die van de reede, of van
het eiland Onrust inademen, eenen grooten, ja bijna on-
misbaren invloed op de ziekte heeft ; want gelukt het ook,
de ziekte op laatstgenoemde plaatsen door eene gepaste be-
handeling te overwinnen, dan zullen er toch bij eene
ziekte, tot welker pathognomonische eigenschappen de re-
cidieven als het ware behooren , deze laatste al zeer spoe-
dig en hevig ontstaan, indien de lijders op deze plaatsen
aan de voortdurende werking der ziektemakende oorzaken
blijven blootgesteld. Doch het is van den anderen kant
even waar, dat, hoewel de overtogt naar het hospitaal
minder nadeel moge hebben, de overvaart, meestal bij
reeds brandende zonnehitte ondernomen, eenen zeer na-
deeligeu, invloed op de hevigheid hunner ziekte heb-
ben moet.
J. DENGELBRONNER.

(Yervolg hierna).

28*

GENEESKUNDIGE TOPOGRAPHIE

VAN

SAMARANG. d

Samarang, de hoofdplaats der Residentie Samarang
en der 2° groote milit. afdeeling van Java, ligt aan het
noorder strand van dit eiland, op 6o 57’ Z., breedte en
110o 28° 0. lengte van Greenwich, 61 palen van Bata-
via, in eene vlakte, die zich van het Oosten naar het
Westen uitstrekt, verder dan het oog reikt, naar het
Zuiden echter op weinige palen afstands door tamelijk stijl
oprijzende heuvels, welke meer in de verte in de hooge Sa-
latiga’sche en Kadoe’sche bergen overgaan, begrensd
wordt. Noordelijk van Samarang breidt zich de zee
in eene vele mijlen breede baai uit.

De grond waarop Samarang gebouwd is, bestaat uit
zware, vruchtbare klei,— zonder twijfel het product
der aanslibbingen, welke nog jaarlijks door de van het
gebergte komende rivieren toenemen, en het stranden de
modderbanken hoe langer hoe meer zich in zee doen

(1) Deze Topographie is oorspronkelijk een officieel rapport,
door den schrijver in der tijd aan den Chef van de Geneeskundige

dienst ingediend.

1
:
K

(431 )

uitstrekken. Door hel boren van 2 Artesische putten is ge-
bleken , dat zich deze kleilaag omtrent 72 N. Ellen in
de diepte uitstrekt, waarop zandgrond met schelpen
volgt. Deze geaardheid van den grond vertoont zich bij-
na gelijkmatig van de geheele vlakte van Samarang, tot
aan den voet der zuidelijke heuvels. Deze daarentegen
bestaan uit eene steen -en rotsachtige kern, met eene
duane laag humus bedekt , waarop een kort en hard gras ,
en hieren daar eenige heesters en klein geboomte groeijen,
zoo dat deze heuvels een vrij kaal voorkomen hebben,
wat slechts op weinig punten door eenige koffijtuinen af-
gebroken wordt. Grauwacke met tufsteen en harde, roo-
de kleiaarde maken de voornaamste bestanddeelen dezer
heuvels uit. Het verder afgelegen hooge gebergte, voor-
namelijk de breede berg van Oenarang , die zich p. m.
5,000 voeten boven de oppervlakte der zee verheft, is
tot op den top met zwaar hout begroeid. Nog meer in het
verschiet en alleen bij helder weder zigtbaar, rijzen nog
hoogere , maar wederom kale bergen, met schilderachti-
ge , stijle toppen op.

Een vrolijker tooneel biedt de vruchtbare en welbe-
bouwde vlakte aan, welke Samarang omgeeft. Van de
naaste heuvels gezien, ligt Samarang in een bosch van
kokos - en andere vruchtboomen nagenoeg verborgen.
Naar het Oosten en Westen breiden zich onafzienbare
rijstvelden uit, waarvan de eentoonigheid door de vele
in groepen van boomen verscholene dessa’s verminderd
wordt. Deze rijstvelden strekken zich bijna op alle pun-
ten tot digt aan zee uit.

De vlakte van Samarang is rijkelijk van water voor-
zien: onderscheidene kleine rivieren besproeijen dezelve,
en leveren het water voor een net van kleine kanalen
en waterleidingen, waarmede de omstreken bedekt

zijn.

(432 )

Door Samarang zelf loopt een eenigzins aanmerkelijke ri-
vier kali Samarang , ook Ngarang genoemd,en van het
Oenarangsche gebergte afkomstig. Deze rivier, hoewel vol-
strekt niet tot de groote rivieren behoorende, en op haar
breedste gedeelte niet meer dan 40 voeten metende, is zelfs
in den droogsten tijd van het jaar altijd op een’ af-
stand van eenige palen van zee met kleine praauwen be-
vaarbaar. In den regentijd daarentegen treedt dezelve
dikwerf buiten hare oevers en overstroomt de omstreken.
Het rijzen en dalen van het water door eb en vloed, wordy
tot op eenige palen van de monding waargenomen, en
bedraagt in de stad zelve 2 par. voet. In vloedtijd is
het water tot omtrent 1 paal van zee brak, hooger
echter zoet, doch zeldzaam geheel helder.

De strandmoerassen, dit strijdperk tusschen land en zee,
tusschen zoet en zout water, breiden zich in eene lange
maar smalle lijn noordelijk van Samarang uit, doch wor-
den jaarlijks meer en meer door de vooruitgaande rijst-
kultuur verdrongen , meer dan dezelve door nieuwe aan-
slibbing winnen. Deze moerassen zijn in de nabijheid der
stad gedeeltelijk ingedijkt, om tot vijvers voor zeevisch
te dienen, en worden van kanalen doorsneden, die het
afloopen van het water bevorderen. De meer van zee
verwijderde moerassen zijn met heesters en waterplanten
weelderig begroeid, de digt aan zee gelegene echter be-
staan alleen uit slijk en modder. Gedurende den vloed
staan dezelve grootendeels onder water.

Vloed of hoog water vindt te Samarang slechts een-
maal in 24 uren plaats, en de rijzing bedraagt slechts ee-
nige voeten, zelfs bij springvloeden weinig meer. Aan
een bepaald uur houdt zich dit getij niet, veeleer schijnt
een dagelijksche achteruitgang in hetzelve plaats te grij-
pen, zoodat men op alle uren hoog en laag water opge-
merkt heeft.

(433 )
Klimaat.

Het klimaat van Samarang wordt zelfs op Java onder
de warme geteld, en is daarbij meer vochtig dan droog.
De thermometer staat gewoonlijk eenige graden hooger
dan te Batavia, en de meeste personen, die van
andere plaatsen hier aankomen, vinden de warmte
drukkender, meer afmattend, hoewel in den barometer-
stand geen verschil met de overige strandplaatsen be-
slaat, en de afwisseling tusschen land- en zeewind
zoo geregeld is, als elders langs de kust.

De vochtigheid geeft zich zelfs in den droogen tijd
van het jaar daardoor te kennen, dat de vloeren en
ondermuren der huizen, die niet met bijzondere zorg
gebouwd zijn, nimmer geheel droog worden. Buitendien
is de vlakte van Samarang in de drooge mousson
’s morgens en ’s avonds meestal in mist en nevels ge-
buld, en de gezigteinder zelfs over dag zeldzaam ge-
heel vrij.

Desniettegenstaande wordt het klimaat van Samarang
niet als voor de gezondheid nadeelig, Samarang
veeleer als de gezondste der 3 hoofdplaatsen van Java
beschouwd.

Deze algemeene luchtgesteldheid en derzelver invloed op
de gezondheid, ondergaan evenwel in de verschillende
jaargetijden aanmerkelijke veranderingen.

Men onderscheidt te Samarang even als meest overal
tusschen de keerkringen, eigenlijk slechts twee tijden
van het jaar, een’ droogen en een’ regenachtigen, ook
oost- en westmousson genoemd, wegens de in: dezen
tijd heerschende winden. De regenmousson valt hier
nagenoeg met den winter in Zuropa, de drooge
mousson met den zomer zamen.

„Januarij en Februari zijn de eigenlijke west-

(434 )

mousson maanden. Min of meer aanhoudende regens
vooral ’s namiddags en ’s nachts, en nu en dan eenige
uren aanhoudende zware stortregens kenmerken dezen
tijd. Hoewel het somtijds, voornameiiijjk in Februari
dagen achter een bijna zonder ophouden regent, komen
toch ook, vooral in Januarij geheel regenvrije, ja,
schoone en heldere dagen voor, en men kan er bui-
tendien bijna op rekenen, ’s voormiddags tot tegen 10
of 12 uren van regens verschoond te blijven. De da-
gelijksche regens schijnen, wat het uur aangaat, waar-
op dezelve beginnen, eenen zekeren ecijclus in acht
te nemen. Gedurende eenigen tijd komen dezelve ge-

3
regeld

s namiddags op, slechts alle dagen een weinig
vroeger: eensklaps houdt dit op, en de regens be-
ginnen eerst in den nacht, ook wederom hoe langer
hoe vroeger. In hoever de maan hierop invloed heeft,
is niet door bepaalde waarnemingen bewezen, maar het is
bekend genoeg, dat men de zwaarste regens tijdens
de nieuwe maan te wachten heeft.

Door de vele regens zijn de rivieren altijd hoog,
en derzelver water is troebel door daarmede gemengde
roode kleiaarde. Na zware regens in het gebergte
treden dezelve buiten hare oevers en overstroomen de
omstreken, somtijds slechts voor eenige uren, somtijds
echter ook dagen achtereen, en laten na het afloopen
van het water aanmerkelijke aanslibbingen van roode
kleiaarde achter. De grond is altijd week, de rijst-
velden staan aanhoudend onder water, een weelderige
plantengroei is het gevolg daarvan, en de natuur
prijkt met een frisch en levendig groen. 1 shit AR

De wind waait aanhoudend en met eene zekere
kracht uit het westen, ’s daags meer noordelijk, ’s
nachts meer zuidelijk, nu en dan met stormvlagen,
die , vooral in Februarij, dagen lang onafgebroken voort-

Ee ee 4 DEE

(435 )

duren, eene zware branding langs de kust doen ont--
staan en de zee tegen de rivieren opjagen, waardoor
een hooge waterstand, doch zonder bijkomende regens
geene overstroomingen veroorzaakt worden. Hoewel
deze stormen nu em dan eenige boomen uit den grond
rukken of breken, zijn orkanen hier groote zeldzagm-
heden.

De vochtigheid der lucht in de regenmousson is
zeer aanmerkelijk. Men voelt dit niet alleen op het
ligchaam en aan de kleederen, die spoedig een’
muffen reuk verkrijgen, maar men ziet het ook aan
het uitslaan der vloersteenen in de huizen en der
muren, —aan den schimmel, die vooral het ledergoed,
weinige uren na het afvegen, reeds wederom bedekt, —
aan het loslaten van gelijmd houtwerk, het smelten
van het zout in de zoutvaatjes, het vloeijen van het
schrijfpapier enz., zoodat eene aanhoudende zorg ver-
eischt wordt, om goederen, die geene vochtigheid kunnen
velen , voor bederf te bewaren.

Loodra het niet regent, is de dampkring echter hel-
derder en doorschijnender dan in de drooge mousson,
waardoor men in den regentijd het verre gebergte,
wat in den droogen tijd gewoonlijk niet zigtbaar is,
duidelijk onderscheidt.

De lucht is frisch en verkwikkend, de hitte in het
algemeen minder drukkend, en slechts op sommige
regenvrije dagen en bij windstilte meer voelbaar. Het
verschil der temperatuur tusschen dag en nacht is
minder aanmerkelijk , dan in de drooge mousson . (1).

De stand van den thermometer gedurende den re-

(1) De electrische spanning der lucht schijnt gering te zijn; men
neemt slechts zeldzaam onweêr met bliksem en donder waar.

(436 )

gentijd, blijkt het beste uit het volgende algemeen over-

zigt:

’s ochtends ’s middags ’s avonds
hoogste stand 80° F. 95e F. 85° F.
gewone 78» 86° ’ 82e
laagste 75° 84e 80

De hoogste stand komt voor, op de zeldzame regen-
vrije windstille dagen, de laagste, wanneer het eenige
dagen achtereen regent.

In den barometerstand hebben weinige veranderingen
plaats. Dezelve houdt zich, zelfs bij stormachtig we-
der , tusschen 29 en 30 Eng. duim.

Hoewel de dagen langer zijn, dan in de goede
mousson (de langste heeft 12 uren en 22 minuten) is
het zonlicht minder sterk, uithoofde van den meestal
bewolkten hemel.

De meeste menschen houden de regenmousson voor
den aangenaamsten tijd van ’t jaar. De minder druk-
kende hitte, de meer zuivere lucht, die men in-
ademt, de meerdere veerkracht, die men in het lig-
chaam bespeurt, het vrolijke gezigt, wat de herle-
vende plantengroei oplevert, — doen het geringe ongemak
der meerdere regens en der vochtigheid vergeten, te
meer, omdat de dagelijksche regens zoo geregeld op-
komen, dat men nagenoeg de regenvrije uren vooraf
berekenen kan.

Buiten twijfel is de regentijd de gezondste van het ge-
heele jaar. Niet alleen wordt de ontwikkeling van mias-
mata door de nagenoeg dagelijks vernieuwde groote massa’s
van water, welke de rijstvelden en moerassen bedekken ,
tegengegaan; maar de lucht wordt bovendien door de
aanhoudende regens en zware winden gezuiverd. De min-
der spoedige en minder aanmerkelijke afwisselingen der
warmtegraden, vooral tusschen dag en nacht, geven

(437 )

minder aanleiding tot het vatten van koude, een der
voornaamste oorzaken van alle hier heerschende ziekten. —
De huid zelve, is gloor de geringe transpiratio minder
daartoe gedisponeerd. De ondervinding bewijst, dat de
zeer aanmerkelijke en aanhoudende vochtigheid van den
dampkring, geenen bijzonder nadeeligen invloed op de ge-
zondheid heeft. Wel is waar, dat menschen, die zich
aanhoudend aan de regens moeten blootstellen, zonder
zich bij tijds te kunnen verschoonen en het ligchaam ver-
warmen, ligt door koortsen en buikloopen aangelast wor-
den ; — maar slechts zeer weinige menschen verkeeren in
deze omstandigheden. In alle gevallen levert de regentijd
gewoonlijk de minste en de goedaardigste ziekten aan het
hospitaal.

Met de tweede helft van Maart, meer bepaaldelijk echter
in Ápril verminderen de regens aanmerkelijk, en komen meer
in onweêrsbuijen met bliksem en donder op, die gewoonlijk
slechts eenig uren aanhouden. Ook de winden zijn minder
hevig ‚ maar des te meer veranderlijk, toonen neiging om
naar het oosten omteloopen, en brengen des te min-
der regen aan, hoe meer dit plaats vindt; de maand Mei
is om deze rede met uitzondering van eenige jaren, wei-
nig regenachtig; daarentegen bedekken gemeenlijk zware
nevels de vlakte van Samarang , vooral het zeestrand ,
zoodra de zon ondergaat.

Veranderlijkheid van weêr en wind , maar niet van tem-
peratuur, karakteriseert dezen overgangstijd in de drooge
mousson, die overigens even, aangenaam en even gezond
als de regentijd is. De zon, hoewel meest nabij ons zenith,
schijnt niet zoo spoedig de miasma’s uit den door en
door voechtigen en nog dikwerf op nieuw onder water
gezet wordenden grond te kunnen ontwikkelen, als dezelve
door de winden en donderbuijen weder onschadelijk
worden gemaakt; althans heerschen gewoonlijk in deze

7° JaArc. 53° Arrev. 29,

(438 )

voorjaarskentering minder en minder kwaadaardige ziek-
ten, dan later in het jaar. |

De drooge of Oost-mousson, die zich in Junij of uiter-
lijk in Julij vestigt , en zonder aanmerkelijke veranderin-
gen tot in September aanhoudt, kenmerkt zich door alge-
meene droogte, oostelijke winden , eene gestadige hitte
over dag en zeer koele nachten. |

Hoewel ook gedurende den droogsten tijd gewoonlijk om
de 14 dagen of 3 weken een ligte regen, zeer zeld-
zaam een aanmerkelijke onweêrsbui invalt, is men in som-
mige jaren ook wel 6 weken en langer van regen versto-
ken gebleven, en veelal zijn de regens zoo gering, dat
zij naauwelijks het stof van de boomen afspoelen.

De meestal geheel wolkenvrije hemel is zonder glans,
onzuiver blaauw, de lucht, als door stof ‚ minder door-
schijnend, zoo dat men de nabijliggende bergen naauwelijks,
de verder afliggende geheel niet onderscheiden kan. Des-
niettegenstaande is het zonlicht sterk , onaangenaam voor
de oogen , vooral van 9 uren voormiddags tot omstreeks
A uren namiddags, gedurende welken tijd de lucht tot op
eene hoogte van 6 à 10 voeten boven den grond, door de
oprijzende hitte in eene flikkerende, schitterende beweging
verkeert.

De dagen, ofschoon korter dan in den regentijd, van
12 uren tot II uren en 33 minuten , zijn, vooralbij
windstilte, ondragelijk heet; de nachten daarentegen vooral
in Julij en Augustus en bij lichte maan vooral zoo koel,
dat de thermometer in 24 uren somtijds 20 graden verschil
toont.

De stand van den thermometer in de drooge mousson is:

’s ochtends ’s middags ’s avonds
hoogste 81° 950 860
gewone PEAT 88° 84°
laagste 70° 85° 80°

(439 )

De barometer houdt zich met geringe veranderingen tus-
schen 29 en 30 Eng. duimen, doch meer nabij 30 dan in
den regentijd.

Een hevige, heete, uitdroogende zeewind waait gewoon-
lijk van ’s morgens 10 uren tot 5 uren in den namiddag
zonder ophouden, en het fijne stof, dat dezelve mede-
voert, dringt tot in het binnenste der huizen door, zelfs
door de kleederen tot op de huid , waar het jeukte ver-
oorzaakt, en bedekt de daken der huizen, en het loof
der boomen. Op dezen wind volgt meestal eene stilte
van 1 à 2 uren, waarop een zachte, zoele Z. O0. land-
wind doorkomt, die meestal den geheelen nacht aan-
houdt, met zonopgang aanwakkert, en allengskens of
na eene korte stilte, wederom in den N. 0. zeewind
overgaat.

De zon gaat in de goede mousson zeldzaam helder on-
der , omdat de horizon tot op eene hoogte van 20 à 30
graden nevelachtig betrokken is. Na zonondergang be-
gint zich een flaauw weêrlicht in tusschenpozingen langs
den geheelen gezigteinder te vertoonen, hetwelk meestal
den geheelen nacht aanhoudt

De grond droogt in de oostmousson hoe langer hoe meer
uit, berst, en wordt, waar hij aan de zon bloot staat ,
zoo heet, dat men zelfs eenige uren na zonondergang
eene onaangename hitte door de schoenzolen heen bespeurt.
Over dag is voor den voetganger de hitte, die van den
grond terugkaatst, bijna niet minder lastig, dan die der
zon, waartegen hij zich door het zonnescherm tracht te
beveiligen. Het groen der planten vermindert van dag
tot dag; gras en loof nemen eene geelachtige kleur aan ,
enkele boomen zien als afgestorven uit, en geheele zoden-
pleinen, die niet bewaterd worden, gelijken meer op zand-
perken , waarop naauwelijks een weinig dor gras, maar
des te meer stof te vinden is. Een enkele regenbui is

(440 )

evenwel voldoende, om in 24 uren wederom eene groene
schemering er op te doen ontstaan.

De rivieren worden laag, eenige geheel droog. De moe-
rassen langs het strand staan alleen met vloedtijd onder
water , en geven , zoodra dit niet het geval is , eene zeer
merkbare moeraslucht op, die echter ’s daags door de
hevige zeewinden uit een gewaaid wordt, en ’s avonds met
den landwind naar zee weg drijft.

Alle goederen die voor uitdroogen vatbaar zijn, vooral
het leêrgoed en de houtwerken lijden, krimpen en bersten.

Het behoeft naauwelijks te worden aangestipt, waarom
de drooge mousson minder aangenaam is: de drukkende
hitte der dagen , het lastige stof, de hevige, uitdroogende
winden , de kwijnende plantengroei , worden door het tot
verveling toe aanhoudend schoon weder niet opgewogen.

Meer dan de reeds opgenoemde jaargetijden, levert de
drooge mousson oorzaken tot het ontstaan van ziekten op.
De groote hitte ’s daags veroorzaakt eene aanhoudende
bovenmatige uitwaseming, en maakt de huid vatbaarder
voor koude, waartoe de hevige winden , de togt in de
huizen , de koele, heldere nachten, zoo verleidelijk om ze
in ’t vrije door te brengen, maar al te veel gelegenheid
geven. Het felle zonlicht en het stof veroorzaken oog-
ziekte. Van insolatie evenwel of toevallen, enkel door de
zware hitte voortgebragt, hoort men te Samarang zelden.
Ook de invloed de moeras-miasmen wordt alleen in der-
zelver onmiddelijke nabijheid bespeurd,

Met verlangen ziet men op het einde van den droogen
tijd de sterke regens te gemoet, welke gewoonlijk de
maand October aanbrengt, en die meestal met onweêr, uit
het oosten opkomende, verbonden zijn. Menigvuldiger en
aanhoudender zijn deze buijen in November , welke maand
in enkele jaren zoo regenachtig is, dat de westmousson
schijnt te willen beginnen. Veelal echter is de maand De-

ka An
oe

(AM )

cember daaropvolgende wederom meer droog, zelfs zoo-
danig. dat het veldgewas , door de voorafgegane regens
aan het groeijen gebragt, er door lijden. In ’t algemeen
is het weer gedurende deze kentering-maanden zeer ver-
anderlijk, en men kan geen’ dag staat op hetzelve maken.
Men mag echter de regens meestal ’s namiddags en ’sa-
vonds en tegen de nieuwe maan verwachten. Ook de
winden zijn veranderlijk in sterkte en rigting; de hevige
zeewinden worden niet meer dagelijks bespeurd, komen
meer in vlagen op, en hoe langer hoe meer uit het wes-
ten, in welke streek zij zich in December eindelijk vast
zetten.

Hoewel de hitte van den dag door de het zenith nabij-
staande zon veel drukkender is, dan in den droogen tijd,
en zelfs de nachten niet koel zijn, schijnt door de regens
de geheele natuur te herleven, alle planten beginnen uit
te botten, velden en boomen tooijen zich op nieuw met
groen. Wel is waar , doen de eerste regens vele uitwase-
mingen uit den uitgedroogden grond oprijzen , die , wan-
neer de regens niet spoedig eenigzins aanmerkelijk en van
langeren duur worden, voor de gezondheid nadeelig zijn ;
gelukkigerwijze echter vindt dit te Samarang gewoonlijk
plaats, zoo dat zelfs de moerassen bij tijds genoegzaam
onder water staan, om in het ontwikkelen van miasmata
te worden belemmerd; zoo dat de najaarskentering wel
eenige meerdere en kwaadaardigere ziekten oplevert, doch
niet in die mate als verschillende andere strandplaatsen.

De altijddurende zomer, de vruchtbaarheid van den
grond, die door den overvloed van water en de jaarlijksche
aanslibbingen steeds onderhouden wordt, veroorloven
hier aan den mensch zonder veel moeite te oogsten , het-
geen de natuur buiten de keerkringen slechts als belooning
van zwaren arbeid aanbiedt. De zorgen voor veld- en
tuinbouw, kleeding en huisvesting komen hier in geene

(A42)

vergelijking met hetgeen in de gematigde luchtstreken ver-
eischt wordt.

De rijstbouw, hier bijna uitsluitend op sawa’s (velden
die onder water kunnen gezet worden) plaats hebbende ,
is de geliefkoosdste bezigheid van den Javaan. Van eigen-
lijke moestuinen maakt men weinig werk , behalve voor de
weinige groenten, welke de Europeanen gebruiken; de groote
hoeveelheden van peul- en bladgroenten, die de inlandsche
bevolking verteert, groeit bijna zonder eenige kultuur,
veelal geheel in ’t wild. Ook voor boomkweekerij, althans
veredeling der vruchtsoorten, doet men geene moeite. (I).

De veeteelt wordt mede voor het grootste gedeelte aan
de zorg der natuur alleen overgelaten; zelfs de voor
den Javaan zoo onmisbare buffel, die hier in menigte
aangetroffen wordt, mag zich niet op meer beroemen.
Rundvee wordt in mindere hoeveelheid, maar met even
weinig zorg onderhouden; ook aan schapen en geiten
is geen gebrek; varkens echter vindt men in minder
groote hoeveelheid dan op andere plaatsen, waar vele
Chinezen wonen, die zich hier te lande alleen met deze
dieren bemoeijen.

Behalve eenige wilde varkens leveren de omstreken van
Samarang geen wild op, nog minder verscheurende of
andere gevaarlijke dieren. Zeldzaam verdwaalt thans nog
een tijger in de nabijheid der stad. Vergiftige slangen
vooral kleine soorten worden, even als scorpioenen en
duizendpooten , wel aangetroffen, doch hoort men zeld-
zaam , dat iemand door dezelve word verwond.

(1) De Flora van Samarang en Batavia komen zoo
overeen , dat eene uitwijding daaromtrent, na hetgeen door den
Heer Bleeker in dit Archief vermeld is, geheel overtollig
zoude wezen. Omtrent de voedselmiddelen zal bovendien later
nog meer gezegd worden

(443)
De Hoofdplaats Samarang

is zoo digt aan zee gebouwd, als het de geaardheid van
den grond eenigzins toeliet en naauwelijks eenige voeten
boven de oppervlakte der zee verheven, zoo dat eb en
vloed in de rivier voor de stad merkbaar zijn.

Samarang bestaat uit onderscheidene, onderling wezen-
lijk verschillende deelen. De eigenlijke stad Samarang
met de als hare voorsteden aantemerken Bodjongsche
weg en het Zeestrand , door de christelijke bevolking
bewoond , — het Chineesche, Moorsche en Maleische
kamp, en de Javaansche kampongs.

De eigenlijke stad Samarang, het middelpunt van het
geheel, ligt aan den regter oever der reeds gemelde ri-
vier, en heeft veel van een klein landstadje in Zuropa.
Drie of vierhonderd huizen, waaronder weinig aanzienlij-
ke; maar des te meer zeer kleine, in 16 of 18 straten
en stegen digt aan elkander gebouwd, maken een aantal
kleine, enge wijken uit, te zamen eene oppervlakte
van p. m. 3000 vierkante roeden beslaande. De muren
en grachten, welke overigens deze plaats omsloten, zijn
sedert jaren gesloopt en gedempt, en Samarang is thans
eene geheel opene stad.

De straten zijn van 18 tot 30 voeten breed, met stee-
nen en zand vast geplaveid , meest alle aan eenen kant
van eene vrij diepe riool voorzien , tot afleiding van het
water, wat de regens, putten, keukens en stallen ople-
veren; welke afleiding evenwel, wegens de geringe hel-
ling der straten, zeer onvolmaakt geschiedt, zoo dat dik-
werf stilstand dezer vochten en een zeer onaangename reuk
daardoor ontstaat.

De straten zelve zijn vrij regtliijjnig en doorsnijden el-
kander in regte hoeken, maar zijn daardoor ook tog-
tig. De terugkaatsing der zonnestralen van de lange rijen

(Alk)

witgeschilderde huizen en den meestal geheel onbescha-
duwden grond, is voor de oogen onaangenaam en vermeer-
dert de hitte: de drukke passage in dezelve veroorzaakt
bij goed weêr veel stof, en bij regens terstond morsig-
heid. De groote postweg van Batavia naar Sourabaija
loopt bijna regt van het westen naar het oosten, midden
door de stad, en maakt de voornaamste straat uit.

Een vierkant plein van c. ec. 100 passen lang en 60
breed, de paradeplaats genoemd, en nagenoeg midden
in de stad gelegen, is de eenige vrije plaats, die men
er vindt,

Niet minder karakteristisch voor dit gedeelte der stad
zijn de huizen zelve. Hoezeer door het grootste gedeelte
der Europesche bevolking en door vele aanzienlijke per-
sonen bewoond, vindt men hier naauwelijks een dier,
volgens nieuwere beginselen, doelmatiger voor dit klimaat
gebouwde huizen, waaraan Batavia overvloed heeft.
Een huis, vlak aan de straat gelegen, achter het-
zelve een klein erf, omgeven van bediendenwoningen ;,
keuken, stallen en de muren der belendende huizen ;—
ziedaar de woning, zelfs van een’ welgezeten stad-
bewoner.

De woonhuizen zelve bestaan meestal uit een beneden-
en bovenhuis; bij kleine ontbreekt het laatste of wordt
door zoldervertrekken vergoed. Van de breede of
smalle stoep, treedt men bij eenigzins aanzienlijke huizen
eene gaanderij binnen, die meestal de breedte van het
huis inneemt, door een’ gang naar de achtergaanderij
voert, en waarin eenige zijkamers uitkomen, De kleine-
re huizen zijn zoo smal, dat deze voorgaanderij zich als
een kamertje van 10 à 12 voeten vierkant vertoont.

De hoogte verschilt mede van 10 tot 15 voeten, naar
mate de huizen groot of klein zijn. De vloeren bestaan

uit roode , meestal slecht gebakken vloersteenen , die

(445)

alleen bij welgezetenen met rottangmatten bedekt worden.
Waar dit niet geschiedt, kan men echter terstond de in het
oogvallende vochtigheid des gronds opmerken , zelfs in die
wijken, die nimmer onder water komen te staan. Deze
vochtigheid vertoont zich nog meer aan de muren, die
ter hoogte van eenige voeten een nat, somtijds groen-
achtig voorkomen hebben, en waarvan de kalk ligt af-
valt. Een, voor daaraan niet gewonen, zeer in het oog
vallende mufie kelderreuk , wordt zelfs in den droogsten
lijd van ’t jaar, voornamelijk in de kleine huizen , vooral
in wijken, welke in den regentijd anders ouder water
staan, bespeurd. Hoewel men niet aan gebrek van ven-
sters en deuren voor het luchten der huizen klagen mag;
neemt het hier nog algemeen in zwang zijnde stelsel van
schuiframen, een groot gedeelte der goede bedoeling weg.
Daarbij. komt nog de gewoonte, vooral in de kleine
huizen aangenomen, om ten minste eenmaal ’s weeks de
vloer met het ziltige putwater schoon te spoelen, waar-
door men de vochtigheid des gronds telkens nieuw voedsel
geeft.
De bovenhuizen, meest op dezelfde wijze verdeeld als
de benedenhuizen, en de zolder vertrekken zijn daarente-
gen hoog, ’s daags warmer dan de benedenhuizen , maar
des te koeler ’s nachts, en vooral om deze rede meest
als slaapvertrekken ingebruik.

De latrines bevinden zich gewoonlijk in den versten hoek
van het klein achtererf, en beslaan slechts in diepe groe-
ven zonder afloop, en zijn in de kleinere woningen, door
derzelver reuk, een groot ongerief. Hetzelfde moet aange-
merkt worden van zekere kleine riolen, die door onder-
scheidene erven heen loopen, om in de straatriolen inte-
monden, en die nu en dan eene bijna ondrageliijjke pis-
lucht opgeven.

Ook de paardenstallen , die overigens in de kleinere hui-

29 *

(446)

zen niet gevonden worden, staan op de bekrompene
erven veelal zoo digt bij het woonhuis, dat de stallucht
hinderlijk wordt.

Geen huis in de stad is zonder put, maar derzelver wa-
ter is doorgaans ziltig, onbruikbaar om te worden gedron-
ken , en alleen in den regentijd tot koken bruikbaar. Ve-
le dezer putten, die van 16 tot 20 voet diepte hebben,
droogen in zeer drooge jaren nagenoeg geheel uit.

De meeste huizen zijn oud en worden, hoewel van
buiten door de zorg der politie zindelijk uitziende, van
binnen slecht onderhouden. Slechts eenige eigenaars van
huizen hebben moeite gedaan, deze ouderwetsche woningen
zoo veel mogelijk te moderniseren , vooral door grootere ,
geheel opene vensters te plaatsen en de kamers te ver-
grooten, door muren weg te breken.

Vooral in de oude huizen, vindt men niet zelden vele
wandluizen , die in de reten der vloerplanken nestelen ; —
ook scorpioenen en duizendpooten houden zich in de
kleine , kelderachtige huizen op. Minder gevaarlijk , maar
lastig zijn mede de kleine stinkmuizen, die men zelfs in
de beste huizen aantreft, en de menigte van groote rat-
ten, die in de bijgebouwen en riolen huisvesten. Daaren-
tegen zijn de huizen in de stad vrij van eene andere
huisplaag , de alles vernielende witte mieren.

Niet alleen wordt door dien steedschen aanleg van
Samarang de luchtigheid der woningen aanmerkelijk be-
lemmerd , maar het west- en noordelijke gedeelte der stad
lijdt bovendien in den regentijd door de menigvuldige o-
verstroomingen. Het slijkerige water staat dan niet alleen
uren en dagen lang in de straten, maar zelfs op de erven
der huizen dezer gedeelten vande stad, ja dringt bij hoogeren
waterstand in de vertrekken en kamers zelve. Het is meer
dan eenmaal gebeurd , dat de bewoners ’s morgens hunne
bedden verlatende , in het water stapten. Die hunne hui-

(AMT)

zen door ophooging der drempels van het water trachten
te vrijwaren , hebben bij zeer hoog water wel eens moeten
zien , dat hetzelve door de drukking van buiten van on-
der den vloer hee n naar binnen drong en als gefiltreerd
helder water te vo orschijn kwam. Dit vond voornamelijk
in vele huizen plaats, gedurende de bijzonder zward re-
genmousson van 1844 , toen het water eene sedert jaren
niet bekende hoogte bereikte, en slechts een klein ge-
deelte der stad versc hoonde. In de drooge mousson daar-
entegen, is voor de noordzijde der stad, die niet door
geboomte beschadawd wordt, de met volle kracht er op
aankomende onaangename zeewind een groot ongerief, wat
de bewoners , niettegenstaande de zware hitte , noodzaakt
vensters en deuren gesloten te houden.

Stond de stad Samarang als ongezond bekend, men
zoude dit, naar de opgegevene omstandigheden, als zeer na-
tuurlijk, ja noodzakelijk verklaren. De stad Samarang
echter is in het het algemeen niet ongezond, en men
moet zich inderdaad verwonderen , dat in de vele klei-
ne , bekrompene, vochtige huisjes van eenige buurten
niet meer ziekten voorkomen. De ondervindingen, welke
men hier, omtrent de nadeelen van het bewonen der stad,
maakt, zijn op verre na niet zoo treurig als te Batavia:
men gaat om deze rede ook zeer langzaam en meer uit
weelde er toe over, om zich meer binnen ’slands huizen te
laten bouwen, hetgeen te Batavia op eene zoo uitge
strekte schaal geschiedt.

Minder mag men zich beroemen op de gezondheid der
kleine , noordelijk van de stad gelegen voorstad, aan
welke men den naam van Zeestrand gegeven beeft.

Een aantal huizen, geheel vrij op ruime erven , die
meest als klappertuinen aangelegd zijn, staande, en het
terrein tusschen den regteroever der rivier en eenen naar
het Zeestrand uitloopenden rijweg innemende, draagt dezen

(448 )

naam. Aan straten is hier niet te denken, slechts twee
wegen worden met wagens bereden, de overige zijn voet
paden tusschen de erven heen en naar de huizen leidende.
Slooten met stilstaand , brak water ; poelen en kleine
moerassen bevinden zich tusschen deze erven, die waar-
schijnlijk vroeger moerassen waren. Het moerassig met
kreupelhout begroeid Zeestrand zelf, begint onmiddelijk
achter deze wijk, welke in het algemeen een armoedig ,
halfverlaten voorkomen heeft. |

De huizen, welke hier staan, zijn grootendeels volgens
dezelfde beginselen gebouwd als in de stad; vele, hoe
vrij ook in tuinen gelegen , hebben een met muren afge-
sloten erf achter heb woonhuis , dat gewoonlijk nog voch-
tiger is, dan in de stad, en alleen door deszelfs aan alle
kanten vrijen stand eenig voordeel geniet.

Ongeloofelijke zwermen van muskieten, welke uit de
omliggende moerassen oprijzen , maken het iemand die
daaraan niet gewoon is, bijna onmogelijk ’savonds de
vrije lucht te scheppen, — de moeraslucht spreidt zich ’s
ochtends en ‘savonds in mist en nevel over deze wijk
uit, en wordt niet door de zeewinden verdreven, die,
ofschoon minder ongezond , door hunne hevigheid en aan-
houdendheid ook nadeelig zijn. Aan overstroomingen is
hetzelve in den regentijd mede in hoogen graad blootgesteld.

De mindere gezondheid dezer voorstad is hier algemeen
erkend; vooral behooren de tusschenpozende koortsen hier
te huis. Hoewel men eenige nieuw gebouwde huizen ont-.
moet , heeft men reeds sedert lang begonnen die streek te
verlaten, en van de fraaije tuinen en huizen, die in
vroegere tijden door nog in leven zijnde menschen daar
gezien en bewoond werden, vindt men geen spoor meer.
Eenige oudgasten en op de plaats geboren personen maken
het voornaamste gedeelte der bewoners uit.

Als het aangenaamste en gezondste gedeelte van Sama-

(449)

rang mag de zoogenaamde Bodjongsche weg worden be-
schouwd, Een bijna 2 palen lange, 40 a 50 voeten
breede, met zware kanarieboomen beplante laan, loopt
naar den linker oever der rivier, van welken hier eene
breede brug naar de stad voert, in eene zuidelijke rig-
ting landwaarts tot aan het paleisachtig gebouw, hetwelk
de resident van Samarang bewoont. Een aantal moderne,
meer in nieuw Oost-Indischen smaak gebouwde, nog meer
echter, slechts eenigzins volgens deze beginselen veranderde
oude huizen ‚ meest alle van fraaije omgeven, afwisselende
met wel in orde gehoudene inlandsche kampongs, versieren
beide zijden van dezen weg, en maken eene als het ware
geheel uit buitenverblijven bestaande voorstad uit.

De huizen zijn hier op eene ruimere schaal gebouwd dan
in de stad, de galerijen en vertrekken grooter, en ver-
mits geene belendende huizen het aanleggen van vensters
naar alle kanten belemmeren, waarvan ruim gebruik
wordt gemaakt, luchtiger, drooger , vooral die welke
hooger uit den grond gebouwd zijn, wat meest het ge-
val is. Buitengalerijen of overdekte stoepen houden de
zon van de binnenvertrekken af. De bijgebouwen , voor-
al stallen en keukens liggen verwijderd van het woonhuis 5
van stinkende riolen of latrines valt geheel niets op te
merken. Vrucht- en andere boomen beschermen de huizen
in den droogen tijd voor de felle zeewinden; goed onder-
houdene dijken de meeste door Europeanen bewoonde er-
ven in den regentijd voor overstroomingen, waaraan de
niet omdijkte, vooral echter de Inlandsche kampongs,
ook in dit gedeelte van Samarang, zeer blootgesteld zijn ,
meer zelfs dan de stad, hoewel de Bodjongsche weg
de rivier naar boven toe volet, en derzelver oever hier
veel dieper, maar het rivierbed smaller is, dan nabij
de stad.

Fraaije huizen en tuinen worden overigens te Samarang

(450 )

nog slechts weinig aangetroffen; geheel nieuw gebouwde
huizen behooren nog tot de zeldzaamheden, en men ver-
genoegt zich in ’t algemeen, met de oude huizen, zoo goed
het gaan wil, te veraangenamen en doelmatiger interigten.

Omtrent de hier bestaande openbare gebouwen en inrig-
tingen , betrekking hebbende op de gezondheid der inge-
zetenen , zal later het noodige worden medegedeeld.

Het Chineesche Kamp maakt een geregeld stadgedeelte,
of liever de zuidelijke voorstad van Samarang uit. Ben
groot aantal kleine , vooral smalle maar diep inloopende ,
donkere, smerige, bekrompene en bedompte huizen, van
gebakken steenen en met pannen gedekt, en zoo digt
mogelijk aan elkander gebouwd, vormen eenige wijdere en
een aantal zeer naauwe straten en stegen, die door de ge-
deeltelijk tot op de straat toe uitstaande koopwaren en de
zware bevolking, veelal met moeite te passeren zijn. Slechts
eenige woningen van rijke Chinezen en van hunne opper-
hoofden, hebben een beter, zindelijker voorkomen, ruimere
vertrekken en binnenerven.

Het Chineesche Hamp staat in den regentijd zoo dik-
werf onder water, als eenig ander stadgedeelte , en het slijke-
rige water dringt tot binnen de huizen door: desniettegen-
staande en in weerwil van de sterke bevolking, die de kleine
huisjes opvult, en verre van zindelijk bewoont, hoort men
ook hier, zelfs in den ongezondsten tijd van het jaar niet
van buitengewoon vele ziekte- of sterfgevallen spreken,
zelfs niet, dat nu en dan eene der hier te huis behoorende
ziekten bijzonder heerschte, wat te Batavia nagenoeg alle
jaren het geval is. Welligt draagt de verwijdering van het
zeestrand en de afwezigheid van moerassen in de om-
streken veel daartoe bij.

‚Van minder beteekenis is het Kamp, door Mooren en
Maleijers bewoond. Een honderdtal kleine , lage, armoe-

dig uitziende huisjes van gebakken steenen en met pannen

ad

2 ENANN

(A51 )

gedekt, vormen langs eene kromme straat eene kleine
wijk, die zich op den linker oever der Samarangsche
rivier , nagenoeg van het punt af, waar de eigenlijke
stad Samarang op den regter oever eindigt, tot aan het
zeestrand uitstrekt. Het deelt rijkelijk in de overstroo-
mingen en andere ongerieven, welke bij de beschrijving
der voorstad Zeestrand reeds opgegeven geworden zijn,
welke voorstad dan ook. slechts door de rivier van dit
kamp afgescheiden is. Vermits de huizen in dit kamp aan
elkander sluiten, en noch voor luchtigheid noch voor zinde-
lijkheid veel zorg gedragen wordt, behoort deze wijk tot
de minst gezonde van Samarang. De geringe hier wo-
nende bevolking, doet dit evenwel minder in het oog val-
len.

De Kampongs der Javanen eindelijk, die tot de hoofd-
plaats zelve behooren, liggen rondom en tusschen de an-
dere stadsdeelen verstrooid. 20 à 60 inlandsehe huizen ,
meest van bamboe, minder van planken, zeldzaam van
steen, met atap of pannen gedekt , maken eenen Kampong
uit. Deze huizen , of veelal liever hutten , hebben de
bloote aarde tot huisvloer, die zelfs. gewoonlijk slechts
eenige duimen boven den beganen weg verheven is, zijn
overigens door de vele reten, welke de bamboezen. of
planken wanden openlaten zeer luchtig, en, vooral ’s
nachts, koel. Meest in regte lijnen naast elkander staande,
vormen de huizen der kampongs ook min of meer gere-
gelde straten , die , zoo lang het weder droog is, een vrij
zindelijk voorkomen hebben, bij regenweder echter zeer
morsig zijn. Gewoonlijk vindt men kokos- en andere
vruchtboomen in deze kampongs, zoo dat eenige van de-
zelve in tuinen schijnen te liggen, wat anders meer het
karakteristische der dessa's of inlandsche dorpen is, die
meer verwijderd van de hoofdplaats liggen en niet tot
dezelve gerekend worden. |

(452)

De Inlandsche Regent van Samarang alleen bewoont
een meer aanzienlijk huis, wat echter mede op Inlandsche
manier gebouwd, koel maar somber, en met gewone kam-
pongshuizen omringd is. Voor deze woning echter en
in zeker opzigt tot dezelve behoorende, bestaat het
grootste plein van Samarang , de aloen aloen van den
Regent, ook passeerbaan ( pasebaän ) genoemd , een groot
en geheel open grasperk van eenige honderde vierkante
roeden, wat aan den linker oever der rivier, regt van
de stad Samarang gelegen, veel tot de luchtigheid van
dezelve bijdraagt.

Alle kampongs, misschien niet een enkele, zelfs die van
den Regent niet uitgezonderd, staan in elke regenmousson
een dozijn malen onder water, omdat geene zorg hoe-
genaamd gedragen wordt, dezelve door dijken te bescher-
men , en men ontmoet in dezen tijd, vooral op den
Bodjongschen weg, niet zeldzaam geheel drooge erven
van Europeanen naast geheel geïnundeerde kampongs. In
het algemeen deelen dezelve in de ongerieven en de ge-
zondheid of ongezondheid der reeds beschreven stadsdee-
len, naast welke zij liggen, doch hebben door hunne
luchtige , van binnen ruime huizen altijd iets voor-
uit boven de kleine steenen huizen der overige natiën, wel-
ke juist in de minst gezonde wijken het meest aangetrof-
fen worden. Wilden de Javanen het voorbeeld van de
naburige eilanders volgen , en hunne huizen 6 en meer
voeten boven den grond op stijlen bouwen, zoo zouden
dezelven nog veel gezonder wezen. Doch ook thans kan
men niet over de ongezondheid der Inlandsche kampongs
klagen.

De reede van Samarang is geheel open en aan alle
zeewinden blootgesteld, daardoor welligt niet de aange-
naamste en veiligste ankerplaats, maar ook veel minder
ongezond dan andere meer beschermde reeden van Ja-

(453 )

va. Een ver in zee uitloopende modderbauk en ondiep
water noodzaken de schepen ver van wal af te ankeren,
waardoor de nadeelige invloed der miasma’s. welke de
_ landwinden ’s nachts van de strandmoerassen naar zee
voeren gedeeltelijk weg genomen wordt. Evenwel in het
ook te Samarang de reede , die de meeste en gevaarlijkste
lijders aan tijpheuse en kwaadaardige intermitterende koort-
sen oplevert, vooral van die nieuwelingen onder de zee-
lieden, die nog niet door langdurig varen tegen alle
klimaten gehard, ’s nachts op een onbedekt dek eene
koele slaapplaats zoeken.

Bevolking.

Samarang en deszelfs omstreken zijn zeer sterk be-
volkt. Het gewoel van menschen, dat men van den
vroegen ochtend tot in den nacht op alle openbare wegen
ontmoet, valt aan een ieder in het oog, die Samarang
voor de eerste maal bezoekt.

Dat de groote massa der bevolking uit Javanen bestaat,
behoeft slechts te worden aangestipt, doch blijkt nog
duidelijker uit de officiele opgaven, volgens welke de
bevolking van Samarang (het distriet Serondol er bij
gerekend), in 1842, bestond uit:

Javanen . . . . 56,410

Chiriezen See 010
Christenen se. © 2409
Polijnesiers. . . . 1,541
MooPek: nr 358
STAVOREN Ie or2

Militare 5 peer: 1,200

68,700
Alle deze natien , sedert eeuwen met elkander verkee-
rende, hebben zich tot op een’ zekeren trap onderling

2° Jaarc. 39° Arrev. 30.

(454)

vermengd, zoo dat men gemakkelijk op eene reeks van indivi-
du’s, den overgang der verschillende volkstammen in elkan-
der aantoonen kan, vooral onder de Christenen en Chinezen ;
want, hoezeer het uitsluitend Javaansche vrouwen zijn,
waardoor deze vermenging plaats vindt, worden derzelver
afstammelingen zeldzaam onder de Javaansche bevolking
ingelijfd, en in den regel onder de natie hunner vaders
opgenomen. Voor het overige onderscheiden zich de Eu-
ropeanen , Chinezen en Javanen in hun voorkomen, le-
venswijze , zeden en gebruiken in het oog vallend genoeg
van elkander, en hebben, na een zoo lang en naauw onder-
ling verkeer, slechts weinig van elkander overgenomen.

Er laat zich om deze rede weinig algemeens omtrent
de levenswijze en de daaruit voortkomende voor- en na-
deelen voor de gezondheid zeggen ; slechts mag als het
meest karakteristieke daarvan worden aangemerkt; eene
buitengewone regelmatigheid en eentoonigheid der levens-
wijze, die door geen jaargetijde wezenlijk veranderd
wordt. Dezelve dient voor elke natie afzonderlijk te
worden geschetst.

Men merkt onder de bevolking van Samarang noch
drukkende armoede, noch grooten rijkdom op; doch is
een vrij algemeen verbreide welstand niet te ontkennen. Ö
De massa der bevolking is goed gekleed en schijnt geen
gebrek te lijden. Wel ontmoet men nu en dan bedelende
Javanen , doch slechts in gering getal, en nooit bede-
laars van andere natien. Door de zachtheid van het
klimaat zijn de zorgen voor huishouding en kleeding
zelfs voor de armsten gering. De armste Javaan heeft
ligt een bamboezen hutje, of vindt bij gebrek zelfs hiervan»
hier of daar een afdak, om voor regen er onder te schui- |
len of er onder te slapen, want den dag brengt hij
onder den vrijen hemel door. De kleeding, die hier
alleen dient om het ligchaam te bedekken, niet om het-

(455)

zelve tegen het klimaat te beschermen , is voor menigen
armen koelie naauwelijks eenigestuivers waard. Voor 10 of
15 centen kan een man hier eenen dag leven , en die zelfs
dit niet bezit, vindt door de echt Oostersche milddadig-
heid der Javanen ligt, hetgeen hij volstrekt noodig heeft.
Aan den anderen kant ziet men echter ook bij geene der
hier wonende natien weelde ten toon gespreid; hoewel
onder Europeanen en Chinezen eenige wezenlijk rijke
familien gevonden worden.

Christelijke bevolking.

Indien de Christenbevolking al niet in getal de eerste plaats
inneemt , is dit toch in alle andere opzigten het geval,
en haar politisch en moreel overwigt wordt gereedelijk er-
kend. — Doch bestaat in de laagste klassen dezer bevol-
king , eene soort van overgang tot den Javaan, welke
aan dezen morelen invloed eenigzins nadeel doet.

Men is te Samarang, even als op andere plaatsen van
Nederlandsch Indië, gewoon, de benaming van Christe-
nen en Europeanen nagenoeg als gelijkbeduidend te ge-
bruiken, omdat alle Europeanen, met zeer weinig uit-
zonderingen , Christenen zijn, en alle Christenen Euro-
peanen of afstammelingen van dezen; want bekeerde
Mahomedanen of Chinezen komen bijna niet voor.

De meeste der te Samarang levende werkelijke Eu-
ropeanen zijn Nederlanders, doch vindt men ook Duit-
schers , Engelschen, Franschen en eenige Deenen, terwijl
ook eenige Armeniers hier woonachtig zijn.

De hier te lande geboren afstammelingen der Europea-
nen zijn zeer verschillend van aard, en doorloopen , van
den geheel van Europeesche ouders afstammenden kreool
af, alle trappen van kleurlingschap , zoodat de laatste
trap, van den Javaan bijna niet meer te onderscheiden is.

( 456 )

De echte Europeaan, behoudt hier evenwel niet ligt
zijn Europeesch voorkomen; meest alle worden bleek >
bruin of geel van kleur; hetzelfde vindt plaats met
hunne hier geboren kinderen. — Hoezeer: zij echter ook
van kleur veranderen, hoezeer zij ook een zoogenaamd
Oost-Indisch voorkomen aannemen , blijft zelfs in de kleur,
vooral echter in de gelaatstrekken en den ligchaams-
bouw iets bestaan, wat het zuiver Europeesch bloed
meestal zeer kennelijk maakt. — De minste bijmenging
van Javaansch of Chineesch bloed verraadt zich, door
vele generatien heen, door eene min of meer in het oog
vallende gelijkenis der gelaalstrekken, op de Javaansche
en Chinesche, en eene zekere kleur, die hoe flaauw ook,
lang kenbaar blijft. — Gewoonlijk hebben deze kleurlin-
gen buitendien ook het fijnere, welgevormde ligchaam
der Javanen.

De kinderen der Europeanen groeijen in het gelijk-
matig warme klimaat van Samarang voorspoedig op,
en zijn van dezen kant aan minder nadeelen blootgesteld ,
dan zelfs in Europa. Om deze rede worden de jonge
kinderen ook niet meerder gekleed dan noodig is, om
dezelve, niet geheel nakend te vertoonen, en men laat
dezelve zoodra zij eenige weken oud zijn, zoo veel mo-
gelijk, vooral in de ochtend- en namiddag - uren de vrije
lucht genieten. — Hoewel de Europeesche moeders nog
al er toe overgaan, hunne kinderen aan minnen te ge-
ven, zijn deze zonder veel moeite en goed onder de Ja-
vaansche vrouwen te vinden, zoodat men zelden tot
eene kunstmatige voeding der zuigelingen behoeft over
te gaan. — In het oog vallend is de meestal voordeelige

ligehamelijke ontwikkeling der kinderen, welke door Ja-

vaansche minnen gevoed worden, doch wil men in eenige
gevallen ook opgemerkt hebben, dat deze kinderen minder
vlug van geest werden; (wat ik zelf echter betwijfel)

ra aant te an nd dend

PET rr Ten

(457)

Veeleer mag men als een ongerief van de Javaansche
minnen vrezen , besmetting der kinderen met huidziekten,
waarom men dezelve nimmer naauwkeurig genoeg onder-
zoeken kan; ook hebben zij veelal de slechte «gewoonte ,
allerhande snoeperijen aan de kinderen te geven. —
Voor het overige zijn de Javaansche vrouwen, door hun
meest zeer gezond ligchaamsgestel en hunne goedaardi-
ge inborst, voor minnen zeer geschikt. — Reeds in de
eerste maanden geeft men aan de kinderen pappea van
beschuit , arrowroot, sago, zelfs van rijst te eten ; doch
speent men dezelve niet ligt binnen het jaar; niet zelden
veel later. —Zoodra de kinderen kunnen zitten, laat
men dezelve, zoo veel mogelijk, op den grond op mat-
ten gebruik van hunne leden maken, spartelen en rol-
len ; doch kan men niet zeggen, dat de kinderen hier
vroeger leeren loopen dan in Europa, welligt ook ge-
deeltelijk, omdat zij gewoonlijk van bedienden omringd
zijn, en door dezelve te veel geholpen worden. In ’t
algemeen worden de kinderen, in de eerste jaren, hier
veel aan de huisbedienden overgelaten, en door dezelve
vooral tot snoepen verleid. Met het 6de jaar zend men
de kinderen op school, waar dezelve van 8 uren ’s voor-
middags tot 4 uren na den middag blijven, en de uren
van uitspanning afgerekend, op de schoolbanken zitten.
Dit heeft gewoonlijk eenigen invloed op de ontwikkeling
des ligchaams, die in de eerste jaren zeer voordeelig
was; en men vindt onder de schoolkinderen velen die er
door lijden, hoewel hunne geestkrachten inderdaad niet
al te zeer ingespannen worden. Europeanen, welke de
middelen er toe bezitten, zenden overigens hunne kinde-
ren, vooral de jongens, op hun 9de of 10de jaar naar
Europa.

De kinderen, welke in Zndië blijven, verlaten in den re-
gel met hun l4de of 15de jaar de. scholen; denken aan

(458 )

geene verdere beschaving van den geest, maar kiezen een
beroep, zoodat zij meestal voor hunne mondigheid hun
brood winnen en zelfstandig leven. |

De Europeanen te Samarang zijn van beroep meest
ambtenaren , militairen of kooplieden en winkeliers Be-
halve eenige kleedermakers, horologiemakers en slagers
vindt men onder dezelve geene ambachtslieden. Eenigen
laten meubels en rijtuigen onder hun toezigt maken,
zonder zelve iets van deze ambachten te verstaan, velen
kiezen nu eens het eene dan weder een ander beroep.
Groote koopmans kantoren bestaan hier naauwelijks; ook
geene groote winkels, maar uergens op Java vindt men
welligt zoo vele door Christenen gehouden kleine winkel-
tjes, kraampjes en taphuizen. Vele kleurlingen vooral
verdienen hun brood met de pen, of als opzieners in
pakhuizen en magazijnen. Dagloonerswerk verrigt hier
geen Christen , hoe arm hij ook moge wezen.

De levenswijze der Europeanen of Christenen is in
de verschillende klassen zeer verschillend: die der hooge
klassen is zoo veel mogelijk Europeesch; die der mindere
helt meer naar de levenswijze der Inlanders over.

Onder de hoogere klasse der Europeanen worden de
oud Oost-Indische zeden, gebruiken en misbruiken hoe
langer hoe meer door eene naar het klimaat gewijzigde
„Europesche levenswijze verdrongen. Eene groote regel-
matigheid , ja eentoonigheid, matigheid karakteriseren de
levenswijze der voornaamste klassen te Samarang.

De meeste menschen staan ’sochtends met den dag, om-
streeks 6 uren op en brengen de eerste uren in hunne
familie door. De verdere dag, van 8 of 9 tot 2 of 4 uren
“toe in den namiddag, is aan de beroepsbezigheden toe-
gewijd en wordt bij de meesten alleen door een ontbijt
tusschen 9 en 12 uren afgebroken. Na afgelocpen werk-

zaamheden volgt eene middagrust van 15 uur. Omstreeks

(459 )

6 uren ’s namiddags eene wandeling of een toertje in het
rijtuig , en even voor of na deze het middagmaal. De
avonden zijn aan den gezelligen omgang toegewijd. Eenige
familien gebruiken tusschen 9 en 11 uren nog een sou-
per, voor het naar bed gaan; vooral degenen, welker
bezigheden hun veroorloven, op oud Oost-Indische wijze
hun middagmaal omstreeks een uur te nemen.

Men leeft hier in ’t algemeen veel eenvoudiger dan te
Batavia. De oud Indische weelde is ook hier uit de mo-
de, de nieuwe nog maar in het opkomen. Met smaak
gemeubileerde huizen, fraaije equipagien, op een’ grooten
voet levende familien, ziet men hier naauwelijks. Hoe-
wel bijna alle familien rijtuigen bezitten , maakt men er
minder gebruik van, gaat zelfs over dag, met of zon-
der zonnescherm, veel te voet uit, wat men te Bata-
via van fatsoenlijke personen bijna niet ziet.

Ook in de kleeding is men hier nog minder weelderig. Hoe-
wel ook hier het dragen van bonte, lakensche kleederen,
naar den laatsten smaak vervaardigd, toeneemt, en zich
zelfs eenige ingeregene, stijf gekleede dandij’s vertoonen,
houdt zich een groot gedeelte, zelfs der hoogere klas-
sen, nog aan de oud Oost-Indische witte katoenen kleeder-
dragt, en haalt den lakenschen rok slechts bij bijzondere
gelegenheden uit de kast. Minder eenvoudig zijn de dames.
Hoewel men nog eenige met de oud Oost-Indische saija
en kabaija ziet, maken de meeste zelfs op gewone da-
gen, wanneer zij uitgaan, veel werk van het toilet,
waarin zij de Parijsche modejournalen volgen. Des te
eenvoudiger zijn zij te huis. Velen blijven den geheelen
dag zonder corset, in wijde witte katoenen kleederen, eenigen
zelfs der voornamere, tot 11 uren voormiddags , in den
Inlandschen sarong en kabaija. Algemeen is onder de da-
mes het gebruik van de, eigenlijk tot het Oost-Indische
toilet behoorende, bedak , wat als droog poeder, of met

( 460 )

water of rozenwater aangemengd , dient, om vooral het
gelaat, maar ook het overig ligchaam voor een zeker
glimmend vetachtig voorkomen te vrijwaren, wat het
gevolg der verhitting is. Dit poeder of smeersel wordt
vooral bij ket toilet, maar ook buiten dien gebruikt,
zoodra men zich verhit gevoelt , en zelfs dames , welke
nog niet lang uit Zuropa aangekomen zijn, huldigen
deze gewoonte, ten bewijze, dat dezelve van hare be-
doeling voldoet.

Al hetgeen men onder lijf- of waschgoed begrijpt, wordt
hier uit witte katoenen stoffen vervaardigd; linnen wordt
nimmer er toe gebezigd ; voornamelijk, omdat het, door de
uitwaseming vochtig geworden zijnde, een onaangenaam
gevoel van koude verwekt. Eenige Europeanen houden
de meestal uit Zuropa medegebragte gewoonte vol, fle-
nel op het bloote lijf te dragen; bij de vele gelegenheden
in welke men zich hier bevindt, om sterk te transpire-

ren, inderdaad eene goede voorzorg voor personen (die
eenmaal er aan gewoon zijn), om geene koude te vatten.

Men begrijpt ook te Samarang onder de Europeanen,

dat zindelijkheid in een heet klimaat, een eerste vereisch-

te tot bewaring der gezondheid is, en maakt veel ge-
bruik van koude baden, in kuipen, en als stortbaden ,
vooral s’ochtends of voormiddags. In alle ‘huizen is hier-
toe gelegenheid. Het lijfgoed een of twee malen in 24
uren te wisselen, is eene behoefte . en het niette doen;
wordt niet voor fatsoenlijk gehouden. Minder gegoeden
verkleeden zich ten minste 1 maal ’s daags, om het
lijfgoed te laten droogen, voor het nog eenmaal aan
te trekken.

Hoewel men gewoonlijk ruime en luchtige vertrekken
tot slaapkamer kiest en veelal met opene vensters, op
stijf met boomwol gevulde matrassen slaapt, is de warm”

te ’snachts te groot om spreijen of dekens te gebruiken ;

(461 )

daarentegen draagt men ’snachts eene bijzondere klee-
ding, bestaande uit eene wijde katoenen slaapbroek , bij
eenigen ook wel uit een’ sarong, en eene wijde, insgelijks
katoenen kabaija. Ledikanten met gordijnen, zijn we-
gens de vele muskieten eene voorname behoefte en zon-
der gordijnen te slapen, is een bewijs van groote armoede.
Het eigenaardigste echter van het bed is de bantal goe-
ling, een lang, rond, stijf met boomwol gevuld kussen,
hetwelk door den slapende tusschen de beenen genomen
en met eenen arm omvat wordt, en inderdaad zooveel tot
eene koele en gemakkelijke ligging bijdraagt, dat het
van alle standen en natien en van beide kunne, als eene
gewoonte aangenomen wordt.

Aangaande de vneding volgt men te Samarang, de in
Nederlandsch Indië meest overal aangenomen levenswijze:

„Koffij of Thee met een boterham is de algemeene och-
tendkost. der Europeesche bevolking; slechts de minste
klassen eten reeds ’s ochtends rijst, even als de Inlan-
ders.

Het eigenlijk ontbijt, tusschen 9 en 12 uren genoten »
is het meest karakteristische maal van Zndië, en bestaat
uit rijst op Javaansche wijze gekookt , met kerrie, sam-
bal, atjars, groenten op Indische wijze met Spaansche
peper in water gekookt, gebakken visch, sesatee, fricadel-
len , gebraden hoenders, somtijds ook wel biefstuk ; ook
wel zacht gekookte eieren , — bij welgezetenen gevolgd
door een dessert van vruchten, kaas en brood. Tot
drank hierbij dient thee of koud water , ook wel wijn
en water.

Het middagmaal tusschen 5 en 7 uren gebruikt, is
meer. op Europeesche wijze ingerigt. Soep, gekookte
visch , gebraad, groenten, aardappelen, zijn dan de
hoofdschotels. Velen eten echter ook ’s middags rijst op
de boven vermelde wijze. Water, wijn en bier dienen

30 *

(462 )

daarbij tot drank , en een dessert van vruchten, kaas en
brood , besluit ook dit maal.

Eenigen, die of laat ontbijten, of vroeg of geheel niet
dineren, nemen uog een avondmaal tusschen 9 en 11
uren, uit rijst, visch, aardappelen , gebraad ‚salade, en
veelal nog uit een dessert bestaande.

Het spreekt van zelf, dat de tafels der mindere klassen
eenvoudiger zijn. Bij een aanzienlijk gedeelte, vooral der
hier geborene christenen, is rijst , en eenige der opgenoem-
de spijzen , het eenige geregt op alle maaltijden.

De gewoonte wil, dat op eene fatsoenlijke tafel, altijd
eene groote menigte schotels verschijnt: 10 à 12 ver-
schillende geregten zijn voor 2 personen niets ongewoons.
Hierdoor wordt het eenigzins moeielijk , alle dagen voor
eene afwisseling van spijzen zorg te dragen, en door de
menigvuldigheid der schotels wordt veelal de zorgvuldige
toebereiding der enkele spijzen uit het oog verloren.
Door het gebruik, alle schotels te gelijk op de tafel te
doen verschijnen, en de weinige moeite, die men doet,
om dezelve warm te houden, eet men gewoonlijk half
kouden kost.

Buitendien laat de kookkunst te Samarang in ’t al-
gemeen iets te wenschen over. De huisvrouwen bemoeijen
zich in ’t algemeen niet zoo als in Europa met de keu-
ken , die ook meest veraf gelegen, en in de meeste huizen
een vertrek is, waar men wegens rook, roet, gebrek
aan zindelijkheid, die men aan de Javaansche keukenjon-
gens niet ligt leeren kan. wegens de gebrekkige inrigting,
in ’t algemeen níet gaarne langer verblijft, dan hoog
noodig is. Goede koks voor burgerhuishoudingen zijn
schaarsch. In voorname huizen houdt men Bengalezen, die
als kunstmatige koks, hier eenen naam hebben Eenige
familien bezitten ook slaven, die iets van de kookkunst

verstaan en er op geleerd zijn; — in de meeste huishou-

( 465 )

dingen echter heeft men Javaansche koks, die, zoo zij al
iets van de kunst weten , meer de Indische dan de Euro-
peesche schotels kunnen gereed maken , zoo dat men
zeldzaam goed gekookten visch, goed gebraad of goed
gestoofde groenten ziet. Doch mag ook wel aangemerkt
worden, dat de duurte der boter en de geringe hoeveel-
heden, welke aan de koks gegeven worden en de duurte
zelfs van reuzel, en het deswege door eenigen aangenomen
gebruik van kokos-olie, de toebereiding der spijzen eenig-
zins leiden. In ’tkort; men eet over het algemeen te
Samarang , behalve Inlandschen kost, niet zeer lekker.
Misbruik van het genot der tafels te maken , behoort
niet onder de ondeugden der Samarangers ; gastronomische
dejeuners of diners zijn zeldzaam, en dan zijn het voor-
namelijk Fransche en Engelsche provisien en lekkernijen,
die in hermetisch gesloten dozen van blik uitgezonden
worden , welke de eer der kookkunst moeten ophouden. —
Veeleer wordt hier nog door de dames misbruik gemaakt
van Inlandsche snoeperijen, gebak , onrijpe vruchten , die
vooral als roedjak met spaansche peper , soja en zout
gemengd, de gezondheid van menigeen ondermijnd hebben.

De enkele artikelen, waaruit de voeding bestaat, zijn
te Samarang meest alle even goed, vele beter dan op
andere plaatsen op Java te verkrijgen.

Rijst , het voornaamste artikel, zelfs in Europeesche
huishoudingen , is van zoo goede hoedanigheid, als ergens
op Java; niet duurder, ja goedkooper dan op vele andere
zelfs kleinere plaatsen binnen ’slands. Men vindt hier
onderscheidene soorten van rijst. De Europeanen verkie-
zen voor hunne tafels de witte, grootkorrelige rijst, die
wel niet de Caroline rijst evenaart, doch zeer wit en
smakelijk is. Eene soort van roodachtige rijst, wordt
voornamelijk door de Inlanders gegeten , en vooral door

den gemeenen man , omdat men deze soort voor bijzon-

(464)

der voedzaam houdt. Eene andere soort, die zwart of
donker paars van kleur is, dient vooral tot Inlandsch
gebak, waartoe echter het meest, eene andere witte,
maar buitengewoon veel kleefstof bevattende rijstsoort,
ketang genaamd, gebezigd wordt. De rijst vervangt hier
in vele opzigten het brood en de aardappelen, door
het algemeenste dagelijksche voedsel te zijn. Dezelve
wordt enkel met water gekookt tot de korrels week zijn »
en dan verder gaar gestoomd, zoodat de korrels in hun
geheel blijven. Van de in Europa gebruikelijke wijze van
rijst toe te bereiden, maakt men hier weinig werk.

Het brood van Samarang , behoort tot het beste wat
op Java gevonden wordt, en behoeft voor goed Euro-
peesch brood niet onder te doen; het is bijzonder wit ,
ligt en goed gebakken. Hetgeen hiertoe waarschijnlijk
veel bijdraagt, is de gelegenheid in welke men hier is,
eene genoegzame hoeveelheid versche tarwe uit het gebergte
te kunnen bekomen; terwijl men zich op andere plaatsen ,
vooral ook te Batavia met Europeesch en Amerikaansch
meel behelpen moet, of op zijn hoogst Bengaalsche tarwe
bekomt. De Samarangsche beschuiten zijn zelfs te Bata-
via gezocht, en worden derwaarts gezonden. Doch vindt
men te Samarang ook nu en dan brood van mindere
kwaliteit, met oud meel, zelfs met rijstmeel doormengd.
Ook geheel van rijstmeel bakt men brood, doch geschiedt
dit meer uitsluitend voor de minste klassen der ingezete-
nen. Dit rijstbrood is zeer ligt en smakelijk zoo lang het
warm is, koud geworden zijnde is het zwaar, en wordt
ligt zuur.

Van ander gebak wordt hier weinig werk gemaakt.
Hoewel sommige personen zich bijzonder op het bakken
van beschuit toeleggen , en op bestelling nog ander gebak
leveren, beteekent dit in ’t algemeen weinig.

Aardappelen behooren te Samarang mede tot den da-

(465 )

gelijkschen kost der Europeanen , hoewel de omstreken de-
zelve niet opleveren, omdat het al te warm klimaat, de
ontwikkeling der bladeren ten koste der wortels te zeer
begunstigt. De meeste en beste ontvangt men hier uit
het gebergte van Salatiga , Hadoe en Ledok, ook over
zee van Sourabatja. De Europeesche schepen, welke hier
aankomen, zijn er zeldzaam van voorzien, wat ook niet
zeer te beklagen is, omdat de uit Zwropa aangebragte
aardappelen meest te oud, veelal kiemende en bedorven
zijn. De Javasche aardappelen, die men gewoonlijk hier
te koop vindt, zijn kleiner en minder meelachtig dan de
Europeesche, maar vooral de van Sourabaija en Ledok
aangebragte, zijn weinig minder goed dan de Europeesche
aardappelen. Anders, als met het water gekookt , eet men
dezelve hier zeldzaam , en maakt weinig werk van andere
toebereidingen.

Van Groenten, geschikt voor Europeesche tafels, zijn hier
slechts eenige soorten dagelijks te bekomen, de meeste
worden zelfs niet in de omstreken geteeld, maar op groote
afstanden uit het gebergte aangebragt; snijboonen, spina-
zie, zuring, postelijn , slechte salade, doperwten en peul-
len , zijn nagenoeg de eenige groenten, welke de tuinen
van Samarang opleveren, en die smakelijk genoeg zijn,
indien zij zeer jong gegeten worden. Kool, hoewel dage-
lijks te koop, groeit alleen in ’t gebergte , dunne veelal
onsmakelijke en harde gele wortelen ziet men nu en dan;
betere ontvangt men uit het gebergte; zeldzamer zijn scor-
soneren ; bietwortel en knolkoolen zijn groenten, die men
slechts nu en dan als geschenk bekomt; even zoo asper-
gies en bloemkoolen, welke laatste tot de grootste keuken-
zeldzaamheden behooren. Het groene van peterselie en
sellerie is in menigte, de wortels alleen nu en dan, uit
het gebergte te verkrijgen. Salade en andijvie, zijn hier

groen en hard; alleen in de bovenlanden ziet men gele

( 466 )

kropsalade en malsche andijvie. Van uijen heeft men hier
slechts eene kleine roode soort; eene zeer smakelijke
witte soort, wordt veel van Timor aangevoerd: chalotten
zijn in overvloed, preij slechts nu en dan te bekomen ;
onderscheidene soorten van groote en kleine komkom-
mers zijn het geheele jaar door verkrijgbaar, en worden
niet slechts als salade ingelegd , maar zelfs gestoofd ge-
geten.

Behalve deze , geven de omstreken van Samarang nog
een menigte eetbare wortels en planten, die, met hoeveel
smaak dezelve door de Inlanders genuttigd worden, op
de tafels der Europeanen niet voorkomen; grootendeels
uit onbekendheid met dezelve. Ik ben overtuigd, dat men
met een weinig moeite een aantal zeer smakelijke schotels
met groenten uit deze Inlandsche gewassen zoude kunnen
bereiden , want van de bovenvermelde groenten voor de
tafels der Europeanen , behooren slechts weinige oorspron-
kelijk hier te huis, en vooral ‘voor de fijnere, moet nog
altijd nu en dan versch zaad uit Europa of van de
Kaap de goede Hoop worden ontboden.

Het is ligt te begrijpen, dat men in ons klimaat ge-
durende het geheele jaar niets dan versche groenten
eet, en er niet om denkt, dezelve te bewaren. Evenwel
is de regen-mousson de ongunstigste tijd voor groenten,
die, jong zijnde, ligt door de zware regens vernield wor-
den , en wanneer zij ouder zijn, in de aanhoudende voch-
tigheid rotten.

Van Vruchten wordt de markt van Samarang uit de
omstreken rijkelijk voorzien ;— de meeste op Java beken-
de soorten van pisangs, ananassen en china’sappelen,
vindt men hier altijd in menigte : —de Sartarargaln pom-
pelmoes alleen is droog en smakeloos. —

De papaijaboom draagt altijd vruchten; — het voorjaar
levert mangostans (doch niet zoo overvloedig als de wes-

(467 )

telijke hoek van Java) en eenige soorten van doekoes,
doch ook deze minder goed dan te Batavia. Het najaar
geeft vooral manga’s, beter dan te Batavia maar minder
lekkere soorten dan de oosthoek ; verder nangka’s en si-
rihkaija’s. — Bovendien vindt men nog een menigte vruch-
ten, die niet in den smaak der Europeanen vallen, omdat
zij zuur of wrang zijn, maar door de Inlanders veel ge-
geten worden. — Van vruchten, uit Europa ingevoerd,
ziet men op eenige particuliere erven druiven , die meestal
zuur zijn; nu en dan eenige persiken, die klein zijn en
alleen den geur, maar niet den smaak der vrucht hebben ,
en die benevens eenige aardbezien , als zeldzaamheden uit
het gebergte , gevonden worden.

Onder de boomvruchten van Samarang behoort ook nog
de kokosnoot, die hier in groote hoeveelheid geteeld, maar
nimmer als vrucht gegeten wordt. De geraspte noot en de
uit dezelve geperste melk dienen vooral bij bereiding van
vele toespijzen bij rijst, en de olie, welke men uit de
kokosnoot bereid , is voor den Inlander het eenige vet,
wat hij bij zijne spijzen gebruikt, in Europeesche huis-
houdingen echter , alleen bij groote duurte van boter, als
surrogaat aangenomen en wel eetbaar, wanneer de olie niet
ouder is dan 48 uren , want later bekomt dezelve eenen
zeer onaangenamen bijsmaak, die voor Europeanen walging
verwekkend is.

Wat dierlijk voedsel aangaat, is Samarang rijkelijk
voorzien van hoenders, die op geheel Java den voornaam-
sten vleeschkost der Europeanen uitmaken, maar geene zoo
smakelijke schotels opleveren als in Europa , omdat men
te weinig zorg draagt voor de opkweeking dezer dieren
en voor hunne toebereiding in de keuken. Hetzelfde mag
ook van de eenden gezegd worden, die in menigte, en nog
meer van de ganzen, die minder ligt maar toch altijd ver-
krijgbaar zijn. Kalkoenen worden te Samarang niet ge-

(468 )

fokt; men laat dezelve van Batavia komen. Wild ge-
vogelte is hier zeldzaam ; slechts eenige soorten van snippen;
en kleine wilde eenden (blibi) worden nu en dan te koop
aangebragt. Daarentegen leveren de zwermen der zooge-
naamde rijstdiefjes, vooral even na den rijstoogst, den
liefhebbers een’ smakelijken schotel op, die veel van leeu-
werikken in Zuropa heeft.

Eijeren van kippen en eenden zijn in menigte te beko-
men, en de laatste worden ingezouten , en als een toespijs
bij rijst in groote hoeveelheden verbruikt.

Ook rundvleesch ziet men te Samarang veel op de
Europeesche tafels, omdat het niet duur en redelijk goed
is, beter dan te Batavia, maar minder goed dan in den
oosthoek van Java ; met Europeesch rundvleesch echter
niet te vergelijken is, en meestal veel van kalfsvleesch
heeft. Men gebruikt het dan ook meer voor soep, dan
voor gebraad : uit de haasjes alleen, laat zich eene sma-
kelijke biefstuk bereiden.

Aan koemelk is geen gebrek , doch is dezelve niet zeer
vet , en wordt buitendien nog door de verkoopers veelal
met water aangelengd. De weinige boter die er uit
bereid wordt, is wit, niet zeer vet, en kan alleen met
brood gegeten, niet tot toebereiding der spijzen gebruikt
worden, waartoe men alleen Hollandsche boter neemt.
De hier bereide boter houdt zich meestal ook slechts
weinige dagen goed, en wordt dan zuur of sterk. Dat
men overigens ook hier betere boter maken kan, be-
wijzen eenige particulieren, die het voor hun eigen
gerief doen. |

Buffelvleesch wordt alleen van de mindere klassen der
Christenbevolking en door de Inlanders gegeten. Hetzelve
is droog, grof van draad en hard doch overigens een ge-
zond eten. Op Europeesche tafels ziet men op zijn hoogst
de haasjes als biefstuk verschijnen.

(469 )

De buffelmelk wordt hier niet gebruikt, men houdt
dezelve voor niet gezond: in hoe verre dit gegrond is,
kan ik niet zeggen, doch moet aanmerken, dat men te
Padang bijna uitsluitend buffelmelk geniet, zonder een
vooroordeel tegen dezelve te hebben.

De varkens zijn hier van het gewone Indische ras,
kleiner en minder vet dan in Europa, maar niet min-
der smakelijk , hoewel hun vleesch meer op kalfs- dan
op varkensvleesch gelijkt. Het is een zeer gezonde kost ;
doch meer bij de gegoede klassen in gebruik, omdat
het viermaal duurder is dan rundvleesch. De Chi-
nezen, die zich alleen met de teelt dezer dieren be-
moeijen , schijnen hier minder werk er van te maken dan
elders.

Schapenvleesch is te Samarang geregeld eenmaal in de
week bij een’ slager verkrijgbaar, niet zeer vet, maar
malsch en goed.

Geiten worden alleen door de mindere klassen en door
de Inlanders gegeten, en leveren een mager, flaauw
smakend vleesch op.

Van wild leveren de omstreken van Samarang alleen
wilde varkens op, op welke vooral zondags door eenige
jonge lieden , vooral uit de mindere klassen jagt gemaakt
wordt. Het wilde varkensvleesch is smakelijk en gezond,
doch wordt meest alleen door de voormelde jagtlief hebbers
en hunne vrienden gegeten en niet te koop gebragt.

De zee levert hier eenen overvloed van goede eu
smakelijke visschen op. Zeevisschen worden dan ook,
onder velerlei gedaante en toebereidingen, dagelijks op
alle tafels van rijken en armen gezien. Ook garnalen
en zeekrabben zijn in verschillende soorten dagelijks
te bekomen. Oesters vindt men hier niet; zeeschild-
padden worden nu en dan te koop aangeboden, doch vin-
den weinig liefhebbers, hoewel dezelve zeer smakelijk zijn.

92° Jaara. 3° Árrev. 31.

(410 )

Aan goede soorten van zoetwatervisschen is daarente-
gen hier gebrek, zelfs de anders op Java zoo algemeene
ikan gaboes, is hier niet verkrijgbaar , en de Chinezen
kweeken hier slechts den Goramie. De rivier levert ook
eenige soorten van mosselen , die echter bijna uitsluitend
door de mindere klassen der bevolking gegeten worden.

Water, de algemeene drank, is te Samarang in over-
vloed en in goede kwaliteit voorhanden.

Het meest in gebruik is het rivierwater. Hoewel de
rivier bij de minste regens vele kleideelen medevoert, door
eene talrijke bijna den geheelen dag in dezelve badende
Inlandsche bevolking , door vele er in uitloopende riolen,
zelfs latrines, onzuiver gemaakt wordt , gebruiken de min-
dere klassen dit water zonder andere zuivering, dan door
het in aarden potten een of meerdere dagen te laten
bezinken, en zonder ooit nadeel er van te ondervinden.
In de voorname huishoudingen, laat men het water eerst
door poreuse steenen filtreren, waardoor het volmaakt
helder , en zonder allen bijsmaak gezuiverd wordt. Deze
leksteenen komen van Grissee nabij Sourabaija, en vol-
doen zao goed aan hunne bedoeling, dat de Fransche en
Engelsche filtratietoestellen , die tienmaal zoo duur zijn;
weinige liefhebbers vinden.

Een groot gedeelte der stadbewoners drinkt het water
uit den artesischen put, die sedert 1841 op het bovenver-
melde paradeplein midden in de stad is geboord, 230
voeten diep is, het water tot 9 voeten boven den beganen
grond doet rijzen en circa 50,000 kannen in de minuut
levert. Dit water is ten allen tijde helder als kristal,
heeft, wanneer het uit den grond komt, eene warmte
van 89o F., en in de houten waterleggers der kazerne
3 dagen noodig, om tot op de gewone temperatuur van
het drinkwater (p.- m. 800 F.) te verkoelen, wat in aarden
potten in 24 uren geschiedt. Het bevat geene scheikun-

-

CHI)

dige bijmengselen, die ongezond zijn of aan den smaak na-
deel doen ; evenwel vinden personen, die aan het rivierwater
gewoon en fijn van smaak zijn, dat het flaauw en minder
dorstlesschend is. Een gerucht, dat in het begin liep,
alsof dit water bij het bewaren in weinige dagen bedierf,
is door eene commissie bevonden van grond ontbloot te
zijn: en eene andere commissie heeft proefondervindelijk
bewezen, dat het in gesloten vaatwerk , voor scheepsge-
bruik , 6 maanden lang kan bewaard worden, zonder an-
dere veranderingen te ondergaan als het beste drinkwater.

Hoewel alle huizen eene , zelfs meer putten bezitten ,
die gewoonlijk 15 à 20 voeten diep zijn, zijn putten, die
drinkbaar water bevatten, zeldzaam. Hetzelve is meestal
min of meer ziltig, vooral in den droogen tijd en zelfs
niet tot koken te gebruiken.

Regenwater wordt slechts in weinige huishoudingen ge-
bruikt, waar men een vooroordeel tegen het rivierwater
heeft. Het moet vooral in den regentijd vergaderd en ge-
durende het grootste gedeelte van het jaar in groote aar-
den verglaasde Japansche potten bewaard worden. Door
alle 3 maanden een gloeijijend ijzer er in te steken, wil
men de er in ontstaande diertjes dooden , en het water
voor bederf bewaren.

Algemeen is het gebruik, het drinkwater, alvorens het
oogenblikkelijk te gebruiken , te bewaren in zoogenaamde
gendie’s : poreuse aarden potten met lange halzen, waar-
van de grovere soorten hier vervaardigd, de elegantere
uit Bengalen aangebragt worden , en die het water door
de gedurige uitdamping , langs de buitenwanden, zelfs bij
eene temperatuur der lucht van 90° F., tusschen 750 en
79° houden.

Europeesch mineraal- vooral seltser-water wordt hier. in
’t algemeen weinig gebruikt ; meer nog ziet men limonade

en eenige andere, vooral Fransche stropen met water,

(472 )

drinken. De algemeenste drank , behalve water, is roode
wijn , met of zonder water, vooral in de voorname huis-
houdingen. Men verkiest hier nog het meest, den in
Holland toebereiden Bordeaux wijn, en wel niet juist de
beste soorten , die slechts voor enkele particulieren, die
dezelve zelve ontbieden, verkrijgbaar zijn ; doch begint hier
sedert eenige jaren ook direct van Frankrijk komende
roode wijn in zwang te komen. Fijnere Fransche- en Rijn-
wijnen worden thans niet sterk verbruikt ; des te meer
Engelsch bier, vooral pale-ale en Hollandsch bier uit de
brouwerij de Valk te Amsterdam.

Bijzonder weinig moeite doet men hier, om deze dran-
ken te verkoelen ; toestellen daarvoor aan te schaffen, is
hier geene gewoonte; slechts ziet men hier en daar de
wijnflesschen in eenen bak met water staan, of met nat
flenel of katoen bekleed op tafel. Scheikundige verkoe-
lende mengselen aan te wenden, is zelfs bij feesten geen
gebruik.

Meer verhittende wijnsoorten, Madera en Portwijn, worden
wel, doch niet veel gebruikt ; van liqueuren bijna alleen
auisette en cherrij brandij bij enkele gelegenheden.

Nog minder geniet men onder de voorname standen
dranken ; het meest nog wordt door eenige personen ge-
never met bitter voor het eten genuttigd; grog van gene-
ver of brandewijn is nagenoeg uit de mode.

Genever en arak worden veel, doch alleen door de
minste klasse der Europeanen , voornamelijk door soldaten
en matrozen gebruikt. Zuiver uit rijst gestookte arak is
hier zeldzaam ; gewoonlijk wordt eene groote hoeveelheid
stroop uit de suikerfabrieken daartoe gebruikt en de arak
daardoor niet verbeterd.

Ook koffij en thee worden veel, doch beide in den
regel slechter dan in Europa gedronken. De koffij ge-
bruikt men meestal al te jong, waardoor aan dezelve een

(473 )

plantensmaak overblijft ; ook brandt men dezelve meestal
in opene ijzeren pannen op eene zorgelooze wijze, ja
verbrandt dezelve gewoonlijk, en het koffij zetten wordt
aan de onverschillige Javaansche bedienden overgelaten.

Het laatste moet ook over het algemeen van de thee
gezegd worden. Daarbij komt nog, dat men hier de fijnere
theesoorten geheel niet in den handel ziet, en slechts nu
en dan van voorname Chinezen als geschenk bekomen kan.
Overigens gebruikt men bijna uitsluitend zwarte thee.

De zamenleving en de gezellige omgang zijn te Samarang
bijkans even als in kleine Europeesche steden 5; er heerscht
over het algemeen een gemeenzame burgerlijke toon, en
jegens vreemden is men gul en gastvrij. De verschillende
standen echter onderscheiden elkander „tamelijk streng
in den omgang. Rang en rijkdom geven, zoo als
meest overal, ook hier den maatstaf. De ambtenaren,
officieren en kooplieden maken de voornaamste klassen uit.
Tot de tweede behooren de kleine winkeliers en mindere
geëmploijeerden van het bestuur; de laagste klasse bestaat
voornamelijk uit dat gedeelte der bevolking , hetwelk in
ligchaamsgedaante, zeden en levenswijze den overgang
tot de Inlandsche bevolking uitmaakt.

De avond is de tijd des gezelligen omgangs; van 7 uren
af vindt men de meeste huizen met opene deuren en
vensters, goed verlicht, de aankomst van vrienden en
kennissen verwachtende. Indien de gelegenheid van het
huis en het weder zulks toelaten, zit het gezelschap
in eene buitengalerij of op de stoep van het huis, geheel
in de opene lucht, zelfs in de stad, waar men dan als
het ware op de straat zelve zit prijs gegeven aan de ooren
en oogen van elken voorbijganger. Dit belet niet, dat de
conversatie zeer levendig en ongedwongen is. Thee of
koffij in den vooravond, later roode en rijnwijn, limonade
of andere stropen, bier, worden tot verversching aange-

(HIA)

boden, en men maakt er een gul doch niet onmatig
gebruik van. Speeltafels vindt men gewoonlijk niet: se-
dert kort begint men daarentegen meer werk van muzijk
te maken. De gewoonte wil, dat men den geheelen avond
tot 10 uren en later in hetzelfde gezelschap doorbrengt.

Het publiek van Samarang heeft van ouds den naam
van danslustig te wezen. Meest alle familiefeesten geven
hier aanleiding om te dansen, waarbij men zonder veel
omslag tot laat in den nacht (2 a 3 uren) bijeen blijft.
Zelfs onder de mindere klasse vindt men dit, en wanneer
men ’savonds door de stad wandelt, hoort men den Turk-
schen trommel (die hier bij dansmuzijk nimmer ontbreken
mag), wel eens in de steegjes of huisjes, waar men alles
anders eerder zoude zoeken, dan een dansgezelschap.
Ouadrilles en walsen zijn hier de gewone dansen ; de ga-
loppen zijn nog weinig in zwang.

Wat het spel aangaat, houdt men hier het meest van
een geregeld partijtje whist of l’'hombre. In de hier be-
staande geslotene societeit speelt men alle avonden , doch
zeldzaam dobbelspelen; buitendien bestaan eenige min of
meer geregelde whistelubs. Overigens is het hier geene
gewoonte om alle avonden te spelen. Te Samarang wordt
veel gerookt ; vele personen roken van ’s morgens tot in
den nacht, te huis, op straat, in gezelschappen, op bals,
wat dan ook bij de altijd opene vertrekken, zelfs voor
dames niet lastig is. De Manillasigaar is de tabak , die
in alle fatsoenlijke kringen gerookt wordt. Minder gegoe-
den roken Javasche sigaren. Pijpen ziet men slechts bij
eenige liefhebbers of bij soldaten, welke gewoonlijk Java-
tabak, op inlandsche manier bereid, roken.

De Samarangers houden er veel van, vrije lucht op wan-
delingen te scheppen. Voornamelijk wordt de Bodjong-
sche weg , die thans in de mode is, alle namiddagen van

36 tot 27 in rijtuigen, te paard en te voet, druk van

(475 )

het publiek bezocht, andere ook aangename rijwegen t. w.
langs Zeestrand, op Kali Gnawe, vinden weinige lief-
hebbers. In het oogvallend vooral zijn hier de vele wan-
delaars uit de fatsoenlijke klassen: bij lichte maan ont-
moet men ‘savonds tot-10 uren toe en later gezelschap-
pen uit alle klassen der Christenbevolking, dames en
heeren, de straten der stad doorwandelende.

Andere openbare uitspanningen echter bestaan hier na-
genoeg niet. Op een klein liefhebberij-tooneel, wordt
alle 3 of 4 maanden eenmaal gespeeld. De Societeit der
loge Za Constante et Fidèle, die op niet maconieke da-
gen ook andere leden toelaat, is de eenige plaats van
dien aard voor de fatsoenlijke klasse, waar men ook alle
avonden een talrijk gezelschap vergaderd vindt. Voor de
mindere klassen ziet men nu en dan eene kleine doch
meestal slechts tijdelijke societeit ontstaan en weder ver-
dwijnen; kroegen en taphuizen echter voor het gemeen,
vooral voor soldaten, vindt men in menigte, en dezelve
zijn meestal wel bezocht.

De beschaving der Christelijke bevolking heeft overigens
sedert eene reeks van jaren aanmerkelijk toegenomen.

Door het verbeterd lager onderwijs, verbreidt zich de
Hollandsche taal hoe langs hoe meer, zelfs in de laagste
klassen der ingezetenen. Indien men nog 12 jaren gele-
den te Samarang de Maleische taal diende te verstaan,
om in de beste kringen aan de conversatie deel te nemen,
laten zich thans zelfs de mindere klassen er iets op voor-
staan , Hollandsch te spreken , te kunnen lezen en schrij-
ven.

Men is over het algemeen godsdienstig zonder bijgeloo-
vigheid , dweepzucht of onverdraagzaamheid, niet alleen
jegens andere Christelijke secten , maar zelfs omtrent
Mahomedanen en Chinezen. De hervormde gemeente is de

sterkste, doch vindt men ook vele roomsch-eatholijken.

(476 )

De zon- en kerkelijke feestdagen worden in godsdienstige
stilte en stichtelijkheid gevierd. Hoewel men zich er aan
laat gelegen zijn, om alle van Christenen , zelfs uit con-
eubinage met Mahomedaansche vrouwen afstammende kin-
deren, voor de Christelijke religie te behouden, zoo wei-
nig moeite doet men om Mahomedanen of Chinezen te be-
keeren.

Vermits in de laatste tijden zoo vele familien regt-
streeks uit Nederland hier aangekomen zijn, heeft het
familie-leven in de Europeesche beteekenis van het woord,
en daardoor de algemeene zedelijkheid een’ grooten steun
gewonnen.

Hoewel nog altijd vele vrijgezellen in concubinage met
Javaansche vrouwen leven , geschiedt dit onder de voor-
name standen meer in ’t geheim, minder in ’t oog loo-
pend dan vroeger, en ziet men alleen nog onder de min-
dere klassen, dat zich dergelijke vrouwen, zelfs in het
openbaar, de regten eener getrouwde vrouw aanmatigen ,
wat zij vooral in deze klassen in zoo ver factisch zijn ,
als zij aan den man, met wien zij leven, getrouw zijn,
hem overal volgen en alle zorgen eener huisvrouw
voor hem dragen. Het getal der huwelijken is evenwel
in de laatste 10 jaren bijna onveranderd gebleven: alleen
is de verhouding der geborene wettige kinderen, tot de
onwettige , gunstiger geworden (vergelijk hieromtrent den
staat van den Burgerlijken Stand). Er worden thans
jaarlijks nog p. m. 50 kinderen uit dergelijke zamenlevin-
gen geboren. Een losbandig leven, waartoe hier wegens
de zeer losse beginselen der Javaansche vrouwen zoo veel
gelegenheid bestaat, wordt thans niet meer, zoo als
vroeger ‚ zelfs onder de betere klassen , met onverschillige
oogen aangezien, en de wettige echtverbintenissen zijn
daardoor veel talrijker geworden.

Van misbruik van sterken drank hoort men bijna uit-

(471)

sluite=d bij soldaten en matrozen ; onder de eigenlijke
mindere burgerklasse zelfs nimmer.

Hoewel men zelfs onder de fatsoenlijke ingezetenen
eenige spelers en dobbelaars vindt, is deze zucht niet
zeer ver verspreid, vooral niet onder de mindere klassen.

Van dieverijen of grove misdaden , door Christenen ge-
pleegd , hoort men zeer weinig.

Als een bijzondere karaktertrek, vooral aan de betere
klasse der Europeanen eigen, moet hier nog aangestipt
worden, de zucht en het aanhoudend streven om zich
spoedig in rang en aanzien te verheffen en geld te ver-
gaderen. De vele gelegenheden, welke het leven in de
kolonie daartoe aanbiedt, de vele voorbeelden van het
welgeslaagd zijn van dergelijke droombeelden, zijn te ver-
leidelijk. Men ontwaart onder alle standen vrij algemeen
eene zucht om te speculeren, en de, daarmede onvermijde-
lijk verbondene, teleurstellingen, moeten wel als een der
voornaamste oorzaken aangezien worden , van eene zekere
ontevredenheid , die vrij algemeen onder de Europeesche
bevolking opgemerkt wordt, en die niet zeldzaam de voor-
naamste schuld draagt, van den sukkelenden en kwijnen-
den staat der gezondheid, in welken hier zoo velen ver-
keeren. De vroeger hier meer heerschende beginselen
van losse geldverspilling , hebben thans plaats gemaakt
voor eene berekenende spaarzaamheid.

Kunsten en Wetenschappen, die niet in het alleron-
middelijkst verband met winst belovende ondernemingen
staan , vinden hier weinig aanmoediging en weinige beoe-
fenaars. Onder de voorname standen wordt nog een
weinig bellettristische literatuur beoefend, maar meer
wetenschappelijke studien , behalve bij eenigen, tot de ge-
leerde standen direct behoorende, worden niet gekulti-
veerd.

Over het algemeen evenwel is niet te ontkennen, dat

51”

(478 )

de Europeesche bevolking van Samarang in hare physi-
sche en morele ontwikkeling jaarlijks vooruit gaat, en het
voorbeeld van Batavia volgt, en hoe langer zoo meer
eene op zich zelve staande en ontzag inboezemende maat-
schappij begint te vormen, welker voortbestaan door
ware Europeesche beschaving en moraliteit gewaarborgd
wordt.

De militaire stand maakt door deszelfs zamenstelling uit
zoo verschillende volkeren, en door het afgescheiden zijn
van de overige ingezetenen, eene bijzondere klasse der
bevolking uit.

Het garnizoen van Samarang is een mengsel van Eu-
ropeanen, Negers en Inlanders. Niet alleen infanterie,
maar alle korpsen zijn daaruit zamengesteld ; alleen tracht
men de soldaten van denzelfden landaard , kompagnie’s-
en sectie-gewijs bij elkander, en de verschillende natien in
de kazernes, zoo veel mogelijk uit elkander te houden.

De Europeanen maken omtrent 5 van het Garnizoen
uit; de meesten zijn Nederlanders, doch vindt men
ook vele Duitschers, Belgen en eenige Franschen.

De koloniale soldaat was in vroegere tijden het uit-
vaagsel van Europa: dit is thans veranderd. Hoewel
men ook nu nog onder de troepen, menschen uit de
strafdivisien van Nederland, vreemde deserteurs, fortuin-
zoekers, verwaarloosde kinderen van fatsoenlijke ouders
vindt, bestaat de kern der Europeesche troepen uit mili-
tairen, welke direct uit de regimenten in Mederland in de
koloniale armee overgegaan zijn, Voordeelig althans on-
derscheiden zich de tegenwoordige onder-officieren van de
vroegere; zij zijn thans grootendeels vrijwilligers, die
eene academische militaire opvoeding gehad hebben.

De militairen zonderen zich hier meer dan in Zu-
ropa van de overige ingezetenen af. De officieren

alleen verkeeren met dezelve op een’ gezelligen voet,

(419 )

en zijn in ’t algemeen overal wel gezien, zelfs ge-
zocht. Zij behooren dan ook met weinige uitzonderingen
niet alleen door de epauletten tot de fatsoenlijke
klasse, en onderscheiden zich hierdoor voordeelig van
die, welke men in vroegere tijden hier aantrof. Zij
volgen ook in hunne levenswijze geheel de fatsoenlijke
ingezetenen van Samarang; slechts leven zij wegens
hunne geringe “inkomsten meer bekrompen. Ook vele
vrijwilligers onder de onderofficieren, hebben hier en
daar toegang in fatsoenlijke familien, doch leiden bij
een zeer gering tractement in ’t algemeen een ar-
moedig leven. De overige onderofficieren en soldaten
echter zijn bijna geheel tot den omgang met hunne
gelijken beperkt. Hoewel te Samarang, meer dan op
andere plaatsen, eene klasse van ingezetenen bestaat,
welke in Europa zelfs aan den soldaat toegang tot
hunne familien zoude vergunnen, durft zij dit hier
zeldzaam te doen. Hierdoor voornamelijk lijdt de Eu-
ropeesche soldaat te Samarang een allereentoonigst
leven: de eenige uitspanning voor hem bestaat in het
rondwandelen door de stad en op de wandelwegen
buiten dezelve. Velen worden alleen, door verveling
tot het bezoeken der kantine en taphuizen en tot
drank en spel verleid. De soldaat slijt zijn leven, om
zoo te zeggen , geheel werktuigelijk, en eene zekere stompe
onverschilligheid is de voornaamste trek in zijn karakter.

Eenigzins beter is het met den Zrfandschen soldaat
in dit opzigt gesteld. Vagebonden van Java, Madura
en Makassar, maken het voornaamste gedeelte der
Inlandsche troepen uit. Hoe weinig hen de militaire
orde en tucht aanstaat, vervelen zij zich ten minste
in hunne vrije uren niet. De bazaars rond te loopen
en te dobbelen, zijn reeds van ouds hunne gelief-

koosde uitspanningen; en hieraan kunnen zij als soldaten

(480 )

ook nog voldoen. Den Inlandschen soldaat ziet men
meestal vergenoegd, zoodra hij eerst aan het soldaten-
leven gewend is; slechts de rekruten zijn landziekig.
Misbruik van sterke dranken maken zij weinig, eerder
nog houden zij van het opium rooken; onzindelijkheid
en steelzucht zijn hunne voornaamste ondeugden.
Slechts de Boeginezen van Makassar hebben zich
buitendien nog den naam van rustverstoorders en vech-
ters, uit onverdraagzaamheid jegens andere volkstam-
men , verworven.

De Afrikaansche Negers, hier in garnizoen , leven
stil en ordelijk, zijn meestal zuinig zelfs zoo, dat
zij niet gaarne geld voor sterken drank uitgeven, die
zij anders beminnen, overigens echter eenigzins woest
van aard en slechts door militaire strengheid zindelijk
te houden. Zij bezitten veel esprit de corps, verkeeren
weinig met de soldaten van andere natien en hebben
geene al te geringe idée van hunne eigenwaarde.

De kleeding , welke aan de militairen verstrekt wordt,
bestaat voor alle natien uit katoenên stoffen voor de
dagelijksche dienst, uit een lakensch buis voor de
paradedagen en _ grof lakensche schilderjassen voor
de schildwachten bij nacht. De Europeanen en Afrikanen
ontvangen alle gewone kleedingstukken, zelfs hemden,
kousen en schoenen, welke 2 laatste artikelen de inland-
sche troepen niet bekomen.

Ook voor de voeding zorgt het Gouvernement door
de voornaamste artikels, rijst en vleesch, te verstrekken ;
de overige toespijzen en de toebereiding bekostigen de
soldaten uit hunne tractementen. De Europeanen en
Afrikanen maken , kompagnie’s gewijze, menage, onder
toezigt hunner officieren en onderofficieren; bij de in-
landsche troepen zorgt ieder voor zich zelven. De
kost in de voormelde menage is goed en rijkelijk en

(481 )

bestaat voornamelijk uit rijst, rundvleesch, hoenders,
snijboonen , kool, aardappelen, ook wel eenige inlandsche
groenten, waarbij de Afrikanen groote hoeveelheden
spaansche peper gebruiken. De inlandsche soldaten le-
ven meest alleen van rijst en vleesch, visch en
eenige inlandsche groenten; velen eten zeer eenvoudig
en karig, omdat zij groote familien hebben, of hun
geld liever verspelen.

De troepen zijn in de bovenvermelde kazernes ge-
huisvest. Aan de Europeanen worden houten kribben
gegeven en stroozakken verstrekt; de overige troepen
slapen op zoogenaamde slaaptafels met eene mat be-
dekt en van een lederen hoofdkussen voorzien.
Behalve de soldaten, vindt men in alle kazernes een
aanmerkelijk getal vrouwen en kinderen, waarop bij
de bepaling der ruimte niet gerekend is; elke inlandsche
soldaat mag eene vrouw en kinderen bij zich hebben,
en een groot aantal maakt hiervan gebruik; de geheele
familie huisvest gewoonlijk onder de slaaptafel. Getrouw-
de Europeesche soldaten of onderofficieren vindt men
weinig, des te meer echter. in concubinage met Ja-
vaansche vrouwen levende, welke zij met hunne kin-
deren mede in de kazernes weten onder te brengen,
zoodat men in sommige Kazernes bijna even veel vrou-
wen en kinderen als soldaten ziet. De staat van
afscheiding, waarin de soldaten hier van de overige
klassen der maatschappij, gehouden worden, is welligt
de voornaamste oorzaak van deze wijze van leven.

De Chinezen zijn te Samarang talrijk en hunne
invloed op de Europeanen en Inlanders van belang
genoeg, om aan dezelve hier eene plaats te gunnen.

Echter vindt meu hier slechts weinige oorspronkelijke
Chinezen. De meesten zijn hier geboren, en voor
velen zal het zelfs moeielijk wezen aan te toonen, de

(482 )

hoeveelste hunner voorvaders ín China zelf geboren
was. Echte Chineesche vrouwen bestaan hier in het
geheel niet; degene, aan welke men dezen naam geeft,
zijn alle hier geboren en van gemengden Chineeschen
en Javaanschen oorsprong.

Indien, zoo als reeds gezegd is, afstammelingen van
Europeanen en Javaansche vrouwen zeer naar het
Maleische ras blijven overhellen, ziet men daarentegen >
dat de afstammelingen van dergelijke vermengingen der
Chinezen meer naar het Mongoolsche ras overhellen.
Vooral blijven het Chineesche gelaat en voornamelijk de
zoo karakteristische oogen door vele generaties heen in
het oog vallend zigtbaar. Buitendien zijn deze Chi-
neesche kleurlingen (indien men zoo zeggen mag) ook
bleeker van kleur en zwaarder van ligchaamsbouw dan
de Javanen.

Bepaald ook en hardnekkig blijft zich de Chinees
door zijne kleeding, taal, zijne zeden en zijn karakter
van de andere hier levende natien afzonderen.

Hunne gewone kleeding is welligt de doelmatigste
van alle hier in gebruik zijnde, en bestaat uit eene
korte wijde broek van de heupen tot op de knieën
of enkels reikende, een’ even gemakkelijken borstrok
en een wijd kamisool, alle Nt ligte katoenen stoffen
vervaardigd. Rijken alleen hebben, wanneer zij uitgaan ,
eenen fijn lakenschen jas van Chineesch fatsoen aan.
Het hoofd bedekken zij met een’ kleinen pet, of ook
wel met eenen Europeeschen ronden hoed; armen ook
wel met groote puntige hoeden van katjang of andere
ligte stoffen gemaakt, doch kunnen zij in ’t algemeen
met hunnen kaal geschoren’ schedel, die alleen met
den langen staart versierd is, lang de heetste zon
zonder nadeel trotseren; velen echter gebruiken ten

minste zonneschermen. Schoenen dragen slechts de

(483 )

armen niet; de Chineesche schoenen zijn lomp en zwaar
en hunne kousen van katoenen stof genaaid. Pracht-
gewaden ziet men alleen bij groote feesten; hunne
vrouwen volgen met onbeduidende veranderingen de
Javaansche kleeding.

De Chinezen van Samarang zijn kooplieden of
ambachtslieden. Men vindt in het Chineesche kamp
groot - handelaars, die zeer uitgebreide zaken doen;
de meeste echter drijven kleinhandel met Europeesche
fabrikanten en hunne winkels zijn eigenlijk niet dan
kraampjes, waarin men zelden iets fraais vindt.
Eenige venten hunne goederen zelfs langs de straten
rond. Als ambachtslieden zijn de Chinezen vooral rij-
tuigmakers, smeden, blikslagers, verwers, kleer-,
schoen- en speelkaartenmakers voor Chinezen. Eenigen
houden zich bezig met arakstoken, en kandijsuiker-
fabrikatie. De kassiers der meeste Europeesche kanto-
ren, zelfs de geldkassier van het Gouvernement, zijn
Chinezen, en wegens hunne naauwgezetheid en oplet-
tendheid in geldzaken gezocht.

De levenswijze der Chinezen is zeer geregeld en
eenvoudig. Zij staan vroeg op en werken tot na
zonsondergang aanhoudend en met inspanning; alleen
de rijken nemen meer hun gemak. Zij gaan ’s avonds
vroegtijdig slapen en sluiten zich in hunne meestal
kleine slaapkamers op. Wekelijksche feestdagen kennen
zij niet.

Zij houden in den regel 3 maaltijden , ’sochtends vroeg,
’s middags tusschen 11 en 1 uur en ’savonds na zons-
ondergang, maar houden zich zeldzaam lang er bij op.
hijst, op Javaansche wijze genoten, is hunne voornaamste
kost; doch bereiden zij ook andere Chineesche spijzen, die
zeer zamengesteld zijn, en waarin het varkensvleesch eene
groote rol speelt. De Chinezen eten zeer vet en kunnen

(484)

hunne spijzen bijzonder heet gebruiken. Onder de rijken
zijn de Indische vogelnestjes een geliefkoosde kost, welken
zij als zeer voedzaam en versterkend beschouwen. Ook
van gebak , suikergoed en in suiker gekookte vruchten
zijn zij groote liefhebbers, en hunne nageregten prijken
met eene groote verscheidenheid dezer snoeperijen.

Water drinken nagenoeg alleen de arme Chinezen ; thee
is hunne nationale en gewone drank, dien zij zelfs bij
het eten gebruiken, en altijd zonder melk, gewoonlijk ook
zonder suiker. Slechts bij feestelijke gelegenheden wordt
wijn gedronken ; door de armen arak, waarvan dan ook
wel eens misbruik gemaakt wordt.

Rijke Chinezen rooken Manilla sigaren ‚ de geringe en
vooral de ambachtslieden , Javaanschen tabak op Chinee-
sche wijze toebereid, uit lange pijpen, die echter zeer
weinig tabak bevatten. Men kan niet zeggen, dat zij
sterke rookers zijn.

Aangaande hunne beschaving, staan de Chinezen boven
de Javanen. |

Hoe weinig zij zich met de jonge kinderen bemoeijen,
kleeden zij dezelve vroeger dan de Inlanders en reeds met
het 6de of 7de jaar zenden zij dezelve op school, die
zij tot hun 12de of 14de jaar bezoeken. Somtijds verge-
zellen zij reeds vroeger hunne ouders bij hunne brood-
winning en kiezen een beroep.

De Chinezen spreken hunne eigene taal, en er ziju
slechts weinige , die niet ten minste het noodzakelijkste
kunnen schrijven en lezen ; de voornamere lezen zelfs voor
hun genoegen onderhoudende boeken. Tot eigenlijke studien
echter gaat hier nimmer een Chinees over. Alle Chinezen
spreken ook Maleisch of Javaansch, maar slecht, en met
eenen zeer merkbaren Chineeschen tongval, de meesten
kunnen de letter r niet uitspreken en gebruiken daar-
voor de /.

(485 )

Hunne religie is Heidensch en bepaalt zich alleen tot de
uitoefening van eenige ceremoniën voor geschilderde of
gebeeldhouwde menschelijke figuren, en het vieren van ee-
nige feesten. - De onverschilligheid en overhaasting, waar-
mede deze godsdienstige ceremoniën volbragt worden, is in
het oog vallend en belagcheliijk. Evenwel ontbreekt in
geen Chineesch huis een soort van altaar met een afgoden-
beeld, voor hetwelk altijd eenige eetwaren , vruchten of
snoeperijen , ook rookwerk gereed staan.

De feesten der Chinezen hebben meestal eene godsdien-
slige of geschiedkundige beteekenis. Zondagen kennen zij
niet. Zij vieren het begin van het jaar, dat nagenoeg
met het Europeesche nieuwejaar zamenvalt, en als een
vervolg daarvan, 14 dagen later, de Zjap gomé of het
lantaarnfeest. Een ander feest Tetjoen, ter eere en nage-
dachtenis van een verdronken heilige, valt meest in April.
Beide feesten zijn zeer luidruchtig en worden met muzijk,
vuurwerk , illuminatien , eten, drinken en dobbelen ge-
vierd. Gedurende de feesten denkt de anders zoo naar-
stige Chinees aan geen ander werk , maar geeft zich
geheel aan genot en vreugde over. Eenige stillere feesten
zijn aan het bezoeken en schoonmaken der graven toege-
wijd. Als heugelijke feesten kent de Chinees alleen de
bruiloften, die met zoo veel luister en luidruchtigheid
als mogelijk is, gevierd worden.

De zedelijkheid en hunne begrippen van deugd laten
iets te wenschen over. Zonder eigenlijke godsdienstige be-
ginselen , is bij hen alles geoorloofd, wat niet uitdruk-
kelijk bij de wet verboden is. Hoewel zware misdaden,
moord, zelfs dieverijen niet zeer menigvuldig onder
hen voorkomen , behooren bedrog en knevelarij onder
hen te huis; zij spelen, wanneer zij eens begonnen heb-
ben, hartstogtelijk ; ook van het opium rooken maken zij
misbruik ; minder van sterke dranken.

2° Jaarc. 9° Arrev. 32.

(486 )

Beleefd, zelfs kruipend jegens meerderen in rang of rijk-
dom, is de Chinees het tegenovergestelde jegens minderen,
wanneer eigenbelang hun niet noopt anders te wezen.
Geld- en baatzucht is welligt het uitstekendste in het ka-
rakter der Chinezen ; om geld te verdienen, is hun niets
te gering of te moeijeliijjk, en alleen om deze rede
zijn de Chinezen de naarstigste van alle hier levende
volken. Zij zijn daarbij meestal zuinig en laten hun geld,
hetwelk zij liever in winstgevende speculatien besteden,
hoogstens bij hunne feesten, vooral bruiloften, zien. In
hunne huizen, meubelen en kleederen vertoonen zij geene
weelde; slechts voor fraaije equipagien, willen zij wel
geld uitgeven.

De Chineesche bevolking te Samarang groeit overigens
niet aanmerkelijk aan, waarvan voornamelijk het verhui-
zen van Chinezen naar de binnenlanden schuld schijnt te
zijn.

De Javanen zijn het oorspronkelijke en talrijkste ge-
deelte der bevolking van Samarang , en tot nu toe het
minst met andere natien vermengd. Hoewel een groot
aantal Javaansche vrouwen met vreemden leeft, komen
de er uit geboren kinderen zeldzaam in de Javaansche be-
volking terug, maar worden Chinezen of Christenen.

De Javaan is kleiner dan de Europeaan en de Chinees,
zwakker maar ook fijner en sierlijker van ligchaam, en
zeer wel gemaakt, bruin van kleur, doch minder bruin
dan de Javaan der binnenlanden. Reuzen vindt men niet
onder dezelve, eerder nog dwergen, met sterk ontwik-
kelde hoofden. Hij behoort geheel tot het Maleische men-
schenras.

Hunne kleeding is de gewone Javaansche met Maleische
stukken gemengd; de armste koelies vooral, gaan veelal,
op eene korte broek na, die van de heup tot op het
midden der dij reikt, en een hoofddoek, geheel naakt.

(487 )

Beter gezetenen dragen de Javaansche kain, grover of
fijner, langer en korter naar hun vermogen, en de naauw
aan ’t lijf sluitende Javaansche batjoe, gewoonlijk van
bont katoen, bij feesten van zijde, fluweel of laken , doch
ziet men ook vele met de Maleische kabaija gaan. Een
buikgordel van laken of katoen ontbreekt zeldzaam; de
hoofddoek , het onderscheidende kleedingstuk tusschen beide
kunnen , bij mannen nimmer. Wapenen dragen slechts de
voornameren altijd; de geringeren alleen wanneer zij in
statie zijn of op reis gaan. De vrouwen dragen mede de
kain, en een lange batjoe van den hals tot op de knieën
reikende. Beide kunnen laten hun schoon , dik en zwart
haar lang groeijen en binden hetzelve op het hoofd in
een’ knoop. Hunne van natuur zeer schoone witte tan-
den slijpen zij plat, en dezelve worden zwart door het
aanhoudend kaauwen van sirih en tabak. De Javaan houdt
er veel van, zich op te schikken en geeft veel geld voor
kleeding en sieraden uit, maar draagt hoegenaamd geene
zorg er voor. Zij gaan blootvoets en slechts de koelies, die
ver moeten loopen, binden sandalen van buffelvel onder de
voeten. De priesters dragen beter bewerkte sandalen van
leder , en de hoofden pantoffels of zelfs Europeesche schoe-
nen. Het gebruik van zonneschermen is onder de eenig-
zins gegoeden algemeen , doch trotseren vooral de vrou-
wen, slechts door hun dik haar beschermd, uren lang
blootshoofds de heetste zon.

De levenswijze der Javanen is eenvoudig en geregeld.
Zij staan vroeg op, baden terstond in de rivier, of be-
gieten zich met putwater, en gebruiken daarna hun ont-
bijt. Werklieden werken dan tot IL uren door, waarop
zij tot 1 uur rusten en eten, en daarna wederom tot 5
uren werken, en met zonsondergang hunnen laatsten
maaltijd gebruiken. De Javaan stelt bijzonder veel prijs
er op, ongestoord te eten en » hij zit te eten,” ís eene

(488 )

verontschuldiging, welker belangrijkheid zelfs de meerdere
erkent, wanneer een mindere niet terstond een gegeven
bevel nakomt. Rijken en dezulken, die geen bepaald
werk hebben, slapen ook wel over dag, vooral gedurende
de hitte; gewoonlijk gaat de Javaan vroeg slapen, en
houdt veel van luchtige slaapplaatsen. Geringeren slapen
veelal buiten het huis, onder het eerste het beste afdak ,
bij lichte maan zelfs onder den vrijen hemel, enkel op
eene mat; alleen welgezetenen bedienen zich van bult-
zakken en gordijnen tegen de muskieten. Hunne slaap
is diep en vast. Bij schoon weder en lichte maan even-
wel, ziet men niet zelden geheele familien en buurten tot
laat in den nacht in de vrije lucht bij elkander zitten,
vertellen of praten.

De Javaan bemint in ’t algemeen zeer gezellige bijeen-
komsten , alleen om op eene gemakkelijke wijze onderling
te praten. Hunne gezellige vermaken bestaan overigens
voornamelijk in kaartspelen , het aanschouwen en aanhoo-
ren van hunne marionettentooneelen (ketopping en wajang),
hunne danseressen en hunne gamelangmuziek , waarbij zij
met bewonderingwaardig geduld geheele dagen en nachten
kunnen blijven.

Landbouwende Javanen vindt men weinig in de kam-
pongs van Samarang ; des te meer visschers in de
langs Zeestrand liggende wijken. Deze brengen een groot
gedeelte van den dag op zee door, en drijven eenen
niet onbeduidenden handel met gedroogde visschen en tras-
sie. De overige kampongbewoners drijven of handel met
allerhande inlandsche behoeften, vooral met eetwaren en
snoeperijen , of houden zich bezig met vervaardiging van
allerlei handwerk van bamboe en rottang, of oefenen
een ambacht uit, als dat van timmerlieden , metselaars,
steenen- en pottenbakkers, iijjzer-, goud- en zilversme-
den , kopergieters en slagers (in welken tak van industrie

(489 )

Samarang over geheel Java vermaard is), schoenmakers
voor Europeanen (die in een overgroot aantal hier ge-
wenden worden), tuigenmakers , kleedermakers, verwers,
wevers enz.; ook de waschlieden en huisbedienden der Eu-
peanen zijn hier over het algemeen Javanen.

Het voornaamste voedsel van den Javaan van Sama-
rang is rijst; zelfs de armen zijn hier niet genoodzaakt
hunne toevlugt tot maïs of aardvruchten (vooral yams)
te nemen, wat binnen ’slands meer plaats vindt. De
rijst wordt in water en stoom gaar gekookt en als toe-
spijs dienen zout, spaansche peper, gedroogde visch,
gedroogd buifelvleesch , ingezouten eijeren en vooral veel
scherpe zure sambal, die op alle wegen , in de stad en
in de kampongs te koop aangeboden worden , verschil-
lende groenten in water gekookt ; alleen de rijkeren
eten versch buffelvleesch, verschen visch en kippen ,
die men anders slechts op feesten ziet. Bij de toebe-
reiding hunner spijzen worden meestal kokos-olie en onder-
scheidene inlandsche aromatische planten gebruikt, welker
geur en smaak aan Europeesche tongen weinig behagen.
Groote vrienden zijn de Javanen van snoeperijen , van
verschillende rijstsoorten, kokosnoot, gember, suiker of
siroop zamengesteld, en ook deze worden tot in den
nacht overal te koop uitgestald.

De Javaan drinkt zelfs bij zwaar werk en in de hitte,
zelden en nimmer veel te gelijk. Water is de algemeenste
drank ; maar zelfs de rijkeren vragen weinig er naar, hoe
helder het er uit ziet ; doen dan ook weinig moeite voor
zuiver drinkwater, hetwelk zij uit de rivier scheppen en
slechts, wanneer het geheel troebel is, eenige dagen lateu
bezinken. Onderscheidene soorten van verkoelende dranken
met citroensap, suiker, slijmerige zaden, geleiën gemengd,
zijn op alle straten te koop ; voor bijzondere gelegenhe-
den weten zij uit rijst, door gisting, ook geestige dranken

’

( 490 )

te bereiden, die bedwelmend genoeg zijn. Des te groo-
ter liefhebbers zijn zij van koffij, die zij slap. met
suiker maar zonder melk genieten ; van wijn of andere
geestrijke dranken maken hier zelfs de voorname inlan-
ders in hunne huizen geen gebruik , hoewel de meesten,
daartoe uitgenoodigd wordende, geene zwarigheid er in
zien, door een enkel glas wijn tegen de voorschriften
van den koran te zondigen.

Alleen bij feesten prijken de tafels der infanders met
een oneindig getal schotels; — hunne gewone tafels zijn
zelfs bij rijken zeer eenvoudig bezet. De Javaan eet, op
den grond zittende , langzaam en op zijn gemak; om
hun in het eten te storen, moet iets zeer dringends
voorvallen.

Bijna even zoo veel behoefte, als aan eten en drinken,
hebben de Javanen aan het gebruik van sirih (betel), die
zij met pinang (areka), gambier , kalk en tabak gemengd
bijna den geheelen dag kaauwen, waardoor hunne lippen
en tanden bruinrood geverwd worden, en hunne adem
eenen aromatischen reuk aanneemt. Ook enkel tabak
pruimen zij veel; en vrouwen en mannen zijn even zoo
zeer aan deze gewoonte verslaafd, die zij evenwel eerst
met de jaren der manbaarheid aannemen.

De manpen rooken buitendien ook veel, doch alleen
eene soort van sigaren, die zij zelve bereiden, door den
fijn gesneden tabak in een dun, droog blad van maïs of
pandanus te rollen , doch if zoo geringe hoeveelheid,
dat een dergelijke sigaar naauwelijks 5 minuten duurt.
De Javaansche tabak is zeer sterk en bijtend van smaak,
en wordt alleen door fijn snijden en droogen van het ta-
baksblad toebereid.

Over de zindelijkheid der Inlanders valt weinig te roe-
men. Zij baden en overgieten hun ligchaam wel is waar

zeer dikwerf met water, maar minder om zich te zuiveren

(491 )

dan om zich te verkoelen ; het komt hen daarom er ook
weinig op aan , hoe schoon het water is, wal zij daartoe
bezigen; zeep gebruiken zij zelden, meer nog eene
zwakke loog uit verbrand stroo bereid, waarmede zij
hun lang en dik hoofdhaar uitwasschen , wanneer het door
zweet en kokos-olie al te vuil en zelfs stinkend geworden
is. Hunne kleederen wasschen zij nu en dan , maar ook
meest alleen met water , doch zij gebruiken ook wel ze-
kere vruchten ‘en bladeren, die de uitwerking van zeep
doen. Ook hunne matten, waarop zij slapen, wasschen zij
somtijds af, maar hunne hoofdpeuluwen, die zonder slopen
gebruikt worden , deelen nimmer in dit voordeel.

Wat de beschaving aangaat, staat de Javaan van Sama-
rang wel is waar beueden de Europeanen en Chinezen ,
maar boven de binnenlandsche Javanen en de overige
Polijnesiërs. |

Voor de opvoeding der kinderen wordt weinig zorg
gedragen. Men laat dezelve tot hun Ade en 6de jaar
geheel naakt , of met eenige gouden of andere metalen
versierselen behangen, in regen en zonneschijn rondloo-
pen zoo veel zij verkiezen. Slechts scheert men hun nu
en dan het hoofd kaal, om het ongedierte te weren»
en om dep groei van het haar te bevorderen. Men
noodzaakt de kinderen van hunne vroege jeugd af aan,
veel te eten en stopt zelfs zuigelingen met rijst en
pisang vol; oudere kinderen eten en snoepen den geheelen
dag door, indien hunne middelen zulks toelaten. Zoodra zij
de noodige krachten bezitten, vergezellen de kinderen hunne
ouders bij derzelver bezigheden, vooral bij de armen.
Welgezetenen zenden de jongens in eene school, waar zij
bij een’ priester leeren bidden, schrijven en lezen, welke
kundigheden onder de Javanen meer verbreid zijn, dan men
op het eerste gezigt zoude gelooven.

De Javaansche taal is de volkstaal te Samarang, doch

(492)

spreken te Samarang meest alle Javanen ook Maleisch ,
eenige voornamen zelfs Hollandsch of verstaan hetzelve
ten minste zeer goed; het gebruik der Hollandsche lete
ters is in de officiele correspondentie der Inlanders met
de Europeanen vrij algemeen. Eigenlijke taal of detter-
kunde wordt echter, zelfs door de beschaafdsten te Sama-
rang niet beoefend; en van kunsten niet meer, als tot
uitoefening hunner ambachten hoog noodig is.

De Javanen zijn Mahomedanen, maar de godsdienst der
meesten bepaalt zich tot het in acht nemen van eenige
zeer onwezenlijke plestigheden , en zij zijn,verdraagzaam
of liever onverschillig omtrent andere gezindkeden. Den
Mahomedaanschen sabbat (op vrijdag) houden alleen de
priesters, en weinige voornamen; de gewone Javaan
viert op zijn hoogst den vooravond van vrijdag (donderdag
avond) door eene deftige stilte in zijn huis en verwijde-
ring van vermaken. Alleen de groote Mahomedaansche
vasten, poeassa, worden vrij algemeen en streng in acht
genomen ; gedurende een geheele maand eet en drinkt dan _
de Javaan niet, zoo lang de zon aan den hemel is; ge-
bruikt zelfs noch sirih, noch tabak , en verrigt daarbij
zijn gewone werk. Vele Inlanders worden gedurende de
vasten in het oog vallend bleek en mager, en eene zeer
onaangename reuk uit den mond, geeft de nuchterheid de-_
zer vromen te kennen, Deze vasten eindigen met den
nieuwejaarsdag, de eenige openbare godsdienstige feestdag,
die algemeen gevierd wordt door het bezoeken hunner
tempels (messigiet’s) en graven. Alle eenigzins belang-
rijke voorvallen echter, als geboorten, sterfgevallen ,
kwade droomen, of andere ongeluk voorspellende toeval-
len, genezingen, geven aanleiding tot het houden van
zoogenaamde sedeka’s, vriendschappelijke maaltijden, waar-
over door eenen priester of ander deskundige een gebed
uitgesproken geworden is.

(493 )

Aangaande hunne zedelijkheid staan de Javanen van
Samarang gelijk met de Chinezen, en welligt eenigzins
beneden de binnenlandsche Javanen. Zonder beginselen
zijnde , ontspringen hunne deugden en ondeugden uit hun
karakter en den omgang met andere volken.

Groote geneigdheid tot lediggang en gemakkelijkheid
(het detee far niente der Italianen) is welligt de voor-
naamste karaktertrek der Javanen. Zij werken noch om
veel geld te verdienen, noch om rijk te worden, maar
alleen om hun brood te winnen en om zich genot te
verschaffen Sparen en vooruit zorgen is niet ‚hunne zaak ;
hetgeen zij bezitten verteren of verkwanselen zij ; op zijn
hoogst koopen zij gouden sieraden en diamanten, die zij
echter ook wederom ligt van de hand zetten , zoodra zij
geld voor iets anders noodig hebben; want koopziek en
wispelturig is de Javaan in hoogen graad.

De Javaan bedriegt minder ligt , maar steelt ligter dan
de Chinees; drijft echter grooter geldwoeker met kleine
sommen, wanneer zich de gelegenheid aanbiedt, die hij
echter niet opzoekt. Jegens zijne meerderen is hij zeer
onderdanig, zelfs kruipend ; — minderen en ondergeschikten
knevelt hij waar hij kan, hoezeer in ’t algemeen goedaar-
digheid en zachtheid zijn karakter kenmerken.

Onder de mindere klassen voornamelijk, wordt hartstog-
telijk gespeeld, en de koelie verdobbelt niet zelden zijne
verdiensten van deu volgenden dag en alle zijne kleederen,
zelfs den hoofddoek , het onderscheidend kleedingstuk van
den man. Onder de betere klassen wordt zelden gespeeld;
slechts het schaakspel vindt nog hier en daar onder de
hoofden vereerders.

De Javaan bemint de vrouwen , maar is in zijne liefde
wispelturig en los van beginselen. De mannen maken
een ruim gebruik van de vrijheid hun door hunne godsdienst

toegestaan, nemen niet zelden meer vrouwen en bijwijven
32"
_

(494 )

dan zij kunnen onderhouden, breken den echt, zonder
daarvan eene gewetenszaak te maken. Zij rekenen de
vrouw eene ontrouw zeer hoog aan, en hoe spoedig hunne
liefde verflaauwt, zijn zij zeer iijverzuchtig en worden
door jaloerschheid tot de ergste misdaden verleid. De ge-
makkelijkheid, waarmede echtverbindtenissen gesloten en
ontbonden worden , maken dezen band zeer los. Concu-
bíinage is onder de inlandsche vrouwen van Samarang
zeer algemeen , en hunne deugd wordt door geld ligt aan
het wankelen gebragt. Het bederf der zeden is, in dit
opzigt, te Samarang dieper dan in de binnenlanden , de
residentien der groote Javaansche Vorsten welligt uitge-
zonderd.

Aan het misbruik van sterke dranken zijn de Javanen
niet verslaafd , des te meer echter aan het opium rooken,
waarvan vooral de mindere klassen vele slagtoffers tellen.
Een waterachtig extract van opium met andere inlandsche
narcotica, voornamelijk datura vermengd , wordt met een
weinig tabak in eene lange pijp verbrand en de rook in-
gezwolgen ; eene soort van dronkenschap, eene bedwelming
der zinnen, die meestal in slaap eindigt, is het gevolg
daarvan ; — somtijds echter ook eene tot razernij opklim-
mende opgewektheid. Ook in latere gevolgen is het mis-
bruik van opium treuriger dan het misbruik van sterken
drank, hoewel beide ligchaam en geest bederven.

Het zoogenaamde amok maken is gewoonlijk het gevolg
van misbruik van opium, bij een reeds opgewonden ge-
moed. Dit amok maken bestaat in eene tijdelijke verstands-
verbijstering , tot welke zich de Javaan gewoonlijk met
opzet en allengskens opwindt, en die daarmede eindigt,
dat hij alles, wat hem in den weg komt, tracht te vermoor-
den, noch vrienden noch zijne eigene familie sparende , ja
veelal met deze beginnende , tot dat hij eindelijk zelf ter
neder geveld wordt, indien het hem niet gelukt te ont-

(495 )

vlugten of hij levend gevangen wordt, wat zeldzaam
plaats vindt. IJverzucht en verkropte wrevel geven ge-
woonlijk de eerste aanleiding daartoe.

Doch moet gezegd worden, dat de amok onder de
Javanen te Samarang minder dikwerf gezien wordt, dan
onder de overige Polijnesiers, vooral onder de Boeginezen.

In ’t algemeen is niet te ontkennen , dat zich door den
omgang met Europeanen, onder de Javanen van Samarang
eene grootere beschaving verspreidt, hunne zedelijkheid
echter daarbij meer verloren dan gewonnen heeft.

Van de overige Polijnesiers, te Samarang verblijf hou-
dende , zijn de Boeginezen (van Makasser) de talrijkste,
doch zij onderscheiden zich inzeden en karakter weinig van
de Javanen , zijn slechts minder beschaafd , ruwer, minder
zachtaardig , veeleer driftiger , minder lijdzaam , twistziek
en diefachtiger.

De weinige hier aanwezige Bengalezen en Arabieren zijn
te weinig in getal, om als natien in aanmerking te komen.
Eene des te belangrijker en eigenaardiger klasse der in-
landsche bevolking zijn echter de slaven, die hier nog
altijd voortbestaan , hoezeer zij van jaar tot jaar vermin-
deren. Zij zijn meest van Polijnesischen oorsprong, zijnde
hunne voorouders van andere eilanden aangebragt. Hunne
ligchaamsbouw en schedel bewijzen dit, hoezeer hun voor-
komen door de vermenging der slavinnen met alle hier
levende volkeren, anders geen bepaald karakter aanbiedt,
en bij velen het Europeesche en Chineesche bloed door-
schijnt ; want de slavernij plant zich alleen door geboorte
door slavinnen voort; vrijgeborenen kunnen hier ook
nimmer slaven worden.

De meeste slaven te Samarang zijn als huisbedienden
bij Christenen in dienst, weinige bij Chinezen , geene bij
de Inlanders. Slechts zeer weinigen leeren een ambacht
of eene kunst.

(496 )

Zij zijn meestal het Mahomedaansche geloof toegedaan,
en ook hun karakter en hunne levenswijze komen zeer met
die der Javanen overeen , in zoo verre hunne meerdere
afhankelijkheid van hunne meesters dit toelaat. Zij spre-
ken Maleisch, Javuansch, velen zelfs gebroken Hollandsch,
en hebben door den dagelijkschen omgang met Europeanen
een beschaafder , meer verfijnd voorkomen.

De slaven zijn hier niet ongelukkig. Tot zwaren arbeid,
buiten het huis, worden zij nimmer gebezigd ; in hunne
voeding en kleeding moeteu hunne meesters voorzien; tegen
mishandeling waakt de politie streng, en vele slaven,
vooral die, welke in familien geboren, en met de kinderen
van het huis opgewassen zijn , worden veelal als nagenoeg
tot de familie behoorende beschouwd , zoo dat de slavernij
inderdaad meer in naam, en vooral daarin bestaat, dat zij
hunne meesters niet willekeurig kunnen verlaten, en ten
hoogste kunnen verzoeken verkocht te worden, in welk
geval zelfs familien niet van elkander mogen gescheiden
worden.

M. J. E. MULLER , Med. Dr.

Wervolg hierna).

BIJDRAGEN

TOT _DE
GENEESKUNDIGE TOPOGRAPHIE

VAN

BATAVIA.

HI. FAUNA EN DERZELVER PRODUCTEN.
B. Bijzondere beschouwingen.

Zijn al de millioenen representanten der Fauna, als ra-
deren van één werktuig , van hoog gewigt voor het har-
monisch geheel van het onontbindbaar natuarleven; niet
zoo algemeen grijpen zij in de dadelijke belangen der
menschen „ zelfs op verre na niet zoo algemeen, als vroe-
ger opzigtelijk de Flora is ontwikkeld.

Meerdere klassen schenken millioenen dieren, voor den
mensch. van nut noch nadeel. Geheel de rei der averte-
braten is geconomisch van zeer ondergeschikt belang, en
zoo al enkele Behinodermen , Mollusken en Crustaceeën
als spijzen en bijspijzen dienen, staat derzelver nut in
geene verhouding tot dat der vertebraten , van welke de
visschen ,‚ sommige reptilien en vogels bijkans uitsluitend
als voedselmiddelen , en vele zoogdieren tevens als last- en
trekdieren van hoog belang zijn voor de bewoners.

2° Jaana. 3° Arrev. Oek.

(498 )

Niettemin verdienen enkele soorten der tallooze averte-
braten meer vermeld te worden , waarom ze hier kortelijk
zullen worden aangestipt.

De Microzoën (Polygastrica , Rotatoria , Entomostraca)
kunnen worden voorbijgegaan. De Polijpen zijn van geen
verder nut, dan dat sommigen van derzelver soorten ,
zooals de Millepora cervicornis, Porites multicaulis, Se-
riatipores pungens, Tubipora purpurea , Meandrina laby-
rinthiformis , Fungia limax enz. door hunne steenachtige
huizen dienen, tot plaveisel der wegen in en nabij de oude
stad en tot het branden van kalk.

De Acalephen zijn almede van geen verder belang, dan
dat enkele brandende soorten door de Chinezen tot het
stoken van arak worden gebezigd, om het prikkelende van
dezen door hen beminden drank te verhoogen.

Eenige nadere vermelding verdienen enkele

ECHINODERMEN ,

eensdeels wegens het commercieel gewigt der Zripang,
en ten andere, wegens de soms hardnekkige wonden, den
visschers op de koraalriffen der reede, nu en dan veroor-
zaakt door de geweerhaakte doornen der Boeloe babi
(Cidarites diadema), welke zich hier en daar in menigte
op die banken ophouden en ligtelijk de naakte voeten der
onvoorzigtige visschers ernstig verwonden.

Zooals bekend is, zijn de Fripangs verschillende soor-
ten van Holothurien. In en om de reede zijn zij schaars
en zoo beteekent de tripangvisscherij hier ook bijkans
niets. Evenwel is de tripang te Batavia geen onbelang-
rijk artikel van handel. Elders in dezen Archipel en langs
de kusten van Nieuw Guinea en de noordkust van Nieuw-
Holland zeer overvloedig , worden zij van daar hier inge-
voerd in gezouten of gerookten toestand. Ongeveer 20

(499 )

soorten , behoorende tot de geslachten Holothuria, Tre-
pang, Bohadschia, Psolus, Mullería, Chirodota en Sij-
napta zijn, als tot deze gewesten behoorende, in de weten-
schap bekend (1), en de inlanders en Chinezen onder-
scheiden nog meerdere, welke echter, wegens derzelver na
de rooking en inzouting zeer veranderden toestand moeije-
lijk zoologisch te bepalen zijn (2).

Het gebruik der Zripangs is hier tot de Chinezen be-
perkt, die dezelve nuttigen als eene vetmakende en ver-
sterkende spijs of als opwekkend middel van de liefde ;
houdende zij zich overtuigd, dat de tripang specifiek op-
wekkend werkt op den geslachtspheer.

_

EXSTHELMISTEN.

Algemeener hier dan in de buitenkeerkringgewesten de
organismen infesterende, zijn de ingewandswormen hier de
lastige gezellen van de meeste menschen en hoogere dieren.
Indien het waar is, wat echter thans nog zeer betwijfeld
wordt en door vele physiologen stellig ontkend, dat de
Enterozoën door generatio aequivoca zich in het opge-
hoopte slijm van atonische darmvliezen kunnen vormen ;
of ook, — indien slechts dat opgehoopte slijm der evolutie
en propagatie van de darmwormen hoogstens bevordert,
wat niemand ontkent ; — dan is het reeds à priori te bepa-
len, dat de Enterozoën alhier veelvuldig moeten voorkomen.

Meer dan ergens anders, verkeert het darmkanaal in de

(a) Vergel. G F. Jaeger. De Holothuriis 1833, p. 25-30.

(2) Bijzonderheden hieromtrent zie men na,bij J N.Vosmaer,
Korte beschrijving v. h. z. o. schiereiland v. Celebes. Verh.
v. h. Bar. G. v. K. en Wet. vol. XVII.— Olivier, Reizen
in den Molukschen Archipel, Dl. IL. —Oken, Allgem. Natur-
gesch. f. alle Stand. Bd. V, Abth. 1.

( 500 )

vochtige standgewesten der evennachtlijnstreken te midden
van momenten, die verzwakkend op hetzelve inwerken en
de slijmsecretie der mucosa pathologisch wijzigen. Meer
dan ergens anders, zijn hier de ziekten van den tractus
intestinorum veelvuldig; blijkende het uit de ondervinding,
dat meer dan £ gedeelte der sterfgevallen in de strandstre-
ken, aan Diarrhaeën en Dijsenterieën zijn toeteschrijven,
en in vele anders genoemde ziekten de chijlopoïetische
klieren en het darmslijmvlies niet de minste rol vervullen.

De waarneming bewijst dan ook, dat de enthelminthen
hier slechts weinige individu’s verschoond laten. Kinderen
en volwassenen worden evenzeer door dezelve gekweld ,
en de inlanders en Chinezen niet minder dan de Euro-
peanen. |

Intusschen is het opmerkelijk , dat het hier vooral de
spoelwormen (Ascaris lumbricoïdes) zijn, die praedomineren
en de overige enthelminthen bijkans verdrongen hebben.
En hoezeer de Osyuris vermicularis hier nog vele kinderen
kwelt en de Taenia solium L en Bothryocephalus latus Brems.
den mensch niet sparen , is derzelver voorkomen toch veel
beperkter dan in Midden-Europa , maar ook slechts, om
des te ruimer veld te laten aan de Ascarieden. Dan
hierover later nog nader.

Betreffende het hier voorkomen der overige in den mensch
huisvestende Entozoën zijn nog slechts weinige waarnemin-
gen publiek gemaakt. De Filaria dracunculus Brems. komt
slechts voor bij de Afrikaansche soldaten.

ÄXNELIEDEN.

De stilstaande wateren in de omstreken van Batavia zijn
rijk aan bloedzuigers. De bloedzuigers (lintah Mal.) zijn
daardoor zoo ligt verkrijgbaar als goedkoop , wat te meer
van belang is, omdat derzelver aanwending in eene me-

(501 )

nigte ziekten boven aderlatingen is aangewezen en de hos-
pitalen, zonder groote kosten, ruimschoots er van kunnen
worden voorzien.

De voornaamste en algemeen voorkomende soorten der-
zelve zijn de Hirudo vittata v. H. en de Hirudo Javanica
v. H. De Hirudo vittata wordt het meest in de hospitalen
en de particuliere praktijk gebruikt. Grootere en diepere
wonden toebrengende dan de Hirudo Javanica en onze
Europeesche Hirudo medicinalis, veroorzaakt een volwassen
H. vittata eene grootere depletie van bloed dan twee ge-
wone H. medicinales , doch is tevens bij derzelver applica-
tie eene bijzondere voorzigtigheid te observeren, betrekke-
lijk de plaats van aanwending en de stilling der nabloe-
ding.

De Hirudgp vittata beantwoordt aan de Europeesche H.
sanguisorba L (Hippobdella sanguisuga Blv.); de H. Ja-
vanica aan de H. medicinalis L (Jatrobdella medicinalis
Blv.). De beet der H. Javanica dringt ook minder diep
door dan die der H. vittata , en het zou daarom wensche-
lijk zijn, dat de H. Javanica talrijker voorkwam dan de
H. vittata, om deze laatste in de praktijk te vervangen.

-
IxseEcreEs.

Van de onmetelijke rei der insecten zijn hier, gelijk el-
ders, slechts enkelen den mensch van nut, velen die hem
schaden.

De Pulices (Ketjoppet Mal.) zijn hier minder den mensch
tot last dan in Europa, doch onze huisdieren worden bij-
kans algemeen door ze gekweld. De Pediculi (Koetoe)
daarentegen zijn onder de inlandsche bevolking , welker
lang hoofdhaar gunstige voorwaarden geeft voor derzelver
ontwikkeling , zeer algemeen.

De Scolopendra morsitans (Makki sariboe) die hier niet

( 502 )

zeldzaam is, wordt gevreesd wegens hare scherpe kaken ,
waarmede zij hare aanvallers zeer pijnlijke ontstekingen
toebrengt, welke niet zelden met hevige koortsachtige
reactie gepaard gaan.

Vliegen (Lalar) en muggen (Njamoek) zijn hier almede
algemeen , de eerste vooral in Batavia’s omstreken, waar
zij gedurende de hitte des dags den mensch soms ondrage-
lijk worden, de laatste op alle eenigzins vochtige plaatsen,
waar zij van elken mensch eene schatting vorderen van
bloed. De door hunne steken te weeg gebragte puisten ,
gaan bij nieuwelingen in dit klimaat, dikwijls tot hard-
nekkige verzweringen over.

Van de Hijmenopteren zijn wel de mieren (Semoet) den
mensch het meeste tot last. Welligt nergens veelvuldiger
dan hier, dringen zij bij duizenden onze woningen binnen
om zich ten koste onzer provisiën te“voeden. Wespen en
Bijen (J'aon) zijn hier almede niet zeldzaam. Op scha-
duwrijke plaatsen kan men allerwege in de grootere boo-
men en op de daken hunne allerkunstigst gebouwde nesten
aantreffen , van welke de honig houdende door de inlan-
ders ijverig worden opgespoord.

Van de Lepidopteren zijn ons hier slechts schadelijk
de larven der Tineae (Motten) , welker wering uit kleede.
ren en boeken de meeste zorg vordert.

Maar de schadelijkste van alle hier voorkomende insecten
zijn de witte mieren of termieten (Zajab). In hunnen lar-
ventoestand verwoesten zij bijkans alles, wat geene metaal-
hardheid heeft, met hunne scherpe kaken. Zijn zij echter
tot volkomen insecten gemetamorpheseerd, dan strekken
zij sommigen inlanders en Chinezen tot eene gewilde
spijs. |

De Huiscimices (Moetoe boessok) zijn hier even moeije-
lijk uit de woningen te weren als in Europa , en nog an-
dere Hemipteren , meestal soorten van Lygeus (Walang

( 503 )

sangtet) bezoeken ’savonds onze woningen en verspreiden
daar een onverdragelijken stank.

Nog zijn aan te stippen als schadelijke insecten de kre-
kels (Djankriek), sprinkhanen (Balong), de kakkerlakken
(Zjetjoengok), en van de Coleopteren eenige kleinere soor-
ten van Ptinus, die zich even als de motten en kakker-
lakken nestelen in huizen, meubelen en boeken.

ÁRANEOIEDEN.

Zonder nut voor den mensch, schenkt de klasse der spiu-
achtige dieren , soorten, die of onschadelijk zijn of wier beten
of steken min of meer hevige ontstekingen veroorzaken.
Zij zijn wel niette vreezen , daar zij den mensch niet aan-
vallen, doch het toeval kan ze ons doen verwonden. Eene
groote soort van Mijgale en van Buthus verblijven ge-
lukkig meer buiten onze woningen, doch de gewone
Scorpioenen (Kaledjienkin) nestelen zich veel tusschen
boeken en meubelen.

Voorts zijn de Acarieden, als epizoën hier niet minder
veelvuldig dan in Europa.

CRUSTACEEËN.

Batavia’s markten schenken dagelijks eene menigte
Crustaceeën aan onze tafels. Ofschoon de soorten niet
talrijk zijn, welke op onze tafels worden gedischt, zijn zij
toch in het algemeen overvloedig genoeg in individu’s, om
een niet onbelangrijk artikel van handel uit te maken.

Van de kortstaartige Decapoden zijn Portunus sexdenta-
tus (Redjoengan) en Neptunus pelagicus (Kepieting) hier al-
gemeen. Zij worden zoowel door de Europeanen als inlanders
en Chinezen gegeten. De overige soorten van krabben ko-
men wegens derzelver gering volumen niet in aanmerking.

(504 )

Van de langstaartige Decapoden is de Palinurus homa-
rus (Oedang lawut) wel de meest gezochte. Zijn zoet
vleesch is zeer gewild en zijne schaarschheid doet denzelven
tegen vrij hooge prijzen verkoopen. Overvloediger zijn
drie of vier soorten van Alpheus en Palaemon , alle door
de inlanders Oedang genoemd. Zij geven eene smakelijke
spijs, geheel overeenkomende met onze Europeesche kreef-
ten en garnalen. De Ibacus antarcticus (Oedang lawut
leber) en Thenus orientalis (Oedang bladok) zijn zeld-
zamer en als voedselmiddel ook weinig gezocht.

Zulks laat zich ook zeggen van de twee soorten van
Squilla, die nu en dan ter markt komen; doch nuttiger
weder zijn de talrijke individu’s van Limulus moluccanus
(Mimie), die dagelijks in overvloed te verkrijgen zijn
en voornameijk gezocht worden wegens derzelver eijeren,
welke door Chinezen en inlanders met rijst en azijn tot
eene smakelijke spijs worden bereid.

ACEPHALEN.

Als eetbaar worden hier veelvuldig te koop aangeboden
oesters (Ziram) en een paar soorten van Cardium en So-
len. De eerste (Ostrea imbricata) zijn overvloedig , even
smakelijk als de Ostrea edulis en worden gelijkelijk door
Europeanen, Chinezen en inlanders (hoezeer door de
laatsten slechts na gestoofd te zijn), gegeten. De Kranz
(Cardium edule) komt slechts op sommige tijden in ruime
hoeveelheid voor. Deszelfs gebruik is alleen tot de inland-
sche en Chineesche bevolking bepaald, even als dat van
eene soort van Solen, die slechts nu en dan te koop
wordt aangeboden. Men stooft zoowel de oesters als de
laatstgenoemde Acephalen veelal met groente of Tamarin-
de, em derzelver smakelijkheid te verhoogen.

( 505 )

GASTEROPODEN.

Slechts de Ampullaria fasciata Lam. (Meong) en eene
kleinere soort (Toetoet), zijn hier van huishoudelijk ge-
bruik. Beide komen voor in de rijstvelden en beekjes,
waar ze door de inlanders gezocht worden, om ze met hunne
groenten gestoofd te nuttigen.

CEPHALOPODEN.

De vischmarkten van Batavia zijn dagelijks overvloedig
voorzien van Inktvisschen (Zjoemie tjoemi). De alge-
meenste soort is de Loligo Javanica, doch ook de Sepia
aculeata, de Sep. inermis, Sep. tuberculata en Sep. unita
zijn uu eens in grooter dan weder in kleiner aantal te
erlangen. De Chinezen en inlanders, en zelfs sommige
Europeanen, vooral Kreolen, eten ze gaarne. Hunne taaije
huid en vleesch zijn echter weinig smakelijk.

VISSCHEK.

Meer dan de tot nog toe gemelde klassen , brengt de
klasse der visschen nut aan Batavia’s bewoners.

Van de meer dan 400 soorten van visschen welke in
Batavia’s zilte en zoete wateren voorkomen, zijn niet
minder dan 380 eetbaar, en zoo al slechts weinigen dier
vele soorten op de tafels der Europeanen worden gedischt ,
als soorten van bijzonderen smaak en fijnheid van vleesch ,
zijn vele der ons niet dagelijks onder de oogen komende
visschen van even uitmuntende hoedanigheden en strekken
met de minder fijne visschen algemeen der Chineesche en
Inlandsche bevolking tot voedsel.

De oeconomische belangrijkheid der visscheun maakt het

33"

( 506 )

noodig, de vischfauna van Batavia hier meer in het bij-
zonder te gedenken.

Sedert wij ons onledig hebben gehouden met de Ichthijo-
logie dezer Indiën , is onze verzameling van Bataviasche
visschen tot 393 soorten gestegen. Meerdere soorten zijn
als te Batavia voorkomende gemeld, welke het ons tot
nog toe niet is mogen gelukken hier aantetreffen , doch
die in allen gevalle te zeldzaam zijn, om van eenig huis-
houdelijk belang voor Batavia’s ingezetenen te wezen.

Alle onze soorten behooren tot 25 (1) familien en de soor-
ten van slechts 3 dier familien worden niet gegeten, of
althans slechts zeer enkele derzelve. Deze 3 familien zijn
de Sclerodermen , Gijmnognathen en Lophobranchien, Van
de eerste bezitten wij 9 soorten en wel l van Balistes,
2 van Triacanthus, 1 van Aluteres ‚ 2 van Monacanthus
en 3 van Ostracion. Zij worden voornamelijk als spijs
verworpen , wegens de beenachtige hardheid der huid bij
eenigen , wegens derzelver stekeligheid en doornachtigheid
bij anderen, De Gijmnognathen worden verworpen, we-
gens de bedwelmende eigenschappen van hun vleesch. Onze

verzameling bevat 1 soort van Diodon, 6 van Tetraodon.

pn

(1) Namelijk volgens het stelsel van Cuvier-— Volgens het
stelsel van J. Muller (zie Erichson’s Archiv. 1845 p- 135 —
138) berekend, behooren de visschen onzer verzameling tot 34
familien. — Door Muller zijn n. Ll. de Roggen in 6 familien
gesplitst, de Haaijen in ro; voorts vindt men bij hem als afzon-
derlijke familien opgegeven (behalve die, waarvan wij geene
specimina bezitten), de Ostraciones, Balistini, Labroidei cycloidei,
Labroidei ctenoidei en Notacanthini , terwijl de Maenides met de
Sparoidei tot eene familie zijn vereenigd. In deze opsomming,
welke slechts tot overzigt dient en geene bepaalde Zoölogische
strekking heeft, is het algemeen bekend stelsel van Cuvier
gevolgd.

(507 )

De Lophobranchien komen wegens derzelver gering vo-
lumen niet in aanmerking. Wij bezitten er twee soorten
van, die in Batavia's zoete wateren nu en dan gevan-
gen worden. Alle bovenbedoelde soorten zijn bovendien
individueel weinig talrijk en der bevolking genoegzaam
bekend, om waarschuwingen tegen derzelver gebruik over-
bodig te doen zijn.

Hier zullen daarom slechts de overige familien meer
geresumeerd worden.

Rajoieden.

Het vleesch der Bataviasche roggen is in het algemeen
veel smakelijker en ligter verteerbaar dan dat der Noord-
zee-Rajoieden. Dagelijks worden eenige soorten ter markt
gebragt, voornamelijk Trijgon lijmma (Zhan Paree), die
wel de minst smakelijke is en een’ omvang van meerdere
voeten bereikt. Na deze is de meest algemeene soort de
Rhinobatus Thouini (Zhan tjoetjot biola) , wiens vleesch
meer is gezocht. Alle overige soorten van roggen zijn
minder algemeen , komende slechts van tijd tot tijd ter
markt. Zij bestaan uit 4 soorten van Mijliobatus , waar-
van de Mijlobatus marinari, die zwart vleesch heeft,
door de Chinezen tegen hooge prijzen betaald wordt;
voorts uit Pastinachus Uarnak Rupp.; uit 3 soorten van
Anacanthus, nog 3 soorten van Trijgon en nog 3 van
Rhinobatus. Behalve de bedoelde moeten hier nog andere
soorten voorkomen. In deze bijdrage zal echter slechts
gesproken worden van slechts die soorten, welke wij hier
hebben gezien, latende wij de in sommige werken als hier
voorkomende vermeld wordende species, voor alsnog buiten
kritiek.

Squaloïieden.

Hardheid en moeijelijke verteerbaarheid van vleesch ma-

( 508 )

ken de Haaijen tot een minder gewild voedsel, hoezeer

sommige inlanders op gezouten en gedroogd haaijenvleesch
| zijn verlekkerd en het gaarne bij. hunne rijst nuttigen.
De jonge Rajoieden zijn veel smakelijker en ligter ver-
teerbaar dan de oudere, iets wat ook voor de overige
familien van visschen in het algemeen waar is.

De hier gewone soorten zijn Carcharias acutidens Rupp.
(Zkan tjoetjot) en Carcharias melanopterus Dum. (Zhan
tjoetjot pisang) ; minder algemeen is de Sphijrna ma-
karran , doch komt toch vrij dikwijls ter markt. Overi-
gens worden hier nu en dan nog ter markt gebragt de
Sphijrna laticephala, benevens nog 1 soort; drie soorten
van Seijllium, waaronder Scijllium barbatum en Scijllium
tigrinum en Carcharias Javanicus (Zhan tjoetjot gong).

Muraenoieden.

Den meesten gastronomen een aangenaam geregt, is de
paling hier weinig minder smakelijk danin Europa. Bata-
via’s zoete wateren voeden twee soorten, beide door de
inlanders Zkan Moa genoemd. Zij zijn niet overvloedig
en moeten daarom tegen vrij hooge prijzen worden ge-
kocht. De hier voorkomende zeepaling , de Muraena tala-
bou (Jkan poetje kanipa) komt slechts in enkele indivi-
du’s ter markt, niet zelden ter lengte van 4—5 voeten
doch zijn vleesch is op verre na niet zoo fijn en smakelijk
als dat der zoetwater-muraenen.

Echeneoteden.

De twee hier in de reede levende soorten van Echeneis
zijn naauwelijks meldingwaardig, wegens derzelver schaarsch-
heid en geisoleerd voorkomen.

( 509 )

Pleuronectôïeden.

„Hoezeer de Bataviasche Platvisschen onder de smakelijk-
ste en gezondste visschen behooren, zijn zij om de schaar-
schheid en kleinheid van derzelver soorten almede van
weinig belang. De enkele individu’s die men hier vangt,
worden met zorg voor de tafels der Europeanen verzameld,
om ze zooveel mogelijk schadeloos te stellen, voor wat ze
in hunne Europeesche Tong , Bot, Tarbot en Schol hebben
verloren. Van Áchirus heeft men hier Achirus maculatus
K. v. H. (Zhan matta salla); van Hippoglossus, H.
Crumei , door de inlanders in navolging van de Hollan-
ders Zhan bot genoemd; van Plagusia, Pl. potous C.,
Pl. bilineata Bl. en Pl. lidah nob., alle even als de hier
almede gevangen wordende Solea cornuta C. den inlanders
als Zkan lidah (tongvisch) bekend.

Clupeoieden.

De familie der Haringen is hier eene der belangrijkste.
Rijk aan meerdere smakelijke soorten, die deels in tallooze
individu’s dagelijks in verschen en gedroogden toestand
te koop zijn, deels slechts in kleinere groepen ter markt
komen, schenkt zij, behalve een gezond voedsel eene ruime
bron van winst aan de vischkoopers.

8 soorten van Clupea, 2 van Alosa, 1 van Gonostoma ,
2 van Notopterus, 1 van Megalops, 3 van Engraulis,
2 van Thrijssa, 2 van Elops, 1 van Butirinus, 1 van Lu-
todeira en 1 van Chirocentrus, leven alle in Batavia’s
wateren en wel alle, met uitzondering van de soorten van
Notopterus , in en nabij de reede.

Van de eigenlijke Haringen zijn de Zhan tembang en
Fkan boelan boelan (Clupea melastoma Schn.) de alge-
meenste. Gonostoma Javanicum K. v. H. (Zhan selang-

(510)

kat) is almede overvloedig ; voorts ook Engraulis Com-
_ mersonii Lac. (Zkan trie), eene kleine soort, die bij
millioenen hier voorkomt, Lutodeira indica v. H. (Zkan
bandong) en Chirocentrus dentex (Zhan boelan gigie).

De overige soorten leveren slechts nu en dan meerdere
individu’s. Megalops filamentosus L. (Zkun boelan);
Engraulis stolephovus C. (Zkax djapoe) en Elops saurus
(kan boeloe hajam) verdienen van dezelve vermeld te
worden. pot

De Zkan lopies (Notopterus lopies nob.) en Zkan ka-
pirat (Notopterus kapirat) leven slechts in de moerassen
en rivieren en worden alzoo slechts op de rivier-visch-
markten te koop aangeboden. Hun vleesch is weinig
gewild.

Salmonoieden.

Slechts 1 soort dezer familie is ons hier onder de oogen
gekomen en nog wel eene onbeduidende. Zij is de Saurus
badi C. (Zkan boentoet karbau) en hoezeer deze soort,
welke in de zee leeft, dagelijks op de markten is aante-
treffen, zijn het steeds slechts enkele individu’s, die door
derzelver gering volumen weinig de aandacht tot zich
trekken.

Siluroveden:

Geloofde men de sprookjes door vele volkeu van vroe-
geren en lateren tijd betreffende de familie der Meer-
vallen verhaald, hun vleesch zou niet worden genuttigd.
Wel is waar, is hun vleesch in het algemeen weinig sma-
kelijk, roodachtig en hebben hunne vormen iets terug-
stootends, doch de ondervinding heeft de onderstelde
vergiftigheid van hun vleesch steeds tegengesproken. De

(BI)

geweertande doornen van de eerste rug- en de borst-
vinnen van meerderen van derzelver soorten, die den
daardoor verwonden soms hevige plaatselijke phlogosen
veroorzaken, zullen, in verband met de onaangename
vormen en het ongeschubt zijn dezer visschen, der ligt-
geloovige menigte in het denkbeeld hebben gebragt, dat
zij niet eetbaar zijn. Intusschen zijn die denkbeelden niet
die der Inlandsche en Chineesche bevolking van Batavia
en laat deze de voordeelen niet voorbijgaan, welke door
den overvloed der Siluroieden alhier zijn te erlangen. En
de zee, èn de zoete wateren leveren ze overvloedig op
en dagelijks kan men ze op de vischmarkten tegen geringe
prijzen koopen. Vooral veelvuldig zijn 2 soorten van
Clarias (1) (Zkan lindie), die in de rawabs leven, doch
ook soorten van Bagrus, Arius en Pimelodus (kan sien-
gariengan en Manjong) , van Plotosus (Zhan sambilan)
en Silurus bimaculatus Bl. (Zhan limpok) komen bijkans
dagelijks ter markt.

Onze verzameling bevat 23 soorten , welke tot de ge-
noemde geslachten behooren.

Esoctoreden.

Eigenlijke snoeken komen hier niet voor. De soorten
die hier door Europeanen, Inlanders en Chinezen snoek
genoemd worden , hebben slechts eenige gelijkenis op on-
zen Europeeschen Esox lucius L., doch behooren alle tof
het geslacht Sphüraena en dus tot de familie der Baar-

(1) Niet Heterobranchus, zooals Jaarg. 1 p. 552 vermeld is.
In de volgende bladen, zal men meerdere geslachten, als Bata-
viasche vermeld vinden, welke bij het vroeger gegeven generisch
overzigt der Fauna niet genoemd zijn Men schrijve zulks toe
aan de toenmalige onvolledigheid onzer collectie.

(312)

schen, even als de hier als spiering bekend staande soor-
ten, die tot het geslacht Sillago behooren. Evenwel
zijn de Esocioieden hier vertegenwoordigd in de geslach-
ten Belone, Hemiramphus en Exocoetus, welker hier le-
vende soorten eene goede spijs opleveren. Hemiramphus
geeft hier Hem. longirostris C. ,‚ Hem. brevirostris C. en
Hem. Commersonii Lac., welke alle naar de tijden des
jaars met elkander afwisselen, alle als Zhan djoelong
djoelong bekend zijn en soms talrijk genoeg, om een eenig-
zins belangrijk artikel der markt uittemaken. Belone
geeft Bel. ecrocodila Less., Bel. caudimacula C. en Bel.
coromandelica C. de laatste echter het gemeenzaamste
hoezeer altijd in slechts weinige individu’s. Exocoetus
schijnt slechts Exoc. Javanicus K. v. H: (Zhan terbang)
te geven en deze enkele soort nog zeer zeldzaam. De
voortreffelijkheid van het vleesch dezer vliegende visschen
doet hunne schaarschheid den gastronomen betreuren.

Cyprinoieden.

Batavia’s karpers, alle zoetwatervisschen, zijn, hoezeer
niet zeldzaam, toch van weinig oeconomisch belang. De
meeste soorten zijn klein en onsmakelijk en komen alzoo
naauwelijks in aanmerking, vindende dezelve slechts spaar-
zame koopers onder de armere inlanders. Er worden hier
echter twee soorten van bijzondere smakelijkheid in vijvers
aangeteeld, de Zhan tambra (Barbus tambra K. v. H.)
en de Zkan tambra maas (Cyprinus floripennaK. v. H.),
die beide zoowel bij de Europeanen als de inlandsche bevol-
king als zeer lekkere visschen bekend staan. Zij worden
meer algemeen in de bovenlanden aangeteeld, waar ze een
uitmuntend surrogaat ziju voor de zeevisschen. De soorten
die men hier nu en dan aantreft zijn de Jkan ampalong
(Capoeta macrolepidota Val), de Zkan wadong (Bar-

(513 )

bus rubripinnis K. v. H., Barb. ypselonatus K. v. H.
en nog twee soorten); de JZkan drong arong (Rohita
nigra), de Zkan mielim ( Dangila urostigma Val), de
Jkan lawak (Dangila. leptocheilos Val. en nog eene soort) ;
voorts nog de Zkan wadong goenoeng (2 soorten van
Leuciscus) en de Acanthopsis dialijzona. Van alle deze zijn
de Zkan ampalong en Ikan arong arong nog het meest
gewild, de JZkan wadong zeer weinig en de overige
bijkans in het geheel niet.

Lophioieden.

Batrachus pictus, wegens vorm en kleuren en het kwak-
kend geluid, dat hij van zich geeft, door de inlanders
{kan kodokh (Paddevisch) genoemd, is hier, voor zoo
ver ons bekend is, de eenige representant dezer familie.
Sommige inlanders vreezen zijn vleesch als bedwelmend,
doch andere nuttigen hetzelve. De individu’s zijn weinig
talrijk en komen slechts nu en dan ter markt.

Labroieden.

Zoo schoon de hier voorkomende Lipvisschen zijn door
fraaije schakeringen van prachtige kleuren, zoo weinig
smakelijk is hun vleesch, dat zoowel hierdoor als wegens
deszelfs mindere gezondheid bij geene der zich hier geves-
tigd hebbende natien is gewild. 13 soorten kwamen ons
hier voor en wel 4 van Scarus (Zhan cacatoea) waar-
onder het meeste Scarus harid Forsk., die hier soms 1 voet
lang is, Ll van Choerodon (nov. g.), 2 van Halichoeres, 2
van Julis en 4 van Cheilinus, waaronder het veelvuldigst
Cheilinus trilobatus Lac. en 2 varieteiten van Cheilinus
quinqueeinctus Rüpp. Geene van alle deze soorten echter
komt in talrijke individu’s ter markt.

2° Jaarc. 89° Arrev. 34.

(514)

Gobioreden.

Slechts 9 soorten dezer familie, alle van geen of niet
noemenswaardig huishoudelijk belang, troffen wij hier aan.
Zij behooren tot de geslachten Eleotris, Boleophthalmus ,
Apocrijptes en Gobius. De Eleotris ophicephalus K. v. H.
(Zkan kaboes lawut) zou van eenig belang zijn, indien
dezelve niet zoo zeldzaam was, iets wat zich ook laat zeg-
gen van den Boleophthalmus Boddaerti GC. V.. Gobius geeft
7 soorten, 2 zeer kleine, die in zoet water leven en nog
niet bepaald zijn en 5, die in de zee nu en dan worden
gevangen , n. 1. Gobius venenatus C. V., Gob. viridipunc-
tatus C. V. en Gob. caninus C. V., alle zonder eenig be-
lang ; voorts Gobius kokius C. V. en Gob. Russelii C. V. die
grooter zijn en door de inlandsehe bevolking worden gegeten.

Mugiloteden.

De soorten van Mugil, vooral de Mugil macrolepidotus
C. V. en Mug. ecephalotus C. V. (Zhan blanakh) welke
even als M. cunnesius hier in overvloed voorkomen , mar
ken deze familie van wezenlijk belang. Zij zijn alle zeer
fijn van smaak en men houdt ze daarom ook in vijvers.
Dikwerf echter zijn deze visschen, wat men grondig
noemt en alsdan zijn ze zoo walgelijk als anders aange-
naam. Voorts is hier niet zeldzaam eene kleine soort
van Átherina, de Ath. pectoralis C. V. (Zhan siridieng)
doch in een oeconomisch opzigt is zij naauwelijks der
opmerking waardig. |

Theutieden.

Batavia’s Theutieden zijn alle zoo fraaije als smakelijke

visschen. 7 soorten van Amphacanthus en 1 van Acanthurus

(515 )

alle door de inlanders Zhan bronang bronang genoemd,
zijn door ons hier waargenomen. Eene nieuwe soort van
Acanthurus en eene nieuwe soort van Amphacanthus zijn vrij
zeldzaam. De Amph. guttatus C. V., Amph. Russelii C.
V., Amph. dorsalis C. V., Amph. vermiculatus C. V. en
Amph. virgatus C. V. komen talrijker voor, doch het
veelvuldigst is verre weg de Amph. Javus L. Niettegen-
staande den goeden smaak dezer visschen, worden zij
niet op de tafels der Europeanen gedischt.

Scomberoreden.

„Verre weg de belangrijkste familie der visschen voor
Batavia’s bewoners is die der Makreelen. Overvloed,
gezondheid en smakelijkheid van vele van derzelver soor-
ten, makén haar van een vrij hoog commercieel en oeco-
nomisch gewigt. Wel is waar, doet de smakelijkheid van
derzelver smakelijkste soorten nog onder voor die der
Zkan lidah, Ikan goeramie, Ikan kakap en nog andere
soorten van andere familien ;— maar er zijn wel geene vis-
schen, die hier zoo elken dag en zoo in overvloed voor-
komen en tevens zoo gezonde spijs geven als de Zkan
kombong, Ikan tengirie, Ikan talang, Ikan laijor,
Lkan kwee, Ikan selar , Ikan soesoe en Ikan bawal.
Deze zijn nog slechts weinigen der in de zee bij Batavia
levende makreelen, zijnde niet minder dan 60 soorten ,
behoorende tot 18 geslachten , hier door ons verzameld.
Van de eerste groote (Cuviersche) rei der Seomberoie-
den zijn. hier twee soorten van groot belang. De eerste
is de hier aan ieder bekende Zkan kombhong (Seomber
kanagurta C. V.), die dagelijks bij duizenden ter markt
komt doch in de maanden Julij en Augustus het overvloe-
digst, het smakelijkst en het meest gezocht is en niet

zelden op de tafels der Europeesche ingezetenen wordt

(516 )

gedischt. De tweede is de evenzoo algemeen bekende
Zkan laijor (Trichiurus haumela C. V.), die insgelijks ge-
heel het jaar door een overvloedig voedsel schenkt, doch
wiens vleesch minder smakelijk ig en zelden op de tafels
der Europeanen komt. Overigens treft men hier dikwijls
aan, een vijftal soorten van Cijbium, t. w. Cijb. Commer-
sonii CG. V., Cijb. lineolatum C. V., Cijb. interruptum C. V.,
Cijb. guttatum C. V en Cijb. Kuhlii C. V., alle kan tengirie
genoemd en niet onsmakelijk , doch weinig talrijk ín indivi-
du’s.—Nu en dan komt ook de bonietvormige Auxis taso
C. V. (Zkan Tongol ) hier voor, wiens vleesch door de
Inlanders zeer is gezocht.

Van de tweede groote serie der Makreelen trekt men hier
minder nut. Slechts de soorten van Chorinemus (Zhan ta-
lang en dawon bamboe) zijn belangrijk als spijs. De
Chorinemus Commersonii GC. V., Chor. Sancti Petri C. V.,
Chor. toloo C. V. en Chor. moadetta C. V., van welke de
eerste het talrijkst wordt aangetroffen, zijn de hier door
ons waargenomen soorten. Van deze serie worden hier
voorts nog gerepresenteerd Elacate en Trachinotus , Mas-
tacembelus en Rhijnchobdella , de laatste 2 geslachten als
de eenige zoet-water Scomberoieden (1) van Batavia. Van
Elacate heeft men hier Elacate bivittata C. V. (Zhan boen-
toet karbau even als Saurus badi) en Elacate hexacantha
nobis (Zkan kaboes lawut). Zij zijn echter van weinig
belang door derzelver schaarschheid, hoezeer de laatste
soort tot 3 voeten lang wordt en een smakelijk vleesch
bezit. Ook de soorten van Trachinotus, n. 1. Trach.
mookalee C. V., Trach. affinis C. V. en Trach. oblongus C. V.

(1) Mastacembelus en Rhijnchobdella behooren tot de familie
Notacanthini van J. Muller.

— wa

(517)

geven slechts weinige individu’s en ziju bovendien wei-
nig gewild.

De zonderlinge Rhijnchobdella ocellata C. V. en Mastacem-
belus marginatus nob. (beide Zkan cecilie) zijn almede
weinig gezocht en komen in het geheel niet op de tafels
der Europeanen.

Van de derde groote serie der Scomberoieden zijn hier
de genera Trachurus, Caranx en Gallichthijs gerepresenteerd;
het eerste geslacht geeft Trachurus Rotleri C.V. (Zkan
tekenkèk ), die van tijd tot tijd in talrijke individu’s
ter markt wordt gebragt; het tweede eene menigte soor-
ten ; het derde slechts Gallichthijs major en Gall. minor
(Akan kwee rombee), die zelden talrijk genoeg zijn om
van wezenlijk belang te wezen. De soorten van Caranx,
reeds 26 in aantal in onze verzameling, worden met de
hoofdnamen Zkan selar en Jkan kwee door de Inlanders
genoemd, zijnde Zkan selar de soorten met een min of
meer regt profiel, en laag ligchaam; Zhan kwee die, met
een bol afgerond profiel en hoog ligchaam. De voornaam-
ste in een oeconomisch opzigt zijn: de Caranx cambon C. V.
(Zkan selar koening ), eene kleine soort, die dagelijks
bij duizenden te koop is; de Caranx xanthopijgus C. V.
(Zkan kwee karpov) , Caranx ekaka C. V.en Car. Lessonii
C. V. (beide Ikan kwee lilien), alle drie laatstgenoemde
groote soorten, die tot meer dan 14 en 2 voeten lang worden
en een gezond , hoezeer minder smakelijk vleesch bezitten.
Voorts zijn Caranx speciosus en Caranx sexfasciatus QG.,
beide tot meer dan 1 voet groot wordende en smakelijk van
vleesch, niet zeldzaam, even als de kleinere Caranx lepto-
lepis K. v. H., terwijl bovendien nu en dan Caranx ire C. V.,
Car. Mauritianus QG.; Car. Malabaricus C. V., Car. Peronii
C. V., Car. nigripes C. V., Car. citula C. V., Car. armatus
C. V., Car. oblongus C. V., Car. ciliaris en eenige andere
nog onbeschreven soorten, almede van tij dtot tijd, hoe-

(518)

zeer in weinig talrijke individu’s, ter markt gebragt
worden.

Van de vierde groote rei der Scomberoieden bezitten wij
hier twee zeer smakelijke soorten, die tevens overvloedig
genoeg voorkomen, om ook door minder gegoede ingeze-
tenen te kunnen worden gekocht. Zij zijn de kan soesve
(Lactarius delicatulus CG. V.), door de Inlanders melkvisch —
genoemd, wegens zijnen zachten, zoeten smaak , en de
Jkan bawal (Stromateus niger C. V.), die een der smake-
lijkste vischgeregten van onze tafels is; Behalve de ge-
noemde soorten treft men hier nu en dan nog aan Stroma-
teus candidus C. V. (Zhan bawal koening), Strom.
argenteus C. V. (Zhan bawal poetie) alsmede , hoezeer
schaars Seriola nigrofasciata (Nomeus nigrofasciatus Rupp.)
en zeer zeldzaam de Kurtus Blochii en Kurtus eornutus
(Jkan djinta madoe), die beide stellig slechts de manne-
tjes en wijfjes van dezelfde species zijn. —

Van minder belang is hier , wat de vijfde groote rei der
Scomberoieden oplevert. Het zijn alle slechts kleine soor-
ten, 6 van Equula, alle den inlanders als Jkan peperrek
en Zkan peperrek tjina bekend en in de wetenschap
als Equula ensifera C. V., Eq. caballa C. V., Eq: gomo-
roh C. V.. Eq. filigera C. V., Eq. brevirostris GC. V. en
Eq. insidiatrix C. V. gekenmerkt, benevens Gazza equu-
liformis Rüpp. en Mene maculata C. V., die even weinig
de bijzondere aandacht der bevolking hebben tot zich
getrokken.

Alle bovengenoemde Scomberoieden worden door Bata-
via’s bevolking gegeten , hetzij gebakken , hetzij in water
gekookt, hetzij gedroogd en gezouten, als Zhan Krieng.
Geene dezer wijzen van gebruik is af te keuren, maar
aangezien bijkans alleen de onverkocht gebleven of bedor-
ven visch door de vischkoopers tot Zkan krieng bereid
wordt , is het gebruik van gedroogden visch der bevol-

(519)

king hoogstens af te raden ye tenzij men zich overtuige, dat
dat men slechts verschen visch tot drooging gebezigd heeft.

Osphromenoieden.

Alle rivier- en moerasvisschen en in grooten overvloed
hier ter markt komende , zijn Batavia's Osphromenoïeden
de gewigligste van deszelfs zoetwater-visschen. Geheel de
wereld door bekend is de Osphronemus olfax. C. V., de
beroemde goeramie , wiens heerlijk vleesch als het sma-
kelijkste bekend staat, zoowel bij de Europeanen als de
inlanders en Chinezen. Men teelt hem hier veel in de vij-
vers , even als den Osphronemus satijrus nob. (Trichopus
satijrus Sh.), insgelijks Goeramie genoemd en van een
weinig minder fijn vleesch. Na de goeramie’s is hier van
de Osphromenoïeden het meest gewild , de Zhan kaboes,
doch grootendeels tot de tafels der inlanders en Chinezen
beperkt, Zeer algemeen is de eigenlijke Zhan kaboes
(kaboes betoel) , de Ophicephalus striatus C. V. Na deze
komt het meest voor de Ophic. sowarah C. V. en dan de
Ophic. lucius K. v. H. (Zhan kaboes tjina), terwijl de
Oph. planiceps K. v. H. en Oph. bivittatus nob. slechts
nu en dan te koop worden aangeboden.

Behalve de genoemde soorten zijn er hier nog andere,
welke deels weinig smakelijk , deels zeldzamer zijn. De
soorten van Anabas (Zhan betokh) behooren onder de
visschen van geringe qualiteit. De AÁnabasscandens C. V.
(Zkan betokh betoel), die door zijne zeer bewegelijke
getande kieuwdeksels tot zoo vele sprookjes ‘heeft aanleiding
gegeven, beweegt zich bij duizenden in de moerassen en
is dagelijks tegen zeer geringe prijzen in overvloed te
koop. Minder algemeen zijn drie andere, door ons te
kenmerken, soorten , welke de inlanders slechts Zhan be-
tokh noemen. — Trichopus geeft hier drie soorten, alle

( 520 )

klein en van geen belang en elken inlander als Zkaxr
sepat bekend. Zij zijn Trichopus trichopterus C. V.,
Trich. sepat nob., en Trich. striatus nob, — Voorts zijn
hier, hoezeer niet zeldzaam, toch minder overvloedig He-
lostoma Temminckii K. v. H. , Hel. tambakkan nob. en Hel.
oligacanthum nob., alle khan tambakkan geheeten, ter-
wijl Polyacanthus hier wordt vertegenwoordigd in Polyac.
Hasseltii C. V. en Polyac. Kuhlii nob. hs

Chaetodontoïeden.

Hoezeer waarschijnlijk meer soorten dan onze verzame-
ling bevat, nabij de eilandjes van Batavia’s reede voorko-
men, bezitten wij toch slechts 22 soorten dezer familie ,
welke alle worden gegeten, doch deels te klein zijn en deels
zoo zelden ter markt komen, dat ze van geen groot oeco-
nomisch belang zijn. Intusschen maken enkele soorten
daarop eene uitzondering en welde Drepane punctata C. V.
(Zkan kettang kettang), die bijkans dagelijks in over-
vloed te koop is en wiens smakelijke individu’s een’ dia-
meter van meer dan een voet bereiken ; alsmede de Sca-
tophagus argus C. V. (Zkan kepper), die even talrijk te
koop is als de Drepane guttata, doch kleiner en minder
smakelijk. De overige soorten zijn Chaetodon octofasciatus
C. V. (Zkan Kepper lawut) , Chaet. labiatus K. v. H‚,,
Chaet. viridis nob. (Zhan kipas), Chaetodon oligacanthus
nob. ; Chelmon rostratus C. V. ; Heniochus macrolepidotus
C. V., Henioch. monoceros C. V., beide den inlanders als
Jkan gaijam bekend; Ephippus orbis C. V. en Ephippus
melanopus nob ; — van Drepane nog, Drepane longimana
C. V. (Zkan tappie tappie); van Scatophagus nog, Sca-
tophagus macronotus nob., welke welligt slechts eene dif-
formiteit is van Scatoph. argus ; — Voorts Holacanthus
annularis C. V. (Zhan kambieng) , Hol. sexstriatus K. v.

(b21 )

H. (Zkan koera), Platax Blochii C. V., Plat. Lesche-
naldi C. V. en Platax Batavianus OC. V., alle Zhan gam-
pret geheeten en even als de meesten der bovengenoemde
soorten hard, wit en smakelijk van vleesch ; — verder
nog Psettus rhombeus C. V., Pempheris Molucca C. V.,
_Pempheris mangula C. V. en Toxotes jaculator C. V. (Zhan
Soempit) , welke laatste nu en dan in vrij talrijke indi-
vidu’s te koop is en door zijne zonderlinge gewoonten
overbekend.

Maenoïeden.

Van de Maenoieden bezitten wij hier eenige soorten, die
of door veelvuldig voorkomen of door fijnen smaak oecono-
misch van wezenlijk belang zijn. De Caesio erythrogaster
K. v. H. (Zhan ekor koening) is de meest bekende der-
zelve, doch zijn vleesch is ver van voortreffelijk. Hij
wordt niet langer dan 15 voet. Nog drie andere soorten
van Caesio, die hier nu en dan in kleine groepen ter markt
komen , blijven kleiner. Zij zijn Caesio striatus Rupp.;
Caes. chrysozona K. v. H. en Caes. caerulaureus Lac. —
Een zeer smakelijke tot 2 voet lang wordende visch, door
de inlanders Zhan pinjaloe genaamd, is zeldzaam en door
ons slechts in de maanden Junij en Julij aangetroffen. Als
een nog onbeschreven geslacht der Maenoieden hebben wij
dezen visch Pinjalo typus genoemd.

Overigens bezitten wij van deze familie nog meerdere
soorten van Gerres, namelijk Gerres punctatus C. V.,
Gerr. oblongus C. V., G. poetie C. V., G. oyena C. V.,
G. filamentosus C. V. en eene nieuwe soort. Zij worden alle
Ikan kapas kapas genoemd, zijn zeer smakelijk en ko-
men dagelijks ter markt. De groote individu’s worden door
de Chinezen , die er zeer op verlekkerd zijn, tegen hooge
prijzen betaald.

34”

Sparoieden.

Hoezeer meerdere soorten dezer familie als Bataviasche
bekend staan (Ì) is het ons tot nog toe niet mogen geluk-
ken, meer dan drie in onze magt te krijgen, waarvan twee
pog zeer zelden gevangen worden. Deze twee zijn Le-
thrinus opercularis CO. V. en Dentex xanthopterus nob.,
welke slechts driemaal in een paar geisoleerde individu’s
ons onder de oogen zijn gekomen. Chrijsophrijs Berda
C. V. (Zkan okéh en Jkan Kapas) daarentegen komt
dagelijks voor en soms in vrij talrijke individu’s van £—l
voet lengte. De Europeanen nuttigen zijn vleesch niet,
hoezeer de Inlanders en Chinezen hetzelve niet ongebruikt
laten.

Scraenoveden.

En door talriijkheid van soorten èn door het bijkans
dagelijks talrijk voorkomen van eetbare , smakelijke en
groote individu’s, is deze familie hier den inwoners van
wezenlijk nut.

De voornaamste soorten in een oeconomisch opzigt zijn,
de Otolithus argenteus K. v. H. (Zkan gigie djaran),
de Corvina semiluctuosa CG. V. (Zhan samgee), de Pris-
tipoma kaakan C. V. (Alkan krot krot), de Lobotes erate
C. V. (Zkan kakap batoe) en de Diagramma punctulatum
C. V. (Zkan gadjie). Bijkans dagelijks kan men deze
visschen in grooter of kleiner aantal op de markten aan-
treffen , doch aangezien derzelver vleesch, hoezeer sma-
kelijk , niet onder de fijne soorten behoort, ziet men ze
zelden op de tafels der Europeanen. Behalve de boven-

(1) Conf. Cuvier et Valenc. Histoire naturelle des Poissons
Tom. VL.

(523 )

genoemde soorten hebben wij hier nog aangetroffen : eene
nog onbepaalde soort van Seciaena, Johnius coitor C. V.,
John. catalea C. V. en John. Belengeri C. V. (alle Zhan
samgéh); Otolitus lateoides nob. en nog eene onbeschre-
ven soort, even als de Otolithus argenteus K. v. H. blank
en hard van vleesch en door de Inlanders Zhan gigie
djaran genoemd; Umbrina Kuhlii C.V. en Umbr. Dussu-
mieri C. V.; Pristipoma guoraca C. V. en Pristip. caripa
C. V., beide even als Pristip. kaakan Zhan Krot krot
geheeten ; voorts, hoezeer zeldzaam, Mesopristes macracan-
thus nob. en Heterodon zonatus nob:, twee nog onbe-
schreven geslachten , voor „welke de Inlanders noch Chine-
zen hier een’ naam hebben ; verder Latilus upeneoides nob.
Ikan goerisie mejrah); Seolopsides torquatus C. V., Scol.
bilineatus C. V., Scol. monogramma K.v. H. (Zhan passir
passir); Seol. lijeogenis C. V., Seol. cancellatus C. V.
en twee nieuwe soorten, doch alle van zeer onderge-
schikt huishoudelijk belang. Van Lobotes heeft men hier
nog Lobotes Farkharii, insgelijks Zhan kakap batoe ge-
heeten ; van Diagramma nog Diagr. pardalis K. v‚, H.
(zeldzaam) , Diagr. pleetorhijnchus C. V. (zeldzaam),
Diagr. pietum C. V. en Diagr. crassispinum Rupp. (Zkan
beber tebel) en van Glijphisodon (1), Glijph. Raktíi C. V.,
Glijph. Bengalensis C. V. (beide Zhan bonang bonang)
Glijph. anabatoides nob. (Zhan batokh lawut), Glijph.
trifasciatus nob., Glijph. leucogaster nob., Glijph. angu-
latus nob., Glijph. aureus K. v. H. en Glijph. melas
K. v. H., alle soorten van het laatste geslacht te klein
en in te gering aantal ter markt komende, om van es-
sentieel nut te zijn. Van de als Bataviasche visschen

(1) Glijphisodon en de overige geslachten van Sciaenoieden met
afgebroken linea lateralis vereenigt J. Muller in zijne familie
Labroidei Ctenoidei,

(BU )

bekend staande soorten van Pomacentrus en Premnas
troffen wij geene enkele hier aan.
Aspidognathen.

Slechts 2 soorten vau Platijcephalus, de Platije. insi-
diator GC. V. (Zkan Bobossok) en Platije. scaber C. V.
(Zkan moento crebo) brengen de visschers hier ter markt,
als de eenigen dezer familie, welke gegeten worden. Der-
zelver individu’s zijn niet talrijk en slechts in gebruik
bij de inlandsche bevolking. |

Percoieden.

Batavia’s Baarschen zijn in het algemeen zeer smake-
lijke visschen, welker vleesch ligt verteerbaar is en gezond.
Geene der vele soorten, die hier niet gegeten wordt. De
ruwheid der huidbekleedsels van de meeste soorten, doet
ze minder aanwenden tot inzouting en drooging dan de
visschen van de meeste andere familien, wordende slechts
de groote soorten van Polijnemus, zooals Pol. tetradactij-
lus , Pol. tridactijlus en Pol. plebejus , en voorts de soor-
ten van Upeneus en Therapon in gedroogden toestand
hier verkocht. Alle soorten, niet minder dan 80, komen
slechts in de zee voor, doch slechts weinigen dier vele
soorten leveren genoegzaam talrijke of groote individu’s,
om ze als handel- en voedsel-artikel van belang te doen
zijn. De nuttigste soorten zijn Lates nobilis C. V., de
Diacope metallicus C. V., de Sphijraena jello C. V.,
de Sillago acuta C. V. en de Polijnemus tetradactijlus en
Pol. plebejus. De overige soorten schenken slechts nu en
dan, en dan gewoonlijk nog weinige individu’s aan de markten
of derzelver gering volumen doet ze van minder waarde zijn.

De beroemdste van alle, is de zoo even genoemde Lates
nobilis (Zkan kakap), de vermaarde kaalkop van de

(525 )

Europeanen dezer Indien. De voortreffelijkheid van zijn
vleesch heeft hem op de tafels der Europeanen den gelief-
koosden zeevisch doen zijn, gelijk de goeramt de gelief-
koosde zoetwatervisch is.

Meer dan 25 soorten van Serranus komen te Batavia
ter markt, maar nooit in overvloed, zijnde het steeds
slechts enkele individu’s, die tusschen de andere visschen
verspreid voorkomen. De soorten die nog het meest voor-
komen zijn Serranus bontoo C. V. en Serr. crapao C. V.,
(Zkan krapoe), doch ook Serranus formosus C. V.;
Serr. nebulosus C. V., Serr. pantherinus C. V., Serr.
suillus C. V., Serr. variolosus C. V. (de laatste drie
soorten behalve met den inlandschen geslachtsnaam Zhan
krapoe , door de inlanders ook nog Jacob Evertsen ge-
noemd) (1), zijn niet zeldzaam. Serranus horridus C. V.
en Serr. reticulatus C. V. (beide Zhan kakap bebe) ge-
ven soms individu’s van 2 en meer voeten lengte. Zeld-
zamer zijn Serr. leacogrammicus Rwdt., Serr. cijano-
sligma K. v. H., Serr. altivelis C. V., Serr. sexfasciatus
en nog eenige onbeschreven species. Jong, zijn de meeste
Serrani blank en zeer smakelijk van vleesch doch oud
meerderen te hard, droog en moeijelijk verteerbaar.

Plectropoma zag ik hier slechts in Plectr. maculatum
C. V. en Plectr. cijanostigma nob., die beide bovendien
zeldzaam zijn, en dus van weinig nut.

Van Diacope en Mesoprion, twee geslachten die niet
generisch behooren gescheiden te blijven, is hier over-
vloedig Diacope metallieus C. V. (Zhan kakap mejrah)

en

(1) In navolging van de Hollanders noemen de Inlanders alle
met ronde vlekken bedekte visschen uit de familie der Baarschen ,
Ombervisschen en Brasems Jacob Evertsen , naar den zeevaarder
van dien naam, met wiens, door talrijke vlekken geschonden gelaat,
men deze visschen vergeleek. Zie Bont. 1. c. p. 77.

( 526 )

die ter lengte van 2 voeten op de markten voorkomt en
wiens vleesch, wit, hard en smakelijk, bijzonder door de
Chinezen gewild is. Na deze volgen in dikwerf voorko-
men de Diacope olivaceus C. V. (Zhan. tanda tanda),
die ook tot langer dan 15 voet wordt, Mesoprion an-
nularis C. V. (Zkan tambak mejrah), die kleiner dan
1 voet blijft. Voorts zijn niet zeldzaam Diacope rivula-
tus C. V., Diac. octolineatus C. V., Diac. marginatus
C. V., Diac. xanthozona Kuhl., Diac. notatus C. V.
Mesoprion eriijthrozona en nog eenige andere soorten,
waaronder enkele nog onbeschrevene. Diacope Sebae C. V.,
zeer gewild om zijn voortreffelijk vleesch is zeldzaam,
even als nog eene groote onbeschreven soort, welke de
Inlanders Zkan djinnahah noemen.

De soorten van Apogon, Cheilodipterus en Ambassis ,
alle kleine vischjes, komen nu en dan onder de overige
ter markt gebragte visschen verspreid voor en zijn van
weinig of geene waarde.

Ambassis Commersonii C. V.; Amb. Dussumieri CG. V.
(Zkan passir en siridieng)), Cheilodipterus heptazona
nob.; Apogon thermalis C, V. (Zhan glaga lawut),
Apog. glaga nob. (Zhan glaga) en nog eene nieuwe
soort , deden zich van tijd tot tijd aan ons voor. De
Therapons, die ons bij den eersten oogopslag de midden-
Europeesche rivier-baarschen weder voor den geest bren-
gen, geven in hunne soorten nu en dan vrij talrijke in-
dividu’s. Therapon servus C. V. (Zhan Kerron) is de
algemeenste soort , doeh ook Therap. theraps C. V. (Zhan
krot krot), Ther. puta C. V. (Zhan djampian) , Ther.
obscurus C. V. (Zhan djambron) en Therap. quadrilinea-
tus C. V. (Zkan djamptan) zijn niet zeldzaam, hoezeer
van weinig nut.

Van Priacanthus ziet men hier van tijd tot tijd Pria-
canthus fax, van Mijripristis Mijr. botche C. V. (Zkaxr

(527 )

maas lawut) en van Holocentrum, Hol. orientale C. V.
(Akan balong mejrah). Zij zijn alle drie van geen huis-
houdelijk belang. Percis hexophthalma C. V. zagen wij
hier slechts eene enkele keer.

Van meer belang echter zijn de overige hier voorko-
mende geslachten der Baarschen. Sphijraena, Sillago en
Polijnemus leveren dagelijks groote hoeveelheden zeer
smakelijken en gezonden visch aan de markten. Zooals
boven reeds is gezegd, worden de soorten van Sphijraena
door Europeanen en inlanders hier sroek genoemd, die
van Sillago, spiering. Sphijraena jello is dagelijks te
koop en wegens zijn smakelijk vleesch zeer gezocht. Nog
een paar andere soorten zijn zeldzamer. Sillago is dage-
lijks in menigte gerepresenteerd in Sillago acuta GC. V., hoe-
zeer ook Sillago ciliata en Sill. maculata (ook Zhan pa-
joes genoemd) niet zeldzaam zijn.

De soorten van Polijnemus (Zhan koeroe) behooren tot
de smakelijkste visschen en het is daarom te verwonderen,
dat zij niet algemeen op de tafels der Europeanen voor-
komen. De kleine soorten, zoo als Polijn. diagrammicus
nob., Polijn. heptadactylus C. V.; Polijn. hexanemus C. V.,
Polijn. sextarius Bl. en nog een paar nieuwe species,
zijn van geen belang, doch van des te meer nut zijn
de Polijn. tetradactylus C. V. die eene lengte van
3 voeten bereikt, Polijn. plebejus C. V. en nog
2 soorten. Hun zeer smakelijk vleesch is rood van
kleur en wordt met graagte door de Chinezen en inlan-
ders gegeten. Eindelijk moeten hier nog vermeld worden
de soorten van Upeneus (Zhan bidjie nangka), die 4
in aantal hier ter markt worden gebragt en wegens der-
zelver gering volumen van geen belang zouden zijn, zoo
niet het individueel talrijk voorkomen ze een geschikt
artikel voor drooging en inzouting maakte. Upeneus

flavolineatus C.V. is het algemeenste; Upen. sulphureus

(528 )

V.C. komt meer verspreid voor en Upen. vittatus C. V. en
Upen. variegatus nob. (Zkan bidjie nangka kerrong)
slechts enkele keeren. Zij worden alle slechts door de
inlanders en Chinezen gegeten.

REPTrILIEN.

Gelijk bij de meeste volken een afschuw bestaat voor
de Reptilien , welker vormen, levenswijze en andere eigen-
schappen ze in de mijthen, overleveringen en volksprook-
jes van vele natien gewigtige rollen hebben doen vervul-
len, zoo ook hebben de inboorlingen hier bijkans algemeen
een’ afkeer van de meeste der hier voorkomende Amphií-
bien.

Deels te regt als vergiftig gevreesd, deels ten onregte
als zoodanig beschouwd en deels als geheime magten op
den mensch bezittende òf verfoeid òf vereerd, is deze
merkwaardige klasse den inlanders van volstrekt geen huis-
houdelijk nut.

Van weinig meer waarde zijn zij den Europeanen van
Batavia, die slechts nu en dan zich vergasten op de soep
van schildpadden , doch overigens geene der talrijke hier
levende soorten nuttigen.

Niet zoo is zulks met de Chinezen. Zonderling in alles,
voeden zij zich ook zoowel met reptilien als met de ove-
rige vertebraten en zelfs zijn sommige soorten van Slangen
en Batrachoïeden hun een gelief koosd voedsel.

De dadelijk schadelijke soorten zijn niet zoo talrijk als
men zich pleegt voortestellen. Het grootste gedeelte der
door de inlanders als vergiftige beschouwde slangen is zulks
niet, evenmin als de gekko's en bonglongs, die, na de
vertellingen van Boxrrus , zelfs door de Europeanen, hoe
ten onregte dan ook, voor vergiftig gehouden worden.

De Chinezen eten gaarne de hier gewone Rana Brama

(529 )

(Kodokh tjina) en de hier gewane soort van pad (Hodokh).
Van de slangen geven zij als spijs de voorkeur aan den
Python bivittatus (Oelar sawah), wiens vleesch echter
hard en taai is. Het vleesch van den Varanus bivittatus
(Minjawah) is almede een hunner geregten en dat der
schildpadden (Mora kora) evenzoo.

Zoo als boven reeds met een woord is gezegd , beschouwen
de inlanders de meeste slangen als giftig. Slechts weinige
slangen zoo als de Python bivittatus, de Dryophis nasula
Schl. en Dryophis prasina Schl. (Oelar boengka), alsmede de
soorten van Tropidonotus, zoo als Fropidonotus quincunci-
atus Schl. (Oelar bangon) en Tropid. vittatus Schl. (Oelar
aúer ) houden zij voor onschadelijk en zelfs beschouwen
zij de nabijheid van Sawahslangen als een teeken van geluk.
De overige niet giftige geslachten van slangen, zoo als
Tortrix, Calamaria , Coluber, Herpetodryas, Psammophis ,
Dendrophis , Acrochordus, alle hier in enkele of meerdere
soorten vertegenwoordigd, staan bij hen als gifslangen
aangeschreven. Men vreeze echter niets, wanneer men
zich in de nabijheid bevindt van de Oelar riboe (Tortrix
rufa Schl.), van de Oelar lemah (Calamaria Linnei Schl.),
Oelar galak (Coluber radiatus Schl), van de Oelar Ma-
noe (Dendrophis ornata Schl.), van de Oelar talie (Den-
drophis picta Schl.), van den Herpetodryas oxyeephalus
Schl. en de hier voorkomende soorten van Psammophis,
voor welke de mij bekende inlanders geen’ naam weten.
Zij zijn even onschadelijk als de onschuldige Fropidonoten
en Dryophiden.

Maar met meer regt vreest men de Oelar blau, de
Oelar babi, de Oelar bedoedak, de Oelar biroe, de
Oelar brahma en de Oelar poetjong. De twee eerste
behooren tot de colubervormige gifslangen van de geslach-
ten Bungarus en Naja, zijnde de eerste de Bungarus an-
nularis D., de tweede de Naja sputatrix Boie, terwijl

23° Jaar. 9° Arrev. 35.

(530 )

de overige vier slangen alle tot de eigenlijke gifslangen
van het geslacht Trigonocephalus behooren, de wonden
van welke, vooral van de Oelar Bedoedak (Trigonoce-
phalus rhodostoma Rwdt.) en Oelar biroe (Trigonocephalus
viridis Schl.) niet zelden den dood hebben ten gevolge ge-
had. Evenwel mag niet onopgemerkt blijven, dat geene de-
zer slangen den mensch aanvalt en dat zij tegen over
hem van hare gevaarlijke wapenen slechts ter harer verde-
diging gebruik maken,

Is de vrees voor slangen hier in het algemeen overdre-
ven, nog meer ten onregte vreezen vele Europeanen en
inlanders sommige hier voorkomende soorten uit de fami-
lien der Skinken, Iguanen, Varanen en Gecko’s. Geene
enkele soort dezer familien is den mensch schadelijk , zelfs
niet de Varanus bivittatus (Minjawah), die aan zijne
grootte , geweldige ligchaamskracht en scherp gebit een?
zeer vreesachtigen aard paart; en nog minder de onschul-
dige Platydactijlus guttatus C. (Tokkéh), die sedert eeu-
wen hier als zoo vergiftig door de meeste Europeanen is
gevreesd. — Wat eindelijk de krokodillen betreft, die
hier in Crocodilus biporcatus (Boaja) vertegenwoordigd
worden ; — hoezeer zij in Batavia’s omstreken , vooral
in de rivier-uitwateringen en moerassen in menigte zich
ophouden, zijn zij almede weinig te vreezen, te meer daar
zij de nabijheid der menschen schuwen. De inlander , ge-
loovende aan de metamorphose van zijne stoffelijke resten
in de Zoaja , beschouwt ze als eene soort van heilige die-
ren , waarin de zielen zetelen van zijne voorvaderen. Hij
offert aan dezelve bij vele plegtige gelegenheden en wei-
nige inlandsche moeders zullen verzuimen , de placenta van
hare pas geboren kinderen aan de schimmen harer voorou-
ders te wijden en dezelve, met vruchten en bloemen om-
geven en door lampjes verlicht, in de duisternis des avonds
de rivieren en kanalen te laten afdrijven, als geschenken

(531 )
aan de boaja’s, die aan de riviermondingen verblijven.
Vocers.

Batavia is in overvloed voorzien van die soorten
dezer klasse welke tot huishoudelijk gebruik dienen.

Eenden (bebèk) en ganzen (gansa), hoenders (hajam) ,
kalkoenen (hajam wolanda) zijn hier in overvloed ver-
krijgbaar en voorzien dagelijks onze tafels van gevogelte
en eijjeren. Wie het vleesch verkiest van de hier, even
als de kalkoenen , ingevoerde Numida meleagris, van
patrijzen (Perdix javanica (hajam-an), duiven (boerong
darah) of tortelduiven (boerong perkoetoet) kan zich
dezelve hier almede verschaffen. Ook veelsoortige vinken
leven hier in menigte die onze tafels van smakelijk klei-
ner gevogelte kunnen voorzien.

Alle overige hier in het wild levende vogels zijn van
een hoogstens zeer ondergeschikt oeconomisch belang en
de inlanders noch de Chinezen zijn liefhebbers genoeg van
de jagt, om onze gastronomen nog bovendien die soorten
te verschaffen, wier fijnheid van vleesch hunne gehemel-
ten nieuwe prikkels zouden zijn.

ZOOGDIEREN.

Hoezeer de rei slechts klein is der zoogdieren, welke
de mensch tot nut van zich weet aantewenden, is dat
nut toch veel grooter, dan hetgeen hem in alle andere
klassen van dieren geschonken is. Niet alleen na hunnen
dood zijn zij hem als middelen ter instandhouding zijner
phijsische subsistentie van uitstekend gewigt, maar velen
zijn ook reeds gedurende hun leven hem schatpligtig
gemaakt.

Wel het merkwaardigste en nuttigste van die dieren
is de karbouw, de afstammeling waarschijnlijk van

( 582 )

den Bos frontalus (1), op Java zoo algemeen als
onmisbaar. Zonder den karbouw, waar zou Java's
welvaart zijn? — De Karbouw beploegt de landen
en sawah’s voor de kultuur en geen ander dier kan
hem hier vervangen. — De karbouw voert de producten
des landbouws naar de magazijnen en havenplaatsen en
geen ander middel bestaat er voor dat vervoer, ten zij ten
koste van den landbouw zelven. De karbouw is de be-
wegende kracht van de werktuigen der fabrijken en tra-
fijken, waar de kracht van water en watergas nog niet
zijn toegepast of niet toetepassen zijn. Hij pelt de padie
tot rijst en kneedt de klei met zijne gespleten pooten tot
een deeg, waarvan de mensch zijne huizen bouwt. Even
krachtvol en onafmatbaar als gewillig en leerzaam , kan men
met hem doen wat men wil. Over de ruggen der ber-
gen, door de diepten der valleijen , door modderige en
onbegaanbare wegen, de Karbouw voert er zijne pedattie,
hoe langzaam ook, toch onvermoeid en zeker. — Van
zoo gewigtigen invloed op de phijsische verhoudingen der
menschen gedurende zijn leven is de karbouw na zijn’
dood nog, wat dan onze runderen zijn in Europa. —
Evenwel is zijn vleesch, hoezeer het veel door de inlan-
ders en zelfs door Chinezen en minder gegoede Europeanen
gegeten wordt, van eene veel mindere hoedanigheid en
veel grover van vezel dan dat van onze Hollandsche
runderen. Karbouwenmelk wordt weinig of niet gebruikt.

De Hollandsche runderen zijn hier nog spaarzaam en op
verre na niet genoegzaam, om in de behoefte te voorzien.
Daarentegen zijn de Bengaalsche koeien, (eene varieteit
van Bos taurus) Sápie en Sampie geheeten, reeds talrijk

G) Cfr. Temminck Coup d'oeil sur le Faune des Iles de la
Sonde p. 8.

( 533 )

genoeg om ous van melk en vleesch te voorzien, wor-
dende de boter tot nog toe grootendeels van Nederland
ingevoerd. De Bengaalsche koeijen zijn kleiner, korter,
hooger op de pooten, fraaijer van vorm, fijner en korter
van kop en hebben breedere halshuidplooijen dan de Hol-
landsche. De stieren dragen een’ hoogen svetpolster op
den rug, welke vetpolsters als Bengaalsche bulten hier
algemeen bekend zijn en als spijs zeer gezocht. Het vleesh
der Bengaalsche koeijen, hoezeer niet zoo malsch en vet
als het Hollandsche koevleesch, komt toch hetzelve veel
meer nabij dan het karbouwenvleesch.

Andere Ruminantien, van welke de bevolking hier da-
delijk nut trekt, zijn de hier ingevoerde schapen en bok-
ken. De eerste zijn minder algemeen dan de laatste.
Geitenmelk wordt hier en daar vooral door inlanders in
plaats van koemelk gebezigd en het geïtenvleesch veel
door hen gegeten.

Kameelen, welker invoer hier meermalen, doeh zonder
verlangd gevolg, heeft plaats gehad, worden te Batavia
thans niet meer gezien.

Behalve de genoemde tamme ruminantien leveren ook
de in het wild levende. de Midang's (Cervus muntjac),
Minjangan’s (Cervus russa) en Kantjiel’s (Moschus
Javanicus) een smakelijk en gezond vleesch, doch zelden
ziet men het op onze tafels.

Na het vleesch der runderen is het varkensvleesch hier
van bet meeste belang. Minder vet, smakelijker en
ligter verteerbaar dan dat der Europeesche varkens, geeft
het hier een gezond en aangenaam geregt aan onze tafels.
De Bataviasche varkens zijn uit China hier ingevoerd ea
behooren tot den Sus sinensis, die veel minder borste-
lig , vaal zwart of bont (met groote zwarte vlekken op
een vaal geel veld) geteekend en kleiner en vlugger is,
dan onze tamme Sus scrofa. De Europeanen nuttigen hier

(534)

bet varkensvleesch op verschillende wijzen toebereid, of-
schoon zij in hetzelve geene vergoeding vinden voor de
Europeesche hammen, worsten enz. die nog steeds met
vele andere provisien worden ontboden. De Chinezen be-
schouwen het varkensvleesch als een onmisbaar iets op
hunne tafels. Den inlanders, als Mahomedanen , is deszelfs
gebruik verboden.

Nog smakelijker van vleesch dan de genoemde, zijn de
wilde varkens (babi oetan), waarvan twee soorten, de Sus
vittatus en Sus verrucosus in menigte zich in Batavta’s
omstreken ophouden. De inlanders der omstreken van de
stad maken jagt op hen om ze uit hunne sawah’s te ver-
drijven , waar zij groote afbreuk doen aan de in aren
staande padie, doch zelden worden zij bepaaldelijk voor
de tafels der Europeanen geschoten. Het vleesch der
jongere individu’s kan met het fijnste wild wedijveren.

Paarden zijn hier almede overvloedig. Zij worden voor-
namelijk van andere gedeelten van Java, van Celebes,
Sumbawa , Sandelhouteiland en Timor ingevoerd. Alle
de verschillende rassen van die eilanden zijn veel kleiner
dan de Europeesche paarden, doch veel beter tegen het
klimaat van Batavia bestand. Met klimaat en de uitge-
strektheid dezer hoofdplaats doen de paarden den meesten
Europeesche inwoners onmisbaar zijn.

Ezels worden tegenwoordig talrijker hier ingevoerd en
zijn van eenige geneeskundige waarde door de thans be-
staande mogelijkheid tot verkrijging van ezelinnenmelk.

Alle overige hier voorkomende zoogdieren zijn van oe-
economisch zeer ondergeschikt belang en behoeven alzoo
hier niet verder vermeld te worden.

BLEEKER.
(Vervolg hierna).

©

DERDE SUPPLEMENT

OP DE

LITERATUUR OVER DE NATUURLIJKE GESCHIEDENIS

VAN

NEERLANDS INDIE.

A. Geroenosie EN MerTrEOROLOGIE.

Horner L.) Vorkommen von Platina und Diaman-
ten auf Borneo. Lronmarm’s en Bronw’s
N. Jahrb. f. Miner. etc. Jahr. 1843 p.
209.

Ausbruch des Feuerbergs auf Zernate am 25 März
1839. ibid. p. 625.

Epe. F.) Der Goenoeng Api. ibid. Jahrg. 1844
p. 786 — 790.

Maer 1.) De minerale wateren te 7jipannas
(Preang. Regentschappen). Nat. en Gen.
Arch. v. N. L. Jaarg. IL. 1845. p. 89.

Junenuun F.) Topographische und Naturwissen-
schaftliche Reisen durch Java, zum
Druck befordert durch Dr. GC. G. Nees
von Esexsack. Mit einem Atlasse. Magdeb.
1845. 8°.

Buitengewone uitstooting van dampen uit den

Gedeh. ibid. p. 160.

(536 )

Bodemverheffing bij Ambarawa. ibid. p. 160.

Aardbeving te Modjokerto. ibid. p. 162 en
Tijdschr. v. N. 1. Jaarg. VI. DI. 1.
1845 p. 228.

» te Batavia en Buitenzorg ibid. p. 165.
Hoogte der bronnen te Zjipannas ibid. p. 165.
Warme bronnen bij Ziries ibid. p. 170.
Thermometerstand op het eiland Onrust, ge-

durende October, November en De-
cember 1844. ibid. pag. 179.

lets over kalkbergen in Cheribon. ibid. p. 832.

Minerale wateren op MMadwra ibid. p. 833.

Aardbeving te Menado ibid. p. 335.

Warrz À.) Psychrometer- waarnemingen te Sa-
marang en Medini in 1844. Imdisch
Magazijn 1845.

Uitbarsting uit den Kawa Domas van den
Tankoehan Prahoe 4 April 1829. —
Tijdschr. v. N. L. Jaarg. VIEL. DL KL. 1845
p. 421.

Bik A. J.) Aanteekeningen over de goudmijnen
van Gorontalo op Celebes ibid. DI. II.
1845. p. 90.

pu Pur J.) Een paar aanteekeningen omtrent
vuurbergen en aardbevingen op Su-
matra. ibid. Dl. HL 1845. p. 110.

Srumrrr.) Over aardbevingen op Swmatra. ibid.

p- 117
B. Parrorocre.

Körie Cr.) Observations on the Durion, Durio
Zihethinus of Linnaeus. Linnean Trans-

| act. vol. VIT. 1804. p. 266 — 275.

Hunter W.) Observations on Nauclea Gambir,
the plant producing the Drug called
Gutta Gambeer, with Gharacters of

(537 )

two other species. ibid. vol. IX. 1808.
p. 218 — 224.

Coresrooke H. Tu.) On the Indian species of
Menispermum. ibid. vol. XIII. 1822.
p. 44 — 68.

Browx R.) An account of a new Genus of plants
named Rafflesia. ibid. vol. XII. 1822.
p. 201 — 234.

Hamivron Fr.) (Vergel. N. G. Arch. Jaarg. L. p.
127). A Commentary on the Hortus
Malabarieus. ibid. vol. XIIL. 1822. p.
WIL — 560. Vol. XIV. 1825. p. 171 —
s12. Vol. XV. 1827. p. 78. Vol. XVII.
1857. p. 147 — 252.

Sarie J. Observations on the CGhrijsanthemum
Indicum of Linnaeus. ibid. vol. XIII.
1822 p. 561 — 578 en On the generic
and specifie Characters of the Chrysan-
themum IÍndicum of Linnaeus and of
the plants called Chinese Chrysanthe-
mum. ibid. vol. XIV. 1825. p. 142 —
147.

Jack W.) On the Malaijan species of Melastoma.
Communicated bij R. Brown. ibid. vol.
XIV. 1825. p. 1 — 22.

» _ On Gyrtandraceae a new Natural order
of plants. Gommunicated bij A. Bourke
Lampert. ibid. vol. XIV. p. 25.

>» _ Account of the Lansium and some other
Genera of Malaian Plants. ibid. p.
114 — 130.

» _ (Vergel. N. Gen. Arch. IL. pag. 181). —
Hookers Journal of Botan. 1. p. 958.

Decarsre J.) (Vergel. N. Gen. Arch. 1. p. 131).
Description d'un Herbier de Ille de
Tumor, faisant partie des collections
botaniques de Museum d’ hist. nat. —

35”

( 538 )

Nouv. Ann. d. Mus. d’ Hist. Nat. 1834.
ke. Livr.

Bexser G.) Wanderings in New South Wales,
Batavia, Pedúr Coort, Singapore and
China during the years 1832 — 1854.
9 vol. 8°.

Nees von Esrexseogk CG. G.) Monograph of the
East Indian Solaneae. Linnean. Trans-
act. vol. XVIL. 1837 p. 37 — 82.

Decanporre A.) Review of the Natural Order
Mijrsineae. ibid. vol. XVII. 1857. p.
95 — 138. (XLVII species Archipelagi
Malaijo - Moluccensis).

Brown KR.) Description of the female Flower and
Fruit of Rafflesia Arnoldi, with Remarks
on its Affinities; and an Wllustration
of the Structure of Hijdnora Africana.
ibid. vol. XIX. 1844. p. 221 — 247.

Hasskann J. CG.) Plantarum rarliorum vel minus
cognitarum horti Bogoriensis pugillus
novus. Tijdschr. v. Nat. Gesch. en
Phys. 1844. DI. XL. p. 178 — 208.

) De planten door Noroxna, onder het
bestuur van den G. G. Arrie in de Ja-
katrasche bovenlanden opgespoord en
vermeld in de Verhandel. van het Bat.
Gen. v. K. en Wet. vol. V.-ibid. DI.
XI. 1844. p. 209 — 228. N

pe Vriese G. H.) Plantarum Javanicarum minus
cognitarum vel novarum, nuper in
hortum botanicum Amstelodamensem
introductarum svylloge. ibid. Dl. XI
1844. p. 336 — 347.

Léverufe J. H.) Champignons exotiques. Anna-
les des scienc. nat. 3° série. Botan. Tom.
HH. 1844. p. 167— 221 en Tom II.
1845. p. 38 — 64. (Grootendeels nieuwe

(439 )

soorten van Java en omliggende eilan-
| den).

Dozis F. en Morkenzoer J. H.) Musci frondosi ex
Archipelago indico et Japonia. ibid.
Bot. Tom IL. 1844. p. 297 — 316.

Zorumneer H.) Observationes phytographicae prae-
cipue genera et species nova nonnulla
respicientes. Nat. en Gen. Arch. v. N.
Ind. Jaarg. IL. 1845. p. 1 —19. (Series
secunda ibid. p. 230 — 272).

Jusenvan F.) Physiognomie van de flora der top-
pen van Javasche bergen, benevens
plantenbeschrijvingen, n. l.: Diagnoses
et adumbrationes, stirpium nonnulla-
rum novarum vel non satis cognitarum
florae Javanicae alpinae indigenarum.
ibid. p. 20 — Stet in Tijdschr. v. NL.
Jaarg. VIL. 1845. DL. IL.

Bi.) Over eenige planten enz. der Malaijo-
Moluksche Flora. Nat. en Gen. Arch.
v. N. Ind. Jaarg. ÏL. p. 72 — 77.

Botanische reis van den heer Zortumeer. ibid.

pag. 165.
CG. Zoöroerr.

Crrnerus A.) De Serpente magno Indiae orien-
talis urobubalum deglutiente. Ephem.
curios. natur. Dec. IL. Anr. IL. p. 18.
1685.

SrorreRFOTH J. J.) Exuviae serpentum Indiae o-
rientalis eximiae magnitudinis. Nov.
Litt. mar, Balth. 1699. p. 215.

Vosmaer A.) Description de deux serpents á queue
aplatie, l'un du Mexique, l'autre de
Inde (Pelamijs, Hydrophis) Amst.
1774, W,

(540 )

Hornsrtepr Cr. Fr.) Description d'un nouveau
serpent de Java (Aecrochordus). Journal
de phijsique t. XXXIL. p. 284. Vetensk.
Acad. Handling. 1787. p. 806.

Munco Pank.) Descriptions of eight new Fishes
from Swmatra. Transact of the Linn.
Soeiet. vol. IL. 1797 p. 33.

Daiporrr.) Natural history of Perca scandens
(Anabas scandens) ibid. 1797. p. 62.

Errorp Lreacn W.) Descriptions of 8 species of
the Genus Glareola (Glar. orientalis van
Java met plaat). ibid. vol. XIII. 1822.
p. 181 — 132.

Harpwicke Îu.) (Vergel. N. Gen. Arch. L. p. 137).
Descriptions of the wild Dog of Swma-
tra, a new species of Viverra and a
new species of Pheasant. ibid. vol. XII.
1822. p. 235 — 238 (cum fig).

Rarrres Tu. Sr.) (Verg. N. Gen. Arch. IL p. 137).
Descriptive Catalogue of a Zoölogical
Collection, made in the Island of Su-
matra and its Vicinity, with additional
Notices illustrative of the Natural His-
tory of those Countries. Gommunic. bij
Ev. Home. ibid. vol. XIII. 1822. pag.
239 — 340.

Harpwicke Pu.) Descriptión of the Buceros ga-
leatus from Malacca. ibid. vol. XII.
1822. p. 578. c. fig.

Harwoop J.) An Account of a Pair of hinder
Hands of an Orang oetan, deposited
in the Collection of the Trinity-House.
ibid. vol. XV. 1827. p. #71 — 478.

Graus J. CG) Illustrations of Indian Zoologij ,
consisting of eoloured plates of new or
hitherto unfigured Indian Animals from
the Collection of Gen. Maj. HarDwicke.

( 341 )
Gou.) red. of the Trogonidae. Lond.

Bovrsor Sr. Hiramre et Wennen.) Gollection de
Perroyuets.

Borispuvar.) Faune entomologique de l'Oceanie.
Paris 1835. 8°.

Wesrwoop J. O.) On Diopsis, a genus of Dipte-
rous Insects with Descriptions of 21
species. (Diopsis confusa en Diopsis
Dalmanni van Java). Transact. of the
Linn. Soc. vol. XVII. 1837. p. 283—
315.

» _J. 0.) On the Family Fulgoridae with
a Monograph of the genus Fulgora of
L:nnaeus. (Fulgora Horsfieldii Westw.
Java, F. decorata Java, F. nobilis ?
Malakka, Flata ( Pseudophana ) splen-
dens Wied. Java, Fulg. ( Poeciloptera)
truncata Java). ibid. vol. XVII. 1839.
p. 185.

» __J. O0.) Synopsis of the coleopterons ge-
nus Gerapterus. (Ger. Horsfieldiü, CG.
quadrimaculatus en Ger. Westermanni
van Java). ibid. vol. XVIII 1841. p.
581. |

von ScnreRBRAND.) Beiträge zur Kenntniss der
sogenannten Indianschen Vogelnester.
Wiremann’s Arch. f. Naturg. 1840.
Jahrg. VL. Bd. L. p. 898 — 598.

Over de den Indischen Archipel eigene soorten
van Stenops. Nat. en Gen. Arch. v.
N. Ind. II. 1845. p. 78.

Diagnosen der tot heden bekende soorten van
Sciurus des Indischen Archipels. ibid.
II. 1845. p. 82.

Orang oetan van bijzondere grootte. ibid. 1845.
pag. 171.

(542)

Muren. S. Uebr die auf den Sunda-Inseln le-
benden ungeschwänzten Affenarten.
Erichson's Archiv. f. Naturg. Jahrg.
XI. 1845. p. 72—90.

BLEEKER.

WWletenschappelijke Bervigten.

Werkzaamheid, van den berg Semiroe in Janu-

arij 1845.

Geen berg op Java heeft mij zoo zeer aan de bergen
van mijn Vaderland herinnerd, als de Semziroe. Niet
dat hij in gedaante meer dan andere overeenkomt met
de granietbergen der Alpen ;—die overeenkomst is inte-
gendeel nog geringer dan bij de meeste zijner broeders.
Maar de omstandigheid, dat hij de hoogste derzelve is,
riep mij den Montblanc in de herinnering terug, met
welken hij nog iets anders gemeen heeft, n. l. de kleu-
renwisseling in de verlichting naar den stand der zon.
Voor al verrukkend was het gezigt op denzelven ’s mor-
gens vroeg, kort voor en bij den opgang der zon. Het
graauwe zand , dat den top des bergs bedekt, vertoonde
dan een’ rozenrooden gloed, even als in den herfst en
bij ondergang der zon de met sneeuw bedekte toppen der
Alpen en vooral die van den Morntblanc en Montrosa.
Heeft men het geluk, kort voor den opgang der zon uit
den krater te zien opstijgen een der rookwolken, die
bijkans om het half uur of het uur uitgestooten worden,
dan zal men het heerlijk gezigt nimmer vergeten. Lang-
zaam verheft zich de wolk , langzaam breidt zij zich naar
boven uit, daar zich de kolom dwarrelend van uit het

(Bh4)

centrum ontwikkelt, tot zij eindelijk een’ reusachtigen
boom schijnt te vormen , die zich rozenrood en onbe-
schrijfelijk schoon op het firmament afteekent, lot hij
eindelijk in ligte, met goud omkransde vlokken zich op-
lost. Zoo lang ik mij in Zamadjang ophield, was de
berg bijzonder werkzaam. Hij dreef zeer dikwijls de ge-
melde rookwolken uit en in zoo groote massa’s, dat zij
bij windstilte in korten tijd den berg tot diep beneden
zijn’ top geheel omhulden. Met het invallen van den
nacht, wanneer alles stil geworden was, ken men duide-
lijk in de rigting des bergs een geluid hooren, als dat
van verwijderden doffen donder, hetwelk dikwijls onafge-
broken 6 — 10 minuten aanhield. In den nacht van 20
tot 21 Januarij, bij helder maanlicht, voer ik in eene
kleine praauw van Poeger naar Voessa Baron, Omstreeks
middernacht zag ik uit den krater van den Semiroe
(ongeveer 16 palen n. n. w. van mij verwijderd) eene
groote vuurkolom opstijgen, die zich langzaam verhief
en eindelijk in zich zelve ineenviel. Deze kolom moet
voornamelijk uit gloeijende steenen bestaan hebben , want,
nadat zij ineengevallen was, zag ik langs de buitenste
helling des bergs, vonken met bliksemsnelheid nederschie-
ten en nu eens verdwijnen, dan weder lichten. Dit wa-
ren gewis gloeijende steenen, die langs den berg afrol-
den, nu eens in de kleine geïsoleerde bosschen verdwe-
nen en dan weder op het naakte zand te voorschijn
kwamen. Hoeveel schooner nog zou dit gezigt geweest
zijn, zonder maanlicht! Het is opmerkelijk, dat de Za-
mongan en de Bromo reeds sedert lang buitengewoon
ruslig zijn. Naauwelijks ontwikkelt de krater van genen
berg nog eenige rookzuilen. — Tijdens een uitstapje naar
den z. o. lijken voet van den Semttroe zag ik het
eerste, dat de oostelijke top van dezen berg niet slechts
een’ krater, maar in 3 diepe kloven, die zich van des-

(545)

zelfs rand naar het z. o. openen, ook 3 solfatara’s heeft,
die alle zeer veel damp en rook ontwikkelden, toen ik
ze waarnam.

Aanmerking. Het schijnt dat eenige personen betwij-
felen of de heer Cligrnett in der tijd den top vanden
Semiroe bereikt heeft. Bij mij bestaat daaromtrent geen
de minste twijfel. Een mijner geleiders had ook den
heer Clignett naar den Z. W. lijken top vergezeld. Op
mijne navraag wees hij mij onmiddelijk eene kleine pyra-
mide van steenen, in welke ik het fleschje vond (en wel
op den bodem), hetwelk de heer Clignett daar terug
gelaten had. Het was een Eau de cologne flesch met een
nog kleiner fleschje (voor welriekende olie) in dezelve.
In het kleinste fleschje bevond zich een briefje, hetwelk
ik niet gelezen heb, om dat ik de fleschjes niet liet
openen , maar dezelve ongeschonden weder even’ zoo
plaatste als ik ze gevonden had. De oude man, die de
heeren Clignett en Junghuhn en mij vergezelde, zou
den top reeds 11 keeren beklommen hebben.

Naschrift. Einde van Julij 1845. De berg” is nog
even hevig in werking, volgens verzekering van geloof-
waardige ooggetuigen, die ‘onlangs den voet des bergs
bezocht hebben. Zelfsdes daags hoort men duideiijlk des-
zelfs gebrul op meerdere palen afstands en des nachts is
het geene zeldzaamheid, dat men de vurige zhil zich
boven den top ziet verheffen. De ZLamongan en Bromo
‚ daarentegen blijven voortdurend even rüstig en onwerk=
zaam als toen ik ze bezocht.

L.

Á ardbeving, te: „Kedirie.

In de Javasche courant van den 13den Augustus dezes

ge Jaanc. 3° Arrev. 36.

( 546 )

jaars wordt berigt, dat in den morgen van den 30sten
Julij j. Ll. ongeveer ten 5 ure te MHedirie eene aardbeving
is gevoeld, in eene rigting van het zuiden naar het noor-
den, doch dat dezelve, hoewel zeer merkbaar, geene
schade heeft veroorzaakt. |

Aardbeving te Amboina.

De bovengenoemde courant van 3 Septemb. j. 1. bevat
hieromtrent het volgende:

Te Amboïna zijn op den 20sten Julij ’s namiddags tus-
schen 15 en 2 uren, eenige vrij zware schokken van
aardbeving gevoeld, welke in den avond van dien dag
en in den daaropvolgenden nacht door onderscheidene
mindere en in den avond van den 2listen Julij tusschen 64
en 7 ure door twee hevige sehokken zijn gevolsd. Tot
op den 22sten dier maand heeft men voortdurend ligte
schokkên waargenomen.

Het gouvernementshuis te Batoe Gadja heeft zooveel
geleden , dat hetzelve is moeten verlaten worden. Ook
bet nieuw opgerigt militair hospitaal heeft eenige schade
bekomen ; de particuliere woningen hebben over het al-
gemeen“ weinig geleden. De schokken kwamen uit het
Oosten , waren meest alle verticaal, en vergezeld van
een loeijend geluid.

Regendagen in Oostelijk Java.

1. Volgende opgave, welke over het eerste trimester 1845
loopt , beschouw ik als die, welke ongeveer het gemid-
deld getal regendagen in de residentie Bezoekte bevat. De

(BM)

waarnemingen zijn gemaakt in de afdeelingen Probolingo;
Krakan, Lamadjang, Bondowosso en Bezoekie . aan
het Noorder en Zuiderstand en van de zeevlakte tot op
6000° hoogte. Onder regendagen versta men niet die,
waarop het den geheelen dag door regende, maar el-
ken dag, gedurende welken regen viel, hetzij veel, hetzij
weinig. Zoo staat menige dag als regendag aangeteekend,
waarop slechts eenige droppels vielen. Daarentegen is
slechts dan regen opgeteekend , als dezelve op de plaats
zelve viel, waar de waarnemer zich ophield, en nooit
wanneer de regen slechts in de nabijheid viel, hoe ge-
ring de afstand ook ware.

Onder voormiddag versta ik de tijdruimte van 6 uur
’s morgens tot 12 u. ’s middags ; onder namiddag die van
12 u. ’s middags tot 6 u. ’s avonds en onder nacht van 6
u. ’s avonds tot 6 u. ’s morgens.

Er viel regen in de maand:

er ds ’s voormidd.|’s namidd.f’s nachts. te
agen. ren.
Januarij 23 6 23 8 37
Februarij 24 u 18 9 38
Maart 22 7 20 4 31
Iste trimester | 69 | 24 | 61 | 2t [106

Ik heb de bovenstaande ophelderingen hierbij gevoegd
om dezelve later niet te behoeven herhalen.

Bij een zoo reizend leven, als tegenwoordig het mijne,
bestaat geene mogelijkheid, ook geregelde waarnemingen
te doen betreffeade de hoeveelheid gevallen regen. Waar-
nemingen als de boven aangevoerde zou bijkans een ieder
zonder moeite kunnen doen. Het is jammer dat zulks
niet meer geschiedt, daar derzelver zamenstelling uit de
verschillende deelen van Java voor de physische geographie
van waarde zou zijn en tot resultaten zou leiden , die
zelfs op den landbouw, om van de Meteorologie als Me-

( 548 )

teorologie niet te spreken, van heen: invloed zouden
kunnen en moeten zijn.

2. Trimester van LL April tot 30 Junij 1845. Verblijf in
de afdeelingen Panaroekan, Banjoewangie, Bondowos-
so, Bezoekie, Probolingo, Soerabaia en * het eiland
Bali.

pl ’s voormidd.|’s namidd.{’s nachts. Kee.

agen. co nnen LEERS.
April 10 6 5 1
Mei 18 9 6 13 28
Junij nd | 6 | 8
2de trimester | 35 1 _ 10 18 19 A7
Iste trimester 24 Gl 21 106
Iste halfjaar | ra | 34 | 79 | 40 j153

ZL.

Botamische reis van den Heer Loruncer.

Aan volgenden brief , door den heer Zollinger aan den
heer Bleeker gerigt, ruimt de redactie gaarne een plaats-

je in.
Waarde Vriend!

Soerabaja, 10 Julij 1845.

Ik ben sedert eenige dagen hier uit de oostelijke afdee-
lingen (van Java) terug en neem de vrijheid , u een ver-
volg op mijne vroegere reisberigten te doen toekomen.
Ik haast mij in de eerste plaats , door uwe bemiddeling,
aan de autoriteiten in oostelijk Java mijnen hartelijken
dank te betuigen voor de hulp en ondersteuning, die ik
in zoo ruime mate in de residentien Soerabaja, Passar-
oean en Besoekie heb mogen ondervinden. Gij kunt u

naauwelijks voorstellen, met welke gastvrijheid ik door

(549 )

hoogere en lagere ambtenaren en ook door vele particulie-
ren ontvangen ben, met welke bereidwilligheid men mij
mijne nasporingen heeft gemakkelijk gemaakt en het rei-
zen en leven getracht aangenaam te maken. Vooral hech-
ten zich de aangenaamste herinneringen aan mijne reis
door Besoekie. Van Klakka- vertrok ik naar Zamad-
jang , van waaruit ik den voet van den Semiroe nog
eens bezocht en de ruïnen van Pananggal bezigtigde.
Zij bestaan uit gebakken steenen. Beelden of inscripties
vond ik niet. Van Zamadjang keerde ik mij naar Poe-
ger aan de zuidkust. De bosschen der omstreken en het
rotsachtig strand gaven mij gelegenheid mijne planten-ver-
zameling zeer te verrijken. In de kloven der kalkrotsen
van Goenoeng [Watangan vond ik meerdere indívidu’s
van Mafflesia Patma. Van Poeger vertrok ik naar
Noesa Baron, welk eilandje ongeveer 12 palen verder
zuidwaarts ligt. Ik verbleef daar 4 dagen en vond nieuwe
Scutellaria, Ruellia, Polijgala, Eriococcus , Micro-
piper, Cordia, Peplis en Coleus. De terugreis van het
eiland liep vrij ongelukkig af. Een storm dreef mijne
praauw in de Indische zee en ik moest 11 palen oostelijk
van Poeger bij Sabrang landen , waar ik evenwel door
het vinden der Josephinia Celebica beloond werd. Te
Djember vond ik een exemplaar van Anttaris toricartas
zonder bloemen en vruchten. Overigens leverden de om-
streken van Djember en Bondowosso minder nieuws, dan
ik had verwacht. Gelukkiger was ik langs de noordkust
van Besoekie af tot Banjoewangie, waar ik voorname-
lijk Mimoseeën en Leguminosen, z. a. Acacia, Crotalla-
ria, Jndigofera, Zornia, Stijlosanthes en Desmodium
verzamelde. Eene poging, den Zinggiet te beklimmen
mislukte. Het doolhof, dat den voormaligen berg vult,
vertoont niet het geringste spoor van tegenwoordige vul-
kanische werkzaamheid. Te Soember Waroe hield ik mij

(550 )

eenige dagen op en beklom den Baloeran , die nog ge-
makkelijk als kortelings onwerkzaam geworden vulkaan te
herkennen is. Zijne wanden zijn naar het N. doorgebro-
ken. In deszelfs bosschen verraste mij voornamelijk het
Nieuw Hollandsche geslacht van Varens Doodia. Op den
weg naar Banjoewangie ziet men dikwijls een soort van
het Kaapsche geslacht 7'rigodesma , met fraaije blaauwe
bloemen. Van Banjoewangie bogaf ik mij naar het ge-
bergte , bezocht den krater van den Widodaren, den
Goenoeng Rantie en Soengie pahit. Het meeste ver-
raste mij in het gras van het plateau des Jdjengs eene
Drosera, eene nieuwe Smithia en eene Cuscuta. Over
Rogodjampie doorreisde ik de vlakte tot aan de zuid-
kust bij Grodjokan. Daar bevindt zich eene uitgestrekt-
heid zandsteen, onder naam van Goenoeng Tjokko langs
de kust. In de gesteenten der vlakte groeijen nederige
Cheilanthes en Hemionitis , nieuwe planten in de Flora
van Java. Nu werd ik zoo gelukkig , het eiland Balie ,
ten minste te betreden, dank zij der vriendschappelijke
gezindheid van een de wetenschap beminnenden man. Het
zeer korte verblijf aldaar verschafte mij toch eene nieuwe
Hijpoestes , eene Gentianée en een’ nieuwen MNipho-
bolus.

Op eene andere plaats zal ik een kort verhaal van dit
belangrijke uitstapje publiek maken en u ook voor uw
Tijdschrift eene opgave doen geworden van alle planten,
die ik op Balie heb gezien. Zoodra ik van dit eiland
terug gekeerd was, spoedde ik mij nog eens naar het ge-
bergte van Banjoewangie. Deze keer was mijn streven
den Jdjeng te beklimmen, d. í. den eigenlijken top des
bergs of den Zdjeng in beperkteren zin. Geen Euro-
peaan had nog den top bezocht, ja zelfs nog geen Ja-
vaan. Ik vond op denzelven 2 doode kraters van eene

kringvormige gedaante. Zij waren tijdens mijn bezoek met

(551)

fijn wit zand gevuld, waarin de vegetatie naauwelijks zich
begint uittebreiden. Ik zag alle bergen van Java, geheel
Balie en zelfs den top des bergs van Zombok. Naar mijn
gevoelen hebben de uitbarstingen, welke het land van
Banjoewangie van tijd tot tijd verwoest hebben, uit
dezen krater van den Jdjeng en niet uit dien van den
Widodaren plaats gehad, wat men gewoonlijk aanneemt.
Langs de noordkust keerde ik ter zee tot aan Malie
tikoes terug en ging nog eens naar Bondowosso, om
eerst den schrikwekkenden krater van den Mawoen en
voorts het Zjang-gebergte te bezoeken. De krater van
den Rawoen is bijkans volkomen onwerkzaam en de diep-
ste, welken ik op Java gezien heb. Dezelve is volstrekt
ontoegankelijk en men kan denzelven slechts van den rand
af overzien. De wanden van den meer dan 1000 voeten
diepen ketel staan overal loodlijnig of hangen zelfs ge-
deeltelijk over denzelven. Vergenoegder eindigde de reis
door het Zjang-gebergte, in het gezelschap van den heer
Bosch. Wij beklommen eerst van Maësan uit, den meer
dan 8000 v. hoogen Krintjing, klouterden den volgenden
dag over een 2000 v. hoogen bijkans loodregten rotswand
naar beneden, en bereikten -in den namiddag een schoon ,
met gras begroeid plateau, bij den oorsprong der Deloe-
wang, de rivier van Bezoekte. Dit plateau ligt ongeveer
6500’ boven de zee. Troepen van herten hielden ons tot
den nacht toe bezig en het is naauwelijks mogelijk, den
indruk te schetsen, welke het onverwacht voorbijrennen
van 400—500 dezer hier weinig schuwe dieren op mij
maakte. Op den derden dag beklommen wij den drgo-
poero , den hoogsten top van het Zjang-gebergte , waar
nog tegenwoordig solfataren dampen en zwavel in massa
uitstooten en waar zich midden in kraters en solfataren
Boeddhistische oudheden bevinden. Des nachts teekende

de thermometer op het reeds genoemde plateau 370 F. Op

(552)

den vierden dag keerden wij ons naar het noorden en
daalden weder naar de vlakte. Wij ontdekten een’ dooden
krater , volgens mij de centrale krater des sijsteems, uit
welken de opgehevene deelen zich stervormig uitbreiden >
want hij is geïsoleerd en verschrikkelijke kloven strekken
zich van denzelven als stralen door het gebergte uit. Dit
is eene nieuwe vorming, d.i. eene vorming, welke van
Java nog zelden of niet beschreven is en een groot licht
kan en moet verbreiden over de ontwikkelingsgeschiedenis
der Javasche vulkanen. In het algemeen schijnen mij de
vulkanische vormingen van Oost-Java meer ontwikkeld
en daarom leerrijker , dan die van West-Java... Over. de
analogie, die tusschen de berg-sijstemen van Oostelijk
Java bestaat en zeer bepaaldelijk en leerrijk wijst op
eene naar dezelfde wet werkende oorzaak en werking»
zal ik trachten mij later nader te verklaren.

De reis naar den Zjang, was de laatste, die ik gedu-
rende mijn halfjarig verblijf in de residentie Bezoeaie
deed ; zij was ook de aangenaamste van alle en ook in
een botanisch opzigt niet onbelangrijk. Een nieuwe,
kruipende Bubus, bood ons zijne smakelijke vruchten aan.
Nieuwe Varens, Polijgonum, Urticaceae, Thibaudia en
Photinia verrijkten mijne verzamelingen. De phijsiogno-
mie der vegetatie is bijkans dezelfde als die op den Ar-
djoeno, Semiroe , het Tenggersche gebergte en den Ra-
woen, Hooger , zijn het overal de Casuarinen, welke de
phijsiognomie daarstellen , lager Pinanga, Quercus, En-
gelhardtia enz. Op mijne tweede reis heb ik weder onge-
veer 400 species van planten verzameld, waarvan meer
dan 100 nieuw zijn. Ik zond aan den Hortus te Buiten-
zorg» behalve deze gedroogde planten , nog eenige leven-
de, voorts p. m. 180 sp. zaden en 16 der zeldzaamste
houtsoorten. Voor uw geologisch Museum heb ik evenzoo
eenige specimina verzameld, vooral uit de kalkformaties

(558 )

aan de zuidkust en van Goenoeng Ikan in Banjoewan-
gie (1).

Ik hoop, enz. enz.

H. Zotlinger.

Eenige Bijdragen tot de natuurlijke geschiedenis
der Rafflesia Patma.

Deze bloem, steeds nog eene soort van probleem voor de
Botanie en eene zeldzaamheid in de verzamelingen der plan-
tenkundigen , schijnt zoo zeldzaam niet ta zijn als men
tot nu toe geloofd heeft. Ik weet, dat dezelve aan de
zuidkust van Java op de heuvels bij de grenzen van de
residentien Passaroean en Besoekie voorkomt. Ik vond
denzelven zelfs op den berg Watargan bij Poeger aan
de zuidkust der afdeeling Bondowosso. Men bragt mij
dien bloem van Djengawar in dezelfde afdeeling. Alle
deze plaatsen zijn in de kalkformatie gelegen en ik voor-
onderstel dat de Rafflesia een exantheem is der wortels
van Cissus scartosa Bl. en alzoo overal kan voorkomen,
waar deze moederplant derzelve groeit. Het is nog niet
zeker of mijne exemplaren tot dezelfde species behooren
welke Blume op Moesa kambangan vond. De exempla-

(1) Deze verzameling, belangrijk door de vele in dezelve be-
vatte Petrefacten, is reeds te Batnvia gearriveerd, om plaats te
erlangen in het tegenwoordig zoo belangrijk Mineralogisch Mu-
seum van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Weten-
schappen.

36

(554)

ren van Blume moeten grooter geweest zijn. De grootste,
die ik bezit, hebben nog geen voet diameter en de mees-
ten slechts 4—? v. Waarschijnlijk komt deze plant ook
voor op MNoesa Baron eu vermoedelijk langs de kalkheu-
vels, die bijkans de geheele zuidkust van Java omzoo-
men. Dikwijls zag ik op 1 wortel van Cissus scariosa
3 en meer Rafflesia. Zij komt niet voor op het zand der
kust, wat velen gelooven en vertellen, maar meestal in
de spleten en vochtige holten der kalkrotsen. De Javanen
van Oost-Java noemen dezen bloem Pidh mò of Pidehmò,
Men kan zich naauwelijks voorstellen, welke bijgeloovige
begrippen bij het volk betreffende dezen bloem in omloop
zijn. De gemeene man zou denzelven niet kunnen vinden,
dan na alvorens gevast en gebeden te hebben, of wel ge-
wijd te zijn, wanneer hij hem gaat zoeken. De bloem
wordt met andere artikelen tot een geneesmiddel bereid,
dat na de verlossing door de vrouwen gebruikt wordt om
de baarmoeder volkomen te zuiveren. Het is echter te-
vens het meest geachte Aphrodisiacum der Javanen, doch
slechts voor vrouwen uit de hoogere klassen. De vrouw
van den gemeenen man zou zich door het gebruik van dit
geneesmiddel ziekten berokkenen. Men vertelt verder dat,
wanneer eene vrouw uit het volk dit geneesmiddel ge-
bruikt en daarna te voet uitgaat en in' eenige onzuiver-
heid treedt, zij voor immer de genegenheid van eenigen
man heeft verbeurd. De Javanen tellen de Rafflesia
eigenlijk onder de Fungi, eene meening die zelfs gedeelte-
lijk in de wetenschap is gekomen, ten minsten in zoo
verre , dat men de plant ín het natuurlijk stelsel als een
verbindingslid heeft geplaatst tusschen de zwammen en
hoogere planten.
ZL.

(555 )

Gezondheidstoestand. te Amboina.

Volgens de jongste berigten van Amboïna zijn de tus-
schenpoozende koortsen aldaar weder talrijker en heviger
geworden na de laatstelijk aldaar gevoelde aardbevingen.
In het berigt, voorkomende op pag. 173 van dezen jaar-
gang is gezegd, dat de te dmboina geheerscht hebbende
ziekte geheel opgehouden had zich te uiten. Aangezien
dit berigt tot misverstand heeft aanleiding gegeven en
men daaruit opgemaakt heeft dat aldaar geene ziektege-
vallen meer werden waargenomen , wordt hier aangemerkt
dat gezegd berigt betrekking had tot de aldaar gewoed
hebbende epidemie als epidemie, zonder dat daarmede
bedoeld werd, dat aldaar volstrekt geene gevallen van
tusschenpoozende koortsen meer werden waargenomen,
zijnde die koortsen , hoewel ín eene geringere mate , even
als op de meeste strandplaatsen dezer Indiën, steeds ge-
observeerd geworden.

”
Badetahlissement te Selocaton.

Gedurende de maanden Junij, Julij en Augustus j. 1.
zijn in het badetablissement te Selocaton nog de volgende
ziekten ondêr behandeling gekomen.

No, 48. Caput obstipum ten gevolge van rheumatische

ontsteking van de eerste halswervelen.

No, 49. Hijdrarthrus genu.

No. 50. Rheumatismus chronicus.

No, 51. Verouderde fistuleuse lieszweeren.

No. 52. Rheumatismus chronicus.

No. 53. Fistuleuse zweeren op de regterborst.

No,
No.

‚54.
‚ 55.
„ 56.
GT &
„58.
> A9,

„60.
„61:

62.
63.

( 556 )

Phijsconia hepatis. Ulcera haemorrhoidalia.
Tumor albus genu rheumaticus,

Lardosis.

Rheumatismus chronicus.

Rheumatismus chronicus.

Caries ten gevolge van fractura complicata hu-
meri.

Herpes exedens.

Recidief van sijphilitische huidzweeren. Conf.
Nat. gen. Arch. II. 2. p. 336. N. 39,

Angina habitualis.

Hijpertrophia lienis. Hijdrops ascites.

Gedurende gezegde drie maanden zijn hersteld: No, 17 ,
21, 32,39, Al, 43, 46, 47, 48, 49, 50, 52, 54,
55, 57 , 58. — No. 45 stierf tep gevolge van Diarrhaea
chronica, No. 24 ten gevolge van chronische Dijsenterie

en No. 40 na intreding van febris hectica. — Er bleven
dus op lo Sept. 1845 nog onder behandeling 10 lijders en
wel: No. 36, 44, 51, 53, 56, 59, 60, 61, 62, 63.

VERANDERINGEN zn ner GENEESKUNDIG PERSONEEL
var 1° suri ror 1° ocrosen 1845,

IN

NEERLAND'S OOST - INDIË.

MILITAIRE GENEESKUNDIGEN.
Bijgekomen.
Chef der Geneeskundige dienst Dr. W. Boscu
Office. v. Gez. 35° kl, H. CG. C. pe Rurrer
B Me Erie Prdakrns
« « « « « S. L. W. van pen Ersr
Apothecar « « J.#Rossmar.
Bevorderd.
Tot Offic. v. Gez. 1° kl. de Offic. v. Gez. 9° kl.
F. A. M. Scrurrz.

« Apothecar 8° kl. de elève der Pharmacie
J.. Rossnrar.

uowoyosuee
149PON HU

CIVIELE GENEESKUNDIGEN.

Bijgekomen.
F. A. CG, Warrz uit Zuropa terug.

OVERPLAATSINGEN

VAN HET

MILITAIR GENEESKUNDIG PERSONEEL,

var ΰ suis ror 1° octosen 1845.

Office. v. Gez. 1° kl. CG. W. F. Baumcarrten van Wil-

Apothecar

«

lem J. maar Muntok.

«F.A. M. Scnarrz van Batavia
naar Willem 1. }

« À. GopEe van Muntok naar
Batavia. |

« A. E. Waszkriewicz van Ba-
tavia naar Samarang. |

«H. GC. C. F. pe RuureR van
Batavia naar Palembang.

« P. Jakres wan Batavia naar
Padang. |

« C. J. Senré van Btodg » naar
Batavia.

«J. F. F. Besemann van Sama-
rang naar Batavia.

]

sIETEOEOLOGISCHE WAARNEMINGEN gedaan ‚te, Amhoina, door den, Officier van Gezondheid Iste klasse wassink.

Thermometer Fahrenheit. E =
Morgens. 's Avonds.

Windrigting- Sterkte van den, wind.) Weergesteldheid.
|

0. N.0,4-0.-4.0.en0.

Ongesunige koele. Dikke lucht met veel regen.
D

5 (Dikke lucht; aanhoudende regen, savonds donder en Dl
Zwakke wind. it, met veel regen.
Z. W- Tegen d. avond sterk.jOng, gs stortregens, daarna donder en bliksem,
NO. en O. Z. O. Flaauwe koelte, (Betrokken lucht; 's avonds regen.
Z. 0. Flaauwe wind. _ |Bewolkte lucht, met een weinig regen,
ig Midd. sterke wind. /Ongestadige buijige lucht met goed weder.
Zwakke wind. Heldere lucht met drijvende wolken.
Ongestadige koelte. [Heldere lucht met drijvende. wolken.
Ongestadig, Drijvende wolken , goed weder.
Zwakke wind. _ Heldere lucht, schoon weder.
Flauwe koelte. Schoon weder.
Ongestndige koelte. [Regenachtig
Flaauwe koelte. |Ongestadige likke lucht, veel regen.
Flaauwe wind. |Heldere lucht, schoon weder.
Ongestudige koelte. (Heldere luch:, schoon weder.
Finauwe winde Betrokken lucht, weinig regen.
Ongestadig. Gaed weder.
Zwakke wind. _ [Bewolkte buiige lucht, veel regen, onweer,
» Heldere luch), schoon weder.
» Heldere lucht, schoon weder.
» Flaauwe koelte. |Bewolkto lucit, goed weder.
7. O, en O. Zucht wind. Bewolkte luctt , schoon weder.
Z. 0. Sterke wind. _ [Regenachtig
Ongestudige koelte. [Drijvende walken, schoon weder.
Zachte wind. Bewolkte luat, 's avonds regen.
Flanuwe koelte. |Buijige luch, met regen.
Zachte wind. Regenachrig.
Ongestadige koelte. [Regenachtig
Luchte wind. Betrokken lucht, regenachtig.

„V
4. O. en ZW.

18/4 METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN, gedaan te Amboina door den Officier van Gezondheid 1Iste klasse wassink.

October.

Thermometer Fahrenheit.

’ Morgens: 's Avonds.

Sterkte van den wind,

Weergesteldheid.

0. en

Flaauwe koelte.

Zwakke wind.
Flaauwe koelte.

Stevige koelte.

Ongestadige koelte.

>
Flaauwe koelte.
Ongestadige koelte.
Flaauwe koelte.
Zachte wind.
Sterke wind.

5
Ongestadige koelte,
Zachte wind.
Sterke wind.

:

»
Zachte wind.
Sterke wind.
Matige wind.

»

»
Sterke wind.
Matige wind.
Zachte wind.
Flanuwe wind.

Matige wind.
Sterke wind.
»

Buijig, 's avonds, goed min of meer betrokken
Regenachtig.

Gestadige regenachtige lucht.

Bewolkte en betrokken lucht, regen, donder en bl
Overdrijvende wolken, 's morgens regen.
Overdrijvende wolken, mooî weder.

Betrokken lucht, regenachtig weder.

ende wolken, regenachtig weder.

Betvolkken lucht met regen en donder.
Overdrijvende wolken met regen.

Heldere lucht met goed weder.

Drijvende wolken ; mooi weder.

teldere lucht, goed weder.

Drijvende wolken, goed weder.

Goed weder. 4

Drijvende wolken, ’s nvonds regen.

Betrokken lucht.

Bewolkte lucht, goed weder.

Ongestadige en heldere lucht, goed weder.
Heldere lucht, schoon weder.

Drijvende wolken, heldere lucht

Drijvende wolken , 's avonds regen

Bewolkte lucht, goed weder.

Ongestadige bewolkte lucht met regen.

Bewolkte lucht, goed weder, donder en bliksem in het 0}
Bewolkte lucht, schoon weder.

RBewolkte lucht, ’s nachts donder en bliksem.
Bewolkte en betrokken lucht, zware donderbuijen.
Drijvende wolken, 's nachts regen.

e lucht met regen, 's avonds schoon weder.
Bewolkte Iucht, echter mooi weder.

1844

November.

hermumeter Kuhren Tin nr

s Avonds.

Windrigting.

METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN, gedaan te Amhoina door den Officier van Gezondheid Iste klasse wassiak.

Sterkte van den wind.

Weergesteldheid.

N._O. en 0,
N. 0. en Z. O.
Zuidoostelijk:
Z. O. en Z. W.

Z. O. en Zuid.
Oostelijk en Z. Z. O.
Zuidelijk
0.4.0.2.2. Wen Z.0.
Zuidoostelijk.
Z. O. en Z. W.
Z. O. en Oostelijk.
Z. O. en Oost.

Zuidelijk.
Oost en _N._N.
Zuidoostelijk.

Z. W. en _N. 0.

ZW:

Oost en Z. O.
ZW.

Frissche koelte.
Zwakke wind.
Zachte koelte.
Sterkere wind.
Zwakkere wind.
\Flaauween sterkere w‚

»
»
Zachte wind.
Nterkere wind.
Ongestalig.
Sterkere wind,
Ongestadig.
>

>
Sterke wind.
Ongestad
Sterkere wind.
Ongestadig.
”

»
Sterkere wind.
Ongestadig.
>

Stijve koelte.

Ongestadig.
Flaauwe wind.

»
Ongestadige wind.

Mooi weder.
Schoon weder.
Bewalkte lucht, goed weder.
Heldere lucht en goed werler.
Betrokken lúcht, goed weiter.
Drijvende wolken.
Schoon weder.
Heldere , later bewolkte lucht, good we
Overdrijvende wolken, helder weder
Heldere lucht, schoon weder.
Heldere lucht, goed weder.

idem

idem.
Bewolkte lucht, goed weder.
Buijige lucht, regenachtig weder donder en bliksem.
Overdrijvende wolken , goed weder.
Heldere lucht, goed weder.
ge lucht.
Drijvende wolken.
Bewolkte lucht, met veel regen donder en bliksom,
Helder en bewnlkte lucht.
Drijvende wolken, donder en bliksem, regen.
Heldere lucht.
Helder en buijig, veel regen met donder en bliksem.)
Drijvende wolken en veel regen.
Bewolkte lucht, veel regen lang aanhoudend onweder,
Betrokken lucht, regen met donder en bliksem.
Bewolkte lucht, spoedig voorbijgaand onweder.
Betrokken en dikke lucht, lang aanhoudend onweder.

Buijig met veel regen. |

1814

December

METEONOLOGISCHE WAARNEMINGEN,

gedaan te Ambotna door den Officier van Gezondheid Iste klasse wassink

Thermometer Fahrenheit.

Morge ’e Avondt.
nem

Windrigting-

„Sterke van den wind,

Weergesteldheid.

W.. Z. W.
Z. W., Z. W.

pvakke wind.

Sterkere wind.

Sterke wind.
Hevige wind.

Zwakke wind.
»
Sterke wind.

's Morg. en 's av. schoon wed, "smd. reg, d. in de vert

Schoon weder.

Betrokken lucht, ’s avonds bliksem |
Betrokken lucht, onwederdreigend, ’s avonds bliksem.)
Bij afwisseling betrokken, regenachtig en schoon weder}
Over het algemeen schoon weder.
De morgen buitengewoon liefelijk, 's namiddags rog.
Bij afwisseling betrokken schoon en regenachtig weder,
De morgen schoon, ‘savonds onwed. en vanhondende reg}
's Morgens goed wed., 's mid. hetrokk. lucht, hevige w.
Den ganschen dag betrokken lucht.

De morgen schoon 's namid, en avonds onwed. met reg
Namiddags hevige aanh: reg. met onweder, ’s nachts reg,
Den geheelen dag schoon en liefelijk weder.
Den ganschen dag buijig regenachtig weder.

idem.

Zwakke wind.

Flaauwe wind.

»
Sterkere wind.
»

Storm wind.
»
Sterke wind.

Als gisteren, 's nachts veel regen.
Den ganschen dag huijig regenachtig, 's avonds helder,
Als gisteren.
Over het algemeen goed en schaan weder.
Als gisteren.

idem.

Als gisteren.
De windvlagen mi

er, hevige regenbuijen.

METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN ,

Thermometer Fahrenheit.

> | Windrigting.

Sterkte van den wind.

gedaan te Amboina door den Officier van Gezondheid Iste klasse wassik.

Weergesteldheid.

WZ. W.
Ze 1 Ze ‚W.

2 we 7 Ne.
»
WZ. W.
ZW. W‚

0, 0

Vrij hevig.
Zwakke wind.

»
>
Flaauwe koelte.
>
Zachte wind.
Ueviger. wind.
Stijve koelte.

>
Zwakke wind.
»

»
Plaauwe koelte.
»

»
Zachte wind.
Sterke w. afwissel.
Zwakke wind.
Ongestadig.

»
Zwakke wind.

»
Flaauwe koelte.

»
Zachte wind.

»
Zwakke wind.

»
Ongestadig.

Bijna den ganschen dag betrokken, nu en dan stafregen.}
idem komeet.

(Zacht aangenaam weder. komeet.

's Morgens regen betrokken lucht, komeet.

Schoon a eder, 's avonds buitengewoon helder, komeet}
idem.

Den Bad hen dag helder weder, 's avonds regen d. en bl.
’s avonds betrokken, d. in het O, kom
Schoon Elden 's nachts hevige reg. gepaard met onwed,
Guur ong. den b. 'sm. en ’s a. een zwakke aardbeving
Schoon weder, 's avonds helder, sterrenhemel, kom)
Als boven ; dater bewolkte Jucht en liefelijk weder.
Schoon wed. ’s namidd: „reg. die tot laat in de nacht aauh,
Donker, guur en regenachtig weder.

(Zeer aangenaam weder.

Helder doch warm weder, 's nachts hevige regen.
Schoon weder, 's avonds betrokken lucht.

. » 's nachts regen.

» » El

Den ganschen dag regenachtige en betrokken lucht,
Betrokken lucht, regenachtig, des avonds helder.
Betrokken, helder. regenachtig.

Schoon weder.

Den ganschen dag aangenaam weder, 's avonds regen.
Sombere weergesteldheid.

Schoon weder.

Als gisteren.

Den geheelen dag somb. weergesteldheid, 's av. buijig|
Schoon weder.

Betrokken weder.

Guur onstuimig weder, zware regens, hevige d. en bl.

1845 METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN, gedaan te Amboina door den Officier van Gezondheid Iste klasse wassisk-

Februarij.

Thermometer Fahrenheit.

Sterkte van den wind,
Windrigting. Weergesteldheid.

's morg. ’s mild.

W.Z. W. [De morg. helder, de av. betrokken, ’s nachte zware rex
» Den ganschen dag hetrokken lucht, aanhoudende r
Den ganschen dag aangenaam weder.
\ls gisteren.
Schoone voormiddag, s° namid. onwed., daarna helder,
\angenaame dag.
[Als gisteren, 's avonds zwaar onweder-
\Aangenaam weder.
Heldere dag doch hevige wind.
Even als gisteren.
Als gisteren.
Als gisteren.
Sombere weergestelheid, hevige wind.
Veel regen, 's avonds onweder.
o Veel regen, ‘s avonds onweder, ’s nachts regen.
N. W. W. Veel regen.
WN, W‚ Als gisteren.
» Als gisteren, twee maal onweder.
Regen, sombere atmospheer,
Als gisteren.
De voormiddag helder, naderhand regen.
[Den ganschen dag schoon weder, ’s avonds regen.
Als gisteren.
Sombere, atmospheer veel regen.
Als gisteren.
Bijna zonder ophouden zware regens.
Nederdrukkende atmospheer, 's nachts regen
Als gisteren.

1845 METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN, gedaan te Amboina door den Officier van Gezondheid Iste klasse wassise.

Phermameter Fahrenheit.
'e_N pj ’s Avonds. KAMER AT
—: EF ee Windrigting.

=

Sterke van den wind,
ï Weergesteldheid.
's morg. 's midd.

[Meestal regen of betrokken Tucht, sterke wind.
‚

‚
Zeer donk. weergest, bijnn den ganschen nacht regen,
» 's nachts donder in de verte.
‚
»
» 's nachts zwak onweder.
Meestal regen.
Betrokken Ìucht of regen.
Regen, de Wind zeer variabel.
Meestal regen of betrokken lucht, 's nachts zacht onwed.}
Heldere dag.
Zeer schoone

hendel

4, W.
W. Zi W.

1
4
3
1
4

4

d
A

4
1

2
3
2
3

toit

idem. ‘s nachw regen.
Als gisteren.

idem.
Betrokken lucht,
Zeer betrokken lucht, 'w nachts regen, wind ongostadig,
's Morg. reg, overigens betrokk. lucht, w. ongestadig,
Zeer variabel weder.
Als gisteren, 's nachts zacht onweder.

idem.

idem. 's nachts regen.

ee 15
er oo os

15 oo to
1e 10

184% METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN, gedaan te Amboina door den Officier van Gezondheid Iste klasse wassmx.

Sterkte van den wind,
Weergesteldheid.
's morg. ’s midd.

awe
Den ganschen dag somb. weergesteldh., 's nachts regen|
Betrokken lucht of regen.

Als gisteren.

Als gisteren, de wind heviger.
Als gisteren, zwaar onwed. langer dan een uur aanh,
Als gist. om 11 u. onwed. ook langer dan een uur aanh.
Frisch, tevens aangenaam weder.
Dikke regenachtige lucht, veel regen.
Bewolkte lucht, veel regen.

Bewolkte lucht, veel reg., ten Il uur onweder Z. W‚
Buijige lucht, veel regen.
Als gisteren, zwakke donder en bliksem in het Z. W.
Bewolkte lucht, goed weder, 's nachts regen.
Als gisteren.

Heldere lucht, goed weder.

Heldere lucht, goed weder.

Als gisteren.

idem.

idem.

te
tate ete

„

kene ve mgee

ijige lucht, regen, 's nachts regen.

e lucht, onweder, veel regen.
Regen of bewolkte lucht.
Betrokken lucht, veel regen, ongestadig weder.
Heldere en bewolkte Incht, goed weder.
Den ganschen dag heldere lucht, ’s nacht reg. goed wed:
Den ganschen dag regen, guur weder.

Als gisteren, 's morgens onwederin het Z.
Heldere lucht, goed weder.
Bewolkte lucht, goed weder.

Kom Bn

KS mA OAT nn gn

1845
lei.

METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN,

gedaan te Amboina door den Officier van Gezondheid 1ste klasse wassik.

Phermometer Fahrenheut.

'e Morgens. Ì 's Avonds.

Istete van den wind,

Windrigting.

OR Zn Ozn
Z. 0, 0.
0. 0.

Weergesteldheid.
's morg. ’s midd.
TU Den gansch. d. reg, dik. Tucht, guur wed. zwak. donder

idem. omstreeks 1 uur zwakke donder.

Zeer ongestulig, minder regen.

Als gisteren.

idem.

idem., _ echter de regen langer aanhoudende.

|Den geheel, d. helder aang. wed. zachte temp. 's n. reg;

Ongestadig echter somber, 's nachts, donder en bl.

|De morgen en voormiddag aangenaam, 's nvonds regen,

|Den gansch. dag liefelijk wed. des nachts betr. reg. w.

Even uls gisteren.

Den ganschen dag zware bijkans onafgebroken regen.
»__ es nvonde betrokken, 's nachts bui

(Ongestadig doch meestal buijig weder, ’s nachts r

Den ganscheu dag buijig ongestadig weder.

egen en buijig weder, 's nachts regen.

Als gisteren.

hie gansch. dag liefelijk aangen. weder, ’s nachts reg)

Als gisteren.
idem.
VES gisteren, ’g nachts half twaalf uur muonsverduister,
Den ganschen dag opgeklaard weder.
Als gisteren.

's nachts regen,

‚_’s nachts zachte regen.
Den geheelen dag hetrokken lacht, 's av. en ‘en. reg.

1845 werkonovoerseue waansmsger, gedaan te Amboina door den Officier van Gezoniierd Iste lu WASSINK.

Junij

Thermometer Filre e I g 5

5 Ti Sterkte van den wind,
„Morgens, Windrigting. Weergesreldheid.
's morg. 's midd.

|

Heldere lucht en regen. goed wetter.

Ongestadige buijige lucht, regen.

Als gisteren.

Heldere en betrokken lucht, goed weder.

Als gisteren.

Bewolkte lucht en regen, onsestadig weder.
Ongestadige buijige lucht, veel regen.

Als gisteren, 's nachts onweder, donder en bliksem.
Heldere lucht, goed weder.

Als gisteren, 's nachts regen.

Ongestndig, } u. anrdb. die zich in kart. zev. maal herh}
Betrokken lucht, buijig weder, veel regen.

Heldere lucht, goed weder, om +, nardbeving.
Betrolc. Le. reg, o. h. geh. buij. wed, ’s mor. 5u. aardb,
Betrokken lucht reg, de nacht held, 's avonds £ 8 aardb,
Den ganschen dag heldere lucht, goed weder.

Even als gisteren.

Als gisteren.

Regen, guur weder.

M 1 regen.

Als gisteren.

Co Ko GT O3 en GO Ge Go A In Ge)

a) De dagen, voor welke geene getallen zijn iuge- N. B. Door verzuim zijn in de vroegere weerkundige
vald, zijn geene waarnemingen gedaan. In de lasiste

8 staten zoovelo fouten ingeslopen, dat de toenmaals ge-

rn do sterkte van den wind door getallen uilge- drukte, voor het Rn RE zijn Eapprined!
De bezitters van die staten worden verzocht, op dezelve
niet te lelten en deze staten daarvoor in de plaats te
stellen. Red.

OBSERVATIONES PHYTOGRAPHICAE
GENERA ET SPECIES
NOVA NONNULLA

RESPICIENTES,

nn
SERIES SECUNDA.

GONTINUATIO,

COMPOSITAE.
( Appendix tertia).

3. Cruxvoris Moluccensis Bl.
Vide Observ. Comp. p- 223.
Reperi satis frequens in Javae orientalis rupestrí-
bus p. m. 1000’. e. g. prope Besoeki, Soember
Waroe ec. IV. 1845. Herb. Z. et Mor, N. 2762.
A. C. decurrens Z. et M. H- N. 2772.
Herbacea ‚ multicaulis , foliis radicalibus rosulaceis
ovato-rotundatis s. suborbienlaribus, obtusis basi
longe in petiolum deeurrentibus, ecaulinis ovalis s.
ovato -oblongis aecutis earlerisque muecronato- den-
Lieulatis supra pubeseentibus infra praecipue in venis
villosis « inv: squamis lanceolatis carinatig aristalis
floribus brevioribus, ecapitulis eorymbosis.
Ad rupes monlieuli ArakdArak prope Besoeki
IV. 1845. .
4, Eruurra. Obs. phyt. Comp. II. p. 224. (he
92° Jaarc. 4° Arrev. 37.

( 564 )

1: E. conyzoides L. Vide 1. e.

Foliis lanceolatis, acute serratis, supra glabris infra
puberulis inv: squamis acutiusculis apice violascen-
tibus , ramis strictis in corijmbum densum dispositis.

2. AB enn at r n?s.E. conyzoid. var? H. Z. et M. N. 2830.

Ramis apicem versus compressis profunde sulcatis
villosis, foliis lineari-lanceolatis margine tenuiter
reflexis subundulatis distanter et exserte serrulatis
supra villosiusculis infra villosis, inflorescentia
subpaniculata , inv : squamis ovatis acuminatis mar-
gine subscariosis laceris, corollis involuero duplo
longioribus, limbo campanulatis profunde 5 - partitis,
laciniis extus subgranulatis. Flores dilute lila-
cini. Suffrutex 4-5 pedalis. In montosis Zdjeng
5- 7000’ sat rara. Legi V. 1845.

22. Bzumzra Obs. phyt. Comp. p. 237.
1. B. tenella. DC. 1.ec. p. 238. H. Z. et Mor. N. 241
et 371P

In siccis prope Zjikoijja prov. Batavia 1842 et
in oryzetis exsiccatis Goenoeng Saharie prope Soe-
rabaija VII. 1845.

27. Weperra |. ce. p. 251.

2. W.linearis Z.et M. 1. e.p. 271. Wedelia sine nom.

28. Worzrasroxia |. ce. p. 252.

7. JW. biflora DC. Pr. V. p. 546. N. 1. Obs. phyt.
p. 272. Massk. cat. p. 99.

» Foliis petiolatis, ovalis basi breviter apice longe
acuminatis acute serratis supra sparse puberulo sca-
bris subtus glabriusculis , peduneulis 1-3 monocepha-
lis, uno terminali, 1-2 ex axillis supremis ortis s
inv. squamis biserialis elongalo - lanceolatis , achaenio
calvo seu 1 -aristato.” DC. 1 ec.

Vidi in montosis aridis prov. Bondowogso Ins. Javae
et montis Saraja Ins. Balie.

_ (465)

33, Zacrzrs.
2. T. erecta L.
In Ins. Balie frequentissime colitur , etiam in Ins.
Lombok ec.
38. Arrerwanra Obs. phyt. Comp. p. 260.
1. A. saratilis DC. (Ll. c.).

Frequeus in montosis Adjeng prov. Banjoewangie
supra 6000’ (V. 1845).

In mentosis Mrintjing prov. Bondowosso p. m.
7000’ s. m. legi variationem.

B. robusta Z. et M.

Densissime lanuginoso-tomentosa, foliis oblongo-
lanceolatis. fn Herb. Z. N. 717. (VL. 1845).

A2. Earzi4 Obs. phyt. Comp. p. 266.

2.. EZ. sagittata DC. Pr. VI. p. 302. N. 3. Hassk.
cat. p. 103. Obs. p. 272. Mumph. Herb. Amb. V.
p. 297 tab. 103. 1.

» Sponte ad or. fossarum ef aggerum, praesertim
vero ad fluminum ripas glareosas, in omnibus reperitur
aquosae Índiae insulis usque in Sina’ MBumph. 1. ec.

A4. Cz«orracunzzvs Z. et Mor. n. g. Obs. phyt. Comp.
p- 267 N. 44 sine nom.

1. CU rupestris Z. et Mor. Herb. N. 2403 Ic. p- 268.

45. Zacrvca Obs. phyt. p. 268.

3. Z. longifolia DC. Pr. VIL. p, 135. Prenauthes

longifolia Jungh. diagn. et adumb. Arch. Kip. 43.

A. L. pygmaea Z. et Mor. Herb. N. 2960.

Caule simplici nudo, foliis rosulaceis, obovato-
oblongis basi attenuatis laevibus margine repando-
mueronato - dentatis , inflorescentia terminali depau-
perata subpanieulata, inv. squamis cc. 8—10, flori-
bus achaenio rostrato exarato. Psn

Planta vix 2 poliicaris, flores lutei. Legi ad ripas
fluminis Lodong in prov. Banjoewangte p. m. 3000’

( 566 )

(NV. 45) et in paludosis montis Zjang prov. Bondo-
wosso cc. 8000’ s. m. (VL. 1845).

47. Yovaeza Obs. pbyt. Comp. p. 270.

3. Y. affinis Zoll. et Mor.
Prenanthes affinis Jungh. diag. et adumb. in Arch.
IL. p. 42.

23. Pluchea

24. Eelipta

25. Siegesbeckia
26. Xanthium
27. Wedelia

28. Wollastonia
29. Bidens

30. Spilanthes
31. Neuractis
32. Enhbydra

2 se
RECAPITULATIO. y 5
> je \

s <
1. Vernonia 7 4 11
2. Decaneurum | 1 2
3. Cyanopis 4 4
4. Elephantopus Ì |
5. Ethulia 2 2
6. Ageratum | 1
7. Adenostemma 5 5
8. Eupatorium. | | 2
9. Mikania | |
10. Erigeron | Ì
IL. Rhynehospermum . 1 1
12. Asteromoea Ì |
13. Lagenophora Ì 1
14. Myriactis 2 2
15. Psiadia | |
“16. Frivaldia 4 Dj |
Dr Krivaldis, Et ; |
18. Sphaeranthus 3
19. Dichrocephala 2
20. Grangea 1
21. Conyza 3 7
22. Blumea Ì 8 22
3
3
Ì
1
2
7
2
4
J
2

DD rt ND IND em ee A OO ED a

( 567 )

REGAPITULATIO.

"AVM=VELXH

5

T

it

Kd

5
33. Tagetes 2 2
34. Pyrethrum Ì Ì
35. Artemisia HH Ì 2
36. Myriogyne 1
37, Gnaphalium 2 2
38. Antennaria 2 2
39. Anaphalis 4 4
40. Leontopodium 1 Ì 2
Al. Gynura 3 Ì 4
42. Emilia Ì Ï
43. Senecio 4 4
AA. Claotrachelus Kal 1
745. Lactuca 4 | 4
A6. Sonchus 3 3
47. Youngia 3 3
48. Prenanthes 2 2

_— XE Post Yrivaldia locandum :
#/49. Pteronia Ì l
— _Dubiosae 4 4
2 Vernoniaceae 15 5 20

27 Eupatoriaceae 8 | 9
717 Asteroïideae 39 13 52
B Senecionideae 41 4 45
NCichoraceae 12 12
„dubiosae 4 4

CAMPANULACEAE.

WAHLENBERGIA.

1. WW. lavendulaefolia Alph. DC.

| WW. gracilis Jungh. (haud A. DC.!) k
Species L. staminibus 5 basi dilatatis ciliatis,
Lightfootiam stigmatibus 3 ovatis crassis et seminum
forma Campanumoeam spectans. Capsula obpyramidata
trigona. An genus proprium?

( 568 )

Herb. Z. et Mor. N. 2168. In montosis Javae
orientalis frequens altit: 6 — 11000’ s. m. Vidi in
montibus Ardjoeno, Semiroe, Tengger, Idjeng ec.
Floret fere toto anno.

RUBIACEAE.

GALIUM ..... .n? Z. et M. Herb. N. 2250.

Caule herbaceo debili fragili glabro s. vix ad nodos
hispidulo 4-gono, foliis brevibus senis oblongo -
obovatis mucronatis scabriusculis, peduneculis termí-
nalibus trichotomis paucifloris. Flores candidi.

In montosis Ardjoeno et MRawoen p. m. 8000’ s
m. IX 1844. |
OPHIORHIZA ...-.-. n? Herb. Z. et Mor. 2436.

Caule suffraticoso erecto, foliis subfalcato - lanceo-
latis utrinque acuminatis supra lucidis infra albi-
cantibus glabris margine scabris,.stipulis. deciduis
brevibus obtusis subrotundatis ,‚ cymis” terminalibus
nudis trifidis. |

Legi in rupestribus littoralibus Javae prov. Malang
X. 1844 et in Noesa Baron IL. 1845.

Flores intus secus cymarum ramos seeumudi. Corolla
calyce multo longior. |

GENTIANEAE,

Gryrrava laricaulis Z. et Mor. Herb N. 2345.
Multicaulis diffusa, caulibus laxis saubprocumbenti-
bus foliis oppositis membranaceis ovatis „mueronatis
integerrimis glaberrimis , floribus terminalibus solita-
rijs subsessilibus , corolla infunbibuliformi plicato —
quinquefida, limbo rotato.
G. javanicae Bl. valde affinis end: be MNsetino-
tissima.

Ad rupes summi montis Waliran c. 10000’ &. m.

( 569 )

cum Gentiana javanica 28. VIII. 1844. In summitate
montis Zjang VI. 1845.
-Orzezrra coerulescens Z. et Mor. Herb. N. 2182.
Foliis sessilibus linearibus, pedunculis puberulis
calycis longitudine , calyce corollae duplo breviore,
laciniis subulato - acutissimis minutissime farinoso -
punetatis , corolla extus pnbescente coerulescente.
0. javanicae Hassk. valde affinis sed charact. cit.
facile distinguenda.
In summo montis WWaliran 8- 10000 p. s. m. raro;
legi VIII. 1845 et ad montem Mrintjing prov.
Bondowosso 7000’ s. m. VI. 1845.

LABIATAE.

Lrvcas javanica Benth.
Formae tres distinctissimae occurrunt. An sp. 3
diversae ? 5
L. javanica. a. littoralis Z. et M. Herb. N. 2392,
tota glaberrima, foliis carnulosis suborbicularibus,
eaulibus prostratis. :
Ad rupes Javae littoris australis. e. g. prov. Ma-
lang. IX. 1844,
L. javanica. b. genuina Z. et M. Herb. N. 1842.
Phlomis chinensis Bl. Bijdr.
Foliis pubescentibus. ovatis, verticillis 6 - 10 floris,
calycibus pubescentibus.
Per totae Javae planitiem et regionem collinam
frequens.
L. javanica. e. mantana Z. et M. Herb. N. 2187.
Villosissima, caule obverse lanoso, foliis ovalis
membranaceis , vertieillis densissimis.
In uimbrosis montis AZrdjoeno altit. 5 - G000’ s. m.
Raro. (IX. 1844).
Axrzocoma Z. et Mor. n. g.

(370 )

Prope Gomphostema. Wall. ponendum et tribu
Prasiearum adscribendum.

Calijr 5-fidus aequalis, fructifer fauce constrictus
extus hirsutus intus glaber. Corolla. Tubus calyce
inclusus rectus fauce incurvatus et intus hirsutus.
Limbus bilabiatus, labio superiore integro éoncavius-
culo extus hirsuto, inferiore 3-fido, lacinia inter-
media elongata. Stamina 4 didynama, inferiora
longiora, antherae 2 loculares, loculis parallelis
transversis. Stylus subdeclinatus apice minutissime
2-denticulatus, lobis recurvis intus planis extus
stigmatosis. „dchaenta subcarnosa 3-quetra dorso
convexa et hirsuta valde separabilia.

Ll. A. flavescens. H. Z. et M.N, 2418.

Suffrutex parce ramosus erectus, folia ovata basi
euneata in petiolum attenuata grosse dentata hirsuti-
uscula. Flores axillares nunc in racemulos simplices
fasciculatos nune in corymbos trichotomos dispositi ,
secundum racemulos s, corymbi ramos biseriatim se-
eundi. In floreseentia semper recurva et comam
arcuatam simulans, Corollae flavae ut tota herba
inodorae.

In arenosis maritimis prov. Malang IX. 1844 et
prov. Banjoewangie ee. V. 1845.

CONVOLVULACEAE.

CoxrroLFULUS. …. «un? Herb. Z. et Mor.
N. 22352.

Hirsutus, foliis elongato = laneceolatis eordat's acu-
tissimis, floribus axillaribus paucis (2-3) pedunculis
brevissimis peliolo multo brevioribus, laciniig caly=
cis subaequalibus hirsulissimis subulato- acuminalis,
Corolla lilacina.

In graminosis montis Waliran ce. 3000’ 8. m. VIII,

(871)

1844, et in giccis prov. Besoekie. VI. 1845.

Porara elegans Z. et Mor. Herb. N. 2560.
Foliis profunde cordatis septemnerviis racémis axil- —
laribus natantibus bracteatis , bracteis sessilibus phyl-
lomorphis.

In montosis Zengger prope Poespo p. m. 4000’
s. m. X. 1844 et in montosis Rawoen A - 6000’ s.
m. frequens VI. 1846.

Corolla lactea pulchra. Calyx demum valde auctus.

SOLANACEAE.

4. Sordavx alpinum Zoll. et Mor. Herb. N. 2255.

Caule herbaceo quadrangulari, foliis petiolatis elon-

gato -lanceolatis integerrimis s. obsolete repandis caule-
que tomentosis, racemis lateralibus longiter peduncu-
latis subumbellatis demum reflexis calycibus petalisque
hirsuto = tomentosis. Flores lilacini.

In montibus Javae orientalis e. g. aliran supra 7000’
(NEIL. 1844) Ardjoeno, Tengger, Fdjeng, Ijang etc.

2. Sozamvm viscidissimum Zoll. et Mor. Herb. No.
2514.

Inerine , caule herbaceo foliisque viscidissino-villoso,
foliis suhgeminatis (haud opposil's!) subrhomboideis
basi euneatis, grosso -sinuato =dentatis, pedunculis
oppositifoliis 3-5 floris, floribus subumbellatis nu-
tantibus (liiacinis.)

In montosis Zengger supra Gelok - Klakka ec. 5500’
s. m. legi X. 1844. |

Affine S. villoso Lam. sed differt indumeüto, situ
foliorum et peduneulorum.

Pavsazis Peruviuna L? (Ph. edulis Sim$.- pubescens

Spreng.) Herb. Zoll. et Mor. No. 2491.

An sp. propria ? Caule herbaceo angulato dichotomo
foliis ovatis cordatis intégerrimis s. obsolete angulati

87”

(572 )

geminatis cauleque subviscoso -villosis, floribus so-
litariis axillaribus, laciniis calycis ovatis, acutis, Ca-
lyx fructifer ovoideo - pyramidatus, longitudine petioli
proximi. Corolla rotata fauce fasciculato - villosa , su-
pra fasciculos atropurpurea margine sordide flava,
stamins= aeruginosa.

In sy'vis et graminosis montium Zengger 2- 5000’
prope Öjago, Gebok - Klakka, etc. IX et X. 1844.
Varietatem minorem legi prope Bondowosso (1000'
s. m.s IV. 1845.

ACANTHACEAE.

TrrcHacanraus. Zoll. et Mor. n. g.

Calyr A-partitus laciniis postica et antica multo
majoribus binerviis bidentatis, lateralibus I-nerviis
acutis. Corolla hypogyna 1 -labiata, labio 3- lobo
reflexo basi integro, margine postico integerrimo , tu-
bo contracto. Stamina 4 basi labii inserta subd-
dynama; antherae omnes 1-loculares erectae barba-
to-ciliatae; filamenta inaequalia, antica incrassata
apice inflexa, postica filiformi -subulataerecta. Ova-
rium 2-loculare 2-ovulatum. Stylus simplex fili-
formis. Stigma simplex obtusum. Capsula 2-locu-
laris, 2- sperma loculicide 2- valvis carlilaginea , val-
vis medio sepliferis. Dissepimentum lignosum ecras-
sum ovatum nitidum. Semira valde compressa, tes-
ta carlilaginea grosse pilosa margineque lanosa, re=
tiracula obsoleta.

ds T.eriguus Zoll. et Mor. Herb. No. 2145.

Herba repens. Folia verticillata spatulata glauces-
eentia integra parce piios uscu'a. Spicae pauciflo: ae tere
minales 4 - fariam imbricatae. Bracteae scariosae. Flo-
res azurei.

In siccig monticuli (Goenoeng) Saharte prope Soera-

(578 )

baya VIII. 1844. in saxosis prope Soember /Varoe
prov. Bezoekie IV. 1845.
Opoxrostiema. Zoll. et Mor. g. n.

Calyx 5-partitus aequalis. Corolla hypogyna rin-
gens, tubo subincurvo. Stamina 2 corollae tubo
inserta. „Zatherae biloculares, loculis parallelis an-
te adpressis (haud confluentibus) connectivo crassi-
usculo dorso convexo loculis longiore. Ovartum 2-
loculare, loculis multiovulatis. SfyZus simplex. Stig-
ma elongatum incurvum compressiusculum basi obtuse
crenulatum. Capsula tetragona bilocularis polysper-
ma loeulieide bivalvis, valvis medio septiferis. Se-
mina retinaculis subtensa valde compressa orbicularia
nigro - punctulata.

Jd. O0. subdacaule, Zoll. et Mor. Herb. No. 2443.

Planta subacaulis littoralis rupestris. Radices fibro-
sae. Folia obovatò-oblonga apice rotundata apice
in petiolum brevissimum attenuata, subtus villosa al-
bicantia in venis purpurascentia, supra laete viridia
asperula margine integra. Caulíis scapiformis simplex
rarissime 2-3 fidus compressiusculus utrinque canali-
culatus hirsutus, Spica interrupta e cymis trichoto-
mis paucifloris oppositis composita. Bracteae minu-
tae. Calycis laciniae strietae subulatae. Flores hori-
zontales, demum subsecundi. Corolla rosea, basi al-
bida.

In fissuris rupium Javae littoris australis e‚ g. prope
<ri Gontjo, prov. Malang IX. 1844; in Ins. Voesa
Baron II. 1845.

Genus Cryptophraymio Nees affine sed habitu longe
diversum.

RUELLIA.
4. AR. napifera Z. et M. Herb. No. 2394.

(574 )

Subacaulis; radicibus subpendulis ramosis, ramis api-
cem versus incrassatis; foliis rosulaceis obovato - lan-
ceolatis in petiolum undulatim attenuatis scabriuscu-
lis infra pallidioribus apice mucronulatis, caule sca-
piformi spicigero, spica interrupta, fasciculis 3 floris
oppositis. Flores coerulescente - lilacini.

Ad rupes littoris Javae austro - orientalis e. g. pro-
pe Sri Gontjo prov. Malang IX. 1844; in Ins.
Noesa Baron ll. 1845.

2. AR. nemorosa Z. et M. Herb. No. 2374.

Repens , foliis longiuseule petiolatis cordatis ovalibus
obtusis infra albicantibus et (cum venis supra) pilo-
so-strigosis, spicis terminalibus abbreviatis laxiuscu-
lis, bracteis oblongo -ovalibus obtusis foliaceis veno-
sis. Corolla alba. ®

In sylvis umbrosis regionis calcareae Javae, prov.
Malang, Poeger ete. IX. 1844 et II. 1845.

GESSNERACEAL.

ArscHiNaANtHuS geminatus Z. et M. Herb. No. 2373.

Caule radicante, foliis oblongo-lanceolatis acumina-
tis basi obtusis aveniis coriaceis, floribus axillaribus
geminatis, peduneulis petiolo subaequalibus laciniisque
calycis subulatis villosiusculis. Corolla fuscescens in-
ter minores.

Ad arbores in sylvis montium Kendang, prov. Ma-
lang , vix 800' s. m. IX. 1844.

Lierrora bracteosa Z. et M. Herb. No. 2637.

Foliis valde inaequalibus intrinque acuminatis utrin-=
que scabris exigue denliculatis, peduneulis solitariis
petiolo vix brevioribus simplicibus 1 -s. paucifloris
apice 2 bractealis, bracteis amplis obovals 5 - ner-
viis membranaceis, floribus breviter pedicellalis (fla-
vido-albidis interdum roseo tinctis.)

(575)

Ad rupes prope Fretes, prov. Bangil, VIII. 1844;
ad pedem montis Zamongan, prov. Probolingo cc.
1800' s. m. [. 1845.

PRIMULACEAE.

LyYsrmacrra floribunda Z. et M. Herb. No. 2180.

Suffruticulosa erecta, foliis lineari - lanceolatis utrin-
que acutis subconfertis sparsis, pedunculis axillaribus
solitariis l-floris strictis suberectis folio subaequa-
libus s. vix longioribus, laciniis calycis ovatis acu-
minatis glabris. Corolla lutea. Capsula subglobosa,
stylo superata. Semina nigrescentia acutangula mi-
nutissime tuberculata.

In graminosis montis aliran altitud. 5-9000’ s.
m. VIII. 1844.

MYRSINEAE.

da MARIARAr sinen onsen n? sp. Herb. Zol/. No. 542.

Frutex, foliis oblongis utrinque acuminatis integer-
rimis subcoriaceis glabriusculis subtus pallidioribus et
in venis puberulis, racemis axillaribus compositis di-
varicatis folio longioribus seu aequalibus, pedicellis
subumbellatis, laciniis calycis acutis.

In sylvis primaevis prope Lamadjang Tenga prov.
Malang p. m. 2500’ s. m. IX. 1844.

2, AnDisra umbrosa Z.et M. Ierb. 2326. (affinis A.
ferrugineae kunth)

Fruticulus foliis obtongo-lanceolatis utrinque (apice
obtuse) acuminatss integerrimis tenuiter venosis subtus
sparse ferrugineo-lepidolis , ramulis , pedunculis pe-
dieellisque dense ferrugineo -farinosis, racemis ter-
minalibus foliosis compositis, pedicellis subumbellatis,
laciniis. calycis acutis.

( 576 )

EPACRIDEAE.

Perxracxoxpra B. Br. Endl. gen. p. 718. No. 4278.
Anacyclodon Jungh. er et Adumbr. in Arch.

II. p. 49.
4. P. javanica Z. et M. Herb. No. 2166. A. Eras
Jungh. he.

In Javae orientalis montibusexeelsioribus G000?- 11000’
s. m. praecipue in vicinitate ecraterum e. g. ad montem
Waliran, Ardjoeno, Tengger , Argopoero. Fere toto
anne ores profert. Legi VILT. 1844.

UMBELLIFERAE.

Mursrrma Z. et M.g.n. Sium sp. n? Jungh. Diag. et
Adumbr. in Arch. II. p. 48.

Calycis tubus hirsutus, limbus obsoletus integer,
Petala ovata acuta integra arcte involuta, margine
reftexa dorso villosa. Stamina involuta; filamenta
filiformia. Fructus a latere eompressinseulus subte-
res hirsutus, séylopodto (rubro) subpyramidato ; me-
ricarpia 5-juga, jugis filiformibus, lateralibus in-
tra marginalibus, valleculis vittatis. Carpophorum bi-
partitum. Semen teretiusculum, facie planiusculum.

Genus inter Sium et Bupleurum loeandum, nomine
suo salutatum in honorem divi P. 2. Murrith olim
monasterii S. Bernardi Prior. R. et rerum botanica-
rum homo peritissimus. ahhh.

1. M. cordata Z. et M. Herb. No. 2202 Sium....n.
Jungh. 1. e.

Herba 2-pedalis erecta, foliig indivisis ovatis cor-
datis acutis argute serratis reticulato rugulosis in ve-
nis hirsutis. Zavoluerum oligophyllum. Umdella com-
posita, umbeltulis multiradiatis. Flores albi.

In rupibus montium Waliran, (VIIL. 1844.) Zeng=

(877 )

ger, Ardjoeno, Semiroe, Ijang , Idjeng etc. 5-8000'
s. m.

Herrzracnazxa Z.et M.g.n. Pimpinellae sp. De. (Prodr.)
et Jungh.

Calyr minutissime 5-dentatus. Petala integra acu-
ta inflexa. Fructus a latere subcompressus subdi-
dymus glanduloso - granulatus , sfyZopodio subeonico
bilobo, lobis patentiusculis. StyZi elongati reflexi.
Mericarpta inaequalia, 5-juga, jugis primariis fili-
formibus, lateralibus submarginalibus, secundariis 5
obsoletis, valleculis evittatis. Carpophorum persis-
tens liberum apice bifidum. Semen dorso convezum
commissura planum.

1. Z. alpina Z. et M. Herb. No. 2252. Pimpinella tf
javanica De. Prodr. IV. p. 122. n. 19.

Pimpinella ....-. sp? Jungh. in diagn. et adumb.
Arch. II. p. 48.

Herba alpina, foliis radicalibus pinnatis, pinnis o-
vatis setaceo-denticulatis, terminalibas subtrilobis,
foliis caulinis rudimentariis; phyllodio spathaceo la-
ciniato. Umbella composita multiradiata. JZnvolucra
pelyphylla, foliolis lanceolatis incisis. Fiores albi.

In montibus Javae orientalis 8- 11000’ s.m. Zes-
chen. Jungh. Zoll. Legi ad mwontem Ardjaeno 10000'
s. m. IX. 1814. in summitate Penanjaân montium
Tengger X. 1844.

AMPELIDEAE.

Lees Z, Endl. gen. No. 4569.

1. L. aurantiaca Z, et M. Herb. No. 2297.
Suffruticosa, caule tereti inferne glabro superne pune-
tato-asperulo, foliis pinnatis, foliolis ovato= oblon-
gis acuminatis basi obtusis supra basin subduplicato-
serratis glabris. Calyx corollaque aurantiascentes.

(578 )

Ad pedem montis Semiroe in sylvis primaevis co.
2-4000’ s. m. X. 1844.

2. Z. simplicifolia Z. et M. Herb. No. 2640.

Caule suffruticoso adscendente basi radicante, supra
nodiis inerassatis, foliis simplieïbus obovato-oblongis
glanduloso - repando-erenatis acuminatis basi cordatis
glabris, eymis oppositifoliis vix villosiusculis , calyce
obtuse 5 dentato. Corolla alba, petalis acuminatis.
Fructus ignotus. E mtgns

In sylvis ad pedem montis Zamongan prope Klakka
prov. Probolingo 1. 1845.

LORANTHACEAE.

|. Lonaxtrauvs Lyndentanus Z. et M. Herb. N. 2194.
Robustus, foliis ovatis coriaceis subaveniis acutis s.
rarius obtusiusculis 3-4 in pseudovertieillum confer-
tis in axillis radicante-crinitis, racemis axillaribus
terminalibusque subfastigiatis subnutantibus simplici-
bus elongatis, floribus subverticillatis cupula obliqua
integra basi gibbosa suffultis, calyce glabro integro,
petalis 6 subliberis reflexis, stylo stigmateque obtuso
suleato. Stamina 6 erecta. Corolla rubra. Generis
species pulcherrima racemis pedalibus et ultra.
Supra arbores (praecipue Engelhardtias) ad montes
Waliran et Ardjoeno 4-5000’ s. m. VII et IX.
1844. |
2. L. pseudo-perfoliatus Z. et M. Herb. N. 2505.
Frutex foliis oppositis sessilibug semiamplexicanlibus
ovato — eordatis acuminatis integris corideris súpra te-
nu:ter venosis infra eveniis ramnlsque glabris. tubo
ealyeis elongalo, corolla hexandra obsolete clavata e-
longata subineurva angulata, alabastro fubí longitu-
dine. Corolla pulcherrime sanguinca laciniís atro-pur-
pureis.

(579 )

Supra arbores in montibus Zengger prope Gebok-

Klakka p. m. 5000’ s. m. haud raro X. 1844.
3. L. tristis Z. et M. Herb. N. 2937.

Ramulis teretibus nitidulis, foliis oppositis subses-
silibus ovatis subcordatis acutissimis s. acuminatis co-
riaceis subaveniis. Inflorescentia axillari subum bella-
ta furfuracea, umbellulis numerosissimis subsessilibus
densissimis 3- floris 3- bracteatis, bracteis ovalis a-
cutis; calycibus truncatis, limbo subampliato irregu-
lariter 1-5 partito. Petalis 5 liberis a medio reflexis
linearibus; antheris basi fixis. Stigma capitatum. Co-
rolla obscure rubra. Affinis ZL. triantho Korth. sed
differt floribus pentameris forma foliorum et bractea-
rum cc.

In sylvis montis Rawoen prov. Bondowosso cc. 5000’
s. m. supra arbores. Legi 16 VL. 1845.

A. L. praelongus Bl. Bijd. p. 664. Herb. Z. et M.N.
2356.

Supra arbores in Javae orientalis regionibus cultis
et sylvaticis satis frequens et a mare usque ad 5000’
adscendit. Legi prope Gondang. (1000) et prope
Gebok Klakka (4000) prov. Malang IXet X. 1844.

5. L. fasciculatus Bl. Bijd. p. 661. Z. et M. Herb. N.
2550.

Supra arbores Pakkis inter et Tossarie in montosis
Tengger p. m. 4000’ s. m. X. 1844,

6. L. tetragonus Bl. Bijd. p. 663. Herb. Z. et M.N.
2355. |

Legi X. 1844 prope Gondang. Legi prov. Malang

p- m. 1000’ s. m. supra Grewias ; tamen raro.

DILLENIACEAE.

CorBERTIA minor Z. et M. Herb. N. 2358.
Folits obovato -ellipticis glanduloso-serratis in ser-

2° Jaaro. 4° Arrev. 80.

( 580 )

raturae sinubus 1 -denticulatis, supra adpresse spar-
seve et in costis utrinque dense sericeis; pedunculis
lateralibus I-floris fasciculatis, floribus 5-gynis;
baccis calyce aucto arcte inclusis.— Arbor minor. Flo-
res intense aurei C. obovatae 4-plo minores. An
C. Coromandeliana Salisb? Differre videtur serra-
turae sinubus denticulatis et foliorum indumento , quod
in C. Coromandeliana a Cl. De Candolle »foliis gla-
bris incostis subtus villosis’’ (Syst. veget.) dicitur.
Soempur Jav.

Legi prope Gondang. Legi prov. Malang in plani-
tie 1000’ cc. s. m. X. 1844.

CRUCIFERAE.

Nasrurzrivm obliguum Z. et M. Herb. N. 2211.

Foliis lyrato- pinnatis, foliolis suborbicularibus re-
pandis basi oblique cordatis glabris, petalis calycem
superantibus (albidis) siliquis compressiusculis suberec-
tis.

Legi in arenosis et glareosis vulcanicis ad fluviorum
ripas e. g. prope Zrawas prov. Modjokerto VUL.
1844. p. m. 3000’ s. m. Planta fecundissima etiam
in Horto bot. Bogoriense citissime fructificans contra
N. officinale quod in Javae montosis frequentissime
vegetat sed nunquam floribus fructibusque invenit.

VIOLARIEAE.

1. Vroza inconspicua Bl. Bijd. p. 58. Z.et M. Herb.
N. 1079.

Acaulis, foliis longe petiolatis triangularibus (inter-
dum elongatis) cordato - hastatis angulis obtusis in pe-
tiolum decurrentibus calloso - crenatis acutis glabris,
scapis longitudine petiolorum 1 -floris, stipulis se-

(581 )

palisque linearibus acutis, corolla... -.. Affinis
V. betonicaefoliae Sm.

Reperi in montosis prope Djamöoe - Dipa prov, Ban-
dong WI. 1844. p. m. 3500’ s. m. Nune in Horto
bot. Bogor. abundat.

2. V. arcuata Bl. Bijd. p. 58. Herb. Z. et M. N. 2170.

In Javae orientalis alpinis frequens; legi VIII. et
EX. in montibus Waliran et Ardjoeno 7 - 10000’ s. m.

CARYOPHYLLEAE.

1. Szrrr4ri4 australis Z. et M. Herb. N. 2248.

Caule basi prostrato, fragili, foliis ellipticis utrin-
que subacuminatis et puberulis margine obsolete cal-
loso - denticulatis, paniculis terminalibus divaricatis
laxis dichotomis, pedunculis paucifloris pedicellis et
calycis laciniis viscido - hirsutis.

In rupium fissuris ad montem Ardjoeno (8000°) IX.
1844 et in monte Mawoen prov. Bondowosso cc.
6000’ s. m.

AA Sen lere en de, MPA Herb. Z. vel. ME NA: 2019 js Ana OE
PAREN VG Jungh.? in Physiognomie Arch. II.
p. 29.

_ _Caule ramosissimo basi procumbente fragili, foliis
sessilibus semiamplexicaulibus lineari-lanceolatis acu-
tis cauleque densissime cinerascente - tomentosis, flori-
bus terminalibus, pedunculis 2-3 fidis folio longio-
ribus, sepalis ovatis acutis margine scariosis , corollae
paulo brevioribus foliorum indumento. Corolla alba.

In summitatibus montium Zengger e. g. prope Ge-
bok Klakka 5500’ s. m. sat trequens.

CERASTIUM «oee n? Herb. Z. et M.N. 2247.

Prostratum, caulibus basi ramosis ramis adscenden-
tibus filiformibus, foliis remotis oblongo - lanceolatis
utrinque acutis breviter petiolatis tenuiter puberulis,

( 582 )

pedunculis terminalibus in cymam paucifloram laxam
dispositis glanduloso- hirsutis , calyeibus herbaceis co-
rollae longitudine glanduloso - hirsutis.

In montis AZrdjoeno rupestribus umbrosis ee. 8000’
s. m. legi IX. 1844.

CLUSIACEAE.

Cxropurtzum excelsum Z. et M. Herb. N. 2454.

Arbor alta stricta, ligno durissimo, ramis suberec-
tis, foliis oppositis ovalibus utrinque obtusis s. basi
subeordatis discoloribus coriaceis tenuissime parallelo-
venosis; floribus lateralibus solitariis pedicellatis basi
A-bracteatis Flores polygami. Calycis sepala per-
sistentia acuta. Petala alba. Stylus brevis crassus.
Fructus ovato-incurvatus.

Ad littus australe Javae prov. Malang (X. 1844.)
Poeger, Banjoewangie ete. haud raro.

MELIACEAE.

Arzocárrvs Schreb. End]. gen. n. 5545. Carapa sp. Bl.
Bijd. p. 179.

L. A. granatum Kön. in Naturf. xx. 2. Carapa moluc-
censis Lam. Bl. Bijd. p. 179.
Ad littus prope Grodjakan in prov. Banjoewangie
australibus. V. 1845. Mayoe Nierie Herb. Z. et M.
N. 2886.

2. X. obovatus Spreng. Herb. Z. et M. 2395. Carapa
obovata Bl. Bijd. l. e. Mayoe Nirie incol.
Ad littus Javae austro - orientalis ubiquùe.

3. X. carnulosus Z. et M. Herb. N. 2896. Mayoe Nie-
rie ineol. |
Foliis pinnatis 2-3 jugis, foliolis oppositis subeco-
riaceo-carnulosis fragilibus obtusis ovatis venis purpu-
rascentibus. Flores haud vidi. Fructus globosus. Ar-

( 585 )

bor speciebus aliis paulo minor , corona globata gra-
eilí.

Ad littus prope Bomo et Pampang in prov. Ban-
joewangie V. 1845. (Floret XI-XIIP)

BEGONIACEAE.

Omne jure C4. Meissner familiam hancce parvulam
prope Euphorbiaceas ponet, quibus certissime magis
accedit quam Cuecurbitaceis (more Cl. Zadlicher in
gen. plant.)

ì. Brcoria coriacea Hassk. Cat. Hort. Bog. p. 192 et
311. Herb. Z, et M. N. 1615.

Ad rupes rivuli Gading in montosis Semiroe p. m.
3000’ s. m. X 1844.

Varietatem legi ad rupes littoris australis prov. Ma-
lang X. 1844 unde in Herb. Z. et MZ. N. 2481.

2. B. erosa Bl. Enum. plant. p. 96. (1).

Ad cataractam Zjikapoendoeng prov. Bandong III.
1844 et in umbrosis ad rupes calcareas Ins. Voesa
Baron IT. 1845. Herb. Z., et M. N. 2720.

3. B. aptera Bl? 1. e.p. 97.

In sylvis montis Zdjeng prov. Banjoewangie, prae-
cipue in Bambusetis 2-3000’ s. m. V. 1845. Herb.
Z. et M.N. 2850.

EUPHORBIACEAE.

Craorrzox affinis Z. et M. Herb. N. 2290,

Foliis oblongo -lanceolatis acuminatis glanduloso-re-
pando- serrulatis supra nitidis infra glabris, spicis
dioicis laxifloris filiformibus. Frutex.

In sylvis primaevis prope ZLamadjang Jenga prov.
Malang X. 1844 et ad pedem montis Zamongan prov.
Probolingo LL. 1845.

Conraxzumr ohovatum Z. et M. Herb. N. 2435.

(584 )

Frutex foliis longe petiolatis obovato -cuneatis basi
excisis apice obtuse acuminatis concoloribus subcoria-
ceis, spicis foliorum longitudine.

In sylvis littoralibus Javae austro- occidentalis e.
g. prov. Malang (X. 1844) Poeger , Noesa Baron etc.

HoxaraxtHvus giganteum Z. et M. Herb. N. 2524.

Arbor vasta, foliis subtus glaucescentibus villosius-
culis, junioribus peltatis, gemmis elongatis candican-
tibus nitidis.

In montosis Javae orientalis 3-6000 p. s. m.e.g.
ad montes Waliran, Ardjoeno, Tengger, Rawoen,
Zdjeng. Legi prope Gebok Klakka prov. Malang
X. 1844. Joenjoeng Jav. dicunt.

An potius H. Zeschenaultianum? Certe species 2
in Java ocecurrunt.

Gzrocuipior Forst. Bl.
1. GZ. moluccanum Bl. Bijd. p. 587. Herb. Z. et M.N.
2158.

Bradleija moluccana Steud. Hassk. Cat. Hayoe
témpoel Jav.

In sylvis prope Modjopahit, prov. Modjokerto VIII.
1844.

2. Gl. subscandens Z. et M. Herb. 2453.

Frutex subscandens, ramis virgatis , ramulis pinnae-
formibus, foliis ellipticis subinaequilateralibus longe
acuminatis glabris, floribus axillaribus fasciculatis,
masculis longe pedunculatis caducissimis, fem. sessi-
libus 1-3, calycis lobis crassis strictis erectis, sty-
lis 3 basi connatis, stigmatibus brevissimis erectis,
fructibus 3-coccis depressis glabris,

Ad littus australe prov. Malang prope Goendang.
Tobo X. 1844.

En LORE n sp. Z. et M. Herb. N.2269,

Arbor ramis pinnaeformibus fulvo-tomentosis, foliis

(585 )

ovatis acuminatis basi rotundatis s. obtuse cordatis
rugosis supra glabris subtus subhirsutis, fructibus
4-6 coccis depressis profunde sulcatis hirsutiusculis.
In sylvis montis Ardjoeno 4- 5000’ sed raro IX.
1845.

A. Gl. sericeum Z, et M. Herb. N. 1462.
Glochidionopsis sericea Bl. Bijd. p. 588.
A generi praecedente certe haud diversum. Legi 1843
prope Jasinga prov. Buitenzorg.

EÉurHorzi4.
Dele nomen novum B. socialis Z.et M. Arch. Ì.
p. 484.
Nune conf. Euphorbiae javanicae Jungh. Arch. IL.
p. 44.

XANTHOXYLEAE.

Acroxromra trifoliolata Z. et M. Herb. N. 2530.
Arbor foliis 3 -foliolatis , corymbis trichotomis pe-
tiolo paulo longioribus.
In montibus Zengger prope Gebok Klakka cc. 5000’
s. m. XI. 1844.

GERANIACEAE.

Grraxium Ardjunense Z. et M. Herb. N. 2246.

Caule stolonifero; foliis longissime petiolatis orbicu-
laribus palmato 7-partitis, lobis 3-4 fidis tripli-
nerviis, laciniis integris obovatis acutis; pedunculis
solitariis s. geminatis axillaribus petiolo brevioribus
hirsutis medio 2-bracteolatis 1 -floris, bracteis line-
aribus acutis ; laciniis calycis ovatis 3- nerviis mucro-
natis. Tota planta hirsuta, pedunculi pilis apicem
versus retrorsis. Cor. rosea.

In rupibus montis „Ardjoeno 8- 11000’ IX. 1844;
in summitatibus montium Fengger XI. 1844,

( 586 )

MELASTOMACEAE.

Merasroma nitidum Z. et MZ. Herb.N. 2495.

Arborescens, ramulis compressiusculis petiolis ner-
visque subtus squamoso -asperis, foliis oblongo -lan-
ceolatis acutis basi obtusiusculis 3-nerviis cum ner-
vis 2 marginalibus obsoletis margine adpresse setaceo-
serrulatis supra nitidis punctato-scabris; calycibus
globosis adpresse squamatis, squamulis subite subu-
latis, laciniis ovatis acutis cum 5 minutis setaceo - cus-
pidatis alternantibus. Folia juniora scabriuscula. O-
varium adpresse setaceum, collo elongato setaceo - la-
cero. Flores corymbosi 3-5. Stamina alterna con-
nectivo elongato biaurieulato. Corolla rosea.

Prope Gebok Klakka montium Zengger p. m. 4500
s. m. XI. 1844.

OsBzckIA.
1. 0. linearis Bl. Herb. Z. et M.N. 186.

Ubique in Javae plantiei imperatetis praecipue in
collibus apricis prov. Batavia, Bantam etc.

2. 0. pusilla Z. et M.N. 2225 in Herb.

Caule 4-fariam strigoso-setoso; foliis ovato - lan-
ceolatis strigoso-setosis; calyce ad faucem intus se-
riatim papilloso, papillis setis stellatis coronatis , flo-
ribus terminalibus solitariis s. rarius germinatis (ro-
seis). Planta pusilla 2-1 pollicaris.

Ad rupes montis Penangoengan prov. Modjokerto
VIII. 1844. ce. 4000° s. m.

3. 0. ovata Z. et M. Herb. N. 850.

Herbacea, foliis ovatis, caeteris ignotis.

Ad arborum truneos putridos in sylvis montis Sa-
lakh, vicinitatis Solfatarae XI-XIl. 1842. Flores
terminales validi rosei. Planta humilis subsuccu-
lenta.

(587 )
ROSACEAE.

AtomEminra vulcanica Z. et M. Nomen delendum est
Arch. 1. p. 484. Nunc A. villosa Jungh, Arch. II.
p. 46.

Rurus pruinosus ZE. et M. Herb. N. 2174.

Frutex foliis pinnatis , foliolis argute duplieato-ser-
ratis infra albido-tomentosis supra nitidis; caule,
peduneculis, calyce , fructibusque deliquescente glau-
eo- pruinosis, aculeis sparsis recurvis, calycis laciniis
integerrimis acute acuminatis, petalis erectis calyce
multo brevioribus (roseis).

In Javae orientalis montosis frequens a 6 - 10000?
s. m. Legi VIII. 1844 ad montem Waliran et vidi
ad montes Fengger, Ardjoeno, Semiroe, Ijang,

Rawoen, Rantie, Idjeng etc.

Buitenzorg 9. IX. 1845,
H. ZOLLINGER.

OPGAVE DER PLANTEN,

GEZIEN GEDURENDE EEN KORT VERBLIJF OP HET

EILAND BALIE.

(Aanm. M. beteekent eene Plant uit de hoogere regio en C. een
gecultiveerd gewas.)

ÁCOTYLEDONES.

Polypodium phijmatodes, insigne et n. sp. ( 2432 Herh.
Zoll. et Mor.)

Niphobolus puberulus 57, et n. sp. (m.)

Cheilanthes Kleinhofii et n.sp. (N. 2872 Herb. Z. et M.)
De laatste werd ook in de vlakte van Banjoewangie
gevonden.

Áspidium splendens, pennigerum.

Diplazium umbrosum /.

Lomaria scandens /.

Pteris normalis Don.

Davallia flaccida &. Br.

Adiantum lunulatum, hirsutum.

Lygodium eireinnatum et microphyllum.

Azolla pinvata &. Br.

MorocorxLEDones.

Oryza sativa in verschillende varieteiten. c.
Jiea mays L. c.

Spinifex squarrosus Z.

Bambusae sp. diversae.

Sacharum offieinarum Z. ec. spontaneum rd

( 589 )

Andropogon cernuus End! c.
Gramineae N. 2770 Herb. Z. et M.

Fimbristylis
lepi 6

a zhe sp. diversae ; meest alle Cyperaceeën welke
Scirpus ü aj

Zaden ook op de rijstvelden van Java groeijen.
Kyllingia
Cyperus
Commelyna diffusa Burm. 5

Tradescantia terminalis BZ.

Pontederia pauciflora BZ.

Dracaena ferrea ZL.

Crinum zeylanicum Ker.

Ananassa sativa Zixd/. c.

Dendrobium erumenatum Sw.

Elettaria cardamomum White.

Canna coccinea Adil.

Musa paradisiaca £. in verschillende varieteiten. c.

Lemna minor Z.

Pistia stratiotes B/.

Colacasia vera Bumph. ce. in verschillende varieteiten

Homalonema album Hassk.

Pandanus furcatus Roxb.

Areca catechu Z. c.

Saguerus saccharifer Bl. c.

Borassus flabelliformis Z.
Zonthar. Op Balie wordt meer Lonthar-suiker dan
Areeng-suiker gemaakt. |

Corypha gebanga.

Cocos nucifera ZL. c.
Wordt ín zeer groote menigte aangetroffen , van af
de zee tot 2500’ hoogte.

DrcorrLEDOHEs.

Muldera baccata Mig.

( 590 )

Piper betle L. c.
» nigrescens Bl.
Mieropiper sp. (Herb. Z. et MZ. N. 2711, ook op Woesa
Baron gevonden).
Casuarina montana Juxgh. m.
Broussonetia papyrifera Vent.
Fieus Rumphii £Z. benjamina Z. nitida Thunb Ampelas
Lam. ;
Artocarpus pubescens WV.
» integrifolia L. c.
Trophis spinosa ford.
Gomphrena globosa Z. c. floris albis et rubris.
De varieteit met roode bloemen wordt veel voor de
beelden en in tempels opgehangen.
Celosia argentea Z.
Pupalia sp. (Dezelfde als op Java).
Achyranthes n. (Herb. Z. et M. N. 2148, ook bij Soera-
baya gevonden).
Polygonum oryzetum Bl. corymbosum Wild. m.
Boerhavia procumbens Moxb.
Aristoloehia 2 sp. waarvan de eene nieuw.
Drymispermum laurifolium DCaisn,
Plumbago zeylanica.
Cyanopsis pubescens £/., Moluceensis 64. m.
Elephantopus scaber £.
Adenostemma parviflorum DC.
kgs fastigiatum DC.
Dichroecephala latifolia DC.
Blumea lacera Z. et M.
— « javanica Z. et M.
— _ vernonioides.
Siegesbeckia orientalis L.
Wollastonia glabrata DC., biflora DC., asperrima DC. m.
Spilanthes pseudo - acmella Z,

(591 )

Tagetes erecta L.c. wordt bij de godendienst en bij offers
gebruikt.

Myriogyne minuta Zess.

Gynura sarmentosa DC.

Emilia sonchifolia DC.

Psychotria robusta 5/2? m.

Coffea arabica c. m.

Pavetta paludosa.

Paederia foetida.

Hedyotis hispida m.

Mussaenda frondosa Z.

Jasminum sambac Z. c.

Chionanthus sp. (N. 2457 Herb. Z. et M.) ook in de ber-
gen van zuidelijk Malang gevonden.

Orchipeda foetida m.

Alstonia sp.

Plumieria acutifolia Poer.

Tabernaemontana sphaerocarpa B/.

Apoecyneae 2 sp. indeterminatae, beide boomen op de heu-
vels vans Karang Assem.

Calotropis gigantea £. Br.

Asclepias curassavica ZL.

Asclepiadea indeterm. eene windende plant uit de vlakte
bij Bandong.

Gentianeae indet. m.

Aerocephalium Blumei Benth.

Coleus sp.

Leonurus sibiricus Z.

Leucas linifolia, javanica et globulifera Massk.

Gomphostema phlomoides Benth.

Vitex pubescens ahl. et sp. indet. (N. 2559 Herb. Z.
et M.) m.

Clerodendron inerme. serratum et calamitosum.

Tournefortia tetrandra 2/7.

( 592 )

Tiaridium indicum Zehm.
Convolvulus pes caprae Z. Etiam cum flore albo! obscurus,
Argyreia mollis, trichotosa.
Niecotiana sp. c.
Datnra alba Zumph.
Capsicum sp. Cc.
Solanum canescens, Frongum pseudo - undatum e., pseudo-
saponaceum.
Bonnaya brachiata Zink.
Buchnera sp. indet. n.? m.
Asystasia intrusa BZ.
Barleria prionitis Z.
Gendarussa vulgaris Mees.
Hypoestes Forskaoli SoZ. et n. sp.
Eranthemum sp.
Josephinia celebica £/.
Ardisia obovata.
Achras sapota £. in menigte.
Mimusops Elengi Z.
Hydrocotyle asiatica Z. et hirsuta var.?
Cissus aristata ?
Vitis sylvestris BZ. m.
Leea aculeata et robusta.
Loranthus farinosus et atropurpureus.
Kalanchoe spatulata DC, m.
Uvaria odorata.
Unona discolor.
Ánona asiatica Z. c.
— muricata £. c.
Michelia Blumei Steud. c. et longifolia BZ. e
Nasturtium indicum DC.
Gynandropsis affinis DZ.
Polanisia viscosa DC.
Capparis callosa? et foetida.

(593 )

Modecca palmata.
Carica papaya £. c.
Luffa foetida Cav.
Cucurbita idolatrica /. c.
Opuntia polyantha Zaw.
Portulaca oleracea.
Urena sp.
Hibiscus surattensis Z.
Hibiscus rosa sinensis Z.
Abelmoschus sp. (N. 2730 Herb. Z. et M.)
Paritium tiliaceum HiZ.
Gossypium indicum Zam. ec. m.
Sida acuta Burm. retusa Z.
Abutilon atropurpureum Hassk.
Wissadula zeylanica Med.
Eriodendrum anfractuosum DC.
Durio zibethinus Z. c.
Visenia umbellata 24.
Pterospermum lanceaefolium Zoxó.
Triumfetta villosiuscula BZ.
Grewia enocarpa Zam.
Garcinia mangostana L. c.
Glycosma triphylla. .
Citrus limonellus Zassk. c.

— aurantium Zisso c.

— decumana Z. et sp. indeterm.
Cookia punctata Sonzer.
Lansium domesticum Jack. c.
Ziziphus jujuba Zam.
Euphorbia antiquorum, tirucalli, thymifolia, pilulifera.
Acalyphus indica.
Aleurites moluccana c.
Curecas purgans Med.
Manihot utilissima Pohl, c.

(594 )

Ricinus communis €.
Rottlera Zippelii, dispar et multiglandulosa.
Briedelia stipularis.
Phyllanthus quadrangulare Klein.
— ninuri £.
Anisomeles dubium £/.
Scepasma buxifolium 24.
Mangifera indica L. var. diversae c. Wannê incol. an sp. n?
Brucea sumatrana Zoxb.
Oxalis repens F'hunb.
Terminalia catappa L.
Ammannia pentandra £Z.
Melastoma polyanthum £/. m.
Memecylon tinctorium 7.
Sonneratia acida L. |
Psidium guajava Raddi. c.
Barringtonia speciosa £.
Rubus javanicus. m.
Crotallaria retusa £. c.
Indigofera tinctoria L. c., hirsuta et linifolia.
Tephrosia villosa Pers.
Arachis hypogaea £. c.
Desmodium 2 sp. indeterminatae.
Alysicarpus monilifer.
Clitoria ternatea Z.
Muecuna velutina Hassk.
Erythrina indica Lam.

Phaseolus

Vigna sp. diversae c. dezelfde welke ent, ook op
Lablab Java bevinden.

Psophocarpus

Cajanus indicus e.
Ábrus precatorius Z.

Tamarindus indica Z. c.

( 595 )

Cassia fistula, sophera, pumila , Roxburghii.
Jonesia asocca.
Stylosanthes sp. (de soort welke ook in oostelijk Java
voorkomt).
Moringa pterygosperma Gärtn. c.
Mimosa pudica Z.
Acacia sp.
Kassumba ( Carthamus tinctorius?)
Hoe onvolledig deze opgave zijn moge, is zij toch meer
dan voldoende om aantetoonen hoezeer de Flora van
Balie met die van Java overeenkomt.

ZOLLINGER.

2e Jaarc. 4° peer. 39.

FUNG I

ARCHIPELAGI MALAIJO - NEERLANDICI NOVL (1).

S_AGARICINL

AGARICGUS,

Agaricug parvulus, nov. sp. Pileo membranaceo
nudo levi fuscescente, lamellis distantibus rotundato-
adnatis stipiteque plano fibroso nudo concoloribus basi ni-
gricante. — Hab. Java, ad truncos.

Agaricus ne 2. Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus fuscatus, nov. sp. Fuseus, pileo earnosu-
lo depresso striato undulato, lamellis distantibus acute
adnatis, stipite pleno pruinato deorsum attenuato. — Hab.
ad truncos in insul. Java.

Agaricus fuscatus, Korthals (herb Lugd. Batav.).

Agaricus flexilis, nov. sp. Pileo coriaceo membra-
naceo infundibuliformi nudo sulcato fusco, margine acu-
to recto, lamellis tenuibus distantibus acute decur-
rentibus, stipiteque gracili nudo eylindrieo concolorí-
bus. — Hab. Sumatra, ad truncos (herb Miquel).

Agaricus hymenodes, nov. sp. Albus, pileo tremel-
loso membranaceo infundibuliformi subpellueido nudo sul-
cato, lamellis distantibus acute subdecurrentibus acie a-
cutis, stipite sursum attenuato nudo -subcorneo. — Hab.
Sumatra, ad truncos (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus tenuipes, nov. sp. Pileo membranaceo
convexo striato tomentoso ferrugineo, lamellis distanti-
bus acute adnatis pallide fuscis, stipite filiformi nudo
fusco basi bulloso albo villoso.— Hab. Sumatra, ad
truncos.

@ Getrokken uit de „Champignons exotiques” van J. H.
Léveillé, bevat in „de Annales des Sciences naturelles” 3de
serie. Bot. Tom. II. 1844 en Tom. III. 1845.

( 597 )

Agaricus fuscus , Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus sclerophorus, Kthls. mss. Pileo membra-
naceo elastico infundibuliformi substriato fulvo , lamellis
crassis bifidis ferrugineis acute adnatis, stipite filiformi
nudo nigricante sclerotio cinereo insidente. —Hab. in,
insul. Java.

Agaricus sclerophorus, Korthals mss. (herb. Lugd.

Batav.).
_ Agaricus Sumatrensis, nov. sp. Ceespitosus, pileo
membranaceo coriaceo orbiculari nudo dichotome sulcato,
lamellisque distantibus latis adnatis fusco nigricantibus ,
stipite gracili pleno eylindrieo zequali tomentoso ferru-
gineo. — Heb. Sumatra.

Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus trichophorus, Zippel. mss. Albus, pileo
membranaceo pellucido e epnvexo deplanato setis longis
obsito , lamellis tenuibus acute adnatis, stipite filiformi
nudo. — Hab. in insul. Java, ad ecortices.

Agaricus trichophorus, Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus Zippelii, nov. sp Gregarius, pileo sessi-
li horizontali carnosulo pulvinato rimose verruculoso rufo
demum lateritio, lamellis tenuibus acie obtusis pileo di-
lutioribus. — Hab. ad truncos in insul. Javee et Hispaniolee.

Agaricus striatulus, Zippelius (herb. Lugd, Batav.).

Agaricus Bogoriensis, nov. sp. Pileo carnosulo
suborbieulari rufo basi gibboso, lamellis eonfertis pallide
rufis margine albis acute adnatis, stipite excentrico nudo
eylindrieo eoncolori. — Hab. Java, ad truncos circa Bo-
gor (Buitenzorg).

Pleuropus Bogoriensis, Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus fissilis, nov. sp. Ceespitosus adscendens,
pileo carnoso flabelliformi nudo leevi albo, margine undu-
lato fisso, lamellis angustis acute adnatis flavescentibus,
stipite brevi crasso laterali nudo albo. — Hab. Java,
ad trunecos.

Agaricus lobatus, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

Agaricus dichotomus, nov. sp. Pileo ecarnoso-lento
dimidiato horizontali nudo albo, margine undulato , la-
mellis dichotomis subdeeurrentibus pallidis, stipite brevi
erasso nudo albo deorsum attenuato pigricante. — Hab. in
insul. Java, ad truncos (herb. Lued. Batav.).

Agaricus Vriesii, nov. sp. Ceespitosus, pileo di-
midiato carnoso leevi nudo rufescente , lamellis confertis

( 598 )

albo-lutescentibus adnatis, stipite brevi laterali albo to-
mentoso. — Hab. in insul. Java, ad truncos.

Agaricus derminus, nov. sp- Albus, pileo coria-
ceo membranaceo glabro postice depresso, margine sulcato,
lamellis erassis distantibus ramosis sinuato-adnatis, stipite
brevissimo laterali nudo.—Hab. in insul Java, ad truncos.

Merulius, Korthals (herb. Lugd. Batav.)

‚ LENTINUS.

Lentinus gymnocephalus, nov. sp. Pileo ecarnoso-
lento nudo fuscescente, margine inflexo, lamellis inaequali-
bus confertis postice sinuato-adnatis acie integris ligneo-
pallescentibus, stipite sublignoso nudo albo…— Hab. in in-
sul. Javä, ad truncos.

Lentinus, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.)

Lentinus inocephalus, Lév. Pileo membranaceo - lento
infundibuliformi nudo fibroso-radiato albo, margine inflexo,
lamellig decurrentibus confertis inaequalibus cervinis, acie
acutis, stipite gracili nudo pileo concolori. Hab. in pe-
ninsul. ind. Sixgapour ad truncos (herb. Mus. par.)

Lentinus inocephalus, Lév. in voy. Bonite.

Zentinus leucochrous, Lév. Caespitosus albus, pi-
leo membranaceo-coriaceo infundibuliformi nudo, lamellis
confertis deeurrentibus acie integris, stipite nudo basi bul-
billoso.— Hab. peninsul. ind. Pulo-Pinang, ad truncos
(Gaudichaud).

Lentinus leucochrous, Lév. in voy. Bonite, t. 140, £. 1.

Lentinus cladopus, Lév. Albus, pileo membranaceo
lento infundibuliformi, lamellis tenuibus confertis inaequa-
libus decurrentibus acie acutis, stipite aequali nudo ramo-
so. Hab. in peninsul. ind. Sixgapour. Gaudichaud (herb.
Mus. Par.)

Lentinus cladopus, Lév. in voy. Bonite.

Lentinus dactyliophorus, Lév. Pileo membranaceo
coriaceo infundibuliformi nudo laevi rufo, margine inflexo,
lamellis inaequalibus confertissimis pallide cinnamomeis a-
cute deeurrentibus, stipite brevi lignoso annulato albican-
te.— Hab. peninsul. ind. Sixgapour, ad truncos (Gaudi-
chaud ) in insul. Sumatra, Java (Korthals).

Lentinus dactyliophorus, Lév. in voy. Bonite, t. 136,
1e

Lentinus polychrous , nov. sp. Pileo carnoso co-
riaceo infandibuliformi tenuissime tomentoso fulvo, lamel-

( 599 )

lis inaequalibus decurrentibus acie integris ludentibus de-
mum nigricantibus, minoribus denticulatis ferrugineis, stipi-
te lignoso subtomentoso basi peltato-dilatato.…— Hab. in
insul. Java , Sumatra, ad truncos.

Zentinus Nos. 24, 25 (herb. Lugd. Batav.)

Lentinus melanophyllus, nov. sp. Pileo carnoso-
lento obeonico infundibuliformi margine involuto sulcato
stipiteque lignoso brevi subexcentrico villoso-hirtis fulvis,
lamellis inaequalibus decurrentibus acie acutis et fusco=fu-
Lgineis. — Hab. Sumatra , ad truncos.

Lentinus No. 5 (herb. Lugd: Batav.)

Lentinus ciliatus, nov. sp. Pileo coriaceo- lento
infundibuliformi coneentrice suleato tomentoso hirto fusco
margine acuto dense ciliato, lamellis angustissimis confer-
tissimis aequalibus decurrentibus acie integris fusco-luden-
tibus postice stipiteque elongato eylindrieo ligneo veluti-
nis. — Hab. in Moluccts (herb. Mus. Par.)

ZLentinus velutinus, Fr. — Hab. Java, ad truncos.

Lentinus chetophorus, nov. sp. Pileo carnoso-
infundibuliformi rufo fasciculis pilorum sparsis obsito,
margine ineurvo setoso, lamellis distantibus ineequalibus
acie integris ligneis decurrentibus, stipite brevi strigoso
pileo econcolori. — Hab. Java, ad truncos.

Lentinus , Junghubn (herb. Lugd. Batav.).

HELIOMYCES, gen. nov.

Pileo membranaceo coríaceo-tremelloso radioso-sulecato,

hymenio infero lamelloso similari, stipite sublignoso;
fructifieatio ignota (1).

Heliomyces elegans, Lév. Ceespitosus, pileo or-
biculari membranaceo cinerascente velutino demum denu-
dato, lamellis distantibus insequalibus acie acutis rufes-
centibus, stipite gracili nudo striato pallescente bast
erassiori. — Hab. ad vegetabillia dejecta. In insulâ Pulo-
Pinang (el. Gaudichaud) (herb. Mus. par.).

Heliomyces elegans, Lév. in voy. Bonite, t. 136, É. 5.

Heliomyces pityropus, nov. sp. Pileo membrana-

ceo nudo ruguloso sulcato pallido, lamellis inzequalibus
reticuliculato-connexis acute adnatis rufescentibus , stipite

(1) Genus non admittendum, consistentiâ tantuma ge-
nere Agarico distinctum. Red.

( 600 )

gracili fugco furfure albo demum deeiduo obteeto. — Hab.
ad vegetabilia dejecta Java et Sumatra.
Heliomyces elegans, Liév. mss. herb. Lugd. Batav.

CANTHARELLUS.

Cantharellus Junghuhnii, Mntg.
Cantharellus cuculatus, Jungh. (fl., erypt. Il, Jav.
et herb. Lugd. Batav.).

LENZITES.

Lenzites platyphylla, nov. sp. Pileo carnoso sub-
orbieulari applanato obsoleto zonato tomentoso albo,
stipite brevi laterali verticali peltato-dilatato vel nullo,
lamellis concoloribus adnatis distantibus latissimis acie in-
tegris. — Hab. ad truncos. Surinam (herb. Miquel),
Java (Lippelius).

Dedalea platyphylla, Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

Lenzites murina, nov. sp. Pileo coriaceo renifor-
mi postice depresso dense tomentoso zonato cinereo, lamel
lis ineequalibus tenuibus albo-lutescentibus stipiti tubercu-
liformi adnatis deeurrentibus. — Hab. Sumatra ad trun-
cos, Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Lenzites Junghuhniit, nov” sp. Pileo ecoriaceo
semi-orbienlari eonvexo dense velutino zonato, margine
patente, lamellis inzequalibus cervinis acie integris sub-

velatinis. — Hab. Java, ad truneos.
Deedalea betulina, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).
Lenzites repanda, Fr. — Hab. Java, ad truncos
(Zippelius), Surinam (herb. Miquel).
Lenzites indica. — Hab. ad truncos Java.

Dedalea indica, Junghn. Fl. erypt. Java. Deedalea
argentea Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

S POLIJPOREL
Porisrorus.

Polijporus sideroïides, nov. sp. Pileo suberoso sub-
infandibuliformi zonato stipiteque brevi ecrasso excen-
trico velutinis ferrugineis, poris minutis angulatis fuscis
intus contextuque ferrugineis, dissepimentis tenuibus a-
eutis. — Hab. Sumatra ad truncos.

(601 )-

Polyporus nos 24 et 101. Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Polyporus mastoporus, Lév. Pileo reniformi su-
beroso zonato ruguloso nudo basi gibbo, cute erustacea
umbrina, poris minutissimis rotundis papillatis fusco-pur-
purascentibus margine obtuso circumdatis , stipite latera-
hi subeylindrieo pileo econsimili. — Hab. ad truncos, Six-
sapour. Gaudichaud (herb. Mus. Par.).

Polyporus mastoporus, Leév. in voy. Bonite , tab.
137 ,

Polyporus affinis, Nees. — Hab. Java, ad trunecos
(Blume), Sumatra (Korthals).
Polyporus ne 81 (herb. Lugd. Batav.).

Polyporus modestus, Fr.? — Hab Javal, ad truncos
(herb. Lugd. Batav.).

Polyporus varius, Fr. — Hab. Java, ad truncos,
Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

Polyporus crenatus, Berk. —Hab. Ceylan, ad trun-
cos (Keenig), Java (Blume), Sumatra (Korthals)
(Herb. Lugd. Batav.).

Polyporus cinerascens, nov. sp. Pileo ecoriaceo
applanato subreniformi velutino zonis vulvis et obscurio-
ribus econfertissimis variegato, margine acuto, contextu
albo, poris minutissimis angulatis cinerascentibus, sti-
pite subnullo laterali. — Hab. Java, ad truncos.

Polyporus no 82. (herb. Lugd. Batav.).

Polyporus atypus, nov. sp. Pileo coriaceo sub-
reniformi applanato nudo zonato pallide luteo basi de-
presso in stipitem brevem lateralem attenuato, poris an-
gulatis sequalibus ochraceis , dissepimentis obtusis, con-
textu albo.— Hab. Java, ad truncos.

Polyporus no 30 (herb. Lugd. Batav.).

Polyporus dilatatus, nov. sp. Pileo membranaceo lo-
bato cuneiformi obsolete zonato nudo einereo-fulvo in
stipitem brevissimum attenuato , poris angulatis insequali-
bus denticulatis, contextu pallido. Hab. Java, ad truncos.

Polyporus sector? (herb. ZLugd. Batav.)

Polyporus plicatus, Blume. Mss. Pileo coriaceo-
suberoso submembranaceo flabellato lobato cinereo basi
depresso, margine fimbriato subtus sterili fuscescente in
stipitem brevem crassum attenuato, poris impressis angu-
latis obtusis subtomentosis ochraceis, contextu albo.—
Bab. Java, ad truncos.

Polijporus plicgtu® ‚ Blume (herb. Lugd. Batav.)

‚(602 )

Polijporus elongatus, Berk. — Hab. Java, ad truncos.
Polijporus foliaceus , Jungh. (herb. ZLugd. Batav.)

Poliüporus murinus , nov. sp. Pileo rigido subtrigono
pruinato fusco zonis saturalioribus variegato in stipitem
brevem horizotalem producto, contextu porisque zequali-
bus angulatis integris dilute cinnamomeis.— Hab. Java ,
ad truncos.

Polijporus versicolor, Zippelius (herb. Lugd. Batav.)

Polijporus Blumei, nov. sp. Pileo coriaceo submem-
branaceo nudo zonato lurido in stipitem brevem producto,
margine tenuissimo, contextu albo, poris superficialibus
ingequalibus angulatis ligneis. — Hab. Megamendong in
Java ad truneos (Blume) (herb. Zugd. Batav.)

Polijporus Gaudichaudii. Ceespitosus coheerens, pileo
coriaceo membranaceo semi-orbiculari vel flabellato nudo
lurido zonis murinaceis variegato, poris brevibus angu-
latis subradiantibus acutis erosis stipite laterali canali-
eulato , infra convexo abrupte poros marginante. — Hab.
penins. ind. Singapour, ad truncos , Gaudichaud (herb.
Mus. Par.)

Polijporus Gaudichaudii Lev. in. voy. Bonite, tab. 140£.2.

Polijporus convolutus , Zipp. Mss. Ceespitosus erectus,
pileis carnoso-coriaceis elongatis lobatis convolutis azonis
furfuraceis lutescentibus, poris angulatis ingequalibus con-
coloribus secundum longitudinem productis. — Hab. Java,
ad truncos.

Polijporus convolutus Zippelius (herb. Lugd. Batav.)

Polijporus ochraceus, Pers.—Hab. Sumatra, ad truncos.

Polüporus velutinus, Fr. var. lutescens Pers. — Hab.
Java, ad truneos (herb. Lugd. Batav.)

Polijporus detonsus, Fr. — Hab. Java. ad truncos.
Poliporus eximius, Blume (herb. Zugd. Batav.)

Polijporus abnormis, nov. sp. Pileo effuso-reflexo,
adpresse piloso econcentrice sulcato albido , margine acuto,
poris angulatis insequalibus dentatis cinereo - rubentibus.
Hab. Java, ad truncos.

Sistotrema no. 33. Junghuhn (herb. Zugd. Batav.)

Polijporug splendens, nov. sp. Pileo effuso -reflexo
submembranaceo cuneato adpresse fibroso albo - lutescente
zonis linearibus fuscis variegato, poris angulatis albo - ní-
tentibus, dissepimentis tenuibus, contextu pallido. —
Hab. Java , ad truncos.

Polijporus sericeus v. nitidus, Zippelius (herb. Lugd.
Batav.) »

( 603 j

Polijporus Hasselt, nov. sp. Pileo effuso- reflexo
coriaceo submembranaceo cuneiformi lobato nudo lutes-
cente ciuereo-zonato, poris angulatis ingequalibus denti-
culatis. — Hab. Java, ad truncos.

Polijporus mollis , van Hasselt (herb. Lugd. Ratav.)

Polijporus confertus, nov. sp. Pileis effuso -reflexis
imbricatis coriaceis adpresse sericeo - pilosis zonatis fulvis ,
poris angulatis ineequalibus cinnamomeis, dessepimentis
acutis. — Hab. Java, ad truncos.

Polijporus fumosus, Junghuhn (herb. ZLugd. Batv. ).

Polijporus tenuissimus , nov. spec. Pileo papijraceo
coriaceo reniformi tomentosulo obsolete zonato fulvo, po-
ris curtis angulatis concoloribus, dissepimentis integris
obtusis. — Hab. Java, ad truncos.

Polijporus microcyclus, Zipp. Mss. Pileo reflexo mem-
branaceo coriaceo creberrime zonato tomentoso spadiceo ,
margine acuto lobato, poris angulatis vix conspicuis cur-
tis e fulvo fuligineis. — lab. Java, ad truncos.

Polijporus microcijclus , Zippelius ( herb. Lugd Bat. ).

Poliijjporus vulneratus, nov. sp. Pileo coriaceo-suberoso
horizontali semi-orbiculari audo zonato gilvo-cervino, pos-
tice depresso sanguinolento, poris minutissimis rotundis
cervinis, dissepimentis crassis integris concoloribus. —
Hab. Java, ad truncos.

Polijporus Öicolor no 60 (herb. Lugd Batav.).

Polijporug rigidus, nov. sp. Pileo coriaceo-suberoso
reflexo cuneato nudo adpressefibroso radiato pallide lurido
fusco zonato, margine obtusiusculo subtus sterili, poris
minutis angulatis luridis, dissepimentis tenuibus integris,
eontextu pallido. — Hab. Java , ad truncos.

Polijporus no 100 (herb. Zugd. Batav.).

Polijporus rugulosus, nov. sp. Pileo coriaceo-subero-
so semiorbiculari nudo rugoso sulcato pallide lurido , mar-
gine obtuso sublus sterili , poris minutis subrotundis
contextuque pallidioribus, dissepimentis acutis integris. —
Hab. Java , ad truneos.

An P. monochrous Mntg.? Poliijjporus no 57 (herb.
ZLugd. Batav.).

Polijporus cinnabarinus Fr. — Hab. Sumatra, ad
truncos. Korthals (herb. Zugd. Batav. ).

Polijporus australis, Fr. — Hab. Java, ad truncos.
Polüporus dubius, Junghuhn (herb. Zugd. Batav.).

Poliporus rodopheus, nov. sp. Pileo coriaceo subor-

89”

( 604 )

biculari applavato postice gibboso nudo castaneo, zonis
saturatioribus, margine patente subtus sterili, poris mi-
nimis angulatis luridis denticulatis, stipite brevissimo
laterali vertieali v. nullo. — Hab. Java, ad truncos.

Polijporus Rosa mala, Junghuhn (herb. Lugd. Bat).

Polijporus fastuasus, nov. sp. Pileo suberoso sessili
couchiformi tenuiter velutino ferrugineo zonato, poris
minimis subrotundis fuscis margine obtuso sterili pileo pal-
lidiori ecircumscriptis, contextu fulvo. — Hab. in penins.
ind. Singapour, ad truncos. Gaudichaud (herb. Mus. Par.).

Polijporus fastuosus, Lév. in voij. Bouite.

Polijporus Haskarlii , nov. sp. Pileo suberoso imbricato
zonato insequabili velutino spadiceo, margine obtuso ste-
rili, contextu porisque stratosis mimimis rotundis ferrugi-
neis — Hab. Java, ad truncos.

Polijporus ferrugineus, Junghuhn (herb. Lugd.
Patav.).

Polijporus Korthalsii, nov. sp. Pileo suberoso semi-or-
biculari reflexo applanato velutino zonato ferrugineo basi
depresso tuberculoso, margine obtuso sterili, poris minu-
tissimis rotundis obtusis intus contextuque ferrugineis. —
Hab. Sumatra, ad truncos. Korthals no 30 (herb. Zugd.,
Batav.)

Polijporus anisopilus, nov. sp. Imbricatus durissimus ,
pileis sessilibus semi-orbicularibus tuberculosis grosse sul-
catis tomentosulis ecervinis, conteztu ferrugineo, poris
conspicuis angulatis pallide cianamomeis.— Hab. Java,
ad truncos.

Polijporus pubescens, Fr. (herb. Zugd. Batav.).

Polijporus albo-marginatus, Lipp. Mss. Pileo durissimo
sessili semi-orbiculari, tuberculoso grosse suleato nudo
ferrugineo sordido, margine obtusiusculo inflexo albido
poris angulatis inzequalibus denticulatis pallide cinnamomeis,
intus contextuque ferrugineis. —Hab. Java, ad truncos.

Polijporus albo-marginatus , Zippelius (herb. Zugd.
Batav.).

Polijporus trachodes, nov, sp. Pileo suberoso duro
semi-orbiculari eonvexo sericeo adpresso fulvo demum cas-
taneo , basi tuberculoso versus marginem zonato, margine
inflexo acuto, poris contextuque concoloribus minimis
subrotundis, dissepimentis acutis.—Hab. Java, ad
truncos.

Polijporus tuberculosus, Junghuhr (herb. Lugd.
Batav.).

( 605 )

Polyporus platipilus, nov. spec. Pileo lignoso-suberoso
applanato sessili dilatato velutino concentrice zonato sul-
catoque fusco, margine lobato undulato obtuso, poris
minutissimis rotundis fusco-ferrugineis, contexiu fulvo. —
Hab. Java, ad truneos.

Polijporus sanguineus, Junghuhn herb. Lugd. Bat.
(non Preem. flor. erijpt. Jav.).

Polijparus flavus, Jungh. — Hab. Sumatra, ad trun-
cos (Korthals), in Cochinchina circa Tourane (Gaudichaud).
Polijporus citrinus, Korths. mss. (herb. Zugd. Bat.).

Polijporus crustaceus , pileo resupinato effuso tenuis-
simo poris hexagonis oblongis ecervinis, dissepimentis
membranaceis serrulatis. — Hab. Merapt in ins. Java,
ad truncos.

Laschia erustacen, Junghuhn (herb. Zugd. Batav.)
et Preem flor. crijpt. jav.. p. 75, fig. 40.

(Species desciscentes.)

Polijporus notopus, nov. sp. Pileo duro suborbiculari,
subvelutino obsolete zonato, poris inconspicuis rotundis
fuscis, stipite dorsali brevi obliquo sursum attennuato
pileo conecolori. — Hab. Java, ad truneos.

Polijporus proboscideus, Junghuhn (herb. Lugd.
Batav.).

Polijporus auriculeformie, Junghn. mss. Pileo subero-
so, resupinato concavo tomentoso-aureo demum denudato
spadiceo puneto centrali affixo, margine tenui erecto,
poris minimis subrotundis zequalibus fulvis. — Hab. Java,
ad truncos.

Polijporus aurtculeformis. Junghuhn (herb. Zugd.
Batav.

TRAMETES.

Trametes hijdnoides, Fr. Hab. Surinam, ad truncos
(herb. Miquel), Java (Zippelius), Sumatra (Korthals).

Trametes Perrottetit , nov. sp. Pileo coriaceo flaccido
semi-orbiculari membranaeceo pilis longis ramosis intertex-
tis vestito, margine patente, poris angulatis ineequalibus
dentatis concoloribus. — Hab. Java, ad truucos (Perrot-
tet 1821) (herb. Mus. Par.).

Trametes versatilis, Berk. in Journ. Hook. — Hab.
Java, ad truneos. |

Polijporus fimbriatus (herb. Lugd Batav.), Manilla
(Gaudichaud) (herb. Mus. Par.).

( 606 )

Polijporus fimbriatus, Fr. Lév. in voij. Bonite, pl.
188, f. 1.

Trametes vittata, nov. sp. Pileo coriaceo-suberoso
semi-orbiculari nudo zonato pallide lurido postice depresso
atrosanguineo , margine patente obtusiusculo, poris angu-
latis ligneis, dissepimentis obtusis subtomentosis. — Hab.
Sumatra, ad trancos (Korthals) (herb. Zugd. Batav.).

Trametes acuta, nov. sp. Pileo suberoso semi-orbicu-
lari rugoso suleato tomentoso cinereo-fulvo, margine acu-
tissimo, contextu porisque fulvis angulatis, dissepimentis
obtusis subtomentosis. — Hab. Sumatra, ad truncos.

Polijporus no 29, Korthals (herb. Zugd. Batav.).

DAEDALEA.

Dedalea aularina, nov. sp. Pileo sessili eoriaceo an-
gulato zonato nudo margine sulcato pallido, lamellis inze-
qualibus sulcatis laceris pruinosis albis acie acutis. —
Hab. Java, ad truncos.

Polijporus lacerus (herb. Lugd. Batav.).

Dedalea lurida, nov. sp. Pileo coriaceo-suberoso sub-
orbiculari applanato nudo zonato lurido, stipite laterali
brevissimo horizontali, poris pileo saturatioribus magnis
angulatis versus marginem labijrinthiformibus , dissepimen-
tis acutis. — Hab. Java, ad truncos.

Polijporus , no 27, Zippelius (herb. Zugd. Batav.).

Dedalea flavida , nov. sp. Pileo coriaceo-suberoso se-
mi-orbiculari suleato nudo ochroleuco, margine subacuto
sterili , poris angulatis magnis subhexegonis versus mar-
ginem labijrinthiformibus ochraceis, dissepimentis obtusis
subtomentosis. — Hab. Borneo, ad truncos (Korthals)
(herb. Zugd. Batav.).

Deedalea sanguinea, Klotzsch. — Hab. Java . ad trun-
cos (Junghuhn), Sumatra (Korthals).

Polijporus gonoporus, Junghuhn (berb. Lugd. Bat.).

Polijporus, no 28, Korthals (herb. Zugd. Batav.).

HEXAGONA.

Hexragona cervino-plumbea, Lév.— Hab. Java, ad
truncos Tectoniee grandis.

Paolijporus cervino-plumbeus, Junghn. (Praem. fl.
crijpt. Jav. .p. 45, f. 24 et herb. Zugd. Batav.).

( 607 )

IN

Hexragona apiaria, Fr. — Hab. Java ad truncos.

Heragona Blumei , nov. sp. Pileo coriaceo tenui reui-
formi basi depresso sulcato tenuissime zonato pallide luri-
do, subtus margineque prolifero, alveolis curtis minutis
subrotundo-hexagonis cinereis, dissepimentis obtusis. —
Hab. ad truncos, Java.

Polijporus viviparus, Blume (herb. Zugd. Batav.).

Heragona pulchella, nov. sp. Pileo coriaceo tenui re-
niformi flexili nudo lurido zonis castaneis creberrimis va-
riegato, alveolis minutis e rotundo hexagonis fuligineis. —
Hab. Java, ad trunecos.

Boletus apus, Kuhl et Fan-Hasselt (herb. Zugd.
Batav.).

Heragona Molkenboerii , nov. sp. Pileo coriaceo-su-
beroso subreniformi basi gibboso zonato velutino ochraceo,
alveolis magnis hexagonis concoloribus. — Hab. Java, ad
truncos.

Polijporus (Favolus) macrotremus, Junghuhn (herb.
Lugd. Batav.).

FAVOLUS.

Favolus arcularius , Lév. — Hab. Java, ad truncos.
Polijporus ciliatus , Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).
Poliporus arcularius , Fr.

Favolus agariceus, Leév, — Hab. Sumatra, ad trun-
eos ( Korthals) (herb. Zugd. Batav.). Zeijlona
(Koenig).

Poliijporus agariceus , Berk. Ann. of nat. hist. , vol.
X, p. 371.

Favolus Junghuhnit nov. sp. Pileo carnoso-lento re-
niformi obsolete zonato e basi depressa granulato-squamu-
losa fibroso radiato, stipite brevi laterali horizontali sub-
tus canaliculato , poris subhexagonis decurrentibus pileo
eoncoloribus. — Hab. ad truncos, in ins. Bantam (Junghn.)
(herb. Lugd. Batav.).

Favolus peltatus , nov. sp. Pileo carnoso-lento nudo
azono pallide lurido, poris magnis subtetragonis acie
acutis serrulatis concoloribus, stipite brevi lalerali
horizontali tomentoso peltato-dilatato. — Hab. Java, ad
truncos.

Favolus tener, nov. sp. Pileo carnosulo papijraceo
nudo levi rufo in stipitem brevem attenuato, poris an-

( 608 )

gulatis pallidioribus, dissepimentis tenuibus integris. —
Sumatra, ad truncos (Korthals) (herb. Zugd. Batav.).
Favolus spathulatus, Lév. Hab. ad truncos, Merapi ,
in Java.»
Zaschia spathulata, Junghuhn (Pram. fl. erijpt.
Jav. p. 75 et herb. Zugd. Batav.).

Favolus multiplex, nov. sp. Ceespitosus , pileo carno-
so-coriaceo lobato undulato tenui nudo fibroso radioso e
basi in pediculum brevem attenuato, poris magnis sub-
hexagonis concoloribus , dissepimentis argute serratis. —
Hab. Java, ad truncos.

Polijporus cristatus, Junghuhn (herb. Lugd. Bat.)

HYDNUM.

Hijdnum helvolum , Lipp. mss. Ceespitosum, pileo car-
noso flabelliformi nudo undulato obsolete zonato helvolo
in stipitem brevem sensim attenuato, aculeis integris cij-
lindricis croceo-fuscis. — Hab. Java, ad trunecos.

Hijdnum helvolum , Zippelius (herb. Zugd. Batav.).

Hijdnum fuscum. Pers. ? — Hab. Java, ad truncos.
Hydnum. Zippelius (herb. Lugd. Batav.)

Hydnum rufulum, nov. sp. Subiculo effuso pruinoso
pallide flavo . ambitu byssino sterili aculeis integris subu-
latis rufescentibus. — Hab. Java, ad truncos.

GRANDINIA.

Grandinia microthelia, nov. sp. Carnosa late ef-
fusa arcte adnata, ambitu indeterminato sterili, granulis
confertissimis minimis acutis sordide lilacinis, — Hab. Java,
ad truncos.

Thelephora papillosa, Junghuhn (herb. Lugd.
Batav.).

SISTOTREMA.

Sistotrema citreolum, Jungh. mss. Pileo membranaceo
adnato demum ambitu libero zonato tomentoso pallido
fulvo, aculeis compressis dentatis acutis fuscis. — Hab.
Java, ad truncos.

Sistrotrema citreolum, Junghuhn (herb, Zugd.
Batav.).

( 609 }
CYMATODERMA.

Gimatoderma elegans, Jungh.— Hab. Java, ad
trancos (Junghuhn), Sumatra (Korthals).
Hijdnum ne 13. Jelephorei no 19 (herb, Zugd. Bat).

THELEPHOREI.

Thelephora (Mesopus) paradora , nov. sp. Pileis cori-
aceis membranaceis depressis coheerentibus sericeo-fibrillo-
sis niveis, hymenio rugoso radiato pallido, stipitibus bre-
vissimis. — Hab, circà Manillam, ad truncos (Gaudichaud)
(herb. Mus. Par.). Java (herb. Lugd. Batav.).

Telephora paradoxa, Lév. in voy. Bonite, pl. 139,
f. 4

Thelephorei (Merisma ) Cladonia, Schwein. — Hab.
Amboina ad arenam (herb. Lugd. Batav.).

Thelepora (Merisma) Amboïinensis , Coriacea erecta,
basi ramosa dense tomentosa ochraceo- pallida, ramis di-
varicatis ultimis digitatis acutis nudis fuscescentibus.
Hab Amboina ad arenam (herb. Lugd. Batav.).

Thelephora (Merisma) scoparia, nov. sp. Coriacea
erecta , stipite crasso , ramis parce ramosis fastigiatis to-
mentosis pallide luteis, ultimis subulatis apice acutis nudis
fuscescentibus. — Hab. ad terram in monte Salak , Java
(Blume) (herb. Lugd. Batav.).

Thelephora (Merisma) acicularis, Jungh. Coriacea
erecta, stipite brevi ramoso, ramisque velutinis pallide
fulvis, ramulis nudis fastigiatis subulatis apice penicilla-
to - pilosis fuscescentibus. Hab. Java, ad terram.

Thelephora acicularis Junghuhn (herb. hugd. Bat.).

Thelephora (Merisma) funalis, nov. sp. Ceespitosa ,
erecta coriacea e basi ramosissima, ramis tomentosis o-
chraceis tortilibus, ramulis subcorymbosis nudis subulatis
fuscescentibus. — Hab. Java, ad terram.

Clavaria , nov. sp. (herb. Lueod. Batav.).

Thelephora (Merisma) capillaris, nov. sp. Pallida
ochracea , stipite simplici nudo, ramis patentibus tenuissi-
me ramosis, ultimis compressis acutis penicillatis. — Hab.
in insul. Java.

Clavaria, Zollinger exsic. ne 1028 (herb. Delessert).
Peruvia (Dombey) (herb. Mus. Par.).

Thelephora (Merisme) dendroides — Clavarta dendro-

(610 )

des, Jungh. Preem. fl. crypt. Jav., p. 33, tab. 6,
fig. 20.
Ctavaria villosa, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

Thelephora (Apus) dolosa, nov. sp. Pileis coriaceis
effuso-reflexis coheerentibus, fibris adpressis obsolete zo-
natis basi tomentosis, marginibus acutis fimbriatis subtus
sterilibus ‚ hymenio albo leevi. — Hab. Java, ad truncos.

Thelephora lactea no 9, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.)

STEREUM.

Stereum (Pleuropus) affine , nov. sp. Pileo reniformi
vel flabellato nudo castaneo, zonis obscurioribus, margine
acutissimo, hymenio glabro rufo-carneo, stipite tenui
velutino fulvo peltato - dilatato. — Hab. Java, Sumatra
ad truncos (Korthals).

Thelephora ne 36, et Guepinia dimidata (herb. Lugd.
Batav.).

Stereum (Pleuropus) crenatum, nov. sp. Pileo cori-
aceo flabelliformi nudo castaneo zonis obscurioribus varie-
gato, margine lobato acuto ; hymenio carneo-rufo; stipite
brevi hirsuto basi peltato-dilatato. — Hab. Java, ad
truncos (herb. Lugd. Batav-).

Stereum (Apus) princeps , Lev.

Thelephora princeps, Jungh. Prem. fl. crypt. Jav.
P- 38 , tab. fig. Zn. [

Thelephora gigantea, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.)

Stereum ferrugineum, Pers. — Hab. Sumatra, ad
truncos (Korthals).
Thelephora ferruginea, Pers. (herb. Lugd. Batav.).

Stereum, Ostrea , Fr.
Thelephora Ostrea, Nees. — Hab. Java, ad truncos
(Blume, Junghuhn) (herb. Lugd. Batav.).

Stereum lobatum Fr. — Hab. Cochin - China, circa
Tourane , ad truncos (Gaudichaud) (herb. Mus. Par.),
Java (Jungh.) Sumatra (Korthals) (herb. Lugd. Batav.).

Stereum hirsutum, Fr. — Hab. Java, ad truncos.
Thelephora rugosissima, Jungh. (herb. Lugd. Batav.).

Stereum purpureum, Fr. — Hab Java, ad truncos.
Thelephora (resupinata) aurantia, Reinwardt (herb.
Lugd. Batav.).

Stereum rigidum, nov. sp. Pileo coriaceo reflexo
hirsuto suleato tenuissimeque gonato pallide ochraceo,

(611 )

hymenio glabro concolori tandem rimoso. —Hab. Java,
ad truncos.

Thelephora scutelliformis, Lippelius (herb. Lugd. Bat).

Stereum cinereum , nov. sp. Pileo effuso-reflexo ob-
solete zonato tomentoso-spongioso cinereo, margine un-
dulato obtuso inflexo ; hymenio glabro et lurido nigricante.
— Hab. Sumatra, ad truncos (herb. Miquel.).

Stereum attenuatum, nov. sp. Pileis imbricatis cori-
aceis reflexis strigoso- hirsutis spadiceis basi attenuato -
cucullatis , zonis confertis obscurioribus, hymenio tabacino
setuloso. — Hab. Java, ad truncos.

Thelephora, Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Stereum villosum, nov. sp. Pileis submembranaceis
cuneiformibus zonatis fuscis in stipitem brevem lateralem
discoideum attenuatis, setis ramosis hirtis, hymenio gla-
bro fusco cinerascente micaceo. — Hab. Java, ad truncos.

Thelephora (Apus) erinacea. Jungh. (herb. Lugd. Bat.).

Thelephora, nov. sp. Zippelius (ibidem).

CLADODERRIS.

Pileus coriaceus fibrosus. Hymenium heterogenum car-
nosum rugosum dendroideum. Fructificatio ?

Cladoderris dentritica, Pers. Pileo reuiformi vel sub-
flabellato horizontali applanato stipiteque laterali brevi to-
mentosis albis. Hab. ad truneos, in ins. Rawak (Gaudi-
chaud) (herb. Mus. Par.).

Cladoderris Blumei, nov. sp. Pileo sessili ftabellato ob-
solete zonato sulcato tomentoso fulvo, margine tenui fim-
briato nudo rubescente ; hymenio carneo - purpurascente ver-
sus basin fusco tomentoso. Hab. Java, ad truncos (herb.
Blume), in Phelippinis (herb. Delessert).

Cladoderris formosa, nov. sp. Pileo infundibuliformi vel
latere fisso sulcato concentrice zonato velutino fusco, mar-
gine acuto fimbriato purpurascente, hymenio nudo carneo-

purpurascente, slipite velutino centrali pileo eoncolori.—
Hab. Java (herb. Lugd. Batav.).

PHLEBIA.

Phlebia rugosissima, nov.sp. Pileo dimidiato undulato
tomentoso fasciato ferrugineo -fusco, hymenii fuliginosi ru-
gis confertissimis subradiantibus. Hab. Java, ad truncos.

_Thelephora resupinata, Zippelius (herb. Lugd. Batav.).
2° Jaana. 4° Arren. WJ.

(612)
5 CLAVARIEL

CLAVARIA.

Clavaria nigra, nov. sp. Caespitoso-pulvinata tuberculo-
sa atra, pedicellis subfasciculatis dichotomis, ramulis ultimis
brevibus obtusis umbellatis. Hab. Sumatra.

Clavaria nigra, Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Clavaria Zippelii, nov. sp. Trunco crasso, ramis striatis
diehotomis laevibus e flavo-fuscescentibus, ultimis fastigiatis
acutis. Hab. ad terram in monte Gedeh (Java), apud incolas
esculenta et nomine Matjan dieta.

Clavaria abietina, Pers. Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

Clavaria coronata, Lipp. Mss. Caespitosa flava, stipiti-
bus elongatis nudis ramis ramulisque sulcatis verlicillatis in
tubum dilatatis, ultimis subdichotomis apice crenulato-spicu-
losis. Hab. Java, ad truncos.

Clavaria coronata, Zippelius (herb. Lugd. Batav.).…

Clavaria lilacina, Jungh. Pallide violacea, stipite brevi
nudo, ramis ramulisque compressis dichotomis sulcatis patu-
lis, axillis dilatatis, apicibus bifidis. Hab. Java. ad truncos.

Clavaria lilacina, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

Clavaria trichotoma, nov. sp. Caespitosa, carnoso-coria-
cea nuda fuliginea, ramis trichotomis fastigiatis teretibus sur-
sum inerassatis, ultimis bifidis. Hab. Borneo (Korthals)
(herb. Lugd. Batav.).

Clavarita Dozit, Ramosissima, trunco elastico sulcato,
ramisque furfuraceo-spadiceis patentibus compressis elongatis
acutis. Hab. Java, ad terram.

Clavaria N.8, Korthals (herb. Lugd. Batav.).
CALOCERA.

Calocera ochroleuca, nov. sp. Stipitibus caespitosis nu-
dis, ramisque gyroso-sulcatis bi-trifidis obtusis ochroleucis.
Hab. Java, ad tranecos.

Gyraria oryzaformis, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

S TREMELLINI.

LASCHIA.

Laschia velutina, nov. sp.? Pileo dimidiato membranaceo
tenuissime velutino fuscescente, alveolis inaequalibus. Hab.

(613 )

Rio de Janeiro, ad truncos (Gaudichaud), Java (Jungh).
Laschia delicata, Fr. Mntg. (in herb. Mus. Par.).

Merulius affinis, Jungh. Praem. fl. erypt. Jav. (herb.
Lugd. Batav.).

EXIDIA.

Exidia purpurascens, Jungh.

Auricularia loevis Junghuhn.— Auricularia N. 27 (herb.
Lugd. Batav.).— Hab. Java (Junghuhn), Sumatra, Borneo
(Korthals) (herb. Lugd. Batav.).

Eridia porphyra, nov. sp. Pileo sessili membranaceo
concavo-expanso rufo-tomentoso, hymenio glabro laevi por-
phyreo. Hab. Sirgapour, ad truncos (Gaudichaud) (herb.
Mus. Par.).

Fremella (Exidia) porphyra, Lev. in voy. Bonite.

ZEridia tenuis, nov. sp. Papyracea sessilis, pileo orbicu-
lari tenuissime velutino demum glabro fusco, hymenio laevi
purpurascente. Hab. Borneo, ad truncos (Kortbals) (herb.
Lugd. Batav.).

$ TRICHOGASTRES

BOVISTA.

Bovista spumosa, nov. sp. Peridio globosotenui ecortice
spumoso denso albo demum evanescente vestito, floccis spo-
risque fuscis. Hab. Sumatra, ad terram.

LYCOPERDON.

Lycoperdon pyriforme, Pers. Hab, Sumatra, ad terram.
— Lycoperdon N.36, Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Licoperdon Kakavu, nov. sp. Peridio rotundato - de-
presso basi plicato verrucis granulosis tecto, capillitio te-
nuissimo sporisque olivaceo-fuscis, stipite sursum dilatato
obeonieo furfuraceo. Hab. Java in monte Gedeh, ad terram.

Bovista Kakavu, Zippelius (herb. Lugd. Batav.). (1).

(1) Sapoe kakaboe incol. Sundensium , haud kakava Zoll.
in Observat. phijtogr. Archief 1. p, 378. Lijcoperdon N 2 sine
nom. specif. Nisi Polijsacci spec. probabiliter gen, n. Certe
haud Lijcoperdon. Red.

(614 )

Lijcoperdon pusillum, Batsch. Hab. Java, ad terram.
Lijcoperdon farinaceum, Reinwardt (herb. Lugd. Batav.).

NIDULARIEL.

CRUCIBULUM.
”
Crucibulum vulgare , Tul. — Hab. Surinam ad ramos
deciduos (herb. Miquel).

Cijathus n. 2. (Korthals herb. Zugd. Batav.) Sumatra.

CLASSIS IL. THEGASPORI.
PEZIZOIDEL

Peziza (Aleuria) javanica, Nees. Cupula carnosa he-
misphaerica lutea margine tomentosa, pediculo longissimo
glabro eijlindrico sequali. — Hab. Java ad palmas.

Peziza javanica Nees. Mss. (herb. Blume).

Peziza (Tapesia) anomala, Pers. — Hab. Sumatra ad
ligna Sapotee. .. Korthals (herb. Zugd. Batav.).

SPH AERIAGEL

SPH/ERIA.

Sphaeria (cordijceps) Lingua, nov. sp. Suberosa sim-
plex compressa linguzeformis atra cum stipite brevissimo
nudo confluente, peritheciis hemisphaericis …prominulis
pertusis. — Hab. Java, ad truncos.

Spharia no 17. Zippelius (herb. Zugd. Batav.).

Spheria (cordijceps) tabacina, Lév. Miporijlon
tabacinum , Kiekx Bull. acad. Brux. tom, 8. pl. 11. 1841. —
Hab. Java, ad truncos,

Spheria gigantea, Lippelius (herb. Zugd. Batav.).

Spheria (cordijeeps) gigantea, Zipp. Mss. Suberosa
simplex clavaeformis compressa ‚vel subecijlindriea obtusa
rugoso-undulata ecrusltaceo-laccata lurida cum ‘slipite bre-
vi nudo confluente, peritheciis immersis, ostiolis promi-
nulis distantibus punctiformibus atris nitidis. — Hab. Java,
ad truncos.

(615 )

Spheria gigantea, Zippelius (herb. Zugd. Batav.)

eum praecedente mixta. (1).
Spheria (cordijceps) Gomphus, Fr. — Hab. Java ad

truncos.
Spheriane 21, Korthals (herb. Zugd. Batav.).

Spharia (cordijeeps) fistulosa, nov. sp. Suberosa sim-
plex clavaeformis crustaceo-laccata nigra opaca cava cum
stipite brevi nudo confluente, peritheciis globosis, osti-
olis prominulis confertis atro-nitidis. — Hab. Java, ad
truncos.

Sphaeria no 28 (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (cordijceps) gracillima, Fr. —Hab: Java,
ad ramos. Zippelius (herb. Zugd. Batav.).

Spheria (cordijceps) scruposa, Fr. — Hab. Java, ad
truncos.

Spheriano 23. Korthals (herb. ZLugd. Batav.).

Spharia (cordijceps) microceras , Mntg. — Hab. Java,
ad truncos.

Sphaeria (Hijpoxijlon) trcana, Pers. (herb. Lugd.
Batav.).

Sphaeria (cordijceps) Thijrsus, Berk. — Java, ad
truncos. Zippelius.

Spheria microceras , Mntg. Léveillé Mss. (herb. Lugd.
Batav.). ú

Spheria (cordijceps) anisopleuron. Mntg. — Hab. Java,
ad truncos.

Spheria conferta et Sphaeria no 23, Korthals (herb.
Lugd. Batav.).

Sphaeria (cordijceps) echinata, nov. sp. Caepitoso-
fasciculata, clavulis ovatis obtusis nigris subsessilibus,
peritheciis immersis, osliolis exserlis conicis. — Hab. Ja-

va, ad cortices.
Spheria no 23. Korthals (herb. Lugd. Bat.).

Spheria (cordijeeps) tenuissima, Zipp. Mss. Nigra,
slipite gracili elongato seruposo-velutino deorsum attenu-
ato sursum bifido, claviculis torulosis elongatis mucrona-
tis, peritheciis globosis semi-immersis, ostiolis obsole-
tis. — Hab. Java, ad truncos.

(1) Probabiliter Sphaeria alutacea Pers. Juugh.
Zoll Red.

( 616 )

Spheria (cordyceps) tanthino-velutina, Mntg. Hab.
Java ad truncos. (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (eordyceps) dichotoma, nov. sp. Gregaria fili-
formis teres nuda nigra dichotoma axillis compressis, ramu-
lis ultimis subulatis albis. Hab. Java, ad truneos. Korthals.

Spheria scoparia, Lev. Mss. (herb. Lugd. Batav:).

Spheria (cordyceps) multifida, Kze. Hab. Java, ad
truuncos.

Spheria palmata, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (pulvinata?) enteromorpha; úov.’sp« carnoso-
suberosa pulvinata lobato-convoluta lateritia, peritheciis. .…
stromate albo. Hab. Javz,ad truncos (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (pulvinata) enxulata, Fr. Hab. Java, ad trun-
cos.

Spheria (pulvinata) Javanica, Lipp. Mss. Conveza sub-
orbicularis verrucis prismaticis aspera fusca, peritheciis sub-
globosis stromate albo immersis, ostiolis obsoletis. Hab. Ja-
va ad, truncos.

Spheria, Lippelius (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (pulvinata) undosa, nov. sp. Convexa, pulvinata
undulata nigra nitida, peritheciis oblongis stromate fibroso-
celluloso immersis, ostiolis obsoletis. Hab. Java ad truncos.
Zippelius.

CONCENTRICAE. Nov. trib.

Stroma substipitatum, determinatum, pulvinatum, immar-
ginatum e cellulis parallelis radiantibus superimpositis zonas
coneentricas efformautibus contextum ; perithecia collo des-
tituta, oblonga peripherica vel immersa concentrica zona-
tim ordinata; thecae lineares cum paraphysibus immixtae
sporas octo oblongas non septatas foventes. Libere evolu-
tae , lignicolae vel corticolae, Superficiales. en

Sphaeria (glebosa) deusta, Hoffm. Hab. Java, ad trüún-
cos, Spheria N. 1001. Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (glebosa) tubulina, Alb. Schwein, Hab. Java,
ad truncos. Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (glebosa) zonata, nov. sp. Effusa undulata,
zonata e fusco nigricans, peritheciis oblongis stromate ni-
gro carbonaceo immersis, ostiolis minimis punctiformibus
nigris. Hab. Java, ad palmas. Zippelius. (herb. Lugd.
Batav.).

(617 )

Spheria (caespitosa) confinis, nov. ep. Peritheciis ova-
tis confinibus rugosis nigris erumpentibus stromate proprio
suffultis, ostiolis laevibus papillatis. Hab. Java, ad cortices.

Sphaeria. Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (caespitosa) sinopica, Fr. Hab. Java, ad cor-
tices. (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (caespitosa) cinnabarina, Fr. Tode. Hab. Ja-
va, ad truneos. Zippelius, Blume (herb. Lugd. Batav.).

Spheria (caespitosa) coccinea, Pers. Hab. Java, ad cor-
tices arborum.
Spheria, species nova, Zippelius (herb. Lugd. Batav.).

Immatura.

Spherta (seriata) arundinacea, Sowerb. Hab. Java,
ad culmos Bambuse arundinaceae. Junghuhn (herb. Lugd.
Batav.) et ad culmos graminis vulgo dictae Calumet in in-
sula Borbornta. Perville (herb. Mus. Par.) optime ovoluta,

Sphaerta (byssiseda) corticium, Schwein. Hab. Java
ad cortices.
Sphaeria N. 1. Zippeltus (herb. Lugd. Batav.).

Sphaeria (denudata) episphaeria, Tode. Hab. Java, in
Sphaerta ustulata.

Sphaeria N. 18. Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Sphaerta (denudata) moriformis, var. globosa, Tode.
Hab. Java, ad truncos emortuos Monocotyledonearum.
Sphaeria N. 21. Korthals (herb. Lugd. Batav.).

Sphaerta (ceratostoma) pilifera, Fr. Hab. Java, ad
truncos.

Desmodium vesiculosum et Desmodium bulbosum Zip-
pelius Msc. (herb. Lugd. Batav.).

Sphaerta (epiphylla) setacea. Pers. Hab. Java, ad folia
Pandant.... Korthals (herb. Lugd. Batav.), ad folia Se-
laginellae .... (herb. Mus. Par.).

DOTHIDEA.

Dothidea thanatophora, nov. sp. Erumpens, gregaria
pulvinata tuberculosa nigra intus alba, cellulis periphericis.
Hab. Java, ad spieas Caricum.

Sphaeria in Pandano, Junghuhn (herb. Lugd. Batav.).

Dothidea Decaisneana, nov. sp. Epi-hypophylla, inna-
ta convexa rugosa nunc solitaria et suborbiculari, nunc gre-

(618 )

garia et crusta nigra opaca inaequabili subradiosa ingidente.
cellulis globosis intus albis stromate nigro immersis. Hab.
Timor, ad folia Fict loetoe, Dne. (herb. Mus. Par.).

Dothidea sordidula, nov. sp. Epiphylla, sparsa sub-
angulata convexa nigra, cellulis periphericis prominulis cir-
ca ostiolum papillatum annulato-depressis. Hab. Java, ad
folia Loranthorum. Korthals (herb. Lugd. Batav.).

LEMBOSIA, gen. nov.

Perithecia ovata vel elongata rimâ longitudinali dehis-
eentia subiculo fibrilloso, ramoso, radiante, innata. Thecae
subglobosae sporas 6-12 biloculares foventes. Fungi para-
sitici, epiphylli (1).

Lembosia Dendrochili, nov. sp. Epiphylla, peritheciis
innatis elongatis glabris, fibrillis nullis vel maculas radi-
antes interruptas formantibus. Hab. Java, in foliis Den-
drochili aurantiaci (herb. Blum.).

GLASSIS III. STROMATOSPORI.
SPH /AROPSIDEI.

SPHAEROPSIS.

Sphaeropsis citrinella, nov. sp. Hypophylla sparsa, pe-
ritheciis globosis aurantiacis stromate subgloboso earnoso
flavo basi fibrilloso radiato insidentibus, ostiolis papillatis.
Hab. Java, in foliis deeiduis Myrtaceae ignotae (herb.
Lugd. Batav.).

PHOMA.

Phoma seriata, nov. sp. Erumpens, peritheciis ovatis
vel globosis nigris seriatis intus nigris, ostiolis obsolete pa-
pillatis. Hab. Java, ad cortices. Junghuhn (herb. Lugd.
Batav.).

Cr) Genus rejiciendum, a genere Ailographa loco ratali tan-
tum distirictum. Rep.

(619 )

MELIOLA.

Meliola amphitricha, Fr. Hab. Porto-Bico, in foliis
Araline arboreae (Bertero N. 1306). Borneo, in foliis
Loranthorum, Korthals (herb. Lugd. Batav.). —Sub nomi-
ne AMctinonema dAraliae mecum olim ecommunicavit el.
Persoon.

40

MUSCI FRONDOSI

EX ARCHIPELAGO INDICO (1).

Astrodontium indicum. Caulis tenuis . repens, ramosus;
rami adscendentes, curvati, flexuosi, fragiles, folia im-
bricata, erecto-patentia , ovato-lanceolata , concava, acu-
minata , acumine plano serrulato, margine reflexa, nitentia,
ecostata; pericheetialia exteriora ovala acuta, interiora
duplo longiora lanceolata acuminata vel cuspidata; capsula
erecta oblonga, infra orificium contracta, basi in pedicel-
Jum flexuosum attenuata, operculum rostratum, curvas=
zum. — Borneo.

Barbula comosa. Canlis adscendens, simplex vel inno-
vando ramulosus; folia superiora conferta subfastigiata,
stricta, siccitate tortilia, erecto-patula, e basi concava
caulem semiamplectente lanceolato-linearia, Fobtusiuscula,
integerrima , margine reflexa, costa valida eum apice desi-
nente carinata; capsula in pedicello flexuoso-tortili erec-
ta, eylindrica; operculum conico-subulatum, longitudine
capsulam fere adzequans; peristomii dentes membrana basi-
Jari angustissima annulum haud superante juneti. — dmbuina.

Barbula javanica. Cauliserectus, innovando ramulosus;
folia imbricata, inferioribus laxius dispositis, erecta, e
basi latiore caulem amplectente lanceolata, obtusiuscula,
integerrima, margine involuta, siccitate tortilia , costa
valida cum apice desinente carinata; pericheetialia pelluci-
diora apice angustiora, pedicellum vaginantia; operculum
conico subulatum rectum; peristomii dentes membrana bre-
vi vix annulumsuperante eonjuneti. — Java.

(1) Overgenomen uit de Musci frondosi ex Archipelago in
dico et Japonia van F. Dozü en J H Molkenboer bevat
in de Annales des Sciences nat.. 3 Serie Tom IL Botan 1844.

(621 )

_ Barhula sphatulata.— Caulis erectus, innovando ra-
mulosus; folia inferiora magis dissita , superiora in comam
congesta, recurvo-patentia , e basi caulem amplectente
spathulata, celiulis prominulis versus apicem denticulata,
marginibus undulatis siecitate involutis faleato-tortilia,
costa crassa cum apice desinente ; perichsetialia minora ;
pedicellum amplectentia, oblonga, costa infra apicem et
subinde infra medium evanescente ; capsula erecta, cylin-

drica; operculum obliguum, conico-acuminatum , curvu-
lum. — Java.

Bartramia mollis. Caulis adscendens, simplex , radicu-
lis rubrofuscis villosus, apice fassiculatim ramosus; rami
tenues , erecti, flexuosi ; folia subbifariam imbricata, erec=
to-patentia , e basi latiore subulato acuminata, serrata,
marginata, costa in summo acumine evanescente , cellulis
hexagonis limpidis ; capsula longe pedicellata , horizontalis
inzequalis , subquadrata, infra orficium contracta , plicato-
sulcata ; operculum convexum. — Java.

Brijum contcum. Diotcum: Caulis e basi adscendente
radiculosa erectus , subnudus , simplex, e coma prolifieans 5
folia in comam rosaceam patulam econgesta , inferioribus
adpressis majora, spathulato-acuminata; planiuseula,
margine inecrassato recurva, versus apicem serrata, costa
excurrente cuspidata; capsula nutans, cylindrica , curvula,
annulata; operculum breve conicum , obtusum.— Java.

Bryum erile. Diotcum: Caulis brevissimus , erectus,
tomentoso-radiculosus, innovando ramulosus, rami erecti,
simplices , teretes, tenues, folia dense imbricata, erecto-
adpressa , e basi membranacea caulti adnato ovato-lanceo=
lata, costa valida excurrente cuspidata, cuspide denticu-
lato , submarginata, concava ; capsula, erecta , ovato-ur-
ceolata, annulata; operculum breve conicum. — Java.
Sumatra.

Bryum leucophyllum. Diotcum: Caulis brevis, erec-
tus, simplex, subnudus, apice fasciculatim ramulosus;
ramuli erecti , fastigiati , clavati; folia imbricata, ovato-
lanceolata , acuminato-cuspidata, cuspide serrato, albida,
basi colorata, limpida, concava, costa in cuspidem pro-
ducta ; capsula pendula, ovata, annulata; operculum
convexum , mueronulatum. — Java.

Brijum plumosum. Dioteum : Caulis breyvissimus , erec-
tus, simplex, dense radiculosus, superne fasciculatim ra-
mosus; rami erecti, plumosi; folia imbricata, strictar,
erecto-patula, oblongo-lanceolata , costa valida excurrente
cuspidata, cuspide subdenticulato elongato, concaviuscula;

( 622

eapsula horizontalis vel pendula, subpyriformis, longicol-
lis, ecurvula, annulata; operculum convexum, breviter
apiculatum. — Java.

Brijum Sandii. Monoicum: Caulis brevis, erectus,
ramosus ; rami erecti , superne incrassati ; folia imbricata ,
ereeto-patula, ovato-lanceolata , integerrima, apice sub-
denticulata , costa crassa cum apice desinente vel paulo
excurrente, concava, hyalina ; capsula pendula , oblongo-
eylindrica , annulata ; operculum convexum , apiculatum —
Java.

Campilodontium striatum. Caulis repens, flexuosus,
vage ramosus; rami breves, adscendentes, simplices, cur-
vatis folia secunda, ovato-lanceolata , acuta, concava,
integerrima, ecostata, plicata, nitentia; pericheetialia
lanceolata , subulato-acuminata ; capsula erecta, oblongo-
cylindrica ; operculum deest. — Java.

Codonoblepharum undulatum. Caulis repens, radicans,
ramosus; rami approximati, unilateralis , erecti vel ad-
scendentes , subsimplices ; folia undique imbricata, e basi
semivaginante erecta recurvo-patentia, lanceolato-acumina-
ta, undulata, denticulata, costa crassa cum apice desi-
nente; capsula erecta. oblonga; operculum planum,
rostratum, rostro subulato obliquo.— Java. Borneo.
Sumatra.

CRYPTOCARPON.

Calyptra mitreeformis , pilosa. Capsula terminalis, basi
eequalis , immersa. Operculum conicum. Stoma nudum.

Muscus perennis in India orientali supra arborum corti-
cem late prorepens, ramulosus , a Macromitria generibusque
affinibus diversus peristomio et capsularum situ in ramis
propriis elongatis heterophyllis.

Criptocarpon apiculatum. Caulis repens, radicans, ra-
mulosus ; ramuli brevissimi, gemmeeformes; fructiferi e-
longati , summo apice subfasciculatim divisi, polycarpi;
folia in spiram sinistrorsum adsecendentem digesta, erecto-
patula, oblonga, obtusa, costa crassa excurrente apiculata,
integerrima, margine refleza; ramorum fertilium superiora
minora, ovato-subrotunda; perichaetialia apice erosa; cap-
sula ovato-cylindrica, plicata. — Borneo.

Daltonta angustifolia. Caulis repens, ramulosus; ra-
muli pauci, breves, adscendentes; folia undique laxe im-
bricata, erecto-patula, lineari-lanesolata, subulate-acumi-

( 623 )

nata, integerrima, marginata, costa sub apicem evanida
carinata; perichaetialia pauca, ovata vel ovato-lanceolata,
subdenticulata, costa basilari vel ad folii medium evanida;
capsula pedicelli apice asperuli flexura inclinata, oblonga.
subapophysata, papillosa: opereulum convexum, rostratum,
rostro subulato; ecalyptra conico-mitraeformis, ad medium
usque filamentoso-laciniata, apice glanduloso-asperula, stri-
ata. — Borneo.

Dicranum brevisetum. Caulis elongatus, flexuosus, ad-
scendens,innovando subramosus, aduncus; folia falcato-
secunda, e basi ovata sensim in acumen setaceum attenuata,
costa cum apice desinente margineque argute serrata; pe-
richaetialia fructus geminos superantia; capsula erecta, ob-
longo-eylindrica; operculum conico-subulatnm, obliquum.—
Java.

Dicranum HReinwardti. Caulis adscendens, subramosus,
flexuosus; folia e basi latiore vaginante subito filiformi-
acuminata, squarrosa, tortilia, serrulata, costa valida cum
folii apice desinente, nitentia; capsula erecta, oblonga;
operculum rostratum, rostro subulato obliquo.— Java,
Borneo.

ENDOTRICHUM.

Calyptra mitraeformis. Capsula lateralis, basi aequalis.
Operculum conicum. Peristomium duplex: erterius e
dentibus sedecim aequidistantibus, demissius insertis, hori-
zontalibus, stoma recludentibus, siccitate erecto-recurvis,
denique apice fissis; interius e ciliis totidem, liberis, den-
tibus alternis.

Musci epidendri, e caule repente nudo ramos simplices
elongatos flexuosos polycarpos emittentes, foliis octafariam
dispositis dense vestiti; a Carovaglia dentium substantia,
a Neekera eorumdem insertione diversi.

Endotrichum densum. Folia dense imbricata, lateralia
patentia, reliqua erecto-adpressa, semiamplexicaulia, ovato-
oblonga, in cuspidem piliformem subito contracta, plicata,
subundulata, versus apicem serrulata, ecostata; perichae-
tialia oblonga, cuspidata, pedicellum et capsulam amplec-
tentia, apice receurva, haud plicata ; capsula immersa, ovata;
operculum breve conicum, intra sporangium immersum,
apice curvulo vix exsertum. — Java, Sumatra.

Endotrichum elegans. Folia imbricata, lateralia pa-
tentia, reliqua erecto-adpressa, semiamplexzicaulia, oblonga,
in acumen varie flexum et inaequaliter dentato-serratuimn

(624 )

longe attenuata, plicata, ecostata; perichaetialia ovato-
lanceolata, in acumen subulatum subserrulatum attenuata,
erecta, haud plicata; capsula exserta quiderae perichaetio,
vix tamen supra folia ramea emergens, ovato-eylindrica 5
operculum conico-rostellatum. intra capsulam receptum,
rostello incurvo. — Sumatra.

Fabronta curvirostra. Caulis repens, vage ramulosus;
ramuli adscendentes, simplices; folia dense imbricata, erec-
to-patentia, ovato-acuminata, denticulata, costa medio fere
evanida; capsula erecta, ovata, subapophysata ; operculum
convexum, rostellatum, rostello incurvo. — Java.

Fissidens filicinus. Cauliserectus, flexuosus, subsimplex:;
folia 20-50juga , erecto-patentia , lineari-lanceolata , mar-
gine incrassato grosse et inzequaliter serrata, apiculata ,
costa valida vix infra apicem evanida. — Java.

Grimmia comosa. Caulis erectus, simplex, superne
nonnunquam ramulosus; folia sparsa, stricta, superiora
in comam congesta , lanceolata , longe acuminata, subinte-
gerrima, costa valida in subulam excurrente; capsulse
solitariee vel aggregate , erectse , immersee , ovato-cylin-
dricze, annulatee; operculum conico-acuminatum.— Sumatra.

Holomitrium enerve. Caulis adscendens, flexuosus,
turgidus , innovando ramosus ; folia dense imbricata, erec-
to-patentia, e basi vaginante late ovato-lanceolata, inte-
gerrima , margine involuta, ecostata; pericheetialia setam
longe vaginantia, convoluta, lineari-lanceolata, in acumen
capillare fructum maturum superans attenuata; capsula
erecta; cylindrica ; operculum subulatum, rectum.— Java.

Holomitrium dicranoides. Caulis adscendens, innovan-
do ramosus; rami fastigiati, adunci folia falcato-seeunda,
e basi amplexicauli ovato-lanceolata , subulato-acuminata ,
integerrima , costa cum apice desinente; perichzetialia se-
tam longe vaginantia, convoluta, lineari-lanceolata, in
acumen capillare flexuosum fructum maturum superans
attenuata; capsula erecta, cylindrica; operculum subula-
tum , rectum. — Java.

Hookeria cuspidata. Caulis adscendens, parce ramosus,
dense foliosus ; folia quadrifariam imbricata, erecta , late-
ralibus patentibus, oblongo-spathulata , cuspidata, margi-
nata, integerrima , undulata , costa infra apieem abrupta ;
perichzetialia minima, ovata vel lanceolata, ecostata ; cap-
sula pedicelli apice scabriusculi flexura horizontalis , obco-
nica, post operculi lapsum cyathiformis, asperula; oper-
culum convexum, subulato-rostratum.—Sumatra. Java.

_Hookeria elongata. Caulis elongatus, repens, dense
ramulosus ; ramuli simplices , turgidi, curvuli; folia octo-
fariam imbricata, patentia, obovato-oblonga, cuspidulata ,
concava, apice undulato-erispa, denticulata, costis binis
basilaribus obsoletis, nitentia ; perichzetialia oblongo-lan-
ceolata. cuspidata , plicata, dentata ; capsula in pedicello
scabro suberecta , oblongo-cylindrica ; operculum convexo-
conicum, subulato-rostratum.— Borneo.

Hookeria orthorhyncha. Caules elongati, repentes,
subbipinnati, intriccati ; folia octofaria, patentia, ovato-
lanceolata , cuspidulata, apice undulato-crispula, argute
serrata , ecostata, nitentia ; perichselialia cuspidata, cus-
pide flexuoso, ciliata; capsula in pedicello curvato glan-
duloso-hispido inclinata vel nutans, obeconica, dein urceo-
lata; operculum convexum, subulato-rostratum.— Sumatra.

MHookeria spathulata. Caulis adseendens, subdichotome
ramosus , complanatus; folia quadrifaria . erecta, laterali-
bus majoribus patentibus, spathulata , marginata , integer-
rima, undulata, costa infra apicem abrupta ; ; perichsetialia
lanceolata vel lineari-lanceolata ; capsula in pedicello seto-
so-hispido horizontalis, dein pendula , ovato-subglobosa ,
scabriuscula ; operculum convexum, subulato- rostratum. —
Sumatra.

Hipnum Boschii. Caulis repens, intricato-ramosus;
rami breves, adscendentes , simpliciusculi, subfasciculati ,
adunei; foliasubsecunda, ovato-acuminata , subintegerrima,
cnéava; acumine planfuscula , muriculata, ecostata, ni-
tentia ; capsula nutans, oblonga, foveolata; operculum
convexum , subulato-rostratum.— Borneo.

Hijpnum Bruchii. Caulis procumbens, ramosus; rami
dense congesti, erecti, ecurvati, compressi, rigidi; folia
disticha, sexfariam imbricata, lateralibus patentibus,
reliquis erecto-lanceolata, ovato-lanceolata, apice serrula-
ta , concava ecoslata, nitentia; pericheetialia erecta, ob-
longa, ecuspidato-acuminata , acumine longo serratos;
capsula horizontalis, oblongo-evlindrica, foveolata; oper-
eulum conico-rostratum , rostro curvalo.— Sumatra.

Hypnum cymbifolium. Caulis proeumbens, vage ramo-
Sus , rigidus ; rami arcuati, bi- vel triplicato- pinnati ;
folia ramea in spiram disposita, remota, erecto- -patentia,
e basi snbeordata lanceolata, subito piliformi- acuminata,
margine dentieulato revoluta, bistriato-plicata, costa in
acumen scabriusculum exeurrente; folia ramulina minima,
navicularia, subcordato-lanceolata, acutiuscula, dorso sca-
bra, costa infra apicem evanida; perichaetialia numerosa,

( 626 }

imbricata, ovato-lanceolata, piliformi-acuminata, costa in
acumen excurrente; capsula erecto-incurva, cylindrica, infra
orificium contracta; operculum deest.— Sumatra, Java

‘ Hypnum falciforme. Caulis postratus, subpinnalim ra-
mosus; rami divaricati, remoti, flexuoso-curvali, subsim-
plices, apice attenuati; folia falcato-subsecunda, late ovato-
lanceolata, acuta, apice serrulata, concava, costis binis
basilaribus obsoletis, splendentia ; perichaetial‘a vaginanlia,
ovato-lanceolata, in acumen longissimum piliforme flexuoso-
tortile serrulatum attenuata; capsula longe pedicellata,
nutans, ovato, subapopbysata; operculum convexo-conicum;
calyptra sparse pilosa. — Sumatra, Borneo, Java.

Hypnum hamatum. Caulis procumbens, flexuosus, vage
ramulosus; ramuli simplices, uneinatij folia secunda, line-
ari-lanceolata, acuminata, falcata, apice tenuissime serru-
lata, concava, ecostata, nitentia; capsula pedicelli scabri
flexura nutans vel pendula, oblongo-eylindrica, dein obco-
nica, basi asperula; operculum conicum, subulato-rostra-
tum. — Borneo, Sumatra.

Hypnum Hornschuchii. Caulis repens, subfasciculatim
ramosus; rami procumbentes, subsimplices; folia dense
imbricata, erecto-patula, oblonga, cuspidata, serrata, con-
cava, ecostata, nitentia; capsula horizontalis vel nutans,
oblongo-cylindrica, curvula; operculum econicum, rostra-
tum, rostro incurvo. — Java.

Hypnum intorguatum. Caulis prostratus, subpinnatim
ramosus; rami flexuoso-curvati, breves, simplices; folia
falcato-tortilia, ovato-lanceolata, subulato-acuminata, apice
serrulata, concava, ecostata, nitentia; perichaetialia vagi-
nantia, ovato-lanceolata, in acumen longissimum piliforme
serrulatum recurvo-tortile ailenuala; capsula longe pedi-
cellata, horizontalis vel nutans, subeylindrieum; operculum
convexum, rostratum, rostro breviineurvo; calyptra sparse
pilosa. — Java, Sumatra.

Hypnum Korthalsii. Caulis elongatus, arcuatim prore-
pens, ramosus; rami erecti, dendroidei, pinnatim dívisi,
complanati; folia bifariam imbricata, stricta, erecto-lanceo-
lata, acuminata, marginata, spinuloso-serrata, ecostata ;
capsula in pedicello basilari elongato apice arcuato nutans
evato-oblonga; operculum convexum, rostratum, rostro
curvato. — Java, Sumatra, Borneo.

Hypnum luxrurians. Caulis repens, subpinnatim ramo-
sus; rami breves, adscendentes compressi; folia disticha,
erecto-patentia, oblonga, acuminato-cuspidata, cuspide flex-

(627 )

uoso serrulato, concava, ecostata, nitentia ; capsula horí-
zontalis vel nutans, oblongo-cylindrica ; operculum convexo-
conicum, subulatum. — Java. Sumatra.

Hypnum microcladon. Caulis repens, subpinnatim ra-
mosus ; rami abbreviati, simplices, erectiusculi, approximati ;
folia dense imbricata, erecto-patula, ovato-lanceolata, mar-
gine reflexa, concava, apice serrulata, ecostata, nitentia;
capsula inclinata, oblonga vel cylindrica ; opereulum eonico-
rostratum, rostro subulato obliquo ineurvo. — Borneo.

Hypnum oxyrhynchum. Caulis repens, intricato-ramo-
sus; rami simplices, procumbentes ; folia laxe disposita,
erecto-patula, subeordato-lanceolata, acuminata, subserru-
lata, costa ad medium folii evanida, nitentia; perichaetia-
lia erecta, apice recurva, oblonga, in cuspidem filiformem
subserrulatum contracta, ecostata; capsula in pedicello
apice asperulo inclinata, oblonga, incurva; operculum co-
nico-acuminatum, obliquum. — Java.

Hypnum pellucidum. Caulis repens, filiformis, vage
ramosus; rami prostrati, subpinnati; folia bifaria, alterna,
remota, patentia, oblique ovato-lanceolata, acuta, serrata,
„costa ad medium folii evanida;j perichaetialia ovato-lan-
ceolata, in acumen piliforme recurvum attenuata; capsula
pendula, ovata; operculum eonvexum, rostratum, rostro
subulato obliqguo. — Java. Sumatra.

Hypnum plumulosum. Caulis arcuatim procumbens,
rigidus, duplieato-pinnatus; rami plerumque alterni, breves,
ramulis dense confertis plumulose pinnati; folia minima,
caulina subeordato-lanceolata acuminata remotiuscula, re-
liqua ovata acuta, tenuissime serrulata, concava, dorso
papilloso-scabra, costa crassa ad medium folii evanida;
perichaetialia vaginantia, lanceolato-acuminata, acumine
lacero-fiimbriato, striata; capsula in pedicello papilloso-
scabro apice arcuato nutans, oblongo-cylindrica, incurva,
papilloso-scabra ; operculum deest. — Sumatra. Borneo.

Hypnum prostratum. Caulis elongatus, filiformis, re-
pens, vage ramosus; rami prostrati, flaccidi, subsimplices,
graciles, attenuati; folia laxe disposita, erecta, ovata vel
ovato-lanceolata. denticulata, concava, ecostata; perichae-
tialia dense imbricata, lanceolata, acuminata, subserrulata ;
capsula horizontalis vel nutans, ineurva, ovato-oblonga;
operculum econvexum, rostellatum, rostello eurvato obtuso.
— Java.

Hypnum reticulatum. Caulis repens, pinnatim ramosus ;
rami breves; folia imbricata, erecto-patula, ovato-lanceo-

3e Jaanc. 4° Árrev. A1.

( 628 )

lata, longe acuminata, integerrima, tenera, flaccida; cap-
sula nutans vel pendula, ovato-urceolata; operculum con-
vexo-planum, mucronatum. — Java.

Hypnum turgidum. Caulis adscendens, elongatus, tur-
gidus, flexuosus, fastigiatim divisus, aduneus; folia dense
imbricata, falcata, subsecunda, oblonga, acuminata, con-
cava, integerrima, ecostata, nitida; perichaetialia erecta,
oblonga, breviter cuspidata; capsula nutans in pediecello
arcuato, ovato-oblonga; operculum conico-rostratum, rostro
subulato curvato.— Borneo. Sumatra. Java.

Hypnum verrucosum. Caulis repens, vage ramosus;
rami prostrati, subsimplices, remotiusculi, arcuati, com-
pressi; folia dense imbricata, erecto-patula, apiee incurva,
ovata vel oblonga, obtusa, concava, cochleariformia, inte-
gerrima, costis binis basilaribus obsoletis, dorso et margine
papilloso-aspera ; perichaetialia erecta, ovato-lanceolata,
interiora in acumen attenuata; capsula nutans, ovato-ob-
longa, ineurva; operculum conieum, obtusiusculum.— Java.

Hypnum Vriesii. Caulis repens, flexuosus, pinnatim
ramosus; rami compressi, breves, distantes; folia laxe
subquadrifaria, patentia, semi-amplexicaulia, lanceolata ,
acuminata, serrulata, tenera, costa ad medium folii evanida;
perichaetialia imbricata, lanceolata, acuminata, acumine
serrulato reeurvo, costa basilari obsoleta; capsula in pe-
dieello scabro horizontalis vel nutans, ovalis; operculum
convexum, rostratum, rostro subulato varie flexo. — Borneo,

Hypnum Zippelii. Caulis repens, intricato-ramosus;
rami erecti, simplictusculi; folia horizontaliter patentia,
subsquarrosa, e basi amplexicauli late cordate-lanceolata,
obtusiuscula, denticulata, obesula, costa infra apicem eva-
nida; perichaetialia erecta ovato-lanceolata, acuminata, in-
tegerrima, plicata, costa obsoleta vel nulla, capsula incli-
nata, oblonga, curvata; operculum convexo-conicum, ob-
tusiusculum. — „dmboina.

Leskia falcata. Caulis longe prorepens, flexuosus, vage
ramosus; ramiadsurgentes, subsimplices, compressi ; folia laxe
falcato-subsecunda , tenera, ovato-lanceolata, acuminata,
acumine subulato; concava, ecostata, splendentia; capsula
erecta vel parum inclinata, oblongo-eylindriea; operculum
conico-rostratum, rostro subulato obliquo ineurvo.— Java.
Sumatra. Borneo.

Leskia fimbriata. Caulis repens, pinnatim ramosus; ra-
mi approximati, intricati, breves, attenuati; folia sexfaria,
erecto-patentia, oblongo-lanceolata, acuminata, acumine

(629 )

undulato-crispo, coneava, subintegerrima, ecostata, tenera ;
perichaetialia lanceolata, plicata, ciliala, capsula in pedi-
cello superne scabro erecto-incurva, oblongo-cylindrica;
operculum convexum, rostratum, rostro subulato obliquo:
calyptra pilosa. — Amboïna. Nova Guinea.

_Leskia floribunda. Caulis elongatus, filiformis, flexuosus,
repens, subpinnatim ramulosus; folia subquadrifaria, pa-
tentia, e basi subcordata sensim in acumen longum atte-
nuata, serrulata, tenera, costa tenui infra wedium evanida;
capsula erecta, ovata, infra orificium eontracta, dein sub-
eylindrica, breviter pedicellata; operculum convexum,
rostratum, rostro suhulato curvato; calyptra sparse pilosa.
— Java. Sumatra.

Leskia mitrata. Caulis repens, intricato-ramosus; rami
breves erectiusculi, subsimplices; folia dense imbricata,
erecto-patentia, ovato-vel oblongo-acuminata, integerrima.
concava, margine reflexa, costata ; capsula erecta vel pe-
dicelli flexura subinde inclinata, subeylindriea; operculum
Conico-acuminatum, acumine subulato, mitraeforme. — Su-
matra.

Macromitrium angustifolium. Caulis repens, flexuosus,
vage ramosus; rami adscendentes, subfastigiatim ramulosi ;
folia dense imbricata, horizontaliter patentia, apice incurva,
squarroso-tortilia, Hineari-lanceolata, integerrima, carinata,
margine planiuscula, costa “valida cum apice desinente;
capsula erecta, ovata, dein ureeolata, basi plicato-costata ;
operculum conico-subulatum, rectum; calyptra fimbriato-
lacera, plicata, pilosa. — Sumatra. Java. Borneo.

Macromitrium elongatum. Caulis repens, filiformis,
ramosus; rami adscendentes, elongati, flexuosi, subsimpli-
ces, fastigiati; folia dense imbricata, recurvo-patentia,
siccitate tortilia, lanceolata, subulato-acuminata, costa
valida excurrente carinata, integerrima, margine reflexa;
capsula ovato-subglobosa; operculum e basi planiuscula
subulatum ; calyptra laciniata, pilosa. — Borneo. Sumatra.

Macromitrium gemipellucidum. Caulis longe prorepens,
flexuosus, filiformis, vage ramosus; rami erecti, subsimplices
folia in spiram sinistrorsum adscendentem dense congesta ,
patenti-deflexa, siccitate contorta, lanceolata, obtusius-
cula, costa valida excurrente cuspidata, carinata, inte-
gerrima , margine reflexa, ad medium usque limpida ;
pericheetialia prorsus limpida, capsula erecta, ovato-ob-
longa, basi plicata; operculum convexum, subulatum ;
calyptra laciniata, pilosa. — Borneo. Java.

( 630 )

Mielichhoferia sericea. Caulis brevissimus, erectus;
dense radiculosus, innovando ramosus; rami basilares,
elongati, graciles, simplices, apice imerassati, com-
pressi, fragiles; folia, imbricata, erecto— patentia,
ovato-lanceolata , subulato-acuminata, econcava, obsolete
denticulata, costa valida in acumen excurrente; folia in-
novationum superiora laxius imbricata, inferioribus tri-
plo fere majora, elliptica, eroso-denticulata, costa va-
lida in euspidem excurrente carinata, planiusula; capsu-
la erecta, oblonga, subapopbysata, annulata; opercu-
lum conico-rostratum, rostro obliquo subulato. — Java.
Borneo.

Mielichhoferia Schimperi. Caulis adseendens, inno-
vando ramosus; rami fragiles, flexuoso-erecti, fastigia-
ti, triquetri; folia exacte trifaria, sibi invicem dense
ineumbentia , erecto-patentia, subamplexicaulia, lineari-
lanceolata, integerrima, canaliculata, nitentia, costa
crassa, in mucronulum producta; pericheetialia erecta;
lanceolata vel linearia, subulato-acuminata, costa crassa
excurrente; capsula erecta, subeylindriea , annulata ,
subapophijsata ; operculum eonieo-subulatum , subobli-
quum. — #orneo.

Neckera convoluta. Caulis repens, filiformis, nudus;
rami dendroidei, erecti, inferne subaphylli, distiche ra-
mulosi ; folia suboctofaria, erecta, lateralia erecto-pa-
tentia, ovato-lanceolata, acuminata, integerrima, ver-
sus apicem econvoluta, nitida, stricta , costa tenui ad
medium folii fere evanida; perichsetialia latiora, duplo
longiora, filiformi-acuminata, costa obsoleta ; capsula in
pedieello brevissimo intra folia pericheetialia immersa,
ovato-oblonga; operculum deest. — Java.

Neckera Hookeri. Caulis repens, flexuosus, filiformis,
nudus; rami erecti, dendroidei , pinnatim vel bipinna-
tim divisi, inferne subnudi5 folia disticha, erecto-
adpressa, lateralia , erecto-patentia , _ovato-oblonga,
breve cuspidata, subintegerrima, subundulata , costa sub
apice evanida; pericheetialia ovato-lanceolata, acuminata,
costa tenui infra medium evanida, infima ovato-subrotun-
da ecostata; capsula in pedicello brevi erecto apice de-
flexo oblonga; operculum conico-rostratum, rostro subu-
lato ineurvo; calyptra basi pilosa. — Java. Sumatra.

Neckera longissima. Caulis elongatus, flexuosus,
pendulus, subpinnatim ramosus; rami breves, patentes;
folia quadrifaria , decussata, patentia, subcordato-lan-
ceolata, longe acuminata, undulata, denticulata, costa

RE

tenui ultra medium evanida; perichcetialia erecta, apice
recurva, oblonga, acuminata vel cuspidata, infima ova-
ta acuta, costa obsoleta; ecapsula erecta vel pedicelli
scabri flexura inclinata, oblongo-eylindrica; operculum
eonico-acuminatum, curvatum; calyptra pilosa. — Java.
Borneo. Sumatra.

Neckera pygmaea. Caulis repens, fliformis,; vage
ramulosus ; ramuli simpliciusculi, adscendentes, exiles;
folia laxe imbricata, erecto-patentia , ovato-lanceolata,
subulato-acuminata, serrulata, costa ad medium folii
eirciter evanida; capsula erecta. oblongo-eylindrieas
operculum , oblique rostratum.— Borneo.

Orthodontium infractum. Caulis erectus, simplex vel
innovando fastigiato-ramulosus; folia undique imbricata,
patenti-recurva, versus apices ramulorum longiora et in
comam congesta, lineari-acuminata, subintegerrima, cos-
ta paullo excurrente carinata; capsula erecta, subpyri-
formis, siecitate plicato-sulcata; operculum econico-ros-
tratum, rostro infracto. — Borneo. Java.

Schlotheimia ochracea. Caulis longe prorepens, vage
ramosus; rami distantes, elongati, adscendentes, sim-
plices vel fastigiatim divisi; folia undique caulem cin-
gentia, recurvo-patentia, siccitate tortilia, e basi semi-
amplexicauli ovato-lanceolata, longe acuminata. subinte-
gerrima, concava, utraque pagina papilloso-scraba, cos-
ta valida infra apicem evanida; ecapsula in pedicello
scaberrimo erecta, ovata, siccitate costato-plicata;
operculum econvexum, subulatum; calyptra basi laciniata,
dense pilosa. — Java.

Schlotheimia teres. Caulis repens, tenuis, vage ra-
„mosus; rami erectì, fastigiati , apice in ramulos brevis-
simos subfasciculatos divisi; folia dense imbricata, erecto-
patentia, apice recurva, siccitate funis ad instar contorta,
oblonga, obtusa, costa valida excurrente cuspidata, subin-
tegerrima, basi carinata, altera tantummodo folii ala pli-
cata; perichaetialia minora, erecta, ovato-lanceolata, costa
in apiculum producta; eapsula erecta, ovato-oblonga, sic-
eitate plicata; opereulnm conico-subulatum, rectum; ea-
Iyptra plicato-sulcata, dein basi lacera, laevis. — Java.
Borneo. Sumatra.

SYMPHYSODON.

Calyptra mitraeformis. Sporangium laterale, basi aequale.
Operculum conico-acuminatum. Persistomium duplex; ez-

(632 )

tertus e dentibus ÎS, per paria connatis, lanceolatis, erec=
to-ineurvis; inieriug e membrana dentes econjungente,
dein dilacerata eosdemque per paria connectente,

Muscus Indiae orientalis dendroideus, transitum formans
a Neckera ad Zeptohymenium. Habitus prioris, peris-
tomium alterius; ab utroque genere diversus calyptra mi-
traeformi et dentibus per paria conjunctis.

Symphysodon neckeroides. Caulis repens, filiformis,
nudus, stoloniferus, vage ramosus; rami dendroidei, erecti,
inferne nudi, superne pinnatim vel bipinnatim divisi, com-
pressiusculi; folia suboctofaria, erecta, lateralia, horizon-
taliter patentia, e basi semi-amplexicauli oblongo-lanceo-
lata, acuminata, concava, margine infra acumen planius-
eulum grosse serratum contracta, costa tenui supra medium
folii evanida; perichaetialia erecta, capsula duplo fere
longiora, oblongo-lanceolata, in acumen filiforme serratum
longe attenuata, plicata, costa tenui infra folii medium
evanida; capsula immersa , ovata; operculum convexum ,
rostratum; calyptra bast incisula, sparse pilosa. — Bor-
neo. Sumatra.

Syrrhopodon apiculatus. Caulis erectus, fastigiato-ra-
mosus, fragilis; folia dense imbricata, subsecunda, oblon-
o-lanceolata, apiculata, concava, integerrima, apice invo-
luta, cosfa limpida ad apicem usque producta; perichaetia-
lia angusliora, costa obsoleta vel nulla; capsula erecta
eylindrica, angusta, spiraliter striata; operculum conico-
subulatum, rectum; calyptra capsulam maturam includens,
fimbriato lacera. — Java. Sumatra.

Syrrhopodon revolutus. Caulis erectus, fasciculato-ra-
mosus, teres, fragilis; rami breves, fastigiati;, folia dense
imbricata, erecto-patula, flinearia, obtusa, costa excurrente
apiculata, concaviuscula; margine revoluta integerrimo
marginata; capsula erecta, oblongo-cylindrica; operculum
planiusculum, subulato-rostratum, rostro curvato; calyptra
basi pluries fissa. — Java. Borneo.

Syrrhopodon spectosus. Caulis adscendens, flaccidus,
flexuosus, teres, dichotome ramosus; rami fastigiati, apice
subfasciculatim innovantes; folia in spiram dense congesta,
erecta, oblonga, subito in cuspidem piliformem contracta,
concava, subintegerrima, costa obsoleta; capsula erecta
cylindrica, angusta; operculum conico-subulatum, subobli-
quum; calyptra bassi fissa. — Java.

Frichostomum vaginatum. Caulis simplex, innovando
ramulosus, erectus, laxe foliosus; folia alterna, remotius-
cula, e basi angustiore vaginante lanceolata, patentia, sie-

(633 )

eitate incurvato-tortilia, obtusiuscula, concava, versus api-
eem denticulata, costa crassa dorso asperula cum apice
desinente; perichaetialia pauca, minora, costa obsoleta;
capsula erecta, ovata vel ovato-oblonga; operculum conico-
subulatum, obliguum. — Sumatra.

Trichostomum Blumii. Caulis erectus, subsimplex.
gracilis, teres, apice attenuatus vel in capitulum fructife-
rum proliferumve incrassatus ; folia dense imbricata, erecto-
patula, stricta, lineari-lanceolata, subulato-acuminata ,
subintegerrima, apice involuta, costa lata excurrente den-
tata; capsulae plures in capitulum foliis numerosis rosaceo-
congestis latioribus planioribusque cinctum congestae, pe-
dicelli brevis apice scabri curvatura ad fructus maturitatem
usque intra folia perichaetialia reconditae, ovales, basi
asperulae, siccitate plicatae; operculum conico-acuminatum,
gubineurvum; ecalyptra lacero-fimbriata. — Java. Borneo.

Zygodon anomalum. Caulis erectus, innovando ramulo-
sus; ramuli pauci, fastigiati; folia recurvo-patentia, ob-
longo-lanceolata, costa crassa excurrente apiculata, inte-
gerrima, carinata, undulata, siccitate crispata; perichae-
tialia ex ovata basi filiformi-acuminata; capsula erecta,
oblongo-eylindrica, plicato-eostata; operculum conico-ros-
tratum, incurvum; peristomium simplex. — Java.

TOPOGRAPHISCH - GENEESKUNDIG VERSLAG

OVER DE VALLEI VAN PLATOENGAN (SELOCATON)

DERZELVER MINERALE WATEREN EN BAD =ETABLISSEMENT.

DNS:
(Vervolg).
Aard der uitwerking.

a. Baden. In het algemeen werden de onmiddelijke ge-
volgen der immersiën eenstemmig door gezonden en zie-
ken verklaard als zeer aangenaam, als het geheele lig-
chaam met eene gewaarwording van gelijkmatige warmte
doorstralende, de inwendige onrust bedarende en ver-
kwikkende. Een gevoel van behagelijkheid noodigde tot
rust en om zich aan het volle genot derzelve over te ge-
ven, maar het bewustzijn van toegenomen krachten
deed meestal aan eene matige beweging de voorkeur ge-
ven. Hoewel in de zijkamer der badvertrekken schikkin-
gen getroffen waren, om den naar het gewoon verblijf te-
rugkeerenden gelegenheid tot rust te geven, werd daar-
van toch zelden of nooit door de badenden gebruik ge-
maakt, die zich meestal onmiddelijk naar hunne kamer
terugspoedden, om met ongeduld op het ontbijt te
wachten.

De temperatuur van het ligchaam was gewoonlijk na
het bad dezelfde gebleven, voor zoo verre de lijders
aan geene koortsen’ onderhevig waren. Zij teekende inde
okselholte gewoonlijk 980 tot 10lo F. De pols verloor
aanmerkelijk in ceszelfs frequentie en onderging eene ver-
mindering van 8 tot 15 slagen; ja in een geval werd

( 635 )

deszelfs buitengemeene radheid 21 slagen vertraagd. Hoe
deszelfs aard vóór het bad ook was geweest, na hetzelve was
hij altoos week, groot en vol. Het gewigt van het lig-
chaam was standvastig vermeerderd. De toename bedroeg
van 20 tot 30 oncen 5; zij was grooter in het begin der
badkuur dan naderhand, en, behalve van de individuali-
teit der badenden , de temperatuur en duur van het bad,
nog afhankelijk van de weergesteldheid. De huid toon-
de na het afdroogen een hooger gelijkmatig kotoriet, zon-
der tot erijthemateuse roodheid over te gaan. Het on-
derhuidsche celweefsel turgesceerde , waardoor het uitwen-
dig voorkomen aanmerkelijk beter en gezonder werd;
de huid opende zich voor eene aanmerkelijke perspiratie,
en nooit werd profuus aanhoudend zweet waargenomen.
De gevoeligheid tegen uitwendig temperatuurverschil was
niet bijzonder verhoogd, en meestal gingen de zieken,
na alvorens het ontbijt gebruikt te hebben, korten tijd
na het bad wandelingen in de omstreken doen, wanneer
zulks niet uit omstandigheden , voortspruitende uit den
aard. van derzelver ziekte, verhinderd werd. Een specifiek
badexantheem, zoo gewoon na het gebruik van ande-
re minerale wateren werd niet waargenomen , en de drie
gevallen , waarin zich eene papuleuse uitbotting (Erythe-
ma papulatum Bateman) om lendenen, dijen, lies en
balzak vertoonde, staan te zeer op zich zelve, dan dat zij
onder de algemeene standvastige gevolgen van het gebruik
der baden zouden kunnen gerekend worden.

Lidteekenen van wonden, wanneer zij nog nieuw en
rood waren, heropenden zich ligt, en in twee gevallen
begonnen syphilitische zweeren, die sedert maanden gene-
zen waren, op nieuw te ontstaan, om wederom te
heelen , zoodra de baden eenige dagen nagelaten werden.
Op etterende vlakten werkte het water prikkelend, ont-
stekingwekkend , de ettersecretie vermeerdereud en ver-

En

( 636 )

minderend naar mate der toenemende inflammatie. Eene
zoogenaamde badkoorts deed zich bij geen der lijders
voor, integendeel werden febrile exacerbatiën zoodanig
gematigd en verzacht, dat juist deze klasse van zieken
het meest naar het bad verlangde. Bijzonder wel bevon-
den zich daarbij diegenen, welke reeds aan febris hecti-
ca leden, ondervindende zij door het bad eene hoogst
aangename vermindering der brandende hitte, benaauwd-
heid en angst. Direct gevaarlijke uitwerkingen der baden
werden volstrekt niet opgemerkt, en de zeer zeldzame
klagten over nadeelige gevolgen moesten meestal aan on-
voorzigtigheid , ongewoonheid of andere ondergeschikte
redenen toegeschreven worden. Over duizeligheid, be-
naauwdheid en angst werd door eenige lijders bij de eer-
ste baden geklaagd, maar deze aandoeningen konden door
vermindering der temperatuur voorgekomen worden, en
gaven later geen hinder meer. Bij hooge warmtegraden
van het bad, waren deze toevallen echter zeer in het
oog loopende gelijk ik zelf ondervond, toen ik na kort
verblijf in een bad van 1060 F. verduistering van het gezigt ,
krachteloosheid en onmagt ondervond, hetgeen noodlottig
voor mij had kunnen afloopen, indien mijn bediende mij
niet nog bij tijds uit de kuip verwijderd had. Hierin
is de uitwerking niet te miskennen van het koolzuurgas,
waarvan de bron een’ overvloed bezit, doch hetwelk door
de evaporatie gedurende de afkoeling grootendeels ont-
wijkt. Overigens verdroegen de gasten het maanden lang
voortgezet dagelijksch gebruik der baden zeer wel en met
uitzondering van éen enkele werden door geen derzelve
klagten over daardoor bewerkte verzwakking en vermoei-
jenis ingebragt,

b. Drinkkuur. Zonder uitzondering werd het water
door alle lijders met graagte gedronken en de gewone
tegenzin tegen warm water was spoedig overwonnen.

( 637 )

Ondanks het door de meesten zoo warm als het in de
bron opborrelt gebruikt werd, kon het zonder den min-
sten hinder of pijn gedronken worden. Het onmiddelijk
gevolg was gewoonlijk een aangenaam gevoel van warmte
in de maagstreek , waarop na eenigen tijd oprispingen
volgden, die een gevoel van prikkeling in den neus ver-
oorzaakten gelijk na dranken , die nog in gisting ver-
keeren. Hoewel de dorst daardoor voor een oogenblik
gelescht werd , deed zich toch spoedig de behoefte gevoe-
len, om nog meer te drinken. De eetlust werd levendig
opgewekt, en de dringende verlangens om eene ruimere
diëet waren algemeen. Zelfs in groote hoeveelheden
werden de spijzen verdragen. De vertering had beter
plaats, vooral in gevallen van zuivere atonie. Bij heerschende
neiging tot maagzuur in katarrhale pituiteuse aandoeningen
van het maagslijmvlies had het eene in het oogloopend
goede uitwerking. Eene krachtige directe uitwerking op
het darmkanaal kon niet opgemerkt worden. Als een
zacht digestivum regelde het de afscheidingen der mucosa,
dezelve nu eens vermeerderende dan weder beperkende. Bij
sommige lijders bewerkte het obstructiën, vooral bij die
met een irritabel vaatstelsel.

Bij de meesten veroorzaakte het defaecatie en vermeer-
derde de ontlastingen; minder in frequentie, (die op twee
tot drie sedes per dag beperkt bleef), dan in hoeveelheid
der excreta, die donker gekleurd van doordringenden
reuk waren, en dikwijls aan den afgang na de
beruchte Kaempfsche Visceraalklijsteren herinneren. Ato-
nische Diarrhaën werden daardoor gematigd. “Bij verouder-
de verzweeringen op het darmslijmvlies was het heilzaam
en de afgang verloor onder deszelfs gebruik zijner striae
sanguineae. De vasa haemorrhoidalia werden doorgaans
congestief opgezet en zoo ontstonden drukking in het
kruis, opzetting van aanbeijenknobbels, bloed- en slijm-

( 638 )

afscheiding uit den anus, ja hevige bloedstorting uit het
rectum, die met moeite kon gestuit worden, en bij een
anderen lijder Ischurie, die na applicatie van bloedzui-
gers en plantenzure middenzouten week.

Eene sterke opwekking van het vaatstelsel was hiken:
der in het oog vallend. Evenwel was dezelve minder
in het centrum van hetzelve en in de groote bloedvaten,
dan in het peripherische gedeelte. De bewegingen van
het hart werden geregeld en de ontstuimigheid derzelve
aanmerkelijk bedaard; de pols werd voller, grooter,
breeder, zonder in frequentie zeer toe te nemen. Het
haarvaatstelsel echter , bijzonder deszelfs veneuse zijde
werd daardoor belangrijk geprikkeld, hetgeen behalve
de reeds genoemde turgescentie der venae haemorrhoidales
ook uit de sterke ontwikkeling en het opgespoten zijn
der vaten bij bindvliesontstekingen des oogs en uit de
geneigdheid van atonische zweeren tot het ontstekingach-
tige karakter, bleek.

De menging des bloeds scheen geene merkbare verande-
ringen ondergaan te hebben en eene exploratorische ader-
lating deed aan het ontlaste bloed niets anders bespeuren,
als eene ligte crusta inflammatoria , hetgeen als iets toe-
valligs moet beschouwd worden, daar dit ook niet zel-
den in geringen graad na het gebruik van kwik- en
spiesglansmiddelen geobserveerd wordt en naauwelijks de
gevolgtrekking regtvaardigt, dat de fibrine minder innig
in het bloed gebonden was. Bene directe zeer innige
betrekking tot de longen bleek dadelijk bij de observa-
tie. Ademloosheid bij het klimmen ; sommige lijders
klaagden over volheid, drukking, steking in de borst.
Een patient met long-tuberkels kreeg hevige aanvallen
van Dijspnoë. Vooral scheen het slijmvlies van den trac-
tus respiratorius aangedaan te worden. Katarrhale aandoe-
ningen van denzelven waren niet zeldzaam en wanneer

( 639 )

reeds een geprikkelde toestand aldaar bestond, werd zij
aanmerkelijk verergerd, gelijk bij eenen scrophuleusen tee-
ringlijder , bij wien onder het gebruik van het water
de sputa sereus, doorschijnend, glasachtig, spaarzaam
werden, met algemeene verergering van zijn lijden. De-
ze prikkelende uitwerking plantte zich op alle aanhang-
sels van het longslijmvlies, het bindvlies der oogen en
in de membrana Schneideriana voort. OCorijza behoorde on-
der de gewone ongesteldheid der badgasten, en bindvlies-
ontstekingen namen, chronisch zijnde, een acuut con-
gestief karakter aan. De circulatie in het poortaderstel-
sel en deszelfs groote bloedklieren, lever en milt, werd
verlevendigd, en stases door afleiding naar de aderen van
het bekken tegengegaan. De galafscheiding werd ver-
meerderd , hetgeen uit de hoedanigheid der faeces bleek.
Daardoor werden congestieve toestanden der lever, zelfs
die met neiging tot ontsteking, gelukkig opgeheven. De
uriensecretie werd hoogst aanmerkelijk vermeerderd, en
de hoeveelheid urien tot een gemiddeld dagelijks totaal
van 34-50 oncen gebragt, hetgeen in een tropenland nog
al belangrijk te noemen is. In hare hoedanigheid onder-
ging de urien eene verandering, in zooverre zij van
roodtroebel, gesatureerd, spoedig helder, stroogeel
werd. De proeven om het jodium, dat volgens eene der
analijsen in betrekkelijk aanmerkelijke hoeveelheid in het
water voorhanden wezen moest, in de urien weder te
vinden, gelukten niet dan zeer onvolkomen, en gaven
geen bepaald resultaat. Amijlum, de uriene bijgemengd,
en hierna zooveel acidum nitricum bijgevoegd, dat de-
zelve zuur reageerde, gaf eene bruine, maar geene blaau-
we kleur ; wanneer echter de urien met salpeterzuur ver-
mengd en over derzelver oppervlakte een vochtig met
amijlum bestrooid papier opgehangen werd, zoo toonden
zich, nadat het digt gekurkte fleschje eenige uren staan

(640 )

gebleven was, eenige zeer zwak blaauwe vlekken op het
papier. De opwekking der teeldeelen bleek uit de klag-
ten over nachtelijke pollutiën, en maakte de instandhou-
ding eener goede Politie op het etablissement lastig ge-
noeg. Door de Inlandsche vrouwen werd het water met
goed gevolg, tot bevordering der maandstonden ge-
dronken.

Op het klier-en het lijmpphtisch stelsel scheen het water
bijzonder te werken. Verouderde kliergezwellen aan den
hals verdeelden zich onder deszelfs gebruik en eene chro-
nische opzetting van den epididijmus verdween.

Onder de Inlanders bestaat algemeen het geloof, dat
het water mager en teeringachtig maakt. Eene sterke
reactie door de huid werd niet waargenomen; de uitwa-
seming was niet vermeerderd, en het zweet bleef altoos
zeer matig. Daarentegen turgesceerde de huid meer en
werd veerkrachtiger en bij koel weder strekte het wa-
ter tot een aangenaam verwarmend middel. Als opwek-
kend op het zenuwstelsel openbaarde zich deszelfs uit-
werking door een gevoel van. herleving en kracht. In
sommige gevallen werden na het ruim gebruik van het
water schokkenlangs den loop der zenuwen en sidderen der
handen en beenen waargenomen, die het bijzondere had-
den, dat zij zigzagsgewijze waren.

Betrekkelijk de geneeskracht van het water in ziekten
heeft de tot dus verre opgedane ondervinding volgende
resultaten gegeven.

1. Neurosen. Bij algemeene zwakte ten gevolge van
uitputting der zenuwkracht zonder materieele basis, was
het water heilzaam en wel in een geval, waar misbruik
van sterke dranken de aanleidende oorzaak geweest was.
De ziekte had reeds eenen hoogen graad bereikt, de lij-
der alle willekeurige beweging verloren, en de uitstralin-
gen der groote ruggemergzenuwen waren de zetel van

(641 )

hevige pijnen. Het vegetatief gedeelte van het zenuw-
stelsel was gelukkig onaangetast gebleven. Na twee
maanden kon de lijder weder in de kamer rond wandelen.
Twee gevallen van paralijsis, die reeds sedert jaren be-
staan hadden, werden aanmerkelijk gebeterd.

In één geval was electriciteit (de bliksem) oorzaak
van hemiplegie, in een ander was paraplegie gevolg van
apoplexie. De eerste vorderingen der beterschap waren de
spoedigste; het latere voortgaan was minder schielijk,
werd trager en trager en bleef eindelijk op eenen culmi-
natiepunt stilstaan, welke de vatbaarheid voor genezing
scheen niet te boven te kunnen komen. Op welke wijze hier
het water gewerkt hebbe, daarover zoude een beslissend
oordeel niet anders dan gewaagd kunnen zijn bij de nog
heerschende duisterheid in dit veld der phijsiologie, on-
danks de belangrijke ontdekkingen sedert den nieuwsten
tijd op hetzelve gemaakt. De volgreeks der verschijnse-
len, verhoogde temperatuur in de verlamde deelen’,
uitbreken van zweet op dezelve, die het herleven van
het gevoel en beweging vooruitgingen , laten slechts ver-
moeden, dat de verkregene beterschap aan de opgewekte
circulatie van het bloed te danken was — eene bevestiging
van het oude axioma, sanguis alimentum nervorum. Het
aandeel van het water in het herstel van amblijopia amau-
rotica zonder organische veranderingen, moet misschien
niet al te hoog in rekening gebragt worden. Dit geval
betrof een’ jongen man, die van zijne vroegste kindsch-
heid af mijops geweest was, en sedert zijne komst in
Indië eene langzaam toenemende verzwakking van het
gezigt vermogen ondergaan had, die verergerde , hoe meer
hij genoodzaakt was, zich aan de uitwerking van het
zonlicht bloot te stellen. De bewegingen der Iris zijn
zeer traag, de pupil echter zuiver; drukkende pijn in
de oogholten. De navorschingen van Astleij Cooper laten

(642 )

geenen twijfel over, dat deze soort van gezigtzwakte, zoo
frequent in deze gewesten, te beschouwen is als een gevolg
der hitte, der lichtstralen , en van het overwigt der roode
op de blaauwe stralen in het door het prisma ontleede
licht. De beterschap was ook schielijk, zoodra de lijder
in deze koelere en door minder felle zonnestralen geteis-
terde streken aangekomen was, maar of na deszelfs te-
rugkeer naar de heete en lager liggende plaatsen , dezelve
zal blijven aanhouden, valt zeer te betwijfelen.

2. Hiperhaemiën. Deze betroffen meestal de lever, in
één geval te gelijk de milt. De uitwerking van het wa-
ter op de groote bloedklieren van den buik was zeer ken-
nelijk door opwekking van den bloedsomloop in dezelve.

Daarom werden ophoopingen van bloed voortspruiten-
de uit atonie der haarvaten spoedig overwonnen. Zelfs
in een geval, waar dezelve reeds tot het ontsteking-
achtig karakter gestegen was, gelukte de verdeeling
door derivatie naar de receptacula van het bekken.

3. De Mydropsieën, Anasarca, Ascites en Hydrops
universalis, welke ter observatie kwamen, hadden der-
zelver oorsprong in stoornissen des bloedomloops. Het
water, een krachtig incitans voor.dezen zijnde, ver-
nietigde de oorzaak, en verwijderde het product door
vermeerdering der resorptie en pisafscheiding. De uit-
werking van het water in zoodanige gevallen was ver-
wonderingwekkend door derzelver schielijkheid.

4. Rheumatismus. Bij rheumatalgien werd gewoonlijk
na een achtdaags gebruik beterschap bewerkt, en
gemiddeld na 20 dagen waren dezelve geheel wegge-
nomen. In het begin vermeerderden de pijnen gewoon-
lijk op het gebruik van het water. Dit was echter
een zeker voorteeken van beterschap, die niet lang
op zich wachten liet. In een geval, waar deze tij-
delijke verergering uitbleef, volgde ook geene aanhou-

( 643 )

dende beterschap. Met uitzondering van een, werd in
alle gevallen beterschap en herstel bereikt. Rheuma-
tische aandoeningen der sereuse en sero-fibreuse vlie-
zen, zelfs van actieven aard, (Arthrosen, Gastro-pleu-
rodynien) werden gelukkig bedwongen. In een geval
van chronische rheumatische oogontsteking verminderde
de pijn langs den nervus frontalis, maar de sterke
Epiphora verergerde, en daar de profuse tranenvloed
wegens vergroeiijing der tranenleiders niet spoedig ge-
noeg afgevoerd worden kon, werd daardoor de prik-
keling van het bindvlies in groote mate onderhouden.

5. Arthritis. De uitwerking der baden, hoewel par-
ticuliere omstandigheden derzelver gebruik niet langer
dan eene maand toelieten, was zoo bijzonder gunstig,
dat dezelve tot de grootste verwachtingen van het nut
der thermen in deze ziekte regt geven. Koliekachtige
pijnen in den buik, hevige, brandende, spannende,
scheurende, drukkende pijnen in den bal van den grooten
toon, werden daardoor in korten tijd weggenomen. Zij
maakten plaats voor een gevoel, als of boomwol onder
de voetzool uitgespreid was, doch ook dit verdween
onder formicatie, en de natuurlijke gewaarwordingen
herstelden zich onder het verschijnen van een amorph
steenroodachtig bezinksel in de urien.

6. Scrophulosts. Het waren vooral chronische ver-
zweeringen der klieren en van het celweefsel tegen
welke de kracht van het water bleek. Uitgestrekte
verzweeringen der lymphklieren van den hals werden
daardoor tot sluiting gebragt, de verweeking van het
tuberkuleus celweefsel daardoor bespoedigd. Oude fistels,
overblijvende vomitoriën, serophuleuse veretteringen,
moesten ondanks hare beruchte hardnekkigheid onder-
doen. Zij weken langzaam, maar zij weken. |

Daarentegen verergerden aanmerkelijk tuberkuleuse long-

92° Jaan. 4° Arrev. 42.

(644 )

aandoeningen uit scrophuleuse oorzaak en chronische scro-
pbuleuse ophthalmien.

In het eerste geval werden de zoo gevaarlijke om-
schrevene ontstekingen van het longweefsel onderhouden,
in het tweede veranderde het chronische beloop der oph-
thalmie in eene reeks van opvolgende ontstekingen, ten
gevolge van welke de organische veranderingen der cornea
en van het bindvlies in uitgestrektheid wonnen.

7. Mereuriaal cacherie. Het goede succes tegen lang-
durigen speekselvloed ten gevolge van gebruik van calomel
bewijst de ziektegeschiedenis sub N°. 1.

8. Syphilis. Aan eene groote verscheidenheid der
vormen van dezen Proteus werd de kracht der thermen ge-
toetst. Een zeer hardnekkige nadruiper werd in korten
tijd genezen; oude klierzweeren in de lies heelden spoe-
dig. Hardnekkiger waren sijphilitische veretteringen der
halsklieren. Aandoeningen der huid werden spoedig be-
dwongen; de nachtpijnen hielden slechts in een geva!
langer aan, dan 12 dagen na het begin der kuur; gum-
mata, tophi, exostosen verdeelden zich door resolulie,
of gingen in verzweeringen over, die het gebruik der
baden niet verdroegen, maar bij het inwendig gebruik
des waters langzaam hoezeer niet zonder verlies van zelf-
standigheid heelden; de lidteekens van reeds geheelde sjan-
kers heropenden zich door het baden, maar de drinkkuur
belettede derzelver wedergenezing niet.

9. Huidziekten. De eruptie van pokken (variolae)
scheen bespoedigd te worden. Exzanthemen met congestief
karakter, erijthema, herpes circinnatus, zoster, von-
den een rijk voedsel in het water; impetigineuse vormen
op dijserasiën berustende, aan welke het water nadeelig
was, sijpbiliden, herpes exedens, werden genezen.

10. Ulcera werden gewoonlijk in eenen geprikkelden toe-
stand gebragt, die derzelver genezing bespoedigde, wan-

<

(645 )

neer zij van zuiver atonischen aard waren, doch derzel-
ver uitbreiding begunstigde, wanneer zij uit eene alge-
meene oorzaak voortkwamen, die niet alvorens uit den
weg geruimd was.

II. Zepra en Leproïiede. Het waren meestal Inlanders
uit het Pekalongansche, die tegen deze ziekte met een
doorgaans goed gevolg van het water gebruik maakten.
Een Kreoolsche jongeling van 16 jaren, die reeds alle
vingers en toonen door deze verschrikkelijke ziekte verlo-
ren had, welks handen en voeten vormlooze stompen daar-
stelden, door diepe zweeren en rhagaden uitgeknaagd,
en wiens elleboog -en knie-gewricht door het zoogenoemde
Leprameel als het ware geïinerusteerd was, verkreeg na
eene badkuur van zes weken, wel is waar niet de verlo-
ren leden, maar genezing van uitslag en zweeren, en
de huid herkreeg een glad natuurlijk aanzien. Aardbeij-
en pokken (Framboesia), bij een inlandschen bediende van
een heer te Samarang, atrophieerden en lieten eenig-
zins ingedrukte lidteekens van donkere kleur na.

Uit de aangehaalde waarnemingen blijkt, dat het water
der thermen van Platoengan bijzonder werkt op het ca-
pillaar bloed - en lijmphvatenstelsel, dat het de circulatie
in dezelve verlevendigt, de resorptie, veneuse zoowel als
lymphatische, algemeen en krachtig opwekt, het zenuw-
leven opwekt door voeding en prikkeling der periphe-
rische zenuwtakken, de assimilatieve functien direct ver-
sterkt (weshalve de excretie nu eens daardoor vermin-
derd, dan weder vermeerderd worden kan), de werk-
dadigheid van den bloedsomloop in het poortaderlijk
stelsel en deszelfs aanhangsels, lever en milt aanspoort;
daardoor veneuse stagnatien opheft; de galsecretie re-
gelt ; dat het de menging van het bloed verandert,
deszelfs fibrineuse bestanddeelen minder gebonden maakt;
dat het congestie naar de longen beganstigt, derzelver

( 646 j

slijmvlies en zijne geheele uitgestrektheid prikkelt; dat
het eindelijk, eene specifieke werking hebbende op het
hypogastrisch vaten -en zenuwstelsel, deszelfs erethismus
verhoogt, de uriensecretie vermeerdert, de bloedige
uterien- en haemorrhoidaal - afscheiding provoceert. Daar-
door wordt het in deszelfs uitwerking gekarakteriseerd
als een resolvens in den uitgestreksten zin van het
woord, excitans, diureticum, aphrodisiacum, emmenagogum.

De indicatien met kategorische juistheid te bepalen
en het veld van werking der wateren van Platoengan
thans reeds te willen afbakenen, zou na den gerin-
gen omvang, welke positieve ondervinding tot dus
verre gewonnen heeft, even voorbarig als gewaagd
zijn, maar de verzamelde waarnemingen geven algemeene
trekken voor het beeld, van hetwelk de details aan
verdere waarnemingen voorbehouden blijven.

Het karakter van de ziekten, in welke van de
thermen hulp verwacht kan worden, moet zich ver-
toonen als torpiede zwakte, gepaard met werkeloos-
heid van het haarvatengedeelte van het ader- en
water vatenstelsel.

Daartoe kunnen gerekend worden:

Rheumatismus en Arthritis. Hoewel de naaste oor-
zaak (causa proxima) van beide ziekten e diametro
verschillende is, zoo hebben zij toch met elkander
gemeen, dat in beiden het haarvatenstelsel vooral lijden-
de is, waarom derzelver verschijnselen bij voorkeur zich
uiten in weefsels (sereuse, fibreuse enz.), die daar-
aan zeer arm zijn. Met groote zekerheid, die tot nu toe
door geene teleurstelling geschokt is, kan dus genezing
of stellig palliatieve hulp verwacht worden, in zoodani-
ge vormen dezer ziekte, die chronisch, zonder
ontsteking en koorts, deels vliegende, deels vaste
pijnen veroorzaken; bij atonische jicht, bij rheumatismus

(647 )

musculorum (eigenlijk der fibreuse uitspansels) en articu-
lorum, bij chronische rheumatische aandoeningen van
het hart; bij bijdropsiën, wanneer dezelve voortspruiten uit
stagnatie in den bloedsomloop, zoogenoemde veneuse
congestiën en niet een gevolg zijn van ontsteking (hij-
drops acutus, anasarca na scarlatina enz) en van alge-
meene stoornissen der reproductie, adenopathieën, in-
farctien, induratien, hijpertrophieën, van klierachtige
organen, profuse secretie derzelve uit atonie, (chroni-
sche speekselvloed), vooral passieve hijperhaemieën „ phijs-
coniëen der lever en milt, lithiasis, granuleuse ontaar-
ding der nieren (morbus Brightii) , amenorrhee, dijs-
menorrhee, menostasie, geslachtelijk onvermogen, on-
vruchtbaarheid ; bij serophelziekte, alleen bij de torpiede
vormen en de hoogere graden der kachexie, vooral
bij verzweeringen en uitgestrekte diep doordringende fis-
tuleuse veretteringen van lijmphklieren; sijphilis, vooral
in de blennorrhoische vormen derzelve (druiper en druiper-
ziekte) minder de ulcereuse uiteinden , waar beide in el-
kander smelten , sijphilitische huid- en beenziekten. Con-
traindicatien geven : actieve ontstekingen, koortsen met ont-
stekingachtig karakter, sthenische bloedingen, congestiën
naar hoofd en longen, erethismus vasorum et nervorum.

Voor zoover wordt de opgave der ziektevor-
men, in welke van de thermen te Platoengan heil ver-
wacht worden kan, door positieve daadzaken gestaafd. De
speculatie kan aan dezelve eenen nog veel grooteren
omvang geven, die als een nieuw veld aan verdere
proefnemingen voorbehouden blijft. Maar ik heb mij tot
feiten moeten bepalen, om teleurstellingen te voorkomen,
die op het crediet der bron geene andere dan schadelij-
ke terugwerking oefenen kunnen. |

MANDT.

PROEVE

EENER BESCHRIJVING DER TE BATAVIA VOORKOMENDE

MOERAS-KOORTSEN, GEWOONLIJK

BATAVIASCHE KOORTSEN

GENOEMD.

(Vervolg van bldz. 429, 3de Aflevering.)
Behandeling.

Na aldus met korte woorden den natuurlijken loop der
ziekte te hebben nagegaan, zal ík thans trachten op te
geven, hoedanige middelen moeten in het werk gesteld
worden , om dezen natuurliijjken gang te verstoren en den
lijder aan eenen bijna gewissen dood te ontrukken.

Hier doen zich vier hoofd-indieatien op, aan welke
wij moeten voldoen, en door welker voldoening wij het
beste het voorgestelde doel zullen bereiken.

lo. De overgroote hoeveelheid in, en toevoer van bloed
naar de hypochondrien verminderen.

20. De koortsaanvallen zoo spoedig mogelijk on-
derdrukken of verminderen; dat is, gelijk men zegt,
de koorts breken.

3°. De abnorme werking van het cholopoietisch stelsel
tot den meer natuurlijken toestand terug voeren.

49, De behandeling leiden.

Ik zal trachten elk dezer indicatien eenigzins nader uit
een te zetten.

(649 )

1. Tot de eerste indicatie zijn te brengen,

a. Het verminderen en tegengaan der brakingen, die
zeker, daar zij de in de maag aanwezige gal verwijderen ,
en spoedig eene ruime huid - uitwaseming verwekken kun-
nen, in zoo verre heilzaam zouden zijn, indien zij niet
te gelijk den bloedaandrang naar de hoofdzakelijk aan-
gedane deelen bevorderden, en nog bovendien de gal-af-
scheiding vermeerderende, door den ingetreden motus an-
peristalticus telkens eene nieuwe hoeveelheid gal naar de
maag toevoerden. Zal men echter in alle gevallen de bra-
kingen tegengaan? Ik geloof niet, dat dit raadzaam zou-
de zijn; immers de brakingen zijn hier als conamina sa-
lutifera naturae te beschouweu, en zij zijn dit zoowel
ter verwijdering van de in de maag aanwezige galachtige
stoffen, als om de algemeene reactie die door dezelve ont-
staat. Intusschen kunnen deze conamina, zoo als vaak
in deze ziekte plaats vindt, door hunne te groote hevig-
heid den aanwezigen ziekelijken toestand zoodanig verer-
geren, dat zij, in stede van heilzaam te werken, het
grootste nadeel na zich kunnen slepen. Derhalve zullen
zij moeten worden tegen gegaan, waar zij bijna aanhou-
dend en slechts met geringe tusschenpozingen voortduren,
en op de zoo even gezegde wijze de aanwezige verschijn-
selen in hevigheid doen toenemen; dus wanneer wij kun-
nen aannemen, dat de brakingen minder het gevolg zijn van in
de maag aanwezige galachtige en andere stoffen, dan wel
van de groote congestie -en irritatie - toestand, en van de
verhoogde gevoeligheid, waarin dit orgaan verkeert. Hier-
uit blijkt, dat men de brakingen soms in stede van tegen
te gaan moet bevorderen, wanneer men namelijk, vooral
in het begin der ziekte, door de misselijkheid, de gastrische
en bilieuse verschijnselen enz. bij geheel geene of slechts
geringe braking geregtigd is aan te nemen, dat er in de
maag galachtige stoffen zijn verzameld, en de pogingen der

( 650 )

natuur dus ontoereikend zijn, om dezen vreemden prikkel
te verwijderen ; in deze gevallen zoude ik het oude praec-
ceptum: »Si quid movendum move” aanranden, doch altijd
den toestand des lijders in het oog houdende, daar er
door de aanwezige dispositie zeer ligt hyperemesis zoude
kunnen ontstaan. In dergelijke gevallen, die dan ook in
den regel tot de ligtere behooren, zien wij vaak, na de
verwijdering dezer stoffen, de hevigheid der koorts ver-
minderen, en door de werking welke het braken op den
algemeenen ligchaamstoestand uitoefent, eene heilzame
ontspanning en gunstige omstemming des gestels volgen.

Lind verhaalt, dat verscheidene schepelingen nabij den
mond van de Gambia aan wal gegaan zijnde, toen zij bij
een uitgestrekt stilstaand water kwamen, alle door misse-
lijkheid, brakingen, eene hevige hoofdpijn en neiging tot
spuwen werden aangedaan, welke laatste door eene onaan-
gename lucht, welke zich in hun verhemelte had gezeteld ,
werd veroorzaakt en dat zij terstond door een braakmid-
del hersteld werden (1).

De volgende waarneming moge het bovengestelde beves-
tigen.

Vierde waarneming.

Ligtenfeld, sergeant der mariniers aan boord van de
Phoenix, welk schip toen nabij Oxrust lag, werd den
15 Junij 1842, nadat hij sedert 6 maanden in Zndië was
geweest in het hospitaal te Weltevreden opgenomen. De
lijder was Sl jaren oud, Duitscher van geboorte, van een
sanguinisch temperament en sterke constitutie. Zes dagen
voor hij in het hospitaal gebragt werd, had hij een gevoel
van vermoeidheid, misselijkheid en duizeligheid ondervon-
den, waarbij zich twee dagen daarna koorts voegde.

(1) Nepplel. Ll. pag. 434.

(651 )

165 Junij. Hoofdpijn en drukking boven de oogen, dui-
zeligheid, suizen in-de ooren, rood gelaat, glinsterende
oogen, bittere smaak , hevige dorst, verlies van eetlust,
de tong in het midden geel beslagen zonder roode ran-
den, groote misselijkheid zonder braken, de buik opgezet
en bij de drukking pijnlijk, eene groote spanning in het
bovenlijf als of het met een band was toegesnoerd;
sedert vier dagen geen stoelgang, de urien bruin ge-
kleurd, de huid droog, de ademhaling ongestoord, de
pols weinig versneld en eenigzins hard (subdurus). Se=
dert het begin zijner ziekte slapeloosheid. Volgens het
zeggen van den lijder komt de koorts verheffing des a-
vonds zonder bijzondere koude. (Praescr. Potio c. Tart.
Emetic.).

16 Junij. De lijder heeft vier malen eene groote hoe-
veelheid bittere stoffen gebraakt, en eenige zwart gekleur-
de half gebonden hoewel niet ruime ontlastingen gehad,
De hoofdpijn is na de brakingen veel verminderd, hoewel
er nog eenige duizeligheid aanwezig is; de tong geelach-
tig beslagen met een’ bitteren smaak, de buik minder ge-
spannen en onpijnlijk; de nacht is slapeloos doorgebragt ?
gisteren avond heeft de lijder een veel minder hevig koorts-
acces gehad, dan hij den vorigen dag zegt gehad te heb-
ben. (Dec. Oryzae).

17 Junij. Dezen morgen eene gebondene zeer stinkende
en zwarte ontlasting; des avonds was er eene geringe
verheffing van koorts geweest; overigens dezelfde ver-
schijnselen. (Dec. Oryzae).

18 Junij. Van half negen tot twee ure des nachts iser
eene vrij hevige koortsverheffing geweest, gedurende welke
de lijder driemalen bittere stoffen gebraakt heeft; ook zegt
hij gedurende dien tijd pijn en spanning in de bovenbuik-
streek gekregen te hebben, welke nog aanwezig zijn. De
hoofdpijn is weder heviger en de tong dik geel beslagen ;

42”

(652 )

groote dorst, bittere smaak, de oogen glinsterende met
geelachtigen tint, de huid matig warm, de pols als gis-
teren, de ademhaling wordt door de pijn ín de praecordia
belemmerd. Na het afloopen der koorts dien nacht voor
het eerst een geruste slaap. (Pot. laxans.).

19 Junij. Het purgans heeft ruime galachtige stoel-
gangen verwekt. Er is gisteren avond bijna geene koorts
geweest; hoofdpijn, de tong nog beslagen, de buik bijna
ongevoelig bij de drukking, de pols versneld en week.
(Dec. Oryzae ).

20 Junij. Den vorigen avond geene koorts, de nacht
is bijna slapeloos doorgebragt, de lijder klaagt nog over
hoofdpijn en dorst. (Dec. Oryzae.— Pediluvium ).

21 Junij. De lijder heeft een’ gerusten nacht gehad,
hoewel er gisteren avond weder een geringe aanval van koorts
was geweest; de hoofdpijn is verminderd, de tong weinig
beslagen; behalve eene gevoeligheid in het lijf gevoelt de
lijder zich vrij wel. (Dec. Oryzae)).

22 Junij. De nacht is slapeloos doorgebragt; wanneer
hij de oogen sluit, begint hem alles daarvoor te draaijen;
hij zegt meer een gevoel van drukking dan pijn in het
hoofd te gevoelen, verwijde pupil, de conjunctiva eenig-
zins geelachtig rood, de pols voller en harder dan gedu-
rende de vorige dagen. Gisteren avond eene heviger koorts-
verheffing dan den vorigen dag. Sedert den 19en is er
geen stoelgang meer gevolgd. ( Hirud. off. IV. ad part,
posticam singularum aurium.— Ol. Ricini une. I.). |

23 Junij. Na de bloedontlasting heeft de lijder ter-
stond veel verligting bespeurd, des avonds is er geene
koorts geweest. Op de toediening van het Ol. Ricini zijn
vijf half gebonden ontlastingen gevolgd. De pre gevoelt
zich overigens dezen morgen zeer wel.

Er zijn voorts geene koortsaanvallen meer gevolgd; de
lijder heeft nog eenige dagen eene mixtuur uit Extr. Card.

(653 )

bened. et ag. Foenic. gebruikt en is den 18 Julij hersteld
uit het hospitaal ontslagen.

Uit deze waarneming ziet men de bevestiging van het
bovenstaande door mij geuite gevoelen; namelijk, dat
men de brakingen niet altijd moet tegengaan, en die
zelfs moet bevorderen. Na de toediening van de Tart. E-
metie. en daaropvolgende brakingen toch, ontstond da-
delijk eene groote vermindering van de hevigheid der
ziekteverschijnselen. ‘Het is waar, de galachtige toestand
was daardoor niet geheel geweken, en moest later ter
volkomene verwijdering derzelve een purgans worden toe-
gediend, doch was deze toestand daardoor toch aanmerke-
kelijk verminderd, en werd de ziekte door deze evacua-
tien, benevens de latere bloedonttrekking aan het hoofd,
volkomen verwijderd.

6. Het aanwenden van plaatselijke bloedontlastingen ,
door eene genoegzame hoeveelheid bloedzuigers op de bo-
venbuikstreek te plaatsen, en waar dit noodig is, ook
aan het hoofd, hetzij aan het voorhoofd of achter de
ooren. En deze aanwending van hirudines achter de ooren
heeft een dubbel nut; vooreerst wordt daardoor de te
groote bloedaandrang naar de hersenen verminderd, wel-
ke in sommige gevallen door zijne hevigheid apoplezia
zou kunnen te weeg brengen; en ten tweede bevordert
de congestietoestand, waarin zich de hersenen bevinden,
door het wederkeerig en naauw verband (sijmpathia),
waarin de hersenen tot de lever staan, den congestietoe-
stand en de abnorme werking van het cholopoietisch stel-
sel. Dit naauw en wederkeerig verband toch is door de
pbijsiologen en geneesheeren ten volle bewezen, en dit
sijmpathisch verband in aanmerking nemende , zoude men
het bijna als zeker kunnen stellen , dat: nadat eerst de
plexus solaris en ook de lever in het bijzonder zijn aan-
gedaan, de hersenen consecutief in congestie en abnorme

(654 )

werking geraken, terwijl deze hierna wederkeerig, door
hunne abnorme werking en congestie den ziekelijken toe-
stand in de lever en den solaarplexus verhoogen.

De volgende waarneming moge tot bewijs van de groote
nuttigheid der plaatselijke bloedontlastingen, vooral aan
de hovenbuikstreek, dienen.

Vijfde waarneming.

Clas, eerste kuiper aan boord van het schip Zotter-
dam, liggende voor Onrust, werd des nachts 55} Junij
in. het hospitaal opgenomen, De lijder, een man van
vier en dertig jaren, sterk en gezond van gestel, had
sedert vier dagen dagelijksche aanvallen van koorts gehad
met voortdurende hevige hoofdpijn en gedurende de tegen
den avond opkomende koortsverheffing braking van bit-
tere stoffen.

27 Junij. Hoofdpijn, duizeligheid, glinsterende oogen,
het bindvlies geel gekleurd, de tong weinig beslagen,
vochtig met vuurroode randen en punt, bittere smaak,
dorst, op het oogenblik geene brakingen, de regio epi-
gastrica zeer pijnlijk, welke pijn bij geringe drukking
onuitstaanbaar wordt. Sedert gisteren geen stoelgang,
de urien roodbruin en brandend, de pols versneld, ma-
tig gevuld en week, de huid vochtig, de ademhaling
natuurlijk. (Hirud. off. no XX. appl. ad reg: epigastri-
cam. — Ol. Ricin. unc. Ì.).

Des avonds. Van de pijn in den bovenbuik wordt wei=
nig meer bespeurd, de hoofdpijn is nog hevig; hij heeft
drie malen galachtige stoffen gebraakt en drie dunne ont-
lastingen gehad. Er is eene zeer geringe koortsverhefling
aanwezig. (Hirud. off. No V. ad partem postic. singula-
rum aurium applie. : — Pediluvium).

28 Junij. De lijder heeft gerust geslapen, geene hoofd-
pijn, doch eenige duizeligheid, bitteren smaak, de tong

(655 )

beslagen, den buik opgezet, doch onpijnlijk ; den pols
versneld, gevuld, week; de huid met een ruim zweet
bedekt. (Sol. gummosa).

29 Junij. Dezelfde toestand.

30 Junij. Sedert den 27sten geen stoelgang , de smaak
nog bitter, de tong beslagen. (Sulph, sodae. unc. L.
in ag. sol.).

1 Juli. Eene zeer harde en ruime ontlasting, goe-
de smaak , de buik onpijnlijk. (Iter. Solut.).

2 Julij. Twee half gebonden ontlastingen. Overigens
gevoelde de lijder zich. zeer wel en verliet den 13 Julij
genezen het hospitaal.

c.._ Het verwijderen van de meestal in het darmkanaal
opgehoopte bilieuse en andere drekstoffen. Want niet al-
leen wordt deze schadelijke prikkel hierdoor verwijderd,
maar de bloedsomloop in den onderbuik wordt hierdoor
veel vrijer gemaakt en aanmerkelijk bevorderd , waardoor
dus natuurlijk de congestie in de aangedane deelen wordt
tegengegaan. Niemand zoude kunnen gelooven hoe groote
hoeveelheid galachtige drekstoffen somtijds, ja meestal
hier verwijderd worden, veelal zijn het kleiachtige, zwarte,
soms met harde stukken vermengde stoffen , welke her-
haalde malen worden geloosd ; zoodat men kan begrijpen
hoeveel de verwijdering derzelve tot regeling van den
bloedsomloop in den buik medewerkt. Dus zal men door
de aanwending van hirudines in genoegzame hoeveelheid
op de regio epigastrica en somtijds van eene Mixt. Rive-
ril, naar omstandigheden met eene geringe hoeveelheid
Laudanum vermengd , en waar bij de aanhoudende bra-
kingen geene behoorlijke ontlasting van drekstoffen plaats
heeft, door min of meer prikkelende lavementen, of an-
ders door het toedienen van ontlasting bevorderende mid-
delen aan deze indicatie voldoen.

Dit nu komt in die gevallen, în welke de ziekte zich

(656 )

in hare hevigheid voordoet te pas. Doch niet altijd wor-
den, zoo als ik boven zeide, de ziekteverschijnselen
even hevig waargenomen, en hiernaar zal dus ook de
wijze, waarop men aan deze indicatie voldoet, behooren
gewijzigd te worden. In de ligtste gevallen , waar
braking noch groote misselijkheid aanwezig is, zal men
vaak door het eenvoudig toedienen van eene once 0l.
Rieini of van eene gift Rhabarber met Calomel de bi-
lieuse stoffen verwijderende, en den bloedsomloop in den
buik, hierdoor eene andere wijziging gevende, dèn aan-
wezigen storm zien bedaren en de pijn in de visstand
zien verminderen of verdwijnen.

Bij het aanwenden van bloedzuigers moet men niet al-
leen de hevigheid der verschijnselen , maar ook vooral
het temperament en de constitutie des lijders in het oog
houden. Hoewel bij de meeste lijders de aanwending van
hirudines noodzakelijk is, is zij dit daarom toch niet bij
allen; en gelijk er niet eene eenige ziekte is in welke
eenig middel altijd en in alle gevallen is aangewezen, zoo
is het ook hier met de aanwending van bloedzuigers;
men moet ook hier weten te individualiseren, en door de
aanwending van hirudines tot eenen algemeenen regel te
maken , zoude men menigen lijder het zoo noodige levens-
vocht onttrekken , zonder ín staat te zijn, hem hetzelve
later terug te kunnen geven, en mogt men ook voor het
oogenblik de verschijnselen hiermede tot bedaring bren-
gen, de deur voor even zoo vreesselijke , ja misschien
nog gevaarlijker naziekten openen. Bij zwakke, slappe en
om mij zoo uittedrukken , bloedledige voorwerpen, zul-
len wij, wanneer de ziekte zich juist niet in hare groot-
ste hevigheid voordoet, dus beter doen om te trachten
de brakingen met eene Mixt: Riverii (met of zonder Lau-
danum) onder het opbruisen genomen te stillen, en wan-
neer dit gelukt is, de remissio of intermissio aftewachten ,

(657 )

om dan naar omstandigheden te handelen, gelijk wij bij
de beschouwing der volgende indicatie zien zullen.

De hoeveelheid der bloedzuigers, die noodig is, is

derhalve zeer betrekkelijk; de meeste lijders, die gedu-
rende het bovengemelde tijdvak, waarin ik de ziekte
waarnam , in het hospitaal gebragt werden , waren gelijk
ik boven zeide sterke, sanguinische, pas uit Europa
aankomende schepelingen , en vaak was hier de aanwending
van een twintig- of vijfentwintigtal bloedzuigers on-
voldoende; doch twintig of vijfentwintig bloedzuigers bij
dezen, zijn soms relatief minder dan zes of acht bij
zwakkere en meer geacclimatiseerde Europeanen, en
vooral inlanders, bij welke de ondervinding toch geleerd
heeft , dat men met de aanwending van bloedonttrekkin-
gen hoogst voorzigtig moet zijn. Al is een Europeaan
nog zoo lang hier, dan kan hij, caeteris paribus, toch
nog een misschien tweemalen zoo groot bloedverlies door=
staan als een Inlander. Wel verdragen de hier op Java
aanwezige Chinezen beter een bloedverlies dan de Java-
nen, doch ook bij deze kan zelden of nimmer, zonder
nadeel eene onttrekking van bloed geschieden, gelijk die
soms bij Europeanen te pas komt.
„ Belangrijk zijn dus’ de wijzigingen, die de manier om
aan deze eerste indicatie te voldoen , naar de verschillen-
de gesteldheid in welke de lijder wordt aangetroffen ;
ondergaat.

Dikwijls zoude men, indien men de lijders pas onder
behandeling krijgt, twijfel kunnen voeden, of niet
eene venaesectie hier aangewend, den geheelen toestand
ten voordeeligste zoude kunnen veranderen; vooral'kan
deze gedachte opkomen bij het beschouwen van die sangui=
nische en robuste schepelingen, welke pas uit Ewro-
pa aankomende, van de reede of van het eiland Oz-
rust naar het hospitaal worden overgebragt; doch koogst

( 658 )

zelden of nimmer beantwoordt het aanwenden eener al-
gemeene bloedontlasting aan onze verwachting. Het uit
de aderen ontlaste bloed was altijd donkergekleurd, wel
spoedig stollende en eenen grooten, hoewel niet vasten’
bloedkoek vormende, welke met eere geelachtig groene
dunne en losse crusta was bedekt , doch altijd zonder
de minste teekenen van ecrusta inflammatoria; ook is het
steeds voorgekomen, dat dergelijk bloed spoediger dan
gewoonlijk in bederf overgaat. Meestal zien wij na eene
algemeene bloedonttrekking collapsus intreden, de lijders
verliezen de noodige krachten om het volgende koortsacces
(zoo het niet gelukt de koorts terstond te breken) te
kunnen doorstaan, of de ziekte gaat hierdoor te spoedi-
ger in het nerveuse tijdperk over; en bovendien wordt
bij die weinige lijders, welke de nadeelige uitwerkingen
der aderlating te boven komen, veel menigvuldiger dan bij
andere hijdrops onder de naziekten waargenomen. John-
son, die de ziekte zelve niet waarnam, doch het rap-
port van den heelmeester Wade Shields over Bataviasche
koorts in zijn werk »over den invloed der keerkrings-
luchtstreken op Europesche gestellen”’ heeft opgenomen ;
berispt denzelven (zie pag. 252), omdat hij de aderla-
tingen om één ongelukkig geval verwerpt, en zeker is
er uit één enkel geval niet ligt eene gevolgtrekking van
dien aard te maken. Doch ik kan verzekeren, zoowel
gedurende mijn verblijf te Batavia in 1839 als in 1842,
de koorts verscheidene malen met eene aderlating, die
schijnbaar zeer aangewezen was, te hebben zien behande-
len, en steeds met een ongunstig gevolg; terwijl de
plaatselijke bloedontlasting, over het algemeen steeds
met een ongunstig gevolg; terwijl de plaatselijke bloed-
ontlasting, over het algemeen steeds gelukkige resultaten
opleverde.

Wij hebben hier niet met eene ware ontsteking (phlo-

(657 )

gosis vera) te doen, noch van de maag, noch van de
lever, noch van de milt ; hoe toch zoude b. v. eene van
deze of welke hier ook denkbare ontsteking door de aan-
wending van Sulph. chinii bedwongen kunnen worden? ;,
maar wel met eene der zoogenaamde neurophlogosen (inflam-
mationes toxicae seu paralijticae), welke ziekten over het
algemeen de algemeene bloedontlastingen niet verdragen.
Schönlein zegt aangaande deze familie van ziekten:
»Man darf sich durch den heftigen Orgasmus, und die
Hinneigung der Sijmptomen zum sijnochösen Character nie
zu heftigen allgemeine Blutentziehungen verleiten lassen.
Denn auf diesen Zustand der Reizung , folgt bald der des
Torpors, des Zusammensinkens der Kräfte, und (hat der
Arzt gleich im Amfange unmässig Blut entleert) alle
Zeichen der Inanitio Sanguinis, des gänzlichen Collapsus
Virium, und Tod im Folge desselben, nicht durch die
Krankheit an sich’; (1) en niemand zal toch willen
beweren , dat eene aderlating van 3 à 4 oncen hier iets
uitwerken zoude (2).

G) LL Tom. Ll pag. 495.

(2) Ook aangaande de in gematigde gewesten voorkomende en
met de febr. Batav. endemic. het meest overeenkomende koortsen,
lezen wij, bij verschillende schrijvers, de nadeelige uitwerkin-
gen vermeld, die aderlatingen aldaar hadden. Silvius de le
Boe geeft in zijne beschrijving eener epidemie van intermitte-
rende koortsen, welke met de onderhavige de grootste overeen-
komst heeft (Oratio de causisepidemiae Leiijjdensis
Ao. 1669) op, dat delijders geene venesectiones konden verdragen.
Lancisius schrijft van zijne eerste epidemie, dat de koort-
sen in Mei en Junij (1695) begonnen te woeden, dat zij in den
beginne goedaardig van natuur waren , zoo de geneesheeren zich
slechts van aderlatingen onthielden, want dat de koortsen daarna
een’ aanhoudenden en boosaardigen tijpus verkregen. Van de ade

29° Jaanc. 4° Arrev. 43.

( 658 )

De groote bloedaandrang naar en ophooping van bloed
in de bovenbuikstreek aldus verwijderd zijnde, is de
tweede indicatie , de koortsaanvallen te onderdrukken of
te verminderen, de koorts, zoo als men gewoonlijk zegt,
te breken; en het voldoen aan deze indicatie lijdt in die
gevallen, waar de koorts zoo hevig was, dat men reeds
bij eenen tweeden of daarop volgenden aanval eenen
doodelijken afloop zoude kunnen verwachten, dikwerf
het geval is, geen het minste uitstel. Gelukkig bezitten
wij daartoe een middel, dat onze beste verwachtingen
ten dezen opzigte slechts hoogst zelden te leur stelt,
in den sulphas chinii; en bij de hoogere graden der koorts
waar periculum in mora is, en het behoud des levens

epidemie zegt hij, dat zelfs bij de bloedrijkste menschen, welke
aan interm. leden eene V.S. nadeelige uitwerkingen had; bij
remittens werd zij alleen bij zwangere vrouwen met een gelukkig
gevolg bekroond. Nepple, over de in moeraslanden heerschende
koortsen sprekende, zegt over die soort van koorts, welke het
meest met de te Batavia heerschende overeenkomt en welke
hij fièvre intermittente bilieuse noemt: ‚La saignée générale
est loin d'être aussi efficace (que lapplication des sangsues),
surtout lorsque les sijmptomes bilieux sont bien prononcés; je
Pai trouvée même quelquefois plus nuisible qu’utile;— elle
affaise les forces et rend les congestions abdominales plus fortes. —
Ce fait a été constaté par tous les praticiens, et surtout par
ceux qui ont exercé leur art dans les paijs humides et maré-
cageux.” (1. L. pag. 445-). Dr. Pauli zegt van de pernicieuse
tusschenpoozende koortsen (zie het vroeger aangehaalde stuk
van Kleinert pag. 81), dat hij de aderlatingen in deze koortsen
(met welke toch de onderhavige groote overeenkomst heeft)
als zeer gevaarlijk beschouwt en dezelve gedurende den aanval
nimmer mogen aangewend worden. Ik zoude bovenstaande nog
met andere aanhalingen kunnen vermeerderen, doch geloof dat
deze reeds voldoende zullen zijn.

(659 )

er van afhangt, is het dus, zelfs bij de minste zich op-
doende remissio, zaak , onverwijld eene zoodanige gift
van dit praeparaat toe te dienen, als ons voor het terug-
keeren van eenen koortsparoxijsmus vrijwaart, of het ten
minste waarschijnlijk maakt, dat de aanval, mogt dezelve
ook terugkeeren, veel van zijne hevigheid zal verloren
hebben. Wilde men. hier wachten, tot de remitterende
koorts in eene intermitterende was overgegaan , of tot de
complicatien verwijderd zijn, om eerst daarna Sulph.
chinii toe te dienen, dan zoude men zich in de uit-
komst jammerlijk bedrogen zien; de koorts, waarmede
men hier te doen heeft, is eene ware perniciosa, en
laat geen onnut tijdverlies toe.

Hoe is het echter gesteld in die gevallen, waarin een
zoo hevige doodelijke volgende aanval juist niet te wach-
ten of te vreezen is? Zal men ook hier terstond tot
de toediening van Sulph. chinii overgaan, of eerst
de bilieuse gastrische complicatien verwijderen? Wanneer
men de schrijvers over de aanwending van Sulph. chinii
in intermitterende koortsen naleest, komt men in twijfel
wat te doen. De een raadt op ondervinding de koorts
terstond te breken; de andere, insgelijks op ondervin-
ding, om eerst nadat de gastrische verschijnselen (die er
volgens den eersten zelden of slechts consecutief, ten ge-
volge der koorts aanwezig zijn, volgens den laatste, bij-
na altijd worden waargenomen), zijn opgeruimd, en eene
zekere hooveelheid koortsaanvallen is voorafgegaan, de
koorts te breken.

Ik voor mij zoude gelooven, dat men, in gewone in-
termitterende koortsen, juist niet zooveel op de door
sommigen zoo gevreesde complicatio of irritatio gastrica
behoeft te letten, die meestal een gevolg der koorts
schijnt te zijn, ten minste onder de toediening der S.
chinii veelal verdwijnt; doch wanneer wij de verschijnse-

( 660 )

len der onderhavige koorts, gelijk die vroeger zijn opge-
geven, nagaan, dan zien wij, dat zij zonder twijfel op
eene abnorm verhoogde secretie der galafscheidende orga-
nen duiden, en niemand zal toch wel willen beweren ,
dat men deze abnorm afgescheidene galachtige stoffen
zonder nadeel in het darmkanaal zal kunnen laten vertoe-
ven , indien ook de koorts zonder derzelver verwijdering
kan onderdrukt worden. Men zie slechts de ongeloofelij-
ke hoeveelheden taaije kleiachtige, zwarte galachtige fae-
ces, die er vaak na eenig purgans (b. v. Ol, Ricini)
worden ontlast, en ieder zal overtuigd zijn, dat het
hoogst doelmatig is, deze stoffen, en wel spoedig, uit
het darmkanaal op te ruimen, tenzij men derzelver ver-
wijdering aan de natuur wilde overlaten; en hier twijfel
ik, of men wel op de vis medicatrix naturae mag ver-
trouwen. Het is mij om deze rede voorgekomen, dat
men in minder dringende gevallen der onderhavige koorts,
vooral wanneer zij van remitterenden aard is, steeds de eva-
euerende methode moet laten voorafgaan, voor men het
eigenlijk remedium febrifugum aanwendt; evenwel niet
eerst dan tot dit middel over te gaan, wanneer er een
bepaald getal accessen zijn voorafgegaan, want dit moet
noodzakelijk bij ieder individu verschillend zijn , en ook
niet zoo lang met de toediening van Sulphas chinii te
wachten, en intusschen resolventia en purgantia toe te
dienen, als wen irritatio gastrica ziet; want door elk
purgans en resolvens wordt eene irritatio gastrica daarge-
steld, anders zou het toch onmogelijk eenige werking
kunnen uitoefenen; doch zoodra men met grond mag voor-
onderstellen, dat de galachtige en andere stoffen uit het
darmkanaal zijn verwijderd. Het is immers natuurlijk ,
dat de Sulph. chinii beter zal werken, wanneer hij niet
in de maag en intestina met deze stoffen vermengd wordt,
en het is, dunkt mij, vrij natuurlijk , dat men deze eerst

( 661 )

moet opruimen, zoo namelijk de hevigheid der koorts
zich niet daartegen verzet; om deze rede zien wij bijna
altijd, dat na het verwijderen dezer stoffen, er eene
veel minder groote hoeveelheid van het koortsverdrij-
vend middel noodzakelijk is.

Slechts zij men voorzigtig, het onderdrukken der koorts
niet al te lang en onnoodig uittestellen , want niet alleen
dat men hierdoor den lijder zijne ziekte zonder noodzake-
lijkheid verlengt, maar de ziekte kan bovendien hierdoor,
vooral ook na de verzwakking die de onnoodige toediening
van purgantia te weeg brengt in het tijpheuse tijdperk
overgaan, en men bevordert daardoor misschien de meer
en meer toenemende ontwikkeling der zoogenaamde
koortskoeken (hijpertrophiae hepatis en vooral lienis) van
welke het toch, naar de laatste waarnemingen, schijnt
te blijken, dat zij zich meer en omvangrijker vertoonen,
naar mate de koorts langer in een individu bestaan
heeft; en welke aandoeningen juist na deze koorts in
dit klimaat zoo veel meer te vreezen zijn, dan na iedere
andere onder andere omstandigheden. Hoe dikwijls toch
zien wij hen, die daarmede aangedaan zijn, na maanden
een lijdend en hoogst ongelukkig leven gehad te hebben,
aan de gevolgen dezer ziekelijke toestanden bezwijken.

In die gevallen, in welke, hoewel zij niet tot de al-
lerhevigste behoorden, echter de toediening van Sulphas
chinii meer dringend scheen aangewezen te zijn, en er
tevens duidelijk bilieuse en andere sordes aanwezig waren,
heb ik de aanwending van het febrifugum, met het beste
gevolg te gelijk met purgantia toegediend, en zag ik in
die gevallen van de verbinding van S. echinii, Rheum en
Calomel bijna altijd de gunstigste uitwerkingen. Sommige
schrijvers raden het gebruik van ontlasting bevorderende
middelen, te gelijk met S. chinii, in intermitterende
koortsen zeer af. Doch wanneer de aanwending van het

( 662 )

purgans niet noodig schijnt, zal men het natuurlijk met
den Sulph. chinii niet verbinden; is het daarentegen
niet noodig of minder raadzaam, de koorts terstond te
breken, dan zal men met de aanwending van den Sulph. chi-
nii ook wel tot na de werking van het purgans wachten,
doch waar het purgans wegens de gealtereerde galachtige
in het darmkanaal aanwezige stoffen was geïndiceerd, en
de toediening van Sulph. chinii noodig is, zag ik van
deze verbinding steeds het gunstigste gevolg.

Wat aangaat de bij sommigen vroeger bestaan hebbende
vrees , als of de hijpertrophie der lever en vooral die der
milt , door een te vroegtijdig gebruik van koortsdrijven-
de middelen , zoude bevorderd worden, zal hieromtrent
tegenwoordig , ten minste wat den S. chinii betreft, wel
geen twijfel meer bestaan , daar men het toch voor be-
wezen houdt, dat de S. chinii zoo niet het beste,
dan toch een voornaam middel is om deze hijpertrophieën
te bestrijden, hetwelk, indien het zoo even vermelde ge-
voelen waarheid behelsde, onmogelijk het geval konde
zijn.

In geval, hetgeen somtijds gebeurt, de S. chinii geduren-
de de apijrexie of remissie gegeven , door de nog steeds zoo
zeer geprikkelde maag wordt uitgebraakt, is het zaak de S.
chinii met opium te verbinden, vooral daar, waar het, wegens
de hevigheid der ziekte, noodzakelijk is, het koortsdrijvend
middel toe te dienen zonder op de aanwezige complica-
tien te letten. Meestal wordt zij, na de noodige aan-
wending van bloedzuigers, in verband met opium,
door de maag goed verdragen; en het is mij steeds
voorgekomen , dat deze behandeling den voorrang ver-
dient, boven de aanwending van den Sulphas chinii of
Cort. peruv. in lavementen, en dat wel om de volgende
rede. Somtijds ontstaat er na afloop der koorts dij-
senterie als naziekte, welke dijsenterie meestal allerhe-

( 663 )

vigst is, en van welke over het algemeen slechts wei-
nige lijders opkomen. Hierdoor is bij mij de vrees
ontstaan, dat ik door toediening dezer medicamenten
per anum, die zoo gevreesde naziekte eerder kon te
voorschijn roepen, terwijl de ondervinding leert, dat
de lijders de toediening van Sulphas chinii met opium
op de vroeger gezegde wijze, altijd zeer goed en zonder
nadeel verdragen.

UI. De derde door mij genoemde indicatie is » de
abnorme werking van het cholopoietisch stelsel, tot den

) aan welke

meer natuurlijken toestand terugtevoeren,’
indicatie het in minder hevige gevallen zaak is, vroeger
dan aan de voorgaande, en in hevigere soms te gelijk met
deze te voldoen.

Bij het nagaan der ziekteverschijnselen, valt het zoo
duidelijk in het oog, dat dit stelsel bijzonder door de
ziekte wordt aangetast, dat hiervoor wel geen nader
betoog noodig is. Onder de middelen, welke eene eigen-
aardige (specifieke) werking op dit stelsel uitoefenen,
neemt het verzoete kwik eene eerste plaats in. Hoedanig
men ook de werkingen van dit onschatbaar heroïsch mid-
del, hetwelk men wel tot de »Cardinalmittel der Heil-
kunst’ mag rekenen, moge beschouwen, en welke hij-
pothesen men over deszelfs werking op het menschelijk
ligehaam moge bedenken, dit is zeker en wordt door de
dagelijksche ondervinding aan het ziekbed “boven allen
twijfel verheven , dat hetzelve over het algemeen de af-
en uitscheidingen bevordert, en hierdoor eene herstelling
der in hunne werking belemmerde (onderdrukte) funetien
daarstelt, eene algemeene ontspanning te weeg brengt,
blijkbaar uit het ruimer en weeker worden van den pols,
eene eigenaardige werking op de functien der lever uit-
oefent, enz. En deze bijzondere betrekking tot het
cholopoietisch stelsel is het, welke bij de toediening van

( 664 j

dit geneesmiddel ín de onderhavige ziekte, als van het
hoogste gewigt mag worden beschouwd; want of de le-
versecretie is (in hoogst zeldzame gevallen) onderdrukt,
en in dit geval werkt het calomel mede , om de afschei-
ding te herstellen, of de leverafscheiding is, zoo als ge-
woonlijk hier het geval is, verhoogd en de afgescheidene
gal in hoedanigheid veranderd, en als het ware scherp
en ontaard geworden; en in dit geval is het calomel
door de vermeerderde excretio alvina in staat, de afge-
scheidene abnorme galachtige stoffen te verwijderen, den
bloedaandrang hierdoor eene andere rigting te geven,
door hem meer van het bovenste gedeelte van het darm-
kanaal naar het onderste te bepalen, en de werking der
lever (door hare afscheiding nog te verhoogen, door
gelijk men dit noemt, altererend op de functie der
lever intewerken) tot den meer natuurlijken toestand
terugtevoeren.

Te regt mag het calomel een steen des aanstoots
voor de pharmacodijnamie worden geheten; want er is
misschien geen middel, hetwelk in zoo verschillende en
uiteenloopende ziekten geroemd wordt, en wanneer wij
ons nu de werking van dit geneesmiddel in eenige ziekte
trachten te verklaren, en wij meenen dat dit ons gelukt
is, dan treedt er terstond eene geheel andere ziekte
voor onze oogen, waarin het calomel even hoog wordt
geroemd en met nut wordt gebezigd, maar waarin wij,
indien onze eerste uitlegging steek hield, geene andere
dan nadeelige uitwerkingen zouden zien. Is het echter
hieromtrent met het calomel anders gesteld, dan met zoo
vele, ja verre weg de meeste der door ons aangewend
wordende middelen en zoude dit eene rede kunnen zijn
om van het gebruik des calomels af te zien ? — Voorze-
ker neen. Ik wilde wel zien, dat iemand op eene ee-
nigzins aannemelijke en voldoende wijze verklaarde, waar-

(665 )

om de S. chinii (om mij bij een der meest dagelijks
gebruikt wordende middelen te bepalen) intermitterende
koortsen geneest; waarom zij bij intermitterende hoofd-
pijn zoo vaak het eenige baatgevende middel is; hoe het
komt, dat het Secale cornutum de trage en uitgeputte
werkdadigheid der baarmoeder opwekt. — Waarlijk toen
Molière aan zijnen Candidaat op de vraag guare opium
facit dormire ? het antwoord in den mond legde: guia
est in eo virtus dormitiva, cujus est natura sensus
assoupire gaf hij wel de meest bijtende, maar ook te-
vens de meest ware schets van onze pharmacodijnamische
kennis; wilden wij ons zelven toch over het guare bij
de werking van verre weg de meeste geneesmiddelen
ondervragen, dan zoude ons antwoord niet veel meer vol-
doende zijn; en de vis febrifuga van den S. chinii
beduidt niet veel meer dan de vertus dormitiva in het
zoo even aangehaalde gezegde.

Moge dus de werking van het calomel onbekend zijn
en blijven, dan is dit geene rede om het niet in die
gevallen, waarin de ondervinding, dat eenige plechtanker
van alle geneeskundige kennis, ons van zijne nuttigheid
overtuigd heeft, aantewenden; en zoo is het ook in de
onderhavige ziekte. Wanneer wij zien, dat het calomel
zijne werkingen op het gestel uitoefent, door de vermeer-
derde uitscheidingen, door de eigenaardige groen gekleurde
faeces, door den beginnenden of aanwezigen speekselvloed
enz. , dan ontstaat er meestal eene groote algemeene ont-
spanning, vermindering der plaatselijke en sijmpathische toe-
vallen, voller en weeker worden van op denls enz. enz.

De volgende waarneming moge hiervan een voorbeeld

opleveren.

Zesde Waarneming.

J. EK. Fles matroos der 3de klasse aan boord van

45%

( 666 )

het schip Rotterdam, 20 jaren oud, van een sangui-
nisch temperament en robuste constitutie, kreeg, acht
of tien dagen voor hij in het hospitaal gebragt werd,
des nachts, terwijl hij tusschendeks sliep, plotse-
ling en zonder eenige hem bekende rede, een’ hevi-
gen aanval van koorts, welke met koude begon en met
eene hevige hoofdpijn, waarbij zich weldra ijlhoofdigheid
voegde. Hij verklaarde, dat de koorts hem sedert haar
ontstaan tot op den 21 Junij, toen hij in het hospitaal
werd opgenomen nog niet verlaten had, ofschoon zij op
den eenen tijd sterker gevoeld werd dan op den anderen.

24 Junij. Hevige hoofdpijn met een kloppend gevoel
gepaard, glinsterende oogen, gevoel van suizen in de
ooren , drooge weinig beslagene tong met vuurroode ran-
den, sterke dorst, bittere smaak , misselijkheid en van
tijd tot tijd braking van galachtige stoffen, de lippen
hier en daar met eene zwartachtige (fuligineuse) korst
bedekt; hevige pijn in den scrobiculus cordis en in de
regio lienalis, de milt wordt zeer vergroot gevoeld;
gisteren hebben er drie dunne ontlastingen plaats gehad;
donker bruin gekleurde en brandende urien, de adem-
haling weinig belemmerd, de huid zacht, de pols versneld,
matig gevuld en week, volstrekte slapeloosheid (Hirud,
off. no. XVI in regione ventriculi et lienis.)

Des avonds verheffing van koorts, groote neêrslag-
tigheid, de lijder ligt weenende en steunende op den
rug; hij klaagt over pijn in den bovenbuik en in de
ledematen , de buik is opgezet, er is drie malen ontlas-
ting geweest van dunne zwarte stinkende met harde
stukken vermengde stoffen, welke hem bij den stoelgang
een zeer brandend gevoel aan den anus hebben verwekt
(ol. Ricini unc. I).

22 Junij. De lijder heeft verscheidene malen zwarte
naar klei geliikende ontlastingen gehad. Dezen nacht is

( 667 )

hij zeer onrustig geweest; de hoofdpijn is vermrnaera,
doch is er nog steeds duizeligheid (ligtheid in het hoofd)
en groote nederslagtigheid met delirium blandum aanwe-
zig. Het gelaat duidt eenigen stupor aan; indien men
hem bij herhaling iets gebiedt, volgt hij dit, doch lang-
zaam, op. Er is een groot gevoel van angst aanwezig ,
de oogen glinsteren; de tong, smaak, lippen enz. als
gisteren, de buik is opgezet, doch de lijder klaagt. niet
over pijn. De pols is versneld en week, van tijd tot
tijd subsultus tendinum; hij zegt over het geheele lig-
chaam een onaangenaam pijnlijk gevoel te ondervinden.
(Pulveres ex Mercur. dulci. gr. XII.)

Des avonds (exacerbatie). De lijder ligt op den rug,
steunende en met geslotene oogen; hij geeft op de hem
gedaan wordende vragen geen antwoord. Hij heeft slechts
drie poeders (6 grein) willen innemen, en neemt na lang-
durige aansporing een vierde. De tong schijnt iets vochti-
ger, hij heeft slechts zelden om drinken gevraagd; de
buik schijnt bij de drukking pijnlijker te zijn dan heden
morgen; de pols meer versneld, week en iets voller;
slechts ééne (onwillekeurige) waterlozing gedurende den
dag ; de blaas schijnt niet gevuld te zijn. (Clijsma laxans.
Sinapism. ad suras. Ïter. Pulv. mercuriales).

23 Juny (remissio.) Hoewel de lijder meer bij kennis
is, is er nog altijd stupor aanwezig; hij heeft den nacht
slapeloos doorgebragt en de poeders behoorlijk ingenomen;
hij zegt geene hoofdpijn te gevoelen, de pupil verwijd en
ongevoelig voor den prikkel van het licht; de randen der
tong minder rood, de tong vochtig, goede smaak; bij
klaagt over een gevoel van droogheid in de keel en over
grooten dorst; de rand van het tandvleesch een weinig
rood, de lippen droog en zwartachtig (fuliginosa) ; des
nachts eene geringe braking, de buik opgezet, bij druk-
king op de regio ileo-colica gevoelt hij pijn; insgelijks,

( 668 )

doch minder sterk, in de regio recto-eolica. Na het
lavement zijn er twee dunne, zwarte , stinkende stoel-
gangen gevolgd, er is eene waterlozing geweest, doch
is de urien niet bewaard; gedurende den nacht eene
vrij ruime transpiratie. De lijder klaagt nog over be-
naauwdheid in den bovenbuik en over stijfheid in de
ledematen; de pols ín matig gevuld, versneld, week.
(Iter. Pulv. mercuriales).

Des avonds. Eene geringe verheffing van koorts,
het tandvleesch meer aangedaan. De lijder is wel niet
geheel bij kennis, doch veel meer dan gisteren avond.

2 Junij. De lijder is bij volkomene bewustheid ,
hij heeft dezen nacht van negen tot twee uur gesla-
pen, en heeft daarna stil en rustig in zijn bed gele-
gen; geene hoofdpijn, tong en tandvleesch gelijk bij
behoorlijk intredenden speekselvloed; lippen nog droog
doeh zonder het zwartachtige beslag, de smaak bitter,
de buik opgezet doch onpijnlijk , eene zeer onbedui-
dende groenachtige ontlasting, de huid zacht en vochtig,
de pols minder versneld dan den vorigen dag. (Ol.
Rieini une. i.)

25 Junij. Drie half gebonden groene ontlastingen ;
de lijder heeft van tijd tot tijd geslapen, is geheel bij
kennis; eenige doch niet sterke salivatio, dorst, de
pols versneld, subdurus. Daar de salivatie zoo gering
is, worden er nog 6 grein mercur. dule. {voorgeschreven.

26 Junij. Sterkere speekselvloed. De lijder klaagt
over pijn in de miltstreek, welke waarschijnlijk is
ontstaan, door dien hij des nachts in den slaap de
dekens had weggeworpen, hebbende hij deze pijn
eerst na het wakker worden bespeurd; de huid is
warm doch droog, de pols versneld met eene geringe
hardheid (Balneum tepidum. Catapl. calida ad regionem
ienis).

( 669 )

27 Junij. Na het bad is er een ruim zweet ge-
volgd en de pijn in de zijde verdwenen; de milt
schijnt minder gezwollen dan vroeger, doeh wordt
nog steeds duidelijk door de algemeene bekleedselen
gevoeld. Hij heeft eene groote hoeveelheid water ge-
loosd met een ruim wit bezinksel. Overigens is de
toestand als gisteren (collut. oris emolliens).

De speekselvloed was niet hevig, nam weldra af en
hield na eenige dagen (gedurende welke er zich geene
vermelding waardige verschijnselen opdeden) geheel op»
blijvende de lijder zich onder het gebruik van zacht
voedende middelen zeer wel gevoelen , tot op den
10 Julij, toen hij weder door de koorts werd aange-
tast, doch in geenen hevigen graad en welke weldra
voor het gebruik van Sulphas chinii geweken is;
waarna ook de nog overige opzetting der milt ver-
dween, en de lijder spoedig daarop genezen het
hospitaal konde verlaten.

Intusschen zij met het bovenstaande niet gezegd,
dat men het calomel in allen gevalle bij de onderha-
vige ziekte moet toedienen; doch daar waar eene
algemeene onderdrukte, om zoo te zeggen krampachtige
toestand in het gestel aanwezig is, waar ingenomenheid
van het hoofd met min of meer gevoelloozen toestand
bestaat, waar de huid droog is of niet tot behoorlijk
zweet neigende, de pols klein of krampachtig zamen-
getrokken is, eer onderdrukking van den stoelgang
dan diarrhee, in het algemeen onderdrukking der af- en
uitscheidingen bestaat, waar men na het ontlasten der
in de darmen aanwezige stoffen nog steeds abnorme
secretie der lever moet vooronderstellen, en waar deze
verschijnselen zeg ik, in meerdere en mindere mate
aanwezig zijn, heb ik van dit middel meestal het
beste gevolg gezien.

(670 )

Gelijk echter ieder middel naar mate het gunstiger
werkingen op den organismus kan te weeg brengen,
in die zelfde mate ook nadeeliger kan worden, zoo is
dit ook met het Calomel het geval. Het is hier de plaats
niet, de nadeelige uitwerkingen te herinneren, welke
het onmatig en ongepast gebruik van het kwikzilver
na zich slepen kan; dezelve zijn genoeg bekend; en
het is dus zaak, ook hier het gestel van den lijder,
de hevigheid en het tijdperk der ziekte in het oog
te houden, zal men zich niet of in zijne verwachtin-
gen bedrogen zien, of den lijder in andere te regt
gevreesde ziekten storten.

Niet altijd ziet men van het calomel, al schijnt deszelfs
gebruik nog zoo aangewezen, het gewenschte gevolg.
Soms ziet men, dat na zijn gebruik wel eene werking
op het tandvleesch en de speekselklieren ontstaat,
doch van eenen geheel eigenaardigen aard; het tand—-
vleesch zet zich dan weinig op, met eene op het gevoel
koude, fletsch-bleek gekleurde en met witte randen
omgevene zwelling aan het slijmvlies; op de binnen-
ste vlakte der lippen ontstaan hier en daar oppervlak-
kige ulcera met eenen witten melkachtigen bodem,
terwijl de uitscheiding van het speeksel wel eenigzins,
doch slechts weinig verhoogd is. De lijders hebben
daarbij eenig doch meestal geen zeer pijnlijk gevoel
in den mond. Op deze verschijnselen na het ge-
bruik van het kwikzilver, heb ik bijna altijd een
nadeelig gevolg gezien, en wanneer zij zich openbaren
is het zaak terstond dit middel natelaten, en naar
gelang van omstandigheden tot andere middelen zijnen
toevlugt te nemen.

Het spreekt van zelve dat men, wanneer het ver-
eischte doel met het toedienen van het calomel
bereikt is, de aanwending van dit middel, het zij

(671 )

er speekselvloed gevolgd is of niet, moet staken, en
het is altijd beter dezen laatsten te voorkomen dan
te bevorderen. Is hij ontstaan dan behandele men
hem naar de bekende regelen. Ten dezen opzigte
leerde ik in het hospitaal te Weltevreden een middel
kennen, hetwelk mij dikwijls zeer veel dienst bewees.
Ik zag namelijk , dat sommige matrozen veel spoediger
dan andere lijders, van dit lastig verschijnsel bevrijd
werden, en vond eindelijk de oorzaak daarvan in
het pruimen van tabak. Zoo lang er nog hevige pijn
en zwelling aanwezig was, konden zij van dit mid-
del natuurlijk geen gebruik maken, doch zoodra zij
het verdragen konden, was de speekselvoed er spoedig
door bedwongen. Ik schreef dit uitwerksel toe, aan de
prikkelende en tevens narcotische eigenschappen van
dit middel (behoorende tot de acria-narcotica, Voer)
en raadde het naderhand ook aan sommige andere
lijders met het beste gevolg aan. Ik zou niet durven
verzekeren, met het bovenstaande iets nieuws te heb-
ben gevonden, echter heb ik van dit gebruik der
tabaksbladen nog nergens melding gemaakt gevonden.

Of het calomel de vorming der zoogenaamde koorts-
koeken tegengaat, zou ik niet met zekerheid durven
beweren. De eigenaardige werking welke het op het
geheele leverstelsel uitoefent, zoude wel voor hare
werkzaamheid tegen de chronische opzetting van dit
orgaan pleiten. Op de milt, waarvan de opzetting
vaak zoo veel belangrijker is, zoude dit middel veel
minder direct schijnen te werken; intusschen is het
mij toch meestal voorgekomen, dat, vooral daar waar
deszelfs gebruik door eenen matigen speekselvloed werd
gevolgd , deze hijpertrophieën minder dan elders worden
waargenomen .

Behalve het ealomg staan ons nog andere middelen ten

dienste, welke in meer bijzondere betrekking tot de
afscheiding der lever staande, hier kunnen worden aange-
wend, en onder welke vooral de rhabarber verdient te
worden genoemd. »Dit middel bevordert niet alleen de
normale af- en uitscheiding der gal, en herstelt haar wan-
neer zij onderdrukt was, maar verbetert ook de menging
der gal zelve en vermindert de zoogenaamde scherpte of
Alcalescenz derzelve.”’ Deze woorden van Vogt (Pharma-
kodynamik. $& 1561) mogen doen zien, dat deze wortel
tot bereiking van het voorgestelde doel, en ter voldoe-
ning aan de gestelde indicatie een belangrijk hulpmiddel
oplevert, en te regt is zij, met het calomel verbonden ,
een der meest gebruikelijke middelen in de onder-
havige ziekte.

Zeker zoude men bij deze en andere middelen, welke
in hunne werking op het menschelijk ligchaam, in eene bij-
zondere betrekking tot het cholopoietisch stelsel schijnen
te staan, nog verschillende kunnen noemen, zoo als
b. v. de middenzouten enz., want de abnorme werking
der lever, moet door het verwijderen van de galachtige
en andere stoffen uit het darmkanaal, waarover ik reeds
vroeger gesproken heb, eene aanmerkelijke wijziging on-
dergaan; intusschen moeten zij toch in de meeste geval-
len, ver voor de bovengenoemde achterstaan; om welke
rede ik er ook niet verder melding van zal maken,
daar bovendien deze proeve hierdoor eene te groote uit-
gebreidheid zoude erlangen.

Daarom heb ik ook, zoo hier als vroeger van andere
meer algemeene , hoewel somtijds zoo belangrijke en werk-
zame artis auxilia geen gewag gemaakt; als b. v. van het
toedienen van laauw warme baden, het leggen van vesi-
cantia en rubefacientia, het aanwenden van fomentationes,
het inwrijven van ungt. neapolitanum, hetzij op zich zel-
ven of met andere zelfstandigheden vermengd , enz. , wel-

(673 )

ker nut in bijzondere gevallen terstond in het oog vallen
zal, en welker nadere vermelding door niemand, geloof ik,
hier zal verwacht worden, zoo als het mij ook onnoodig
te ver zoude afleiden, indien ik meer deed dan hen hier
met een woord aan te stippen.

IV. Het leiden der nabehandeling. In die gevallen, waar
de ziekte zich met geringe hevigheid voordeed, was
de nabehandeling van weinig aanbelang. Onder het
gebruik van goed ligt verteerbaar voedsel en eene geregel-
de levenswijze, keeren defkrachten eu de vorige gezond-
heid spoedig terug. Is de koorts echter in hevigen graad
aanwezig geweest, dan blijft er eene groote prikkelbare
zwakte van het darmkanaal bestaan; de geringste misslag
in de dieet, het gebruik van slechts eenigzins minder ge-
makkelijk te verteren voedsel, werken hier reeds hoogst
nadeelig, en de nabehandeling moet hier zeer voorzigtig
geleid worden, wil men de lijders niet in de vroeger ver-
melde naziekten zien vervallen. Eene zacht voedende
dieet, zacht voedende middelen, als het gebruik van sago ,
arrowroot, zachte eijeren enz. zijn, benevens de behoorlij-
ke regeling der stoelgangen, de voornaamste punten,
waarop men in het begin heeft te letten. Want indien
men bij deze prikkelbare zwakte van het darmkanaal eigen-
lijk gezegde tonische en andere middelen wilde toedienen,
zoude men juist het tegenovergestelde van het beoogde
doel bereiken, aangezien deze middelen alsdan niet ver-
dragen wordende, als schadelijke prikkels op het darmka-
naal blijven werken, bij de prikkelbare zwakte eenen
meer en meer geirriteerden toestand teweeg brengen en tot
uitputtende diarrheeën enz. enz. aanleiding geven. Wel
kunnen de tonische middelen later nuttig zijn , wanneer
het darmkanaal van lieverlede meer tot zijne natuurlijken
toestand is terug gekomen, doch in het begin der con-
valescentie hoogst zelden of nimmer. Behalve de bedoelde

9 Jaana. 4° Arrev. bh

( 674 )

nutrientia schijnen kleine giften van rhabarber dagelijks
toegediend, voor dezen toestand uitnemend gepast te zijn;
terwijl men later langzamerhand tot bitter aromatische en
bitter slijmige middelen kan overgaan. Niet zelden
doen ook bij de zoo zeer verhoogde gevoeligheid van
het darmkanaal kleine giften opium eene uitstekende
werking om deze gevoeligheid te bedaren.

De recidieven zijn meestal veel minder gevaarlijk dan
de doorgestane ziekte, en worden naar omstandigheden
of met resolventia, laxantia, plaatselijke bloedontlas-
tingen, of door Sulphas chiaii verdreven. Wel is waar ont-
staan deze recidieven dikwijls zonder waarneembare
oorzaak , doch ook veelal zijn zij aan eenen misslag
in de dieet te wijten, namelijk niet alleen aan on-
voorzigtigheid in het gebruiken van spijzen en dran-
ken , maar ook aan misslagen in de dieet in den
meer uitgestrekten zin, in kleeding, plotseliijjke ver-
andering van temperatuur enz.

Over het algemeen bleven, zoo als ik vroeger reeds
aanmerkte, de lijders die deze ziekte hadden doorge-
staan, zeer lang reconvalescent, en bij velen schenen
de verlorene krachten niet te willen terugkomen. Dat
een tijdelijk verblijf in koelere landstreken hier veel
tot herstelling bijbragt, heb ik bij de beschrijving der
ziekte reeds vermeld.

Bij die eigenaardige zwakte met hoofdpijn, duize-
ligheid , verwijde pupil enz., waarvan ik insgelijks bij
de beschrijving der ziekte sprak, vond ik meestal
hulp bij de toediening der flores Arnicae; terwijl de
nabehandeling vervolgens cp de zoo even gezegde wijze
werd geregeld.

Wat voor het overige de behandeling der naziekten
(hijpertrophieën, dijsenterieën enz. enz.) aangaat, zal
k dezelve hier met stilzwijgen voorbijgaan, daar zij

(675 )

hoewel zij uit de ziekte voortvloeijend zijn, echter
ziekten op zich zelve daarstellen, welker behandeling
niet tot het onderhavige onderwerp behoort.

Verschijnselen na den dood.

Om tot het beschrijven dezer verschijnselen over te
gaan, zal ik hier eene waarneming tusschen voegen,
van eenen lijder, bij wien de ziekte in eenen zeer
hevigen graad aanwezig was, en welke waarneming
ik boven andere verkozen heb, omdat de lijder gedu-
rende de hevigheid der ziekte bezweek, en de inge-
stelde behandeling slechts weinig invloed op de na
den dood waargenoimene verschijnselen kan gehad hebben.

Zevende waarneming.

Nuver, matroos aan boord van het schip Sirius
werd den 14 Augustus 1842 in het hospitaal opge-
nomen; hij was Amsterdammer van geboorte, 26 ja-
ren oud, van eene matig sterke ligchaamsgesteldheid
en van een lijmphatisch temperament.

Vijf dagen voor hij in het hospitaal opgenomen werd,
werd hij plotseling door eene hevige hoofdpijn met gal-
achtige brakingen en pijn in den buik aangetast,
waarbij zich zoo als hij verhaalde, den volgenden dag,
eene hevige koorts voegde , zonder dat deze door kou-
de werd voorafgegaan; de koorts bleef dien geheelen
dag aanhouden en verliet hem niet meer, schoon zij
volgens zijn zeggen dagelijks tegen den middag heviger
werd. De lijder zegt, dat hij gedurende den tijd der
koortsverheffing voortdurend iijlende is.

Den JL Augustus, toen ik hem voor het eerst
zag waren de volgende verschijnselen aanwezig.

(676 )

De lijder klaagt wel over hoofdpijn, meer echter
over groote duizeligheid; op zijn gelaat staat eene
groote gevoelloosheid (stupor) te lezen. Desniettegen-
staande antwoordt hij van tot tijd vrij geregeld op
hetgeen hem gevraagd wordt, doch met eene zekere
van tijd tot tijd angstige gejaagdheid. De pupil is
vernaauwd, de vaten van het bindvlies met bloed
gevuld; volgens zijn zeggen was er gisteren avond eene
onuitstaanbare hoofdpijn aanwezig geweest. De lippen
zijn droog en roetachtig (fuligineus) beslagen; . de
tong droog, rood met een dun geelachtig beslag, de
smaak bitter; hoewel er vroeger vele galachtige stof-
fen waren uitgebraakt, was er echter thans geene
misselijkheid meer aanwezig; de serobiculus eordi
opgezet en gespannen met hevige pijn; bij drukking
op den serobieulus eordis ontstaat er eene groote be-
naauwdheid , zoodat dezelve terstond op het gelaat
des lijders wordt uitgedrukt; in de lever en de milt
schijnt er minder pijn bespeurd te worden. Bij het
drukken op den buik wordt een eigenaardig geluid
als van daarin aanwezige gassoorten waargenomen;
er is sedert twee dagen geen stoelgang geweest; de
urien bruin gekleurd en brandend ; de pols versneld,
weinig gevuld met eenige hardheid; de huid geel ge-
kleurd, droog, met calor mordax. De lijder is zeer
onrustig, ligt bijna geen oogenblik stil, en woelt van
de eene zijde van het bed naar de andere (Hirud.
offic. No xvi applieentur ad scrobie. eordis. Pulv.
ex Merc. dulce. gr. ijij singulis bihoriis exhib. Mixt. Ri-
verij. Sinapism. ad plantas pedum).

Des avonds. De hoofdpijn en duizeligheid niet
verminderd; van tijd tot tijd looze brakingen met een
brandend gevoel. De smaak bitter en droog, hoewel
de tong vochtiger is dan dezen morgen. De pijn in

(677 )

den buik schijnt iets verminderd te zijn; de lijder
klaagt over groote benaauwdheid, er is vijfmalen ont-
lasting van dunne galachtige drekstoffen geweest, de
pols kleiner dan dezen morgen, de huid eenigzins
vochtiger. (Iter. pulveres et Pot. Sinapism. ad suras).

45 Augustus. Geen hoofdpijn doch groote duizelig-
heid; de lijder heeft dezen nacht een oogenblik ge-
slapen , doch werd toen zeer gekweld door benaauwde
droomen ; hij klaagt zeer over de pijn welke de Si-
napismi hem hebben veroorzaakt; de pupil is iets min-
der vernaauwd ; de bloedvaten der eonjunctiva minder
gevuld ; de gevoelloosheid (stupor) is niet zoo sterk
op het gelaat uitgedrukt als gisteren; indien hij zich
oprigt, begint hem alles voor de oogen te draaijen;
de tong vochtig en rood, niet beslagen, de lippen
als gisteren , geene misselijkheid. Hevige dorst, bittere
smaak met begeerte naar zure dranken, de bovenbuik
bij de drukking zeer gevoelig, insgelijks de regio
recto-colica, vijf dunne zwarte ontlastingen. De lijder
ligt stiller en met meer bewustheid dan gisteren ; de
huid is matig warm, zeer geel gekleurd. De pols
weinig versneld, meer gevuld en harder dan gisteren.
(Hirud. off. no vii appl. ad region. epigastric. Iter.
pulv. mercur. Post applic. hirudinum adhib. Balneum
tepidum).

Des avonds bijna dezelfde toestand, alleen is er
meer duizeligheid en minder bewustheid, het hoofd is
warmer; het gevoel van benaauwdheid in de praecordia
is sedert dezen morgen toegenomen; de pols is meer
versneld. (Ìter. Pulveres. Vesicantia ad extrem. infer.).

J6 Augustus. De lijder is dezen nacht zeer onrus-
tig geweest, en heeft aanhoudend geijld en gewoeld;
vooral van 12 tot 5 uur; van dien tijd af is hij
stiller. Hij ligt op den rug met half geslotene oogen

( 678 )

geheel en al buiten kennis, hij laat van tijd tot tijd
een steunend geluid hooren, rogchelende ademhaling
(respiratio stertorosa), het voorhoofd gloeijend heet,
de pupil sterk zamengetrokken, bij geeft op het
sterkste geroep geene teekenen, dit vernomen te
hebben. De mond is half geopend, de tong is voor
zoo verre zij door den half geopenden mond kan ge-_
zien worden, geheel droog, de lippen en het tand-
vleesch bleek en koud. Gedurende den nacht heeft
bij van tijd tot tijd, doch slechts zelden, om drin-
ken gevraagd, de leverstreek zeer opgezet ; wanneer
men op dezelve drukt, worden er pijnlijke trekken
op het gelaat zigtbaar, de pols snel, onregelmatig,
zeer klein, de huid koud (gelida) en donker geel
gekleurd. Dezen nacht vier dunne, zwarte, schuimen-
de, onwillekeurige ontlastingen.

Korten tijd nadat ik deze verschijnselen opgeschreven
had, overleed de lijder.

Likopening (9 uren na den dood).

Het lijk ligt op den rug, op welken blaauwe
doodsvlekken worden waargenomen. In en om den
mond ziet men geel gekleurd schuim, het geheele
ligchaam geel gekleurd.

Bij de doorsnijding der algemeene bekleedselen van
het hoofd vloeide er eene matige hoeveelheid bloed
uit. De sinus durae meningis waren met eene groote
hoeveelheid dun zwart bloed gevuld. De dura mater op
verschillende plaatsen met de onderliggende vliezen
zamengegroeid. Tusschen de platen der Arachnoïdea
was eene vrij groote hoeveelheid sereus lijmphatisch,
witachtig (opaliserend) vocht uitgescheiden. De aderlij-
ke vaten aan de oppervlakte der hersenen met eene

( 679 )

zeer groote hoeveelheid bloed gevuld. De zelfstandig-
heid der hersenen vrij vast; bij de insnijding vertoon-
den er zich slechts weinige puncta sanguinolenta. De
ventriculi laterales bevatten eene hoeveelheid vocht,
welke het dubbele van de daarin gewoonlijk aangetroffene
hoeveelheid evenaarde. De vaten van den plexus choroi-
deus bijzonder sterk gevuld.

Tusschen het pleura costarum en pulmonum aan de
regter zijde verscheidene schijnvliezen, welke door
hunne groote vastheid eene vroegere vorming aanduid-
den. De longen zelve en het hart leverden geene
opmerkenswaardige verschijnselen op.

Bij de opening der buikholte werd er aan de uit-
wendige oppervlakte der darmen alleen eene geelachti-
ge kleur waargenomen. De lever was veel grooter
en vooral veel zwaarder dan gewoonlijk, en hare
kleur meer naar het grijze hellende; bij de insnijding
vloeide er eene menigte dik donker gekleurd bloed
uit dezelve, en vertoonde hare zelfstandigheid eene
donker grijze, vrij vaste (compacte) kleiachtige massa;
hare aderlijke vaten waren met eene menigte bloed
gevuld en de ductus biliarii waren door de groote
hoeveelheid daarin bevatte gal opmerkelijk. De galblaas
zeer groot, doch niet met eene zoo groote hoeveel-
heid gal gevuld, als vaak bij, aan deze ziekte over-
ledenen , wordt waargenomen. De gal zelve donker
en taai (visceus). De maag bevatte eene groote hoe-
veelheid groen gekleurd, eer waterachtig dan slijmerig
vocht. Over de geheele oppervlakte van het slijmvlies
der maag worden kers-roode vlekjes van ongeveer
z4 Rijnl. duim doormeter gezien, welke in zoo groote
menigte aanwezig waren, dat de tusschenruimten soms
naauwelijks bespeurd werden. Bij naauwkeuriger onder-
zoek, zag men duidelijk, dat zij uit eene menigte

( 680 )

kleine opgespotene bloedvaatjes bestonden; in de
ruimten tusschen deze vlekjes scheen het slijmvlies
eenigzins geelachtig gekleurd; even zoo was de ge-
steldheid van het slijmvlies ín het duodemun en je-_
junum; doch nam de roodheid en _menigvuldigheid
dezer vlekjes op grooteren afstand van de maag af,
tot zij nabij de valvula ileo-colica weder in dezelfde
mate als in de maag werden aangetroffen. In het
bovenste gedeelte van het darmkanaal bevond zich
even als in de maag een groen gekleurd vocht, doch
reeds op ongeveer de helft van het jejunum vond
men de darmen met een galachtig geel slijm gevuld.
Het slijmvlies scheen over de geheele oppervlakte der
dunne darmen, doch vooral in de maag, minder vast
met het onderliggend vlies vereenigd te zijn dan ge-
woonlijk ; nergens werden ulcera waargenomen. Op
vele plaatsen waren de glandulae Peijerianae opgezwollen,
doch waren zij niet rooder gekleurd dan in den nor-
malen toestand. De dikke darmen meer met den
gezonden toestand overeenkomstig aangetroffen, en
leverden niets aanteekeningswaardigs op. De milt zeer
vergroot, broos van eene paäpachtige naar wijnmoer
gelijkende zelfstandigheid; bij de niinste &anraking werd
het omkleedende vlies verscheurd, en alsdan vloeide
er eene dikke zwartachtige maâssa uit hetzelve. De
vasa haemorrhoidalia met dik zwart bloed gevuld. De
glandulae meseraicae waren vergroot, doch schenen o-
verigens geene verandering in hoedanigheid te hebben
ondergaan. Wat den toestand der overige ingewanden
aangaat, deze ga ik, daar zij niets opmerkenswaardigs
opleverden , voorbij, om niet in te groote uitgebreid-
heid te vervallen.

Ik wil mij over de hier ingeslagene behandeling
hier niet uitlaten. Mogelijk ware het beter geweest

(681 )

nog ruimere bloedontlastingen in het werk te stellen.
Mogelijk zal iemand zeggen, dat het goed geweest zijn
zoude, op den morgen na den dag, waarop de lijder
in het hospitaal gebragt werd, sulphas chinii toe-
tedienen, daar er eenige remissie der sijmptomen schijnt
geweest te zijn. Intusschen is het zeker, dat wanneer
de lijders bij dusdanige hevigheid der ziekte, en in
een zoo ver gevorderd tijdperk derzelve, onder be-
handeling komen, het einde zeer zelden anders als
doodelijk is, en reeds op het eerste oogenblik, toen
ik den lijder zag, wanhoopte ik geheel en al aan
zijn herstel. Uit de verschijnselen welke voor den
dood werden waargenomen en uit de lijkopening blijkt,
dat de lijder apoplectisch gestorven is,

Uit eene vrij groote hoeveelheid door mij bewerk-
stelligde lijkopeningen , meen ik het gevolg te kun-
nen trekken, dat de volgende verschijnselen, welke
met die van de bovenvermelde lijkopening voor een
groot gedeelte overeenkomen, als algemeen bij de aan
deze ziekte overledenen worden waargenomen.

Eene groote opvulling van de aderlijke vaten der
hersenen, welke laatste dikwijls in hunne consistentie
eene verweeking schenen ondergaan te hebben. (De
rede hiervan is mogelijk daarin gelegen, dat de
lijkopeningen niet spoedig genoeg na den dood kunnen
worden bewerkstelligd). De ventriculi veelal met se-
reus exsudaet gevuld, hetwelk ook dikwijls tusschen de
bekleedende vliezen der hersenen wordt waargenomen.
De pia mater en arachnoidea somtijds door plaats gehad
hebbend exsudaat verdikt en ondoorschijnend. Vooral
werden de sinus durae meningis dikwijls met zwart en taai
bloed opgevuld waargenomen, terwijl de plexus choroidei
ook gewoonlijk eene grootere hoeveelheid bloed dan in
den normalen toestand schenen te bevatten,

hhh”

( 682 )

De borstholte levert over het algemeen weinig op-
merkenswaardige verschijnselen.

De organa abdominig dragen blijken van sterke,
vooral aderlijke vaatvulling. De lever meestal zeer
groot, gewoonlijk van eene zeer donkere kleur.
Zij is over het algemeen meer week dan vast van
weefsel, en taaijer , als het ware meer kleiachtig dan
gewoonlijk. Hare aderlijke vaten met zwart dik bloed
gevuld, hetwelk bij insnijding in de leverzelfstandig-
heid, terstond in groote hoeveelheid uitvloeit. De
galbuizen in de lever zelve (ductus biliferi) zijn ge-
woonlijk door hunne groote opgevuldheid met gal
opmerkenswaardig. In enkele gevallen werd de kor-
relachtige gesteldheid der lever (acini) bijzonder dui-
delijk opgemerkt. De galblaas door dikke, visceuse
gal overvuld, welke gal dikwijls als in twee deelen
gescheiden scheen, waarvan het eene dunne, toch
nog altijd taaijer dan de gal in den normalen toe-
stand en ook donkerder van kleur was, het andere
eene korrelachtige zelfstandigheid daarstelde, van eene
zeer zwarte kleur, tusschen de vingers gemakkelijk
fijn te wrijven en zich op het eerste gezigt als
kleine galsteentjes voordoende.

Inzonderheid was de toestand der milt opmerkens-
waardig , gelijk het ook bekend is, dat dit orgaan in
alle intermitterende koortsen, eene bijzonder verande-
ring schijnt te ondergaan. In verre weg de meeste
gevallen was zij vergroot, zoo zelfs dat zij het drie
en viervoud van de gewone grootte bereikte; hoogst
zeldzaam waren de gevallen, waarin geene verandering
in de zelfstandigheid der milt werd waargenomen,
doch was er in die gevallen toch bijna altijd eene
verandering in grootte (hijpertrophie) aanwezig. Bijna
altijd werd de milt in eenen toestand van verweekiug

( 683 )

waargenomen , die dikwijls van dien aard was, dat
men dit orgaan niet uit het lijk konde nemen zonder
het te verscheuren, geschiedende dit soms bij de
geringste aanraking, hebbende het buitenste vlies als
het ware slechts zoo veel zelfstandigheid (consistentie)
behouden, dat het de dunne papachtige massa
kon blijven bevatten. En wanneer men dezen toestand
aanschouwde, kon men niet anders dan de hoogste
verwondering gevoelen, dat dit orgaan soms in zoo
korten tijd eene dusdanige verandering van weefsel
konde ondergaan hebben. Was de verweeking niet
zoo groot, zoodat men de milt zonder verscheuring
uit het ligchaam konde nemen, dan vond men bij de
insnijding toch bijna altijd eene breiachtige of wijn-
moerachtige zelfstandigheid. Bij de insnijding of ver-
scheuring vloeide er eene groote hoeveelheid dik zwart
bloed, eenigzins naar teer gelijkende uit, en indien
men alsdan een gedeelte van het overgeblevene ge-
durende korten tijd in water afspoelde, had men
weldra de eigenaardige structuur voor zich, die de
milt vertoont, wanneer zij in den gewonen toestand
uit het lijk genomen, gedurende langen tijd in water
geweekt (gemacereerd) is geweest.

De buitenste oppervlakte van de maag en de dar-
men bood zelden iets anders aan, dan in zeer enke-
le gevallen hier en daar eenige zwarte vlekken, wel-
ke echter niet altijd met het inwendige darmvlies in
verband schenen te staan.

De inwendige oppervlakte van de maag en de bin-
nenste darmrok , waren gewoonlijk rood, met duidelij-
ke vaatvulling. Soms was deze roodheid gelijkmatig
verspreid , somtijds, doch zeldzamer, waren het vlekjes,
gelijk bij bovengemelde lijkopening. Het slijmvlies der
maag scheen meestal weeker dan gewoonlijk te zijn;

(684 )

soms was het als weggevreten (geërodeerd); vooral
kwam dit aan de beide openingen der maag (cardia
en pijlorus) het menigvuldigst voor. Meestal waren de-
ze ingewanden met eene groote hoeveelheid groen,
slijmerig (mogelijk is dit dikwijls het gevolg van het
calomel) of met een meer taai en bruinachtig, zel-
den geelachtig vocht gevuld.

De klieren der darmbuis werden opgezet aangetrof-
fen, zoo wel grootere (als b. v. de gl. Peijeria-
nae) als ook, vooral in het duodenum, de kleinere,
welke dikwijls verheven en hard boven de oppervlakte
uitstaken, zoodat het slijmvlies op het gevoel niet
ongelijk was aan eene rasp,

Alle deze veranderingen waren het sterkst in het
bovenste gedeelte van het darmkanaal, en namen, naar
mate men verder van de maag kwam, langzamer-
hand af. In eenige gevallen werd er echter weder
sterkere roodheid en erosis nabij de valvula ileo-
colica waargenomen.

Hoogst zeldzaam leverden de dikke darmen bij hen,
welke gedurende de koorts zelve overleden, eenige op-
merkenswaardige verschijnselen ; alleen werd het slijm-
vlies somtijds iets meer donker- of paarschrood, en
de venae haemorhoïdales meestal met zeer veel bloed
gevuld gevonden.

De mesenteriumklieren waren dikwijls grooter en
harder dan in den gewonen toestand, doch kon men
deze verandering niet als standvastig voorkomende
beschouwen. |

In andere organen heb ik geene bijzondere van de
onderhavige ziekte afhankelijke verschijnselen kun-
nen waarnemen. De plexus van het zenuwknoopstel-
sel leverden mij, zoo dikwijls ik die onderzocht heb,
niets opmerkenswaardigs op. En hoewel ik de moge-

(685 )

lijkheid dat in dezelve na den dood waarneembare
verschijnselen kunnen gevonden worden niet wil tegen-
spreken (zie de bovenaangehaalde resultaten van Dr.
Hermann), is het mij echter nimmer gelukt die
aantetreffen.

J. p'Excernroxnen. M. D.

UWletenschappelijke Bervigten.

Uit een verslag van Dr. Zromm, Dirig. offic. v.
gez. wordt de volgende belangrijke mededeeling ontleend ,
welke tot een quantitatief chemisch onderzoek van een
mineraal water heeft geleid, hetwelk even als de Javasche
minerale wateren van Gebangan en Platoengan rijk is
aan Jodium.

» Te Selocaton aangekomen,” zoo luidt het berigt van
den heer Fromm, »toonde mij de Office. v. gezondheid
Mandt een brief van den heer Daendels, landheer van
Bedakka, waarin gemeld werd, dat bij de Inlanders,
3 palen van Bedakka een mineraaal water bekend is,
dat waarschijnlijk geneeskrachtige eigenschappen bezit.

Daarbij was gevoegd een monster van dat water ; het-
zelve werd onderzocht, en onmiddelijk werd , nadat de
flesch, welke hetzelve bevatte, geopend was, eene prik-
kelende doodringende jodium-lucht opgemerkt. De smaak
doordringend, bitter-zout jodiumachtig, de kleur eenigzins
geelachtig doch doorschijnend. Met amijlum vermengd neemt
het water onmiddelijk eene donker blaauwe kleur aan;
doch wanneer het water eenigen tijd aan de lucht is
blootgesteld geweest, reägeert amijlum zwakker; de jo-
dium deelen, in vrijen toestand waarschijnlijk voorhanden,
Schijnen te ontwijken.

Onmiddelijk daarna werd besloten, de bron zelve op
te zoeken en zoo veel mogelijk te onderzoeken. Na
naar Selocaton „terug gereden en ’s nachts aldaar ver-

( 687 )

bleven te zijn, begaven de H.H. Mandt, Wasklewicz
en ik , ons op den 18 September ’s morgens naar Bedak-
ka. Op dien weg passeert men de dessa Soekaredja.
Klimmende en dalende over heuvelachtig trachietisch-klei-
achtig land, komt men na een afstand van 4 palen afge-
reden te hebben, op de genvemde plaats.

De trachietrotsen zijn hier meest verweerd, ontbonden
en vormen met de in verrotting overgegane plantaardige
zelfstandigheden eene zeer vruchtbare tuinaarde, wes-
halve het geheele omliggende land een groote tuin schijnt
te zijn.

Oostelijk van dezen weg, die naar de Residentie Kadoe
voert , ziet men de reuzenkruinen der reeds meermalen
genoemde bergen.

Te Bedakka aangekomen en inlichtingen betreffende
de ligging der bron genomen hebbende, zijn wij noord-
oostelijk gereden door eenen rijken koffijtuin over een
heuvelachtig, allengskens opklimmend terrein. Daarna
kwamen wij aan den rand van een bij gissing meer dan
1500 voet diep, overal rijk begroeid , steil afloopend ra-
vijn hetwelk wij in eene N. N. 0. rigting afgeklauterd
zijn, tot dat wij eindelijk , na eenige kleine dessa’s Ka-
lie doempoeng (hoofddessa) Joekoe Bakang (2 dessa)
en dllas Assinan (kleinste dessa) oepasseerd te hebben ,
op een smal, overal met dikke boomstammen bedekt
voetpaadje bij een klein ravijn, loopende van Z. O. naar N.
N. 0, kwamen. Hetzelve een kleinen afstand ver opge-
klommen zijnde, zijn wij door digt struikgewas heen, geko-
men aan eene waterplas van eenige voeten in diameter en
van 4 voet diepte, die het onderwerpelijk water bevatte.
Verder in het ravijn opklimmende,’ kwamen wij, ongeveer
200 passen van de eerste plas verwijderd, aan een tweede,
die iets grooter in omvang dan de eerste en ook iets
dieper was. Dezelve bevindt zich daar, waar het ravijn

(688 )

zich gaffelvormig splitst, onder eenen grooten trachiet-
steen. Wij zagen in deze plassen en in het geheele ra-
vijn, in kleine hoeveelheden uit den grond zijpelende, het-
zelfde water, wat de hr. Daendels naar Platoengan
gezonden had. Wij begonnen met de verzameling eener
hoeveelheid daarvan en konden in een £ uur 6 flesschen
vullen.

Ongemerkt vulde zich het uitgeschept water in de plas
steeds weder aan. '

Parallel met dat ravijn, meer oostelijk , is een tweede,
in hetwelk zich een beekje met zoet water bevindt. Het
omliggende bosch bestaat hoofdzakelijk uit Djattie, Da-
dap- en Cassiaboomen en heeft veel bamboes en rotting.
Analoog met de zijpelingen uit den grond van het Püllner
water, schijnt ook dat water door klei en trachietaarde
heen langzaam door te zweeten.

_ Door uitgravingen zoude men grootere hoeveelheden wa-
ter kunnen verkrijgen.

Nu zal men gemakkelijk 200 en meer kruiken op een
dag kunnen vullen. Het zoutwaterravijn is gelegen op
gouvernements grond in N. N. 0. rigting van Bedakka,
2 palen van Malitjas (N.) eneven zoo veel van Pela-
tjoenkoel.

Dus zoude het gouvernement slechts een’ weg van 2 pa-
len ter bereiking der bron dienen te laten maken, aan-
gezien van Kalitjang tot aan den grooten weg, hetwelk
een afstand is van 9 palen, reeds een ‚goede binnenweg
bestaat.

Wilde men een huis hier bouwen, men zoude geen ge-
gebrek hebben aan steenen, hout en kalk. Ongeveer
6 palen westelijk van Kendal vereenigt zich de genoemde
binnenweg met den grooten landweg. In het bosch, waar-
in het zoutwaterravijn zich bevindt, door de Inlanders

Allas assinan genoemd, is de temperatuur bijkans ge-

( 689 )

lijk, midden op den dag, met die van Samarang. Naar
gissing ligt de waterplas niet hooger dan 30 voeten bo-
ven de zeevlakte. ’

Bij de laatste kleine dessa is de weg zoo smal, het
bosch zoo digt, dat men van het paard stappen en den
weg tot aan het water te voet moet afleggen.”

Tot zoo ver het berigt van Dr. Fromm.

Eene hoeveelheid van het water van Assinan is door
den heer Mater geanalijseerd. De beschrijving dezer ana-
lijse volgt hier in derzelver geheel.

Het water , dat tot het onderzoek was toegezonden,
bevond zich in goed geslotene flesschen. Plantaardige
zelfstandigheden , geincrusteerd door eenige in het water .
bevatte deelen, waren op den bodem der flesschen afgezet.
Dit zijn Wieren, kenbaar onder het mikroskoop. De ge-
brande asch dezer wieren bestaat uit chloorsodium, kool-
zure soda, zwavelzure potassa , koolzure maguesia, aluin-
aarde , phosphorzure kalkaarde, kieselaarde en iijzeroxijde.

Het gefiltreerd water had een soortelijk gewigt van
1,01336 bij 280, 6 Cels, luchtwarmte. De reuk van het-
zelve is naar zwavelwaterstofgas en de smaak zoutach-
tig en daarbij iets bitterachtig.

Qualitatief onderzoek.

Het zwak zuur reagerend water, dat eenigen tijd aan de
lucht blootgesteld was, werd zwak troebel, waarbij de
zure reactie van het water verdween. Liet men de
dampen van hetzelve uit eene retort door barietwater
stroomen , dan werd koolzure barietaarde nedergeslagen.

Het bevatte in de retort werd zwak troebel. In het
water waren dus koolzure aarden in Koolzuur opgelost
voorhanden.

Met amijlumpap vermengd, was geene kleurverandering

2° Jaarc. &° Arrev. 45.

( 690 )

waartenemen. (1) Na bijvoeging van eene zwakke oplos-
sing van jodium in alkohol verdween de blaauwe kleur
bij het omschudden. ’

In het water is dus zwavelwaterstofgas aanwezig ,
dat reeds door den reuk kenbaar was.

Het water tot droogworden toe uitgedampt en het
verkregen zout zwak verhit, was de kleur van hetzelve
witachtig, hier en daar bruinachtig. Dit zout loste zich
bijkans geheel in water weder op , zoodat de onoplosbare
deelen van dit water zeer gering zijn. Het filtraat rea-
geerde onzijdig en gaf:
lo. Met salpeterzuur en salpeterzuur zilveroxijde een
nederplofsel), ziet geheel oplosbaar in Ammonia, Chloor
en Joodzilver.

2o. Met salpeterzuur en salpeterzure barietaarde geen?
nederplofsel. Er zijn geene Sulphaten in het water.

3o. Metammonia een gering praecipitaat , dat na bijvoeging
van chloorammonium weder verdween.

Ao, Met amijlumpap en salpeterzuur eene intensief blaauwe
kleur. Jodium.

50. Met chloorammonium, ammonia en oxalas ammoniae
werd een nederplofsel voortgebragt van zuringzure kalk-
aarde.

(a) Volgens het berigt van Dr. Fromm bevat het water
aan de wel vrijij Jodium. Vrij Jodium ‘en zwavelwater-
stofgas kunnen naast elkander in een mineraal water niet be-
staan, aangezien het Jodium spoedig in acidum hijdrojodinicum
moest worden veranderd. Is er echter werkelijk vrij Jodium
in het water aan de wel aanwezig, dan is het zwavelwaterstofgas
eerst later is de flesschen gevormd en heeft het vrij Jodium
ontleed. Zekerheid daaromtrent kan alleen aan de Wel zelve
worden verkregen.

( 691 )

Go, Het filtraat van 5 gaf met phosphas sodae een neder-
plofsel van phosphas magnesiae et ammoniae.

7o. Met murias calcis geene verandering.

80. Met carbonas potassae een witachtig nederplofsel.
Jo, Met zwavelzuur koperozijde en zwaveligzuur een
nederplofsel van joduretum cupri. |

10o, Een deel van het filtraat met barietwater in de
kookhitte en daarop met Carbonas ammoniae behandeld,
gefiltreerd , het filtraat ingedampt en gegloeid , het ver-
kregen (de oxijdatievlam sterk geel kleurend) zout in water
opgelost , met chloorplatina behandeld, wederom ingedampt
en met wijngeest opgelost, gaf een nederplofsel van
chloorplatina en potassa. Soda en potassa zijn in het
water aanwezig.

De onoplosbare deelen van dit water zijn roodachtig
gekleurd. Ín zoutzuur zijn zij oplosbaar tot op een wei-
nig Mieselaarde , verontreinigd met organische stoffen.
Het zoutzure filtraat was vrij van sulphaten en bevatte
kalk , magnesia, aluinaarde, en üzerorijde.

Het water bevat dus de, volgende ligchamen : chloorso-
dium, chloorpotassium, chloorcalcium, chloormagnium, jood-
maguium ‚, koolzure kalkaarde , koolzure magnesia, kool-
zuur iijzerprotoxijde , aluinaarde, kieselaarde, koolzuur,
zwavelwaterstofgas en organische stoffen.

Quantitatief onderzoek.

Dit onderzoek kon slechts gedeeltelijk worden uitgevoerd.
De gezonden hoeveelheid water was te gering, weshalve
speciaal er opgelet werd , het belangrijkste bestanddeel,
(joodmagnium) naauwkeurig quantitatief te bepalen.

lo. Bepaling der vaste deelen.
455,2 grm. gefiltreerd water tot droogworden toe uit-
gedampt en zacht verhit, lieten 10,450 grm. vaste deelen
over. Bij het oplossen in water bleven 0,045 grm. terug,

( 692 )

zoodat in de oplossing zich bevonden 10,405
10,450

1000 deelen water geven dus 22,957 vaste deelen , waar-
van 0,0989 deelen in water onoplosbaar zijn.
2o. Bepaling van het Jodium.

De onoplosbare deelen van 455,2 grm. gefiltreerd water
maakte men met koolzure soda zwak alkalisch, filtreerde
en dampte tot droog worden toe uit; Het verkregen
zout behandelde men met alkohol, verdampte het alkohol
filtraat, loste het in water op en voegde er zwavel-
zuur koperoxijde, dat met zwalveligzuur geimpraegneerd
was, bij. Het verzameld joodkoper woog 0,031 grm.
en bevat 0,0206586 jodium , dat met 0,0020687 magni-
um, 0,0227273 jod. magnium geeft.

1000 d. water bevatten dus 0,049928 d. joodmagnium.
3o. Bepaling van het Chloorcalcium.

De oplosbare deelen van 455,2 grm. water met chloor
ammonium en Oxalas ammoniae behandeld, leverden zuring-
zure kalkaarde, die in koolzure kalkaarde overgebragt
0,5551 grm. wogen.

Deze hoeveelheid koolzure kalkaarde beantwoordt aan
0,614613 grm. chloorcalcium.

1000 deelen water geven dus 1,3502 d. chloorcalcium.
Ao. Bepaling der Hieselaarde,

De onoplosbare deelen van 455,2 grm. water lieten na
de behandeling met zoutzuur 0,001 grm. gegloeide kiesel-
aarde terug; dus 1000 d. water 0,002197 d. kiesel-
aarde.

5o. Bepaling der alwinaarde en van het koolzuur
ijzerprotorijde.

Het filtraat van 4 met eenige druppels salpeterzuur
gekookt en na bijvoeging van nog eenig chloorammonium
met ammonia neergeslagen, gaf een nederplofsel , dat
in zoutzuur opgelost, door kali ontleed werd in:

( 693 )

0,0018 gegloeid ijzeroxijde, en in
0,0025 » aluinaarde.
1000 d. water hebben dus 0,0039543 d. ijzeroxijde.
en 0,0054921 » aluinaarde.
0,0039543 ijzeroxijde geven 0,005773 koolzuur ijzerprotoxijde.
6o. DPepaling der koolzure kalkaarde.

Het filtraat van 5 met oxalas ammoniae behandeld;
gaf eene hoeveelheid zuringzure kalkaarde, die overge-
bragt in koolzure kalkaarde eene hoeveelheid van 0,022
grm. leverde. |
1000 d: water bevatten dus 0,04833 d. koolzure kalk-
aarde.

7o. Bepaling der koolzure magnesia

De geheele hoeveelheid kieselaarde, aluinaarde , koolzure
kalk en iijzeroxijde bedraagt in 1000 d. water 0,0599734
d. De onoplosbare deelen in 1000 d. water bedragen
0,0989 d.

Het verschil is koolzure magnesia. 1000 d. water hebben
dus 0,0389266 deelen koolzure magnesia.

80. Bepaling van het chloorsodium, chloorpotassium
en chloormagnium

De oplosbare d. in 1000 d. water bedragen 22.8581.

Hierin zijn 0,049928 Joodmagnium,

1,3502 Chloorcalcium.
1,400128

Het verschil 21,457972 is de hoeveelheid van het chloor-

sodium, chloorpotassium en chloormagnium te zamen

genomen.
Resultaat.

1000 gewigtsdeelen water bevatten deelen

Chloorsodium

» Potassium 21,457972

» Magnium

(694% )

Choor calcium 1,3502
Jood magnium 0,049928
Koolzure kalkaarde 0,04833
» magnesia 0,038926
» ijzerprotoxijde 0,005773
Aluinaarde 0,005492
Kieselaarde 0,002197

Koolzuur
Zwavelwalerstofgas \

Onbepaald

Organische stoffen Sporen.
Nog iets over het mineraal water van Gebangan.

Het mineraal water van Gebangan is voor eenigen tijd
in het scheikundig laboratorium te Utrecht door den
Hoogleeraar G. J. Mulder onderzocht geworden. (1). Het
resultaat van dat onderzoek is afwijkende van dat, het-
welk de heer Fresenius (2) heeft verkregen , weshalve
hier een kort berigt dezer analijse overgenomen is.

Het qualitatief onderzoek heeft de volgende bestand-
deelen opgeleverd: Potassa, soda, kalk, mag-
nesia, chloor, jood, kieselzuur en org:stoffen. Het
quantitatief onderzoek werd op de volgende wijze bewerk-
stelligd. Bij 17°,5 werden 347,528 gr. van het mineraal
water, (deszelfs soortelijk gewigt bij deze temp. bedroeg
1,0130), afgewogen. Deze hoeveelheid verdampt en zacht
verhit, liet 6,292 zout over, of in 100 d. water 1,814

zout.

(1) Gebangan’s water, eene Jodium houdende watersoort van
Neêrlandsch Indië door G. J. Mulder. Rotterdam

1845.
(2) Natuur- en Geneeskundig Archief iste Jaarg. 2de Afiev.

PA. 335-

( 695 )

Met acidum hijdrochloricum zuur gemaakt en tot
droogwordens verdampt, het overblijvende met verdund
acidum hijdrochloricum uitgetrokken, gaven 347,528 gr.
water 0,012 kieselzuur. Bariet water toegevoegd, gekookt,
carbonas ammoniae toegevoegd, en weder gekookt en
gefiltreerd en uitgedampt, gaf eene even groote hoeveel-
heid water , na verdamping en zachte gloeijing aan chloor-
sodium en chloorpotassium 5,956. Dit in water opgelost,
gefiltreerd, het water verdampt en er chloorplatinum en
alkohol toegevoegd, ontstond er een praecipitaat van
0,25 chloorplatinum et potassium. Hierin zijn 0.040136
potassium.

Eene even groote hoeveelbeid water gaf met salpeter-
zuur zuur gemaakt, met nitras argenti 15,497 chloorzil-
ver, waarin 3,82271 chloor.

Bij eene even groote hoeveelheid water chloorammonium
toegevoegd en daarna oxalas ammoniae, werd er oxalag
calcis verzameld, die, gebrand naar de bekende regelen
0,228 koolzuren kalk gaf , waarin 0,092046 calcium. De
hiervan gefiltreerde vloeistof gaf met phosphas sodae en
ammoniae, na digestie op eene warme plaats, een neder-
plofsel van phosphas magnesiae et ammoniae, dat, gebrand,
0,217 phosphas magnesiae gaf, waarin 0,04777 magnesi-
um: eene hoeveelheid, die verdeeld wordt in 0,02296,
met chloor verbonden en in 0,02481
vereenigd met jodium.

Eene even groote hoeveelheid water met onzijdigen ni-
tras palladii vermengd, werd op eene warme plaats weg-
gezet. Er werd 0,037 joduretum palladii verzameld,
waarin 0,02475 jodium. Naar deze proeven is er in 347,528
gr. water bij 17°, 5.

Chloor 3,82271
Jodium 0,02475
Calcium 0,09205

( 696 )

Magnesium 0,04777
Potassium 0,040 14
Sodium 2,33162
Kieselzuur 0,012

zoodat in 100 gewigtsdeelen van het mineraal water zich
bevinden.

Chloor calcium 0,0723

» magnesium 0,0251
Jood magnesium 0,0143
Chloor potassium 0,0220

» sodium 1,6919
Kieselzuur 0,0035
in 100 d. water … 1,8281

Bij de vergelijking van dit resultaat met het door den
heer Fresenius verkregene, vind men inderdaad een groot
verschil en de heer Mulder schrijft dit grootendeels toe
aan eene tijdelijke vermenging van het water, hetwelk
door den heer Fresentus geanalijseerd is, met andere bestand-
deelen, tijdens het verzameld werd.

Maar dit verschil is nog aan eene andere oorzaak toe-
teschrijven , namelijk daaraan, dat de hoeveelheid magnesi-
um, die aan het Jodium gebonden is , te groot is opge-
geven, waardoor natuurlijk de hoeveelheid, aan het
chloor gebonden te klein is uitgevallen.

0,02475 Jodium vereenigen zich met

0,00248 Magnesium en geven

0,02723 Joodmagnesium voor 347,528 grm. water,
zoodat er in 100 deelen water 0,00783 Joodmagnesium
zijn. Hieruit blijkt verder , dat het magnesium , hetwelk
voor het chloor overblijft, 0,04529 bedraagt, gevende
deze hoeveelheid 0,17189 chloormagnesium voor 347,528
grm. water of voor 100 deelen 0,04946.

Hierdoor zijn de twee analijsen meer overeenstemmende.
geworden.

( 697 )

Het resultaat volgens de uit-|Het resultaat der analijse
komsten der analijse van den|van den heer Fresenius was

heer Mulder is dus: (vide Natuur-en geneesk.
Archief).

in 100 deelen :

Chloorcaldium 0,0725 0,06150
» Magnesium . 0,04946 0,05253

Joodmagnesium . 0,00783 0,00538

Chloor potassium 0,0220 0,06310
» _ sodium 1,6919 1,23690

Kieselzuur 0,0035 0,00240

Gips spoor

Chloorammonium »

Broommagnesium

kleine hoeveelheid.

( 698 )

UaUDz ay

cl G d rd rd | 8 _|__ +eqwordog
g pir [ ree Lid Ik snjsneuy
€ de 8 9 05 Ikd har
‘ ‘buaouaog |. "Buaousorgl| “Suaouaog)| "Buaoudos)
pbl Guouv pf dede Suour pf dl buouw gy | “°7Pd SuorD gf

‘NEONV VI

uabot “ua8ot ops "tapon Su "Lopaa
oupanx wasvp 7D3oDj-vwo8 wobvp 7p3agl|-yooa uwo8vp 7v105 Sootp uoSvp 7P794)

“WEJUUY 9L7UoPtsot op Ut JOTJ UO #u90uoos) Buoar MA oz uopnoyof uosuwuoyaopu DD
suobjog ‘GVBI UVA wozgowts7 OPG z9y opuounpos ‘gAef ierse ut NA9VANADAY

(699 )

Aeschijnanthus Boschianum. D. Vr.

In eene korte verhandeling van den Hoogleeraar De
Vriesete Amsterdam, getiteld: Plantarum Javanicarum
minus cognitarum vel novarum, nuper in hortum bo-
tanicum Amstelodamensenm introductarum sijlloge,
geplaatst in het Tijdschrift v. Nat. gesch. en Phijsiol. Dl.
XI. st. 3 en 4. 1844 p. 336-347, komt, behalve de be-
schrijving van Aspidium sanctum Bl., Lijcopodium Blume-
anum (L. dichotomum Bl), Hibiscus vulpinus Rnwdt.,
Sijzijgium Jambolanum De. en Jambosa Malaccensis Dc.,
ook die voor van bovengenoemde nieuwe soort. Dezelve
volgt hieronder.

Aeschijnanthus Boschianum.

„A. Caule inde a basi ramoso, scandente , volubili; foliis
ovatis vel subcordato-ovatis, acutis, supra nitidis, infra
pallidis, floribus axillaribus solitariis; calijce patente
(vix cijathiforme), pellucido, limbo subquinquelobo, re=
flexo ; corolla coccinea.

Descriptio. Planta suffruticosa, succulenta, scandens,
volubilis. Radix fibrosa, tenuis; caulis ramosus; rami
teretes, sparse pilosiusculi, apice nutantes: nodi parum
incrassati, radicantes; petioli 3-5 mm. longi, semiteretes ,
infra tumiduli, leviter pubescentes, supra sulcati; folia
opposita, ovata, vel subeordato-ovata, subobliqua, mar-
gine sparse pubescentia, pagina superiore in foliis junio-
ribus convexa, intense viridia, nitentia et linea media
profundius sulcata, pellucida, inferiore vero concava,
pallideque virescentia, in adultis planiuscula, (sine petio-
lis) 2-35 cent. longa, 15-25 cent. lata.

Flores pedunculati, axillares, solitarii , bibracteati ,
bracteolis oppositis , ad basin pedunculi, minimisque. Ca-
lijx inferus, infundibuliformis, inflatus, membranaceus,
15-2 cent. longus, margine subaequali, reflexo , subrepan-
do , obseure quinquelobo; corolla sub-bilabiata , quinque-

(700 )

fida, tertia fere parte calijcem superans, subincurva, 2-3
cent. longa, basi admodum angusta, sursum dilatata,
apice vix hiante stamina fertilia 4, suddidijnama vix
exserta; filamenta magnam partem corrollae tubo ad-
nata, incurva, filiformia, antherae dorso fixae, bilocu-
lares , loculis parallelis, saepe connectivi parte cohaeren-
tibus , apice poro hiantibus. OQuinti staminis ne minimum
quidem rudimentum adest. Pistilluam elongatum, teres;
stijlus apicem versus incrassatns ; stigma clavato-concavum.

Cresc. in insula Java in arborum truncis. In declivi-
bus montis Gedeh.

ÄDNOTATIONES DE PLANTIS HORTI BOGORIENSIS auct.

J. K. Haskar1. (Ì)

In de vroegere nummers zijn de phijtographische
adnotaties van den heer Masskarl betrekkelijk Javasche
Papilionaceeën, in dezelver geheel overgenomen. Daar
echter het geheel overnemen van de na dien tijd door
den heer Masskarl in gezegd Tijdschrift gepubliceerde
beschrijvingen meer plaats zou vorderen, dan aan de-
zelve in dit Archief kan worden afgestaan, volgt hier
van die stukken slechts een kort overzigt van derzelver
inhoud , met aanteekening of er nieuwe of verbeterde
diagnoses of geheel nieuwe beschrijvingen meer of min
uitvoerig zijn gegeven, met de noodigste aanhalingen
tevens van andere werken.

MaALVACEAE.

Sphaeralcea triflora Msskl. Catal. 877.1 —affin. Sph.

(1) Van der Hoeven en De Vriese. Tijdschrift
v. Nat. gesch. en Physiol. XII. 2.

(701 )

floribundae Wilp. Rprt. II. 789.1. et Sph. cisplatinae Wip.
Rprt. 1. 296.4. — Descript.

Urena Blumei Hsskl. U. repanda Bl. nee Smith. Char.
distinct.

Urena Lappago Sm. b. glauca Bl. Char. dist.

Urena heterophiijjlla Sm. Char. distinct a specim. Candoll.

Pavonia diversifolia Hsskl. Catal., affinis P. Gracteatae
Msn. (Malachra Cav.) ac P. acerifoliae Lk. et Ott. Wip.
Rprt. LL. 300.34. Descript.

Hibiscus surathensis L. char. distinct. specim. Javan..

Hibiscus radiatus Cav. Weht. et Arn. Prdr. I. 48. 175.
(H. unidens Ker Hsskl. Catal. 879.2.— Diagn. nov. et
char. distinct. a H. cannabinoL. DC. Prdr. I. 450. 45.

Hibiscus ficulneoides Lndl., an nova spec.? (H. glaberrimus
Hsskl. Diagn. Frutex glaberrimus, foliis petiolatis, cor-
datis aut subeordato - rotundis, integris, 3-5—lobis, cre-
natis, pedunculis solitariis elongatis; cf, MZ. mauritianug
Sprg. cur. post. 258.—char. distinct. a Z.micante Cav.
et H. borbontco Lk. DC. Prdr. I. 448. 24 en 455. 106.—
Deserpt. fusior.

Hibiscus callosus Bl. cf. Hsskl. Catal. 879. 5.— Descrpt.

Hibiscus? grewiaefolius Hsskl. Catal. 879b. Deserpt. (1).

Hibiscus Rosa sinensis L. Adnot. de corollae colore
vario.

Hibiscus sijriacus L. fl. plen. Adnot. de coroll. plen.
conformatione.

Hibiscus Hamaboo Siebld et Zucc. Deserpt. paulo ab illa
in flor. japon. diversa.

Hibiscus Sabdariffa L. char. distinct. specim. javan.

Hibiscus hirtus L. Wghten Arn. IL. 51. 186. H. phoent-
ceus Cass. Wid. DC. Bl. Hsskl. Catal.—Deserpt. fus.

(a) Cf Zolling. Arch II. p. 1r2—14 Bombijcidendron grewiaefoli-

um Zoll. et Mor.

( 702 )

Hibiscus vulpinus Ruwdt. H. spathaceus Bl.
Abelmoschus ficulneus Wght et Arn. Prdr. 1. 53 Zibis-
cus L. Bl.
Abelmoschus Vrieseanus Hsskl. Cat. 880. 4.—Diagn. et
deserpt. fus.. Char. distinctionis inter confines:
A. Vriseanus Hsskl. corolla maxima, involueri foliolis
4-6 ovato -lanceolatis, fructibus ovato - oblongis minimis
hispidissimis ;

A. witifolius Steud. corolla involueri foliolis li-
sat magna neari-lanceolatis, fruc-

Î tibus pyramidato - ob-

A. ficulneus Wght et Arn. longis, acuminatis ,
corrolla minima maximis ;

A. Pseudo- Abelmoschug Wip. involuecri foliolis 10
lineari-subulatis, fructibus pyramidato-oblongis, obtusis
medioeribus.

a. corolla mimina, involueri foliolis deeiduis.

6. longifolius Bl. corolla magna (A. vitifolii), invo-
lueri foliolis persistentibus.

Abelmoschus vitifolius Steud. 5. mollis Hsskl. Hibiscus
vitifolius Bl. nec DC.

Abelmoschus panduraeformtis Hsskl. Catal. 880. 7. Waht et
Arn. Prdr. L. 50. 181, paulo diversus. Diagn. nov. fus.

Abelmoschus esculentus Mnch. Wght et Arn. Prdr. LL.
93. 192 et add. 448, ubi species Indiae orientalis ac
occidentalis foliis et capsulis diversae habentur; capsu-
lae pyramidatae DC. Wght. et Arn., conicae Hsskl.

Abelmoschus Pseudo - Abelmoschus Wip.et 5. longifolius.
Bl.

Abelmoschus mutabilis Steud.. Char. distinct. specim.
javan.;— 6. pygmaeus Hsskl. totus minor suffruticosus,
— japonicus.

Abelmoschus venustus Wip.

Paritium tiliaceum Jss., Hibiscus tiliaceus Bl. et H. similis
Bl. — Deserpt. fus..

(703 )

Gossypium micranthum Cav. Diagn. fus.—

Gossyptum indicum Lam.

Gossypium religiosum L. Weght et Arn. Prdr. IL.
55. 200G. Nangking Meijen. Hsskl. Catal. 883. 3a. Diagn.
fus.—

Gossypium vitifolium Lam. Diagn. fus-—

6. maculiflorum Hsskl.

Gossypium sanguineum Hsskl. Catal. p. 200 (3) Diagn.
fus.—

Anoda hastata Cav. Genus vix a Sida sejungendum.

Sida viscidula Bl. Diagn. reform.

Sida hederaefolia Cav.

Sida acuta Brm. Wght. et Arn. Prdr. I. 57. 210. Deserpt.
fus. —

Sida rhombifolta L. Deserpt. brev.

Sida retusa L. Descript.

Abutilon hirsutum Rmph., Sida hirta Lam. Bl; — Ab.
graveolens Wght, et Arn. Prdr. É. 56. 208. _A5utilon
populifolium Sweet Hsskl. hrt. Bog. forsan hujus loci?

Abutilon atropurpureum Hsskl. Sida Bl. —affin. A.
stipulari Prsl. et d. Guichenotiano Don Wip. Rprt.
1. 323. 9. 11. Char. differ —

Abutilon Leschenaultianum Hsskl. an A. polyandrum
Wgeht. et Arn. Prdr. IL. 55. 202?

STERCULIACEAE var.

Gossampinus alba Hmlt. Eriodendron anfractuosum Bl.
deserpt.

Orthothectum viscidum Hsskl. Catal. 893. 1. Diagn.

Orthothecium javense Hsskl. Catal. 893. 3. an HelZicteres
sundaica G. Don. hue referenda sp.? Deserpt.

Orthothecium hirsutum Hsskl. Catal. 893. 4. Diagn. et
deserpt.

(704 )

Zsora corylifolia Wght. Hsskl. Catal. 894. 1. Deserp
fus.

Sterculia L. Char. Gen. et subgen. Southwelliae.

Sterculia foetida L.

Sterculia urceolata Sm. Char. distinct. specim. jav.

Sterculia cordata Bl. Deserpt. fus.

Sterculia subpeltata Bl.

Sterculia nobilis Sm.. Char. distinct. ab affin. et descrpt.
fus.…

Sterculia coccinea Rxb.

Sterculia Blume G. Don. Wip. Rprt. IT. 795. 1. St.
lanceolata Bl. Bijdr. 82.

Sterculia grandiflora Vnt. Deserpt.

Sterculia colorata Rxb.

BUTTNERIACEAE ger.

Commersonia javensis G. Don Wip. Rprt. IL. 795. 2.
C. echinata Bl. an jure a. C. echinata Erst. sejuncta?
Deserpt. fus.

Abroma augusta L. Addenda ad diagn. et deserpt.
Widn. sp. pl. HI. 1424.

Abroma mollis DO.

Büttneria angulata Hsskl. Catal. 898b. 1; an B.
flaccida Spanoghe Wip. Rprt. IL. 338. 1. Deserpt.
Incola Bantam provinciae.

Thesbroma Cacao L. Add. ad Char. gener. et deserpt.

Guazuma Blumer Don Wip. Rprt. 1. 340. 1. G. tomen-
tosa Bl. — Morus indica Jungh. Reise über Java p. 43.
Deserpt. fus.

Kleinhovia Hospita L. Deserpt. fus.

Riedleja radiata Bl. De affinitate specifica adnot.

Viseniaindica Houtt. V. umbellata Bl. V. javanica Juugh.
a. alba Hsskl. et 5. rubescens Hsskl.

(705

Pentapetes „phoenicea L. 6. angustifolia Sprg. De
affinitate adnot.
Pterosperma diversifolium Bl. Deserpt.

TILIAGEAE.

Neesia altissima Bl. De affinitate generica adnot.

Corchorus oppositiflorus Hsskl. Catal. 907. 1. ef.
Wght. et Arn. Prdr. 1. 73. 268., quispecimen orientale
et occidentale haud distinguunt.

Triumfetta villosiuscula Bl.

Friumfetta cana Bl.

Grewia tomentoga Jss. Char. distinct. specim javan.,

Grewia oppositifolia Hmlt. Deserpt.

Grewia odorata Bl. Descrpt.

Grewia glabra Bl.

Grewia Blumei Hsskl. G. affinte Hsskl. Catal. 909. 6.
nec Lndl. Wip. Rprt 1. 360. 5. G. pantceulata Bl.
nec Rxb.

Grewia celtidifolta Jss.

Columbia javanica Bl. Deserpt.

Zlaeocarpus resinosus Bl. Deserpt.

Elaeocarpus macrophyllus Bl. Rmph. hrb. Amb. IL,
163. t. 102., quae icon a Wight et Arn. Prdr. [. 82.
296 ad E. oblongum Grtn. citata, sed mala dicta.

Elaeocarpus floribundus Bl. Deserpt.

Elaeocarpus longifolius Bl. Deserpt.

Etlaecocarpus glaber Bl.

Elaeocarpus angustifolius Bl. Char. distinct. a. Z.
serrato L. Deserpt.

Zlaeocarpus serratus L. Addend. ad deserpt.

Monoceras lanceolatum Hsskl. Catal. 913. 1. Deserpt.

Monoceras obtusum Hsskl. Addend. ad diagnos.

92° Jaana. h° Arrev. 46.

(706 )

Acronodta punctata Bl. Char. gener. emend. (1) et
diagn. reformat. (2)

Gedurende

Badetablissement te Selocaton.

de maanden September , October en No-

vember zijn in het badetablissement te Selocaton nog
de volgende ziekten onder behandeling gekomen.

No. 64.
No. 65.

No,

‚ 66.

‚ 67.
‚ 68.
69.

‚ 70.
TER

ie -F
RN
kr (7

Gonalgia rheumatica chronica.

Exostoses syphiliticae. Dolores osteocopi.
Chronische ontsteking van de banden van
het kniegewricht.

Rheumatismus gonorrhoicus der beenen ;
verkorting der buigspieren van het been.
Beginnende paralysis.

Gonarthrocace rheumatica.

Gonalgia rheumatica.

Ulcus atonicum aan de buitenzijde van het
linkerbeen, met uitgestrekte vernieling der
weeke deelen en gedeeltelijke blootligging
der fibula.

Prostatitis gonorrhoica.

Ulcera faucium syphilitica. Gonorrhoea in-
veterata.

Hepatitis et Lienitis chronicae.

Verouderde fistuleuse lieszweeren.
Gonalgia rheumatica chronica.

(a) Cf. Zollinger (Arch. II. 15) supplementa dedit ad
Char. gener.

(2) A. punctata Bl. b. longifolia Zoll. huc pertinet-

(707 )

No, 75, Khagades manuum et pedum.
No. 76. Rheumatismus chronicus.

Gedurende de gezegde 3 maanden zijn hersteld No. 21,
36, 44, 47, 53, 65, 75 en 76.—Geen der lijders is ge-
storven. No. 51 en 64 hebben zich, zonder hersteld te
zijn, heimelijk uit het etablissement verwijderd. — lo De-
cember 1845 bleven alzoo nog onder behandeling. No,
59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 67, 69, 70, 71
en 72.

VERANDERINGEN rx ner GENEESKUNDIG PERSONEEL

van ΰ octrosenR 1845 ror 1° sanvanis 1846,

mn

MILITAIRE GENEESKUNDIGEN.
Bijgekomen.

Dirig. Offic. v. Gez. 2° kl. S. L. Herman, van
buiten Indisch verlof terug.

Office. van Gez. &° kl. J. A. Soetens
FiscueR uit MVederland aangekomen.
Offic. „van, Gez. &° kl. T. le

Fark. Van het Nederl. leger overgeplaatst.

Office. van Gez. 83° kl. G.J. van pen Bere.) .
in
« C Konin € ee ennn

Nederland voor Indië benoemd.
Apoth. 2° kl. L. Ponrman van buiten Indisch
verlof terug.

Bevorderd.

Tot Office. v. Gez. 2° kl. de Offic. v. Gez. &° kl.
J. H. Le Pique.

« _Apoth. 2° kl. de Apoth. 8° kl. H. W. Rovens.

« » 83° kl. de élève der Pharmacie W.

vaN DE Rorurr.
Afgegaan.

Of. v.G. 1°kl. Pa. Hans.-Op verzoek gepensioneerd.

« « c2° kl. F. Haagr. — Overleden 2 Dec. 1845.

Apoth. 2° kl. G. SrveninG.—=Op verzoek ge-
pensioeneerd.

(709 )
CIVIELE GENEESKUNDIGEN.

Admissie verleend als particuliere genees-
heeren aan den gepensioneerden Office:
van Gez. 22° kl. J. Diesen te Bandong.
en aan den eervol ontslagen Offic. van Gez. 98°
kl. G. H. Hanrrarr te Modjokerto.

Te Batavia geärriveerd, de particuliere ge-
neesheer H. Hrsmans.

OVERPLAATSINGEN.

VAN HET

MILITAIR GENEESKUNDIG _ PERSONEEL,

var 1° ocrosen 1845 ror 1° sanvanis 1846.

Offic. v. Gez. 3° kl. J. A. EF. Jansen van JMun-

«

«

«

«

«

« «

tok naar Batavia.

« P. Prunerrs van Serang

«

«

naar Muntok.

J. J. Aprraars van Batavia
naar Serang.

J. A. Soetens FiscueER van
Batavia naar Padang.

G. GC. Scrurre van Pa-
dang naar Batavia.

J. Muxrmrcn van Batavia
naar Meester Cornelis.
S. L. BrankesBErG van
Willem IF naar Samarang.
J. W. Horrmar van Sama-
rang naar Willem I.

J. Scnwarz van Sourd-
baija naar Sumanap.

Apoth. 2° kl H. W. Rovers van Batavia naar

«

Samarang.

3e kl. W. van pe RormerR van Soura-

baija naar Samarang.

Ee

ERRAT A.

Aflev. 3, Jaarg. IÌ. pag. 430, reg. 4 van boven staat 61
palen , lees : 361 palen.

» > » 392, reg. 2 van boven staat:
aangewende , lees : aangevoerde.
» » » 686, moet boven het daar ge-

plaatste berigt gelezen worden: Jodium houdend mine-
raalwater van A8sinan

Á EE Eren

et

AN MN,
Ned rd EDR
A 1d

SRR ON

OA St, Drie
Am Ke

Dre '

A5 Bi, Af

3 5185 00288 3

028

ij

01

|

OTE VEER EEM eri

vindek