NATUURKUNDIGE 


VERHANDELINGEN 


VAN DE HOLLANDSCHE 


MAATSCHAPPIJ 
WETENSCHAPPEN 


Te HAARLEM. 


ACHTTIENDE DEEL. 


Te-HAARL E M, 
BĲ De Wep. A. LOOSJES, Pz, 


MDCCCXXX. 


he k 
F Ï 
fi 
k ; 
El nr li 
Ì Ln 
: ie 7 
$ V4 
} ‘ 
Ì 
/ N 
LK, 
\ * ea 
{ E 
pm * 
k 
è 
Y k à | 
er 
' 


hd 
, 
à 
‘ en 
Á 
®, 
$ 
' 
’ 
} 
% 
Pd 1 se 
er Ac hel 4 
a Le E 
, ebs Ä 
4 
7 
Je 
nk 
\ 
r # « 
: ; ng 
\ et É 
han 
ĳ td 
kt 
vs js kl 
r a 3 - pe. _ 
} HA 
Lan 
„ 4 8 
« 
E 
4 û 
; 
2 
p 
id Ln 
£ 
5 
fl 
° 
5 2 
Pi Rd 
5 
\ 
‚ PS 
d kt 
ge, Je 43 
& s $ # 
Ne, 14 
er, ' 
p 


WITAHDE 


) 


1 8 
/ 


AH 


' 
ij 
pn 
» hi 1 e 8 
KA ad 4, 
4 al - 
v „ 
. 
' ee 4 ok 
eed k, ĳ En AC B 
kN « 
: 
> / 


vaderen var leid ig bet 


Lu / 


Prat! 


«b, 


| Jud 


Li HOR Ee 


VEE REN OP /EUG 
HISTORISCH BERIGT 
DEZER 
MAATSCHAPPIJ, 
VAN DEN JARE 1828—1830. 


een 


PROGRAMMA 


VOOR HET JAAR 1828, 


D e Hollandíche Maatfchappij der Wetenfchappen te Haar= 
lem , hield hare vijf en zeventigfte jaarlijkfche Vergadering op 
17 Mei. De preliderende Directeur Mr. y. P. VAN WICKE- 
VOORT CROMMELIN verzocht den Secretaris verflag te doen van 
hetgeen bij deze Maatfchappij, federt de laactte Algemeene 
vergadering van 1827 , was ingekomen, Hieruit bleek het, 


betreffende 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


IL. Dat op de vraag: — „ Hoedanig is de werking der dier- 
„lijke kool in het zuiveren en ontkleuren van vele vochten 
» door dezelve? In hoe verre verfchilt deze werking van die 
_ der plantenkool, en in welke gevallen verdient de eene 
„ boven de andere de voorkeur ? Hoe moet de dierlijke kool 
» tot het onderfcheiden gebruik bereid worden, en welke zijn 
„de kenmerken, die eene goed bereide dierlijke kool doen 
s, kennen 2” — was ingekomen een antwoord in het Hoog- 
duitsch, geteekend: Sola experimenti ope, &c,, en een ge- 
fchrift in het Nederduitsch van 6 bladz. 4°., geteekend: 


Tot nut en gemak, Men vond goed het antwoord , in de ús 
' uit= 


Ne 


u „HISTORISCH BERIGT 


duitfche verhandeling vervat, met den gouden eerprijs te be- 

kroonen, doch in de vertaling het overtollige daarvan af te 

laten. Bij de opening van het billet bleek hiervan schrijver 

te zijn: AUGUST WILHELM edp eid te Maints. 

ry: Deze svraag iso even;door den -Hoogleeraar,Ga Ge. Cor REINe 
bwadr Bim de Mirot: ering bge: aord ‚Aan Sven dadelijk), yo) - 
gens den regel, door den Secretaris de zilveren eerpenning werd 
ter hand gefteld, 


IL. Dat op de vraag N°, X van het Programma van 1827, 
betreffende de zuivering van drinkwater van loodoplosfingen , door 
ivoor of beenzwart — was iugekomen een antwoord in het 
Hoogduitsch „ geteekend : ‚Der, Chemie, verdanken, in neuerer 
zeit , &eren een geschrift in het Nederdditsch, van 4 bladz. 
4°., geteekend: Jot algemeen welzijn. ‘Men befloot in het 
Progamma de verdienften van het Hoogduicfche antwoord te 
erkennen, en den bekwamen fchrijver uit te noodigen zijn 
ftuk meer volledigheid te geven, door ter verbetering van 
hetzelve-in acht te nemen de aanmerkingen „ daarop gevallen, 
waarvan hij, onder een op te geven adres, kopij verkrijgen 
kan, en aan den fchrijver den uitgeloofden eerprijs toe te 
zeggen , wanneer hij,aan, dit, antwoord „ bij, de, vereischte ver- 
betering , genoegzame volledighéid-zal. gegevèn hebben. 

III. Dat op de vraag: — „ Daar er nog veel duisterheid 
„en verfchil van gevoelens plaats heeft omtrent de gewes- 
„ ten, waarheen zich de bij ons bekend gewordene zrekvo- 
„ gels begeven , verlangt de Maatfchappij bijeengebragt te zien, 
„al hetgeen daaromtrent bij ondervinding of door verhalen 
s van wel geloofwaardige fchrijvers is bekend geworden Cr 
was ingekomen een-antwoord in het Hoogduitsch, stekend: 
Frey von Tadel zu feyn , &c. en een in het Nederduitsch , ge= 
teekend: Qwam muitae glomerantur aves, &c, Men oordeelde 
het. Hoogduitfche antwoord waardig met-den gouden eerprijs 
en de.premie, van f 150 bekroond te worden. Bij de opening 
van het billet bleek hiervan fchrijver te zijn : HERMAN SCHLE- 
GEL, Adjunct bij het Koninklijk Natuurhistorisch Mufeum te 
Leyden. TT oe 

Deze vraag was naamloos ontvangen. 

IV. Dat op de. vraag: — „ Wat weet men thans van de 
„ Natuurlijke Historie der trekvisfchen ? Welke visfchen zijn 
» âls zoodanig bekend geworden? Welke is de ftrekking van 
„ hunnen loop, derzelver aanvang en einde’, en welke’ bij 
„ Zonderheden heeft men daaromtrent verder opgemerkt?” 
was ingekomen een antwoord in het Nederduitsch ,_getee: 
kend: Cedere fguamigeris, Sc. Men bevond, dat dit antwoord:, 
wegens ónktnde omtrent dit onderwerp, niet in, aanmerking 
konde komen , en men vond goed de vraag te herhalen , om 
beantwoord te worden voor r Januarij 1830, met deze bij- 
voeging : dale schend 
de Men 


DER MAATSCHAPPIJ. zr 


Men verlangt het een en ander bijzonderlijk, van die visfchen te 
_ weten, die tot fpijzen of eenig ander nuttig gebruik verftrekken,. 
V. Dat op de vraag: — Naardien, bij langdurige hooge 
rivierftanden , veelmaals vele gevaarlijkê verzakkingen , langs 
meest’ alle de rivierdijken der Noordelijke Provinciën, zich 
hebben vertoond, en het van belang is, dat degenen, aan wie 
vervolgens de verdediging der dijken zal worden toevertrouwd, 
gereedelijk , volkomen en naauwkeurig met de middelen kun- 
nen bekend worden , welke moeten worden aangewend, om 
de gevolgen dezer onheilfpellende verfchijnfelen voor te ko- 
men, wordt gevraagd: „ Welke zijn de beste en meest ge- 
fchikte. middelen , om, wanneer zich verzakkingen en gevaar- 
lijke doorkwellingen ‘aan de dijken vertoonen, derzelver 
voortgang te fluiten, en derzelver gevolgen voor te komen ?’— 
was ingekomen een antwoord A in het Nederduitsch , getee- 
kend : Accoutumêés à braver Pocean , &c. en een gefchrift B, 
van ro bladz., geteekend : Door onderzoeking, hetgeen niet 
den naam van een antwoord verdient. Men oordeelde het 
antwoord A den gouden eerprijs waardig. Daar echter op 
hetzelve aanmerkingen gevallen zijn, die, aan den fchrijver 
medegedeeld: wordende, ter verbetering van hetzelve kunnen 
verftrekken , befloot- men den fchrijver uit te noodigen die 
aanmerkingen , waarvan hem affchrift zal gezonden worden, 
ter verbetering van zijn ftuk, in overweging te nemen, en 
hem de-premie toe te zeggen, wanneer. hij door de Advi- 
feurs zal geoordeeld worden aan den wensch der Maatfchappij 
ten. dezen opzigte. voldaan te. hebben, Bij de opening van 
het billet bleek het, dat hiervan fchrijver is : FREDERIK WIL- 
LEM + CONRAD ‚> Ingenieur.-van den Waterftaat „der provincie 
Noord-Braband te ’s Hertogenbosch. 
De opgever dezer vraag is de Hoogleeraar G, MOLL, aan wien 
nu, volgens den regel, de zilveren eerpenning werd toegekend. _ 
VI. Dat op de vraag N°, XVI van het Programma 1827 
(zie bl. 3.) over het ontflaan van den hagel, en de waarfchijn- 
lijkheid van het nut-der hagelafleiders, waren ingekomen twee 
antwoorden , waarvan A in het Nederduitsch is geteekend: 
De Natuurkunde kan alleen bevorderd worden door proefnemin= 
gen, en B in het Fransch, geteekend: Felix qui potuit &c. 

ermits in beide deze verhandelingen de voornaamfte deelen 

ezer- vraag grootendeels onbeantwoord gebleven zijn , befloot 


men dezelve als onvoldoende ter zijde te leggen en de vraag 


te herhalen voor een’ onbepaalden tijd, 

VII. Dat op de vraag N°. XVIII van het Programma 1827 
(zie bl. 3) betreffende den chloorkalk als rottingwerend middel 
befchouwd, en de beste wijze van denzelven met de minfte kosten 
te VAR on was ingekomen een antwoord in het Fransch, 
geteekend: Multa paucis. Men befloot dit antwoord „ als al- 
leen wel bekende zaken bevattende, ter zijde te leggen, en 

2 de 


Iv HISTORISCH BERIGT 


de vraag niet te herhalen, vermits aan dit onderwerp , federt 
de uitfchrijving der vraag, thans genoegzaam licht is bijgezet. 
VIII. Dat op de vraag: — ‚ Wart leeren de latere proef- 
nemingen aangaande den aard van den Zwmus of het vrucht- 
baarmakend beftanddeel der gronden ? Moet dezelve, zoo 
als thans door velen wordt aangenomen, als een bijzonder 
zuur befchouwd worden? Waarin verfchilt dezelve van 
de wlmine (thans almede door fommigen Zastezuur genaamd) 
en van de extractftoffe der gewasfen in het algemeen ? Zijn 
de zoogenaamde Awmus-zure verbindingen, vooral die met 
kalk en potasch, werkelijk dienftig, om den groei der ge- 
wasfen te bevorderen, en is het AZumus-zure ijzer daarente- 
gen nadeelig voor denzelven? En in hoeverre kan men 
thans uit de nadere kennis van den Awmus eenige landbouw - 
kundige bewerkingen betere verklaren, of, ter verbetering 
„ van dezelve , nuttige voorfchriften afleiden?” — was inge- 
komen een antwoord in het Nederduitsch , gereekend: /Agri- 
culture est une des Sciences Physiques, &c. Men oordeelde 
dit antwoord den gonden eerprijs waardig. Bij de opening 
van het billet bleek hiervan fchrijver te zijn: A. H. VAN DER 
BOON MESCH , Doctor in de Natuurlijke Wijsbegeerte en Lec- 
tor in de Natuurkunde te Leyden. 

Deze vraag is opgegeven door den Hoogleeraar C‚ G. C, REIN- 
WARDT, in de vergadering tegenwoordig, aan wien dadelijk de 
zilveren eerprijs door den Secretaris werd ter hand gefteld. 

IX. Dat op de vraag: — Daar de nadeelige uitwerking 
van uitgedoofde en weder aanglimmende, of niet geheel door- 
gebrande turf- of houtskolen op de, dampkringslucht, veel 
grooter is, dan die van wel doorgebrande kolen , waardoor 
dezelve, in kleine befloten vertrekken, de zich daar in be- 
vindende menfchen fpoedig in bezwijming doet vallen , en 
vervolgens van het leven berooft, en die uitwerking niet wel 
kan worden toegefchreven aan de geringe hoeveelheid kool- 
zure lucht, die bij de aanglimming in korten tijd ontftaat , 
zoo wordt gevraagd: „ dat door proeven worde nagefpoord , 
„ tan welke oorzaak die nadeelige uitwerking der aanglim- 
„ mende kolen , waardoor de dampkringslutht in kleine ruim- 
ten ter onderhouding van het menfchelijk leven zeer fpoe- 
„ dig geheel ongefchikt wordt, zij toe te fchrijven.’” — was 
ingekomen een antwoord van 9 bladz. 49. in het Neder- 
duitsch , geteekend: Onderzoek baart wetenfchap. Dit antwoord 
geheel onvoldoende bevonden zijnde, befloot men de vraag te 
herhalen, om beantwoord te worden voor t Januarij 1830. 

X. Dat op de vragen N°, III, V, Xl en XII, van het 
programma van 1827, gefchriften, elk van zeer weinige 
bladz,, en alle van denzelfden hand, ontvangen zijn , welke 
allen bij het eerfte inzien geoordeeld zijn geene aanmerking 
te verdienen. 


VENS INSES SSS 


De 


DER MAATSCHAPPIJ, v 


De- Maatfchappij heeft goedgevonden de elf volgende onbe- 
antwoord geblevene vragen te herhalen , om 


TE BEANTWOORDEN VOOR I JANUARIJ 1830, 


1, Daar de ondervinding leert, dat de zeegaten van Noord- 
Holland, bijzonder met betrekking tot derzelver vaarwaters , 
aan beftendige verandering onderworpen zijn, zoo vraagt de 
‚Maatfchappij: „ Welk was de ftaat dezer zeegaten bij den 
s Aanvang van de zestiende eeuw, of zoo vroeg als men uit 
» voorhanden zijnde echte befcheiden en kaarten kan opma- 
„ken , vergeleken met derzelver tegenwoordige gefteldheid ? 
„ Welke gevolgen zijn uit deze vergelijking in de toekomst 
„te voorzien? En welke middelen kunnen dienftig zijn, om 
» die gevolgen, voor: zoo verre dezelve geoordeeld mogten 
„ worden nadeellg te zullen zijn, te voorkomen?” 

1. Daar door het fcheikundig onderzoek der gewasfen 
thans reeds een groot aantal van naaste of onmiddelijke be- 
ftanddeelen der planten is bekend geworden, en het te voor- 
zien is, dat dit aantal al meer zal toenemen 5 daar echter 
onder de Scheikuudigen. een groot verfchil- heerscht van ge- 
voelen, of vele dier naaste beftanddeelen flechts wijzingen 
zijn van andere vroeger of meer bekende, dan wel of dezelve 
ieder afzonderlijk , als eigen beftanddeelen moeten befchouwd 
worden; zoo verlangt de Maatfchappij : „ Eene naauwkeurige 
„ en op vaste duidelijke kenmerken gegronde verdeeling en 

befchrijving der tot hiertoe bekende naaste of onmiddelijke 

beftanddeelen der planten, en opgave tevens van het ge- 
„ bruik, dat de later bekend gewordene beftanddeelen, of de 
„> gewasfen „ die dezelve bevatten , kunnen opleveren?” 

UI. „ Welke zijn de inmengfels, waardoor de verfchillen= 
„ de waters in verfcheiden ftreken der Noordelijke Provinciën 
„ van het zuiver regenwater onderfcheiden bevonden wor- 
„ den? Welke van deze ingemengde of vreemde deelen zijn 
‘ bij ondervinding gebleken. voor de gezondheid der men- 
»„ fchen nadeelig te zijn ? Voor welk huishoudelijk gebruik is 
„ het eene water boven het andere, wegens de verfcheiden- 
„ heid der ingemengde deelen, of boven het zuivere water 
„ te verkiezen 2?” lide 

» IV. « Is de zoogenaamde looiftof (zannin) , welke men 
» uit. verfeheidene groeiftoffen verkrijgt, een eigenaardig be- 
„ ftanddeel der planten, of heeft men dien naam gegeven aan 
» verfchillende ftoffen , uit. planten , getrokken , die de eigen- 
s‚ fchap van ‘zamentrekkend (astringent) te zijn en tot het 
„ looijen te kunnen dienen, met elkander gemeen hebben ? 
s, Hoe kan men de looiftoffen uit de verfchillende gewasfen, 
» die dezelve bevatten, het zuiverst verkrijgen, en door wel- 
» ke proefmiddelen kan men weten , dat zij geheel onvermengd 
„ en aan elkander volkomen gelijk zijn? Welke is het gereed. 


» Île 


VI HISTORISCH BERIGT 


» fte middel, om, door middel van indigo of andere-groeiftof- 
» fen met zuren te bewerken,’ looiftoffen woort te brengen , 
en waarin deze artificiële looiftof. van de natuurlijke onder- 
fcheiden ? Zouden ook deze niet wel (oortgelijke zamen- 
geftelde ftoffen zijn? En indien men door nader onderzoek 
tot meer volledige kennis van de verfchillende looiftoffen 
gerake, van welke nuttigheid zal dan dezelve kunnen zijn, 
zoo voor de verfchillende trafijken of handwerken, als 
voor het gebruik, hetwelk daarvan in de geneeskunst wordt 
gemaakt 2” 
V. „ Hoe verre kent men thans den aard en de oorzaken 
der verrotting van dierlijke en plantaardige zelfftandigheden, 
en de middelen, die het meest gefchikt zijn, om , naar de 
verfchillende oogmerken , de verrotting voor te komen?” « 
VL. „ In hoe verre is, na den leeftijd van HaLLER, de beoefening 
en uitbreiding van de natuurlijke historie der dieren , en voor- 
al der vergelijkende ontleedkunde, aan de Phyfiologie of 
Natuurkunde van den mensch in het algemeen dienftig ge 
weest? Welke zijn, in het bijzonder , de deelen van het 
menfchelijk, ligchaam, die thans beter gekend zijn, en 
welke zijn derzelver verrigtingen , waarover, federt het ge. 
melde tijdvak, door de dierkunde en vergelijkende ont- 
leedkunde eenig meerder licht verfpreid is?” _ 
VIL. Daar het glazig vernis of potasch-filikaat (eene ver= 
binding van keiaarde en potasch) , thans wederom ter beveili- 
ging van hout en andere brandbare zelfftandigheden voor brand 
en voor de fchadelijke inwerking van lucht en vochtigheid 
aanbevolen en gebezigd wordt 3; zoo verlangt de Maatfchappij: 
„ dat door nadere proefnemingen onderzocht en bepaald worder, 
„in hoeverre dit middel ook hier te lande tot hetzelfde einde 
‚kan worden aangewend, en hoedanig hetzelve moet bereid 
„ worden , opdat hetzelve duurzaam zij, en aan het voorge. 
„ftelde oogmerk kan beantwoorden,’ | 
Men zie over dit onderwerp: KäsTNERS Archif für die gefammte 


Naturlehre, B. III. 463 en B. V. 209, 385. 
VIII. Daar de proeven van HUMPHRY Davy leeren, dat het 


verfchil van grond , klimaat „ jaargetijde en andere omftandig- 
heden, eenen aanmerkelijken invloed op de evenredige hoe- 
veelheid van de naaste beftanddeelen der granen ; bepaaldelijk 
der tarwe, uitoefenen, zoodat b. v de wintertarwe eene 
meerdere hoeveelheid. meelftoffe Camylum) „ de- zomertarwe 
daarentegen meer ‘plantenlijm (colla) bevat 5 dat ook de Noord. 
Amerikaanfche tarwe van het laatsgênoemd beftanddeel eene 
grootere hoeveelheid dan de Engelfche tarwe bevat 5 en daar 
het van aanbelang kaän geacht worden, dat ook de tarwe hier 
te lande, onder verfchillende omftandigheden geteeld , in het 
gemelde opzigt gekend worde; zoo verlangt de Maatfchappijs 
» dat door een náauwkeurig onderzoek’ bepaald be in 

| „ hoe- 


KEE 0 Me | 


yy 


SIE: NE NE MN 


DE RAM A ADSC HAP PI it 


„ hoeverreode foorten van tarwe ‚ “in” onderfcheidene gronden 
„en tijden. van, het jaar hier-te lande geteeld , in het gemelde 
» opzigt van elkander en van de beste. buitenlandfche foorten 
„van tarwe verfchillen ?. Welke foorten, op grond van dar 
»„ onderzoek , tot verfchillend gebruik boven-.anderen gefchikt 
» Zijn? En welke aanwijzingen daaruit ‚voor de-cultuur van 
» dit graan kunnen worden afgeleid?” 


Zie H. DAVY, Elements of Agricultural. Chemistry. „London 

1814. 89. bl. 142 seg, | END iel 

IX. Daar eene juiste kennis der verfchillende gronden, als de 
voornäamfte gfondflag eener oordeelkundige beoefening van den 
landbouw moet worden aangemerkt; zoo verlangt de Maat- 
fchappij :° „ Eene beknopte natuur-, fchei- en landbouwkum- 
„dige befchrijving en vergelijking der voornaamfte, ondef. 
‚‚ fcheidene , zoo woeste als bebouwde gronden in de Noor- 
„ delijke Provinciën van dit Rijk, vooral met opzigt tot der= 
„ zelver gefchiktheid tot het voorttelen, ín het groot, van 
meest nuttige gewasfen.”” | 
X. „In hoe verre, en welke zijn de plantaardige kleur: 
ftoffen als bijzondere naaste beftanddcelen bekend? Welke 
zijn derzelver natuur en eigenfchappen? Met welke be- 
ftanddeelen ‘worden zij vereenigd aangetroffen ? Hoe kunnen 
zij daarvan op de gefchiktfte wijze gezuiverd worden? Door 
welke middelen worden zij het meest aangedaan , verhel- 
derd, verdonkerd en verkleurd? En welk nut en voordeel 
vlo&ijen uit deze kennis voor de verwerijen en fommige 
fabrijken voort?” | 
XI. “ „ Waarinszijn de Noorder-nevels , die men langs het 
„ geheele Hollandfche ftrand, voornamelijk in het voorjaar , 
„ waarneemt , en die op fommige plaatfen zeevlammen ge= 
 naamd worden, onderfcheiden van ‘andere nevels? Hoe vef 
„ verfpreiden zich dezelve gewoonlijk landwaarts in? Welke 
„ is derzelver uitwerking op de gezordheid van menfchen, 
pa En én planten? Welke veranderingen hebben er, bij het 
„ ontftaan dezer nevels, in het Tuchtgeftel plaats, met betrek- 
„ king tot temperatuur . barometrifche drukking , hygrometri- 
„ fche toeftanden, electriciteit, enz? Men verlangt, vooral, 
2 
2 
2 
2 
2 
2 
3 


2 


alle de omftandigheden, welke het ontftaan van zeevlammen 
vooräf gaan, vergezellen en opvolgen, door naauwkeurige 
waarhemingen met de beste inffrumenten , gedurende genoeg- 
“gamen tijd, bepaald te zien. Kan men, eindelijk „zoowel 
uit deze waarnemingen , als uit andere reeds bekende na- 
tuurkundige wetten, tot den aard en de oorzaken van dit 
brico ed ijd : gee 
verfchijnfel befluiten ? | 
De vroegere onbeantwoorde. en hier niet herhaalde vfagen, 
blijven-echter, herhaald, voor, een’, onbepaalden, tijd, | 


De Maatfchappij oftelt de cwaalf volgende vragen voor, om 
* 
4 TE 


vur HISTORISCH BERIGT 


TE BEANTWOORDEN VOOR I JANUARIJ 1830. 


TI. ,, Daar het fcheikundig onderzoek van alle bewerktuigde 

» dierlijke en plantaardige zelfftandigheden zich thans niet 
„ meer behoeft te bepalen (zoo als nog vóór weinige jaren) 
2 tot het ontleden van dezelve in hare naaste beftanddeelen 
» (principia proxima), naardien men door de nieuwe wijze 
» van dezelve te ontbinden, door THENARD, GAY LUSSAC en 
‚> BERZELIUS uitgedacht, ten aanzien van velen dier zelfftan- 
» digheden reeds heeft kunnen onderzoeken , in welke even- 
») redigheid de eenvoudige beftanddeelen (principia remota) 
in dezelve zijn vereenigd; zoo wordt verlangd eene ver= 
‚s handeling, waarin 1°,) deze wijze van gemelde zelfftandig- 
‚‚ heden te ontleden, die na herhaalde proeven, ook door 
»» Andere fcheikundigen in het werk gefteld, de beste is be- 
» vonden, duidelijk wordt befchreven, en waarin 2°.) eene 
s Opgave gefchiedt, van welke bewerktuigde zelfftandighe- 
»‚, den men de evenredigheid van. derzelver eenvoudige be- 
» ftanddeelen ‘met genoegzame zekerheid heeft leeren ken- 
» nen5 en 39.) wordt aangewezen, tot welke nuttige leerin- 
», gen deze uitbreiding van kennis aanleiding geeft, of wat 
daarvan verder zoude kunnen verwacht worden.” 
IL, De Franfche Scheikundige TnHENARD het middel gevon- 
den hebbende, om het water te vermengen met zeer groote 
hoeveelheden oxygène , en het hierdoor verkregen vocht zeer 
zonderlinge eigenfchappen bezittende, die nog grootendeels 
onverklaard zijn gebleven; zoo wordt verlangd : „ eene ver- 
„ handeling , waarin de eigenfchappen van djt vocht , na een 
„ herhaald en verder uitgebreid onderzoek, naauwkeurig wor- 
„den befchreven, en van dezelve eene voldoende, door 
„ proeven bevestigde, verklaring wordt gegeven , en waarin 
» tevens wordt nagegaan, of en tot welke nuttige aanwendin- 
„gen dit vocht, hetzij in de geneeskunst, hetzij in andere 
» OpZigten , zoude kunnen gebruikt of beproefd worden.” 

III, Daar bij (ommige natiën velerlei Weekdieren (2Mo/lus- 
gues), vooral dezulken, die de zeeën opleveren, in veelvul. 
dig gebruik zijn , en deze, volgens daarvan voorhanden zijnde 
berigten, een gezond , goedkoop, en fommigen zelfs een aan- 
genaam voedfel geven, terwijl van de weekdieren, die nabij 
de Nederlandfche kust voorkomen, alleen de oesters en mos- 
felen en de aliekruiken bij ons in gebruik zijn; zoo wordt 
gevraagd: „ van welke andere zee-.mollusken , niet te wijd 
„ van de Nederlandfche kust zich onthoudende , om aan de- 
„ Zelve te worden aangebragt, men met veiligheid zoude 
„ kunnen beproeven , of zij niet flechts tot fmakelijke , maar 
„» ook tot gezonde voedfels zouden kunnen dienen 2% 

IV. „ Wat heeft de ondervinding tot dus verre geleerd , 
„ omtrent het. nut, of het nadeel, hetwelk de aanwending 

„ van 


Der MAATSCHAPPIJ. ix 


„ van groote hoeveelheden bloedzuigers in velerlei ziekten 
„ heeft te weeg gebragt? Rust de theorie, door fommige 
„ zelfs beroemde geneeskundigen voorgeftaan, op we/ bewe- 
„ zene phyfiologifche en pathologifche gronden, of zijn in 
„ die theorie ongegronde willekeurig aangenomene ftellingen ? 
„ In welke ziekten is een welberedeneerd gebruik van bloed- 
„ Zuigers ter genezing nuttig geweest? In welke gevallen 
„ daarentegen heeft men van het aanwenden van dezelve 
„geene gunftige , maar meesttijds fchadelijke gevolgen waar- 
„ genomen ?° 

V. Eene fterke opdrijving van fappen in de Italiaanfche 
populieren, gepaard met de uitftrooming van eene groote hoe. 
veelheid lucht, door couLomB in April 1796 waargeno- 
men (*), wanneer hij populierftammen van 4 à 5 palmen (de- 
cimètres) middellijn tot nabij het midden doorboorde, fchijnt 
tor nader onderzoek weinig aanleiding gegeven te hebben, 
Daar echter dit verfchijnfel hoogst merkwaardig is, en , bij 
verdere beproeving, tot gewigtige ontdekkingen welligt aan- 
leiding zoude kunnen geven, belooft de Maatfchappij haren 
gouden eerêprijs aan dengenen, die in de gelegenheid zal 
zijn en daarvan goed gebruik zal maken , om dit verfchijnfel 
in het voorjaar bij verfcheidene boomfoorten te beproeven, 
en naauwkeurig na te gaan al hetgeen daarbij valt op te 
merken. 

Voor een voldoend antwoord zal men mogen verwachten, «bij 
de gewone medaille, eene premie, geëvenredigd aan de belangrijk= 
heid van hetgeen het nader onderzoek van dit verfchijnfel zal ge- 
leerd hebben. 

Ge Journal de Phyfique XLIX, pag. 392. 

T. Daar het verfchijnfel door DOEBEREINER het eerst waar- 
genomen, waarbij de Platina, door eene chemifche bereiding 
tot een fponsvormig ligchaam gevormd, door gaz-Aydrogène , 
met medewerking der dampkringslucht, tot gloeijen wordt ge- 
bragt, en zulks met de aangenomene chemifche theoriën niet 
fchijnt overeen te brengen te zijn, en daar de ontdekking van 
de „oorzaak van dít zonderling en treffend verfchijnfel welligt 
tot andere nuctige ontdekkingen aanleiding zoude kunnen ge- 
‚ven, belooft de Maatfchappij haren gewonen gouden eerprijs , 
met de premie, aan dengenen, die van hetzelve verfchijnfel 
eene. voldoende, door proefnemingen geflaafde, verklaring 
zal geven, 

VII. „ Op welke wijze zijn hier te lande de klei- en zandgronden 
„ ontftaan? Welke zijn door de zee, welke door rivieren ge= 
„vormd en waaraan kan men zulks erkennen? Welke zijn 
„ de verfchillende oorzaken „die op de eene plaats de klei- „ 
» op «de andere de zandgronden hebben doen ontftaan ?  Wel- 
„ ke is, in het bijzonder, de oorfprong en gefteldheid der 
„met klei opgevulde landkommen (dassins), alsmede der 

x 


5 Se MO 


x HISTORISCH. BERIGT 


„‚ heuvelige- zandftreek „, welke zich van over den ZJsfe/ „ntus- 
„ fchen Rijn en Zuiderzee, uitftrekt?? | 


De Maatfchappij verlangt, dat men in het beantwoorden dezer 

vraag zooveel mogelijk buiten geologifche ftelfels blijve, doch dat 
ger at en proeven, zooveel gefchieden kan, geraadpleegd 
worden. 
VIII. Daar het uit de proefnemingen van fommige Schei- 
kundigen, vooral uit die van wijlen den Hoogleeraar Pp. DRIESs= 
SEN , gebleken is, dat de dampkringslucht, nabij het zeeftrand;, 
vooral hier te lande, eenig zoutzuur bevat, en dat daardoor 
de eigenfchappen der lucht meer of min gewijzigd wordens 
dat daardoor ook vooral de oplosfing van het lood in regen- 
water bevorderd wordt; daar echter deze waarnemingen niet 
overal of in andere landen zijn bevestigd geworden , en het 
cok nog niet ‘volkomen uitgemaakt is, of het zoutzuur ge- 
heel vrij , dan wel met andere zelfftandigheden chemisch ver- 
bonden , of als zout in den dampkring aanwezig is; zoo ver- 
langt de Maatfchappij, „ dat dit onderwerp door naauwkeuri- 
„ge proefnemingen op nieuw onderzocht, en alzoo meer 
„ bepaaldelijk aangewezen worde, of, en waar de damp- 
„ kringslucht hier te lande zoutzuur bevat? Welke omftan- 
» digheden de hoeveelheid van hetzelve vermeerderen? In 
welken ftaat het daarin aanwezig is, en in hoeverre de 
„ lucht, door deze bijmenging, eenige verandering in eigen- 
„‚ fchappen ondergaat 2” 

IX. Daar het met de meerdere vorderingen der Scheikunde, 
vooral uit de proeven van FARADAY, gebleken is , dat vele 
zelfftandigheden , die vroeger alleen als luchtvormige. of, per- 
manent gazvormige ligchamen bekend waren, door drukking 
of perfing en fterke koude, hetzij tot vaste , hetzij tot drop. 
vormige ligchamen kunnen ‘verdigt-worden , waardoor de ver- 
deeling der veerkrachtige ligchamen in dampvormige en lucht- 
vormige , onzeker wordt, of gedeeltelijk vervallen ís zoo 
wordt „gevraagd: „, 1°®, In hoeverre kan de voornoemde 
„ verdeeling nog worden behouden, en welke zelfftandig=- 
„ heden moet men lucht- of gaz-vormige, welke’ daarente- 
„ gen dampvormige noemen? 2% Welk nuttig gebfuik in 
„ kunften en fabrijken kan van de zelfftandigheden, die door 
„ fterke koude: of perfing verdigt zijn , gemaakt worden , 
„ hetzij om derzelver veerkracht en uitzetting, hetzij om an- 
„ dere eigenfchappen 2°? 

X. In hoeverre kan het blaauwzuur (acidum hydrocyani= 
ss Cum), tot ‘hiertoe alleen ín de fteenvruchtboomen (drupa- 
5 ceae) gevonden, als een beftanddeel der gewassen worden 
„, Aangemerkt? Is hetzelve ook in andere dan de genoemde. 
„, gewasfen bevat? ‘En laat zich dan'în de gewasfen, die het- 
‚‚ zelve bevatten, evén zoo als in’ de'‘voornoemde, eene 

„ over 


DER "MAATSCHAPPIJ. Ki 


‚‚ overeenkomst van maakfel aanwijzen ? Is aan dat zuur al- 
„leen de vergiftige of andere uitwerking der gewasfen „die 
„‚ het inhouden, toe te fchrijven ? Is hetzelve geheel over= 
» eenkomftig met datgene , dat door kunst uic dierlijke. zelf» 
„> ftandigheden kan worden vervaardigd? En. welke zijn de 
„ Algemeene | kenfchetfende eigenfchappen der gewaslen of 
„„ derzelver nadere beftanddeelen, die blaauwzuur bevatten , 
‚in het bijzonder ook in derzelver uitwerking op het ‘men- 
„‚ fchelijk ligchaam en als geneesmiddelen befchouwd 2’ 

XI. „ Geeft de ontleedkundige phyfiologifche kennis van 
„‚ het maakfel van den Koekoek. of de leefwijze van dezen vo- 
„gel eenige gronden aan de hand,-om te verklaren , welke 
„de reden zij, dat deze vogel geen nest maakt, en zijne 
„ eijeren niet zelf uitbroeit? Zoo neen, welke, ís dan de 
‚ oorzaak van dit merkwaardig verfchijnfel 2” | 

XII. ‚Waarin beftaat het verfchil-tusfchen het Indisch 
- 9 ftaal Wootz en de overige ftaalfoorten? In hoeverre is men 
s geflaagd in het namaken: van Indisch {taal 2 Welke proeven 
» Zijn er in de laacfte jaren in het werk gefteld en mer eenen 
gelukkigen -uitflag bekroond, om het ftaal te veredelen ?, En 
daar men daartoe zich ook van chromium bediend heeft, 
en diet metaal thans’ minder. kostbaar is : waardoor beveelt 
zich ‘het chromium-ftaal: aan , en welk bijzonder gebruik kan 
van de verfchillende ftaalfoorten op het voordeeligst-gemaakt 
worden 2”, | 

Journ. of the royal Inflitution, N°, XVIII Ann. de Chim: & 
de Phys. T. XV, XVII, % 
De Maatfchappij herinnert, dat zij in vorige jaren heeft 
voorgefteld de vier en twintig volgende vragen, om 


t TE BEANTWOORDEN VOOR £ JANUARIJ 1829, 


1. Daar de Duinen langs het Hollandfche ftrand , kennelijk 
blijken te beftaan uit zand, door de Zee aangebragt en trapse 
wijze toegenomen: daar er dus eertijds of meer oorzaken (vol- 
gens het gevoelen van fommigen) fchijnen plaats gehad te heb- 
ben, waaraan dat ontftaan en die achtervolgelijke toeneming 
der duinen is toe te fchrijven , en daar de duinen nu integen- 
deel langs het ftrand geftadig afnemen, zoo wordt gevraagd: 
„ Welke verandering men met eenigen grond vooronderftel= 
„Ien kan, op eenigen afftand van dit Gewest, aan de ope 
» pervlakte der aarde te Zijn voorgevallen, waardoor de oor 
» Zaken, die de Duinen hebben doen ontftaan en toenemen, 
»„ Zijn opgehouden, en waaraan daarentegen het geftadig afne= 
»„ men van dezelve is toe te fchrijven? — Of heeft daarentes 
s‚ gen het gevoelen van anderen genoegzamen grond; dat de 
» duinen van achteren zoo veel zouden aanwinnen , als zij aan 
„den zeekant afnemen?” Voorts: „ In hoe verre-men uit 

„ ou- 


IIET Y 


xn HISTORISCH BERIGT 


„ oude fchriften en kaarten kan nagaan , hoeveel de achter- 
„ volgelijke afneming van het ftrand, federt eenige eeuwen be- 
„ dragen hebbe, en welke gevolgen daaruit, bij verderen 
» Voortgang „ meer bijzonder voor de provincie Holland , zijn 
„te voorzien, en welke middelen, behalve de bekende (*) , 
„er te bedenken zijn, om des noods die verdere afneming 
„ van het ftrand tegen te gaan 2” 


Cx) Zie hierover de Verhandeling van den Heer A. Fr. GOUDR1- 
AAN, in het 5de Deel der Nieuwe Verhandelingen van het Ba- 


taafsch Genootfchap dêr Proefondervindelijke Wijsbegeerte. 
Rott. 1808. 


IL. „ Van welke ziekten van het menfchelijk ligchaam kan 
„ men thans zeggen den waren aard, volgens Natuur- en_ 
„ Scheikundige beginfelen, zoo wel te kennen en te kunnen 
„ verklaren, dat men daaruit kan afleiden , welke geneesmid- 
„ delen tegen dezelve de meest vermogende zijn , en op wat 
ke wa dezelve in het menfchelijk ligchaam ter genezing wer- 

en 2” 

III. De Stoom thans niet alleen tot beweegkracht in de 
Vuurmachines wordende aangewend , maar op zich zelven tot 
verfchillende oogmerken met groot voordeel wordende ge- 
bruikt , zoo als op de Garenbleekerijen , in de Stookkasfen 
voor de cultuur van planten, als ook voor de bereiding van 
fpijzen , zoo vraagt de Maatfchappij : „ Voor welke Fabrijken 
„ of tot welk ander huishoudelijk gebruik kan men op goede 
„ gronden beredeneren, dat de Stoom op zich zelven met 
„ voordeel kan gebruikt worden ?” 

IV. Daar alle de verfchillende vakken van de Natuurlijke 
Gefchiedenis federt een’ geruimen tijd veel te uitgebreid zijn 
geworden, om zelfs één van de drie Natuurrijken , bij het 
hooger onderwijs aan Academiën, in één academiejaar geheel 
af te handelen, zoo wordt gevraagd : „ Hoe behoort men al- 
„ daar dat onderwijs aan te leggen , om daarvan bijzonderlijk 
„ datgene te kunnen verhandelen, waarvan de kennis in het 
„ gemeene leven of in andere opzigten het meest nuttig kan 

zijn 2” 
Ld „ Sedert lang hebben fommige ‚geneeskundigen gemeend, 
„ dat eenige huidziekten veroorzaakt worden door kleine, 

voor het bloote oog onzigtbare , diertjes, onder de opper= 
„ huid (epidermis); terwijl anderen dit thäns voor zeer on- 
„ Waarfchijnlijk houden, Men verlangt dus te weten , op wel- 
„ ke gronden het beftaan van zoodanige diertjes onder dehuid 
„ is vooronderfteld, of welke waarnemingen daartoe hebben 
„Aanleiding gegeven? En indien deze ftelling eenigen grond 
„ heeft, welke aanleiding kan zij dan geven ter verbetering 
„ der behandeling van eenige huidziekten 2” 

VL. „ In hoe verre verfchilt de zoogenaamde Hout-azijn , 
„ door overhaling uit hout verkregen, van den gewonen wijn- 

… en 


DER MAATSCHAPPIJ. NN <0: 


Fl bierazijn, door gisting bereid? Kan de eerstgemelde 

\ ® zoo verre gezuiverd worden, dat dezelve aan gewonen azijn 
„gelijk, en tot hetzelfde gebruik gefchikt is; en in welke 
verhouding ftaat de prijs van den eenen tot den anderen ? 
„En welke is de beste wijze, om den houtazijn tot het 
7 meest verfchillend gebruik gefchikt te maken 2°’ 
Vil. „ Welke voordeelen hebben de vorderingen der Na- 
„ tuurkundige wetenfchappen , vooral der Scheikunde, federt 
„de, door LAVOIsIER. vooral, begonnen hervorming. van de 
» laatstgenoemde , aan den beoefenenden Landbouw toege= 
„ bragt ? In hoe verre en waar zijn dezelve reeds op de da- 
” delijke uitoefening van dit bedrijf toegepast? En welke dier 
vorderingen behooren al verder ter verbetering. van den 
„ Landbouw, bijzonderlijk hier te lande, ‘aanbevolen te 
à * worden?” 

VIJL. „ Welke zijn de Artfenijgewasfen, die hier te Lande 
„ in het “groot, en voor den handel, in de vrije lucht , met 
„ goed gevolg geteeld worden, en. wat heeft de ondervinding 
tot hiertoe dienaangaande geleerd? In hoeverre verfchil= 
„len de hier te Lande geteelde artfenijgewasfen in kracht eu 
… werking van dezelfde foorten, die elders, in het wild groei- 
„ jende, ingezameld worden ? Welke gebrûikelijke genees- 
® kruiden, die tot hiertoe in dit land niet geteeld, worden , 
„ kunnen hier verder mét voordeel in het groot, in de open 
lucht , worden aangekweekt 2” 

IX. Daar fommige waarnemingen fchijnen te leeren , dat 
het kiemen van oude zaden , of van zaden van vreemde ge- 
wasfen, door bijvoeging van zuurftof houdende zelfftandigheden 
kan bevorderd en opgewekt worden , terwijl zoodanige mid- 
delen door anderen vruchteloos zijn aangewend , zoo wordt 
gevraagd: „ Beftaan er, volgens wel bevestigde ondervindin- 

„gen, middelen, welke met vrucht kunnen aangewend wor- 
je ‚den, om het kiemen van de zaden der gewasfen te bevor- 
deren? Zoo ja, welke zijn dezelve , „ en hoe moeten dezel- 
ve worden gebezigd S hi 
X. Wat moet men, op getrouwe ondervinding en her- 
„ haalde waarnemingen, denken over den waren aard der zoo 
„ genoemde kraamvrouwen-koortfen ? Moet men dezelve als 
eene eigenaardige. ziekte, van dien toeftand afhankelijk , be- 
„ fchouwen ; of zijn zij flechts toevallig en van onderfcheide= 
„ne, van buiten aangebragte, oorzaken afkomstig ? Kan de 
zwangerheid, en naderhand de verlosfing tot het ontftaan 
dezer ziekte , ook eene gemakkelijke aanlelding geven? 
Moet men eene, hetzij ware, hetzij valfche, oncfteking 
van het buikvlies „ alleenlijk als de naaste oorzaak dezer 
koortfen befchouwen ? Zouden ontftekingen in de baarmoe- 
der, in de darmen en andere nabijgelegene deelen daartoe 
niet eveneens kunnen medewerken? Ïs het niet hoogst 

; -_ Waar- 


2 


2 


bid 


bid 


Eed 


32 


IE 


’ 


‚XIV HISTORISCH BERIGT. 


» waarfchijnlijk, dat het onderhouden en betamelijk bevorde- 
» ren der. buiksontlastingen , gedurende de laacfte maanden der 
ss zwangerheid. en in de eerfte dagen na de verlosfing, als 
„eene „voorbehoedende geneeswijze, om dezen hoogst ge=- 
s vaarlijke. ziekte-toeftand, in. tijds af te weren, kan en moet 
„ befchouwd worden? Wat. moet men, op pathologifche en 
„'theoretifche gronden, denken en befluiten, omtrent de wer- 
s king van het verzoet-kwik, bij deze zoo belangrijke ziekte ?°* 
De beantwoording moet niet in wijdloopige theoretifche befchou- 
wing beftaan, maar doelmatig gefchieden door, op eene oordeel- 
kundige wijze, op te geven, en aan goede geneeskundige gron- 
den te toecten, wat men omtrent deze ziekte aan het bed van lij- 
deresfen waargenomen en ondervonden heeft. 
„XL „ Welke is de: tegenwoordige ftaat van kennis „ aan= 
» gaande de beweging der fappen in de gewasfen ? Welke zijn 
» de waarnemingen en proeven, die omtrent de oorzaak dier 
») beweging en de: vaten of werktuigen , waarin dezelve ge= 
s fchiedt, eenig licht verfpreiden ? Wart is daaromtrent van 
shetgeen--door de ,Natvurkundigen is-gefchreven, voor wel 
bewezen , «en op ondervinding fteunende, wat daarentegen 
voor flechts vooronderfteld en niet bewezen aan te mer- 
ken? En wat kan uit deze meerdere kennis ten nutte van 
de cuituur der gewasfen worden afgeleid 2” 
XI, „ Wat is in het algemeen, doch vooral bij luchtfoor- 
sten, het verfchil tusfchen mechanifche vermenging en che- 
» mifche vereeniging, en hoe kan men met zekerheid weten, 
dat een zamtenftel van twee of meer vaste ligchamen , doch 
vooral van twee of meer luchtfoorten , al of niet uit eene 
fcheikundige vereeniging beftaat 2” 
Men verlangt; dat men vooral op de Electrifche verfchijnfelen , 
die bij de vereeniging plaats hebben, acht geve. 
XIIL. Bij de vele en belangrijke communicatiën, welke 
tusfchen de onderfcheidene deelen van het Koningrijk, ge= 
durende de laatste jaren, zijn of worden daargefteld, oncftaat 
de vraag: — „ Zoude men, door het tot elkander in ver= 
„band brengen van reeds beftaande en door het graven van 
» nieuwe kanalen, regtfireek{che binnenland{che communica. 
„ tie kunnen daarftellen tusfchen de maritime haven van //se 
» fingen en die van het Nieuwe Diep aan den Helder, door wel- 
» ke de grootfte (chepen van oorlog en handel fteeds van de 
» eene haven naar de andere zouden worden vervoerd? Zoo 
» ja, welke zouden de voordeelen zijn , daaraan voor de ma- 
» Tine, den handel en de industrie verbonden? En kunnen 
» dezelve geacht worden volkomen evenredig te zijn, zoo 
„wel aan de, onkosten, welke tot de uitvoering vereischt 
» worden, als aan de moeijelijkheden en bezwaren, welke 
» Van zulk eene onderneming onaffcheidbaar. zijn 2” a 


Men verlangt het antwoord door eene profilteekening , ook den 
juis- 


2 
id 
bid 
bid 


2 


bid 
kid 
5 


DER MAATSCHAPPIJ. xv 


juisten loop-der ten dezen bedoelde communicatie aanwijzende „en 
eene globale opgave der kosten vergezeld te zien, 


XIV. Daar, niettegenftaande de groote verbeteringen , wel- 


ke de ftoomwerktuigen , in de, laacfte jaren , hebben onder- 
gaan, men, tot nog, toe, in de Noordelijke Provinciën onzes 
Vaderlands , van -dezelve nog weinig of geen gebruik maakt , 
ter ontlasting van polders en drooggemaakte meren „zoo vraagt 
de. Maatfchappij:; —. Zijn er genoegzame redenen voorhan- 


den, waarom; niettegenftaande de aande ftoomwerktuigen 
toegebragte verbeteringen, het als nog, niet raadzaam. kan 


„worden geacht, van dezelve, ter ontlasting onzer lage lan- 


den en. polders gebruik te maken; of moet dit,daarentegen 
aan nadere oorzaken, het zij gehechtheid aan ‘beftaande rin- 
rigtingen, aard van verdeeling der opmalingen , en toeftand 
der polders en meren, enz., of ook welligt aan: de meer= 
dere kostbaarheid „der ftichting. en onderhoud der. ftoomtui- 
gen worden …toegefchreven , en. zoo al het algemeene ge- 


‚bruik dezer ftoomtuigen „tot dit doel niet konde worden 


aangeprezen , zijn er dan gevallen, en zoo ja, welke, waar- 
in dezelve, ter bevordering der uitwatering, van dienst 
zouden kunnen zijn?” 

XV. …, Is er eenige grond , om de ziekte, die er in de 
Provinciën Groningen en Vriesland, in Julij 1826, ontftaan 
is, grootendeels, volgens het gevoelen van fommigen „toe 
te fchrijven aan de overftroomingen. van Februarij des vo- 
rigen jaars, en wel aan de flijkige ftoffen daarbij op-de 
landen gebragt, or is-het wel ooit uit onvervinding. geble- 
ken , dat de bij -overftroomingen op de landen gebragte 
ftoffen , nadat die landen zijn begroeid geweest, in een 
volgend jaàr voor de gezondheid der menfchen fchadelijk 
geweest .zijn ? — Hoe is wijders de (telling „ dat de over- 
ftroomingen, van,Februarij 1825 „tot de ziekte van de-laat- 
fte helft van 1826, in Vriesland „ Groningerland, en elders, 
aanleiding zouden hebben gegeven, overeen te brengen met 
de ondervinding, dat op vele kleilanden in gemelde Provin- 


„ciën „ „waar, geene overftrooming heeft. plaats gehad, (zie 


de kaart der-in, 1825 overftroomde. landen), dergelijke ziek- 
te: geheerscht ‘heeft ? — En indien de gemelde ftelling niet 


“genoegzaam gegrond moge geacht worden, aan welke ande- 


re oorzaken kan dan het oncftaan der in, de gemelde Pro- 


vinciën,, geheerscht hebbende ziekte „met. meerder waar- 


fchijnlijkheid worden toegefchreven 2’? 


„XVI. „ Welke zijn de eigenaardige kenmerken - of ver- 


fchijnfelen. (Sympromes) , waardoor de ziekte , welke in de 
Provinciën Groningen. en Vriesland; in de lagere gedeelten 
van —Overijsfel ,“ìn -vele- gedeelten van Noord-Holland ; in 
Amfterdam „en elders geheerscht heeft , zich van vorige in 
die Provinciën: geheerscht hebbende koortsziekten , zoo 
»‚ ver- 


& 


xv. HISTORISCH BERIGT 


„verre men. daarvan voldoende berigten vindt aangeteekend, 
„‚ heeft onderfcheiden ? — Is er onder dezelve eene heer- 
„‚ fchende ziekte geweest, waarvan men, uit daarvan voor- 
„, handen zijnde aanteekeningen , kan aantoonen , dat zij met 
„‚ de laatfte ziekte veel overeenkomst heeft gehad, en zijn 
er aanteekeningen, dat er toen voorafgaande omftandigheden 
hebben plaats gehad, aan welke men het ontftaan der ziek- 
ten met meerder of minder grond, heeft kunnen toefchrij= 
ven ? — Indien er voorheen dergelijke of met de laatfte 
veel overeenftemmende ziekten hebben plaats gehad, zijn 
er dan aanteekeningen, waaruit blijkt, met welke genees= / 
kundige behandeling men toen in het algemeen het best ge- 
flaagd is 2” 

XVII. „, Daar in de heerfchende ziekte van 1826 door de 
geneeskundigen, op verfchillende plaatfen , van het gwinine- 
zout, zeer verfchillend gebruik gemaakt is „ niet alleen, 
wanneer de koorts was zuiver afgaande nl ksdensn. 
maar ook, wanneer dezelve was-remitterend , ja zelfs aan=- 
houdend , zoo wordt verlangd : dat uit de vergelijking van 
wel befchrevene waarnemingen, of uit verkregene berigten 
of ondervinding , waarop genoegzaam te vertrouwen is, 
worde opgemaakt en aangewezen, in welke verfchillende 
graden. en tijdperken dezer ziekte, het quinine-zout, bij 
ondervinding gebleken is , algemeen nuttig te zijn geweest, 
in welke daarentegen overtollig en in welke fchadelijk , het 
zij bij het ftuiten der koorts of in de gevolgen.” 

Men verlangt namelijk te weten: 1°, In hoe verre men verle- 
den jaar op deze. of gene plaats heeft bevonden, dat het gebruik 
van quinine-zout, ter genezing van aanhoudende of flechts weini 
remittefende koortfen is nuttig geweest? — 2°, hoe verre het, bij 
“ ondervinding gebleken is, dat men bij een genoegzaam langdurig 

gebruik der quinine de hervatting der koorts (recidiveren) heeft 

kunnen voorkomen? — 3°. Is er eenige grond, uit ondervinding 
afgeleid, om de waterzucht, zoo veelvuldig na de genezing dezer 
koortfen ontftaan, aan een te fterk of langdurig gebruik der qui- 
nine toe te fchrijven; of heeft men, bij eene omzigtige toediening 
van het quinine-zout, eenige nadeelige uitwerking op het een of 
ander deel van het menfchelijk ligchaam waargenomen? — 49. 
ftaat het gevoel van algemeene ongefteldheid, dat bij velen nog 
zoo lang na het wijken der koorts is waargenomen, in verband 
met het ontijdig of te veelvuldig aangewend gebruik der quinine- 
zouten? — 5°. Zijn er ergens voldoende en genoegzaam herhaalde 
waarnemingen, dat in fommige graden of tijdperken der ziekte het 
gebruik van den koortsbast nuttiger dan ket quinine-zout ge- 


weest is? 
XVIII. ,, Waarim beftaat de werking en het nut der Zee- 


„baden, ten aanzien der genezing van (ommige ziekten 2 
„ Welke zijn de ziekten , waartegen zij met voordeel kunnen 
„‚ worden aangewend? En in hoeverre kan men, op goede 
„‚ gronden, van de Zeebaden, meer dan van andere genees- 
„ middelen, in fommige ziekten, eene gunftige uitwerking 
„, verwachten ?” 


bid 
bd 
2 
bid 
bid 
bed 
bkd 
Ld 


Ed 


bd 


hd 


ed 
23 
22 
23 
’ 
id 
bkd 
2 
23 
93 
hd 


Red 


hd 


DER MAATSCHAPPIJ. XvIit 


XIX, Naardien het gevoelen „ dat de chemifche verbindin- 
‚ gen en fcheidingen der ligchamen flechts het gevolg eener 
electrifche werking zijn, thans al meer en meer ingang vindt 
bij fommige fcheikundigen , zoo wordt verlangd: — „ Eene 
» oordeelkundige befchouwing der proefondervindelijke bewij- 
»„ Zen, die voor en tegen dat gevoelen beftaan , ten einde uit 
„ het onderzoek daaromtrent op eene beflisfende. wijze blijke, 
„of de Electriciteit alleen als oorzaak van alle chemifche 
werking moet worden aangemerkt, dan wel of het ter ver- 
klaring van vele verfchijnfelen noodig is, eene bijzondere 
„ kracht, tot nu toe onder den naam van die der chemifche 
» verwantfchap bekend , te vooronderftellen 2°? 
X. Hoe verre is men thans gevorderd in de kennis van 
» den oorfprong der groene ftoffen in (tilftaand water, en aan 
‘»„ de oppervlakte van hetzelve, en van andere ligchamen on- 
der zekere omftandigheden ontftaande; heeft men deze ftof- 
fen, volgens genoegzaam beflisfende waarnemingen „ alleen 
voor plantaardige voorbrengfels, of voor gewaslen van het 
meest eenvoudig zamenftel te houden? Zijn deze plantaar- 
dige ftoffen of gewasfen, allen van dezelfde foort , of waar- 
„ in verfchillen dezelve onderling? Wat ís er hetgeen men 
„ Wijders omtrent den aard, de voortteling , en de gedaante- 
verwisfeling van deze floffen meent waargenomen te heb- 
ben , door verdere waarnemingen , met daarvoor meest ge= 


fchikte microscopen, te bevestigen of te wederleggen?”’ 
Men verlangt hetgeen men daarvan gemeld vindt, door herhaal- 
de waarnemingen nader onderzocht, hetgeen hiervan duidelijk , bij 
zekere vergrootingen, is waar te nemen, naauwkeurig befchreven 
en afgebeeld te zien, en dat verder aan dit onderwerp, door 
voortgezette waarnemingen, zoo veel doenlijk , meerder licht wor- 


de bijgezet. 
Vergelijk F. P. SCHRANCK, über die Priestleyifche Grüne 


materie. Denkfchriften der Akademie zu München1811, 1813. — 
HorNscnucH, @ber die eniftehung nand metamorphofen der niede- 
ren vegetabilifchen organismen Nova Acta Phyfio*medica Acad. 
Natur. Curios, Tom. X, p. 513. P. Je F- TURPIN, Organogra- 
‚Phie. Mémoires du muféum d’ Histoire Naturelle, Tom. XIV, 


_pPe 15e | | 
XXI. „ Wat is er federt de uitgaaf van het werk van DE- 


3 CANDOLLE , Esfai fur les propriétes medicales des plantes, coimn- 
» parées avec leurs formes extêérieures et leur clasfification natu- 
s velle 3 3 edit., Páris 1816, ter bevestiging en uitbreiding 
» van de daarin voorgedragen leer Waargenomen? Welke uit- 
» zonderingen en ftrijdigheden heeft men daarentegen in deze 
„ leer opgemerkt, die nog onopgelost gebleven zijn 2” 

XXII. Daar de zoogenaamde. naaldbladerige en kegeldra- 
gende boomen of fparreboomen (arbores acerofae s. coniferae) , 
zoo in maakfel als in groei, alsmede in eigenaardige fappen 
en verdere, eigenfchappen. zeer aanmerkelijk van andere boom- 


gewasfen verfchillen , zoo wordt verlangd : — „ Eene naauw- 
els | B keu= 
23 


2 
2 
bid 


eden HISTORISCH BERIGT 


„ keurige vergelijking van het maakfel dier boomgewasfen met 
„dat van anderen , en een onderzoek in hoe verre of uit dit 
verfchil in maakfel de verdere bijzondere eigenfchappen der 
Sparreboomen kan gekend en verklaard worden, en in hoe 
verre uit de nadere kennis van dat verfchil nuttige leerin 
voor de cultuur der fparreboomen kan worden afgeleid 2” 
XXIII. „Op welke wijze verbetert de haardasch de 
vruchtbaarheid van fommige gronden, daar men weet, dat 
zij geene of althans zeer weinig zoodanige beftanddeelen 
bevat, die ter voeding van planten kunnen dienen? , Van 
welken aard zijn bijzonderlijk die ‚gronden, waarvan men 
bevonden heeft, dat derzelver vruchtbaarheid door de haard- 
asch kan verbeterd worden? Voor welke gronden daaren- 
tegen is dezelve niet dienftig? — En welke voor den land- 
bouw nuttige aanwijzingen kunnen er uit de beantwoor- 
er Eem de twee eerfte leden dezer vraag worden afge- 
lei 
XXIV. „ Welke is de oorfprong der Graniet- en andere 
primitive Rotsblokken en ftukken van zeer verfchillende 
grootte, — die in grootte menigte over de vlakten der 
Nederlanden en van het Noordelijk’ Duitschland , en in de 
zandgronden verfpreid liggen? — Is het mogelijk, door 
eene naauwkeurige vergelijking dezer Rotsftukken, en van 
dat Rotsgruis, kiezel genaamd , met de beftanddeelen van 
elders beftaande Geologifche Formatiën, zich te verzeke- 
ren, dat de eerften te voren een gedeelte uitmaakten der 
laatften , en zoo ja, waaraan kan men met de meeste waar- 
» fchijnlijkbeid derzelver overbrenging van de nog beftaande 
„ Bergen, tot onze vlakten, en die van het Noordelijk 
„ Duitschland toefchrijven 2 
De Maatschappij verlangt, dat men tot de beantwoording dezer vraag, 
zoo veel mogelijk , de plaatfen, waar, en de wijze, waarop deze 
blokken verfpreid liggen, opgeve; dat men voorts derzelver Mi- 
neralogifchen aard en zamenftelling naauwkeurig befchrijve, en de- 
zelve vergelijke met de beftanddeelen van elders beftaande Forma- 
tiën, en dat men eindelijk wel oordeelkundig overwege, welke 
befluiten uit dit alles, met meerder of minder waarfchijnlijk heid, 
zijn af te leiden. | 


De Heer ANsLĲjN alhier heeft, federt de laatfte algemeene 
Vergadering der Maatfchappij, de Naamlijsten der Nederland- 
fche Infecten, bij dezelve uitgegeven, op nieuw vermeer- 
derd met ros foorten en van dezelve één of twee voor het 
Naturaliën-kabinet der Maatfchappij aangeboden, — Directeu- 
ren hebben goedgevonden , hiervoor aan den Heer ANSLIJN 
eene premie van 8 dukaten toe te kennen. 


De Heer w.P. VAN DEN ENDE, Philof. et Mathef. Candidatus 
te Leyden, heeft weder de Naamlijsten der Nederlandfche Wor- 
men en Weekdieren (Permes en Molusca, LINN.), voor reid 

| en 


EE: IN AE à 


NE BE AE: IE: ME: AK AE A: 


\e 
hd 


A IE IE IN: NN: A: AE, 


per MAATSCHAPPIJ. Kix 


den jaar bij de Maatfchappij uitgegeven, waaraan veel minder 
dan aan de Naamlijsten der Nedérl. Infeeten ontbreekt „ ver- 
meerderd met: 33 geflachten en foorten, en heeft van deze 
meestal twee voorwerpen in het Naturaliën-kabinet der Maat- 
fchappij geplaatst. Directeuren verleden jaar den Heer van 
DEN ENDE hunne goedkeuring hierover betoond hebbende, 
door aan denzelven den zilveren eerpenning toe te kennen , 
hebben nu goedgevonden van zijnen voortdurenden ijver ter 
verrijking van het Natùraliën-kabinet met Nederlandfche Die. 
ren , bij dit Programma eervolle melding te maken, terwijl de 
Heer v. D. ENDE zich vooraf verklaard had, voor dezen ar- 
beid geene andere premie of belooning te verlangen, 

Wijders wordt herinnert , dat door de Directie der Maat- 
fchappij verleden jaar het plan beraamd is, om , ten einde dit 
Naturaliën-kabinet zich onderfcheide van de rijke verzame- 
lingen van Naturalia in ’s Rijks Mufeum te Leyden, zich hier- 
bij meer bijzonderlijk toe te leggen op het verzamelen van 
Nederlandfche Dieren. . Ter verrijking van deze verzameling 
worden alle deskundigen, die, volgens uitnoodiging bij vo= 
rige Programma's , genegen mogten zijn opgaven te zenden 
van Nederlandfche Dieren, die in de uitgegevene Naamlijsten 
van dezelve niet gevonden worden, verzocht daar bij te voegen , 
de dieren zelven, ten einde deze ‚ter vermijding van misflagen , 
kunnen worden nagezien ; zullende voortaan ook alleen die dieren 
op de gezondene Supplementaire Naamlijsten geplaatst blijven, 
waarvan men een voorwerp bij dezelve gezonden heeft, 

Van Infekten , Wormen en Weekdieren , worden zoo veel moge- 
lijk twee voorwerpen verlangd, Men zal van elke , maar eenig- 
zins belangrijke, bijdrage niet alleen loffelijke melding maken 
op het jaarlijksch Programma, maar degenen, die zulks ver- 
langen , zullen ook evenredige belooning mogen verwachten. 

Bij de Maatfchappij is ook nog ingekomen autwoord op de 
volgende vraag: 

„ Welke gebeurtenisfen hebben, zoo in de middeleeuwen 
» Als latere tijden, bijzondere aanleiding gegeven, dat nuttige 
„‚ boom- en veldgewasfen uit andere werelddeelen in Europa 
» Zijn overgebragt, en aldaar zijn aangekweekt geworden?’ — 
Dit antwoord was geteekend: MNescire quid ante acciderit, 
&c. — Men bevond, dat de Schrijver de vraag niet wel bee 
grepen had en dat hetantwoord deswege onvoldoende was. 

De Maatfchappij herinnert in een vorig jaar de volgende 
historifche vraag te hebben voorgefteld , om 

TE BEANTWOORDEN VOOR I JANUARIJ 1829. 

„ Welke en van wat aard was de invloed der Nederlande- 
» ten in Spanje, gedurende de regering van KAREL den vijf. 
3 den ? Staan de gebeurtenisfen ,„ welke later , onder paires 
» den tweeden. in de Nederlanden hebben plaats gehad, in 
‚_» Cenig verband tot de. vroegere? Ontdekt men bij de be- 

| ah fchou 


Ne 


XK HISTORISCH BERIGT 


„ fchouwing. dier beide tijdperken , dat hetgeen men reactie 
„ noemt ? Welk onderfcheid is er tusfchen het gebeurde on- 
» der KAREL en onder paris, in aard, doel en gevolg; en 
„ welke lesfen zij uit deze vergelijking voor ftaat- en zede 
» kunde op te zamelen ?” 


De Maatfchappij ftelt thans deze vraag voor, om 
TE BEANTWOORDEN VOOR 1 JANUARIJ 1830, 


»„ Welke zijn de gevaren, aan welke de wijsgeerige be- 
„ fchouwing en hehandeling der gefchiedenis, bij een min 
» voorziguge toepasfing is blootgefteld, en wat behoort men 
„ in acht te nemen , ten einde die gevaren, zoo veel moge- 
» lijk, te vermijden 2°? 

De Maatfchappij verlangt dit niet flechts in het algemeen bere- 
deneerd, maar ook door voorbeelden, uit zulke Gefchiedfchrij - 
vers, die door hunne wijsgeerige behandeling der gefchiedenis 
meest beroemd zijn, opgehelderd en bevestigd te zien, 


Tot DIRECTEUREN zijn verkozen: 


A. WILLINK „Lid van de Staten van Holland en van den Raad 
der flad Amfterdam. 


D. HOOFT, JACOBSZ., Lid van den Raad en Wethouder der flad 
Amfterdam, 


Mr. B, C+ DE LANGE 3 Secretaris der (tad Haarlem, 
As D. WILLINK VAN BENNEBROEK, Ze “Amflerdam. 


PROGRAMMA 


VOOR HET JAAR 1829, 


D e- Hollandfche Maatfchappij der Wetenfchappen te Haarlem, 
hield hare zes en zeventigfte jaarlijkfche algemeene Vergadering 
op 23 Mei. De prefiderende Directeur Mr. j. P. VAN WICKE- 
VOORT CROMMELIN verzocht den Secretaris verflag te doen van 
hetgeen bij deze Maatfchappij, federt de laacfte Algemeene 
vergadering van :828 , was ingekomen. Hieruit bleek het, 
betreffende f 


NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


I. Dat op de vraag: — „ Sedert lang hebben {ommige ge- 
„ neeskundigen gemeend, dat eenige huidziekten veroorzaakt 
„ worden door kleine, voor het bloote oog onzigtbare, diertjes 

EE) on=- 


DER MAATSCHAPPIJ, XXI 


onder de opperhuid (epidermis); terwijl anderen dit chans voor 
» zeer onwaarfchijnlijk houden, «Men verlangt dus te weten, 
„ op welke gronden het beftaan van zoodanige diertjes onder de 
“huid is vooronderfteld, of welke waarnemingen daartoe 
» hebbeu aanleiding gegeven? En indien deze ftelling eenigen 
» grond heeft, welke aanleiding kan zij dan geven ter verbe- 
» tering der behandeling van eenige huidziekten?” — was in- 
gekomen. een. antwoord in het Fransch , geteekend: Vermis , 
&zc. Men bevond dit antwoord zeer oppervlakkig en dus 
onvoldoende, ed N 
IL, Dat op de vraag: — , Wat moet men, op getrouwe on- 
dervinding en herhaalde waarnemingen, denken over den 
» waren aard der zoogenoemde kraamvrouwen-koortfen? Moet 
» men-dezelve als eene eigenaardige ziekte, van dien toeftand 
afhankelijk , befchouwen; of zijn zij flechts toevallig en van 
onderfcheidene, van buiten aangebragte , oorzaken afkom- 
ftig? Kan de zwangerheid, en naderhand de verlosfing , tot 
het ontftaan dezer ziekte ook eene gemakkelijke aanleiding 
geven? Moet men eene, hetzij ware, hetzij valfche , ont- 
fteking van het buikvlies alleenlijk als de naaste oorzaak de- 
zer koortfen befchouwen? Zouden ontftekingen in de baar- 
moeder, in de darmen en andere nabijgelegene deelen 
daartoe niet eveneens kunnen medewerken? Is het níet 
hoogstwaarfchijnlijk, dat het onderhouden en betamelijk be- 
„vorderen der buiksontlastingen, gedurende de laatfte maan- 
den. der zwangerheid en in de eerfte dagen na de verlos- 
„fing, als eene voorbehoedende geneeswijze, om dezen 
„ hoogstgevaarlijken ziekte-toeftand in tijds af te weren , kan 
» en moet befchouwd worden? Wat moet men, op patho- 
» logifche en theoretifche gronden, denken en befluiten om- 
sp trent de werking ‘van het verzoet-kwik, bij deze zoo be- 
‚s langrijke ziekte?” — waren imgekomen vier antwoorden, 
waarvan A in het Nederduitsch, geteekend: Simpliciter , B 
in bet Hoogduitsch, geteekend: Morbé non cloguentia fed reme- 
diis curantur, C in het Hoogduitsch, gereekend met eene 
Allegorie , en D in hect Latijn, geteekend : Doctrina omnis 
medica, &c. — Met leedwezen heeft men bevonden, dat geen 
dezer fchrijvers aan de bliĳjkbare hoofdbedoeling der vraag 
heeft voldaan en deswegens geene genoegzame verdienften 
heeft om bekroond te kunnen worden. | 
_ HI, Dat op de vraag: — „ Welke is de tegenwoordige ftaat 
» van kennis aangaande de beweging der flappen in de gewasfen ? 
» Welke zijn de waarnemingen en+proeven, die omtrent de 
» oorzaak dier beweging en de vaten of werktuigen, waarin 
» dezelve gefchiedt, eenig licht verfpreiden? Wat is daarom- 
» trent, van hetgeen door de Natuurkundigen is gefchreven, 
» voor wel bewezen en op ondervinding fteunende, wat 
s daarentegen voor flechts vooronderfteld en niet bewezen 
3 „ aan 


KHE A: AE DN: EAN: AK: DEAN 


XXII HISTORISCH BERIGT 


Q afn te merken? En wat kan uit deze meerdere kennis ten 
„ nutte van de cultuur der gewasfen worden afgeleid?” — 
waarop in 1827 was ingekomen een antwoord in het Hoog- 
duitsch, hetwelk toen geoordeeld is onvoldoende te zijn , nu 
ontvangen is een fupplement op hetzelve. Dan men heeft 
bij de Directie der Maatfchappij bevonden , dat, volgens de 
aanmerkingen, die in de Algemeehe Vergadering van 1827 op 
dit antwoord gemaakt zijn, en welke aan den fchrijver , op … 
zijn verzoek, zijn medegedeeld , hetzelve, om aan de bedoe. 

ling der vraag te beantwoorden, eene geheele omwerking vor- 
derde, en dat, nu de fchrijver aan dat volftrekt vereischte 
niet had voldaan, deze bijvoegfels tot zijn in 1827 ingezonden 
antwoord geenszins konden dienen om met hetzelve een zooda- 
nig geheel te maken, dat daaraan de uitgeloofde eerprijs kan 
worden toegekend, en dat zulks bij het Programma den fchrij- 
ver kan worden te kennen gegeven. De Directie heeft wijders 
goedgevonden hem andermaal hierbij uit te noodigen , om, ter 
verkrijging van den eerprijs, acht te geven op de in 1827 
hem van wegens de Maatfghappij medegedeelde aanmerkingen, 

IV. Dat op de vraag: — „ Wat is in het algemeen, doch 
» vooral bij luchtfoorten, het verfchil tusfchen mechanifche 
» vermenging en chemifche vereeniging, en-hoe kan men met 
„ zekerheid weten, dat een zamenftel van twee of meer 
» vaste ligchamen , doch vooral van twee of meer lucht- 
„ foorten, al of niet uit eene fcheikundige vereeniging ‘be- 
„ ftaat?” — was ingekomen een antwoord in 4to, van 10 
bladz. „, geteekend; Zfvervruchten , hetwelk bevonden is niets 
dan bekende zaken te bevatten , en dus geene verdienften te 
hebben. 8 

V. Dat op de vraag, betreffende communicatiën , welke 
zouden te maken zijn tusfchen de zeehavens van Jisfingen en 
het Nieuwe diep aan den Helder, is ingekomen een antwoord 
in het Nederduitsch, groot 36 bladz. folio, geteekend: Wan- 
neer de frormwind loeit , dan vlugt ik de haven. Dit ftuk werd 
geoordeeld geheel onvoldoende. 

VI. Dat op de vraag : — Daar , niettegenftaande de groote verbe. 
teringen , welke de ftoomwerktuigen , in de laacfte jaren , hebben 
ondergaan , men, tot nog toe, in de Noordelijke Provinciën onzes 
Vaderlands, van dezelve nog weinig of geen gebruik maakt , 
ter ontlasting van polders en drooggemaakte meren, zoo vraagt 
de Maatfchappij: — „ Zijn er genoegzame redenen voorhan- 
„ den, waarom, niettegenftaande de aan de ftoomwerktuigen 
toegebragte verbeteringen, het als nog niet raadzaam kan 
worden geacht, van dezelve, ter ontlasting onzer lage lan- 
den en polders gebruik te maken; of moet dit daarentegen 
„ Aan nadere oorzaken, het zij gehechtheid aan beftaande in- 
„ Tigtingen, aard van verdeeling der opmalingen , en toeftand 
„der polders en meren, enz., of ook welligt aan de zie 

„ C+ 


2 
2 


3 


hal 


DER MAATSCHAPPIJ, XXII 


„ dere kostbaarheid der ftichting en onderhoud der ftoomtui- 
» gen worden toegefchreven, en zoo al het algemeene ge- 
s bruik dezer ftoomtuigen. tot dit doel niet konde worden 
s aangeprezen , zijn er dan gevallen, en zoo ja, welke, waar- 
» in dezelve, ter bevordering der uitwatering, van dienst 
9 zouden kunnen zijn?’ — was ingekomen een antwoord in 
het Nederduitsch , geteekend: ZZ faut avower qüë voila la 
Plus werveilleuse de toutes les machines, &c. , BELiDOR. Men 
sheeft geoordeeld, dat de fchrijver het doel der vraag in het 
geheel niet getroffen heeft, en dat dit fluke derhalve ter be- 
krooning niet in aanmerking kan komen , en men heeft beflo- 
ten de vraag te herhalen , om te beantwoorden vóór t Jaänua- 
rij 183r. AN 

VIL.Dat op de vraag: — „Is er eenige grond, om de ziekte, die 
» in de Provinciën Groningen en Vriesland, in Julij 1826, ontftaan 
ss Ìs, grootendeels, volgens het gevoelen van fommigen , toe 
ss te fchrijven aan de overftroomingen van Februarij des vo- 
‚… rigen jaars, en wel aan de flijkige ftoffen daarbij op de 
‚, landen gebragt, of is het wel ooit uit ondervinding geble- 
ken, dat de bij overftroomingen op de landen gebragte 
‚, floffen, madact die landen zijn begroeid geweest, in een 
„> volgend jaar voor de gezondheid der menfchen fchadelijk 
geweest zijn? — Hoe is wijders de ftelling , dat de over- 
‚j ftroomingen van Februarij 1825, tot de ziekte van de laat- 
‚> fte helft van 1826, in Vriesland, Groningerland, en elders, 
ss aanleiding zouden hebben gegeven, overeen te brengen met 
„‚ de ondervinding, dat op vele kleilanden in gemelde Provin- 
s Cin, waar geene overftrooming heeft plaats gehad, (zie 
‚ de kaart der in 1825 overftroomde landen), dergelijke ziek- 
ste geheerscht heeft ? — En indien de gemelde ftelling niet 
„ genoegzaam gegrond moge geacht worden, aan welke ande- 
5 fe oorzaken kan dan het ontftaan der in de gemelde Pro- 
» Vinciën geheerscht hebbende ziekte met meerder waar- 
s, fchijnlijkheid worden toegefchreven ?®? — zijn ingekomen 
eene verhandeling A, geteekend: Lange fiecken in den Herfst, 
&c., en een gefchrift B, geteekend: Through the experience 
of others; welk laatfte is gebleken als geen antwoord op dezê 
vraag te kunnen worden aangemerkt. Men heeft b floten aan 
het antwoord, in de verhandeling A vervat, den gouden eer- 
prijs toe te kennen en den fchrijver de premie van f 150 toe 
te zeggen, wanneer hij, door weglating van al het overtolli- 
ge, aan deze en tevens aan andere aanmerkingen , op dit ant- 
woord gevallen , waarvan hij affchrift verkrijgen kan , volgens , 
de beoordeeling der Advifeurs, voor t Januarij 1830, zal 
hebben voldaan. Bij de opening van het billet bleek van het 
antwoord A fchrijver te zijn: j. 7. PENNINK, Doctor in de 
Genees- en Verloskunde, te Twello, bij Deventer. 

…_ De vraag was naamloos ontvangen. 


meh VILL, 


XXIV HISTORISCH BERIGT 


VIII, Dat op de vraag: —,,Welke zijn de eigenaardige kenmer- 
» ken of verfchijnfêlen (Symptomes), waardoor de ziekte, welke 
„ in de Provinciën Vriesland en Groningen , in de lagere gedeelten 
» van Overijsfel, in vele gedeelten van Noord-Holland , in 
» Amfterdam , en elders geheerscht heeft , zich van vorige in 
», die. Provinciën geheerscht hebbende koortsziekten , zoo 
» verre men daarvan voldoende berigten vindt aangeteekend, 
s… heeft onderfcheiden? — Is er onder dezelve eene heer- 
»» fchende ziekte geweest, waarvan men, uit daarvan voor- 
‚‚ handen zijnde aanteekeningen , kan aantoonen , dat zij mêt 
‚ de laatfte ziekte veel overeenkomst heeft gehad , en zijn 
„> er aanteekeningen, dat er toen voorafgaande omftandigheden 
‚, hebben plaats gehad, aan welke men het ontftaan der ziek- 
», ten met meerder of minder grond , heeft kunnen toefchrij- 
ven ? — Indien er voorheen dergelijke of met de laatfte 
„ veel overeenftemmende ziekten hebben plaats gehad, zijn 
», er dan aanteekeningen, waaruit blijkt, met welke genees- 
s, kundige behandeling men toen in het algemeen het best ge- 
„, flaagd is?’ — is ingekomen een antwoord in het Neder- 
duitsch, geteekend: Multa in medicina reperiuntur , &c. Men 
heeft goedgevonden aan dit antwoord, volgens de meer- 
derheid van de (temmen der Advifeurs , den gouden eerprijs 
toe te wijzen, en den fchrijver ook de premie van f15o toe 
te zeggen , wanneer hij zijn antwoord’, volgens de aanmer- 
kingen, daarop gevallen, die denzelven zullen worden me- 
degedeeld, van hetgeen minder in dit antwoord te pas ‘komt, 
zal hebben gezuiverd, en hetgeen voor verbetering vatbaar 
is, op eene voldoende wijze, naar het oordeel der Advi- 
feurs, voor 1 Januarij, verbeterd zal hebben ingezonden. — 
Bij de opening van het billet bleek hiervan fchrijver te zijn : 
S. Je GALAMA, Doctor in de Genees- en Verloskunde , te Burg, 
op Texel. 

De vraag was naamloos ontvangen. 

IX. Dat op de vraag : — „Daar in de heerfchende ziekte van 
» 1826 door de geneeskundigen, op verfchillende plaatfen , van 
» het guinine-zout , zeer verfchillend gebruik gemaakt is „niet 
„ alleen , wanneer de koorts was zwiver afgaande tusfchenpoozende, 
s, maar ook, wanneer dezelve was remitterend , ja zelfs aan- 
>» houdend, zoo wordt verlangd : dat uit dervergelijking van 
» wel befchrevene waarnemingen, of uit verkregene berigten 
„> Of ondervinding, waarop genoegzaam te vertrouwen is, 
‚> worde opgemaakt en aangewezen, in welke verfchillende 
‚> graden en tijdperken dezer ziekte, het quinine-zout, bij 
ondervinding gebleken is, algemeen nuttig te zijn geweest, 
» in welke daarentegen overtollig en in welke fchadelijk , het 
‚, Zij bij het ftuiten der koorts of in de gevolgen ?°’ 

Men verlangt namelijk te weten: 12°. In hoe verre men verle- 
den jaar op deze of gene plaats heeft bevonden, dat het gebruik 
van quinine-zout, ter genezing van aanhoudende of flechts weinig 

dn 


hd 
hed 


Se 


% 


DER MAATSCHAPPIJ. — XXV 


remitterende koortfen is nuttig geweest? — 2%, hoe verre het, bij 
ondervinding gebleken is, dat men bĳ een genoegzaam langduri 
gebruik der quinine de hervatting der koorts (recidiveren) heeft 
kunnen voorkomen? — 3°. Is er eenige grond, uit ondervinding 
afgeleid, om de waterzucht, zoo veelvuldig na de genezing dezer 
koortfen ontftaan, aan een te fterk of langdurig gebruik der qui- 
nine toe te fchrijven; of heeft men, bij eene omzigtige toediening 
van het quinine-zout, eenige nadeelige uitwerking op het een of 
ander deel van het menfchelijk ligchaam waargenomen? — 4. 
ftaat het gevoel van algemeene ongefteldheid, dat bij velen no 
zoo lang na het wijken der koorts is waargenomen, in verban 
met het ontijdig ot te veelvuldig aangewend gebruik der quinine- 
zouten? — 5°. Zijn er ergens voldoende en genoegzaam herhaalde 
waarnemingen, dat in fommige graden of tijdperken der ziekte het 
gebruik van den koortsbast nuttiger dan het quinine-zout ge- 
weest is? 


— zijn ingekomen twee antwoorden; A in het Hoogduitsch, 
geteekend: Vere fcire est per caufasfcire, &c. en B in het 
Nederduitsch , geteekend: Met dankbaarheid, &c. Men heeft 
geoordeeld , dat geen der beide antwoorden genoegzame ver- 
dienften had om ter bekrooning in aanmerking te komen, en 
men heeft goedgevonden de vraag te herhalen, om beantwoord 
te worden vóór 1 Januarij 1830. 

X. Dat op de vraag :— ‚Waarin beftaat de werking eri het nut 

der Zeebaden „ ten aanzien der genezing van fommige ziek- 
„ ten? Welke zijn de ziekten, waartegen zij met voordeel 
„ kunnen worden aangewend? En in hoeverre kan men, op 
„ goede gronden, van de Zeebaden, meer dan van andere 
„ geneesmiddelen, in fommige ziekten, eene gunftige uitwer- 
„ king verwachten?” — waren ingekomen twee antwoorden , 
waarvan A in het Nederduitsch, geteekend: Obfervatio est 
filum , ad quod dirigi debent Medicorum ratiocinia, Bage, en.B 
in het Fransch, geteekend: Hoc breve opusculum, etc. Men 
heeft de Nederduitfche verhandeling den gouden eerprijs en 
de premie van f1r5o waardig geoordeeld, en gaedgevonden de 
zilvereeerpenning aan den (chrijver van de Franfche verhande- 
ling aan te bieden, wanneer hij zijn naam zal gelieven bekend 
te maken. Bij de opening van het billet van het antwoord A 
bleek {chrijver te zijn: j. F. D'AUMERIE, Med, Doct., Genees- 
heer van de Zeebad-inrigting te Scheveningen, 


Deze vraag werd in 1827 opgegeven, door Prof. REINWARDT, 
aan wien derhalve nu, volgens den regel, de zilweren eerpenning 
werd aangeboden. 


XI. Dat op de vraag: — „Wat iser federt de uitgaaf van het 
„ werk van DECANDOLLE, Esfai fur les propriétés medicales des 
» Plantes, comparées avec leurs formes extérieures et leur clasfs- 
» fication naturelle, 3 edit., Paris 1816, ter bevestiging en uit- 
„ breiding van de daarin voorgedragen leer waargenomen ?. 
„ Welke uitzonderingen en frijdigheden heeft men daarentegen 
»„ in deze leer opgemerkt, die nog onopgelost gebleven zijn 2” 
— zijn ingekomen drie antwoorden, waarvan A in het Hoog- 
duitsch ; geteekend: Vos qui fequimur probabilia , etc, , vn 

1 s et 


XXVI HISTORISCH BERIGT 


het Nederduitsch, geteekend: Planten van hetzelfde geflacht 
bezitten gelijkfoortige geneeskrachten, en C geteekend: Plantae, 
guae. genere conveniunt, etiam Virtute conveniunt, LINN. Uit de 
voorgelezene adviezen bleek het, dat de Hoogduitfche en Ne- 
derduitfche. fchrijvers der zeer wijdloopige ftukken A en B 
zich wel ter beantwoording der vraag veel moeite gegeven 
hebben en deswegens lof verdienen , doch dat zij de bedoeling 
der vraag geheel hebben gemist, en dat deswegens deze ftuk- 
ken ter bekrooning niet in aanmerking kunnen komen; dat 
daarentegen de Franfche fchrijver van hec veel beknopter 
antwoord C , de bedoeling der vraag wel in het oog houden- 
de, door met veel oordeel en ftrenge critiek de waarde of 
onwaarde en daarna het gebruik of het onbruikbare der 
meeste waarnemingen te bepalen, een goed en beknopt over- 
zigt geeft van den tegenswoordigen ftaat van kennis omtrent 
dit onderwerp. Men had echter wel gaarn, in één opzigt, 
een meer volledig antwoord op deze vraag gezien , doch, er- 
kennende de veelvuldige verdienften in dit antwoord, befloot 
men aan den fchrijver van hetzelve den gouden eerprijs toe 
te wijzen. — Bij de opening van dit antwoord C bleek hier- 
van fchrijver te zijn : EUGENE SOUBERAN , te Parijs. 

Deze vraag werd in 1827 opgegeven, door Prof. REINWARDT , 
aan wien derhalve weder de zilveren eerpenning werd aangeboden. 
XII, Dat op de vraag: — „ Op welke wijze verbetert de 

„ haardasch de vruchtbaarheid van fommige gronden, daar men 
„ weet, dat zij geene of althans zeer weinige zoodanige beftand- 
deelen bevat, die ter voeding van planten kunnen dienen? Van 
welken aard zijn bijzonderlijk die gronden , waarvan men be- 
vonden heeft, dat derzelver vruchtbaarheid door de haard- 
asch kan verbeterd worden? Voor welke gronden daarentegen 
is dezelve niet dienftig? — En welke voor den landbouw 
nuttige aanwijzingen kunnen er uit de beantwoording van de 
„ twee eerfte leden dezer vraag worden afgeleid?” — is in- 
gekomen een antwoord in het Nederduitsch, geteekend : Voeste 
landlieden rept uwe leden, Hetzelve werd geoordeeld geene 
genoegzame verdienften te hebben , om bekroond te worden. 
Men vond goed de vraag te herhalen, om er op te antwoor- 
den vóór 1 Januarij 1831. 

XIII, Dat op de vraag: „Welke is de oorfprong der Graniet- 
„en andere primitive Rotsblokken en ftukken van zeer ver- 
„ fchillende grootte , die in groote menigte over de vlakten 
» der Nederlanden en van het Noordelijk Duitschland, en in 
de zandgronden verfpreid liggen? — Is het mogelijk, ‘door 
» eene naauwkeurige vergelijking dezer Rotsftukken, en van 
» dat Rotsgruis, kiezel genaamd, met de beftanddeelen van 
„ elders beftaande , Geologifche Formatiën, zich te verzekeren, 
„ dat de eerften te voren een gedeelte uitmaakten der laat- 
„ ften, en , zoo ja, waaraan kan men met de meeste waar- 

» fchijnlijkheid derzelver Overbrenging van de nog beftaande 
| „ Ber- 


bid 
2 
bid 
3 
2 
2 


DER MAATSCHAPPIJ. XXVII 


Bergen tot onze vlakten en die van het Noordelijk Duizsch- 
… land toefchrijven?” — is ingekomen een antwoord in het 
Fransch, geteekend: Zes Phenomênes des pierres éparses , etc. 
Men oordeelde, dat“dit (tuk te veel overbodigs bevatte en aan 
de vereischten der vraag te weinig beantwoordde, om be- 
kroond te kunnen worden, en vond goed de vraag te herhalen à 
om te beantwoorden vóór 1 Januarij 183t. 

De Maatfchappij verlangt, dat men tot de beantwoording dezer 
vraag, zoo veel mogelijk , de plaatfen, waar, en de wijze, waarop 
deze blokken verfpreid liggen, opgeve;s dat men voorts derzelver 
Mineralogifchen aard en zamenftelling naauwkeurig befchrijve, en 
dezelve vergelijke met de beftanddeelen van elders beftaande For- 
matiën, en dat men eindelijk oordeelkundig overwege, welke 
befluiten uit dit alles, met meerder of minder waarfchijnlijkheid , 
zijn af te leiden, 

XIV, Dat van den Profesfor VAN DER BOON MESCH, te Jm 
flerdam, is ontvangen het voorleden jaar bekroonde antwoord, 
over de werking der dierlijke kool , vervat in eene wijdloopige 
Hoogduitfche Verhandeling, in een’ goeden Nederduicfchen ftijl 
overgebragt. Dit Nederduitfche ttuk nm meer eene navolging 
dan eene vertaling zijnde, en het dus veel moeite gekost heb- 
bende, dat antwoord uit het wijdloopige Hoogduitfche in goed 
Nederduitsch over te brengen, hebben Directeuren der Maat- 
fchappij den Heer vAN DER BOON MESCH, voor de daaraan be- 
fteede geheel belangelooze moeite , in deze Vergadering bedankt, 


De Maatfchappij heeft goedgevonden , van de onbeantwoord 
geblevene vragen, de twee volgende te herhalen , om 


TE BEANTWOORDEN VÓÓR 1 JANUARIJ 1831. 


1. „Hoe verre is men thans gevorderd in. de kennis 
„ van den oorfprong der groene ftoffen in flilftaand water 
„en aan de oppervlakte van hetzelve , en van andere ligcha- 
» men, onder zekere omftandigheden ontftaande? Heeft men 
» deze ftoffen, volgens genoegzaam beflisfende waarnemingen, 
» Alleen voor plantaardige voortbrengfels, of voor gewasfen 
„ van het meest eenvoudig zamenftel te houden? Zijn deze 
» Plantaardige ftoffen of gewasfen allen van dezelfde foort, of 
» waarin verfchillen dezelve onderling? Wat is er, van het- 
» geen men wijders omtrent den aard, de voortteling en de 
 gedaante-verwisfeling van deze ftoffen meent waargenomen 
R 5 hebben , door verdere waarnemingen, met daarvoor 
» meest gefchikte microscopen, te bevestigen of te weder= 
„ leggen?” \ 

Men verlangt, hetgeen men daarvan gemeld vindt, door hers 
haalde waarnemingen nader onderzocht, en hetgeen hiervan dui= 
delijk, bij zekere vergrootingen, is waar te nemen, naauwkeurig 
befchreven en afgebeeld te zien, en dat verder aan dit onderwerp , 
door voortgezette waarnemingen, zoo veel doenlijk , meerder licht 
worde bijgezet, | 

‚Ver- 


XXVII HISTORISCH BERIGT 


Vergelijk F. P, SCHRANCK, über die Priestleyifche Grüne ma- 
verie, Denkfchrifteu der Akademie zu München 1811, >1813. — 
HORNSCHUCH, über die entffehung und metamorphofen der niede- 
ren vegetalifshen organismen. Nova dcta Phyfico-medica Acad. 
Natur. Curios, Tom. X, p. 513. P.J. F. TURPIN, Organogra- 
phie.. Mémoires du mustum d’ Histoire Naturelle, Tome XIV, 
Pe 15. TREVIRANUS sur le Mouvement de la matière verte. An- 

„gales des sciences naturelles, Janvier 1827. 

IL, Daar de zoogenaamde naaldbladerige en kegeldragende 
boomen of fparreboomen.(arbores acerofae s. coniferae), zoo 
in maakfel als in groei, alsmede in eigenaardige faibe en 
verdere eigenfchappen zeer aanmerkelijk van andere boomge- 
wasfen verfchillen, zoo wordt verlangd: — „ Eene naauwkeu= 
» rige vergelijking van het maakfel. dier boomgewasfen met 
» dat van anderen, en een onderzoek, in hoe verre of uit 
» dit verfchil ín maakfel de verdere. bijzondere eigenfchappen 
„ der Sparreboomen kan gekend en verklaard worden, en in 
„ hoe verre uit de nadere kennis van dat verfchil nuttige lee- 
» ring voor de cultuur der fparreboomen kan worden afge- 
„ Jeid 2” 

De Maatfchappij ftelt de acht volgende vragen voor , om 

TE BEANTWOORDEN VÓÓr I JANUARIJ 1831. 


I. Daar men, na de voortreffelijke ontdekkingen van den 
vermaarden fcheikundigen Hm. pavy aangaande de zamenftelling 
der alkalia, vervolgens ook al meer en meer gevorderd is 
in het affcheiden en zuiveren der metaalachtige zelfftandighe- 
den, die een beftanddeel van de onderfcheidene aardfoorten 
uitmaken, zoo als van het Silicium , Aluminium , Magnesium, 
enz., en zelfs eenigen dier nieuw ontdekte metalen het be- 
ftanddeel van algemeen nuttige zelfftandigheden fchijnen te 
zijn, zoo als het Aluminium en Silicium van het Indisch ftaal , 
zoo wordt gevraagd: „ welke is de beste en gemakkelijkfte 
wijze, om uit de meest algemeen verfpreide aardfoorten 
het metaalachtig beftanddeel af te fcheiden, en tot welke 
nuttige einden kan van die beftanddeeten zelve worden ge- 
bruik gemaakt?” 

IL. „Welke zijn thans de onderfcheidene wijzen , waarop 
de Suiker wordt gerafineerd? — hoe verre kan men fchei- 
kundig verklaren, wat daarbij gebeure? — en kan men 
uit de thans verkregene of verder uitgebreide kennis van 
dit onderwerp aantoonen , welke wijze van rafineren thans 
de beste en de voordeeligfte zij? — Men befchrijve en 
toetfe ook hierbij de practijken, die men in het werk ge- 
fteld heeft, om met de minfte kosten , zonder aanbranden , 
het kooken van de Syroop te befpoedigen.” 

UI. „Welke is de zamenttelling dier ligt brandbare zelfftan- 
digheden, welke onder den naam van Pyrophorus bekend 
» Zijn? Welke is de ware oorzaak van derzelver {nelle ont- 
, „ bran- 


KEE: ME: MK: ME AN à EE IE Es 


$ 


DER MAATSCHAPPIJ. XXIX 


„branding , wanneer zij aan de lucht worden blootgefteld ? 
„Kan de kennis daarvan ftrekken ter verklaring der ontvlam- 
„ mingen en verbrandingen, die- dikwijls van zelfs, zonder 
„ aanfteken, in fommige zelfftandigheden ontftaan? En welk 
s licht geeft die kennis, om zulke ontvlammingen en verbran- 
» dingen te voorkomen ?” 

IV, Daar het beftanddeel van de Zpecacuanha, waaraan , vol- 
gens latere ontdekkingen, het braakverwekkend vermogen 
der wortels dezer plant is toe te fchrijven , is bekend gewor- 
den , en daar dit beftanddeel (Emetine genaamd) ook beftaat, 
doch in geringer hoeveelheid, in de wortels van verfcheidene 
andere planten, die voor wortels van Zpecacuanha worden ver- 
kocht, als daarvan bezwaarlijk kunnende worden onderfchei- 
den, en waaruit onzekerheid ontftaat, hoeveel daarvan. tot 
eenig medisch gebruik voor te fchrijven, — zoo zoude deze 
onzekerheid kunnen voorgekomen worden, wanneer het gemeld 
beftanddeel Emetine uit de Ipecacuanha of andere planten, die 

„hetzelve bevatten, geheel zuiver afgefcheiden, (even als de 

quinine in de plaats van kina) bij de geneeskunst werd in ge. 
bruik gebragt. — Men vraagt deswegens: „1%. Welke is de 
»„ zekerfte en gemakkelijkfte en voordeeligfte bereiding van 
„de Emetine uit Ipetacuanha en andere , dat beftanddeel be- 
» vattende , planten? 2%, Wat heeft men tot dusverre waar- 
„genomen als kenmerk eener zuivere bereiding van dit be- 
„ ftanddeel? 30, In welke evenredigheid ftaat het braakver- 
», wekkend vermogen van het laatfte tot dat van de beste Zpe- 
cacuanha? 4°, Welke is de beste wijze om hetzelve met 
» veiligheid toe te dienen?” 

V. Daar de grasgewasfen over het algemeen eene groote 
overeenkomst van eigenfchappen te kennen geven, en de DoZk 
of het Zolium temulentum de eenigfte grasfoort is, die door 
hare fchadelijke hoedanigheid als eene opmerkenswaardige uit- 
zondering in dezen bekend ftaat, omtrent welker waren aard, 
echter tot nog toe geen genoegzaam onderzoek is in het werk 
gefteld, zoo wordt gevraagd : „ waarin is de fchadelijke eigen- 
„ fchap van dat nadeelig kruid gelegen? Is dezelve beftendig , 
„ en onaffcheidelijk van de natuurlijke gefteldheid van dit ge- 
„was, in hetzelve aanwezig, dan wel toevallig , en aan bij- 
„„ Zondere of buitengewone oorzaken toe te fchrijven ? en 
„ kan, in dit laatfte geval, deze oorzaak worden voorgekomen 
„of weggenomen 2” | 

VI. Daar Mm. purROCHET meent ontdekt te hebben, aan welke 
oorzaak men de beweging der vochten in/ planten en dieren 


hebbe toe te fchrijven (*), doch de hiervoor bijgebragte 
bike pigef. 


(*) Durrocner, Agent immediat du mouvement vital devoilé 
dans sa nature, et dans son mode d'action, chez les vegetaur 
et les animaux, 89, Paris 1828. 


Xxx HISTORISCH BERIGT 


proefnemingen en ondervindingen nog,‚niet genoegzaam fchij- 
nen ter beflisfing, zoo wordt verlangt, dat zulks. verder 
» door proefnemingen worde onderzocht, en vervolgens dui- 
„ delijk aangetoond worde, in hoe verre het door dezelve 
„ bewezen worde, dat de beweging der vochten in de planten 
„en dieren , die van geene andere bekende oorzaken af hange, 
„ inderdaad aan eene electriche oorzaak is toe te fchrijven , 
„ of wat, daarentegen, van deze ftelling nog als twijfelachtig 
» of ongegrond is aan te merken,” 

VIT. De ontdekkingen van M‚ TURPIN aangaande de oorfpron- 
kelijke zamenftelling der planten (*) van dien aard zijnde’, dat 
hieruit, wanneer zij wel bevestigd worden , veel nut kan 
verwacht worden , niet alleen ter verdere uitbreiding der 
Natuurkennis van planten , maar ook voor de cultuur van 
nuttige gewasfen, zoo wordt verlangt „ eene Verhandeling, 
„ waarin deze ontdekkingen op de duidelijkfte wijze worden 
„ voorgefteld, en waarin, door nader onderzoek, wordt aan- 
„ gewezen , wat daarvan als bewezen mag worden gehouden? 
„ — wat daarentegen nog nadere bevestiging vereischt? — welk 
„licht dezelve reeds verfpreiden over de Natuurkennis der 
„ gewasfen? — en welk nut van de vermeerderde kennis, 
„ omtrent dat onderwerp, kan verwacht worden?” 

VIII. Daar de proefnemingen van ARAGO aangetoond hebben, 
dat fommige ligchamen, wanneer zij {nel bewogen worden , 
een’ zeer merkbaren invloed op de Magneernaald uitoefenen 
zoo verlangt de Maatfchappij : „ eene volledige uiteenzetting 
„ van alle de verfchijnfelen, die deze werking vergezellen , 
» En eene, op waarnemingen gegronde, verklaring derzelven.” 


De Maatfchappij herinnert, dat zij in vorige jaren heeft 
voorgefteld de volgende vragen, om | 


TE BEANTWOORDEN VOOR I JANUARIJ 1830. 


I. Daar de ondervinding leert, dat de zeegaten van Noord- - 
Holland, bijzonder met betrekking tot derzelver vaarwaters , 
aan beftendige verandering onderworpen zijn, zoo vraagt de 
Maatfchappij: „ Welk was de ftaat dezer zeegaten bij den 
aanvang van de zestiende eeuw, of zoo vroeg als men uit 
voorhanden zijnde echte befcheiden en kaarten kan opma- 
ken , vergeleken met derzelver tegenwoordige gefteldheid 2 
Welke gevolgen zijn uit deze vergelijking in de toekomst 
te voorzien? En welke middelen kunnen dienftig zijn, om. 
die gevolgen, voor zoo verre dezelve geoordeeld mogten 
worden nadeellg te zullen zijn, te voorkomen?” 

1. Daar ‘door het fcheikundig onderzoek der gewasfen 
thans reeds een groot aantal van naaste of onmiddelijke be- 
‘s ftand- 


(*) P. Je F. TURPIN, Organographie WVegetale, Mémoires du 
Muséum d° Hist, Nat. Tom XIV, XV, XVI. 


sey YII 


DER MAATSCHAPPIJ, KXXI 


ftanddeelen der planten is bekend geworden, en het te voor- 
‘zien is, dat dit aantal al meer zal toenemen; daar echter 
onder de Scheikuudigen een groot verfchil heerscht van ge- 
voelen, of vele dier naaste beftanddeelen flechts wijzingen 
_ zijn van andere vroeger of meer bekende, dan wel of dezelve 
ieder afzonderlijk , als eigen beftanddeelen moeten befchouwd 
worden; zoo verlangt de Maatfchappij : „ Eene naauwkeurige 
„en op vaste duidelijke kenmerken gegronde verdeeling en 
„ befchrijving der tot hiertoe bekende naaste of onmiddelijke 

beftanddeelen der planten, en opgave tevens van het ge- 

bruik , dat de later bekend gewordene beftanddeelen, of de 
„ gewasfen » die dezelve bevatten , kunnen opleveren?” 

IL. „ Welke zijn de inmengfels, waardoor de verfchillen= 
„ de waters in verfcheiden ftreken der Noordelijke Provinciën 
; van het zuiver regenwater onderfcheiden bevonden wore 
„ den? Welke van deze ingemengde of vreemde deelen zijn 

bij ondervinding gebleken voor de gezondheid der men- 
„ fchen nadeelig te zijn? Voor welk huishoudelijk gebruik is 
„het eene water boven het andere, wegens de verfcheiden- 
„ heid der ingemengde deelen, of boven het zuivere water 
„ te verkiezen #” | 

„ IV. « Is de zoogenaamde looiftof (tannin) welke men 
„ uit verfcheidene groeiftoffen verkrijgt, een eigenaardig be- 
„ ftanddeel der planten, of heeft men dien naam gegeven aan 
„ verfchillende ftoffen , uit planten, getrokken ‚die de eigen- 
„fchap van zamentrekkend (astringent) te zijn en tot het 
„looijen te kunnen dienen, met elkander gemeen hebben ? 
„Hoe kan men de looiftoffen uit de verfchillende gewasfen, 
„ die dezelve bevatten, het zuiverst verkrijgen, en door wel- 
„ ke proefmiddelen kan men weten , dat zij geheel onvermengd 
„ en aan elkander volkomen gelijk zijn? Welke is het gereed= 
„ fte middel, om, door middel van indigo of andere groeiftof- 
„ fen met zuren te bewerken, looiftoffen voort te brengen , 
„ en waarin deze artificiële looiftof van de natuurlijke onder- 

fcheiden ? Zouden ook deze niet wel foortgelijke zamen- 
„ geftelde ftoffen zijn? En indien men door nader onderzoek 
„ tot meer volledige kennis van de verfchillende looiftoffen 
„ gerake, van welke nuttigheid zal dan dezelve kunren zijn, 
„Zoo voor de verfchillende trafijken of handwerken , als 
„ voor het gebruik, hetwelk daarvan in de geneeskunst wordt 
s gemaakt 2” 

V. „Hoe verre kent men thans den aard en de oorzaken 
„ der verrotting van dierlijke en plantaardige zelfftandigheden, 
„ en de middelen, die het meest gefchikt zijn, om , naar: de 
verfchillende oogmerken , de verrotting voor te komen ?” 
VL „ In hoe verre is, na den leeftijd van zALLER, de beoefening 
en uitbreiding van de natuurlijke historie-der dieren „en voor- 
„al der vergelijkende ontleedkunde, aan de Phyfiologie of 


k 39 Na- 


$ 


XXX HISTORISCH BERIGT 


„ Natuurkunde van den mensch in het algemeen didnttig ge- 
„ weest? Welke zijn, in het bijzonder , de deelen van het 
» menfchelijk ligchaam, die thans beter gekend zijn, en 
„ welke zijn derzelver verrigtingen , waarover „federt het ge- 
„melde tijdvak, door de dierkunde en vergelijkende ont- 
leedkunde eenig meerder licht verfpreid is 2” 

VIL, Daar het glazig vernis of potasch-filikaat (eene ver= 
binding van keiaarde en potasch) , thans wederom ter beveili- 
ging van hout en andere brandbare zelfftandigheden voor brand 
en voor de fchadelijke inwerking van lucht en vochtigheid 
aanbevolen en gebezigd wordt ; zoo verlangt de Maatfchappij : 
»„ dat door nadere proefnemingen onderzocht en bepaald worde , 
„ in hoeverre dit middel ook hier te lande tot hetzelfde einde 
„ kan worden aangewend, en hoedanig hetzelve moet bereid 
„ worden , opdat hetzelve duurzaam zij, en aan het voorge- 
» ftelde oogmerk kan beantwoorden,’ 

Men zie over dit onderwerp: RÄsTNERS Archif für die gefammte 
Naturlehre, B. III. 463 en B. V. 209; 395. 
VIII. Daar de proeven van HuMPuRY Davy leeren, dat het 

verfchil van grond, klimaat, jaargetijde en andere omftandig- 
heden , eenen aanmerkelijken invloed op de evenredige hoe- 
veelheid van de naaste beftanddeelen der granen , bepaaldelijk 
der tarwe, uitoefenen, zoodat b, v. de wintértarwe eene 
meerdere hoeveelheid meelftoffe (amylum), de zomertarwe 
daarentegen meer plantenlijm (co//a) bevat; dat ook de Noord- 
Amerikaanfche tarwe van het laatsgenoemd beftanddeel eene 
grootere hoeveelheid dan de Engelfche tarwe bevat; en daar 
het van aanbelang kan geacht worden, dat ook de tarwe hier 
te lande, onder verfchillende omftandigheden geteeld , in het 
emelde opzigt gekend worde; zoo verlangt de Maatfchappij : 
dat door een naauwkeurig onderzoek bepaald worde, in 
hoeverre de foorten van tarwe, in onderfcheidene gronden 
en tijden van het jaar hier te lande geteeld , in het gemelde 
opzigt van elkander en van de beste buitenlandfche foorten 
van tarwe verfchillen? Welke foorten, op grond van dat 
onderzoek „ tot verfchillend gebruik boven anderen gefchikt 
„ Zijn? En welke aanwijzingen daaruit voor de cultuur van 
dit graan kunnen worden afgeleid 2” 
Zie H. DAVY, Elements of Agricultural Chemistry. London 


1814. 89. bl. 142 seg. 
IX, Daar eene juiste kennis der verfchillende gronden, als de 


voornaamfte grondflag eener oordeelkundige beoefening van den 
landbouw moet worden aangemerkt; zoo verlangt de Maat- 
fchappij : ‚ Eene beknopte natuur-, fchei- en landbouwkun- 
„dige befchrijving en vergelijking der voornaamfte, onder. 
„ fcheidene , zoo woeste als bebouwde gronden in de Noor- 
„ delijke Provinciën van dit Rijk, vooral met opzigt tot der- 
„ zelver gefchiktheid tot het voorttelen, in het groot, van 
„ meest nuttige gewasfen.” 

X. 


sy yyYYoR 


KE IE: AE SN: ON AE: AN 


IK IE OK: IE MN: ON: A: EE: OE: AE: ON A: A: ON 


peR MAATSCHAPPIJ. XXX 


X. „In hoe verre, en welke zijn de plantaardige kleur- 
ftoffen als bijzondere naaste beftanddeelen bekend? Welke 
zijn derzelver natuur en eigenfchappen? Met welke be- 
ftanddeelen worden zij vereenigd aangetroffen ? Hoe kunnen 
zij daarvan op de gefchikcfte wijze gezuiverd worden? Door 
welke middelen worden zij het meest aangedaan , verhel- 
derd, verdonkerd en verkleurd? En welk nut en voordeel 
vloeijen uit deze kennis voor de verwerijen en fommige 
fabrijken voort?” 
XI, ‘„ Waarin zijn de Noorder-nevels , die men langs het 
geheele Hollandfche ftrand, voornamelijk in het voorjaar , 
waarneemt , en die,op fommige plaatfen zeevlammen ge- 
naamd worden, onderfcheiden van andere nevels? Hoe ver 
verfpreiden zich dezelve gewoonlijk landwaarts in? Welke 
is derzelver uitwerking op de gezotdheid van menfchen, 
dieren en planten ? Welke veranderingen hebben er, bij het 
ontftaan dezer nevels, in hec luchtgeftel plaats, met becrek- 
king tot temperatuur . barometrifche drukking , hygrometri- 
fche toeftanden , electriciteit, enz. 2? Men verlangt, vooral, 
alle de omftandigheden, welke het ontftaan van zeevlammen 
vooraf gaan, vergezellen en opvolgen, door naauwkeurige 
waarnemingen met de beste inffrumenten , gedurende genoeg- 
zamen tijd , bepaald te zien, Kan men, eindelijk , zoowel 
uit deze waarnemingen , als uit andere reeds bekende na- 
tuurkundige wetten, tot den aard en de oorzaken van dit 
verfchijnfel befluiten 2° 
XII. „, Daar het fcheikundig onderzoek van alle bewerktuigde 
dierlijke en plantaardige zelfftandigheden, zich thans niet 
meer behoeft te bepalen (zoo als nog vóór weinige jaren) 
tot het ontleden van dezelve in hare naaste beftanddeelen 
(principia proxima), naardien men door de nieuwe wijze 
van dezelve te ontbinden, door THENARD, GAY LUSSAC en 
BERZELIUS Uitgedacht , ten aanzien van velen dier zelfftan- 
digheden reeds heeft kunnen onderzoeken, in welke even- 
redigheid de eenvoudige beftanddeelen (principia remota) 
in dezelve zijn vereenigd; zoo wordt verlangd eene vers 
handeling, waarin 19.) deze wijze van gemelde zelfftandig- 
heden te ontleden, die na herhaalde proeven , ook door 
andere fcheikundigen in het werk gefteld , de beste is be- 
vonden , duidelijk wordt befchreven, en waarin 2°.) eene 
opgave gefchiedt, van welke bewerktuigde zelfftandighe= 
den men de. evenredigheid van derzelver eenvoudige be= 
ftanddeelen met genoegzame zekerheid heeft leeren ken- 
hens en 39.) worde aangewezen, tot welke nutrige leerin= 
gen deze- uitbreiding. van kennis aanleiding geeft, of wat 
daarvan verder zoude kunnen verwacht worden.” | 
XIIL, De Franfche Scheikundige TueNARD het middel gevon- 


den hebbende, om het water te vermengen met zeer groote 
EE 


hoe- 


XxxIV HISTORISCH BERIGT 


hoeveelheden. oxygène , en het hierdoor verkregen vocht zeer 
zonderlinge eigenfchappen bezittende, die nog grootendeels 
onverklaard zijn gebleven; zoo wordt verlangd : „ eene ver- 

„handeling , waarin de eigenfchappen van dit vocht , na een 
„herhaald en verder uitgebreid onderzoek, naauwkeurig wor- 
„ den befchreven, en van dezelve eene voldoende, door 
»„ proeven bevestigde, verklaring wordt gegeven , en waarin 
“» tevens wordt nagegaan, of en tot welke nuttige aanwendin- 
„ gen dit vocht, hetzij in de geneeskunst, hetzij in andere 
opzigten , zoude kunnen: gebruikt of beproefd worden”? 
XIV. Daar bij fommige natiën velerlei Weekdieren (2Mol/us- 
“ques), vooral dezulken, die de zeeën opleveren, in veelvul. 
dis gebruik zijn, en deze, volgens daarvan voorhanden zijnde 
berigten, een gezond , goedkoop, en fommigen zelfs een aan- 
genaam. voedfel geven, terwijl van de weekdieren, die nabij 
de Nederlandfche kust voorkomen, alleen de oesters en mos- 
felen en de aliekruiken bij ons in gebruik zijn; zoo wordt 
gevraagd: „ van welke andere zee-mollusken, niet te wijd 
van de Nederlandfche kust zich onthoudende, om aan de- 
zelve te worden aangebragt, men met veiligheid zoude 
kunnen beproeven , of zij niet flechts tot fmakelijke , maar 
ook tot gezonde voedfels zouden kunnen dienen 2% 
XV. .„ Wat heeft. de ondervinding tot dus verre geleerd, 
omtrent het nut, of het nadeel, hetwelk de aanwending 
van groote hoeveelheden bloedzuigers in velerlei ziekten 
heeft te weeg gebragc? Rust de theorie, door fommige 
zelfs beroemde geneeskundigen voorgeftaan, op wel bewe- 
zene phyfiologifche en pathclogifche gronden, of zijn in 
die theorie ongegronde willekeurig aâangenomene ftellingen? 
In welke ziekten is een welberedeneerd gebruik van bloed- 
zuigers ter genezing nuttig geweest? In welke gevallen 
daarentegen heeft men van het aanwenden van dezelve 
» geene gunftige , maar meesttijds fchadelijke gevolgen waar- 
„ genomen 2 

XVI. Eene fterke opdrijving van fappen in de Italiaanfche 
populieren, gepaard met de uicftrooming van eene groote hoee 
veelheid lucht, door covuLomB in April 1796 waargeno- 
men pe wanneer hij populierftammen van 4 à 5 palmen (de- 
cimètres) middellijn tot mabij het midden doorboorde, fchijnt 
tor nader onderzoek weinig aanleiding gegeven te hebben, 
Daar echter dit verfchijnfel hoogst merkwaardig is , en , bij 
verdere beproeving, tot gewigtige ontdekkingen welligt aan- 
leiding zoude kunnen geven, belooft de Maatfchappij haren 
gouden eereprijs aan dengenen , die in de gelegenheid zal 
zijn en daarvan goed gebruik zal maken , om dit verfchijnfel 
in het voorjaar bij verfcheidene boomfoorten te beproeven, 

9 en 


bid 


3IYY 


BE: BK: IN: IN: OK AE: AE: 


(4) Journal de Phyfigue XLIX, pag. 392. 


peR MAATSCHAPPIJ. XXXV 


en naauwkeurig na te gaan al hergeen daarbij valt op te 
merken, | Pain 
‚Voor een voldoend antwoord zal men mogen verwachten, bij 
de gewone medaille, eene premie, geëvenredigd aan de belangrijk- 
heid van hetgeen het nader onderzoek van dit verfchijnfel zal ge- 
leerd hebben. fj 
XVII. Daar het verfchijnfel door DOEBEREINER het eerst waar- 
genomen, waarbij de Platina, door eene chemifche bereiding 
tot een fponsvormig ligchaam gevormd, door gaz-Aydrogène , 
met medewerking der dampkringslucht, tot gloeijen wordt ge- 
bragt, en zulks met de aangenomene chemifche theoriën niet 
fchijnt overeen te brengen te zijn, en daar de ontdekking van 
de oorzaak van dit zonderling en treffend verfchijnfel welligt 
tot andere nuttige ontdekkingen aanleiding zoude kunnen ge- 
ven, belooft de Maatfchappij haren gewonen gouden eerprijs, 
met de premie, aan dengenen, die van betzelve verfchijnfel 
eene voldoende, door proefnemingen geflaafde, verklaring 
zal geven. 
XVIII. „Op welke wijze zijn hier te lande de klei- en zandgron= 
» den oncitaan? Welke zijn door de zee, wêlke doof rivieren 
„ gevormd en waaraan kan men zulks erkennen? Welke zijn 
» de verfchillende oorzaken, die op de eene plaats de klei. , 
„op de andere de zandgronden hebben doen ontftaan? Wel- 
„ ke is, in het bijzonder, de oorfprong en gefteldheid der 
» met klei opgevulde landkommen (Zassins), alsmede der 
» heuvelige zandftreek , welke zich van over den JJs/e/, tus- 
„ fechen Rin en Zuiderzee, uitftrekt?°® | 
De Maatfchappij verlangt, dat men in het beantwoorden dezer 
vraag zooveel mogelijk buiten. geologifche ftelfels blijve, doch dat 
wAArea mingen en proeven, zooveel gefchieden kan, geraadpleegd 
worden. ' 
XIX, Daar het uit de proefnemingen van fommige Schei- 
kundigen, vooral uit die van wijlen den Hoogleeraar p. pries- 
SEN gebleken is, dat de. dampkringslucht, nabij het zeeffrand, 
vooral hier te lande, eenig zoutzuur bevat, en dat daardoor 
de eigenfchappen. der lucht meer of min gewijzigd worden, 
dat daardoor ook vooral de oplosfing van het lood in regen- 
water bevorderd wordt3 daar echter deze waarnemingen niet 
overal ‘of in andere landen zijn bevestigd geworden ‚en het 
ook nog niet-volkomen uitgemaakt is, of het zoutzuur-ge- 
heel vrij , dan wel met andere zelfftandigheden chemisch, ver- 
bonden , of als zout in den dampkring aanwezig is; Zoo ver- 
langt de Maacfchappij, „dat dit, onderwerp door naauwkeuri- 
„ge proefnemingen op nieuw, onderzocht, en alzoo meer 
„ bepaaldelijk aangewezen worde, of, en_ waar de damp- 
„ kringslucht hier te lande zoutzuar bevat? Welke omftan. 
„digheden de hoeveelheid van hetzelve vermeerderen? In 
„ welken ftaat het daarin aanwezig Is, en in hoeverre de 
lucht, door deze bijmenging, eenige verandering in eigen. 
AAR og KE, 


" Ld 
„, fchappen ondergaat ? 


XXXVII HISTORISCH BERIGT 


XX, Daar het met de meerdere vorderingen der Scheikunde, 

vooral uit de proeven van FARADAY, gebleken is , dat vele 
zelfftandigheden , die vroeger alleen als luchtvormige of per. 
manent gazvormige ligchamen bekend waren, door drukking 
of “perfing en fterke koude, hetzij tot vaste, hetzij tot drop- 
vormige ligchamen kunnen verdigt worden , waardoor de ver- 
deeling der veerkrachtige Îigchamen in dampvormige en lucht- 
vormige , onzeker wordt, of gedeeltelijk vervallen is; zoo 
wordt gevraagd: ,, 1°, In hoeverre kan de voornoemde 
„ verdeeling nog worden behouden, en welke zelfftandig- 
„ beden moet men lucht- of gaz-vormige, welke daarence= 
» gen dampvormige noemen? 2°, Welk nutig gebruik in 
„, kuntten en fabrijken kan van de zelfftandigheden, die door 
np fteike koude of perfing verdigt zijn , gemaakt worden , 
„ hetzij om derzelver veerkracht en uitzetting, hetzij om an- 
„dere eigenfchappen 2’? | 
XXI. „, In hoeverre kan het blaauwzuur (acidum Aydrocyani= 
eum), tot hiertoe alleen in de fteenvruchtboomen (drupa- 
ceae) gevonden, als een beftanddeel der gewassen worden 
s, aangemerkt? Is hetzelve ook in andere dan de genoemde 
gewasfen bevat? En laat zich dan in de gewasfen, die het- 
zelve bevarten, even zoo als in de voornoemde, eene 
overeenkomst van maakfel aanwijzen ? Is aan dat zuur al- 
leen de vergiftige of andere uitwerking der gewasfen, die 
hee inhouden, toe te fchrijven ? Is hetzelve geheel over- 
eenkomftig met datgene , dat door kunst uit dierlijke zelf. 
ftandigheden kan worden vervaardigd? En welke zijn de 
algemeene kenfchetfende eigenfchappen der gewasfen of 
derzelver nadere beftanddeelen, die blaauwzuur bevatten , 
in het bijzonder ook in derzelver uitwerking op het men- 
» fchelijk ligchaam en als-geneesmiddelen befchouwd ?” 
XXII. „ Geeft de ontleedkundige phyfiologifche kennis van 
het maakfel van den Koekoek of de leefwijze van dezen vo- 
gel eenige gronden aan de hand, om te verklaren , welke 
de reden zij, dat deze vogel geen nest maakt, en zijne 
eijeren niet zelf uitbroeit? Zoo neen, welke is dan de 
oorzaak van diet merkwaardig verfchijnfel 2” 
XXIIT. „ Waarin beftaact het verfchil tusfchen het Indisch 
ftaal MPootz en de overige ftaalfoorten? In hoeverre is men 
geflaagd in het namaken van Indisch ftaal ? Welke proeven 
zijn er in de laacfte jaren in het werk gefteld en met eenen 
gelukkigen uicflag bekroond, om het ftaal te veredelen ? En 
daar men daartoe zich ook van chromium bediend heeft, 
en dic metaal thans minder kostbaar is: waardoor beveelt 
zich het crromium-{taal aan, en welk bijzonder gebruik kan 
van de verfchiliende ftaalfoorten op het voordeeligst gemaakt 
worden 2” 

Joarn. of the royal Inflitution, N°.,SVIIL Ann. de Chim. & 
de Phys. T. XV, XVII, 

XXIV. 


Ss yyy 


NEE: IE: EM I- M - M-à 


DER MAATSCHAPPIJ. XXXVII 


XXIV. „ Wat weet men chans van de Natuurlijke Historie 
» der trekvisfchen? Welke “visfchen zijn als zoodanig bekend 
„ geworden?” Welke is de ftrekking van hunnen loop, der= 
zelver aanvang en einde, en welke bijzonderheden heeft 
> men daaromtrent verder opgemerkt 2’? 

XXV. Daar de nadeelige uitwerking van uitgedoofde en 
weder aanglimmende of niet geheel doorgebrande turf- of 
houtskolen op de dampkringslucht veel grooter is, dan die 
van wel doorgebrande kolen, waardoor dezelve, in kleine 
befloten vertrekken, de zich daar in bevindende menfchen 
fpoedig in bezwijming doet vallen en vervolgens: van het 
leven berooft, en daar die uitwerking niet wel kan worden 
toegefchreven aan de geringe hoeveelheid koolzure lucht, die 
bij «de aanglimming in korten tijd ontftaat, zoo wordt ge 
vraagd: „dar door proeven worde nagefpoord , aan welke 
oorzaak die nadeelige uitwerking der aanglimmende kolen, 
» waardoor de dampkringslucht in kleine ruímten ter onder- 
„> houding van het menfchelijk leven zeer fpoedig geheel onge- 
ss fchike wordt, zij toe te fchrijven.” 


De Heer ANsLĲjN alhier heeft, federt de laatfte algemeene 
Vergadering der Maatfchappij , de Naamlijsten der Nederland- 
fche Infecten, bij dezelve uitgegeven , op nieuw vermeerderd 
met 103 foorten, en van dezelve één of twee voor het Nat 
turaliën-kabinet der Maatfchappij aangeboden. — Directeuren 
hebben goedgevonden , volgens het befluit voorteden jaar ter 
verrijking der verzameling van Nederlandfche dieren geno- 
men, hiervoor aan den Heer ANSLIJN eene premie van 8: du- 
katen toe te wijzen, (zie het Programma van 1828). 


HISTORISCHE VRAGEN. 


De Maatfchappij heeft goedgevonden de volgende onbeant- 
woord geblevene vraag te herhalen , om 


TE BEANTWOORDEN VOOR 1 JANUARIJ 1831. 


» Welke en van wat aard was de invloed der Nederlanderen 
„in Spanje gedurende de regering van KAREL den vijfden?, 
» Staan de gebeurtenisfen, welke later onder puiies den 
tweeden in de Nederlanden hebben plaats gehad, in eenig 
verband tot de vroegere?’ Ontdekt men bij de befchouwing 
dier beide / tijdperken ‚ dat, hetgeen men reactie noemt? 
Welk onderfcheid is er, tusfchen het gebeurde onder KAREL 
en onder puiLips, in aard, doel en gevolg; en welke lesfen 


zij uit deze vergelijking voor ftaat- en zedekunde op te za= 
melen ?°” - 


IE: ME: EE: IE: ME: IE 


Ed 


a | De 


EXXVIir HISTORISCH BERIGT- 


De Maatfchappij herinnert in een vorig jaar de volgende 
historifche vraag te hebben voorgefteld, om 


TE BEANTWOORDEN VOOR I JANUARIJ 1830, 


Welke zijn de gevaren, aan welke de wijsgeerige be= 
s fchouwing en hehandeling der gefchiedenis, bij een min 
» voorzigtige toepasfing is blootgefteld, «en wat behoort men 
sin acht te nemen , ten einde die gevaren, zoo veel moge= 
„ lijk, te vermijden 2”? 

De Maatfchappij verlangt dit niet flechts in het algemeen bere- 
deneerd, maar ook door voorbeelden, uit zulke Gefchiedfchrij- 
vers; die door hunne wijsgeerige behandeling der gefchiedenis 
meest beroemd zijn, opgehelderd en bevestigd te zien, 


- 


PROGRAMMA 


VOOR HET JAAR 1830. 


D e Hollandfche Maatfchappij der Wetenfchappen te Haarlem, 
hield hare zeven en zeventigfte jaarlijkfche algemeene Vergadering 
op 22 Mei. De prefiderende Directeur Mr. j. P. VAN WICKE- 
VOORT CROMMELIN verzocht den Secretaris verflag te doen van 
hetgeen bij deze Maatfchappij, federt de laatfte Algemeene 
vergadering van 1829 , was ingekomen. Hieruit bleek het, 


betreffende 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


I, Dat op de vraag: — Daar in de heerfchende ziekte van 
1R26 door de geneeskundigen, op verfchillende plaatfen, van 
het guinine-zout zeer verfchillend gebruik gemaakt is, niet 
alleen, wanneer de koorts was zuiver afgaande tusfchenpoo- 
zende, maar ook, wanneer dezelve was remitterend , ja zelfs 
aanhoudend, zoo wordt verlangd: dat uit de vergelijking 
van wél befchrevene waarnemingen, of uit verkregene be= 
rigten of ondervindingen, waarop genoegzaam te vertrouwen 
is, worde opgemaakt en aangewezen, in welke verfchillende 
graden en tijdperken dezer ziekte het quinine-zout, bij 
ondervinding, gebleken is algemeen nuttig te zijn geweest; 
in welke daarentegen overtollig, en in welke fchadelijk, 
‚het zij bij het ftuiten der koorts of in de gevolgen?” — 
waren ingekomen drie antwoorden, allen in het Nederduitsch, 
waarvan A is geteekend: Pereant errores , &c. B. geteekend: 
Ad utilitatem vitae, &e. C geteekend: Uit liefde. Men 
heeft aan het antwoord B den gouden eerprijs en tevens de 


premie van f 15o toegewezen, — Bij de opening van het ie 
| et 


KE IE: IE: 2E: ME: 


DER MAATSCHAPPIJ. , XXEIX | 


iet bleek hiervan fchrijver te zijn: s. j. “GALAMA , Doctor in de 
Genees- en Verloskunde , Eilands-Doctor op Texel. 
IL, Dat op de vraag: — „Is de zoogenaamde looiftof (tannin), 
welke men uit verfcheidene groeiftoffen verkrijgt, een eigen- 
aardig beftanddeel der planten, of heeft men dien naamege- 
geven aan verfchillende ftoffen, uit planten getrokken, die 
de eigenfchap van zamentrekkend (astringent) te zijn en 
tot het looijen te kunnen dienen , met elkander gemeen heb- 
ben? Hoe kan men de looiftoffen uit de verfchillende ge- 
wasfen, die dezelve bevatten, het zuiverst verkrijgen , en 
door welke proefmiddelen kan men weten, dat zij geheel 
onvermengd «en aan elkander volkomen gelijk zijn? Welke 
is het gereedfte middel, om, door middel van.indigo of 
andere groeiftoffen met zuren te bewerken , looiftoffen voort 
te brengen , en waarin is deze artificiële looiftof van de 
natuurlijke onderfcheiden? Zouden ook dezen niet wel 
foortgelijke zamengeftelde ftoffen zijn? En indien men door 
nader onderzoek tot meer volledige kennis van de verfchil- 
lende looiftoffen gerake, van welke nuttigheid zal dan de- 
zelve kunnen zijn, zoo voor de verfchillende trafijken of 
handwerken, als voor het gebruik, hetwelk daarvan in de 
geneeskunst wordt gemaakt?” — was ingekomen een ant- 
woord in het Hoogduitsch, gereekend : Meniet tempus, &c, 
Men heeft befloten aan dit antwoord den gouden eerprijs toe 
te wijzen, doch zonder de premie, en den fchrijver het uit= 
zigt te geven van ook de premie van f15o wel te zullen kun= 
nen verkrijgen, wanneer het hem zal mogen gelukken, na ver= 
der. voortgezette onderzoekingen , door een belangrijk bij- 
voegfel, voor zp Januarij van één der volgende jaren in te 
zenden, de vraag op eene meer volledige wijze te beantwoor- 
den, na ten dien einde wel overwogen te hebben de aanmer- 
kingen , door de Advifeurs op dit antwoord gemaakt , waarvan 
den fchrijver een affchrift zal worden gezonden. — Bij de 
opening van het billet bleek het, dat hiervan fchrijver is: 
AUGUST WILHELM BUCHNER , Apotheker te Maints, 
If. Dat op de vraag : — „ Wat heeft de ondervinding tot dùs 
verre geleerd omtrent het nut of het nadeel, hetwelk de aanwen= 
ding van groote hoeveelheden bloedzuigers in velerlei ziekten 
heeft te weeg gebragt? Rust de theorie, door fommige zelfs 
„ beroemde geneeskundigen voorgeftaan, op we/ bewezene 
» Phyfiologifche en pathologifche gronden, of zijn in die 
„ theorie ongegronde willekeurig aangenomene ftellingen? In 
» welke ziekten is een welberedeneerd gebruik van bloedzui- 
» gers ter genezing nuttig geweest ? In welke gevallen daar- 
s Entegen heeft men van het aanwenden van dezelve geene 
» gunftige , maar meesttijds fchadelijke gevolgen waargeno- 
„ men?” — was ingekomen een antwoord in het Neder- 
duitsch, geteekend: Duo sunt praecipue medicinae cardines 
hehoak) WO rh 


EN BE- BE: ME: MN: MN: OE: AE AE: OE: AE AK ON: EN: OE A: A 


XL HISTORISCH BERIGT 


ratio et observatio. Men heeft geoordeeld, dat dit antwoord 
veel goeds bevat, doch vergeleken bij hetgeen-in den herfst 
van. het verleden jaar over de leer van BROUSsaIs is in het 
licht gekomen, vindt men er te weinig nieuws of belangrijks 
ins, om met den gouden eerprijs te worden bekroond. 

Deze vraag wordt niet herhaald. 

„IV. Dat op de vraag: —: „ Geeft de ontleedkundige en 
» Phyfiologifche kennis van het maakfel van den Koekoek, of 
„ ook de leefwijze van dezen vogel eenige gronden aande 
» hand, om te verklaren , welke de reden zij, dat deze vo- 
„ gel geen nest maakt, en zijne eijeren niet zelf uitbroeit? 
» Zoo neen, welke is dan de oorzaak van dit merkwaardig 
» verfchijnfel 2?” — waren ingekomen drie antwoorden, waar- 
van A in het Hoogduitsch, geteekend :- Jh gathers his lear= 
ning, &c. B in het Nederduitsch: Zaris sensus, &e. C in 
het Nederduitsch: Onvermoeide arbeid, &c-, en een klein 
Hoogduitsch gefchrift, verkeerdelijk door den fchrijver met 
zijn naam onderteekerd, Men heeft, volgens het overeenftem- 
mend gevoelen der Beoordeelaars, het antwoord A den gou- 
den eerprijs waardig geoordeeld. — Bij het openen van het 
billet bleek hiervan fchrijver te zijn: HERMAN SCHLEGEL , Con- 
fervateur van ’sRijks Mufeum van Natuurlijke Historie, te 
Leiden. d | 

Deze vraag werd in 1827 opgegeven, door Prof. REINWARDT, 
aan wien derhalve nu, volgens den regel, de zilveren eerpenning 
werd aangeboden. 


De Maatfchappij heeft goedgevonden , van de onbeantwoord 
geblevene vragen, de tien volgende te herhalen, om 


TE BEANTWOORDEN VÓÓR 1 JANUARIJ 1832. 


1. $, Daar het fcheikundig onderzoek van alle bewerktuig- 
„de dierlijke en plantaardige zelfftandigheden zich thans niet 
meer behoeft te bepalen (zoo als nog vóór weinige jaren) 
tot het ontleden van dezelve in hare naaste beftanddeelen 
(principia proxima), naardien mer door de nieuwe wijze van 
dezelve. te ontbinden , door THENARD, GAY LUSSAC €En BER- 
zELIUS uitgedacht, ten aanzien van velen dier zelfftandighe. 
den reeds heeft kunnen onderzoeken, in welke evenredigheid 
de eenvoudige beftanddeelen (principia remota) in dezelve 
zijn vereenigd, zoo wordt verlangd — eene verhandeling, 
waarin 1°,) deze wijze van gemelde zelfftandigheden te ont- 
leden, die, na herhaalde proeven, ook door andere fcheikun- 
digen in het werk gefteld , de beste is bevonden, duidelijk 
wordt befchreven , en waarin 2°.) eene opgave gefchiedt, 
van welke bewerktuigde zelfftandigheden men de evenredig 
heid van derzelver eenvoudige beftanddeelen met genoegza- 
me- zekerheid heeft leeren kennen, en 39.) wordt aange- 
„ wezen, tot welke nuttige leeringen deze gip 

„ ken- 


EE: NM NN MN 


peR MAATSCHAPPIJ. XLI 


_p kennis «aanleiding geeft, of wat daarvan verder zoude 
„ kunnen verwacht worden ?° | in 
IL. De Franfche Scheikundige TRENARD-het middel gevone 
den hebbende, om het water te vermengen met zeer groote 
hoeveeiheden oxygène , en het, hierdoor verkregen, vocht 
zeer zonderlinge eigenfchappen bézittende , die nog grooten- 
deels onverklaard zijn gebleven , zoo wordt verlangd: „ eene 
» verhandeling , waarin de eigenfchappen van dit vocht, na 
„ een herhaald en verder uitgebreid onderzoek , naauwkeurig 
» worden befchreven , en van dezelve eene voldoende, door 
» proeven bevestigde, verklaring wordt gegeven , en waarin 
» tevens wordt nagegaan , of en tot welke nuttige aanwendin- 
» gen dit vocht, hetzij in de geneeskunst, hetzij in andere 
» Opzigten , zoude kunnen gebruikt of beproefd worden.” 
IL, Daar bij fommige natiën velerlei Weekdieren (Mo//us- 
gues) , vooral dezulken, die de zeeën opleveren, in veelvul- 
dig gebruik zijn, en deze, volgens daarvan voorhanden zijnde 
berigten , een gezond, goedkoop, en fommigen zelfs een aan 
genaam voedfel geven, terwijl van de weekdieren, die nabij 
de Nederlandfche kust voorkomen, alleen de oesters en mos. 
felen en de aliekruiken bij ons in gebruik zijn , zoo wordt 
gevraagd: „ van welke andere zee-mollusken, niet te wijd 
» van de Nederlandfche kust zich onthoudende om aan de- 
„ zelve te worden. aangebragt , men met veiligheid zoude kun- 
„nen beproeven , of zij niet flechts tot fmakelijk, maar ook 
„ tot gezond voedfel zouden kunnen dienen 2” f 
IV. Eene fterke opdrijving van fappen in de Iraliaanfche 
populieren, gepaard met de uitttrooming van eene groote 
hoeveelheid lucht, door couLoms in April 1796 waargeno- 
men (*), wanneer hij populierftammen van 4 à 5 palmen 
(decimètres) middellijn tot nabij het midden doorboorde , fchijnt 
tot nader onderzoek weinig aanleiding: gegeven te hebben. 
Daar echter dit verfchijnfel hoogstmerkwaardig is, en, bij 
verdere beproeving , tot gewigtige ontdekkingen welligt aan- 
leiding zoude kunnen geven, belooft de Maatfchappij haren 
gouden eereprijs aan dengenen, die in de gelegenheid zal 
zijn en daarvan goed gebruik zal maken, om dit verfchijnfel 
in het voorjaar bij verfcheidene boomfoorten te beproeven, 
en naauwkeurig na te gaan al hetgeen daarbij valt op te merken, 
Voor een voldoend antwoord zal men- mogen verwachten, bij 
de gewone medaille, eene premie, geëvenredigd aan de belanerijke 
heid , van hetgeen het nader onderzoek van dit verfchijnfel zal 
geleerd hebben. 
V. Daar het verfchijnfel, door DOEBEREINER het eerst waar- 
genomen, waarbij de Platina , door eene chemifche bereiding 
rot een fponsvormig ligchaam gevormd , door gaz-Aydrogène , 
… met 
C(*) Journal de Phyfigue XLIX, pag. 392. 
dà 5 


XLI HISTORISCH BERIGT 


met medewerking der dampkringslucht, tot. gloeijen wordt 
gebragt, en zulks met de aangenomene chemifche theoriën niet 
fchijnt overeen, te. brengen te zijn, en daar de ontdekking van 
de oorzaak van dit zonderling en treffend verfchijnfel welligt 
tot andere nuttige ontdekkingen aanleiding, zoude kunnen ge- 
ven , belooft de Maatfchappij haren gewonen gouden eerprijs 4 
met de premie , aan ‚dengenen, die van hetzelve verfchijnfel 
eene voldoende „ door proefnemingen geftaafde, verklaring zal 
evene. 
8 VL. Op welke ‚wijze zijn hier te lande de klei- en zand= 
» gronden ontftaan? Welke zijn door de zee, welke door 
„ fivieren gevormd, en waaraan kan „men zulks erkennen? 
„Welke zijn de verfchillende oorzaken , die op de eene 
„ plaats de klei-, op. de andere de zandgronden hebben doen 
‚ ontftaan.? Welke is, in het bijzonder, de oorfprong en 
„, gefteldheid der met klei opgevulde landkommen (dassins) , 
alsmede der heuvelige zandftreek , welke zich van over 
„ den J/s/el tusfchen. Rijn en Zuiderzee uittrekt 2” 

De Maatfchappij verlangt, dat men in het beantwoorden dezer 
vraag zooveel mogelijk buiten geologifche ftelfels blijve, doch 
dat waarnemingen en proeven, zooveel gefchieden kan, geraad- 
pleegd worden. 

VII, Daar het vit de proefnemingen van fommige Schei- 
kundigen , vooral uit die van wijlen den Hoogleeraar Pp. DRIES- 
SEN, gebleken is, dat de dampkringslucht, nabij het zee 
ftrand , vooral hier te lande , eenig zoutzuur bevacr, en dat 
daardoor de eigenfchappen der lucht meer of min gewijzigd 
worden „ dat daardoor ook vooral de oplosfing van het lood 
in regenwater bevorderd wordt; daar echter deze waarnemin= 
gen niet overal of in andere landen zijn bevestigd geworden, 
en het ook nog niet volkomen uitgemaakt is , of het zoutzuur 
„geheel vrij, dan wel met andere zelfitandigheden chemisch 
verbonden, of als zout in den dampkring aanwezig is , zoo 
verlangt de Maatfchappij , „ dat dit onderwerp door naauw- 
„ keurige proefnemingen op nieuw onderzocht, en alzoo 
„ meer bepaaldelijk aangewezen worde, of , en waar de 
„ dampkringslucht hier te lande zoutzuur bevat? Welke om- 
„ ftandigheden de hoeveelheid van hetzelve vermeerderen ? 
„ In welken ftaat het daarin aanwezig is , en in hóeverre de 
„ lucht, door deze bijmenging, eenige verandering in eigen- 
„ fchappen ondergaat 2” 

VIII, Daar het met de meerdere vorderingen der Scheikun- 
de, vooral uit de proeven ‘van FARADAY, gebleken is, dat 
vele zelfftandigheden, die vroeger alleen als luchtvormige of 

ermanent gazvormige ligchamen bekend waren, door druk- 

ing. of perfing en fterke koude , hetzij tot vaste , hetzij tot 

dropvormige ligchamen kunnen verdigt worden , waardoor de 

verdeeling der veerkrachtige ligchamen in dampvormige en 

luchtvormige onzeker wordt of gedeeltelijk vervallen is, zr 
wor 


DER MAATSCHAPPIJ. xLm 


wordt gevraagd: „ 1%. In hoeverre kan-de voornoemde ver- 
deeling nog worden behouden , en welke zelfftandigheden moet 
men lucht- of gaz-vormige , welke daarentegen-dampvormige: 
noemen? 2°, Welk nuttig gebruik in kunften en fabrijken 
kan van de zelfftandigheden , die door fterke koude of perfing 
verdigt zijn, gemaakt worden , hetzij om derzelver veerkracht 
en uitzetting , hetzij om andere eigenfchappen 2” 
IX. „In hoeverre kan het blaauwzuur (acidum Zydrocya- 
nicum), tot hiertoe alleen in de fteenvruchtboomen (drupaceae)) 
gevonden „ als een beftanddeel der gewasfen worden aange- 
merkt? Is hetzelve ook in andere dan de genoemde gewasfen 
bevat? En laat zich dan in de gewasfen , die hetzelve be= 
vatten , even zoo als in de voornoemde, eene overeenkomst 
van maakfel aanwijzen? Is aan dat zuur alleen de vergiftige 
of andere uitwerking der gewasfen, die het inhouden , toe 
te fchrijven? Is hetzelve geheel overeenkomftig met dat- 
gene, dat door kunst uit dierlijke zelfftandigheden kan wor- 
den vervaardigd? En welke zijn de algemeene, kenfchet- 
fende eigenfchappen der gewasfen of derzelver nadere bez 
ftanddeelen , die blaauwzuur bevatten , in het bijzonder ook 
in derzelver uitwerking op het menfchelijk ligchaam en als 
geneesmiddelen befchouwd 2” 
Xe. Waarin beftaat het verfchil tusfchen het Indisch ftaal 
Wootz en de overige ftaalfoorten? In hoeverre is men ge= 
flaagd in het namaken van Indisch ftaal? Welke proeven 
zijn er in de laatfte jaren in het werk gefteld en met eenen 
gelukkigen uitflag bekroond, om het flaal te veredelen? 
En daar men daartoe zich ook van c2romium bediend heeft, 
en dit metaal thans minder kostbaar is, — waardoor beveelt 
zich het chromium-ftaal aan, en welk bijzonder gebruik 
kan van de verfchillende ftaalfoorten op het voordeeligst ge= 
maakt worden 2” - 
Journ. of the royal Inflitution, N°, XVIII MZuan. de Chim, @ 
de Phys. T. XV; XVII. 
De overige onbeantwoord geblevene vragen van het Pro- 
gramma van 1829, die reeds eenmaal herhaald zijn voor een 
bepaalden tijd, blijven nu voorgefteld voor een onbepaalden 
tijd, zoo als ook alle diegenen, welke bij vorige Programma's 
voor een onbepaalden tijd zijn voorgefteld. 


De Maatfchappij herinnert, dat zij in vorige jaren heeft voor- 
geteld de volgende vragen , om > 


TE BEANTWOORDEN VÓÓR T JANUARIJ 1831. - 


IL. Daar, niettegenftaande de groote verbeteringen , welke 
de ftoomwerktuigen, in de laatfte jaren, hebben ondergaan, 
men, tot nog toe, in de Noordelijke Provinciën onzes Va- 
derlands, van dezelve nog weinig of geen gebruik maakt ter 


ontlasting van polders en drooggemaakte meren, zoo vraagt de 
| Maat - 


SIE EK: MM MN: NE ME MN: MN MN | 


XLIV HISTORISCH BERIGT 


Maatfchappij: — „ Zijn er genoegzame redenen voorhanden , 
„ waarom, niettegenftaande de, aan de ftoomwerktuigen toege. 
„ bragte , verbeteringen, bet als nog niet raadzaam kan wor- 
„ den geacht, van dezelve ter ontlasting onzer lage landen en 
polders gebruik te maken; of moet dit daarentegen aan an- 
„ dere oorzaken, het zij gehechtheid aan beftaande inrigtingen, 
aard van verdeeling der opmalingen , toeftand der polders 
en meren, enz,, of ook welligt aan de meerdere kostbaar 
heid van de ttichting en het onderhoud der ftoomtuigen wor- 
den toegefchreven, en, zoo al het algemeene ‘gebruik dezer 
ftoomtuigen tot dit doel uiet konde worden aangeprezen, 
zijn er dan gevallen, en, zoo ja, welke , waarin dezelve, 
ter bevordering der uitwatering, van dienst zouden kunnen 
zijn 2°° | 
1. „Op welke wijze verbetert de haardasch de 
„vruchtbaarheid van fommige gronden, daar men weet, dat 
zij geene of althans zeer weinig zoodanige beftanddeelen 
bevat, die ter voeding van planten kunnen dienen? Van 
welken aard zijn bijzonderlijk die gronden, waarvan men 
bevonden heeft, dat derzelver vruchtbaarheid door de haard- 
asch kan verbeterd worden? Voor welke gronden daaren- 
tegen is dezelve niet dienftig? — En welke voor den land- - 
bouw nuttige aanwijzingen kunnen er uit de beantwoor 
a de twee eerfte leden dezer vraag worden afge- 
eid ? 
II. „ Welke is de oorfprong der Graniet- en andere 
„ primiuve Rotsblokken en ftukken van zeer verfchillende 
grootte , -— die in grootte menigte over de vlakten der 
„ Nederlanden en van het Noordelijk Dwitschland, en in de 
zandgronden  verfpreid liggen? — Is hect mogelijk, door 
eene naauwkeurige vergelijking dezer Rotsftukken, en van 
dat Rotsgruis, kiezel genaamd , met de beftanddeelen van 
elders beftaande Geologifche Formatiën, zich te verzeke= 
ren, dat de eerften te voren een gedeelte uitmaakten der 
laatften , en zoo ja, waaraan kan men met de meeste waar= 
fchijnlijkbeid derzelver overbrenging van de nog beftaande 
Bergen, tot onze vlakten, en ‘die van het Noordelijk 
» Duitschland toefchrijven 2” 

IV. „ Hoe verre is men thans gevorderd in de kennis van 
„ den oorfprong, der groene ftoffen in ftilftaand water, en aan 
„ de oppervlakte van hetzelve, en van andere ligchamen on- 
„ der zekere omftandigheden ontftaande; heeft men deze ftof- 
fen, volgens genoegzaam beflisfende waarnemingen , alleen 
voor plantaardige voorbrengfels, of voor gewasfen van het 
meest eenvoudig zamenftel te houden? Zijn deze plantaar- 
dige ftoffen of gewasfen, allen van dezelfde foort , of waar- 
in verfchillen dezelve onderling? Wat is er hetgeen men 
wijders omtrent den aard, de voortteling, en de gedaante- 

” ; „ ver- 


NIE: IE: ME: MK: 4 


SIE: ME: EK N à 


IE ME: ME: NE; 


33333 


ER MAATSCHAPPIJ, XLV 


» verwisfeling van deze ftoffen meent waargenomen te heb- 
„ ben, door verdere waarnemingen , met daarvoor meest ge= 
» fchikte microscopen, te bevestigen of te wederleggen?” 
Men verlangt hetgeen men daarvan gemeld vindt, door herhaal- 
de waarnemingen nader onderzocht, hetgeen hiervan duidelijk , bij 
zekere vergrootingen, ís waar te nemen, naauwkeurig befchreven 
„en afgebeeld te zien, en dat verder aan dit onderwerp, door 
voortgezette waarnemingen, zoo veel doenlijk , meerder licht wor- 


de bijgezet, 
Vergelijk F. P. SCHRANCK, über die Priestleyifche Grüne ma- 
terie., Denkfchrifteu der Akademie zu München 1811, 1813. — 

HorNscnucH, öber die entflehung und metamorphofen der niede- 

ren vegetalifzhen organismen. Nova dcta Phyfico-medica Acad, 

Natur. Curios, Tom. X, p. 513. P.J. F. TURPIN, Organogra- 

phie. Mémoires du muslum d'lTistoîre Naturelle, Tome XIV, 

Pp. 15. KREVIKANUS sur le mouvement de la matière verte, An- 

nales des sciences naturelles, Janvier 1827, 

V. Daar de zoogenaamde naaldbladerige en kegeldragende 
boomen of -fparreboomen (arbores acerofae s. conifvrae), zoo 
in maakfel als in groei, alsmede in eigenaardige fappen en 
verdere eigenfchappen zeer aanmerkelijk van andere boomge 
wasfen verfchillen, zoo wordt verlangd: — „ Eene naauwkeu= 
» rige vergelijking van het maakfel dier boomgewasfen met 
» dac van anderen, en een onderzoek, in hoe verre of uit 
» dit verfchil in maakfel de verdere bijzondere eigenfchappen 
„ der Sparreboomen kan gekend en verklaard worden, en in 
„ hoe verre uit de nadere kennis van dat, verfchil nuttige lee- 
» ring voor de cultuur der fparreboomen kan worden afge- 
„ leid?” 

VL. Daar men, na de voortreffelijke ontdekkingen van den 
vermaârden fcheikundigen 1. DAvy aangaande de zamenttelling 
der alkalia, vervolgens ook al meer en meer gevorderd is 
in hect affcheiden en zuiveren der metaalachtige zelfftandighe- 
den, die een beftanddeel van de onderfcheidene aardfoorten 
uiemaken, zoo als van hee Si/fcium , Aluminium ‚ Magnesium, 
enz., en zelfs eenigen dier nieuw ontdekte metalen het be= 
ftanddeel van algemeen nuttige zelfftandigheden fchijnen te 
Zijn, zoo als het Alwminium en Silicium van het Indisch ftaal , 
zoo wordt gevraagd: „ welke is de beste en gemakkelijkfte 
__ wijze, om uit de meest algemeen verfpreide aardfoorten 

het metaalachtig beftanddeel af te fcheiden, en tot welke 
nuttige einden kan van die beftanddeelen zelve worden ge- 
„ bruik gemaakt?” 

VII. „Welke zijn thans de onderfcheidene wijzen , waarop 
» de Suiker worde gerafineerd? — hoe verre kan men fchei- 
kundig verklaren, wat daarbij gebeure? — eu kan men 
tie de thans verkregene of verder uitgebreide kennis van 
„ dit onderwerp aantoonen , welke wijze van rafineren thans 
„de beste en de voordeeligfte zij? — Men befchrijve en 


» toetfe-_ ook hierbij de practijken, die men in het WER BES 


XLVI HISTORISCH BERIGT 


„ fteld heeft, om met de minfte kosten „ zonder aanbranden , 
„„ het kooken van de Syroop te befpoedigen.” 

VII, „Welke is de zamenftelling dier ligt brandbare zelfftan- 
» digheden, welke onder den naam van Pyrophorus bekend 
» Zijn? Welke is de ware oorzaak van derzelver {nelle ont- 
„ branding, wanneer zij aan de lucht worden blootgefteld ? 
„‚ Kan de kennis daarvan ftrekken ter verklaring der ontvlam- 
» mingen en verbrandingen, die dikwijls van zelfs, zonder 
5 aanfteken, in fommige zeifftandigheden ontftaan? En welk 
»„ licht geeft die kennis, om zulke ontvlammingen en verbran- 
» dingen te voorkomen ?” | 

IX, Daar het beftanddeel van de Zpecacuanha, waaraan , vol- 
gens latere ontdekkingen, ‘het braakverwekkend vermogen 
der wortels dezer plant is toe te fchrijven , is bekend gewor- 
den , en daar dit beftanddeel (Emetine genaamd) ook beftaat, 
doch in geringer hoeveelheid, in de wortels van verfcheidene 
andere planten, die voor wortels van Zpecacuanha worden ver- 
kocht, als daarvan bezwaarlijk kunnende worden onderfchei- 
den, en waaruit onzekerheid ontftaat, hoeveel daarvan tot 
eenig medisch gebruik voor te (chrijven, — zoo zoude deze 
onzekerheid kunnen voorgekomen worden, wanneer. het gemeld 
beftandaeel Emetine uit de Zpecacuanha of andere planten, die 
hetzelve bevatten, geheel zuiver afgefcheiden, (even als de 
quinine in de plaats van kina) bij de geneeskunst werd in ge. 
bruik gebragt. — Men vraagt deswegens: „ 1%. Welke is de 
 zekerfte en gemakkelijkfte en voordeeligfte bereiding van 
„de Zmetine uit Ipecacuanha en andere , dat beftanddeel be- 
 Vattende , planten? 2%, Wat heeft men tot dusverre waar- 

genomen als kenmerk eener zuivere bereiding van dit be- 
„ ftanddeel? 30, In welke evenredigheid ftaat het braakver=- 
„wekkend vermogen van het laatfte tot dat van de beste Jpe- 
„ cacuanha? 4°, Welke is de beste wijze om hetzelve met 
» veiligheid toe te dienen?” 

X. Daar de grasgewasfen over het algemeen eene groote 
overeenkomst van eigenfchappen te kennen geven, en de Do/ik 
of het Zolium temulentum de eenigfte grasfoort is, die door 
hare fchadelijke hoedanigheid als eene opmerkenswaardige uit- 
zondering in dezen bekend ftaat, omtrent welker waren aard 
echter tot nog toe geen genoegzaam onderzoek is in het werk 
gefteld, zoo wordt gevraagd: „ waarin is de fchadelijke eigen- 
„ fchap van dat nadeelig kruid gelegen? Is dezelve beftendig , 
„en onaffcheidelijk van de natuurlijke gefteldheid van dit ge- 
„ was, in hetzelve aanwezig, dan wel toevallig, en aan bij- 
»„ Zondere of buitengewone oorzaken to@ te fchrijven ? en 
„ kan, in dit laatfte geval, deze oorzaak worden voorgekomen 

of weggenomen 2” ’ ‘ 

XI. Daar Mm. purRrocuerT meent ontdekt te hebben, aan welke 
oorzaak men de beweging der vochten in planten en aria 
eh 


3 


t 


DER MAATSCHAPPIJ. XLVII 
hebbe toe te fchrijven (*), doch de hiervoor bijgebragte 
proefnemingen en ondervindingen nog niet genoegzaam fchijs 
nen ter beflisfing, zoo wordt verlangt, dat zulks. verder 
„ door proefnemingen worde onderzocht, en vervolgens dui- 
„ delijk aangetoond worde, in hoe verre het door dezelve 
„ bewezen worde, dat de beweging der vochten in de planten 
„en dieren , die van geene andere bekende oorzaken af hange, 
„ inderdaad aan eene eleetrifche oorzaak is toe te (chrijven , 
„ of wat, daarentegen, van deze ftelling nog als twijfelachtig 
„ of ongegrond is aan te merken.” 

XII, De ontdekkingen van Mm. TURPIN aangaande de oorfpron- 
kelijke zamenftelling der planten (f) van dien aard zijnde , dat 
hieruit, wanneer zij wel bevestigd worden , veel nut kan 
verwacht worden , niet alleen ter verdere uitbreiding der 
Natuurkennis van planten, maar ook voor de cultuur van 
nuttige gewasfen, zoo wordt verlangt „ eene Verhandeling, 
„ waarin deze ontdekkingen op de duidelijkfte wijze worden 

voorgefteld, en waarin, door nader onderzoek, wordt aan= 
„ gewezen , wat daarvan als bewezen mag worden gehouden? 

— wat daarentegen nog nadere bevestiging vereischt? — welk 
„licht dezelve reeds verfpreiden over de Natuurkennis der 
» gewasfen? — en welk nut van de vermeerderde kennis, 

omtrent dat onderwerp, kan verwacht worden?” 

XIIL. Daar de proefnemingen van ARAGO aangetoond hebben, 
dat fommige ligchamen , wanneer zij fnel bewogen worden , 
een’ zeer merkbaren invloed op de Magneetnaald uitoefenen, 
zoo verlangt de Maatfchappij : „ eene volledige, uiteenzetting 
„ van alle de verfchijnfelen, die deze werking vergezellen, 
» en eene, op waarnemingen gegronde, verklaring derzelven,” 


De Maatfchappij heeft goedgevonden de elf volgende vragen 
voor te ftellen, om 


TE BEANTWOORDEN VÓÓR TI JANUARIJ 1832, 


1. „ Hoeverre kan men uit de thans verkregene geologi- 
»„ fche kennis van ons Land met waarfchijnlijkheid opmaken, 
„ dat er in onze Noordelijke Provinciën, met goed gevolg, 
„ Kunstbrounen , of zoogenaamde Arcefiaanfche bronnen, kun- 
„nen geboord worden? In hoe verre kan men de theorie 
» dier bronnen, zoo als dezelve door GARNIER €en HERICART 
„ DE THURY is voorgefteld, als gegrond befchouwen? Wac laat 
» Zich van deze bronnen, indien dezelve bij ons wel flagen, 

» ver- 


(*) DurrocneT, Agent immediat du mouvement vital devoilë 
dans sa nature, et dans son mode d'action; chez les vegetaur 
et les animaux, 89, Paris 1828. 


CH) P. 5e Fe TURPIN, Organographie Vegetale, Mémoires du 
Muslum d° Hist. Nat, Tom XIV, XV, XVL 


XLV II HISTORISCH BERIGT 


„ verwachten, zoowel wanneer dezelve tot beweegkracht als 
„tot het voorzien van groote fteden van versch water of tot 
„het vruchtbaar maken van woeste gronden en hooge en dor- 
„re heide velden aangewend worden ?” 

De Maatíchappij verlangt geenzins, dat men in het antwoord 
datgene overneme, wat in de werken van GARNIER Een HERICART 
DE THURY gevonden wordt, maar dat men de waarfchijnlijkheid of 
onwaarfchijnlijkheid van het welflagen dier bronnen in onze lage 
gronden onderzoeke, en tevens aantoone, welk nut men van de 
zelve te wachten hebbe ? 


IL. „ Wat heeft de ondervinding tot hiertoe geleerd aan- 
s, gaande den invloed van verfchillende klimaten en levens- 

wijzen op het doen ontftaan, verêrgeren , verminderen of 
„ vóórkomen der Podagra? Hoe verre is men hierdoor er in 
„ geflaagd, om de ware natuur of het wezen dezer ziekte 
„ beter te leeren kennen? En welk nut is hieruit te trekken 
„ voor den practifchen Geneesheer, ten einde de aanvallen 
„» van de Podagra te vóórkomen of te verminderen, of de= 
„ zelve , wanneer zij reeds plaats hebben, te verzachten en 
op de meest gepaste wijze te behandelen ?” 

Men verlangt, tot de beantwoording dezer vraag, alleen bijeen 
gebragt te zien, wat wel bewezen is, en tevens de fchriften , waar- 
uit zulks blijke, naauwkeurig te zien aangehaald, 

NI. „ Hoe verre is men door de latere nafporingen der 
„ Phyfiotogen gevorderd in de Naruurkennis van het menfche- 
„lijk bloed? Is er eenige grond, om daaraan een eigenaardig 
leven toe te kennen? Wat is daarvan door voldoende proe- 
ven en waarnemingen duidelijk aangetoond ? Wat daarente- 
gen is, van hetgeen men daaromrtrent-gefteld heeft, nog 
voor twijfelachtig of ongegrond te houden? En welke nut 
rige leeringen kunnen er, uit heigeen men daarvan waarlijk 
weet, worden afgeleid 2” 

Men zie C. m. scuHuLTz, äber den Lebensprocesf im Dlute. 8°, 
Berlin 1824. — A. Fs Je C. MAIJER, Supplement zur Biologie des 
Blutes und der Pflanzenfäfte. 
IV. Daar men, niettegenftaande veelvuldig onderzoek om- 
trent den waren aard van het Secale cornutum (Moederkoorn, 
 Mutterkorn), echter tot nu toe in het onzekere gebleven is, 
wat men te denken heeft van zoo, vele uiteenloopende berig- 
ten omtrent de uitwerkfelen van, dit voortbrengfel op het 
menfchelijk ligchaam, wanneer de rogge; die daarmede ontaard 
is, hetzij tot voedfel, hetzij tot geneesmiddel gebruikt wordt; — 
als ook van hetgeen verhaald wordt van verfchinfelen, die 
in heete landen volgen op het gebruik van de mais, met der= 
gelijk voortbrengfel bezet: — zoo vraagt men „ eene Verhan- 
„ deling , waarin al hetgeen omtrent dit onderwerp wel be- 
„ Wezen of wel waargenomen is of worden kan, kortelijk 
„ bijeengefteld is, en daarbij kortelijk aangetoond, pl old, 

‚‚ daar - 


yyy ry 


ER MAATSCHAPPIJ, XLIx 


à daaromtrent verfpreide , berigten nadere bevestiging verei- 
fchen.”” Oe 

“Mémoires de la Sociëté Linnéenne de Paris. Vol. V. Jan. 1827. 
p. 565. — LORINGER, Werfuche und Beobachtungen über die Wür- 
kung des Dlutterkorns. Berlin 1829. — ROULIN bij FRORIEP, XXV, 
153-157. — CUvIER, Histoire des progrès des Sciences Natu- 
relles. III. p. 80. — Bijdragen tot de Natuurk. Wetenfch. Vl. 


bladz. 59. 


V. Daar het voor het algemeen van het grootst belang 
is, dat alle twijfeling, ten aanzien van het vermogen der 
Koepokken , om niet flechts voor eenen geruimen tijd , maar 
op den duur tegen de Kinderpokken te waarborgen, geheel en 
al ophoude, en het veelvuldig voorkomen van zoogenaamde 
gemodificeerde of gewijzigde Kimderpokken bij vroeger ge= 
vaccineerden „ deze twijfeling bij niet weinigen, zelfs bij 
fommige voorftanders der Koepok-inënting, werkelijk doet 
ontftaan , zoo wordt gevraagd: „ 1°®. Wat is de reden, dat na 
“ 4 de Kinderpok-inenting , hetzij daarop eene zeer zware of 
„ flechts zeer ligte ziekte gevolgd is, zoogenaamde gewijzigde 
„ Kinderpokken: bijna nimmer worden waargenomen, terwijl 
dezelve na de Koepok-inenting, inzonderheid bij het gras 
feren der Kinderpokken , veelvuldige malen plaats grij- 
pen? — 2°, Leveren de gewijzigde Kinderpokken een be- 
wijs op voor de ongenoegzaamheid der Koepok-inenting 
ter geheele uitdelging van de vatbaarheid voor de Kinder- 
ziekte, of bewijzen zij flechts, dat de afloop der Koepok- 
ziekte niet geheel. voldoende noch regelmatig is geweest, en 
niet, alle die verfchijofelen heeft opgeleverd, welke tot 
waarborg tegen de Kinderziekte kunnen verftrekken? — 39, 
Bijaldien zij flechts dic laactte bewijzen , wat kan dan de 
reden zijn van het dikwerf ontftaan derzelven, ook bij de 
zoodanigen, bij wie, volgens het getuigenis van allezins 
kundige en ervaren Artfen , de Koepokziekte een, in allen 
deele regelmatig, beloop had? — 49, Bewijzen de gewij- 
zigde Kinderpokken „ dat het ganfche beloop der Koepok= 
ziekte fomtijds zoodanig kan zijn, dat het ook voor kun- 
dige Artfen wel eens mogelijk is zich ten aanzien van de 
daarvan verwachte uitwerking te bedriegen; — of is er 
zulk.een vast en noodzakelijk beloop der Koepok-ziekte , — 
levert dezelve zulke ondubbelzinnige verfchijnfelen, waar= 
door dezelve moet vergezeld worden, en — is er zulk 
eeu gewisfe en bepaalde graad van hevigheid van ieder dezer 
verfchijnfelen, dac men eene waarlijk regelmatige en dus 
Ook waarborgende Koepok-ziekte van eene /chijnbaar regel= 
matige en niet, althans niet duurzaam , waarborgende gemake= 
kelijk onderfcheiden kan 2” | 

Men overwege, of hierbij ook in aanmerking kan komen het 
‚fpoediger of trager afvallen der korften; en zoo ja, of men dan 

ook, uit ondervinding, eenigzins bepalen kan , hoe veel en er 

)C= 


EE Ee BE 0 IE: Mi A: OE OOK OE AE ON A A KA 


% HISTORISCH BERIGT 


behooren te verloopen, alvorens de rooven afvallen? en wijders, 
ook, of het, na het afvallen der rooven nablijvend, lidteeken 
eenige zekere kenmerken oplevert, Waaruit, a posteriori, de maar- 
zt Beg elanlee van de flechts /chöubaar regelmatige Koepokken 
duidelijk onderkend kunnen worden ? | 

VI, Sedert de ontdekking van ‘het Jodium (de kelpftof), is 
dit merkwaardig ligchaam , op onderfcheidene wijzen, in= en 
uitwendig als geneesmiddel in zeer vele ziekten en gebreken 
aangewend. Vele Genees- en Heelkundigen hebben er uitmùun- 
tende uitwerkfelen van waargenomen 3 andere Geneeskundigen 
hebben van het Jodium geene uitwerking, b. v. tegen ffruma , 
waartegen deze ftof het meest is aanbevolen , ondervonden 3 
anderen hebben op deszelfs. onvoorzigtige toediening gevaar- 
lijke toevallen , ja den dood zelven zien volgen. — De Maat= 
fchappij vraagt ‚eene, op reden en ondervinding, zoo van 
„ den fchrijver zelven als van anderen fteunende, Verhaude- 
„ling. waarin de geneeskrachten van het odium zoo, naauw- 
„ keurig mogelijk worden bepaald, en de ziekten, ,zoo in= als, 
ss vitwendige, waarin het te pas komt, worden aangewezen,” 
„VIE, „ Welke-is de tegenwoordige ftaat van kennis omtrent, 
» de voortteeling der. visfchen van verfchillende klasfen ? Kun 
„nen er, uit hetgeen men daarvan weet, nuttige tesfen voor 
„, den vischvangst worden afgeleid 2” 

VIII, „ Bezitten de gewasfen eene eigene warmte, ver. 
s‚ fchillende van het midden, waarin zij geplaatst zijn? Is zij, 
s verfchillende in de onderfcheidene. deelen van het gewas? 
» Welke is de oorzaak van dezelve? ‘Waardoor wordt de, 
„> verhoogde warmte voortgebragt, die bij het opengaan der 
» bloemen van fommige -gewasfen,-b, v. van eenige foorten, 
Van drum, is. waargenomen ? Is deze eigene warmte al, 
„leen „ of gedeeltelijk, de. oorzaak, dat vele. gewasfen eene, 
„ ftrenge koude. zonder nadeel kunnen doorftaan? en moet 
„ men het hieraan toefchrijven, dat anderen in eene verhoogde. 
„ temperatuur. of nabij heete. bronnen, zoo, als meermalen is, 
» waargenomen, inhet teven blijven en eene eigene lagere, 
„ temperatuur behouden? „Kan de kennis van dit alles voor, 
„ de kultuur van nuctige gewasfen, dienftig zijn 2” 

Men lette bij deze vraag , ouder anderen, opde Verhandelingen, 
van HALDER, über die Temperatur der Vegetabiliën, Tubingen 

1826, et BORY DE ST, VINCENT, sur la chaleur des Vegetaure 


Journ. de Phyf. T. LIX. p. 290. 

IX. „ Wat leert de ondervinding. aangaande het ontftaan 
» Van nieuwe foorten of bijfoorten van planten door kunftige 
„ bevruchting der bloemen van de eene met het bloemftof van, 
„ andere foorten? En welke nieuwe nuttige of fraaije plant- 
„ gewasfen kunnen op die wijze worden voortgebragt en vere 
» menigvuldigd 2°° 
„De, Meatfchappij. verlanat, dat.dit vraagftuk door nieuwe procf- 


nemingen worde opgehelderd, s 


per MAATSCHAPPIJ, Vik 


X, Aangezien thans vele geologen de gronden, die op 
vele plaacfen het bovenfte gedeelte der aarde wicmaken , in 
diluviale en allmviale formatiën onderfcheiden „ en veronderftel= 
len, dat de eerstgenoemde niet dan door eene buitengewone, 
thans niet beftaande oorzâak zijn vóortgebragt, ef derhalve 
van. eene laatfte algemeene omwenteling, die aan de tegenwoor. 
dige gefteldheid der aarde onmiddellijk ís voorafgegaan „ getüi= 
gen, terwijl daarentegen anderen van oordeel zijn, dat de bij- 
zondere gefteldheid der zoogenaamde diluviale gronden , zon- 
der het veronderftellen eener zoodanige buitengewone oorzaak, 
kan verklaard. worden, zoo wordt gevraagd: „ Welke is de 
„ gefteldheid, en welke zijn de zekere en vaste kenmerken 
„def gronden, die men thans met den raamt van diluvinm be- 
» ftempelt? Zijn dezelve werkelijk van ander@, bijzonder 
» van de allwviale gronden onderfcheiden? Geeft een grondig 
9 Onderzoek van dezelve , befchouwd in verband met de bee 
» kende oorzaken, waardoor de oppervlakte der aarde worde 
„ veranderd , genoegzame redenen aan de’ hand, om derzelver 
» Ontffaan te verklaren, of dragen dezelve duidelijk blijken, 
» dat zij niet dam door buitengewone oorzaken kunnen zijn 
» voortgebragt 2” 

XI. „ Welke zijn de eigenfchappen, waaraan men éene 
» goede , onder water hard wordende, mortel of metfelfpecie 
sy kan: herkennen? Welke zijm deszelfs fcheilkundige beftand. 
ss deelem , eu welke is de fcheikundige vereeniging „ die er bij 
» dit hard wordem tusfchen deze beftanddeelen geboren wordt?’ 


LETTERKUNDIGE eN HISTORISCHE VRAGEN, 
De Maatfchappij ftelt de volgende vraag voot, om 


OM TE BEANTWOORDEN VÓÓR T JANUARIJ 1832, 


Daar de pogingen, ter ontcijfering. der verfchillende Egypti- 
"fiche: Gerifilorten. aangewend, de aandacht der. geleerde we- 
reld thans ten hoogfte bezig houden, en de. oordeelvellingen 
over dem meer of minder gunftigen- uicflag van dien letter. 
kundigen: arbeid zeer uit een. loopen „ zoo verlangt. de Maat- 
fchappij-£ „ eene-naauwkeurige opgave en grondige beoordee- 
»lingsvan ab hetgeen tot nu toe in dit vak is verrigt.” 

Zij wenscht gisfing van zekerheid gefcheiden en juist aangetee. 

\kend te zien, hoe ver men in deze. zaak gevorderd zij. 


De Maatfchappij herhaalt de volgende onbeantwoord gebie 
vene vraag, om 
TE. BEANTWOORDEN VÓÓR I JANUARIJ 1832» 
» Welke zijn de gevaren, aam welke de-wijsgeerige be- 
| eene z{chou= 


ui HISTORISCH -BERIGT 


» fchouwing en behandeling der gefchiedenis, bij een {min 
» voorzigtige toepasfing, is blootgefteld , en wat behoort men 
» in acht te nemen, ten einde die gevaren, zoo veel moge- 
» lijk, te vermijden ?” 
_ De Maatfchappij verlangt dit niet flechts in het algemeen bere- 
deneerd , maar ook door voorbeelden uit zulke Gefchiedichrijvers, 
die door hunne wijsgeerige behandeliug der gefchiedenis meest be- 
roemd zijn, opgehelderd en bevestigd te zien, 


En herinnert voorleden jaar de volgende herhaald te heb- 
ben, om | 


TE BEANTWOORDEN VÓÓR 1 JANUARIJ 1831. 


» Welke en van wat aard was de invloed der Nederlande- 
„ren in Spanje ,-gedufende de regering-van KAREL den vijf- 
„, den ? Staan de gebeurtenisfen , welke later, onder PriLies 
„den tweeden in de Nederlanden hebben plaats gehad, in 
» eenig verband tot de vroegere? Ontdekt men bij de be- 
„ fchouwing dier beide tijdperken , dat hetgeen men reactie 
„‚ noemt ? Welk onderfcheid is er tusfchen het gebeurde on- 
s der KAREL en onder puiuips, in aard, doel en gevolg; en 
„ welke lesfen zij uit deze vergelijking voor ftaat- en zede- 
„kunde op te zamelen 2” 


Het zal der Maatfchappij aangenaam zijn , wanneer de Schrij- - 
vers hunne antwoorden, zoo veel mogelijk is, bekorten, door 
alles daarvan af te laten „ hetwelk niet volftrekt tot de hoofd- 
zaak, die zij vraagt, behoort; zij verlangt in alles, wat men 
haar. aanbiedt, duidelijkheid, met kortheid gepaard, en het , 
welbewezene, van het op losfe gronden geftelde, juist onder- 
fcheiden te zien, — Wijders wordt herinnerd, dat, volgens 
“befluit van Directeuren, geen antwoord ter beoordeeling zal 
worden aangenomen , hetwelk blijkt door de eigen hand des 
Schrijvers gefteld te zijn, en zelfs zal eene toegewezene Me- 
daille niet kunnen worden afgegeven, wanneer, na de toewij- 
zing, de hand des Schrijvers in het bekroonde ftuk duidelijks 
erkend wordt; alsmede dat geene verhandeling, welke groo- 
tendeels tot eene voorlezing gediend heeft, ter beoordeeling 
bij de Maatfchappij kan aangenomen worden, en dat, wan- 
neer men dit van een reeds gunftig beoordeeld ftuk mogt 
ontdekken, alsdan het daaromtrent genomen befluit zoude ver- 
vallen. 

Het ftaat ook aan elk Lid vrij naar den prijs te dingen, 
onder voorwaarde „dat zijne verhandeling, gelijk ook het bil- 
let, met de letter L, gereekend zij, | 

De antwoorden moeten duidelijk gefchreven, met een ver- 
zegeld billet, des Schrijvers naam bevattende , in het Veder- 
duitsch, Fransch, Latijn, Engelsch of Hoogduitsch, (doch met 

gee- 


DER MAATSCHAPPIJ, | LIE 


geene Hoogduitfche letter) FRANCO gezonden worden aan 
M. VAN MARUM , Secretaris dezer Maatfchappij. 

De eerprijs der Maatfchappij voor het voldoende antwoord, 
op elk van hare vragen, is een Gouden Medaille, op den ge- 
wonen ftempel der Maatfchappij geflagen, met den naam. van 
den Schrijver en het jaartal op den rand, of Honderd vijftig 
guldens, ter keuze van den Schrijver , en nog” daarenboven „ 
indien het antwoord zulks waardig geoordeeld wordt , eene 
premie van Monderd vijftig guldens, — Het zal dengenen, die 
den prijs behalen zal, of een accesfit zal bekomen, niet 
vrijftaan zijne Verhandeling, welke bekroond is, het zij apart 
of bij eenig werk , te doen drukken, zonder de uitdrukkelijs 

Û as toeftemming van deze Maatfchappij daartoe te hebben ge- 
kregen, 


re Bd AAS AS TATATATA AS AT ATA 


Tot DIRECTEUREN zijn verkoren: 


Mr. 1. J. VAN DOORN, Staatsraad „ Gouverneur van Oost-Vlaande- 
ren, te Gend. 
Mr. j. ep. goEuFFT van Velzen , te Aimfterdam. 


Tot BINNENLANDSCHE LEDEN: 


C. PRUYS VAN DER HOEVEN, Moogleeraar in de Geneeskunde, te 
Leyden, \ ki 

J- L. C. SCHRÖDER VAN DER KOLK, Jloogleeraar in de Genees- 
kunde , te Utrecht. | 

H. C. VAN HALL, Hoogleeraar in de Wis- en Natuurkunde , te 
Groningen, | 

A. GOEKOOP, Znfpecteur van °s Rijks Waterftaat , in ’s Bosch. 

Ae LIPKENS, Advifeur in zaken van Werktuig- en Scheikunde 
bij het Ministerie van Binnenlandfche Zaken , te Brusfel. 


Tot BUITENLANDSCHE LEDEN: 


J. BERZELIUS, Hoogleeraar in de Scheikunde , te Stokholm. 

F. W. BESSEL , Sterrekundige , te Koningsbergen. 

ALEXANDER BRONGNIART , Hoogleeraar in de Geologie en Mie 
\ neralogie, te Parijs. 

R. BROWN , Kruidkundige, te Londen. 

A. P, DECANDOLLE , Hoogleeraar in de Kruidkunde, te Parijs. 
GAY LUSSAC, Hoogleeraar in de Scheikunde, te Parijs. 

F. MECKEL » Hoogleeraar in de Ontleedkunde, te Halle. 

J. C.OERSTEDT, Hoogleeraar in de Natuurkunde, te Koppenhagene 


ap ® 3 


PROTECTOR 
VAN eg 
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ 
DER 
WETENSCHAPPEN 
TE A et. BS 
ZIJNE MAJESTEIT 


DE KONING. 


DIRECTEUREN 


VAN DE 


HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ 


Bd 


DER 
WETENSCHAPPEN 


Gefchikt naar den tijd der verkiezing. 


W. WILLINK ,. Staatsraad in Buitengewonen Dienst , te _Am- 
flerdam, — den e1 Mei 1796. | rd; 

Mr. J. P. van WICKEVOORT CROMMELIN, Commandeur 
van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, Staatsraad iu 
Buitengewonen Dienst, Lid van de Eerfte Kamer der Staten- 
Generagl , op Berkenrode , bij Haarlem, den 18 Mei 1799. 


N. ENGELHARD. Ridder van de Orde van den Nederland- 
fchen Leeuw , Oud Directeur-Generaal van Neêrlandsch Indiën, 
op Java, — den o1 Mei 1802. 

P, T. CHASSÉ, Ridder van de Orde van den Nederlandfchen 
Leeuw, Oud Raad Extra-ordinair van Neêrlandsch Indiën, 
op Java, — den 21 Mei 1802. 

Mr. W. van HOESEN, Ridder wan de Orde van den Neder- 
landfchen Leeuw, Oud Raad Ordinair van Neêrlandsch In- 
diën, te Amfterdam, — den e1 Mei 1802, 

Mr. H. van WIJN, Ridder- van de Orde van den Nederland- 
fchen Leeuw, ’s Rijks Archivarius en Honorair Lid van den 
Hoogen Raad van Adel, in ’sHage, — den or Mei 1803. 

Jr. P. N. QUARLES van UFFORD, Ridder wan de Orde 
van den Nederlandfchen Leeuw , Prefident van den Regtbhank 
van Eerften Aanleg , te Haarlem, — den 26 Mei 1804. 

Jr. W. P. BARNAART , Lid van de Gedeputeerde Staten van 
Noord-Holland , te Haarlem , — den 26 Mei 1804. 

Mr. A. C. W. STARING van pen WILDENBORGH, Zid 
van de Provinciale Staten van Gelderland, op den Wildenborgh, 
bij Lochem, — den 26 Mei 1804. 


Mr. 


DIRECTEUREN, _cLVII 


.K‚, GRAAF van HOGENDORP, Groot-Kruis van de Orde. 
gene den Nederlandfchen Leeuw, in 3 Hage ‚ — den 22 Junij 
1805. 

C.T. TEMMINCK, Ridder van de Orde van den Nederland- 
fchen Leeuw, Directeur van, ’s Rijks. Mufeum te Leyden, te 
-Amfterdam, — den 22 Junij 1805. 


Jr. C. C. BARON SIX van OTERLEEK , Groof Kruis van 
de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, Minister van Staat, 
te Utrecht, — den 24 Mei 1806. 


J. G. BARON VERSTOLK van. ZOELEN, Corbin van 
de Orde van den Nederlandfchen. Leeuw, Minister van Bui-. 
_ tenlandfche Zaken, in ’s Hage, — den 24 Mei 1806. 


De Admiraal GRAAF C.H, VERHUELL , ze Kemnade wed 
‚ Deutichem, — den 24 Mei 1806. 


Jr. F. G. BARON van LYNDEN van HEMMEN, Comman- 
deur van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw , Lid van 
de Eerfte Kamer der Staten-Generaal, in ’s Hage — den 24 
Mei 1806. 


C. H. vaN GRASVELD , Lid van de Jdnlksidabe Commisfie 
van het „Amor zifatie-Syndicaat » Ze Amflerdam, — den 24 
Mei 1806. 


Mr. C. T. ELOUT , Kommandeur van de Orde van den Ne- 
derlandfchen Leeuw , “Minister van Staat > in ’s Hage, — den 
24 Mei 1806. 


Mr. H. A, PARVÉ, Prefident van de Weeskamer , Oud Raad 
Ordinair van Neêrlandsch Indiën, op Java, — den 24 Mei 
1806. | 


Mr. J. w. VAN VREDENBURG, Lid van de Staten van 
Holland, in °s Hage, — den 24 Mei 1806. 

Mr. CG. EF. van MAANEN , Kommandeur van de Orde van den 
Nederland/chen Leeuw , Minister van Juftitie „in ’s Hage, — 
den 93 Mei 1812, 

C. A, VERHUELL, te Parijs, — den 23 Mei 1812. 

Jr. H. L. WICHERS, Kommandeur van de Orde van den Ne- 
derlandfchen Leeuw s * Staatsrdad. in Buitengewonen Dienst , te 
Groningen , — den. 23 Mei 1812. 

Jr. A. P. R. C.-BARON van per BORCH van VERWOL- 
DE, Ridder van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, 
Staatsraad in Buitengewonen Dienst , Lid der Ridderfchap en 
rrd van Gelderland, te Verwolde ‘bij lige „— den 23 

ei 18re, 


TENG Jr, 


Lvitt DIRECTEUREN, 


Jr. J. A BARON van ZUYLEN van NYEVELT , Rider 
van de Orde vau den Nederlandfchen: Leeuw, Gouverneur van 
Vriesland, te Leeuwarden, — den 23 Mei 1812. 


Ir. W. 3, BARON van BRIENEN van pe GROOTE 
LINDT, Ridder van de Orde van den. Nederlandfehen Leeuw 
en Lid van de Berfte Kamer der Staten-Generaal, te Ampfter- 
dam , — den. 23. Mei 1812, 

Mr. J. CORVER HOOFT, Staatsraad in Buitengôwonen 
Dienst , Lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 
dAmfterdam, — den 23 Mei 1812, | 

Jr. Mr. R‚ Wa J. BARON van PABST van BINGERDEN, 
Riader wan de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, Lid van 
den Raad van State „in ’sHlage , — den 93 Mei 1812, 

G. A. G. BARON van per CAPELLEN , Groog-Kruis von 
de Orde van den Nederlandfchen Leeuw „ Secretaris van Staats 
Oud Gouverneur-Generaal van Neêrlandsch. Indiën , Cnra:or 
van de Utrechtfche Hoogefchool , op Vollenhoven aande Bill, — 
den ar Mei 1814. / 

Jr. HH. BARON COLLOT DESCURY van HEYNENOORT, 
Ridder van de Orde van den Nederlandfchen. Leeuw, Lid van 
de Tweede Kamer der Staten-Generaal, Curator van de Leyd- 
Sche Hoogefchool , te Leyden, — den or Mei 1814e 

Jr. A. A. DEUTZ van ASSENDELFT, Ridder van de Ordé 
van den Nederlandfchen Leeuw , Raad en Wethouder ; te Ame 
flerdam,— den ar Mei 1814. 

A. F. GRAAF van per DUYN van MAASDAM En BENT- 
HORN, Groot-Kruis van de Orde van den Nederlandfchen 
Leeuw, Staatsraad in Buitengewonen Dienst , Gouverneur van 
Zuid-Holland, in ’sHage, — den or Mei 1814. 

_Mr. J. BARON FAGEL, Ridder van de Orde van den Ne- 
derlandfëtien Leeuw, Lid van den Radd van State, in ’s Has 
ge, — den or Mei 1814. 

Mr. R. A. FALCK , Kommandeur van de Orde van den Neder= 
landfchen Leeuw, Ambasfadeur van Z. M. bij den Koning 
van Engeland, te London, =-den st Mei 1814. 

Mr. P. HOFSTEDE, Ridder van de Orde van den Nederland- 
fchen. Leeuw, Staatsraad in Buitengewonen Dienst, Gouverneur 
van Drenthe , te Asfen, — det or Mei 1814. | 

J, F. GRAAF van HOOGENDORP „ Kommandeur wan de 
Orde van den Nederlandfchen Leeuw „ Lid van de. Eerfte Ka- 
mer der Staten-Generaal , in ’sHage, — den ar Mei 18rg. 

Mr. J. H. BARON MOLLERUS, Groot-Kruis van de Orde 
van den Nederlandfchen Leeuw, Secretaris van Staat, in 
‘sage, — den 21 Mei 1814. | } 

re 


DIRECTEUREN, LIX 


Ir. O. REPELAAR van DRIEL, Kommandeur van, de „Orde 

van den INederlandfchen. Leenw „ Mnister van Staat, ) Gonver - 
weur. van de Algemeene Maatfchappij ‚de Brusfel, — den e1 
Mei 1814. 


Mrt. A. W.N. van TETS van GOUDRIAAN , Groot- Kruis 


van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, Minister van 
Finantiën, in °s Hage, — den er Mei 1814, 


De BARON van KEVERBERG van KESSEL, bloikeanber 
van de Orde van den Nederband/chen Leeuw, Lid van den 
Raad van State, in ’sllage, — den 25 Mei 1815. | 


Jr. J. P. TEDING van BERKHOUT , Lid van de Gedepu- 
teerde Staten van Noord-Holland té Haarlem ‚ — den 25 
Mei 1817, 


Jr. O. P. GROENINX van ZOELEN van RIDDERKERK, 
in ’s Hage, — den: 23 Mei 1818: 


1. D'OMALIUS pe HALLOY, Ridder van de Orde van den 
Nederlandfchen Leeuw , Gouverneur van de Provincie Nü- 
men, == den 23 Mei 1818, 


D. A. W. van TETS, Ridder van de Orde van den Nederland. | 
fchen Leeuw, Regter ter Inftructie bij den Regtbank van 
Eerften Aanleg, te Haarlem, — den 23 Mei 1818. 


A. pe WILDE, te Amfterdam , — den 23 Mei 1818, 


W. F. GRAAF van REEDE , Groot-Kruis van de Orde van 
den Nederlandfchen Leeuw, Kommandeur van de Militaire 
Willems-Orde, Generaal-Majoor ‚ Lid van de Eerfte Kamer 
der Staten-Generaal, in °s lage — den 19 Mei 1821. 


Ir, J. HUIDECOPER van MAARSSEVEEN, Lid van de 
Staten van Holland en van den Raad der Stad Amflerdam, — 
den 19 Mei 18er. 


J. WELLENS, Ridder wan de Orde van den Nederlandfchen 
Leeuw , Burgemeester der Stad Brusfel, — den 18 Mei 1822. 


Mr. A. A. STRATENUS, Ridder van de Orde van den Nee 
derlandfchen Leeuw, Lid van den Raad van State, in ’s Ha- 
ge, — den go Mei 1825. 


Mr. D. J. VAN EWYCK, Ridder van de Orde van den Neder- 
landfchen Leeuw, Adminiftrateur van het Onderwijs , Kunften 
en Wetenfchappen , in ’s Hage — den oo Mei 1825. 


Jr. A. C‚ MEMBREDE , Kommandeur van de Orde van den 
Nederlandfchen Leeuw, Minister van Staat, Lid van de Eerfle 
Kamer der Staten-Generaal, — den 19 Mei 1827, 


À. 


LX DIRECTEUREN 


A. WILLIN K, Lid van de Staten van Holland en van den 
Raad ‘en Wethouder der flad Amfterdam, — den 17 Mei 1828. 


D. HOOFT, jacogsz., Lid van den Raad en Wethouder der 
ftad Amfterdam, — den 17 Mei 1828, 

Mr. B. C. DE LANGE , Secretaris der flad Haarlem, — den 
17 Mei 1828. / 

A.D. WILLINK VAN BENNEBROEK , ze vend 
den 17 Mei 1828. 


Mr. H. J. van DOORN, Ridder van de Orde van den Ne- 
derland/chen, Leeuw , Staatsraad in Buitengewonen Dienst, Gou- 
verneur van Oost-Vlaanderen, te Gend, — den 22 Mei 1830. 


Mr. J.-P. HOEUFFT van VELZEN, Lid van de Gedepu- 
teerde Staten van Noord-Holland, te Amfterdam ‚ =— den 22 
Mei 1830, 


SECRETARIS. 


M. van MARUM, Ridder van de Orde van den Nederland: 
fchen Leeuw, Directeur van Teylers Mufeum , te Haarlem. 


LE- 


LE DEN 
\ | VAN DE | 
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ 
DER 
WETENSCHAPPEN; 


IN HET RIJK WONENDE, 


Gefchikt naar den tijd der verkiezing. 


maen 


M. SLABBER , Natuurkundige „Ze Goes. 

M. S, pu PUI, Hoogleeraar in de Geneeskunde , te Leyden , — 
„den or Mei 1782. 

P.S. KOK, Hoogleeraar in de Geneeskunde , te Brusfel , — 

“ den 21 Mei 1788. 


E. J. THOMASSEN à THUESSINK , Ridder van de Orde 
van den Nederlandfchen Leeuw, Hoogleeraar in de Geneeskun- 
de , te Groningen , — den ot Mei 1788. 


C. R. T. BARON KRAAIJENHOF , Groot-Kruis van de Mi- 
litaire Willemsorde , Lt. Generaal van de Genie , te Nyme- 
gen , — den 93 Mei 1791, 

G. J. van RIJSWIJK, Oud Predikant bij de Doopsg gezinden , 
te Leyden , — deu ar Mei 1793. 

J. HERINGA, errasz. , Ridder van de Orde van den Neder: 
landfche Leeuw , Hoogleeraar in de Godgeleerdheid , te Utrecht, — 
den 21 Mei 1795. 


N. C. pe FREMERY, Ridder van de Orde van den Neder= 
landfchen Leeuw, Hoogleer aar in de Scheikunde en Natuurlijke 
Historie ‚ te Utrecht, den er Mei 1795. 


D. HEILBRON cz. , Med. Doct. te Amf(terd.,— den o1 Mei 1796. 

J, TEISSEDRE L'ANGE, Predikant bij de Walfche Gemeen- 
te, te Amfterdam , — den 19 Mei, 1798. 

J. BLEULAND, Moogkeeraar in de Geneeskunde, te Utrecht, — 
den 19 Mei 1798. 


J. H. van per PALM, Ridder van de Orde van den Neder- 
landfchen Leeuw, Hoogleeraar in de Oosterfche Letterkunde, 
te Leyden, — den 19 Mei 1799. 


J. B. van MONS, Hoogkeeraar in de Scheikamde ‚ te rar gr an 
den 23 Mei 1800, 
A 


LXIE LE DE MW 


J. KOPS , Hoogleeraar in de Kruidkunde en Landhuishoudkunde, 
te Utrecht, — den 23 Mei 1800. 


D. J. van LENNEP, Ridder wan de Orde van den Nederl, 
Leeuw; L'd van de Staten van Holland, Hoogkeraar in de 
Griekfche en Latijnfche Letterkunde , te Amfterdam , — denr 
Mei 1802, | 

G. VROLIK, Ridder van de Orde van den Nederlandfchen 

_ Leeuw, Hoogleeraar in de Kruid-, Ontleed- en Vroedkunde , 
te Amflerdam , — den 1 Mei 1802, 

A. vaN DEN ENDE, Ridder van de Orde wan den Nederland= 
Schen Leeuw , Hoofd-Infpecteur van het Middelbaar en Lager 
Onderwijs, te Haarlem, — den 1 Mei 1802, 

M. SIEGENBEEK , Ridder van de Orde van den Nederland= 
Jchen Leeuw , Hoogleeraar in- de Nederduitfche Letterkunde „te 
Leyden, — den e1 Mei 1803, 

J. C. B. BERNARD, Ridder van de Orde van den Neder- 
landfchen. Leeuw, Hoogleeraar in de Geneeskunde, Infpeeteur= - 
Generaal van den Geneeskundigen Dienst der Land- en Zee= 
mast , in °s Hage , — den 22 Junij 1803. 

Mr. J. H. ONDERDEWIJNGAARD CANZIUS , Referenda- 
riss Directeur van: het Rijks Mufeum voor Kunst en Volks- 
vlijt, te Brusfel, — den 21 Mei 1803. 


D. NIEUHOFF , Oud Hoogleeraar în de Wis- en Natuurkunde, 
te Harderwijk, — den 22 Junij 1805. | 

P. J. van MAANEN , Oud Hoogleeraar, Med, Doct, , te Am- 
flerdam, — den e2 Junij 1805. 

C. G. C. REINWARDT, Ridder van de Orde van den Nee 
derlandfèhen Leeuw, Hoogleeraar in de. Kruidkunde, Natuurlij- 
ke) Historie en Scheikunde , te Leyden, — den 22 Junij 1805. 

J. WILMET, Hoogleeraar in de Oosterfche Letterkunde, te 
dmfterdam, — den 22 Junij 1605. 

S, SPEYERT van per EYK, Hoogleeraar in de Wis- en Nae 
tuurkunde, te Leyden, — den. e4. Mei 1806, ) 


J. CLARISSE, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid,te Leyden, — 
den.o4 Mei 1806. 


J-_ BODEL, Ridder. wan. de Orde van. den Nederlandfchen 
Leeuw , Med. Doct., te Dordrecht, — den, 24 Mei 1806. 


L.A.vanN MEERTEN, Scheikuundige,te Delft, — den 24. Mei 1806. 


J. BLANKEN ‘jansz., Ridder van de Orde van den Neder. 
lardfchen Leeuw , Staatsraad in Buitengewonen Dienst, Infpec- 
teur Generaal vain 's Rijks. Waterstaat , te Vianen, — den 
ai Mei 1808, 

Jd, 


LIED EN, | LxIu 


J. BUYS, Znfpecteur van het Natuurkundig Mufeum der Maat- 
fchappij Felix Meritis , ze Amflerdam , — den e1 Mei 1808. 

J. van GEUNS , Oud-Leeraar bij de Doopsgezinden , te Nij- 
megen, — den or Mei 1808. wie 

3, GROEN van PRINSTERER , Ridder wan de Orde van 
den Nederlandfchen Leeuw , Staatsraad in Buitengewonen 
Dienst, in °s Hage, — den ar Mei 1808, | 

C. FE. HAUG, Hoogleeraar in de Gefchied. en Aardrijkskunde 
en in de fraaije Letteren aan de Koninklijke Artillerie- en 
Gentefchool , te Delft, — den er Mei 1808. 

Mr. PH. W. van HEUSDE, Ridder van de Orde van den 
Nederlandfthen Leeuw, Hoogleeraar in de Wijsbegeerte en 
Letterkunde , te Utrecht , — den o1 Mei 1808. 

Mr..R. METELERKAMP, Ridder wan de Orde van den INe= 
derlandfchen Leeuw , Lid van denn Raad van State , in’s Hage, 
— den er Mei 1808. 


J. W. STATIUS MULLER , Leeraar bij de Lutherfihe. Ge- 
meente, te. Amfterdam, — den o1 Mei 1808. 


G. SANDIFORT , Hoogleeraar in de Geneeskunde ‚te Leyden ,— 
den or Mei 1808, 


J. SCHELTEMA, Ridder van de Orde van den Nederlandfthen 
Leeuw ‚ Griffier bij het Militaire Geregtshof, te Utrecht , — 
den er Mei 1808. | / 

J. F.'SERRURIER, Refvrendaris bij het. Ministerie van Bin-. 
nenlandfche Zaken, in °s Hage) — den a1 Mei 1808, 

Ir. TJ. M.C. van UTENHOVE van HEEMSTEDE, Ridder 
van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, Lid van de 
Tweede Kamer. der Staten=Generaal „ te Jutfaas bij Utrecht „ 
— den er Mei 1808, 


J.P. VOET , Zwitenant-Generaal , Directeur van de Artillerie= 
en Geniefchool, te Delft, — den ar Mei 1808. 

P. WEILAND, Zeeraar bij de Remonffrantfche Gemeente , te 
Rotterdam, — den o1 Mei 1808, 


C. J. WENCKEBACH , Ridder van de Orde van den Neder= 
landfchen Leeuw, Secretaris-Generaal bij het Ministerie van 
Binnenland/clie. Zaken „in ’s Hage, den ar Mei 1808, 


J. Ten BRINK, Hoogleeraar in de Wijsbegeerte en Letterkun- 
de, te Groningen, — den 20 Mei 1809, 


Mr. 


LXIV: LIEN DAE NM 


Mr. M,; C.van HALL , Ridder van de Orde van den Neder-: 
. Jand/chen Leeuw ‚Advocaat , te Amfterdam, — den oo Mei 1809. 


J. LOGGER, Ridder van de Orde van den Nederlandfchen 
Leeuw , Heelmeester , te Leyden, — ddn oo Mei 1809, 


TH. van SWINDEREN, Ridder van de Orde van den Neder- 
landfchen Leeuw, Hoogleeraar in de Natuurlijke Historie , te 
Groningen , — den 2o Mei 1809, 


S. J. van pe WYNPERSSE , Moogleeraar in de Wijsbegeerte , 
te Leyden, — den oo Mei 1809. 


TJ. van VOORST , Hogleeraar in de Godgeleerdheid, te Ley- 
den, — den 19 Mei 1810. 


N. SMALLENBURG, Hoogleeraar in de Regtsgeleerdheid, te 
Leyden, — den 19 Mei 1810. 

J.F. L. SCHRODER, Ridder van de Orde van den Neder. 
bandfthen Leeuw , Hoogleeraar in de Wis- en Natuurkunde, te 
„Utrecht , — den 19 Mei 1810, | 

G. SALOMON , Med. Doct. en Lector in de Vroedkunde , te 
Leyden, — den 25 Mei 1811. 

G S. CHAUFEPIÉ, Predikant bij de Walfthe Gemeente , in 
'sHage, — den 25 Mei 1811. | 

J, NIEUWENHUIS, Hoegleeraar in de Wijsbegeerte, te Ley- 
„den, — den 95 Mei 1811. 
Mr. H. W. TIJDEMAN, Hoogleeraar in de Regtsgeleerdheid , 
ze Leyden, — den 23 Mei 1812, 


G. U. ONTIJD, Ridder van de Orde van den Nederlandfchen 
Leeuw, Med. Doet. , in ’s Hage , — den 23 Mei 1812. 

C.H. à ROY , Ridder van de Orde van den Nederlandfchen. 
Leeuw, Med. Doct. , te Amfterdain , — den 23 Mei 1812. 

H. YPEY, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid , te Groningen, — 
den 22 Mei 1813. ; 

A. {vaN GOUDOEVER, Moogleeraar in de Wijsbegeerte en 
Sori » Ze Utrecht, — den 22 Mei 1813. 

J. ve. VRIES, Griffier bij. Burgemeesters-Kamer, te Amfter- 
dam, — den 22 Mei 1813. | 

H. vaN DEN BOSCH, Med, Doct., te Rotterdam, — den aa 
Mei 1813. | 

J. W. pe CRANE , Hoogleeraar in de Griekfche en Latijnfche 

_etterkunde ‚ te Franeker, — den 21 Mei 1814. sl 

Jr. L. W. pe GEER, Ridder van de Orde van den Neder- 
landfchen Leeuw, Griffier bij de Tweede Kamer der Staten- 
Generaat, in °s Hage, — den or Mei 1814. 5 


UE DEM LXV 


P, G. vaN HOORN, Med. Doct. , Geneesheer bij het Akade- 
misch INosocomium , te Leyden , — den o1 Mei 1814, 


F. J. van MAANEN, Ridder van de Orde van’ den Nederland- 
fchen Leeuw , Med. Doct. ‚ Referendaris bij het Ministerie van 
Binnenlandfche Zaken , voor de Zaken der Geneeskunde » in 
’s Hage, — den ot Mei 1814, 


H. PAREAU, Mogleeraar in de Oosterfche Talen, te 
Utrecht, — den ar Mei 1814. 


H. ARNTZENIUS, Moogleeraar in de Regesgeleerdheid ‚te 
Utrecht, — den 20 Mei 1815. 


TJ. KONIJNENBERG , Oud Hoogleeraar aan de Kweekfchool der 
Remonftranten , te Amfterdam , — den go Mei 1815. 


J.J. RAAPSAAT, Oud Lid van ‘Staat van Vlaanderen, te 
Brusfel , — den eo Mei 1815, 

N. G. van KAMPEN, Hoogleeraar aan het Atheneum te Am- 
flerdam , — den 20 Mei 1815. 

C. van HULTHEM, Ridder van de Orde van den Nederland- 
chen Leeuw , Lid van de Tweede Kamer der Haan ret, 
te Brusfel , — den oo Mei 1815. 

Mr. J. ENSCHEDE, Ridder van de Orde van den Nederland- 
fchen Leeuw, Auditeur Militair » Ze Haarlem , — den 25 
„Mei 1816. 

C.W. STRONK , Predikant te Dordrecht, — den 25 Mei 1816. 

G, MOLL, Ridder van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, 
Hoogleeraar in de Wis- en Natuurkunde , te Utrecht, — den 
17 Mei 1817. 

ADAM SIMONS, Hoogleeraar in de Nederlandfche Letterkun- 
de, te Utrecht , — ii 17 Mei 1817. 

T. G. van LIDTH pe JEUDE, Hoogleeraar in PC ZPETEN 
dige Wetenfchappen , te Utr echt ‚ =— den 17 Mei 1817. 

F. pe RIEMER , Hoogleeraar in de Ontleed-, Heel- en Ver- 

…_ doskunde , in 's Hage , — den 17'Mei 1817. 

J. BAKE, Hoogleeraar in de Wijsbegeerte en Letteren, te Ley- 
den, — * den 23 Mei 1818. - 

Mr. J. H. van REENEN, Oud-Hoogleeraar in de Resten, Lid 
van de Tweede. Kamer der Sraten- Generaal, te Amflèrdam , — 4 
„den 23 Mei 1818. 

J. KINKER, Boogkeraar in de Wijsbegeerte en Letteren , te 
Luik, — den 23 1819. 

Mr. Ss. IPZ. WISELIUS, Ridder van eN Orde van den Neder- — 

kkk * land- 


LXVI LE D E:N 


landfchen Leeuw 5 7 van de Politie , te Amflerdam , — 
den 23 Mei 1818. 

P. H. PEERLKAMP , Hoogleeraar în de Wijsbegeerte en Let- 
teren, te Leyden, — den 23 Mei 1818. 

J, KONING, Griffier bij het Vredegeregt , te Amflerdam == 
„den 23 Mei 1818. 

J. PARMENTIER, Ridder van de Orde van den Nederland: 
fchen Leeuw, Burgemeester te Enghien, — den 27 Mei 1819, p 

Mr. C. J. van ASSEN, Ridder van de Orde van den Neder- 
landfchen Leeuw, Hoogleeraar in de Regten , te Leyden, — 
den 27 Mei 1819. 

J. G. S. van BREDA, Moogleeraar in de Natuurli ijke Historie 
en Kruidkunde, te Gend, — den 22 Mei 1821, 

A. NUMAN, Directeur van de Veeartfeni jn School en Hoogleer- 
aar bij dezelve, bij Utrecht, — den 8 Julij 1823. | 

S. STRATING, Hoogleeraar in de Scheikunde, te Gronin. 
gen ‚ — den 8 Julij 1823. 

D. MENTZ , Znfpecteur bij °s Rijks Warerfhaat, te ’s Hage, — 
den 8 Julij 1823. 

G. WTTEWAAL, Hoogleeraar in de Londhutchoniksinde te Ley- 
den, — den 22 Mei 1824. 

H. C. van per BOON MESCH , Hoogleeraar in de Scheikunde 
en Natuurlijke Historie , te Amfterdam ‚— den. 22 Mei 1824. 

H. A. HAMAKER, Muogleeraar in de Oosterfche Talen, te 
Leyden , — den 23 Mei 1825. 

J. R. L. von KIRKHOFF,- Ridder van de Orde van den 
Nederlandfchen Leeuw , Med. Dact. Officier van Gezondheid 
der Eerfte Klasfe, te “Antwerpen, - — den 23 Mei 1825. 

C. PRUYS van per HOEVEN, Hoogleeraar in de Geneeskun- 
de, te Leyden, — den 22 Mei 1830. 

J. L. C. SCHRODER VAN DER KOLK, Hoogleeraar in de 
Geneeskunde , te Utrecht , — den 22 Mei 1830 

H. C. van HALL, PDE in de Wis- en Natuurkunde, 
te Groningen ‚ — den 22 Mei 1830. 


A. GOEKOOP, Zn/pecteur van ’s Rijks Waterflaat, in 
’s Bosch, — den o2 Mei 1830. | 


A, LIPKENS, Advifeur in zaken van Werktuig- en Scheikun- 
de bij het Ministerie van Binnenlandfche aken, te Brusfel , — 
den 2e Mei 1830, 


\ 


LE- 


L E D E N 
VAN DE 
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ 
DER 
WETENSCHAPPEN; 
BUITEN HET auw werke 


Gefchikt naar den tijd der verkiezing. 


_J. FF, BLUMENBACH , Moogleeraar in de Natuurlijke Histo- 
rie, te Göttingen, — den at Mei 1791. 

R. WOLTMAN , Directeur van de Havenwerken en Dijken, te 
Cuxhaven, — den o1 Mei 1792. 

M. FLAUGERGUES, Sterrekundige , te Viviers, — den ar 
Mei 1794. 


C. C. LANGSDORF , Hoogleeraar in de Wiskunde , te Gera- 
bron bij Mergenthal, in het Anfpachfthe , — den 22 Mei 1795. 


A. N. SHERER , Hoogleeraar in de Scheikunde, te Dorpat, — 


den 23 Mei 1800. 

J. F. pr JACQUIN , Moogleeraar in de Schei- en Kruidkunde ë 

te Weenen, — den 1 Mei 1802, 

‚E. GEOFFROY , Moogleeraar in de Dierkunde, bij het Mufeum 
d’ Histoire Naturelle, te Parijs, — den or Mei 1803. 

EM. DEVELEY ; Hoogleeraar in de Wiskunde , te mda : 
— den er Mei 1803. À 

R. WURZER, Hoogleeraar in de Nike en Scheikunde , te 
Wurzburg , — den er Mei 1803. 

M. PARROT, Moogleeraar in de Natuur kunde, te Dorpat, — 
den 26 Mei 1804. 

J. VAUGHAN, Med. Doct., Secretaris van de Philofophical 
Society, te Philadelphia, — den 22 Junij 1805. 

J.R. COXE, Med. Doct. , Secretaris van de Philofo phical So 
ciety., te Philadelphia, — den 22 Junij 1805. 

M. MIRBEL , te Parijs, — den o1 Mei 1808. 

CURT SPRENGEL, Hoogleeraar in de Genees en Kruidkun” 
‘de, te Halle, — den 19 Mei 1810. 

H. 


LXVIII L-E DE N. 


H. A. SCHRADER , Moogleeraar in de Genees- en Kruidkunde, 
te Göttingen , — den 19 Mei 181o, 

G. CÜVIER, Moogkeeraar in de Natuurlijke Historie en ver- 
gelijkende Ontleedkunde , te Parijs, — den 25 Mei 1811. 


H. LICHTENSTEIN , Moogkeeraar in de Natuurlijke Historie, 
te Berlijn, — den 23 Mei 1812. 


J, BARZELOTTI, Hoogleeraar in de Geneeskunde, te Siena , 
— den 23 Mei 1812. 


D. F. S. VOIGT , Hoogkeeraar in de Geneeskunde en Natuurlij- 
ke Historie, te Jena, — den 22 Mei 1812. 


L. HORNER, Secretaris van de Geologifche Societeit, te Lon- 
den, — den er Mei 1814. 


E. G. KIESER , Hoogleeraar in de Genees- en Heelkunde, te 
Jena, — den ar Mei 1814. 


J. S.G. SCHWEIGER Hoogleeraar in de Natuur- en Schei- 
kunde, te Nurnberg, -—= den er Mei 1814. 


D. F. SCHWAEGRICHEN , Hoogleeraar in de Natuurlijke 
Historie en Kruidkunde, te Leipzig, — den 21 Mei 1814. 


D.H. F. LINK, Hoogleeraar in de Kruidkunde, te Berlijn, — 
den 17 Mei 1817. 

F. STROMEYER, Hoogleeraar in de Scheikunde „ te Güttin- 
gen, — den 17 Mei 1817. | 

J. P. VAUCHER, Hogkeeraar in de Kruidkunde , te Geneve, 
den 17 Mei-1817. 

W.M. von RICHTER, Ridder van de Orde van: St. Anna, 
Staatsraad, Hoogleeraar in de Geneeskunde , te Moskou, — 
den 23 Mei 1818. : 

A. von HUMBOLDT, te Berlijn , — den or Mei 1820. 

W. OLBERS , “Sterrekundige , te Bremen, — denor Mei 


1820. 

J. BERZELIUS , Hoogleeraar in de Scheikunde, te Stokholm, — 
den 22 Mei 1830. | 

F. W. BESSEL, Hoogleeraar in de Sterrekunde , te Konings- 
bergen, — den e2 Mei 1830. 

A. BRONGNIART , Hoogleeraar in de Geologie en Minera- 
logie ,-te Parijs, — den 22 Mei-1830. | 

R. BROWN , Äruidkundige , te Londen, — den 29 Mei 1830. 

A. P. DECANDOLLE, Hoogleeraar in de, Kruidkunde , te Ge- 
neve, — den 22 Mei 1830. 

GAY LUSSAC , Hoogleeraar in de Scheikunde, te Parijs , — 
den ee Mei 1830. 

F.-MECKEL , Moogkeeraar in de Ontleedkunde , te. Halle, — 
den ee Mei 1830. 

J. C. OERSTEDT , Hoogleeraar in de Natuurkunde „ te Kop- 

en , =— den ee Mei 1830. 


ENHO UD. 


S. Je GALAMA, Verhandeling ter beantwoording der vrage: — 


J 


Ss 


Over de eigenaardige kenmerken of verfchijnfelen , waardoor 
de koortsziekte, die in 1826 in de Provinciën Vriesland en 
Groningen, in de lagere gedeelten van Overijsfel, in vele 
gedeelten van MVoord-Holland, in Amfterdam en elders ge- 
heerscht heeft, zich van vorige in die Provinciën geheerscht 
hebbende koortsziekten heeft onderfcheiden? … … Bl r. 


Je PENNINK, Verhandeling ter beantwoording der vrage: — 
Aan welke oorzaken de koortsziekte,- die in 1826 in Vries- 
land, Groningen en andere Noordelijke Provinciën geheerscht 
heeft , met de meeste waarfchijnlijkheid kan worden toege- 
RAEDVOR EK: ee ee ne on eren ZA 


Je GALAMA, Verhandeling ter beantwoording der vrage, 
waarbij verlangd wordt: — dat uit de vergelijking van wel 
befchrevene waarnemingen in de koorts-ziekte van 1826, 
of uit verkregene berigten of ondervindingen worde opge= 


„maakt en aangewezen, in welke verfchillende graden en tijd- 


perken dezer ziekte het guinine-zout , bij ondervinding, ge- 
bleken is algemeen nuttig te zijn geweest; in welke daaren- 
tegen overtollig en in welke fchadelijk, hetzij bij het (tuiten 


van de koorts of in de gevolgen? « . . . . . Bl, 273. 


3 


Zu ps 


ds 
ke 
RS 


ë 
4 
4 45 dn 


Je. dn 


STEE s Beta 1 
shae ss hen ld MES gs 


E " „ - 
4 EN — 
pe sr 
„ ni 
el é 
el ie 
d Kas 
d ie . beet 
, f 
Rev k 9 
” Bl E 


ra Et ei TANS ln 


VERHANDELING 


TER BEANTWOORDING DER 


VR A GTR: 


« Welke zijn de eigenaardige kenmerken of verschijnse- 


« 
CC 
« 
CC 


« 


len (symptomes), waardoor de ziekte, welke in de 
Provinciën Vriesland en Groningen, in de lagere ge- 
deelten van Overijssel, in wele gedeelten van Noord- 
Holland, z7-Amsterdam, en elders geheerscht heeft, 
zich van vorige in die Provinciën geheerscht hebbende 
koorts-ziekten , zoo verre men daarvan voldoende be- 
rigten vindt aangeteekend , heeft onderscheiden? — 
Is er onder dezelve eene heerschende ziekte geweest, 
waarvan men, uit daarvan voorhanden zijnde aan- 
teekeningen, kan aantoonen, dat zij met de laatste 
ziekte veel overeenkomst heeft gehad, en zijn er aan- 
teekeningen; dat er toen voorafgaande omstandighe- 


« den hebben plaats gehad, aan welke men het ontstaan 


« 


dier ziekten met meerder qf° minder grond heeft kun- 
nen toeschrijven? — Indien er voorheen dergelijke of 
met de laatste veel overeenstemmende ziekten hebben 


« plaats gehad, zijn er dan aanteekeningen, waaruit 


« 


Blijkt, met welke geneeskundige behandeling men 
toen in het algemeen het best geslaagd is? 


DOOR 


STR ACM A 


Doctor în de Genees- en Verloskunde, aan den Burg, 
op Texel. 


Aan wien in de algemeene Jaarlijkfche Vergadering van 


de Hollandfche Maatfchappij der Wetenfchappen te 
Haarlem, den 23 Mei 1829, de gouden Eerprijs 
én vervolgens , na eenige verbeteringen, de 
premie van 15o guldens zijn toegewezen, 


Le gi 


et vans Ae wan 


INLEIDING, 


|P het waar ; =— en welk ervaren Geneesheer zal. zulks 
niet gereedelijk erkennen? — dat de gefchiedkundige: be- 
fchouwing der algemeen en _plaatfelijk „(epidemisch „en 
endemisch) heerfchende ziekten, voor den Arts van het 
hoogfte gewigt is: dan is ook elke bijdrage, tot de , 
in de laatfte helft van 1826 geheerscht hebbende „ epi- 
demifche. of. volksziekte nuttig en belangrijk: Dezelve 
immers was niet minder geducht en noodlottig in. uit- 
werkfelen. en gevolgen, dan dergelijke „ welke in vroe- 
gere tijden in ons land gewoed ‘hebben , ja overtrof 
meest alle voorgaande in fchijnbare tegenftrijdigheid van 
aard; hevigheid, algemeenheid „ langen duur em doode- 
lijkheid. 
__ Alhoewel deze volksziekte niet kan gezegd worden 
eene nieuwe vreemde. en weinig befchrevene ziekte te 
zijn. geweest s--(zoo als uit. deze. verhandeling ;zal blij- 
ken ,) is echter eene. naauwkeurige. befchrijving derzelver 
verfchijnfelen-; oorzaken, aard; behandeling „ en wat 
dies meer -zij,- verre van-overtollig te zijn: want +200 | 
als Dr: THIJSSEN te-regt aanmerkt: ‚alle. volksziekten , 
„ hoewel van dezelfde fmetftoffe afhangende, hebben 
„iets eigenaardigs en dragen het ftempel hunner eeuw , 
„alle moeten in hare bijzonderheden onderzocht en be- 
‚„‚ händeld worden.” 


Ä 2 Lof- 


we 


CRD 


Loffelijk en hoogstnuttig zijn dan ook de pogingen 
onzer vaderlandfche geleerde genootfchappen , om door het 
uitfchrijven van prijsvragen, tot deze epidemie betrekking 
hebbende, dezelve naauwkeuriger te doen kennen. — Tot 
dit heilzaam doel iets te mogen bijdragen, heeft mij (die 
in deze epidemie, in de omftreken van Dockum ‚meer dan 
zestienhonderd verfchillende zieken onder mijne behandeling 
heb gehad , en daarvan , hoewel gebrekkig , aanteekening 
heb kunnen houden ,) aangefpoord , mijne krachten aan 
de beantwoording der door de Holland/che Maatfchappij 
der Wetenfchappen te Haarlem voorgeftelde , hiervoren 
vermeldé , vraag te beproeven. 

Om hierin duidelijk en met orde te werk te gaan, 
heb ik gemeend de volgende verdeeling te moeten in 
acht nemen : 

IT Hoofddeel, Over de eigtnairdige verfehijnfelen”, 
vermengingen (complicatiën) en gevolgen der ziekte van 
de laatfte helft van 1826. 

II Hoofddeel. Vergelijking der ziekten van 1826 met 
dergelijke te’ voren in ons land geheerscht hebbende 
epidemiën. Se 

‚ JI Hoofddeel. Over de oorzaken, waaraan de,-met 
de epidemie van 1826 grootendeels of geheel wines: 
mende , ziekten algemeen werden toegefchreven. 

IV Hoofddeel. Over de geneeskundige behandeling, 
waarmede men , in de met de epidemie van 1826 over- 
eenftemmende ziekten, in het algemeen, het best ge- 


flaagd is. 


LEM O OF D:D E EL. 


OVER DE VERSCHIJNSELEN , VERMENGINGEN (COMPLI- 
CATIËN) EN GEVOLGEN DER ZIEKTE VAN DE 
LAATSTE HELFT VAN 1826, 


| N a den buitengewonen watervloed van Februarij 1825 
waren fommige Geneesheeren, voorgelicht door de ge- 
neeskundige gefchiedenis der vorige eeuw, vooral tegen 
den daarop volgenden herfst, beducht voor kwaadaar- 
dige en hardnekkige koortsziekten. Dan offchoon (al- 
thans op fommige plaatfen) de gewone najaarsziekten 
toen menigvuldiger dan gewoonlijk waren, zoo heersch- 
ten dezelve echter flechts endemisch , meestal goedaardig 
en gingen fpoedig in tusfchenpoozende koortfen over. In 
eenige gevallen echter waren deze ziekten zeer hardnek- 
kig „, bleven tot in het volgende voorjaar en zomer aan- 
houden , en waren in den herfst van 1825 foms reeds 
vergezeld met verfchijnfelen van flaapzucht en beroerte, 
als wanneer, indien men niet tijdig gepaste middelen 
had toegediend, de derde of viërde aanval den dood ten 
gevolge had, - 

De zomer en herfst van 1825 waren overigens aange- 
naam en voordeelig en de warmte gematigd ; de daarop 
volgende winter meestal zacht, doch zeer nevelachtig, 
het voorjaar droog, met fterke nachtvorften , vele 
noorde. en noordooste-winden, foms afgewisfeld.door 

A 3 Ae zui- 


(6) 


zuide en zuidweste , hetwelk tot in Julij voortduurde, met 
menigvuldige afwisfeling in de temperatuur, nu en dan 
met zware donderbuijen vergezeld, —- In de maanden 
April en Mei hadden wij reeds buitengewoon heete da- 
gen, en deze hitte klom reeds in Junij tot zulk eene 
hoogte , dat de thermometer van FAHRENHEIT meerma- 
len boven de go graden ftond. Hierbij voegde zich zoo- 
danig eene droogte , dat er gedurende drie maanden ge- 
heel. geen regen viel, zoodat alles verdorde en zelfs 
hier en daar de vruchtboomen ftierven. Ook voegde 
zich hier nog bij eene aanhoudende bijna doodelijke 
windftilte (*). 

In dezen tijd hoorde men van geene buitengewone 
ziekten, alleen de anderendaagfche koorts „ hier en daar 
afgewisfeld met derdendaagfche en ligte zinkingachtige 
koortfen „, bij enkelen vergezeld van eenige meer belang- 
wekkende aandoening der borst, bleven in de eerfte 
maanden van het jaar voortduren. In Junij nam men bij 
kinderen zonder merkbare oorzaak ftuipen waar, waarop 
koorts en braaklust volgde. Ook ontmoette men eene 
dekinderen en oude lieden meest aangrijpende boort of 
cholera ‚ die men anders zelden voor Augustus waar- 
neemt, en die voor kinderen, even als de toen plaats 
hebbende waterige , galachtige buikloopen , indien de- 
zel- 


(«) Zie over de weêrsgefteldheid en derzelver invloed op de 
ziekten van 1825 en 1826, Verflag van de in het jaar 186 te 
Groningen waargenomene ziekten. Gron. 1828, bl. 4 en verv. 
J- BANGA, Verhandeling over de Epidemische ziekte, Amft. 1828, 
bl, 2 en volg. Algemeene Konst- en Letterbode 1826, en Over- 
zigt van de gefteldheid des weders van 1826. Konst- en Letter- 
bode 1827, N°. 5, 


CB) 


zelve, door inwikkelende en verzachtende middelen (zoo 
als. ‚gemeenlijk plaats had). niet konden eik ns. 
worden „ niet zelden doodelijk waren. 

Tegen Julij waren buitengewoon fterke walging of 
braakachtige hoest, fpanning en pijn in den bovenbuik 
en omftreeks de lever „ ruggepijn , verfchietende pijnen , 
zwaarte en loomheid in de. dijen, neiging tot loop, 
ligte bedwelming, afmatting en verlies van krachten, de 
toen veelal aanwezige verfchijnfelen. Ook zag men 
fomwijlen CTHUESSINK zegt. bijna overal) eenen rooden 


__puistachtigen uit(lag- over het geheele ligchaam , welke 


eene ondragelijke jeukte , „vooral des nachts, veroorzaak- 
tes-een ongemak „ hetwelk vooral in de heete Oost- en 
West-Indifche landen -zeer algemeen en voor de nieuw- 
aankomende vreemdelingen zeer. lastig is ATEREN ie 

„Het zinkingachtige inde ziekten „ dat federt het begin 
van. het jaar nu en dan tot ontfteking overhelde , en 
foms- mêt- flijmachtige toevallen vergezeld ging, had 
langzamerhand. afgenomen, terwijl nu met Julij de aan- 
doening der buiksingewanden zich begon te vertoonen 
en „het. „algemeen ziektekarakter gastrisch werd... Het 
getal zieken. was echter fot omftreeks half Julij „, welke 
maand. .zeer warm en droog was, gering. 

Om, dezen tijd begon het getal zieken fterk te ver- 
meerderen ), en wel onder de gedaante van febris 


gas- 


(*) Zie THUESSINK, Algemeen Overzigt der Epidemifche ziekte 
yan 1826, bl. eo, 45. THIJSSEN, over de herfstkoortfen te Amfter- 
dam, bl. 45. MULDER en ROELANTS, Bijdrage tot de gefchiedenis 
der heerfchende ziekte, bl. 5, vooral j. BANGA, te A. Pe bl, 3. 

CD Overal begon de ziekte omtrent half Julij. j. BANGA, aaùgeh, 

pl. bl. 9. BAKKER, de Volksziekte, bl. 17. _ Trurssink, bl. 6, 7. 


A 4 Jor- 


(8) 


gastrica en biliosa, zoodanig zelfs, dat van den 16 tot 
23 Julij het getal mijner zieken , dat toen weinig (8 à 
Io) was, met vijf en zeventig vermeerderd werd. Dit 
getal zieken beftond, op één na, geheel uit menfchen 
tot den behoeftigen ftand behoorende, die in vochtige 
huizen en op lage gronden woonden, dagelijks aan al 
de afwisfelingen van temperatuur en weder blootgefteld 
waren, en zich met flecht voedfel en onzuiver , drabbig 
drinkwater moesten behelpen. 

Offchoon de ziekte (vooral in een meer gevorderd 
tijdperk der. epidemie) meest altijd zonder eenige voorbo- 
de en als het ware plotfeling overviel, zoo kon men 
evenwel bij fommigen meer of min de volgende voorbo- 
den, die foms verfcheidene dagen vooraf reeds befpeurd 
werden , waarnemen , als: vermoeidheid , zwaarte en 
pijnen in de ledematen , voornamelijk in de beenen en in 
die deelen, welke te voren gerekt, gebroken , of door 
rheumatisme of jicht waren aangedaan geweest; traag- 
heid , loomheid , ongefchiktheid tot werken en denken, 
duizeligheid, pijn in het hoofd, lenden en rug , droog- 
heid en flijmerigheid des monds , dorst , walging „ braak- 
lust , veelal beflagen tong, matige, niet zeer gretige eet- 
lust of buitengewone honger, (zij zeiden geenen trek , 
evenwel ook geen tegenzin in fpijzen te hebben ,) ligte 
en kort voorbijgaande rillingen en huiveringen , menig: 
vuldig geeuwen, onrustige, niet verkwikkende flaap 
droomige nachten , fpanning en benaauwdheid omftreeks 

de 


JORRITSMA, Verflag van de ziekten te Hoorn en Sneek, bl. 5. 
THIJSSEN, t, a. p. POPKEN, Hist, epid, malignae A®.1826 Jeverae 


obseryatati, p. 9, IIs 13e 


Gen 


de hartkolk , ftinkende adem, ftijf heid , opgeblazenheid 
volheid van den buik, trage , harde, brokkige , ongere- 
gelde, meestal dunne, ftinkende ontlasting, die of met 
perfing of met gerommel en winden ontlast werd ; fon- 
tanellen droogden op; de huid was droog, het aange- 
zigt betrokken’, vervallen, geelachtig, bleek met roode 
plekken op de wangen, de oogen dof, de gelaats- 
trekken ongewoon veranderd; bij fommigen, na de ge- 
ringfte infpanning. een fterk afmattend zweeten. Deze 
voorboden duurden fomtijds eenige dagen, fomtijds 
eenige uren, dan eens volgden hierop dadelijk zwaardere 
verfchijnfelen , dan weder bepaalde zich de geheele zieke- 
lijkheid tot deze voorboden alleen (*). Somwijlen lieten 
dezelve na eenigen tijd een weinig af , hielden ook vol- 
maakt op , of keerden, naar den aard der koorts, ten ge- 
zetten tijde periodiek terug ; meestal echter was de tus- 
fchentijd niet vrij van onaangenaam ziekelijk gevoel. — 
Bij de meesten echter begon de aanval zonder eenige 
voorafgegane kenteekenen, en nadat vele der zieken zich 
eenige uren te voren volkomen wel bevonden hadden, 
deed zich dikwijls plotfeling en gansch onverwacht de 
koortsaanval voor. - 

De ziekte zelve begon gemeenliĳk altijd met eene he- 
vige hoofdpijn , die voornamelijk in de ftreek des voor- 
hoofds, als ook in de flapen van het hoofd, in den 


nek , fomwijlen ook in het achterhoofd, hare zitplaats 
| had; 


(*) Zie ook over de voorboden dezer ziekten J. BANGA, bl. 16 
verv. Dikwerf heb ik genoemde voorboden ook bij mij zelven, ge- 
durende de epidemie, in meerderen of minderen graad waargenomen , 
zonder dat het tot dadelijke ziekte gekomen is, $ 


A 5 


CHO) 


had „ geweldige pijn in den rug, blaauwe nagels , lippen 
en neus, geeuwen , rekken „ fidderen „beven „ geweldige 
koude over het geheele ligchaam , loomheid, vermoeid- 
heid, klapperen der tanden, oprisping van winden, lig- 
‘te walging, fomtijds geweldig benaauwende walgelijkheid 
_en „werkelijk braken van een weinig gebruikte fpijs of 
drank, fomtijds een weinig flijm of bloed of een weinig — 
kwalijk gekleurde gal, zonder verligting ; — in eenige 
gevallen ook wel eene aanzienlijke hoeveelheid groene, 
gele , olieachtige, bittere , gallige ftoffen en dan met 
groote verruiming „ doch meest alleen bij den eerften of 
tweeden koortsaanval ontlast werden; — met angst, 
bedwelming „ misfelijkheid, braakachtigen hoest, fterken 
toevloed van fpeekfel en fomwijlen met eenen gastrifchen 
en in enkele gevallen galachtigen doorloop vergezeld, 

De fmaak was foms goed „ meest laf , bitterachtig „de 
tong zuiver of witachtig geel , de tanden klevend „ van 
het opkomen tot het afgaan der koorts hield benaauwd- 
heid. om de hartkolk aan, ‘onverfchilligheid en moede- 
loosheid waren algemeen, de adem {tinkend; de pols 
menigvuldig, klein, ras , niet hard; de ademhaling fchie- 
lijk, ongelijk en beangftigd; de meesten, klagen over 
ruggepijn , maagpijn , fpanning en pijn in. de regter-, en 
linker bovenbuikftreek „ en bijzonder over eene groote 
gevoeligheid en pijn in den onderbuik , welke wel eens 
aan eene roosachtige ontfteking der ingewanden deed den- 
ken , welke volgens THUESSINK in deze koortfen vrij al- 
gemeen wordt waargenomen (*). 

Wan- 

(4%) THUESSINK, bl. 21e … De meesten,’” zegt BANGA, »s ber 


fchreven hunne pijn, als ontftaande in de regteronderbuikszijde, 
daar- 


CMD) 


Wanneer de lijder eenigzins veel opeen’ keer dronk , 
dan werd. hij zeer benaauwd en braakte het gedronkene 
weder, uit. De, braking ging bij bijna allen vergezeld, 
of werd voorafgegaan van eene pijnlijke benaauwdheid in: 
den bovenbuik „ als van. eenen rondgaanden band, of 
van een pijnlijk gevoel eener drukkende of hangende: 
zwaarte in den omtrek des navels en opgeblazenheid des 
buiks, of {lijf als eene plank , bij de betasting deegach= 
tig en als verdeeld in ongelijke, bolle verhevenheden. 
De pijn was het hevigst in de’ regrerzijde of alleen in 
den hartkuil, 

De huid was droog , ohieitielie: bliek foms geel en 
het aangezigt bleek en ingevallen ; de oogappels waren 
zeer verwijderd, de oogen traanden. Het ligchaam was 
verftopt of er hadden menigvuldige , flijmige , geweldig 
ftinkende „ galachtige ontlastingen plaats , die fomwijlen 
met perfingen gepaard gingen, fomtijds hadden tevens 
veelvuldige brakingen ‚ Ontlastingen van wormen , flaauw- 
ten en geweldige benaauwdheden plaats. 


De 


daarna bovenwaarts, opklimmende en zich dwars onder de borst, 
door den rug, naar de linkerzijde uitftrekkende, en noemde zulks 
fteking van de milt.” Verh. bl, 11. Zie ook Fricke, Bericht 
weber seine Reise nach Holland, f. 7, 28. Dat ontftekingachtige 
aandoeningen der buiksingewanden in dergelijke ziekten niet zeld- 
zaam zijn, weet een ieder, die met de. gefchiedenis der moeras- 
koorts in Zeeland, Denemarken, de Vendee, Italië, Hongarijë, 
Bengalen, Corfica, Java en alle vochtige en warme gewesten be- 
kend is. Zie FODERÉ, Obsery. pratigues sur le clinique de Mane 
tout. LAUTER, Hist. morbe ruralium, ADOUARD, in Journal 
gener. de medic. Frangaise et Etrangere. Juin 1823. Revue me- 
dicale 1825. Moris, in jJuLIUS en GERSON’s Magazin 1827, f, 127, 
A. WIENHOLT, Diss. de inflammationibus viscerum hypochondria- 
corum occultis in febribus biliosis putridis. Goett. 1772, in j. P. 
FRANE , Delectus opusculorum medicorum, etc. Tom, I, Ticini 1785. 


C12) 

De koude, waarover de zieken klaagden , was niet al- 
leen gelegen in het gevoel van den lijder , maar was 
ook door den thermometer zeer merkbaar. De werk- 
zaamheid der maag was verftoord, de fpijsvertering 
hield op , de pislozing was belet, de urine krampach- 
tig wit. bn dn 

Nadat dit tijdperk van koude een vierde uur tot twee 
uren geduurd had, begon de koude en huivering met 
warmte af te wisfelen en langzaam in warmte over te 
gaan, eerst tot den gewonen warmtegraad , vervolgens den- 
zelven zeer verre overtreffende ; — dezelve was fomwij- 
len eerst plaatfelijk , verfpreidde zich vervolgens over 
het geheele ligchaam. Het bleek en ingevallen aangezigt 
kreeg deszelfs kleur terug en werd opgezet en rooder, 
foms met geelachtige ftrepen , de warmte ftroomde van 
de binnen- naar de buîtendeelen en nam fteeds in fterkte 
toe. De pols, die klein en gefpannen was, werd vrij- 
er, menigvuldiger , voller en gelijker; de fpanning der 
huid hield op en werd losfer ; — de ademhaling, door 
zuchten afgebroken, werd vrijer en fneller en de be- 
angstheid verminderde; — de zieken wierpen alle be- 
dekking van zich af, maakten hunne kleederen los en 
wilden geenerlei drukking verdragen. 

De hitte was voor de omftanders voelbaar, brandend 
en ftekend, bepaalde zich dikwijls meest tot de borst ; — 
de tong was, offchoon zij veel en dikwijls dronken , 
terftond weder droog en fomwijlen zoo ftijf , dat zij die 
niet uit den mond konden fteken. Zij klaagden nog 
over geweldige hoofdpijn en dikwijls ijlden zij. — On- 
der deze verfchijnfelen vielen zij niet zelden in eenen 
onrustigen flaap; de nacht fcheen als in bedwelming te 

wor- 


C13 ) 


worden doorgebragt , waaruit zij dikwijls ontwaakten ; 
meestal echter hadden zij flapeloosheid en geweldige 
hoofdpijn 3 deze was inde hitte van den aanval zeer 
hevig , kloppend , allerpijnlijkst en onverdragelijk , benam 
alle flaap en rust, had hare zitplaats in het voorhoofd , 
boven de oogen en flapen van het hoofd , wier flagade- 
ren geweldig klopten; zij verminderde gemeenlijk met 
de koorts ‚, doch hield ook meestal nog eenigen tijd aan, 
nadat de koorts den lijder reeds verlaten had. | 

De urine was nu rood , bruin of geel, en gaf veelal, 
wanneer zij bekoeld was, een fteenverwig, wit flijmig 
of etterachtig. bezinkfel, en veroorzaakte bij de uitlo- 
zing eene brandende. pijn in de pisbuis , voornamelijk 
aan derzelver opening. In het begin was de urine ook 
dikwijls drabbig, dik, bruin of witachtig troebel, on- 
doorzigtig; bij meer algemeen toenemende zenuwaandoc- 
ning, bedwelming of ftuipen, waterachtig dun; — faf- 
fraankleurige urine voorfpelde, gelijk ToRTI en ande- 
ren hebben opgemerkt ‚ het gevaar eener aanhoudende 
koorts, | | 

Somwijlen begon de koorts dadelijk , met eene fterke 
warmte „ zonder bijna merkbare koude. 

Nadat deze hitte tot op zekere hoogte geklommen 
was „ begon dezelve langzaam af te nemen; de zieke 
voelde , dat het voorhoofd en de handpalmen vochtig 
werden , de fpanning liet over het geheele ligchaam 
eenigzins na, de vochtigheid verfpreidde zich over het 
geheele ligchaam en ging in een overvloedig zweet overs 
de pols werd weeker , langzamer; de tong vochtig en 
losfer; alle ziekteverfchijnfelen verminderden; de pijnen 
hielden op, de zieken werden rustiger en flaperig. De 

urine 


CM) 


urine was drabbig, vet, fchuimig, bruin bier-kleurig ; 
na eenige verruimende pappige ontlastingen , als karne- 
melk met firoop , bruinrood als rhabarber-aftrekfel , daar- 
na werd dezelve dunner met een wolkje en nadat zij eeni- 
gen tijd geftaan had , dik en met een vast, zwaar, wit- 
of roodachtig zetfel voorzien. Soms ook vertoonde zich , 

in plaats van een wolkje, een verfpreid bezinkfel met 
| ftreepjes of laagjes tot boven in het glas. De ontlasting 
der urien was ook nu nog pijnlijk, met eene lastige 
aanhoudende-perfing gepaard. 

Het zweet was zeer menigvuldig, vetachtig zuur, 
meestal geene verligting aanbrengend, ftond met groote 
droppels ophet aangezigt en bevochtigde fterk het lin- 
nen en dekens; ook vermagerde hetzelve de lijders, 
zoodat na drie , vier koortsaanvallen dezelve geheel ver- 
zwakt en vermagerd waren. Bij anderen was van den 
beginne af aan eene geneigdheid tot zweeten, geheel 
zonder nut; hetzelve was onaangenaam , ftinkende , wal- 
gelijk van reuk. Gunftig was, na voorafgegane ontlastin- 
gen, een zuur dampvormig zweet, hetwelk ook bij ve- 
len voor October critisch feheen; — later’ fcheïdde de 
ziekte zich meer door urine , zweet en ligte ontlastingen. 

De oorfpronkelijke loop. der koorts was in den begin- 
ne de anderendaagfche, en hoewel bij velen‘zich de &ari- 
vallen’ alle dagen herhaalden , zoo wären deze koortfen”, 
als men ze behoorlijk waarnam „ dubbelde anderendaag- 
fche; wier aanvallen om den andéren dag aan elkander 
geëvenredigd waren, — Naarmate de maag , darmen en 
andere ingewanden van den buik, meer ziekelijk waren 
aangedaan „ waren de aanvallen langer, de koortsvrije tijd 
korter en de koorts werd aflatende of aanhoudende. In 

| en- 


C15 ) 
enkele gevallen kwam de koorts, wegens de groote hit- 
te der aanhoudende tusfchenpoozende koortfen en derzel- 
ver anderendaagfche , of, doordien zij den loop eener 
dubbele anderendaagfche koorts (semiterttana of hemt- 
tritaca) hield, en dikwijls zonder koude was , ‘met de 
brandende koorts van GALENUS Overeen. 

Deze dubbelde anderendaagfche koortfen veranderden 
_ dikwijls - in enkelvoudige, evenwel was deze verandering 
van loop : dikwerf het-tijdpunt, waarop het gevaar een’ 
aanvang tam ; wanneer” namelijk , gelijk HIPPOCRATES » 
TÓRTI En CLEGHORN reeds hebben waargenomen, de aan- 
vallen op ‘oneffen dagen weg bleven. 

Naarmate de ongefteldheid der ingewanden verbeterde , 
volgden. er langere aflatingen en werd de koorts meer 
tusfchenpoozend , en bleef dikwijls van zelve weg of liet 
zich gemakkelijk (tuiten. Menigmaal echter gebeurde het, 
dat zij dan eerst een zenuwachtig karakter aannam en met 
gevaarlijke zenuwtoevallen gepaard ging. — De koorts 
eindigde in het begin der epidemie dikwerf na herhaal: 
de verruïmde, pappige, galachtige en ftinkende buiks- 
ontlastingen op den 3den, 7den, trden , of ryden dag, 
waarbij foms dagen, ja weken lang , eene verbazende 
hoeveelheid ftoffen , welke geenszins in betrekking ftonden 
tot de genuttigde fpijzen „ ontlast werden (*) ; als wanneer 
bij eén’ minder kleinen, minder gefpannen , zachten pols, 
de huid vochtig werd en zich een aanhoudend, algemeen , 
dâmpachtig, zuur, ftinkend zweet over het ligchaam 
verfpreïidde , ws de urine eersteen hangend wolkje, ver- 

vol. 


Ca) Vergelijk J- BANGA, Verh., bl. 8. Tugssen, Herfstkoort: 
fén, bl. 46, 55. JORRITSMA, bl. 7. - THurssink, bl. 26. 


(16) 


volgens een vast witachtig, flijmig geel of bleekrood , 
zandig bezinkfel toonde; — waarop de lastig{te toevallen 
en benaauwende hitte veel verminderden, de koortsver- 
heffing later kwam, fomtijds de avondverheffing dadelijk 
wegbleef , en dan de eigenlijke tertiana foms wel twee 
of drie uren vroeger begon „ doch veel gemakkelijker en 
zonder braaklust afliep. | 
Na den koortsaanval waren de lijders afgemat , zwak , 
bleek , hadden pijn door de leden , gele oogen, huiverig- 
heid bij de minfte koude, bitteren {maak , flijmerige tan- 
den, afkeer vooral. van dierlijk voedfel, ftinkenden adem „ 
duizeligheid en neêrflagtigheid; de pols was nog fteeds _ 
verfneld , behield fteeds eenige rasheid en fpanning; bij 
beterfchap werd hij langzaam „ zacht , golvende ;. — zij 
zweetten gemakkelijk, de urine bleef rood en dik ; hoe 
langer de “koortsvrije tijd duurde ‚ zooveel te meer ver- 
dwenen deze verfchijnfelen ; het langst klaagden zij over 
een fpannend gevoel, opgezetheid, volheid in den bo- 
venbuik of in den regter onderbuikszijde , vooral na het 
gebruik van warme fpijs , eene fterke zwaarte en vermoeid- 
heid in de ledematen en eene geweldige zwakte en ver- 
lies van krachten , zoodat fommige na de koorts het bed 
naauwelijks konden verlaten. | 
Ingevalle er bij deze gastrifche koorts geene critifche 
ontlastingen plaats hadden, was de op den koortsaanval 
volgende nacht gemeenlijk zonder flaap ; eene zeer korte 
afgebrokene , onrustige fluimering in den morgenftond 
verfchafte wel eenige rust, en de lijder gevoelde zich des 
morgens iets beter , bedaarder ; evenwel was hij zeer af- 
gemat, flaauw, neerflagtig , dorftig , niet eigenlijk koortfig , 
maar als uitgeput door de voorafgegane koorts, de tong 
bleef 


CA7 ) 


bleef witachtig geel, — tegen den avond kwam er we- 
der verheffing van koorts, vermeerderde walging en be- 
naauwdheid , waarbij de lijder gemeenlijk weinig over 
pijn , meerover. matheid , draaijende beweging en inwen- 
dige. raauwheid of branding in den bovenbuik klaagde ; — 
deze nacht was tamelijk , hoewel zeer onrustig, tot in 
den morgenftond„ als wanneer de lijder eenigen flaap 
fcheen te genieten; dan in den voormiddag, (ro, II 
uur „) kwam meestal de aanval vroeger en heviger'terug, 
meest algemeen eerst kenbaar aan een gevoel van toene- 
mende volheid en opgeblazenheid in de maagftreek of 
den geheelen buik; de pols was nu fteeds gefpannen , 
klein, onderdrukt , onregelmatig , ongelijk , foms tusfchen- 
poozende , traag , hardachtig , ingetrokken „ foms menig- 
vuldig, rad, fidderende ; — bij hevige braakzucht en be- 
paauwdheid klein, golvende , flaauw , foms {nel en bijna. 
onmerkbaar. Bij dezen aanval verergerden de benaauwd- 
=heid , braakzucht , rheumatifche pijnen „ja, alle die ver- 
fchijnfelen, welke den eerften aanval vergezeld hadden. 

Zoodanig waren. de meest gewone , door mij in het 
begin der epidemie waargerromene , verfchijnfelen. 

In de eerfte helft van de maand Augustus , die zeer 
heet was, met heldere lucht , zoele en warme nachten , 
verfpreidde zich de ziekte al meer en meer en begon 
ook de meer gegoede klasíe aan te tasten. De onder- 
fcheiding van de gastrifche en- epidemifche koorts was 
… nu meer moeijelijk en onduidelijk. — Nu en reeds in 
het laatst van Julij werden de cholerae algemeen. — 
De: lijder klaagde nu fteeds over zwaarte boven de 
oogen , geweldig kloppende hoofdpijn, fuizing in de 
ooren, duizeligheid en ligtheid van het hoofd , zoodat 

B hij 


(18) 


hij bij de minfte beweging braakte en alles voor zijne 
oogen fcheen rond te draaijen, was foms flaiuw en ver- 
viel in een’ foporeufen of apoplectifchen toeftand; — 
uitputting , wezenloosheid , onverfchilligheid , rood op- 
gezet aangezigt, bleeke fletfe ingevallene , met koud 
zweet bedekte huid was nu meer algemeen. Ook was 
er nu meest dadelijk met het begin der ziekte loop , die 
het ergst hun aantastte, welke op eigen gezag put- 
geermiddelen hadden ingenomen; dezelve was alsdan 
dikwijls aanhoudend , onwillekeurig , met eenig bloed 
vermengd, maakte de lijders doodzwak, met ijskoude 
ledematen , blaanwe fchemerende vlekken, onvoelbare 
pols, kleverige huid, peestiuppeling ‚ wijd geopende ftrak- 
ke oogen, liggen op den rug, enz. , en ging bij ver- 
waarloozing der ziekte in het eerfte tijdperk in een #y- 
Phus met alle teekenen van ontbinding der vochten over, 
Velen klaagden om dezen tijd en later over hevige maag- 
en darmpijnen en over zuur, hetwelk eene brandende 
pijn in de maag en borst veroorzaakte, bij de meestal 
plaats hebbende braking de keel geweldig aandeed en 
de tanden ftomp en week als hoorn maakte (*). 

In het begin en gedurende de hitte van Augustus 
praedomineerde het gastrifche en bilieufe , doch finds wij 
meerdere koele dagen hadden en langer nachten, was 
dit omgekeerd en had het catarrhale en _rheumatifche 
meer de overhand, terwijl het gastrifche toen minder 
werd, veelal in het begin , doch fomwijlen zich eerst na 
vier of vijf dagen vertoönde, 

Gedurende HA aanhoudende hitte hadden de genie ee 

_koort- 


(*) Je BANGAy Verh., bl. 23, 29. THUESSINK, bl. 22. 


A9) 


koortfen dikwijls den vorm der galkoortfen ; kenbaar 
voornamelijk door aandoeningen van het lever- of galftel- 
fel „ vermeerderde affcheiding van gal, bitteren {maak , 
gele tong, verloren eetlust, gele gelaatskleur rondom 
mond en neus, pijn , zwelling in de regter onderbuiks- 
ftreek „ braking, kolijk, doorloop; dorst, hoofdpijn, 
enz. Deze teekenen waren nu eens van eene ligte ont- 
ftekingkoorts, dan weder met zenuwkoorts vergezeld, 

In het laatst van Augustus zag men al mcer en meer 
de catarrhale en‚ rheumatifche complicatie te voorfchijn 
treden „ kenbaar door vliegende pijnen door de leden 
en het hoofd; welke laatfte bij verheffing der koorts 
foms tot iĳling overgingen, groote gevoeligheid voor tem- 
peratuursverwisfeling, ; met beflagen tong, flijmigen mond ’ 
zoutachtigen fmaak „ koortsverhelling, tegen den avond, 
niet zoo (terke, foms door huivering afgewisfeld wor- 
dende hitte, eenigzins harden en gefpannen , niet zeer 
vollen en rasfchen pols „aandoeningen van het flijmvlies der 
neus, der keel en ademhalingswerktuigen, neiging tot 
zweeten, gevoeligheid. voor licht, de oogen ligt rood 3 
hitte ; zwaarte, fuizen, duizeligheid in het hoofd, 
hoest „ troebele, witachtige urine, enz. Behalve uit bo- 
vengenoemde toevallen bleek het catarrhale der toen heer- 
fchende ziekte ook nog, doordien de ziekte voor verzach» 
tende en uitwafeming, bevorderende middelen week ; — uit 
de oorzaken : daar de ziekte dikwijls uit gevatte koude was 
voortgegaan; — uit de zinkingachtige pijnen „ die de ziekte 
vergezelden ; — uit den overgang van dezelve in plaatfelijk 
rheumatifche ziekten ; — uit het goede gevolg der autirheu- 
matifche bebandeling , en eindelijk uit de inftortingén , die 
veelal na gevatte koude voorvielen. Evenwel waren deze 

B 2 | koort- 


C 20 ) 


koortfen ; met catarrhale complicatie , niet altijd even ge- 
makkelijk van de zuivere catarrhale koortfen te onder- 
fcheiden , te meer , daar beide onderling , als met elkan- 
der verbonden , werden, waargenomen. Even zoo dikwijls 
vertoonden zich ook de twee wezenlijk van elkander 
verfchillende en afzonderlijk beftaande ziekte-vormen. 
Ook de zinkingachtige koortfen begonnen veelal, zonder 
eenige voorbode, met huivering, die fpoedig door hitte 
vervangen werd. Bij deze catarrhale complicatie was 
de koorts fomwijlen izflammatoir , meestal meer naar 
febris nervosa hellende; ook was het duidelijk remitte- 
rende , aan catarrhale koorts eigen, hier fteeds zeer zigt- 
baar. Bovengenoemde verfchijnfelen gaven dikwijls aan- 
leiding tot nerveufe toevallen , als: flaauwten , flape- 
loosheid, trillingen, ftuiptrekkingen, enz., die zich 
altijd zoo gemakkelijk bij catarrhale koortfen voegen en 
dezelve bedenkelijk maken (*). 

De meer catarrhale aard der ziekte, in het laatst van _ 
Augustus en de volgende maanden, maakte de ziekte 
zwaarder , minder gemakkelijk en hardnekkiger om te be- 
handelen, hebbende dit vooral bij de remitterende koort- 
fen plaats, welke nu vaak niet voor die middelen we- 
ken „ die te voren met nut gebezigd werden, De uitwa- 
feming en het zweet volgden nu minder gemakkelijk na 
de gegevene middelen; de huid bleef foms de geheele 
ziekte door droog, terwijl de vruchtelooze pogingen der 
natuur de krachten verteerden; ook waren de complica- 

tiën 

(*) HiPPocRATEsS, Magazijn, toegewijd aan Geneeskunde, enz. 


Vide Deel, 3de Stuk , bl. 195, 207. THIJSSEN, Herfstkoortfen, 
bl, 50. | 


2E), 


tiën bij de re- en intermitterende koortfen. niet minder 
menigvuldig; de rheumatifche pijnen boden eenen meer- 
deren tegenftand; de ziekte onderging gedurige wisfe- 
lingen en veranderingen ; derdendaagfche koortfen wisfel- 
den in dezelfde ziekte met anderendaagfche koortfen af 
en - omgekeerd; de verplaatfingen van rheumatifche ftof- 
fen maakten - onvoorziene congestiën , inflammatiën , 
diarrhaeën ; en , hetwelk wel het êrgfte was , in weêrwil 
dat de epidemie zich nu meer bepaalde tot de meer ver- 
mogenden , beter gevoeden, bleef het getal der flagtoffers 
talrijk. j 

In de maand. September, offchoon in het begin de 
‘hitte’ door weldadigen regen gematigd werd, duurde de 
ziekte op denzelfden voet voort, zonder vermindering 
in getal of verligting der toevallen ; — de ziekte was 
veelal als volgt : de koorts overviel den lijder fpoedig en 
onverwacht , zonder eenige voorbode, de kortftondige 
huivering en fomtijds niet noemenswaardige koude , ging 
fpoedig tot drooge, brandende hitte , zelden tot zweet 
over; zij klaagden {leeds- over “afmattende braakzucht , 
die met de hitte wel eenigzins, doch op verre na niet 
geheel «bedaarde. De koorts” was nu bij velen aanhou- 
dend, met anderendaagfche verheffing; bij anderen ging 
eene eerst anderendaagfche in aanhoudende over, en 
duurde veelal , bij eene gunftige wending der ziekte , tot 
op den. zden, gden of 13den dag, als wanneer het 
zweeten , dat vroeger weinig was, algemeen werd. Bij 
allen. hadden fteeds koortsachtige bewegingen „ eene fchie- 
lijke vermindering der krachten en een gevoel van zeer 
groote matheid. en krachteloosheid, plaats; — de pols 
bleef- bij de meesten matig verfneld, klein, eenigzins 
Bs hard , 


(22) 


hard, niet regt koortsvrij. De éenige gastrifche verfchijn- 
felen , welke nu befpeurd werden , wären: duizeligheid , 
ligte walging, pijn ín het hoofd, in den rug en de le- 
dematen , bijzonder in de beenen „ eene fpanning in det 
hartkuil en eene ligte drukking in de bovenbuikftreek; — 
de tong was foms fchoon en hoog rood, zelden veel 
beflagen, wel eens zuiver bleek rood, weinig gezwol- 
len, niet zoo vuil, morfig, flijmig, dik befmeerd; 
meestal dunner, zamengetrokkener , kleiner dan bij onze 
gewone galkoortfen ; zij was echter veelal flijmig „ grijse 
achtig wit, als korrelig, even alsof ieder tepeltje met 
een wit puntje voorzien was , foms droog , foms voch- 
tig, en werd bij het voortgaan der ziekte met fpruw 
bedekt. De ontlastingen waren nu meer flijmerig dan 
galachtig; de oprispingen minder bitter, de hoofdpijnen 
niet zoo zwaar, de dorst veelal brandend en onlesch= 
baar, met een gevoel van inwendige hitte, die zich 
vooral tot de borst bepaalde , de huid was onaangenaam 
heet op het gevoel en de ademhaling eenigzins bezwaard 5 
inwendige hitte was foms met uitwendige koude voor- 
handen. 

De galachtige gefteldheid had nu bijna geheel plaats 
gemaakt voor de flijmachtige ; de catarrhale verfchijnfelen 
duurden fteeds woort; milt- en flijmklieren waren veelal 
fterk aangedaans de zieken zagen er bleek en ongedaan 
Ccachectisch) uit; — de geheele bewerking der wertee- 
rlng, affcheiding en voeding was in wanorde, Bij ve- 
len hadden kloppingen der halsflagaderen , pijnlijke kramp- 
trekkingen, flapeloosheid, neêrflagtigheid en verheffing 
aller toevallen tegen den avond plaats. Naarmate de 


herfst meer täderde, waren de koortfen van intermitte- 
rend 


(28 ) 
rend. meêr remitterend, maakten fteeds eene Aemitritaea 
of. zoogenaamde semitertiana, of zij gingen door de 
daarmede gepaard gaande congestie naar de herfenen, 
over in die foort van febris pernieiosa of maligna, 
welke men soporosa of apoplectica noemt, 

Nadat bovengenoemde verfchijnfelen een’ geruimen. tijd 
geduurd hadden, lieten zij grootendeels , foms geheel 
na, vooral wanneer het zweeten, dat vroeger weinig 
was ‚nu veelvuldig , fmeltend , waterig werd, Door dit 
zweeten bedaarden de pijnen in het hoofd en in de le- 
den „welke eerfte meest bij verheling der koorts tot 
iĳlen overgingen, de urine werd troebel, dik en geel , 
de groote dorst verminderde, de. hoest, die met {pan- 
ning op de borst vergezeld ging , verdween „ en de lij- 
der gevoelde zich, de boven gezegde gewaarwording van 
groote matheid niet gerekend , tamelijk wel. 

Minder gewoon was echter. deze loop der ziekte, en 
zelden nam men nu bij de koortfen een’ geregelden loop 
of crisis benigna waar, maar zij waren langdurig en 
dikwijls met lastige aandoeningen in de keel, pijnlijke 
doorzwelging , pijnlijk gevoel langs den flokdarm , fpruw , 
hik, aanhoudende braakzucht ‚ hoewel er weinig ontlast 
wierd ‚- benaauwende pijn in de borst, enz. vergezeld ; 
fomtijds gingen zij in eene tusfchenpoozende en dan on- 
verwachts in eene zenuwkoorts over. (*). | 

Meestal had er geene intermisfie , maar flechts remis- 

fie 


world 

(4) Truessing, Overzigt, bl. 20. Kinderen kregen dikwijls, 
zoowel ‘in. het begin der koorts als bij het uitbreken van het zweet, 
_Stuipen, fchreeuwden met een wild ontfteld gezigt, waren zeer .on- 
gedurig en ijlden beftendig. Zie BANGA, bl, 27, 


B 4 


CM) 


fie plaats, gedurende welke er fteeds eene meerdere of 
mindere fpanning in den pols te befpeuren was; de nacht 
was gewoonlijk zonder flaap , en fcheen als in een’ ftaat 
van bedwelming doorgebragt te worden; eene zeer kor- 
te, afgebrokene fluimering in den morgenftond gaf eene 
kortftondige verligting. Dan den volgenden dag vértoon- 
den zich nu de opgenoemde verfchijnfelen , als romme- 
ling, fpanning , fteking, volheid, braakzucht , hevige 
benaauwdheid „ vooral boven in de borst, in den hals 
en tegen de keel, even alsof er een worm in den hals 
zat of naar boven wilde, enz., op nieuw en ‘heviger 
dan de eerfte maal, wanneer de urine: helder bleef ; en 
in plaats van zweet eenige buiksontlastingen volgden, die 
meestal drooge tong en fpruw , die vooral voor zwakke 
menfchen lastig was, naar zich fleepten.* Er deden 
zich veelal duidelijke teekenen eener congestie naar de 
herfenen „ geweldige kloppingen in de flapen van het 
hoofd, iĳlhoofdigheid, hitte „ opzetting van het aange- 
zigt, kloppingen der carotides, enz. op. De nu vol- 
gende remisfie was minder in het oog vallende „ en in- 
dien men in dergelijke gevallen het geluk niet had den 
volgenden koortsaanval of verheffing tegen te gaan of te 
verminderen , zag men niet zelden den lijder in zoodani- 
gen aanval bezwijken; zoo als ons in deze epidemie , 
helaas! te vele gevallen zijn voorgekomen. 

Zeer duidelijk intusfchen was de gezegde verergering 
van alle verfchijnfelen , die eerst eenen typus quotidianus 
vertoonde , doch ‘weldra tot Aemitriteus overging, in 
den tijd van-24 uren twee aanvallen maakte , waarop 
dan gemeenlijk met den derden , fomwijlen met den twee- 
den aanval, die na eenen zeer korten tusfchentijd ontftond., 
een apoplectifche dood volgde. Zwak- 


C 25 ) 

Zwakkelijke , ligt opwekbare, kleinmoedige en vrees- 
achtige perfonen , vooral vrouwen, kregen foms-den 
aden of gden aanval , na voorafgegane braakzucht en be- 
naauwdheid eene flaauwte , met naauwelijks merkbare 
ademhaling en polsflag. Na £ of 3 uur bekwam de lij- 
der , zuchtte, kreeg roode wangen „ geweldige hartklop- 
ping , foms ftuipachtige bewegingen der ledematen „ van 
het aangezigt en den tronk, even als bij eenen hysteri- 
fchen aanval. Hierop volgde eene tweede flaauwte , die 
eindelijk in eene bedwelmende flaapzucht overging. In 
deze maand werd de pols in het begin der koorts eeni- 
germate karakteristiek , onderdrukt , klein en hard. 

Bij fommigen , vooral bij verwaarloozing der ziekte in 
het eerfte tijdperk , in huizen, waarin morfigheid en on- 
reine lucht , met opeenpakking van zieken , zamenliepen , 
ontaardde de ziekte in een typhus , met alle teekenen van 
ontbinding der vochten, met plaatfelijk gangreen en ver- 
fchrikkelijke verftoringen der vaste deelen en allerhande 
ftofverplaatfingen (metastases). 

De flaapzuchtige- of beroerte-koorts (febris soporosa 
vel. apoplectica), was bij allen zeer gevaarlijk en voor 
velen doodelijk, en offchoon dezelve zich veelal onver- 
wacht openbaarde , zoo kondigde zij zich nogtans menig- 
maal aan, door loomheid , neiging tot flapen gedurende 
de voorafgegane aanvallen en angstverwekkende droomen, 
of door een? aanhoudenden flaap, waaruit zij wel voor 
een’, korten tijd ontwaakten, maar fpoedig weder in flaap 
vieien, Velen, die te voren wel fchenen te zijn , wer-= 
den , als het ware, door deze koorts overrompeld en 
vielen terftond in eene flaapziekte (Jethargus , carus), 
dat is: in eenen zoo diepen flaap , waaruit zij naauwe- 

B 5 lijks 


C 26) 


lijks «en: bezwaarlijk konden worden opgewekt, en waaär- 
bij» plotfeling alle gevoel en vermogen , om zich te be: 
wegen, ophield, of de zieke werd met den aanval oogen= 
blikkelijk door eene beroerte aangetast; — dit laatfte 
had vooral bij bejaarde volfappige perfonen plaats , en 
begon na eene geringe niet geachte ongefteldheid 5. zij 
lagen alsdan bewusteloos met fnorkende ademhaling , koe= 
le, bleeke huid, opgezet aangezigt, flaauw roode wan- 
gen, openden nu en dan de oogen , kreunden veel, ver- 
langden te drinken , gaven te kennen benaauwd te zijn 
enz. | | | 
Gedurende de koortsaanval doorliep de zieke dikwijls 
alle. graden der flaapzucht; als die van wakende flaap- 
zucht (coma vigil) , die in eene ware flaapzucht (coma 
somnolentum) , deze in flaapkoorts (Jethargus), eindelijk 
in flaapzucht zonder ronken (carws) overging en in eene 
volkomene beroerte eindigde. Bij enkele zieken , bij 
welke deze flaapzucht in den hoogften graad plaats had „ 
nam men tevens eene algemeene ftijfheid des ligchaams 
(tetanus) waar; alle uit- en inwendige zintuigen waren 
van” alle hunne vermogens beroofd , het ligchaam was 
door geweldige kramptrekkingen uitgerekt, lag ftijf en 
geheel onbewegelijk. Deze algemeene met, flaapzucht 
verbondene tetanus was het ergfte., fchrikbarendfte en 
gevaarlijkfte toeval bij deze epidemifche ziekte. 

Deze flaapkoortfen voegden zich zoowel hij intermit- 
terende , remitterende „ als continuerende koortfen en 
hadden voornamelijk de volgende verfchijnfelen „als 
fomtijds begonnen dezelve met zware koude , meestal 
met brandende hitte; de pols ís eerst klein en rasch , maar 
werd vervolgens bij de hitte, vol , langzaam en ongere- 

geld; 


C27) 


geldz de lijders lagen op den rug met gebogene kriieën , 
fchreeuwden en „maakten voor een oogenblik misbaar „ 
maar wielen dadelijk «weder in eenen diepen flaap, of 
fpraken werward in. zich zelvez of de zieke lag uitge 
ftrekt, ftijf , fprakeloos , met open mond, onbewegelijk 
en zonder gevoels de borst, onderbuik en aars zijn 
krampachtig aangedaan „ de flokdarm krampachtig geflo» 
ten „ ontlasting en _urienloozing verltopt, {tampen met de 
voeten „ opfchudding des ligchaams en fterke hartklop- 
ping. De lijders verdraaijen het gezigt , armen en voe» 
ten beven; de tong, mond, neus en huid zijn aanvan- 
kelijk droog, de halsflagaderen ftaan geweldig. De pols, 
die in het begin tusfchenpoozend , flaauw „ week en lang- 
zaam was, werd vervolgens iets voller , rasfcher en onre= 
gelmatiger. De huid, die eerst droog „ koel en bleek 
was, werd vervolgens brandend en met een heet, {te- 
kend zweet bedekt, dat vervolgens weder koud en kle- 
verig werd; de ademhaling was (horkend, fnel en reute- 
lend; het gelaat eerst rood ; vervolgens blaauw , lood- 
verwig, eindelijk bleek en ingevallen; zij kreunden veel, 
openden nu en dan de oogen , en zeiden , met eene zeer 
flaauwe fem, benaauwd te zijn; de neus werd fpits „de 
flapen van het hoofd zonken weg, handen en voeten 
werden koud en blaauw , urien en afgang liepen van zel- 
ve af, er ontftond geratel in de luchtbuis en een fchui- 
mend flijm vloeide uit mond en neus. De rasfche met 
buitengewone beweging van de geheele borst gepaard 
gaande ademhaling en de fterke beweging der neusvleu- 
gelen werd voor eenigen tijd afgebroken , ving op nieuw 
aan , eindelijk volgden lange tusfchenpoozen , waarin de 
ademhaling geheel ftilftond , en herhaalde zij zich , dan 

was 


(28) i 
was het eene enkele verpoozing; de lijder rekte zich in 
de geheele lengte geweldig “uit , waarvan de laatíte uit- 
ademing het gevolg was. « In de werkelijke beroerte ver- 
lamden eerst de ledematen van de linker- en dan die van 
de regterzijde , waarop eindelijk eene algeméene verlam- 
ming en de dood volgden. Somwijlen echter, wanneer 
deze verfchijnfelen reeds eene aanmerkelijke hoogte ver- 
kregen hadden, ontwaakten de lijders plotfeling „ welke 
beterfchap echter. van: korten duur was; want alhoewel 
de kramp voor eenigen tijd naliet „ bleef echter de pols 
even rasch en koortfig en de ademhaling fchielijk en rate- 
lend, en alle gevaar dreigende verfchijnfelen kwamen 
fpoedig en heviger terug, en eer men in deze remisfie 
krachtdadige hulp konde toebrengen , was de lijder reeds 
een offer des doods geworden. | 

Offchoon ook deze: toevallen van flaapziekte zich bij 
iederen vorm van koorts voegden , werden zij echter het 
meest ‚bij dubbelde anderendaagfche en anderendaagfche 
koortfen waargenomen; en hoewel dezelve in enkele ge- 
vallen , door onmatig gebrnik van grof voedfel (*), mis- 

bruik 
x KEE” 

(*) Zoodanig was het geval bij w. Je VAN DER WAL, een man 
van go jaren, fterk van geftel. Deze had, na van eene febris ca- 
„tarrhalis gastrica naauwelijks herfteld te zijn, ’s middags zes fne- 
den roggebrood gegeten, en was op eens ’savonds in een apoplec- 
tifchen toeftand, met fterke ftuipen verzeld, gevallen, Het aange- 
zigt was rood, fterk opgezwollen, kloppende carotides, een harde 
en fnelle pols, groote benaauwdheden, ronkende ademhaling en 
volkomene bewusteloosheid, Eene aderlating en eenige clysmata 
uit drastica en resolventia bragten hem tot volkomene bewustheid, 
hij ontlastte van tijd tot tijd vele foeces en onverteerde ftukken 


roggebrood, geraakte in eene matige rust en herftelde binnen wei-- 
nige dagen volkomen, Een dergelijk geval verhaalt TnuEssiNK bl, 26. 


C 29) 
“benik van fterken drank , gemoedsaandoeningen , énz. 
bevorderd werden , moesten dezelve , (dewijl zij geheel | 
onverwacht en zonder zieh veelal door eenig aanmerkelijk 
in het oog vallend toeval vooraf te doen kennen, te 
voorfchijn kwamen ,) aan de kwaadaardigheid en hevigheid 
der ziekte zelve worden toegefchreven. Men nam dezelve 
zoowel bij zwakken als fterken , jongen als ouden „-man- 
nen als vreuwen waar. | 
Na den aanval van flaapzucht, beroerte of verftijving , 
of wanneer men zoo gelukkig was eene intermisfie te 
bewerken „ verfpreidde zich eene gelijkmatige warmte 
door het geheele ligchaam , en er fcheen geruste flaap te 
volgen met eenig zweet , meest aan het hoofd, hals en 
handen; de zieken gevoelden zich zeer flaauw „ verward, 
bedwelmd , afgemat, meest bewusteloos van het voorge- 
vallene, neêrgeflagen , niet in ftaat zich buiten het bed 
te kunnen houden; zij geloofden zeker toeval gehad te 
hebben en anders niet ziekte zijn 3 bleven veelal flui- 
merzuchtig en klaagden weinig. . Anderen gevoelden zich 
zeer ziek , lagen (til, nu en dan diep zuchtende , klaag- 
den echter over geene pijn en zaten als verfuft, zoodat 
de omftanders wel eens meenden, dat de lijder zijn ver- 
ftand verloren had. De tong was alsdan meest wit, 
vochtig, de pols flaauw ‚ tusfchenpoozend , klein, week, 
foms genoegzaam natuurlijk, langzaam en traag, doch 
bleef altijd zeer week en indrukbaar. Bij verergering 
„der ziekte kwamen de toevallen fteeds vroeger terug (*). 
Wij 
(2) Breedvoerig d keurig en geheel naar de natuur vindt men deze 
febres soporosae befchreven bij BURSERIUS Zustitutiones medic. Tom. 


I, p. 13t—252, Torri, Therapeûtice specialis ad febres periodi- 
cas 


(30 ) 


„Wij. hebben boven gezegd, dat de epidemifche koorts 
dikwijls onverwacht - in -zenuwkoorts overging of zich 
daarmede vereenigde , en welke: het gevaar niet weinig 
vergrootte , vooral wanneer er rotachtige verfchijnfelen 
mede gepaard gingen. Bij deze zenuwkoorts kon men 
tweeërlei toeftand waarnemen, namelijk zenuwkoorts met 
vermeerderde en zenuwkoorts met verminderde irritabi- 
liteit, welke laatfte verreweg het menigvuldigst voor- 

kwam. | | 
De eerfte vorm van zenuwkoorts (de febris nervosa 
acuta. der fchrijversyfebris versatilis HUFELANDI) 
overviel -gemeenlijk fterke „ jonge, cholerifche , bloedrij- 
ke „ prikkelbare geftellen- „ had plaats bij hen, die. meer 
door goede voedfels „ in de-ongemeene hitte hunne krachten 
bewaard hadden ; men: zag dezelve. meer in het later tijd- 
perk „ dan bij het ontftaan der epidemie „ dewijl toen de 
ziekte ook de aanzienlijke en. welgezetene inwoners aantastte. 
Zij begon zonder voorboden, met fterke hitte, fterke aandoe- 
ning van het herfengeftel, zoodat er. herfenont{teking fcheen 
aanwezig te zijn, hetgeen ook fomwijlen plaats had ; zij 
hadden duizeligheid , gevoel van zwakte, kleinen kramp- 
achtigen pols ‚ waterige oogen „ benaauwdheid , ongewone 
fchrikachtigheid „ dikwijls. met gastrifche. verfchijnfelen 
gepaard „ groote gevoeligheid voor allerlei prikkels „ ge- 
zwindheid in de vrijwillige bewegingen en werkingen „ 
vrees» 


eas perniciosas' 1756. Francof. et Lipsiae. Meprcus, Samm}, von 
Beobacht. aus der Arzneywissenschaft, IIter, Band, WEeERLHoF, 
Observationes de febribus. Hanover 1785. SEBASTIAAN, over de 
Moeraskoorts, IT Deel, bl, 112 en volg. WVoder, Handbuch der 
Practischen Arzneywissenschaft, Iter Theil, f. 47. | 


C31) 


‘vreesachtigheid , iĳling, het gezigt- bij afwisfeling rood 
‚ «en bleek, hoofdpijn , fpraakzaamheid , de oogen ftonden 
_ftrak , flijf of draaiden in het hoofd rond, kramp in. 
verfchillende ligchaamsdeelen, moeijelijke doorzwelging , 
liggen op den rug met opgetrokkene knieën „de urien 
meest bleek, helder , de tong in het eerst wit en voch- 
tig , vervolgens droog, de koortsverheffing heeft. onregel- 
matig nu eens ’s nachts, dan weder bij dag plaats, de 
pols is zeer onregelmatig, dan vol en fnel, dan zwak. 
Naarmate de ziekte langer geduurd heeft, vermeerderen 
rde verfchijnfelen , de iĳling wordt aanhoudend , de hitte 
vermeerdert „ aanhoudende trilling en kramp, kleverig 
zweet, peeshuppeling, wlokkenlezing , hik , onwillekeù- 
rige afgang en urienlozing, en eindelijk de dood, ge- 
meenlijk op den z13den of 17den dag (*). ‘Somwijlen 
gingen hier verfchijnfelen van rotachtige ontbinding voor- 
af, als: blutsvlekken (petechiae), vloeijingen „ ttinkende 
afgang, enz. Indien de zieke zoo gelukkig was te her- 
ftellen , verminderden de werfchijnfelen langzaam 5 ziekte- 
fcheiding had er zelden bonne en de herftelling ging zeer 
Jangzaam. 

De andere worm van zemuwkoorts ‚ Hamelijk met ver- 
minderde irritabiliveit (Febris lenta nervosa der fchrij- 
vers , fedris stupida HUFELAND) , kwam meest voor bij 
het gemeen, hetwelk , met flap en gering voedfel. voor- 
zien, reeds voor de epidemie verzwakt was; ditzelfde 
had ook bij hoogbejaarde en door ziekte verzwakte riëtt- 
fehen plaats (f). De meeste zieken hadden in. deze 

RE, twee- 

C*) Daar de verfchijnfelen in dezen ziektevormr zeer dikwijls ver. 


fchilden, was de diagnosis en befchrijving derzelve moeijelijk. 
CH HIPPOCRATES, Magazijn » aangeh. Stuk, bl, 196, 


C32 ) 


tweede modificatie zelden een merkbaar actief voorafgaand 
tijdperk en zelfs in de zoogenaamde flezifche modificatie 
ging dit stadium fchielijk in het tegenovergeftelde pas- 
sive over. Zij kwam gemeenlijk langzamer aan, met een 
gevoel van zwaarte, vermoeidheid en vreesachtigheid „ 
bleek en ingevallen gezigt , kleinen en zwakken pols ; kou- 
de en hitte wisfelden elkander af , duizeligheid , dronken- 
achtigheid ; deze toeftand duurde fomwijlen eenigen tijd, 
vervolgens kwam de koorts meerder aan, terwijl de pols 
echter naauwelijks fneller ‘werd; trilling der ledematen , 
hoofdpijn , voornamelijk in het achterhoofd, vermeerder- 
den, de urine was dun, waterachtig helder, na eenige 
_dagen werd de pols klein en fnel , maar zwak; roodheid 
en zweet in het aangezigg, drooge gefpannene, heete 
huid , terwijl overigens het ligchaam koud was; ijling 
de oogen zijn dof , tranend , zij lagen op den rug, wa- 
ren onverfchillig; de ademhaling was langzaam, zuch- 
tende;3 de tong was droog, zonder dorst; er hadden 
ougeregelde , krampachtige bewegingen * plaats, ftuipen s 
de pols was ieder oogenblik verfchillend ; peeshuppeling , 
zwakke ftem, doorloop , flaapzucht en de dood; gemeen- 
lijk «op den eoften of orften dag. Crifis was zeldzaam 
„en dan meest door een gelijkelijk zweeten. 

In den zomertijd werden, door de catarrhale compli- 
catie „ de gastrifche en galkoortfen fomwijlen veranderd in 
rotkoorts , terwijl met de herfst, toen de Nlijmklieren 
meer waren aangedaan, en bij deze zich de catarrhale 
complicatie voegde , meer flijm-zinking-zenuwkoortfen ont- 
ftonden. | 

De galachtige rotzinkingkoortfen waren kenbaar uit de 
uavolgende verfchijnfelen , als: niezen, hoesten , keel- 

| ont- 


C33 ) 


\ 
onitfteking „ buik- en persloop » roosachtige ontftekingen 
der ingewanden, geel gekleurde huid, het ontlasten van 
ftinkende “ftoffen, troebele urine , fpoedig- wegzinken der 
krachten „ geheele aflating en gebrek aan de werkdadig- 
heid in de natuur tot herftelling , bloedvloeijingen , bluts- 
vlekken , enz. — Wanneer de zieken „ zoo als dikwerf 
plaats” had, hunne najaarskoortfen zelve met allerhande 
verkeerde middelen behandelden , kwam deze ziektevorm 
te voorfchijn. Ì 
Niet minder moeijelijk was {vooral in Augustus en 
September) de “complicatie der epidemifche koorts met 
hevige buikpijnen, met bloed vermengden. buikloop, 
diarrhaea , braking, enz. , en wel het meest de vere 
fchijnfelen van -cholerifche complicatie „ welke echter al- 
leen van de hevigheid der koorts af hingen , met deze 
gelijken tred hielden, en in den vrijen koortstijd geheel 
ophielden. Alhoewel deze vorm der ziekte , door deszelfs 
galachtige en andere verfchijnfelen, met de eigenlijke cho- 
lera veel overeenkomst had , zoo was dezelve daarvan 
echter wezenlijk onderfcheiden , door: het ophouden en 
verdwijnen aller cholerifche verfchijnfelen gedurende den 
koortsvrijen tijd (*). 
De aanval zelve vertoonde zich gemeenlijk , nadat er 
twee of drie geregelde aanvallen van- anderendaagfche 
koorts 
Cx) Torri, Therap. specialis, Libro III, Cap. 1, en BURsERIUS, 
Inst. medicinae practicae, ed, HECKERI, pag. 195, Lips. 1798, p. 
231ï; befchrijven dezen ziektevorm zeer naauwkeurig onder den naam 
van tertiana cholerica. Zie ook goede befchrijvingen derzelve on- 
der den naam van febris paludosa cholerica, bij F. A. L. POPKEN, 
Descriptio epid, malignae etc. p. 40 $qq. En THIJSSEN, Herfstk. 


bl. 62 en volg. 


C 


(34) 


koorts hadden plaats gehad , met fterkere koude ‚ fom- 
wijlen echter zonder koude, de huid was dor of klam 
koud, de tong droog , brandend; de fmaak bitter „ dui- 
zeligheid, brandende dorst, fterke hoofdpijn, hevige 
benaauwdheid , oprisping „ walging „ braking, met fter- 
ke gevoeligheid „ fpanning en bij drukking vermeerderen- 
de pijn, die foms fterk en brandend was in de maag , 
gefpannen en opgezetten buik , ingevallen-aangezigt, koud 
zweet, kleine, zwakke, ongeregelde pols, trek naar 
zure en koude dranken, pijn in de darmen, foms ook 
flaauwten , ftuipen en hik, Het braken begon gemeen= 
lijk in het. tijdperk der koude, of bijhet overgaan van 
dezelve in warmte, eerst werden die ftoffen uitgewor- 
pen, welke in de maag bevat zijn, tevens met flijm en 
gal, foms met bloed , vermengd „ vervolgens donkergele 
foms wel koperkleurige gal , in- enkele gevallen melkach- 
tig witte ftoffen. Het uitgebraakte was van een? zeer 
onaangenamen fmaak, dikwerf zoo. zuur, dat het de 
tanden ftomp maakte en lakmoespapier rood kleurde C*), 
Tevens had bij het braken ‘inwendig brandende hitte, 
droogheid van monden keel, en fterke infpanning plaats 
en werden deze verfchijnfelen vergezeld door gelijktijdis 
ge perfingen „ doorloop of ontlastingen „ die-dun „ zeer 
ftinkend , galachtig en foms zwartachtig waren, waar. 
door de lijder uitgeput en geheel krachteloos werd. De 
tong was, eerst wit of iets geelachtig in het midden met 
roode. randen 3 vervolgens. droog , bruin en ruw als eene 
rasp. Alles wat in de maag gebragt werd; werd we- 
derom terftond uitgebraakt, tot dat bij het einde van 
den aanval een overvloedig zweet alle deze toevallen 

deed 


(*) Je C. G. FRICKE, Bericht weber seine Reise, u. s. W., fe 9: 
Nederd, vertaling, bl. 7. 


(35 ) 


deed, ophouden. Dit zweet kleurde veelal het linnen 
zwartachtig, even zoo als gemeenlijk na het. uitwendig 
gebruik van zwavel pleegt te gefcliieden (*). Met dit 
zweet zag men ook veelal eerie troebele; roodachtige 
urine (sedimentum lateritium) „ hetgeen critisch’ was. 
De buik was bij dezen ziekte-vorm veelal opgeblazen, 
fomtijds ter naauwernood eene ligte drukking verdragen- 
de, of ook ftiĳjf gefpannen en bij de betastinig deegach- 
tig em als verdeeld in ongelijke , bolle verhevenheden ; 
met pijn in de maag „ de darmen , dem onderbuik of den 
rug.” Deze pijn deed. zich voornamelijk in de eene of 
andere zijde , of alleen in den hartkuil gevoelen. 

Wanneer deze ziekte, Zoo, als in deze epidemie ge. 
woonlijk plaats had den vorm van eene’ dubbelde’ ande- 
rendaagfche- koorts had aangenomen , dan hadden deze 
verfchijnfelen:. flechts om den anderen dag „ of op ‘dien 
dag, waarop het acces het hevigst was, plaats (#53 
terwijl de geringere aanval alle overeenkomst had „ met 
eene geregelde. anderendaagfche. koorts, 

Na de cholerifche: aanval hielden de krampachtige toe- 
vallen -allengskens- op „ de pols verhief zich en. werd ge- 
regeld., door het zweeten week de benaauwdheid„ en in 
vele. gevallen was hierdoor de geheele ziekte ten einde, 
zoodat na dezelve, het gevoel van groote matheid uitge- 
zonderd , de lijders den volgenden: dag bijna. herfteld: wa 
ren; doch in de: meeste gevallen, volgde na eenen koorts= 
vrijen: tijd. „ of. na eene remisfie,\een tweede heviger. aan= 
val, die, indien dezelve- met. hik:, flaauwten , ftuipen, 

droo 

(%) POPKEN, le C. pag. 43. 

(FD) Zie ook POPKEN, l, C. pag. 4I. FRICKE, f, 5, 6. Js BANGA, 
Verh., bl. 1r. Nynor, Observationes de- Epidemia, Gron, anni 


1826. p. 6. 
C 2 


(36 ) 


drooge tong , enz. gepaard ging, meestal eenen doode- 
lijken uitgang had. 

Veelal was de lijder fterk uitgeput en vermoeid , klaag- 
de fterk , meest over kloppende , hevige hoofdpijn , fui- 
zing in de ooren , duizeligheid en ligtheid in het hoofd, 
zoodat alles voor hem fcheen rond te draaijen, flaauwte „ 
en verviel vervolgens in een’ foporeufen , apoplectifchen 
of ook epileptifchen toeftand. Deze toeftand duurde één 
tot vier uren, begon met uitputting , onverfchilligheid 
omtrent zijn lot (stupor) , wezenloosheid ; het aangezigt 
was rood opgezet, de gezwollene huid werd flets, in- 
gevallen , bleek en met koud zweet bedekt; tegen den 
nacht viel hij veelal in een’ onrustigen flaap „ afgebro- 
ken of vergezeld , door nare of onbefchrijfelijk beangttí- 
gende droomen. Den volgenden morgen was hij zeer 
mat, flaauw „ als uitgeput, de tong weder witachtig 3 
foms verliep deze tweede dag gematigder , de lijder had 
weinig pijn, meer een gevoel van matheid , en hij klaag- 
de over inwendige raauwheid of branding. De nacht 
hierop was tamelijk, offchoon de flaap niet verkwikte ; 
dan den derden dag volgde op den voormiddag een nieu- 
we hevige koortsaanval, die dikwijls den dood ten ge- 
volge had. De pols was in den beginne klein , onder- 
drukt, gefpannen, hardachtig , traag, onregelmatig „ 
vervolgens opgezet, week , ongelijk, foms tusfchenpoo- 
zende, in enkele gevallen bijna onmerkbaar; in de tus- 
fchenpoozen behield de pols fteeds zekere raschheid en 
fpanning , waardoor dezelve zich klein liet gevoelen. In 
eenige gevallen eindigde de aanval gelukkig door zware 
neusbloedingen. 


In weinige gevallen zag men alleen kolijkpijnen , in 
_fom- 


(37) 


fommige pijnlooze buiksontlastingen of buiksontlastingen 
met krampen of pijnen, zonder dat zij met brakingen en 
perfingen vergezeld gingen. Indien er dysenterie plaats 
had, verminderde de koorts, maar liet zij af, dan nam 
de koorts fterk toe; fomtijds , wanneer jonge , volbloe- 
dige, fterke geftellen door deze verfchijnfelen aange- 
tast werden , en tevens fpanning en pijn in de boven- 
buikftreek met kolijkpijnen enz, plaats hadden, was er 
veel practifche kennis noodig om-cholera van darmontfte- 
king te onderkennen ; in eenige gevallen , wanneer zich 
bij deze cholerifche verfchijnfelen , hevige buikpijnen, 
veel fpanning in den onderbuik of in de zijden openbaar- 
de, die door eene ligte lever- of milt-ontfteking veroor- 
zaakt waren, fchijnt er een roosachtig ontftekingachtige 
toeftand aanwezig te zijn geweest. . Vooral klaagden vele 
vrouwen over hevige maag- en darmpijnen, en leden aan 
zuur, hetwelk eene brandende pijn in de maag en borst 

veroorzaakte. del 
Wanneer de cholera eene kwade wending nam, wierd 
de aanval, die om den anderen dag volgde, telkens ge- 
ringer, met den derden of vierden aanval ontítonden ge- 
meenlijk flaapzuchtige verfchijnfelen, die dan veelal in 24 
uren. aan het leven des lijders een einde maakten. Of 
op den derden dag vervroegde de koorts met walging 
en braking van flijmachtige, bittere, foms zwartachtige , 
benaauwd ruikende ftof5 bij de pijnen in het hoofd voeg- 
den zich groote hitte en benaauwdheid om de hartkolk ; 
welke benaauwdheid men als een kenfchetfend teeken, der 
ziekte kon befchouwen; moeijelijke ademhaling , drooge 
hoest, klevend, weinig verligtend zweet, fterke neiging 
tot flapen , benaauwde droomen , verloren eetlust, dorst „ 
C's ver- 


(38 ) 


vermoeidheid en zwakte waren «de verfchijnfelen des 
tweeden aanvals. 

De derde aanval was drains hevig, op koude 
volgde walging , braking, groote benaauwdheid en droo- 
ge langdurige hitte, die door fterk zweet gevolgd werd; 
dit zweet bleef nu ook na den koorts-aanval voortduren , 
de koorts zelve werd meer aanhoudend „ althans waren 
de aanvallen minder in het oogioopend, liepen in elkan- 
der of lieten , naarmate van de hevigheid der ziekte, den 
dubbelden anderendaagfchen omloop, en zelden eenen 
geheel koortsvrijen tijd zien; de zwakte werd nu op 
eens zoo groot, dat de fterkfte jongelingen meermalen 
in flaauwte vielens met de grootfte onverfchilligheid en 
wezenloosheid bleven de meeste in een aanhoudend, kle- 
vend zweet liggen , of voor eenige oogenblikken uit een? 
diepen flaap gewekt, klaagden zij op herhaald vragen alleen 
over benaauwdheid, pijn in de maag en drukking op de 
hartkolk. De trekken van het gelaat veranderden der 
mate, dat men de zieken van den vorigen dag naauwe- 
liĳks herkende; het gezigt was nu ingevallen , geelachtig 
bleek „ het wit der oogen hoog-geel , ook de huid ver- 
hen hoog derd €" A3 hoe. vroeger echter en ens 

er 

Cx} De ligte gele kleur van de huid was dikwijls reeds in het be- 
gin, doch gemeenlijk eerst met de latere aanvallen te ontdekken „ 
was niet altijd, maar veelal, wanneer de cholerifche verfchijnfelen 
eenen hevigen graad bereikt hadden, te zien; dezelve was even als 
in de febris flaya geel icterisch. Zie de punten van overeenkomst 
dezer cholera met de cholera orientalis bij CURT SPRENGEL, Pa- 
thologie, IIter Theil, $97- POPKEN, Î. C. Pe 44e THIJSSEN „ Herfstka 
bl, gr. HUFELAND, Journal 1826, Dec, f‚ 120. SEBASTIAAN, Moe- 


raskoorts, bl, rir. Geneesk, Bijdragen door VAN DER HOBVEN, 
LOG- 


C39 ) 
ker was de ziekte, in welker verloop zich vooral aan de 
beide beerieri blaauwe , paarfche, fcheurbuikachtige vlekken 
vertoonden. De’ regter= zoowel als de linkerpols bleef me= 
nigvùldig ‚ zwak en klein , de ademhaling fchielijk „ fommige 
werden door droogen hoest en drukking op de borst ge- 
kweld; de tong was weinig of niet beflagen „ vochtig rood 
als gekloofd, aan de kanten met blaren bezet en zeer gevoe- 
ligs de fpruw , die zich op den 7den of 8ften dag vertoon- 
de , was meestal toevallig en fcheen evenmin critisch als 
gevaarlijk ; de mond en tanden waren kleverig en flijm- 
achtig ; de dorst zeer groot en onleschbaar, de buik op- 
gezet ; de pis ligt geel , flijmachtig troebel , zonder ro- 
Zêtirood of piszuur bezinkfel. Door een fterk zuurrui= 
kend zweet „, en vooral door deze dikke flijmachtige gele 
pis, werd de ziekte nog het gunftigst gefcheiden; deze 
ziektefcheïding bond zich echter aan geene bepaalde da 
gens vooral bij de meermalen’ herhaalde inftortingen; 
fcheen zich de loop der ziekte naar den toeftand van 
deze affcheiding te regelen, en wanneer de pis fpoedig 
ophield donkerbruin em dik of flijmachtig geel te zijn, 
en onverwacht dun en helder werd „ duidde dit eene her- 
häling en verflimmering der toevallem aan 5 terwijl weini- 
gen zonder deze tusfchenpoozende pisífcheiding , tot vol- 
kómern herftel geraakten. Gedùrende de ziekte was de 
ofitlasting veelal traag, hetgeen echter gunftiger’ teekende 
dan „de dunne ftinkende ontlastingen , die foms met pijn 
em perfingen ; en foms- met bloed vergezeld, de krachten 
‘ fpoe= 


LOGGER ; REINWARDT én sATOMON, 2de Stuk, bh r/omTóc. REINS 
Hour, ik ArbBocraTss Magazijn, Vilde Deel, dae Stùk, vl, 
144164. 

C4 


(40 ) 


fpoedig uitputteden en moeijelijk of niet te {tuiten waren. 
Zoo al beterfchap hierop volgde, ging zij traag voort en 
was van korten duur; de eetlust keerde niet terug of 
verloor zich fpoedig, de pols bleef klein , fnel , zwak ; 
zonder eenige aanleiding ‘volgden op nieuw koorts-aan- 
vallen , brakingen , benaauwdheden en buiksontlastingen 3 
onverfchillig „ wezenloos en flaperig bleven de zieken ftil 
liggen en na het’ ontítaan van doorlegging en uitwendige 
verlterving ftierven vele ftil weg , zonder eenige zenuw- 
toevallen. Andere, die in het begin geene verfchijnfelen 
van aandoening der buiksingewanden- getoond hadden, of 
waar deze reeds geweken fcheen en de koorts meer dui- 
delijke tusfchenpoozen had, bleven aanhoudend aan 
flaapzuchtige toevallen onderworpen en ftierven onver- 
wachts na eene geringe koortsverheffing, die noch toe-” 
vloed naar de herfenen of longen , noch eenige andere 
gevaarlijke toevallen dreigde. 

Opmerkelijk was voorts in deze epidemie de menigvul- 
digheid der fcheurbuik , die met deze ziekte in naauw 
verband ftond, zoo als ook TuijssEeN aangeteekend heeft , 
die erkent dezelve nooit zoo menigvuldig te hebben ge- 
zien (*). De fcheurbuikige complicatie zelve kenteeken- 

| de 

C*) THijssEN, Herfstkoortfen, bl. 107. Wanneer men naleest, 
hetgeen THIJSSEN, bl, 83 en verv., en de aldaar aangehaalde fchrij- 
vers hebben vermeld, over het verband, dat er tusfchen ziekelijke 
ongefteldheid der milt, fcheurbuik en derdendaagfche koorts beftaat, 
zal niemand deze complicatie bevreemden. Zie ook TIEDEMAN en 
GMELIN, Versüch über die verrigtungen der Milz. 1820, f. 99, 
194, 106. Salzb. Med. Chir. Zeitung. 1815, fe 109. MHEUSINGER, 
öber die Entzundung der Milz,f. 124, Ook vertaald in HIJMANS 
Verhandelingen uit het gebied der Genees- en daden Ifte. 


Deel, bl, 236 en verv. 


C4L ) 


de zich door pijn en ftijf heid in de knieën en beenen, 
algemeerie matheid en zwakte, bleek , geel en blaauw- 
achtig gelaat „ blaauwe violetkleurige vlekken aan de bee- 
nen, troebele bruinachtige, fpóedig bedervende urine, 
aandoening van tandvleesch en bloeding in den mond , 
pijn in de beenderen (dolores osteocopt), trage, zwakke 
pols , fcorbutieke gezwellen , enz. Later paarden zich 
deze verfchijnfelen met de derdendaagfche koorts „ met 
opzetting van buik, pijn in de linkerzijde , met purper- 
vlekken of bloedftrepen , met bloedingen uit beide neus- 
gaten en vooral met bloedige en pijnlijke afgangen. In 
enkele gevallen verfchenen kleine roode-purperachtige 
vlekken in het gezigt, op de-ledematen en op den buik , 
hier en daar boven de huid als puistjes verheven en bij 
drukking voor een oogenblik eene witte plek nalaten- 
de. Deze liepen vervolgens zamen , werden grooter en 
rooder , eindelijk werd de kleur der viekken donkerder 
en blaauwer, zij begonnen te fteken en te jeuken en 
fchenen tot verfterving te zullen overgaan ; na vier of 
vijf dagen echter werden dezelve weder ligter van kleur 

en de opperhuid begon af te fchilferen (*). | 
De toevallen, die in Augustus en de eerfte helft van 
September meer afzonderlijk als gastrisch, zinking- en 
" zenuwachtig werden waargenomen „ fchenen met October , 
toen het weder over het algemeen zeer gematigd, zonnig 
en aangenaam was, zich meer en meer te vereenigen 
en aan de epidemie een eigenaardig vermomd karakter te 
geven en er was bijna geene der door TORTI, WERLHOF 
en BURSERIUS befchrevene vermomde koortfen, of men 
| kon 


(*) THIJSSEN, bl. 85. 
C 5 


(42) 

kon dezelve in deze epidemie waarnemen (+). Ook hys- 
terifche en hypochondrifche verfchijnfelen , als maagpijn , 
opftijgingen, oprisping van winden, zonder eenige vere 
ligting „, moeijelijkheid in de ademhaling , het lozen eeriër 
dunne heldere en waterachtige urine , waren niet onge- 
woon. De tusfchenpoozende koorts-aanvallen verborgen 
zich fomwijlen onder de gedaante dezer hypochondrifche 
en hysterifche verfchijnfelen. Eenige malen zag ik de tus- 
fchenpoozende koortfen door 2 of 3 hysterifche aanval- 
len voorafgaan, waarop geregelde tusfchenpoozende 
koortfen volgden. Corten Peruvianus en geene anti- 
hysterica waren hier de beste geneesmiddelen. 

Hoewel ook nog in October vele de koorts bijna op 
hetzelfde uur, op denzelfden dag kregen, begon echter 
cholera te verminderen; ook de overhelling tot loop 
fcheen minder te zijn. In het laatst dezer maand begon 
de ziekte zich duidelijker als #ntermêttens tertiana , ook 
nu en dan als guartana te vertoonen „ doch nog fteeds 
met buitengewone ziekelijke aandoening. Ook begon men 
in deze maand meer dan te voren te klagen over catär- 
rhale borst-aandóeningen en rheumatifche pijnen in de 
leden, hoewel de zinkingachtige borstaandoeningen over 
het geheel weinig beteekenden, en de hoest alleen dan, 
wanneer hij iets fterker en menigvuldiger was, bij de 
koortsverhefflng walging en braking veroorzaakte. Ter- 
wijl nu het intermitterend karakter meer duidelijk werd, 
begon ook de eerfte aanval van koorts nu fteeds met 
fterker en pijnlijker koude. Er bleven en kwamen op 
nieuw nog vele en gevaarlijke ziekten , even gevaarlijk 

als 


(*) Torri l. c. WerLHoF 1, c. Burserrus Tom, 1, p. 131252. 


(48 ) 


als die der vorige maanden , terwijl dagelijks anderen 
weder terugvielen of al fukkelende den dood fchenen te 
gemoet te gaan. Aanhoudende krachteloosheid bleef den : 
zieken nog beftendig bij. 

De tot hiertoe befchrevene waren de meest gewone 
verfchijnfelen der epidemifche ziekte, dezelve had hare 
grootfte hoogte (&xpy) bereikt in het begin van Octo- 
bermaand, als na welken tijd het getal van op nieuw of 
voor het eerst door de ziekte aangetast wordende lijders 
aanmerkelijk begon te verminderen tot in het laatst van 
November of in het eerst van December, toen men bijna 
geene nieuwe zieken meer kreeg. Het gastrifche aanzien der 
ziekte was toen geheel geweken , alsmede vele der fchrik- 
barende verfchijnfelen, die in de vorige maanden plaats 
hadden; thans verfchenen zinkingachtige aandoeningen 
zonder koorts, en de gewone tusfchenpoozende najaars- 
koortfen met #ypus tertianus , meestal zonder complica- 
tie; flechts hier ep daar vertoonden zich icterifche toe- 
vallen bij kinderen, die foms van zelve en door de kunst 
gemakkelijk weggenomen werden (*). — Men kon dus 
op dezen tijd, over het algemeen, de oorfpronkêlijke 
ziekte voor geëindigd houden. De nu voorkomende 
fterfgevallen betroffen grootendeels zulke perfonen, die 
aan bijkomende ziekten of de gevolgen der epidemie le- 
den, en bij welke zich ontaardingen van gewigtige an 
len ontwikkeld hadden. 

De recidiven of weder-inftortingen hadden fomwijlen 
de hiervoren gemelde verfchijnfelen , en waren alsdan 

| Zoo 

(*) Zie verder over den toeftand der ziekte in November op de 
onderfcheidene plaatfen jJORRITSMA, bl, 12, 32, NYHOFF, p‚ 24 feqq: 


MULDER en ROELANDS, bl. 7, 23. BANGA, bl, 33 en volg. BAk- 
KER, bl. 6o, 


CMA 


zoo veel te gevaariijker, naarmate de zieke zwakker, de 
koorts heviger , minder bepaald en intermitterend , de 
verfchijnfelen menigvuldiger en meer gecompliceerd waren. 
Zij waren zeer algemeen ‚„ kwamen zeer onverwachts en 
verraderlijk op fommige dagen en behielden bovendien , 
op verre na, niet altijd den vorm der tusfchenpoozende 
koortfen , werden hoogst onregelmatig en tasteden dikwerf 
den lijder dan eerst onder de gedaante van febris remit- 
tens > nervosa of catarrhalis het hevigst aan. De 
koorts nam dikwijls een anderendaagfchen of dubbelden 
anderdaagfchen omloop aan, en ging in het eerfte tijd- 
perk vergezeld met braking van flijmige , geelachtige 
ftof , zwarter echter, dan in het begin der ziekte had 
plaats gehad. Wanneer deze koortfen dubbeld werden , 
de fterkfte aanvallen nu eens op evene dan op onevene 
dagen kwamen , waren zij zeer gevaarlijk. Somtijds ook 
had deze koorts het voorkomen eener febris hectica, 
met een’ beftendig rasfchen pols, fterk nachtzweet en 
neiging tot loop, evenwel met kennelijk anderen- of der- 
dendaagfche verergering. | 

Eenige zijn weder ingeftort, na eene herftelling van 2 
of 3 weken, anderen zelfs nadat zij reeds een maand en 
langer gezond waren geweest, Gevoel van volheid in 
den buik , trage ontlasting, geringe koude in handen of _ 
voeten, bleek betrokken gelaat, loodkleurige lippen, 
duizeligheid met daarop volgende braking , waren gewo- 
ne voorboden der wederinftorting; braakzucht was bij 
deze terugvallen het gewone verfchijnfel; de lijder kon 
zich naauwelijks in zijn bed omkeeren , een arm of ‘been 
bewegen, zonder walging te ontwaren ; dorst was he- 


vig. Een algemeen zuur zweet was altijd weldadig, 
deed 


C45 ) 

deed de hoofdpijn bedaren,’ gaf kalmte van gemoed, 
vergunden den lijder ftil te liggen en bevorderde den flaap ; 
den volgenden dag was hij frisfcher, ligter , en niette- 
genftaande eene bijzondere aandoenlijkheid bevond hij 
zich ‘beters zij, die dadelijk hulp vroeger , genazen dik- 
werf na 5 of 7 dagen. Hoe meer de koorts het beloop 
eener geregelde tusfchenpoozende naderde, des te beter. 

Wanneer men de koorts te fpoedig door de Sw/ph. 
Chininae had weggenomen, zonder naderhand op het 
wegnemen der ftoffelijke oorzaak in den onderbuik.te 
werken , openbaarde zich veelal eene geweldige koorts, 
met doorloop , persloop , ontfteking der: lever , milt, 
pleuritis , enz. , alle van eene booze asthenifche natuur. 

De meesten zagen er tteeds groenachtig bleek en ‘bol 
uit, het wit der oogen was geel; fommige hadden paar- 
fche vlekken om de lendenen en aan’ beïde de beenen, vele 
bloedingen uit de beide neusgaten of uitgden mond , de 
eetlust was nog geheel verloren , de tong was wit befla- 
gen , de dorst onleschbaar , de ontlasting traag; de pis 
of geel en troebel, met een flijmig of later met een rood- 
kleurig poederachtig bezinkfel.- Sommige klaagden over 
eene bepaalde pijn , welke om den anderen dag, meest 
’s namiddags of ’s avonds, toenam, ziekelijke aandoe-: 
ning van het geheele geftel te weeg bragt, met een alge- 
meen zweet en flaap verdween ; alle klaagden over: be- 
naauwdheid en drukking om de hartkolk ; enkele over 
pijn in de linkerzijde en moeijelijk liggen op de regter 3 
hetgeen TussSEeN uitdrukking van het middenrif en trek- 
king van de omliggende deelen verklaart 3 bij zeer weini- 
gen kon men eenige dikte of zwelling befpeuren. Indien 


deze pijnen, in weêrwil eener doelmatige behandeling 
aan- 


. (46 ) 


aanhielden , (trekten dezelve zich tot den buik uit, de 
toevallen. van fcheurbuik vermeerderden, de koorts werd 
aanhoudend, het aangezigt , de beenen en buik zwollen 
zuchtig op, de huid bleef koud , de ontlastingen wer- 
den. menigvuldig , dun, ftinkend, foms bloederig , de 
zieken werden gevoelloos en ftierven ftil en meestal on- 

verwachts (*). 9 
Deze herhaalde en onvermijdelijke wederinftorting 
fchijnt , volgens BAKKER. (f)» eene tweeledige oorzaak 
gehad te hebben. De eerfte ligt in de verzwakking des 
ligchaams3 in zoo. verre ‘hetzelve minder gefchiktheid 
heeft, om tegenftand te bieden aan koude, hitte en 
luchtsverandering „ aan fpijs en drank en andere fchade- 
lijke witwerkfelen ,„ welke een gezond. en fterk mensch 
naanwelijks. aandoen. Vele lieten aanftonds na het on- 
derdrukken of wegnemen. der koorts alle. geneesmiddelen 
varens anderen ftelden zich onvoorzigtig aan de koude 
morgen= en avond-lucht bloot, en werrigtteden weder zwaren 
en vermoeijenden arbeid. overlaadden de. maag met zwaar 
en nadeelig voedfel, als fchapenvleesch , fpek , zeevisch , 
flecht drinkwater „ enz. ; andere. verwaarloosden zich en 
verzuimden. de meestal zeer noodige zuivering der. eerfte 
wegen, kregen. ophoopingen van. ftoffen in de. ingewan- 
den „ vooral in. het coZon, bij andere had eene. verbazen- 
de infarctus viscerum: abdominalium, van lever , milt 
en het: ganfche: poortaderftelfel plaats’, waaraan de band, 
die zoo vele. onder de maag woelden „ moest worden. 
toe- 


(4) Trijssen, Herfstk.,. bl. zr en volg. THUrssiNK, ble 30. 
Nynorr, bl, 11, HUFELAND, Journ. d. Pract.. Heilk, 1827, Junij, 
f. 67. Julij, £ gt 

CT) De Volksziekte, bl. 25. 


(47) 


toegefchreven. … Deze vervielen niet zelden in eene fe- 
bris soporosa, enterica „ dysentericas enz. , waarvan 
anderen , die refolverende poidclalen gebruikt hadden, vrij 
bleven. 

De andere oorzaak is eene voortduring der algemeene 
oorzaak , die de ziekte heeft voortgebragt, die fteeds 
even zeer op «hen, die de ziekte hebben ondergaan 
voortwerkt „ als op hen, die nog niets geleden hebben. 
Naar gelang derhalve en van de luchtsgefteldheid en van 
het tijdperk der epidemie moet eene dezer beide oorzaken 
„de overhand hebben. « „ Wanneer evenwel, zoo als 
dikwijls plaats gehad zal hebben,” (zegt BAKKER) 
„ deze oorzaken zamengeloopen hebben „ wanneer wij als 
» gelegenheidsoorzaak daarbij voegen het moeijelijk en 
s werkzaam leven , hetwelk ook zelfs teedere en gevoe- 
„lige, onder de herftelden nog naauwelijks te tellen 
 menfchen, genoodzaakt waren te leiden , om bij ge- 
„ brek van bedienden zich en de hunnen van het nood- 
s zakelijke te voorzien, is er wel niets meer noodig ter 
_s verklaring der menigvuldige, met zekerheid door nie- 
‚mand te ontwijken en meer dan eens herhaalde weder=- 
» inftortingen.” 

Dikwijls beftond, mijns. bedunkens , de oorzaak. de- 
zer terugvallen in eene niet geachte kleinigheid: „gen 
moedsaandoening „ onvoorzigtig blootftellen, vooral aan 
de koele morgenlucht, meest echter in eene. ongefchikte 
diëet; het vochtig en koud herfstweder vermeerderde 
ook niet weinig deze gefchiktheid tot wederinftortingen , 
veranderde den loop der koortfen „ veroorzaakte alle en 
derdendaagfche. koortfen en, deed.ze. mer. vanuanosvallen 
gepaard gaan. 


Be- 


C48 ) 


Behalve deze wederinftortingen behoort tot de naziek- 
ten of gevolgen dezer epidemie, een zeer algemeen voor- 
komend en buitengewoon verlies van krachten en groote 
zwakheid, ook ín overigens gezonde, en zelfs met een 
meer dan gewoon fterk ligchaamsgeftel voorziene men- 
fchen. Dezelve fcheen in een wezenlijk gebrek aan le- 
venskracht te beftaan , welk gebrek, vooral in de verrig- 
tingen van het zenuwftelfel, die inzonderheid zeer ver- 
zwakt waren, duidelijk was; en misfchien ten deele door 
den nederdrukkenden invloed van de reeds eenen lan- 
gen tijd voortdurende hooge temperatuur der damp- 
kringslucht te weeg gebragt werd. Deze groote zwak- 
heid, dit fchielijk toenemend verlies van krachten , was 
niet proportioneel, noch kon toegeëigend worden aan den 
duur of de hevigheid der ziektetoevallen , kon tevens 
weder als oorzaak befchouwd worden van onderfcheidene 
flepende kwalen, hetzij alleen of in verband met de eer- 
fte , algemeene oorzaak , de ziekte zelve. Ook fcheen de 
irritabiliteit vermeerderd, zoodat b. v. eene beving van 
handen en voeten en de grootfte vermoeidheid na de ge- 
ringfte beweging tot de zeer gewone verfchijnfelen be- 
hoorden (*). 

De herftelling der verlorene krachten ging altijd zeer 
jangzaam , de eetlust en fpijsvertering bleef gebrekkig 
ontlasting” traag of bleef geheel weg, waarop fpoedig 
opgeblazenheid «en winderige fpanning van den buik, 
kortademigheid, pijn in lever of miltftreek , benaauwd= 

heid 


(4) FricKE, Bericht, Í. 27. BAKKER, bl. 24. THUESSINK, bl, 32. 
HipPocRATES, Magazijn, VIlde Deel, 3de Stuk, bl. 257. 


(49 ) 


heid en braaklust volgden. De tong bleef bleek of flij- 
mig, de pols flap, iets gejaagd, veranderlijk , de kleur 
des gelaats dof , geelachtig of bleek. De meesten bleven 
zwak, flaauw, lusteloos , kleinmoedig , morrende en 
ongefchikt om eenige bezigheid te verrigten, eenigen zeer 
opwekbaar , fpoedig aangedaan , fchrikachtig , hadden on- 
rustigen flaap , zinkingachtige pijnen , zwaarte beneden in 
den onderbuik , enz. 

Ook was deze zwakheid met groote gevoeligheid, 
vooral van de--huid , gepaard , zoodat de minfte koude 
of prikkel hun fterk aandeed. Het zenuwgeftel bleef 
fteeds tot krampen geneigd, zoodanig zelfs , dat fommi- 
gen in eene zware melancholie, die zelfs tot zelfmoord 
overging, vervielen en deze in- geheele of gedeeltelijke 
zinneloosheid (mania) ontaardde, die echter langzaam 
weder herftelde. Ook waren fommigen een’ tijd lang 
aangedaan door vermindering van geheugen en door eene 
beuzelachtige fpraakzaamheid (*). 

Als naziekten behooren in de tweede plaats water- 
zuchtige aandoeniugen gerekend te worden , welke insge- 
lijks , vooral bij de vronwelijke fekfe uit den behoeftigen 

ftand , 


C*) BAKKER, bl, 27, zegt, dat hem twee razende krankzinnigen 
zijn voorgekomen, dat beide {nel en alleen door de werking der 
natuur, even als de krankzinnigheid na het kraambed, volkomen zijn 
genezen, Ik zelf heb drie dergelijke gevallen gezien, waarvan twee 
genazen door opwekkende en verfterkende middelen, een door bij- 
komenden typheusen toeftand, onder zachte iĳjlingen overleed, Deze 
razernij, ten gevolge van zwakheid (amentia ofmania a debilitate), 
is het eerst befchreven “door SYDENHAM, jin de Epidemie van Lon- 
den in 1661, Oper. Medic. Genev. 1716, 4to, p. 6o. Zie ook 
THIJSSBN, bl. go. SEBASTIAAN, in HUFELAND Journal, Junij 1323, 


D 


C50 ) 


ftand , menigvuldig voorkwamen; zich nu eens openbaar- 
den , door eene zeer hevige en fnel voortgebragte zucht, 
zwelling en opzetting der beenen (oedema pedum), dan 
als huidwaterzucht (arnasarca) , dan wederom als alge- 
meene waterzucht (Aydrops universalis) , of teekens van 
waterzucht in de borst (Aydrops pectoris) , of vooral 
bij ouden en kwaadfappigen „ vooral ten tijde van het 
verminderen der epidemie en van de hitte en droogheid 
der lucht in buikwaterzucht (Aydrops abdominis), foms 
vergezeld met Ascites scroti en Astma humidum , ein- 
digden , en ligt doodelijk werden. 
Daar de milt met het opflorpend vaatgeftel , vooral 
met dat der buiksingewanden , in naauw verband en 
gelijke verrigting ftaat, zoo moet ook de waterzucht , 
waartoe onze vochtige lucht en verflappende leefwijze 
reeds menigvuldige aanleiding geeft, het gevolg zijn 
van ontaardingen van dit, zoowel als andere buiksinge- 
wanden (*). Bij fommigen was zij het gevolg van 
gebrek aan rood en ftolbaar bloed; de voorname oor- 
zaak echter fchijnt meestal zwakheid te zijn geweest. | 
Bij fommige lijders werd het ligchaam kwaadfappig, 

| taan- 


(4) A jecinore indurato hydropes, zeide reeds BORRHAAVE, en 
zulks wordt door de ondervinding in alle moerasfige landen bewaar- 
heid; dit is in alle onze najaars-epidemiën opgeteekend en wordt 
door de lijkopeningen bevestigd. Breedvoeriger hebben over deze 
waterzuchten, derzelver verfchillende wijzen van ontftaan en behan- 
deling gehandeld. Trijssen, Merfstk., bl. 7782. THUESsINK, bl, 
33 en verv, Vooral leze men over de chronifche buikwaterzucht, 
de doorwrochte Akademifche Verhandeling van pP, J. WAUTERS, 
Diss. inaug. de hydrope chronico, speciatim de Ascitide, febres 
intermittentes, praecipue paludosam comitante aut seqguente. 
Gandavi 1825. 4to. | ie 


CSI) 


taankleurig bloedeloos, mager. Sommige hadden een’ 
onverzadelijken honger, bij andere was de eetlust ver- 
loren. … Voorts hadden er velerlei ftoornisfen der fpijs- 
vertering. plaats , ten gevolge waarvan niet zelden hard- 
nekkige -buikverftoptheid of colliquative doorloop ont- 
ftond, die dikwijls den dood der zeer zwakke lijders 
veroorzaakten. | 

Dezen uitgang der ziekte, afloop namelijk , zag men 
ook bij inftortingen , wanneer er eene ftaat van uitmer- 
geling (status: colliguativus), van darmtering (pAthisis 
intestinalis) veroorzaakt werd, wanneer de aanvallen der 
koorts minder duidelijk waren en in teringkoorts fchenen 
over te gaan; wanneer met het verfchijnen van een koud 
zweet op het ingevallen bleek aangezigt , met het opzetten 
en fpannen van den buik, dunne ftinkende onbedwingbare 
ontlastingen plaats hadden. Deze verfchijnfelen vertoonden 
zich het meest bij oude lieden en kinderen, onder welke 
de fterfte ook verre. het grootfte was. Deze doorloop 
was , vooral wanneer de lijders vooraf purgantia ge- 
bruikt. hadden „, reeds dadelijk met het begin der ziekte 
aanwezig, was dan fomwijlen. onwillekeurig , beftendig en 
met bloed vermengd. De lijder werd hierdoor dood- 
zwak , met ijskoude ledematen, blaauwe fchemerende 
vlekken ‚ onvoelbaren. pols „ kleverige huid, peeshuppe- 
ling , lag doodftil met wijdgeopende ftrakke oogen , enz. , 
totdat eindelijk de dood , meestal bij volkomene kennis , 
hieraan een einde maakte. 

Voorts zag men, na de epidemie, ontaardingeh der fe: 
ver en der milt, welke laatfte men na den dood in eenen 
uitgezetten en opgelosten toeftand , en dikwijls van eene 
dunne „ als chocolade "gekleurde, ftof . voorzie vond , 

| D 2 Wda 


(52) 


waarbij zich in het geheele ligchaam’ een wezenlijk ge- 
brek aan ftolbaar bloed, in vele gevallen eene ware bloe- 
deloosheid vertoonde. Deze toeftand der milt kwam als 
naziekte zeer dikwijls voor; minder menigvuldig waren 
gelijktijdig beftaande ontaardingen der lever , die alsdan 
vergroot en buitengewoon week , doch meestal zonder 
knobbels was. Zeer dikwijls was de galblaas buitenge- 
gewoon uitgezet, en met eene dunne, dikwijls zwartach- 
tige gal, die vooral bij ouden niet zelden galfteenen be- 
vattede, gevuld (*). 

Bij kinderen bleef, als naziekte , meermalen eene alge- 
meene onderbuikszwelling over, hetzij door opgezette 
milt ontftaan, of wel het gevolg van verharde darm- 
fcheils- en onderbuiksklieren, die naderhand eene ware 
atrophie ten gevolge hadden. Ook was de waterkanker 
bij kinderen , en wel in een’ hevigen graad, zeer menig- 
vuldig, zoo als ook fcheurbuikachtige ongemakken en 
gezwollene. onderkaaksklieren en ligte graad van angina 
met opgezetheid van het geheele aangezigt. 

Bij vele lijders bleef langen tijd eene fpanning in den 
hartkuil en in de bovenbuikftreek over, vooral wanneer 
dikwijls” wederinftortingen hadden plaats gehad, en dan 
had de fpijsvertering zeer veel geleden en de huidwerk- 
zaamheid was bijna altijd geheel belemmerd. Het gevoel 
van volheid onder de borst fcheen met waterzucht en 
zwakheid daarin overeen te komen, dat zij gezamenlijk 
door een voorzigtig gebruik van eene ijzerbereiding, met 
eenig bitter en vlugtig aetherisch middel vereenigd, het 


best genezen werd. Tot 


(4%) HriPPocRATEs „ Magazijn, t. a. p., bl.-215. FRICKE, Bericht» 
f. 28, Tussen, Herfstk., bl. 83. BAKKER, bl, 26 en verv. 


(53) 


Tot de gevolgen dezer ziekte moet men ook brengen , 
de _menigvuldigheid der miskramen en het aanmerkelijk 
minder getal geboorten in 1827. Wanneer zwangere 
vrouwen door heete koortfen werden aangedaan , waren 
zij zelden zoo gelukkig, dat zij het gevaar ontkwamen 
en een levend kind. ter wereld bragten, zoodat na deze, 
even als bij vorige epidemiën had plaats gehad, zeer 
weinige kinderen geboren werden (*). 

In enkele gevallen eindigde de ziekte , door eene zon- 
derlinge foort van langdurige fpruw , kenbaar op de tong. 
en in de keel, door het gezigt; in den flokdarm en maag, 
door brandende pijn; of ook , door eene aanmerkelijk 
vermeerderde affcheiding van een’ zeer taaijen flijm in 
deze deelen; zeer veel overeenkomende met die door 
REIL (4) befchreven is. BAKKER zag dezelve bij eene 
goede behandeling langzaam genezen. 

Borst-aandoeningen en catarrhale ongemakken kwamen 
in de laatfte helft der-epedimie, bij den aanvang van het 
vochtige koude weder zeer dikwijls bij de reconvalescen- 
ten „voor, deden meestal het flijmvlies der ademhalings- 
werktuigen aan , en waren vooral voor oude lieden en 


zul- 

(+) Gewoonlijk ’sjaars bij meer dan honderd verlosfingen adfifte- 
rende, ben ik in 1827 flechts bij veertig geroepen, Zie dit ook bij 
vorige epidemiën, als bij SYLVIUS DE LA BOE, Tractatus de affectu 
epidemicos quae ab Augt. ad Jan. 1669—z7o Leidae grassavit in 
Praxeos Medic. Tract. X, Append. S 63, 65, 67. KLOEKHOF, in 
Opusc. Med. 1742, Ps 42 SEBASTIAAN, Moerask, t. a, p. 

C}) Memorabilia clinica, Halle 1790, Tom. I, p. 6, BAKKER, 
bl, 26, 27, Ik zelf heb deze fpruw meer als verfchijnfel, dan als 
gevolg der ziekte waargenomen. Zie ook POPKEN Il, C., p. 37. 
BANGA, Verh., bl, ar. 'THUESSINK, Overzigt, bl, 22, THIJSSEN, 
Herfstk., bl. 49, 64. <i 

D 3 


(4) 


zulken; die’ reeds te voren aan chronifche ongemakken 
op de borst geleden hadden, verderfelijk, omdat zij zeer 
ligt bij de overhand hebbende zwakte , door eene para= 
dysis pulmonum doodden. Sommige klaagden lang , na 
het ophouden der ziekte, over zinkingachtige pijnen in 
de leden, en over een gevoel van zwaarte laag‚in den 
onderbuik , welke toevallen echter veelal bij goede le= 
venswijze van zelve verdwenen. Ook keelzwelling en 
ftijfjheid van den hals waren zeer menigvuldig ; de eerfte 
ongetteldheid was zoo’ ligt, dat zij «de doorzwelling 
naauwelijks belemmerde , de andere maakte de draaijende | 
beweging van het hoofd eenigzins moeijelijk. | 
Somtige kregen ook of aan het gewricht „ of wel op’ 
den rug der hand, fomtijds op orderfcheidene plaatfen 
des ligchaams , een uitflag van verfchillende natuur, wel- 
ke lang ftand bleef houden, doorgaans zonder jeukte , 
doch niet altijd zonder eenige pijn. Deze uitflag , dat 
onder’ en na de koorts werd waargenomen, was bij an- 
‚ deren een’ zeer lastigen en herpetifchen uitflag welke bij 
fommigen uit vuurroode, bruine of geelachtige korften 
beftond , met reten en fcheuren, vooral in de handen en 
op de armen, dewelke dan ook weder van zelve verdwe- 
nen en niet beletteden, dat de koorts terugkwam. Bij 
enkelen vertoonde zich deze uitflag als Erysipelas faciei, 
… bij «de meesten..als onregelmatige, ligtroode vlekjes of 
kleine puntige of ruwe harde ‚puistjes, die met maorbilli 
scabies , miliaria of kleine furunculé wel eenige ons 
eenkomst hadden „ vooral aan de armen „ handen , dijen 
en beenen... Dezelve. fchenen als een ie van het 
zuur en fcherp zweet te moeten befchouwd worden. 
Het fchurft , dat ik dikwijls gedurende de derdendaag- 
fche 


C 55) 
fche koorts zag ontítaan, fcheen-mij geenzins critisch 
te,zijn , wijl ik (lechts in twee gevallen de derdendaagfche 
koorts (die als naziekte het algemeenst was) , na dit uit-. 
flag zag ophouden (*). 

Alle deze naziekten. werden wel ten deele door de, 
natuur der oorfpronkelijke ziekte , bij welke eene zeer 
doordringende aantasting van het ganíche ligchaam niet, 
te miskennen was, te weeg gebragt, doch ook ten dee- 
le; door de individuele ligchaamsgefteldheid der van de 
ziekte aangetaste perfonen, onder welke zich, voornamelijk, 
oude lieden en kinderen bevonden; veroorzaakt, en door 
de naderhand invallende vochtige koude weder. onderhou- 
den en vermeerderd, 

Na de voornaamfte gevolgen der epidemifche ziekte te 
hebben. befchreven „is het, ten einde zich eenig voldoend 
denkbeeld omtrent den aard derzelve te kunnen vormen , 
noodzakelijk , de voornaamfte: bevindingen der lijkopening 
kortelijk op te geven. In het algemeen echter zij vooraf 
aangemerkt, dat, hoe nuttig deze lijkopeningen op zich 
zelve. ook mogen zijn, zij ons flechts de verwoestende 
uitwerkfelen der ziekte doen zien, terwijl zij ons om- 

trent 


(Cx) Je BANGAs Verh.; bl. 30, zegt, dat onderfcheidene mannen, 
die dagelijks in de open lucht verkeerden, een zeer lastig jeukend 
exanthema scabiosum. over het geheele lijf kregen, vooral in het 
laatst van Julij en in Augustus, en daardoor voor de ziekte fchijnen 
bewaard te zijn gebleven, Dezen uitflag hield.men voor eene gunfti= 
ge poging der natuur en verdween zonder eenige geneeskundige hulp, 
Steenpuisten , dic langzaam in verettering overgingen, waren in deze 
ziekte, gunftig, hadden evenwel meer bij mannen dan bij vrouwen 
plaats. Ditzelfde is ook te, Berlijn waargenomen, HUFELAND „Juurze 
d. Pract. Heilk, 1826. Dec. -f. 128. Zie. over dit uitflag ook BAK- 
_KER ‚bl. 27, “POPKEN, p« 35“ THUESSINK, bl, 20, 27, 


D 4 


(56 ) 


trent die aard en de natuur derzelve weinig licht geven. 
Dan offchoon de lijkopeningen nietvaltijd het doel mogen 
treffen en foms oorzaak en gewrocht der ziekte verwar- 
ren , zullen zij toch daar, waar de uitwerkfelen uit de 
aanleidende oorzaken kunnen verklaard worden, en in 
verband met eene oplettende befchouwing der ziektever- 
fchijnfelen en toevallen , de eenigfte werktuigen blijven, 
door welke een helderder licht, over de nog duistere 
paden der geneeskunde zal kunnen verfpreid en de ge- 
heimzinnige fluijer der waarheid ontrold worden (*). 

De opening van het hoofd toonde veelal congestie , en- 
kele keeren #nflammatie; bij langen duur der ziekte, 
inftortingen en naziekten , fomtijds uitftorting van vocht 
in de herfenholligheden of in de plooijen van het ver- 
dikte fpinnewebvlies; en dit is overeenkomftig met de 
ziekteverfchijnfelen; zelden immers befpeurde men , dat 
de werktuigen der ademhaling en van den omloop des 
bloeds bijzonder of fterker en anders waren aangedaan , 
dan zulks aan de, met koorts verbondene ziekten eigen is 
en waren de geweldige hoofdpijnen, verftandsverwarring , 
flaapzucht , gevoel van zwaarte, drukking, klopping , 
vlugtige ftekende pijnen in het$hoofd , enz. genoegzame 

be- 


(*) De lijkopeningen vindt men breedvoerig befchreven en met 
de ziekteverfchijnfelen vergeleken in het Rapport van de plaatfe- 
lijke Commisfie te Groningen, in mreocrates Magazijn, VIlde 
Deel, 3de Stuk, bl. 216 en volg. TussEN en vROLIK, in Algem, 
Konst- en Letterbode. Dec. 1826, N°? 51, bl, 370, TBIJSSEN, 
Herfstk., bl. 88. verv. bl. ro5—108, 11o, BAKKER, bl,20, THurs- 
SINK, bl, 35. FRICKE, f. 37, 50. J- BANGA, bl, 65 en volg. Ny- 
HOFF, pe 27. SNABILIÉ, Beknopt Verflag van waargen, tusfchenp. 
koortfen, bl. 2129, Cn HUFELAND, Journal, Juni 1827, f. 86, 


CH) 


bewijzen van verhoogde gevoeligheid , congestie „ levendi- 
ge circulatie en vermeerderde werking van het vaatgeftel 
en zelfs van zekeren trap van ontfteking binnen het 
bekkeneel. X 

De borst leverde alleen zoodanige verfehijnfelen op , 
die uit medelijdenheid te verklaren waren „ was meestal 
gezond, flechts meer of mindere fporen van vermeerder- 
den aandrang van bloed vertoonende. Bij de naziekten 
vond men veelal eenige verzameling van water, verwee- 
king of vertering der longen „ tegennatuurlijke weekheid 
van het hart. j 

In den buik echter was de zetel der ziekte en vond 
men verreweg de meeste afwijkingen. Naarmate van de 
verfcheidenheid der voorafgegane ziekten, was het een 
of ander ingewand, meest echter de lever , doch inzon- 
derheid de milt, aangedaan , welke laatfte zoo algemeen 
ziekelijk week, papachtig veranderd was, dat zeer weini- 
ge lijken geopend zijn , waarin dezelve zonder eenig ge- 
brek gevonden werd. Zij was meestal tevens vergroot, 
miskleurig „ vertoonde blijken van ontfteking , werd als 
met ontbonden bloed opgevuld en met verdikte vliezen 
omgeven gevonden. In een later tijdperk der ziekte 
fcheen de lever fterker aangedaan te zijn , meer ver- 
groot, opgezet, bruin, livide, met zwart bloed ge- 
vuld, terwijl de milt ook fteeds vergroot, vooral, pap- 
achtig en week bleef. De ingewanden en klieren van 
het mesenterinm waren zeer opgezwollen, de twnica 
mucosa of geheel rood of met roode ftippen , roode , 
bruine of loodkleurige vlekken, de venae meseraicae met 
bloed gevuld; de galblaas Bve met gele of zwarte 
gal, foms met fteenen; de nieren in kleur en vastheid 
veranderd, D 5 Wan- 


(58) 


Wanneer:men nu deze refultaten der lijkopeningen. met 
oplettendheid: gadeflaat , blijkt: dat deze ziekten zich het 
allermeest bepaald hebben tot de ingewanden of werk-., 
tuigen, welke tot de bereiding der gal verordend zijn , 
en-dien ten gevolge ook tegennatuurlijke of flecht geftel- 
de gal ; veelal in grootere! hoeveelheid „hebben afgefchei- 
den en ín de darmen ontlast; en dat -alzoo deze ge- 
heerscht hebbende ziekten niet ten onregte van het begin 
der epidemie af „ voor gastrifche of bilieufe ziekten ge- 
houden zijn. «Ook komt dit zeer Overeen met hetgeen 
doorgaans „, bij vorige epidemifche herfstziekten is waar- 
genomen „dat namelijk: daarbij” niet alleen veelvuldig de 
lever „- maar zeer dikwijls , foms in alle lijders de milt 
was aangedaan en aanmerkelijk vergroot. 

Belangrijk ware ‘het geweest, indien deze lijkbefchou- 
wingen «reeds in hetbegin der epidemie waren in het 
werk gefteld, opdat men de ‘ontaardingen en afwijkingen, 
die in. het begin. plaats hadden , zou kunnen vergelijken 
met diegene „welke het-toppunt harer woede en hare 
afneming vergezelden ; „men had alsdan (zoo als Trijs- 
SEN. te regt. zegt) beter Kunnen nafporen van wat aard 
die aandoening der milt ware, die hare verweeking voor- 
afging; of de eerfte oorfprong en zetel der ziekte in dit 
of in eenig ander ingewand te zoeken was; enz.” Waar- 
uit nuttge gevolgtrekkingen ter voorbehoeding en behan- 
deling op te maken. waren. 

Ten einde onze epidemie met de te voren-in ons land 
plaats gehad hebbende te kunnen vergelijken, zal het 
dienftig zijn. kortelijk het te voren. gemelde bijeen te trek- 
ken „, en dan blijkt: | 

TI. Dat de geheerscht hebbende ziekte voornamelijk 

is 


(59) 


is” voorafgegaan ‚ door “tusfchenpoozende ‚in het 
voorjaar — catarrhaal’- rheumatifche „ in. de zich in 
April en_/Mei ontwikkelende warmte, gastrifche 
koortfen.” Immers» reeds: in den herfst van 1825 
werden: „deze; “bij, onsvendemifche ziekten, zeer 
menigvuldig waargenomen ‚ „waren toen in” enkele 
gevallen flechts kwaadaardig „ maar toch hardnek- 
kigs verminderden inden voorzomer van-1826, 
doch «bleven „evenwel hier-en. daar meer. verborgen 
aanhouden; 

IH. De epidemifche ziekte zelve was ook eene tusfchen- 
poozende koorts (*)5-dieof geregeld (regularis) 
was ‚> als-wanneer (de -ziekte, meest altijd den,vorm 
van -anderendaagfche met gastrifche en. catarrhale 

aandoeningen had „ die met- vermeerderde, buiksont- 
lasting. of’ loop. en zweet, fcheidde „, en voorname- 
lijk ‘in Junij: en, Julij- plaats. had 3 of ongeregeld 
CGrregularis), dat. is: wanneer de aanvallen zich 
aan geenen tijd. -hielden „ -hetgeen echter zeldza- 

| ‘ | men 


(«) Vergelijk BANGA, ble 52, 54 en volg. BAKKER, bl. 3, 19, 
22, 59e 'THUESSINK, bl. 27, 44. THIJSSEN , op vele plaatfen. FRICKE , 
f, 6, 8, 9. NyHor, pe 6; 7; 24: MULDER en ROELANDTS, bl. 79, 
HiPPoCRATES; Magazijn, bl. 195. HUFELAND , Journal, 1826, Nov. 
fe 116. De beftendige verergering om den anderen dag, verraadde 
derzelver eigenlijken vorm, die bij verbetering fteeds duidelijk werd, 
Bij de vermindering der hitte en de koelere nachten in October ver- 
toonde zich het tusfchenpoozend karakter ook duidelijk , kwam bij 
degenen, die vroeger niet of weinig ziek geweest waren, vrij: zuiver 
te voorfchijn, en was eerst na eenige dagen met gastrifche verfchijn- 
felen, doch in zeer geringen graad, vergezeld, die zich door de 
herhaalde koortsaanvallen meer en meer ontwikkelden, en op nieuw 
_ vermengd waren met catarrhale en rheumiatifche aandoeningen. 


C 60) 


mer was. Deze anderendaagfche vorm was gemeen- 
lijk dubbeld (zertiana duplex) , in-enkele gevallen 
verdubbeld (duplicata); de eerfte vorm was in het 
begin bijna altijd aanwezig; later vervroegden de 
aanvallen veelal, dusdanig echter „ dat veelal de 
anderendaagfche vorm tevens bleef voortduren en 
alzoo de tusfchenpoozende in een Zemitritaeus of 
halfanderendaagfche overging, vooral in het laatst 
van Juli, in Augustus en September. Bij het 
einde der epidemie behoorden dezelve meer tot de 
retardantes en gingen veelal in derdendaagfche 
koortfen over. Ook hadden dezelve fomwijlen den 
vorm van swbintrantes of continuae remittentes ; 
alsdan begon de ziekte dadelijk met eene aflatende 
koorts, of deze aflatende was het gevolg van toe- 
nemende en ineenloopende tusfchenpoozende. Al- 
leen bij ophooping van zieken in“eenig klein ver- 
„trek nam dezelve den vorm der continentes aan , 
en vertoonde alsdan  fomwijlen den zypAus, 
zoo als dezelve door voN HILDEBRAND befchre- 
ven is. 

« Dezelve behoorden , wat derzelver natuur of we- 
zen betreft, veelal tot de onregelmatige kwaadaar- 
_ dige koortfen Cfebres anomalae et malignae). Som- 
wijlen verfcheen deze tusfchenp. koorts onder de 
gedaante van shet een of ander fchrikbarend ver- 
fchijnfel, zooals bij de vermomde koortfen (febres 
topicae et laryatae); met eene ligte of bijna geene 
koortsaandoening ; het meest echter kwamen dezel- 
ve voor onder de gedaante van flaap- of beroer- 
tekoorts (febris soporosa of apoplectica). Deze 


fe 


II. 


IV. 


C6I ) 

febres perniciosae , comitatae of corruptivae van 
BURSERIUS vertoonden zich of als cardiacae in Ju- 
lij en Augustus 5 cholericae, dysentericae , in Ju- 
lij en vooral in Augustus 5 soporosae, apoplecticae 
in Augustus, vooral in September en October; 
syncopales, in dezelfde maanden; stupidae in het 
laatst van Augustus, in September, October en 
November 3 scorbuticae en Aecticae in het laatst 
van September , in October en vooral November en 
December en in de eerfte maanden van 1827. In- 
dien deze koortfen niet reeds, door derzelver hevig- 
heid en kwaadaardigheid, de zieken ten grave ge- 
fleept hadden , veranderden dezelve eindelijk we- 
der in anderendaagfche of derdendaaagfche koortfen, 

Dat deze ziekte eene intermitterende koorts was, 
bleek ook vooral daaruit, dat de ziekte alleen door 
de kina of het krachtigere Sw/phas chininae konde 
bedwongen worden; en foms, hoezeer de ziekte 
weinig naar eene tusfchenpoozende koorts geleek , 
op eens door hetzelve met alle vreemde toevallen 
weggenomen werd. | 
Gevoegelijk kon men met BANGA vier tijdperken 
der ziekte vastftellen 1°, De aanvang, na eenige 
vroegere voorboden, in het laatst van Junij en in 
Julij. e°. De ontwikkeling en fnelle verbreiding in 
Augustus. 39. De hevigheid der ziekte in Septem- 
ber en October. 4°. De vermindering en overgang 
tot naziekten van November tot het einde des jaars 
of liever tot ongeveer April van het volgende. 
Deze tusfchenpoozende koorts was in het beloop 
der epidemie, naarmate van de verandering van het 

we- 


(62) 


weder; gefteldheid en. levenswijze van den ‘lijder , 

enz, verfchillend gecompliceerd; als : 

a.In de groote hitte. van den voorzomer met gas- 
trifche. verfchijnfelen en nam toen meer den vorm 
van febris gastrica aan; dan gene hielden niet 
op ‚ maar ‘hielden zich flechts onder andere vor- 
men verborgen en vertoonden allerhande toeval- 
len ; zoodat hierdoor de tusfchenpoozende koorts „ 
die gemeenlijk anderendaagsch. was , zich verbor- 

gen hield, doch zich reeds in Augustus , èn 
vooral duidelijk in September, of alleen of met 
remittereride koortfen vermengd, weder open- 
baarde. 

b.Met galkoorts; alsdan vormde zij de, in ons 
land na warme zomers zoo zeer gewone „ Aemêe 
tritacus. In den beginne was dezelve alsdan 
van eenen remitterenden aard „, zoodat zij zelden 
zonder koorts waren , echter zoodanig, dat de 
aanvallen om den anderendag het hevigst waren , 
tegelijk met galachtige verfchijnfelen ; deze weg- 
genomen zijnde, ging dezelve bijna. altijd in 
eene geregelde anderendaagíche koorts over. 

c.Met rotkoorts; deze complicatie was echter 
zeldzamer, dewijl deze epidemie minder gastrisch 
was, dan wel vorige, en had … voornamelijk 
plaats , wanneer men verzuimd had, de gastri- 
fche of galachtige ftoffen uit den weg te ruimen 5 
of wanneer dezelve verkeerdelijk door te veel 
kina en roborantia behandeld was; alsdan ging 
dezelve in aanhoudende koorts over (febris pu- 


trida continua GRANTII). | 
d, 


(63 ) 


d.Met flijmkoorts; hetgeen voornamelijk tegen den 
herfst en winter gebeurde „ en vormde alsdan de 
zoogenaamde febris atrabiliaria … Of -hyberna 
GRANT, was zeer moeijelijk te genezen, en had 
alsdan den vorm van dubbelde of enkele. anderen- 
en derdendaagfche koorts ; en ging- meestal in en- 
kele alle- of anderendaagfche koorts over. Ook 
was deze „ zoowel als alle andere gastrifche koort- 
fen, veelal „met wormen vergezeld, en was als- 
dan nog langduriger. 

e. Met catarrhale en rheumatifche verfchijnfelen 3 
hetgeen voornamelijk met het vochtige en koude 
jaargetijde , toen de temperatuurverandering me- 
nigvuldig was, plaats had 5 de hoest , rheuma- 

-tifche pijnen, enz. , waren veelal tegelijk met 
flijmachtige complicatie aanwezig en maakten de 
genezing moeijelijk en traag. Deze complicatie 
werd dikwijls door zweeten weggenomen 3 niet 
zelden echter had deze koorts een’ ongeregelden 
loop, zoodat het stadium sudoris dikwijls ont- 
brak. | 

f. Met zenuwkoorts. Deze complicatie volgde me- 
nigvuldig en dan nam de ziekte veelal den vorm 
van febris catarrhalis nervosa aan, en moest 
ook als zoodanig behandeld worden; doch ging 
bij goede. behandeling. meest altijd eindelijk weder 

vin eene intermittens over en eindigde daarmede. 
De koorts was in den beginne intermitterend , 

_ doch werd vervolgens aanhoudend (continua ner- 

- Vosay). | nt 

g.Met ontftekingkoorts, of wel met-plaatfelijke 

ont- 


(64 ) 


ontfteking. Deze ontfteking echter was meestal 

van eenen roosachtigen aard en had in het een of 

ander der buiksingewanden plaats , als: lever „ 

‚ milt, darmen, fomwijlen herfenen „ enz., had 
gemeenlijk den anderendaagfchen vorm en ging 
dikwerf fpoedig tot het asthenifche over. Men 
moest dezelve niet verwarren met febres larva- 
tae, die de ontftekingen dikwijls naboorften en 
alleen door Cort. peruy, of Sulph. chininae weg 
te nemen waren (*). 

_V. Deze tusfchenpoozende koorts, die zich overigens 
met elke andere ziekte fomwijlen vereenigde , fcheen 
dikwijls in het eerst onfchadelijk , werd echter 
fpoedig boosaardig en maakte vele flagtoffers , voor- 
al bij het derde of vierde acces. Ook had bij de= 
zelve van den beginne af eene groote afneming der 
krachten plaats , waardoor de zieken uitermate ver- 
zwakt en afgemat werden. 

Het bleek, ‘ingevallen , liĳkkleurig gelaat, de 
verminderde glans der oogen, de geweldige zwaar- 
te en vermoeidheid der ledematen , de beneveling 
van het hoofd, ftompheid en neêrgeflagenheid der 
ziel, enz.. gaven genoegzaam het kwaadaardige, 
eigenaardige (miasmatische) karakter der ziekte te 

ken- 

(*) Over de complicatiën der tusfchenpoozende koorts hebben 

uitmuntend gehandeld: BURSERIUS, WERLHOF, TORTI, VOGEL IÌ, cc. 

GRANT, On feyers , Tom. I, Vv. HOVEN, Versuch über das wech= 

felfieber, Th. I, f. 64, u. f. w. HoRN, Archif für Med, Erfah- 
rung, Th. V‚f. 48, u. f. W. KLETTEN, De const. morb. atrabil, 

Viteb. 1806, alsook THUESSINK, Waarnemingen omtrent de ziekten 

van 179899. 


VI 


VIL. 


(65) 

kennen, ‘ook was de vermindering of wegvaging 
der ‘levenskracht in het geheel niet geëvenredigd, - 
noch aar de vwerfchijnfelen , noch aan het tijdperk 
der ziekte. | 

Deze tusfchenpoozende koortfen nestelden zich 
zoodanig in het geftel , dat de geringfte oorzaken , 
verandering van het weder, of vermoeijing, of 
eene ligte zonde in den leefregel, genoegzaam 
waren, «om die terug te brengen. Ook waren 
alsdan met ‘deze koortfen zeer dikwijls aandoenin- 
gen der herfenen en zenuwen gepaard, en zulk 
eene aandoenlijkheid der huid, dat men daaraan 
deze recidiyen veelal kan toefchrijven. 

De lijkopeningen in verband met de ziektever- 
fchijnfelen , leeren ons, dat onze epidemifche ziek- 
ten, geene eigenlijke hoofd- noch borst-, maar 
oorfpronkelijke buik- of gastrifche ziekten waren, 
die zich voornamelijk tot de galbereidende werk- 
tuigen bepaalden en dus tot de galachtige be- 
hoorden; echter fomwijlen door congestie wel 
secundaire hoofd- en borstziekten veroorzaakten ; 
voorts „ dat dezelve deels van eene stAenifche of 
active, doch meerendeels van eene passive of 
asthenische geaardheid waren; dat de maag daar- 


_ bij alleen consensueel of secundair leed; de dar- 


men daarbij niet zelden, zoowel primitief als 
secundair waren aangedaan, en dat fomtijds ook 
de nieren, doch alleen secundair daarin deelden ; 
en eindelijk dat dezelve tot de boosaardige be= 
hoorden , echter minder kwaadaardig waren , dan 
wel andere dergelijke epidemifche ziekten ,,die el- 
ders geheerscht hebben. 

E VI 


(66 ) 
VIII, De. ziekte sere: zelden. in eene fpoedige volko- 


veelal i in lastige en langdurige variete als ; horad: 
fappigheid „, bloedeloosheid , groote zwakte, water- 
zuchten, hardnekkige intermitterende koortfen, 
uitteerende koortfen , verftoppingen en ontaardingen 
in de lever, en vooral in de milt, {tompheid van 
verfland , kwijning, tering „ allerhande flepende on- 
gemakken der onderbuiksingewanden, haumaciiche 
aandoeningen , uitflag „ enz. 

De verfchijnfelen , complicatiën en gevolgen der ziekte 
afgehandeld hebbende , zullen wij, in de tweede plaats , 
de ziekte vergelijken , met de te voren in ons vaderland 
geheerscht hebbende epidemiën, derzelver overeenkomst en 
verfchil , voor zoo verre daarvan voldoende aanteekenin- 
gen beftaan, vergelijken. 


nn 
en 


I. HOOFDPDDEEL. 


VERGELIJKING DER’ EPIDEMISCHE ZIEKTE. VAN 1826 , 
MET. TE VOREN. IN ONS LAND, GEHEERSCHT 
HEBBENDE EPIDEMIËN: 


Uit de fchrijvers , die de voorheen in ons vaderland 
geheerscht hebbende ziekten befchreven hebben , blijkt : 
dat hetzelve door vele epidemiën „ vooral van kwaadaar- 
dige herfst-, najaars- of moeraskoortfen is bezocht ge- 
worden. Deze in verfchijnfelen , oorzaken en behandeling 
met onze ziekten van 1826 vergelijkende , zal men ont- 
waren , dat dezelve zoo niet geheel, althans grootendeels 

on- 


(67) 


onderling overeenkomen, Immers de’ voornaamfté kén- 
teekenen „- die onze gewone najaarsziekten kenfche:fen , 
zijn, volgens BUCHNER : | 

1°, Dat dezelve in het najaar vaák epidemisch heêrfchen , 


alsdan een meer kwaadaardig karakter aannemen , 
zich over geheele landftreeken” uitbreiden «en niet 
zelden befimettend worden , vooral wanneer wijduit- 


‘geftrekte overftroomingen , uitgravingen , roeringen 


van moerasfige gronden en droogmakerijen vooraf zijn 
gegaan of ondernomen,’ en door meer dan gewone 
heete en drooge zomers gevolgd worden , en wan- 
neer duurte der levensmiddelen de mingegoede volks- 
klasfe noodzaakt, zich met weinig en flecht voed- 
fel: te behelpen. Naarmate de eene of andere dezer 
oorzaken grooter is, en nog andere fchadelijkheden 
toevallig daarbij komen; kunnen deze najaars-epide- 
miën nog andere wijzigingen ondergaan, in dier 
voege; dat zij zich nu eens met buikloop en cAole- 
ra, met roodeloop , met fcheurbuikige ontaardin- 
gen der vochten of met jeukziekte (raphania) pa- 
ren ; of zich als kwaadaardige catarrhale zenuw- of 
rotkoortfen „ met kliergezwellen , verfterving ; bluts- 
vlekken ; bloedvloeijingen ; kwaadaardige websi 
kingen en fpruw vertoonen. 


„Dat de alzoo ontftane najaars-epidemiën , naatmate 


van de meer of mindere algemeenheid der gewerkt 
hebbende fchadelijkheden , zich over geheele gewesten 
uitbreiden , maar niet overal met gelijke hevigheid 
woeden , de eene plaats zwaarder dan de andere 
aantasten, en in kwaadaardigheid niet: zelde een 
groot verfchil opleveren. 

| | E 2 ge. 


(68 ) 


3°. Doorgaans beginnen dezelve in Julij en Augustus ; 


5°. 


6°, 


zelden vroeger, ten ware de lente en voorzomer-buis 
tengewoon heet en droog zijn ; in September ende 
eerfte helft van October bereiken zij hare grootfte 
hevigheid en nemen af , naarmate de verkoeling en 
ververfching des dampkrings en der wateren „ door 
winden en regen in de maand November iets vroe- 


„ger of later plaats grijpen; met de invallende win- 


tervorst houden dezelve geheel op, maar keeren vaak 
gedurende eenige jaren, in den zomer en herfst, 
terug. | 
In het begin der epidemie hebben deze koortfen ge- 
woonlijk eenen tusfchenpoozenden zypus en zijn 
goedaardig; naderhand nemen zij den aanhoudenden 
typus aan en worden kwaadaardig , gepaard „ met 
aandoeningen der fpijsverterings- en galaffcheidende 
werktuigen , weshalve zij ook doorgaans galkoort- 
fen genoemd worden en eene neiging tot ‘het rot- 
achtige. karakter hebben ; meerendeels komt gelijktij- 
dig de roodeloop eoideraidch of fporadisch voor „ 
niet zelden in dier voege „ dat deze ziekten , de eene 
met de andere zich paren , ín elkander overgaan of 
ook wel, dat het eene gewest eene koorts-epidemie 
en het andere den loop heeft. | 
Aan zwakke lieden, aan kinderen, aan de geringe 
volksftanden en aan vreemdelingen , zijn deze epide- 
miën altijd het vijandigst, en breiden zich onder 
de laatfte doorgaans het algemeenst en fpoedigst uit. 
De fterfte is naar evenredigheid van het getal der 
zieken niet zeer. groot, wanneer de geneeskundige 
behandeling en verpleging der zieken doelmatig be- 
ftuurd 


(69 ) 


ftuurd worden, en geene bijzonder bijkomende fcha- 
delijkheden “den aard der epidemie verflimmeren (*), 
Zoo verre BUCHNER. Wanneer wij nu onze ziekte. 
aän deze kenteekenen toetfen, zien wijs dat, dezelve 
tot bovengenoemde najaarskoortfen hehoort , en wel tot: 
die foort, welke door bijkomende omftandigheden ver- 
zwaafd waren. Ook onze ziekte heerschte epidemisch in 
het najaar, was hier en daar zeer kwaadaardig „ breid: » 
zich verre uit, volgde bij heete en drooge zomer en 
andere bovengenoemde fchadelijkheden , was met buikloop: 
en cholera, roodeloop , ontaardingen der vochten, ca- 
tarrhale- , zenuw- en rotkoortfen „ kliergezwellen , verfter- 
ving, bloedvloeijingen , keelontfteking, {pruw , enz. ver- 
gezeld. Dezelve tastte ook de eene plaats erger dan de 
andere , zwakke lieden, kinderen „de geringe volksftan- 
den en vreemdelingen. algemeener-en fpoediger aan, be= 
gon ook in Julij, had hare grootfte hoogte in het laatst 
van. September en de eerfte helft van October, nam af 
bij verkoelenden wind en regen in November, hield ook 
met- den invallenden. winter geheel op en keerde in-den 
zomer en herfst van het volgende jaar, hoewel in veel. 
geringere mate terug. Ook was -dezelve in den beginne 
goedaardig en gewoonlijk tusfchenpoozende , werd. nader- 
hand meer aanhoudend en kwaadaardig, gepaard met aan- 
doeningen der fpijsverterings- en galaffcheidende werktui- 
gen, had neiging tot het rot- en zenuwachtige ; ook 
kwam de. roodeloop hier en daar fporadisch voor, ging 
in de gewone koorts over en wisfelde met dezelve af. 
| | Ook 


(CX) BUCHNER, Verh. over de Noord-Hoil. droogmakerijen na 
1608. Utrecht 1826, bl, roo en volg. 


JE: 


(70) 


Ook, was «de fterfte- over het - algemeen” op de meeste 
plaatfen , naar evenredigheid: van wabe zieken , wiet 
zeer: groot. 

Daar dus onze ziekte in de hoofdtrekken. geheel aan: ú 
kenteekenen der. bovengenoemde beantwoordt, mag. men 
veilig befluiten , dat onze epidemie, tot: onze: gewone 
landeigene koortfen „ door bijkomende. eigen ver- 
zwaard, behoort (*).. 

Reeds. vroeg vindt men. bij onze fehrijvers van. zooda- 
nige epidemifche najaarskoortfen gewag gemaakt; de: 
voornaamfte hebben, voor. zoo verre ik heb -kunnen. 
nafporen , plaats gehad in 1509, 15159 155558, 
157273» 15803 1599-1603, 1610) IÓI21Js 
161617» 162324» 1652, 1667, 1669, 1684 3 
1719) 172728, 174248, 176062, 176869; 
177071, 17765 177981, 1784, 1788, 1800, 
1807—g en 1826, 

„Daar. alle eenigzins kwaadaardige. ziekten tot-op den: 
jare 1667 den naam van pest dragen en bijna alle: door 
niet -geneeskundigen befchreven zijn , is het. foms’ zeer 
moeijelijk te beflisfen, van welken aard dezelve- geweest 
zijn; ik zal daarom van deze. ziekten geen gewag- ma- 
ken, te meer, daar al het wetenswaardige omtrent. de- 

zel- 


0) BUCHNER, bl, 103, THUERSSINK, Overzigt der epid. ziekte, 
bl. st, alwaar hij zegt: „ Wij vinden dezelfde ziekten, die volko- 
» men met onze epidemie overeenkomen, bij SEBASTIAAN, in de be= 
» fchrijvingen van de epidemiën van 1779 en volgende jaren, — in 
» de Verhandelingen van de Haagfche Natuur- en Correspondentie- 
», Societeit — en vooral ook in de Prijsverhandeling van den Heer 
ss. BUCHNER „ ChZa’”. TRIJSSEN.CN. HIPPOCRATES Magazijn bevestigen 
dit ook. 


CTS) 


zelve bij BUCHNER ; THIJSSEN En DOLLEMAN tevinden 

C*y5 van de latere epidëmiën- zal ik: alleen de voor= 
vaamften. iets breedvoeriger vermelden; overigens naar 
de fchrijvers, die dezelve  befëhreveu hebben ; verwijs 
zende, 

De. epidemie wan 16674 koorts-ziekte genaamd „had 
alle. bovengenoemde, door BucuNER befchrevene, ken- 
teekénen. « De koortfen waren in het begin. eenvóudige „ 
naderhand’ dubbelde anderendaagfche koortfen en’ fchenen 
eindelijk: zonder tusfchenpoozingen , doch toen zelfs kon= 
den dezelve: niet tot de aanhoudende gerekend worden, 
Volgens. syLvrus hadden er ophoopingen van fcherpe 
ftoffen- door flecht voedfel en onrijpe vruchten , alsmede 
vele plot{élinge wee (misfchien: door: febres- vide 
rosae) plaats Cf). 

De kbresepidekie: van 1669 was bij nitfter kwaadaar: 
dig: en doodelijk ; heerschte’ door” geheel. Noord- en Zuid=- 
Hölländ.„ vooral in Leiden en Haarle; alwäar zes 
máal. meer menfchen ftiérvén dan in- gewone jären. Bi 
dezelve hadden vóörnamtëlijk de volgende: verfchijnfelen 
plaats; als woedende „ oridragelijke hoófdpijn „ rondzwer- 

4) BUCHNER, aangeh. werk. haden Gefchiedkundige befthoue 
wing der ziekten in de. Nederlanden. Ait. 1824, M. DOLLEMAN, 
Disquisitiones historicae de plerìisque apud Belgas séptentrionas 
les epidemiis morbis. Amft” 18233 alsook sCHNURRER, Chronik der 
Seuchen, II, Theile, Tubingen 18237. OZANAM, Histoire medicale 
generale et particuliere des maladies epidemigues, „contagieuses et 


epizoötiques, etc. Paris 1819, ook Hoogd. door BRANDEIS, Stutt- 
gârd 1820. 


CH) BuCHneER, aangeh. pls, bl, g4e F. syLvius nr LA BOE „ Oratio 
de febre epideimica U. B, plüres adfligente 1667. | 
li c4s 


C-72:) 
vende pijnen; vooral „fterke pijn in de enden „ hevige: 
benaauwdheid om de hartkolk „ maagpijn 4» misfelijkheid , 
walging 3 vruchtelooze- neiging tot braken „ braking van: 
fmakelooze „ … dikwijls bittere „ flijmige. witte, «gele 5 
groene of zwarte , zure ftoffen , die fomtijds zoo fcherp: 
en. knagend als vitrioolzuur waren; brandende , knagen-. 
de en benaauwende pijn in de keel, ftijvigheid en raauw- 
heid van den. flokdarm, onleschbare of in het geheel, 
geene dorst en zelfs afkeer van drinken ;.drooge , flijme=: 
rige, foms ruwe, zwarte, met. fpruw bedekte tong; 
opgezwollen buik , verftopte buiksontlasting ‚ of ook veelal 
buik- en persloop , geweldige vermoeidheid en. afgemat- 
heid, hysterifche. en_ hypochondrifche ‚toevallen en-be- 
naauwdheden ‚ moeijelijke ademhaling , benaauwende droo-, 
men „ flapeloosheid, of ook zeer dikwijls flaapzuchtig-. 
heid 3; veelvuldige ;:” ongelijke, fomwijlen wegblijvende 
pols „- ‘hoogroode ‘of drabbige , met. een veelkleurig. be- 
zinkfel voorziene urine; ftuipachtige bewegingen „ kramp- 
kolijk , neusbloedingen -en aanbeijen., terwijl. de huid, 
door fcorbutieke vlekken misvormd werd. 
„De koorts was eerst tusfchenpoozend „ anderendaagsch. 
of -dubbeld anderendaagsch , werd vervolgens meer afla- 
tend en bijna aanhoudend, en werden immer meer deelen 
medelijdend aangedaan, de vochten lieten zich onderling 
los; er ontftonden zenuwtoevallen „ de gastrifche. koorts. 
veranderde in eene rotzenuwkoorts , welker uitflag onzeker 
was en niet zelden in den dood eindigde. De ziekte had den 
vorm van febris pitwitosa, biliosa, catarrhalis, pitui- 
tosa putrida, dysenterica of cholerica; zij wisfelden 
elkander af of volgden elkander op; bij beterfchap. werd 
de ziekte weder tusfchenpoozende. De gevolgen dezer 
ziekte waren , behalve menigvuldige miskramen, ver- 
ftop- 


C73 ) 


ftoppingen „ zuchtige en waterachtige zwellingen, rheu- 
matifche en catarrhale aandoeningen „ uittering-en hard- 
uekkige tusfchenpoozende koortfen (*). 

„De ziekte: van 1717—19g heerschte epidemisch en en- 
demisch «door geheel Holland „Zeeland ‚ Overijsfel „ 
Groningen „enz. doch fchijnt in Vriesland, te Leyden 
en Weesp het. algemeenst te zijn geweest. Dezelve be- 
gon met anderendaagfche koorts, die bij den derden aan- 
val reeds zooveel vervroegd en verzwaard was „dat de- 
zelve in eene dubbelde anderendaagfche koorts was over- 


gegaan, die de krachten zoo fchielijk ondermijnde „ dat. 


zelfs de fterkíte lijders. in flaauwte vielen. … Zij waren 
vergezeld van korte koude , waarop hevige hitte volgde , 
geweldige hoofdpijn „ pijn in de-ledematen en beenderen , 
fchielijke vermoeidheid en zwakte „ misfelijkheid, hevige, 
benaauwdheid en drukking omde hartkolk:, afkeer van 
alle fpijs en drank, verfchrikkelijke walging , afmattende: 
braking van menigvuldige , dikwerf zeer bittere „-foms. 
zure, gele of groene ftoffen , vuile. tong , dorst, fterke 
opgezetheid van. den buik, enz. ; waàrbij zich. eindelijk 
de fpruw en „ die vooral bij oude lieden een’ doode- 

lijk 


GG) SYLVIUS DE LA BOE, Praxgos medicae Tract, X de affectu 
epidemico quae ab Aug. 1669 ad Jan. 1671 in Leidenses orbes 


suevit S 49, 635 65, 67, 4175 4963 797, 818, 907, “GUIDO FANOIS, 


‚ ‚Dissert. mede. de morbo epidemico hactenus-inaudito Le, B. vicie 


nisque locis grassante aestate anni 1669. Leidae 1671. SyLvius 
noemde deze ziekte met FoRrEsTUS cardiaca, FANOIs de kwaadaar- 
dige rotkoorts of langzame pest. Zie ook SEBASTIAAN, Moerask., 
bl. 43e THIJSSEN, Gefthiedke. Befchouwing der Ziekten, bl. 78, 94 
PRINGLE, over de Legerziekten, vertaald door NoE: Deel HI, 
Hoofdft, IV, S 4. 

E 5 


CAE) 


lijk toeval was, bij anderen de ziekte zeer verergerde, 
Sommigen kregen: de ziekte met een verfchrikkelijk. boort 
en galbraking (cholera) „ dat fpoedig ophield: „ maar even: 
fpoedig en even gevaarlijk wederkeerde; niet weinigen 
kregen buik- en persloop „waardoor binnen. korten tijd. 
de verzwakking uitermate groot werd. Bij beterfchap „ 
die vooral na fterk zweet en ontlastingen plaats had 
volgde er aflating , werd. de koorts tusfchenpoozend:, de 
_ aanvallen. weel zachter, maar afgematheid, bleekheid, 
groene en gele kleur „ neiging tot zweeten , nachtzweet ; 
opgezetheid „ vuile tong. dorst, walging, drukking. op. 
den” hartkuil- en benaauwdheid: duurden bijna aanhoudend: 
voort ‚ en middelerwijl de zieken allengskens- fchenen: be 
ter te worden „ deden er, zonder eenige kennelijke oor- 
zaken, of bij eene geringe verkoudheid „zich terugkees: 
ringen op , en: wat (volgens DE KOKER) bijzonder opmer=’ 
kelijk was, braakten zij op nieuw eene menigte van gal- 
aclitige „ in- de darmbuis’ uitgeftorte , {toffen. Dus: volg= 
de er -inftorting op” inftorting, die: 64 74 8-4 ja zelfs 
nog meermalen plaats hadden. De naziekten waren: de= 
zelfde als in 1669 (*). 

In het jaar 1727 ontftonden er in de maand Augustus 
doorgaande , onregelmatige (abnormale), niet geheel aan- 
houdende „ naauwelijks tusfchenpoozende. koortfen. De- 
Ze, diein. het…begin geenen bepaalden, loop „hielden , 
lieten … we wel wervolgens. duidelijk de- anderendaagfchen 

koorts, 


(%) JOHANNES DR KOKÊR, Dé mofbo epidemico anni 1719 dissert, 
HÀLLERt, Collectio disserts Tom. Vs  VNTEMA', Sententia de febri- 
bus annî 1719, p- 12. VAN SWIETEN, Comment., in u. BOERHAAVÉ, 


Tom. II, p. 422, 4445 560, 


C75 ) 
koortsverheffing: waarnemen, Zij-heerschten’ epidemisch-door 
Groningerland; Vriesland, Amfterdam, Leiden, Alkmaar, 
enz. „ waren op-fommige plaatfen zeer hevig en fleepten 
vele duizende menfchen ten grave (b. v. in Zmflerdam 
135956, en in 1728 nog 11164). Zij werden in Hol- 
land. galkoortfen genoemd, en waren „ volgens: TRONCHIN » 
met allerhande kwaadaardige: verfchijnfelen: vergezeld, en 
zoo doodelijk , dat zij naar pestkoortfen geleken ‘en 
zelfs, dien: naam” bij andere’ volken verkregen, en. mus- 
SCHENBROEK verzekert, dat dezelve in het volgendejaar 
zwaarder en -“hardnekkiger terugkeerden bij: hen:;’die , in 
het: vorige: jaar -zich-in Holland ophoudende, aldaar door 
de” heerfehende. ‘koorts. waren aangedaan- geweest. De 
zieken klaagden: vooral: over groote benaauwdheid” op 
de hartkolk en een gevoel, alsof-zij:tmet eene pers toe- 
gedrukt werden; grooten dorst, walging, braking , fom- 
tijds: met … buikloop: vergezeld „ geweldige pijn in- het 
hoofd „ kolijkpijnen en: volgens: van swieTEN over’ alle 
die, verfchijnfelen:, welke in de hiermede overeenkomende: 
ziekte. wan: 1719; hadden. plaats- gehad; zij: heerschten „ 
volgens hem; ook: epidemisch-in:17294 1730; 1732, 
ens 1736 (*). be AEN | 
„Wederinftortingen waren na deze epidemie, zoowel 
Be als 
4) Ge Le B „SWIBTENIUS; „Constirutio: epidemicarêt‘morbi potise 
simum,L. Be ,observati, ex:ejusdemsadversariis edidit:;MAX&STOLLe! 
Toms Ls; p. „350::SQQs — MUSSCHENBROEK:;: Uitgelezene-Verhandeline 
Zen Deel 1, ble 173, TRONCHIN ; Uitgezi Verhandel,, enzeo-17573: 
Deel, II, ble, 598e > TRONCHINs Over hêt vkolijk van. Poitou „ble oa. 
Omtrent ‚Groningen „ Kronik vansGroningenen Ommelanden, Gron. 
1743s.ble 282 en‚volge, Over, Alkmaars Holl Maatfoh:dersWêten: 
Jchappen te Haarkems Deel XIV. 


C76 ) 


als. geel- en waterzucht algemeen. VAN SWIETEN ; BOER= 
HAAVE en OOSTERDIJK SCHACHT vonden inde lijken dezer 
zieken „vooral eene groote opvang: en „uitzetting der 
galblaas (*5. Erde | til: Bt 
„Met de epidemie van’ 1826 veelal eieren Wa 
ren-de door PRINGLE €n/GRAINGER-gedurende. de jaren 
174248 in ons land waargenomene én door hen ven 
HOME zoo duidelijk befchrevene najaarskoortfen. De: 
overeenkomst dezer, beide „ epidemiën is--zoo groot, dat 
indien men de ziekte,van 1826 in alle bijzonderheden 
wilde. toetfen aan die-van 1747 en 1748 ; men bijna geen 
eenig verfchijnfel bij de eene epidemie zal: vinden, (het 
meer nerveufe en minder ontftekingachtige-van die. van 
1826: allen uitgezonderd ,) hetgeen men niet reeds vi 
de andere heeft waargenomen. | valer! 
……De ziekte, die omtrent het-laatst van doeh bézoh ö 
omtrent het afvallen der bladeren verminderde en toen- de: 
vorst begon , eindigde, was , volgens PRINGLE „ die de- 
zelve -herf$t-moeraskoorts noemt „eene foort. van -tus- 
„ fchenpoozende koorts die gemeenlijk de gedaante van: 
„ eene anderendaagfche;koorts aanneemt „ doch wan-eenen- 
„ kwaden aard, en welke zich in sbmnteab plaatfen: en 
ss Na- 


(Cx) BOERHAAVE, Epist. ad BASSANDRUM, p. 146, et Praelect. in 
Institution. Tom. III, p. 146. VAN SWIETEN, Comment. Toin. HI, 
p.'86, 98, 119. Het onderzoek der lijken “werd in dezen tijd nog * 
zeer verwaarloosd, alleen bij de beide DRELINGCOURTEN vindt men 
voorbeelden van lijkopeningen, en wel van overgroote milten, zeg= 
gende de jongere: „, Lienes bene multos Rev. parens prae manibus 
„, habuit- universe fluxos, ab acido ita corrosos ut tunica revulsa 
»‚ toti fluerent et toti funderent suam amurcam, fibris sc, ipsorum ' 
„, totaliter arrosis, ad leviorem attactum dissilientibus,”’ | 


C77) 


‚‚ nadeelige faizoenen opdoet als eene dubbelde anderen- 
» daagfche of als eene aflatende of als eene aanhoudende 
4ï rotkoorts of als eene heete koorts.” In den zomer en 
herfst waren dezelve veelal ongeregeld en kwaadaardig 
(anomalae et malignae) gingen echter op het laatst 
van den herfst in geregelde tusfchenpoozende koortfen 

over (*). | 
De ziekte had voornamelijk de’ volgende verfchijnfe- 
len, als: korte huivering, waarop brandende hitte 
volgde , geweldige hoofdpijn, die bij velen zoo hevig 
was , dat de zieken als van het verftand beroofd waren, 
buitengewone dorst, pijn in de beenen en rug, groote 
vermoeidheid en onrust, pijn in de maag en hartkolk „ 
fomwijlen vergezeld van braking van eene groene of gele 
onaangenaam riekende gal. De pols was gemeenlijk in 
den beginne klein en verhief zich na eene aderlating. 
De ziekte eindigde door een zacht aanhoudend , bedor- 
ven riekend- zweet; bij enkelen door ontlastingen of 
dóor de urine en werd aldan regelmatig tusfchenpoozen- 
de; of dezelve kwam fpoedig en gevaarlijker terug 3 ijl- 
hoofdigheid was menigvuldig en hevig. Bij aldien het 
zweeten onvolkomen was, kwam de aanval om den an- 
deren- of den volgenden dag vroeger en zwaarder terug, 
de koorts werd remitterend , en de remisfiën waren fom- 
wijlen zoo gering, dat dezelve bijna aanhoudend fche- 
nen. Eenige aanvallen dezer koortfen maakten de fterk- 
fte 


(%) Princre, Legerziekten, Deel 1, bl, 10. F. HoME, Medical 
Facts. p. 12, 16, 27. Fraai ook vindt men de ziekten van dezen 
tijd befchreven bij sToKKE, Verh. van de jaarlijks in den nazo- 
mer, hier te lande in zwang gaande ziekte, bekend onder den 
naam van Galziekte, Utrecht 1742. 


(18) 
fte mannen zoo krachteloos en zwak, dat zij zich niet 
opbeuren konden. Bij fommigen was het herfengettel zeer 
aangedaan , ijlhoofdigheid aanhoudend, en ging in flaap- 
zucht over, die voor velen doodelijk was, Zij die 
hieruit ontwaakten , klaagden vooral fterk over hoofdpijn. 
Velen hadden in den beginne galachtige brakingen en loos= 
„den wormen. Zij, die ftierven, hadden tot nabij hun 
levenseinde eenen regelmatigen pols en eenigen tijd vooraf 
verfpreidden deze eene lijkaardige reuk en werden met 
miskleurige vlekken bedekt (*). 

s Indien,” zegt PRINGLE ; „ de bedorven ftoffen- in 
s‚ het bloed bleven , veroorzaakten zij eene tusfchenpoo- 
„ zende of aanhoudende koorts „ en indien de eerfte we- 
„gen aan deze ftoffen den toegang doorlieten, ontftond 
„ boorts of loop.’ (4). Deze loop en cholera wisfelde 
menigvuldig. met tusfchenpoozende koorts af, die fom- 
wijlen met ontfteking der herfenen „ maag of ingewanden 
gepaard ging. Tegen den herfst werd de ziekte met 
catarrhale en rheumatifche verfchijnfelen gecompliceerd. 

Het ergfte verfchijnfel was toen, even als in 1826, 
de flaapzucht. GRAINGER; die in 1748 in Holland 


vele 
(*) Uitvoerig heeft PRINGLE de verfchijnfelen dezer ziekten opge- 
geven in Deel III, Hoofdft, IV. In de Veluwe en te Zwol heerschte 
toen gelijktijdig een galachtige loop. Zie Bonpr, Befchrijving der 
Rottende Roodeloop om en in Zwol. Anno 1747. 
Ct) Vergelijk over deze afwisfeling van boorts, loop én tusfchenp. 
koorts, VAN DER HAAR, in Holl. Maatfchappij der Wetenfch. te 
Haarlem, Deel XVIII, bl, 143-147 DE MAN, Verh. over de kwaad- 
aardige Rotkoorts, of Befchr, der ziekte, welke.in 1770 enz‚.te 
Maurik gegrasfeerd heeft. Nijm. 1772, bl, 52, DEGNER; Hist, 
dysenteriae biliosa cont, Neomag. S 2 en 25. STOLL, in Rat. me- 
dendi, Tom. IL. Pe 44e 


C79) 


vele flaapzuchtige zieken onder behandeling had, kon 
noch uit: de urine, noch’ uit het- bloed, noch uit de 
voorafgegane toevallen, iets ontdekken , dat het. gevaar 
des . naderenden aanvals aankondigde. … Zijne zieken 
werden. meestal eerst na acht voorafgegane aanvallen 
door flaapzncht aangetast, doch ftierven bij flaapzucht 
gemeenlijk reeds op den tweeden. dag (*). 

Hoewel het getal zieken zeer groot was, ftierven er 
echter in evenredigheid zeer weinig ; inftortingen waren 
zeer menigvuldig, alsook verftoppingen en verzweringen 
der ingewanden , waterzucht, opzwellingen der beenen , 
geelzucht „ fcorbutieke , rheumatifche aandoeningen , uit- 
terende ziekten „ hardnekkige anderen- en derdendaagiche 
koortfen ; voornamelijk befpeurde men na deze ziekte 
eene harde zwelling der milt ; foms der lever „ hetgeen 
de gemeene man koortskoek noemde, De milt was bij 
de lijkopeningen (die door PrincLE zeldzaam en on- 
naauwkeurig. zijn bewerkftelligd), foms 3 pond 1r oncen 
wegende, met etter of serwm in de herfenen, ontftokene 
en gangreneuse ingewanden (+). 

(4) GRAINGER, Historia febris anomalaê Batavae, ps 24, 43» 
72,78. sqqge Deze fclrijver verzekert, dat de ziekte zich fomwijlen 
door fchurft fcheidde, Ibid, p. 22, Home, Medical Facts. p. 43. 
Princte, Deel II, Hoofdft, I, bl. pr. Zie over het eigenaardige 


dezer ziekte ook TissoT, Epidemia febris biliosae Lausannensis,p. 
8o sqq., Én SEBASTIAAN, Moeraskoorts, bl, err en volg, 


(HD Het zenuwachtige, dat na PRINGLE’s tijd zoo zeer de overhand 

bij de herfstziekten gekregen heeft, en zich door flaapzucht, hik , 
__ enz,’ kenteekkende „ begon. zich nú reeds meer -düïdelijk: te- vertoonen. 
Hetzelve, moet niet, gelijk picker beweerde, aan een veratiderd 
luchtgeftel,. maar „ zooals “THijSSEN bewezen- heeft; aam cene' verant 
derde levenswijze „ die eene” grootère gevoeligheid’ der zenuwen ver 
oorzaakt heeft, worden toegefchreven, Deze fchrijvër bewijst té- 
VEnS 


C80 ) 


Van het kometenjaar 1760 tot 1763 heerschten de epi- 
demifche herfstkoortfen, door een groot gedeelte van 
Europa. Zij vertoonden zich onder de gedaante van 
galkoorts „ febres pitwitosa , febris catarrhalis biliosa , 
rheumatica en nervea; waren , wat den #ypus betreft, 
febres tertianae , febres tertianae duplices , hemitri- 
tacae, febres continwae remittentes, enz. Zij waren 
in het begin naauwelijks van aanhoudende te ‘onderken- 
nen, gingen ook wel tot febres malignac over , die den 
naam van febres tertianae malignae verdienden , in den 
beginne wel afliepen, maar ook, indien men niet op 
zijne hoede was, in een of ander acces doodelijk waren , 
zoo als dit vooral in Goeree, Overflacqul ‚ Maasfluis , 
(waar het veelal febres tertianae soporosae waren.) 
Gouderak , Stolwijk , Bergambacht, — Ammerflol en 
elders plaats had. | 

Behalve de gewone teekenen van gal- , flijm-, zinking- 
en zenuwkoorts , worden bij deze ziekten vooral boorts „ 
doorloop ,’ perfingen , krampen, flaapzucht, zwelling der 
tong, zweren in den mond, fpruw en pijn op het wa 
ter aangegeven (*). | 

De. gal- en flijmkoorts van 1768—g , als minder met 

| | one 


vens, dat het zenuwgeftel in deze najaarsziekten niet oorfpronkelijk, 
maar fympathisch is aangedaan, TnHijsseN, Gefchiedk. befchouwing , 
enz. Inleiding, bl. ro8 en volg. GRAINGER, pe 24e 


(«) Homer, Med, Facts, p. 43. Holl, Maatfch. der Wetenfch. te 
Haarlem, D. XVIII, bl. 137, 267, 141, 1805 144, 152. BAKER, de 
catarrho et dysenteria, Lond, 1762, in SANDIFORT, Thesaurus Dise 
sertat, Tom, II, p. 369. Je Je VAN DEN BOSCH, Hist. conflit. epid. 
vermin. Pe 45» 24I, 352 


(81) 


ze epidemie overeenkomende, kunnen wij mement 
voorbijgaan (*). 

„In de jaren 1770 tot 1773 heerschten onze Vel: 
koortfen epidemisch in Nijmegen, Drumel, Maurik , 
het ambt van Nederbetuwe „ Grave, Doesburg  tusfchen 
Maas en Waal, Lith, Alphen , Heerewaarden , Staats- 
Vlaanderen, Hoorn, Enkhuizen, IJsfelftein , Edam, 
in de Wormer , Zeeland , Vriesland en elders. Ook 
toen was overal in den beginne de koorts van eenen tus- 
fchenpoozenden aard, veelal gepaard met groote be- 
naauwdheid tot ftikkens toe. Het waren meest eerst 
zware anderendaagfche en dubbelde anderendaagfche ; fom- 
mige liepen wel geheel af, ‘dan daar de aanvallen gemeen- 
lijk re à 14 uren duurden en de koorts telkens hare bij- 
zondere paroxysmi vervroegde, zoo werden de tusfchen- 
poozen van korten duur, bij velen bijna aanhoudend met 
verheffingen , die naauwelijks voelbaar waren, en zij vers. 
toonde alzoo hare geneigdheid, om, wanneer men de- 
zelve niet tegenging „ in elkander te loopen en eene aan- 
houdende rotkoorts (febris continua putrida) voort te 
brengen , die dan veelal met blutsvlekken en gierstuitflag 
vergezeld ging. Dikwijls ook had de koorts veel over- 
eenkomst, met de brandende koorts van GALENUS, 
dikwijls nam men tweemalen verheffingen in de 94 uren 
waar , de eene nadat de koorts in den morgenftond een . 
weinig was verminderd, de andere tegen den avond. Bij 
beterfchap gingen alle deze koortfen weder in geregelde 
tusfchenpoozende over. De 
GG) ‘Jor. vEiRAC, in Verhandelingen van het Bat, Genootfchap 
der Proefondervindeljke Wsbegeerte te Rotterdam, 1fte Deel, 


bl, 433 en volg. 
F 


(82) 


De ziekte, die, even als in 1826, tegen Augustus 
begon, in September het kwaadaardigst was „ en tegen 
den winter eindigde , had voornamelijk de volgende ver- 
fchijnftlen. … Zij begon met geringe en- kortdurende hui- 
vering en pijn in of omtrent de ruggegraat en met bui- 
tengewone zwaarte en pijn in de ledematen, hierop 
volgde terftond eene ondragelijke hitte, onleschbare 
dorst, en eene allerhevigfte hoofdpijn , de. neigingen tot 
braken en benaauwdheden waren aanhoudend en hevig, 
er werden uitermate fcherp gewordene en groengeverwde 
galftoffen uitgeworpen , de pols was ingetrokken, klein , 
zwak en fnel, de huid droog , de tong met eene dikke 
zwartachtige korst overtrokken „ flapeloosheid of zij lagen 
in eene beftendige dommel met iĳlhoofdigheid gepaard , 
die niet zelden in een eoma somnolentum of flaapziekte 
overging en den dood ten gevolge had; het ligchaam- 
was verllopt „, of er hadden dunne, ftinkende , waterige, 
veel verzwakkende ontlastingen plaats; neusbloeding was 
menigvuldig , “zonder “nogtans critisch te zijn. De bra- 
kingen gingen dikwijls gepaard met fterke afgangen 3 deze 
éholerae alsmede de loop waren toen zeer menigvuldig 
en ‘wisfelden waoral met de rotkoortfen af. Na den aan- 
val der koortfen klaagden de lijders fteeds over eene bui- 
tengewone krachteloosheid en fmolten bijna weg door 
een colliquatief en hevig ftinkend- zweet. De ziekte 
fcheidde fomwijlen door fterk (tinkend zweet , overvloe- 
dige ontlastingen en urine; in fommige gevallen zag men 
een” critifchen fchurftachtigen uitflag(*). 

In- 

(+) M. je DE MAN, Verh. over de Rotkoorts, enz., bl. 51, 59e 


Deze critifche fchurft, ook door GRAINGER reeds waargenomen, zagen 
vere 


( 83 ) 


Inftottingen waren zeer gewoon en wel fomwijlen tot 
vijf herhaalde reizen , en konden door geenerlei middelen 
worden voorgekomen. . Hardnekkige verftoppingen der 
ingewanden , bijzonder in de milt en in het darmfcheil „ 
alsmede. verfcheidene foorten van geregelde en ongeregel- 
de “tusfchenpoozende koortfen „ die de krachtigfte midde- 
len hardnekkig wederftonden en bijna onverwinnelijk wa 
ren „ kwaadfappigheden , kwining en velerhande foorten 
van. „waterzuchten waren zeer gemeenzame gevolgen. 
Ook zag men toen, even als in 1826, na dergelijke 
koortfen , verfcheidene gevallen van krankzinnigheid, die 
eindelijk van zelve weder verdween. Eindelijk had de 
ziekte , die ook in den herfst met catarrhale en rheumatie 
fche verfchijnfelen gepaard was, die dezelve nog hard- 
nekkiger maakten , dikwijls eenen vermomden vorm „ het 
meest die van hysterifche en hypochondrifche verfchijn= 
felen aangenomen. 

Alhoewel deze ziekte op fommige plaatfen - zeer 
kwaadaardig en zelfs befmettend was „ zoo als te Dru- 
mel. plaats had, waar de ziekte als rotkoorts heerschte, 
en alwaar van de 2oo huisgezinnen 231 menfchen ziek 
werden, en een derde van dezelve aan deze koorts om- 
kwam, zoo was ook toen op de meeste plaatfen de fterf- 
te in evenredigheid van het getal zieken niet zeer groot, 
trof meest armen, kinderen en oude lieden (*). en 

er= 


vervolgens ook WILLEMSE, SEBASTIAAN en andere, Zie Haagfthe Na- 
tuur- en Correspondentie-Societeit, Deell, bl. 237, 260,277*, 295*, 
Afdeel. IV, bl, 723, Deel II, bl, 114. Deel III, bl, 145, en Nieuwe 
Verh. van de Haagfche Natuur- en Correspondentie-Societ. Deel 

I, bl. 277. SEBASTIAAN, Moeraskoorts, bl. 142. 
(4) Zie verder over deze epidemie DE MAN, Verh., bl. 12, 37,40 3 
56, 58, 59, 60, 87, enz. JAcoB pacHns, in Moll. Maaifch. XVlde 
EF a Deel, 


(84) 

Dergelijke doorgaande ziekten heerschten ook. inde 

jaren 1775 en 1776 in de ‘drooggemaakte plasfen te 
dazerswoude , Waddinxveen, Boskoop, Zevenhuizen, 
Swammerdam Bodegraven » Sluipwijk, Haastrecht, 
Gouderak , Bergambacht , Alblasferwaard , Schoonho= 
ven, Langerak , Berkel , Bleiswijk, Bergfchenhoek en 
Hillegondsberg ; alsmede in Vriesland, Zeeland «en 
elders. ‘Zij vertoonden zich aldaar onder de gedaante van 
febres tertianae, ‘tertianae duplices, hemitritacâe, 
soporosae en subcomatosae , en gingen eindelijk weder in 
intermitterende over. In de maanden Augustus, Septem- 
ber en October waren zij het hevigst en verdienden toen 
veelal den naam van febres tertianae malignae „ die in 
den beginne foms wel afliepen, maar ook dikwijls fpoe= 
dig in het tweede, derde acces doodelijk werden. De- 
zelve waren met gastrifche en galachtige verfchijnfelen 
vergezeld en wisfelden met cholera en roodeloop af. — 
De herftelling ging aldaar tamelijk fpoedig , abscessen 
en gangraena waren critisch , fpruw zeldzaam (*). 

Van 1775 tot 1782 heerschten deze ziekten, het eerie » 
jaar heviger dan het andere in de provincie „ vooral in 
de flad, Groningen, in Appingadam ‚ en voornamelijk 

| in 
Deel, ade Stuk, bl. 117 en volg, XVIIIde Deel, bl. 143—147, 153, 
172, 175, 237» 246, 260, 304, 306. G. We CALLENFELS, in de Verh, 
van het Zeeuwsch Genvotfchap te Vlisfingen, Xde Deel, bl. 1 en 
volg. Jon. HARGER, aldaar , bl, 131 en volg., beide bekroond, en 
Verh. van de Natuur- en Geneesk. Correspondentie-Societeit, Ifte 
Deel, bl. 133. 

(*) Holl, Maatfch. XVIIIde Deel, bl. 175, 197, 179, 180, 199, 
258, 260, 304, 556 en vele andere plaatfen. Verh. van de Natuur- 


en Geneesk. Correspondentie-Societeit, Wte Deel, bl, 476, 457, 596, 
670, IVde Deel, bl, 58, 711. 


(85°) 

in Kampen; en offchoon de ziekte aldaar van eenen aan- 
houdenden aard fcheen te zijn, zoo bleek het nogtans 
te Kampen, dat dezelve door meest altoos de gedaante 
van eene enkele of dubbelde derdendaagfche „ te Grozin- 
gen in den beginne van anderendaagfche, vervolgens 
dubbelde anderendaagfche , koorts aan te nemen } tot de 
tusfchenpoozende te brengen waren. Dezelve was , voor- 
al te Kampen, zeer doodelijk en fteeds vergezeld met 
zware en ongewone toevallen ; waarvan de voornaamfte 
waren, groote magteloosheid, koude met rilling en be- 
ving, met daaropvolgende hevige hitte, fnelle, volle , 
harde pols, overvloedig of geheel geen zweet, drukking 
op de borst, hevige benaauwdheid , ondragelijke dorst , 
leelijke fmaak, afkeer van fpijze of ontaarde eetlust , 
drukking of gevoel van volheid ín de praecordia , onrus- 
tige flaap of flapeloosheid ‘of ook dikwijls flaapzucht, 
allerhevigfte hoofdpijn , raaskallen, drooge, gele of zwar 
te tong, walging , fterke braking van fcherpe galachtige 
ftoffen, rotachtige verfchijnfelen , ontlasting van wormen, 
doorgaans belemmerde ftoelgang, hoest, dwalende pijn 
in de borst, purpervlekken, bastaard - keelontfteking , 
weinige , brandige met eenig roodachtig zetfel voorziene 
pis, onwillige ftuip- en krampachtige bewegingen, aan- 
vallen van beroerte en flaapziekte, uittering , verftoppin- 
gen der buiksingewanden , dikbuikigheid, opgeblazen- 
heid, waterzuchten, vooral buikwaterzucht en trommel- 
zucht, alsmede recidiven en derdendaagfche. koortfen , 
die alle na ‘de ziekte zeer menigvuldig waren (*). 

In 


(4) Verh. van de Natuur- enGeneesk. Correspondentte- Societeit, 
Ifte Deel, 2de Afd., bl. 377 en volg. 4de Afd., bl. 870, 894. Ide 
F 3 Deel, 


C 86) 


In het kometenjaar 1779 en de twee volgende járen 
hebben fchier overal in ons land , voornamelijk in Zries- 
land, Groningen, Overgsfel ; Gelderland ‚ in de om- 
ftreken van Utrecht, in Zeeland , daar , waar vele lage » 
waterige landen en flikken zijn; als ook in de droogma- 
kerijen van Bleiswijk, Hillegondsbergs tér Brugge ; 
Bergfchenhoek „ Berkel en Schiebroek; kwaadaardige 
najaarsziekten. geheerscht. Zij begonnen zich in het laatst 
van Julij, doch vooral in Augustus , te verfpreiden 5 eerst 
vond men hier en daar onder de geringe lieden , vervolgens 
onder de geheele bevolking „ koortszieken, meest aflatende 
of tusfchenpoozende allendaagfche of dubbelde anderendaag- 
fche koortfen. De aanvallen waren zeer ongeregeld en ver- 
vroegden telkens , zoodat zij bij velen welhaast in eene: 
aflatende koorts en bij fommigen in eene aanhoudende 
koorts veranderden , terwijl zij bij anderen op eene roo- 
deloop uitliepen. In September was de ziekte (volgens. 
BICKER) zoo algemeen, dat men naauwelijks een huis 
vond „ waarin niet twee, drie of meer , ja zelfs in fommige. 
huizen acht à tien , ziek lagen. Met het toenemend getal 
zieken ; werd de ziekte ook boosaardiger en doodelijker, 

In October bleef de ziekte even algemeen en even: 
hevig voortduren en dit duurde tot half November „ 
toen door. de koude en regen de ziekte fterk vermin- 
derde , hoewel er fteeds den winter nog vele zieken 
fukkelende bleven aan gevaarlijke naziekten. In den. herfst 
van 1780, alsook van 1781 hervatte zich de ziekte on- - 

| der. 
Deel, ede Stuk, bl. 8g—ro4. IlIde Deel, gde Stuk, bl, 389405. 


In 1782 heerschte als naziekte te Kumpen menigvuldig de waterkan- 
ker; t‚ a, pl. IIlde Deel, 2de Stuk, bl. 228, 237. 


(87) 


der dezelfde oorzaken en oûfkändië teder (ey 

De ziekte was maar de Vetfchillende plaatfert gewij 

zigd; in de hooge landen, té Zevenbergen én dé hooge 
Veltwe wordt dezelve als geheel ontftekingächting opge- 
geven „ én worden maag- éh darmontftekirig gezegd aldaar 
niet zéldzäam te zijn geweest; in oórden „ die dóor tmoe- 
rasfen, veenen of fdoinakerjet een rottend beginfel ont- 
wikkelde, ‘was dezelve gal- efì rôtachtig 3 té Mmfler= 
dai en langs de kusten der Zuiderzee tinkingachtig, | 

gepaard met fympâthifche verftoring van de werking van 
de lever et het darmkanaal (f). 

Meestal klaagden de lijders over groote loomheid , 
vermoeiâheid, pijn in de ledematen ; vooral in de beenen 
en rüg, zwaätte in het hoofd, ligthoofdigheid én Zwäre 
hoofdpijn, rusteloosheid, verimoeijetiden flaap , grooten 
dorst, leelijken en bitteren fmaak, afkeer van fpijzen, 
misfelijkheid, walging, pijn voor het hârt, band of 
zwaarte in den buik. Vele kregen bij iederên aanval 

of verheffing van koorts hevige galbräkingen en fommigé 
terzelver tijd, even als in eene boort of cholerá ; fterke 
afgangen van groene; galachtige , miskleurige ftoffen en 
loosden van boven en onderen lange ronde worméû, (en 
wel in grooten getale, zoodat Dr: p Moraas te Somz- 
melse 
&) L. BICKER, in Verh, van het Bat. Gen. te Rotterdam, IXde 
Deel, bl. rr en volg. J. vAN zwiert, in Vérh, van de Natuur- en 
Geneesk. Correspondentie-Socteteit, Ifte Deel; 4de Stuks bl. 580 
èn volg. Ide Deel, rfte Afds, bl, 267 en volg. “an 
Cf) Verh. van Natuur: en Geneesk, Correspondentie-Societeit, 
IIde Deel, ade Afd., bl, 6r en volg. IVde Deel, bl, 58, 71e 1fte 


Deel, bl. 476, 487, 593, 607. Je FELLINGA, Diss. de febre quar- 
gens Gron. 1784, p. 16. TASSEN, Herfstkoortfen, bl. 32e | 


RE 


(88) 


melsdijk er- tot zo en 80 zag uitbraken en Prof. orTo 
te Bommel, een even groot aantal door ontlasting zag 
afgaan).-. Bij de meesten volgde op eene korte huiverig- 
heid eene brandende hitte , zeer hevige hoofdpijn „ bran- 
dende drooge huid, waarop een fterk , doch onvolkomen 
zweet volgdez waarna de meeste toevallen verminderden 
of verdwenen , terwijl fommige in dezen {taat der koorts 
fterk ijlden. Indien er geene beterfchap volgde, werd 
de koorts, die eerst meestal dubbeld anderendaagsch was, 
aanhoudend, in welke men echter alle avonden eene min 
of meer kennelijke verheffing befpeurde. De pols was 
bij de meesten, bij den eerften aanval, ingetrokken, 
klein „, doch verhief zich bij-den volgenden, en vooral na 
de ontlasting door braking of afgang, of ook na eene 
aderlating. Het bloed was meestal los „, zwartachtig , 
met eene galachtige weis de tong met eene witte of geel- 
achtige dikke korst bezet, het zweet rottig van reuk , 
de urine hoogrood en fchielijk troebel. Zij, die ftier- 
ven, kregen eenige dagen voor hunnen dood den hik , 
blaauwe vlekken , onwilligen afgang en waterlozing , een? 
doodreuk en andere toevallen van verfterving der inge- 
wanden. | 

Eenigen, vooral behoeftige lieden, zag men terwijl 
zij fterk en gezond fchenen , wel werkten en aten, on- 
verhoeds aanvallen van eene zeer boosaardige koorts, met 
vinnige hoofdpijn, hevige benaauwdheden , geweldige 
braking, raaskallende ijlhoofdigheid , hik , ftuiptrekkin- 
gen en meteorismus, Nadat die toevallen 12, 14, 16 
uren geduurd hadden, liet de koorts eenige uren een 
weinig af, met vermindering van de meeste dier toeval- 
len. Den volgenden dag of nacht kwam de aanval eeni+ 


o 
st 


(89 ) 

ge uren vroeger met alle-gemelde toevallen , doch hevi- 
ger, en dit duurde tot den derden of vierden dag, wan- 
neer de lijders gewoonlijk, in weêrwil van alle aange- 
wende middelen, bezweken. 
_„ De meeste lijders echter waren eenige hin ziekelijk ; 
bleek , lusteloos, neêrflagtig, hadden afwisfelingen van 
koude en hitte , bitteren fmaak „ geen’ eetlust „ ligte wals 
ging, vermoeidheid , magteloosheid „ beving der handen, _ 
vervolgens afgebrokene, vermoeijende flaap, ligtheid in 
het hoofd, drukkende hoofdpijn, vooral boven de oog= 
botlen , pijn in den rug, de armen en beenen, vuile 
witte en geelachtige tong, zwakke, eenigzins raddere 
pols. Na eenige dagen vermeerderden de toevallen „ ins 
zonderheid de magteloosheid, rusteloosheid , verwarring „ 
pijn in ‘het hoofd en neêrflagtigheid; de pols was nu 
radder en voller, dan weêr trager, flapper en klein, het 
gelaat peinzend, de oogen roodachtig, de tong geel; 
groenachtig of bruin en droog, de fpraak fchielijk «en 
afgebroken , de adem heet en ftinkende , gelijk ook het 
zweet3 de huid droog of klam „ niet zeer heet, de pis 
brandend, roed of bleek geelachtig „ bijkans natuurlijk „ 
de afgangen fomtijds dun, bruin, gistig , rottig en gewel. 
dig ftinkende, bij eenige weinigen met wormen, het 
bloed bij fommigen weinig veranderd, bij anderen met 
een groenachtig vel bedekt, en onder dit los, ontbonden 
en zwart3 alle dagen befpeurde men aflatingen en verhef= 
fingen der toevallen. | 

Na twee of drie dagen nam men vooral waar een groot 
en fchielijk verlies van krachten , met eene buitengewone 
verzwakking van het ganfche fpiergeftel , groote wezen- 
loosheid en onaandoenlijkheid voor hun eigen gevaar en 

F 5 voor 


C 9) 

voor alles wat hem moest aangaan, gepaard met eene 
diepe … flaapzuchtigheid, ftille , mijmerende,; rsvelende 
ijlhoofdigheid, liggen op den rug; halfgeflotene oogen $ 
opgetrokken knieën , pluizen op de dekens; alle gewaar= 
wording en bevatting fcheen uitgedoofd, De pols is 
klein, flap of ingezonken en zeer langzaam 3 bijzonder 
flekende hitte der huid, eene zeer drooge, bfuine, 
foms zwarte en als gerookte tong; fomtijds geribd of 
gekloofd; de tanden en tandvleesch met eene bruine, 
rottige flijm bezet 5 een bijzondere trek naar bier; wijn 
en ‘hartverftérkende middelen, eindelijk fprüw, hik, 
ftuipen „ peestrekking , blutsvlekken, klam zweet, gzête- 

orismus; onwillige afgang en waterlozing s énze 
Slaapzucht kenmerkte vooral den aard dezer koortfen. 
Dezelve heerschten voorâl in die plaatfen om Utrecht ; 
welke veengrond hebben; in Kampen waren dezelve ook 
zeer kwaadaardigs in Breda en in den Bosch kenmerk- 
ten onze koortfen zich door aanhoudenden flaap , gedu 
 fFeride den aänval, waarom zij ook te Rozendaal als 
febris apoplectica worden opgegeven. Te Zevenbergen 
ZAZ VAN DER LINDEN de zwaarfte toevallen derzelve voor 
keulfap verdwijnen. Te Zierikzee eindigden de zenuw- 
koortfen door eene gunftige opzwelling der oorklieren ; 
erwijl in 1790 in den Haag deze opzwelling een on- 
gunftig teeken werd bevonden, In den Briel begon de 
aanval der tusfchenpoozende koorts fteeds met beroerte 
zinvang en ftuiptrekkingen „die door den koorstbast alleen 
geftuie werden. Indien deze te Franeker en Kampen niet 
tijdig genoeg gebezigd werd, was de derde aanval doo= 
delijk en de lijder ftierf in den ftaat van beroerte. Te 
Harlingen Z4g KRUSEMAN in de aanvallen ijlhoofdigheid , 
‚ WE- 


CA) 
wezenlöosheid , - ftuiptrekkingen , terwijl een gevaarvofle 
flaap onverwachts overviel (*). 

Na de ziekte moesten de lijders zich zeer in acht nés 
men, ten aanzien van diëet en levenswijze, dewijl 
de minfte - misflag „ blootftelling aan koude, nadeelige 
dampen, enz. hen fchielijk deed inftorten ef dit gebeur- 
de niet zelden en dan veelal op eene gevaarlijke. wijze. 
De naziekten waren flepende kwalen, verftoppingen der 
ingewanden „ vooral der lever, (welke laatfte met geel- 
zucht te Veere, Alphens Bergen op Zoom en West- 
kappel epidemisch heerschten), kwaadfappigheid ; geel- 
en … waterzucht„ fcorbutieke ziekten; waterkanker , lang 
aanhoudende tusfchenpoozende; vooral hardnekkige der- 
dendaagfche koortfen. ‘ 

In fommige oorden van ons vaderland ; vooral in Ge/- 
derland en langs de zeeftranden. bijzonder die van de 
Zuiderzee, heerschte in deze jaren eene hevige pers- 
loop „ was Zinkingachtig van aärd; gepaatd met fympathi- 
fche verftoring van de goede werking der lever en van 
het darmkanaal, in verfterving en rotkoorts ligtelijk 
overgaande, Zij breidde zich in fommige fteden , gelijk 
Harlingen, Harderwijk, Enkhuizen ; Nijmegen; Zut- 
Phen en andere, alsmede over de zeedorpen , geweldig 

uit , 


(#) Breedvoerig vindt men de ziekten dezef jarèn bij BIEKER, t. 
as pls; en in de Werh. van de Natuurs en Gereesk. Correspunden- 
_tie-Societeit, vooral Deel Is; bl, 38, 43, 175*} 238, 269*, 2955 3155 
37075 380, 4765 4873 505, 51Ós 593; 607, 679; 769, 773» 7795 8263 
89r, 923, 95-41. Deel II, Afd, 2, bl. Gr, 122, 148, 279. Deel 
III, bl, or, 125, 133, 140 Deel IV, bl. 58, 362, 599, 71e In 


Deel [, bl. 826, vinden wij de fcorbutieke complicatie kenfchetfend 
befchreven, 


C 92) 


uit, en hield niet geheel voor het jaar 1783 op (*). 

De ziekten dezer jaren 177981 „ die overigens, zoo 
als ook door THUESSINR is aangemerkt, veelal met die 
van” 1826 overeenkwamen „ hervatteden zich nog eens in 
1784, hoewel in eenen veel geringeren graad, en van 
eenen meer. zinkingachtigen aard (}). 

‚ De remitterende en intermitterende koortfen van 1788 
en 18oo waren van galachtigen aard tot rotkoortfen met 
blutsvlekken overgaande , zich, in den Haag, door 
krampen , flaapzucht , zweren ín den mond, fpruw en 
verhinderde waterlozing kenteekenende. Zij heerschten 
echter meer fporadisch dan epidemisch, en waren over 


het algemeen goedaardig ($). 
De laatfte, met de onze veelal overeenkomende, was 
de 


@%) VAN GEUNS, Over de heerfchende Persloop. Harde 1784. 
Voorrede, bl. 16, rig, 181. Geneesk. Jaarboeken, bl. 102—104. 
J. H. BERNDS, Verh, van de Natuur- en Geneesk, Societeit, Ifte 
Deel, bl. 337. STINSTRA, aldaar, Ifte Deel, bl, 948—992. LENSIUS, 
aldaar, Ilde Deel, ade Stuk, bl. 150 en volg. IVde Deel, bl. 608 
en volg, J. DE REUS, Kort Verflag van de Roodeloop te Harlin- 
gen, met een bijvoegfel. Harl. 1779, bl. 5—27. Du LEEUW, in 
Verh. van Servandis civibus, Deel XIII, bl, 73. Zie verders nog 
over de ziekten dezer jaren Verh. van de Haagfche Natuur- en 
Geneesk. Correspondentie-Societeit, IlIde Deel, bl. 188, 194, 217. 
IVde Deel, bl. 266, 562. Nieuwe Verh. van de Haagfche Natuur= 
en Geneeske Correspondentie-Societeit, Ifte Deel, bl. 223 en volg. 


(+) Zie over de ziekten van 1784, Natuur- en Geneesk, Corres= 
pondentie-Societeit, IVde Deel. VAN GEUNS, t. 2. pl., bl, 14, 40, 
50, 78, 220, 280, TrIJSSEN , Gefch. Befchouw. der Ziekten, bl. 317 verve 


($) Zie over 1788 en 1800, Haagfche Natuur- en Geneesk, Cor- 
resp. Societeit, Deel IV, bl. 296*, 377, 923. Deel IV, bl. 362, 
509. Geneesk, Magazijn doorYsrTiPriaAN LuIsqIus,”enz. Stuk III, 
bl. 237—243. Deel IV, Stuk IL, Ll, 235 en Stuk III, bl, 209. 


„€93) 

de epidemie van de jaren 1807 tot 1809 „ welke. vooral 
onder de Engelfche troepen, bij derzelver landing op de 
Zeeuwfche eilanden, heerschte, zich echter ook in 
Noord-Holland, Vriesland, Groningen en elders deed 
gevoelen, «Wij zullen, ten einde men dezelve met de 
onze kan vergelijken , derzelver voornaamtte verfchijnfelen 
kortelijk opgeven (*). 

Gedurende den zomer verkondigde de hin zich, 
door vermoeidheid, pijn in de ledematen „ hoofdpijn „ pijn 
in te voren aangedaan geweest zijnde deelen , en kwaden 
fmaak. Zij was bij velen zonder voorboden en- overviel 
dikwijls onverwachts en plotfeling , begon in den namid- 
dig met koude, hevige pijn in den rug, neus; lippen, 
gedurig geeuwen en rekken, fidderen, beven, tanden- 
klapperen, ‘oprisping van winden, braken van flijm en 
galachtige ftoffen , angftigheid , kleinen radden pols , fchie= 
lijke ademhaling, maagpijn , drukking op de borst, dor- 
ftigheid, drooge , bleeke huid , ingevallen aangezigt , ver- 
wijde oogappels en tranendê oogen. Nadat deze ftaat 
van koude een half of geheel uur geduurd had , volgde 

de 


(4) De ziekten van 18o7r—g zijn befchreven door SEBASTIAAN, 
‚Befchrĳjving van den aard, de kenmerken en ‘genezing der tus- 
fchenpoozende moeraskoortfen, enz., vertaald door j. HOUTMAN, 
Ifte Deel, bl. gr—153. ‘Ge BLANE, The Medical and.Chirurgical 
Transactions, Tom. UI, p. 1 sqq., HAMILTON, in Medical and 
Physical Journal, Vol. XXV. Le R. MULLER, Diss. Med. de febre 
intermittente, Gron. 1810, 'THURSSINK , Geneesk, Waarnemingen, 
Gron. 1810, bl. 16r. en volg. — Wenfchelijk ware het, dat sEBAS- 
TIAAN ook het Ilde Deel zijns: werks uitgaf, ‘ten einde zijne lijk- 
openingen en behandeling der zieken met de onze te kunnen verge- 
lijken. Hij vond, even als HAMILTON, dat hardigheid in de linker- 
zijde of opzertting d:r milt in deze ziekte algemeen was, 


(CM) 


de hitte, het aangezigt werd rood, zwol op, de be- 
naauwdheid was groot „ de dorst buitengewoon, fchier on- 
leschbaar , de hitte brandend, ftekend, de tong droog en 
ftijf , de pols vol en rad , de hoofdpijn geweldig „ ijling 
menigvuldig , de huid droog, urine rood en veroorzaak- 
te bij de uitlozing pijn in de pisbuis. De hitte duurde 
A; Ó, 8 uren, dan liet de geweldige fpanning over het 
geheele ligchaam af, de huid werd vochtig, de pols 
weeker , langzamer , de tong vochtig, losfer „, een alge- 
meen zweet brak over het geheele ligchaam uit. De 
ademhaling werd vrijer, de pijnen hielden op, de zieke 
werd rustiger en viel in eenen flaap , waaruit hij werd 
opgewekt , door eene fterke uitzetting van de blaas , de 
urine bevatte een roodachtig zetfel; het zweet was fcherp „ 
zuurruikend , buitengewoon” menigvuldig en verzwakte 
den lijder uitermate. 

Nadat de aanval door dit fterk zweet, of ook wel 
door. eene fterke ontlasting van urine of ftoelgang had 
opgehouden ; behield de zieke nog altijd eenen meer of 
minder fnellen «pols, was afgemat, had bitteren {maak , 
met. geel flijm beflagene tong, braakte foms vele galftof- 
fen , gevoelde eene ligtigheid in het hoofd en had beften- 
dig. hoofdpijnen. Het aangezigt was bleek geelachtig , de 
urine. rood, | 

Wanneer de koorts minder hevig, de zieke voor den 
aanval gezond en aan het klimaat gewoon was, volgde 
na den aanval eenige rust en eene volmaakte apyrexie, 

De opgenoemde verfchijnfelen hadden voornamelijk 
plaats in den eerften aanval of ook. wel later , wanneer 
de behandeling van den ftaat der verduwings-werktuigen 
in den beginne verzuimd, of om eene of andere oorzaak 

on- 


CT 


ondoenlijk was. Indien er behoorlijke ontlastingen had- 

den plaats gehad, waren de toevallen minder hevig. 

Somwijlen was de laat{te aanval van koorts buitengewoon 

zwaar, en door de hierdoor in het ligchaam te weeg 

gebragte geweldige verandering bleef de koorts weg. 
Deze koortfen hadden eenen anderendaagfchen of dub- 
belden anderendaagfchen loop; deze laatfte “duurde langer 
en was hardnekkiger dan de eerfte. Naarmate de inge- 
wanden meer waren aangedaan, des te eerder veranderde 
de enkelvoudige derdendaagfche koorts in eene dubbelde 
en was oorfpronkelijk van dien aard, Bij verzuim of 
verkeerde behandeling werden de koortfen aflatend of 
aanhoudend , doch veranderden eindelijk weder in enkel- 

voudige anderendaagiche. d 

SEBASTIAAN nam bij de onderfcheidene lijders vier 
verfchillende graden van ongefteldheid der eerfte wegen 
waar, als # 

10, De tong met galachtig (lijm bedekt, de (maak bit- 
ter , oprisping , braking , maagpijn , bee naar zuur, 
af keer van dierlijk voedfel , verftoptheid of vele gal-- 
achtige ontlastingen , geweldige hoofdpijnen „ duize- 
ligheid , ligtheid ín het hoofd , flapeloosheid en tus- 
fchenpoozende koorts. | 

go, De tong wit, flijmachtig , ftinkende adem „ opris- 

— pingen, fterker maagpijn, braking van gele, groc- 
ne, zure, fcherpe, de tanden ftompmakende gal, 
geen eetlust, verlangen naar koude en zure dran- 
ken, gele en groene breiachtige ftoelgangen met 
buikpijn, de huid van bleekgeel tot oranje toe ge- 
kleurd, pijn ín het voorhoofd, flapen , leden en 
nn flapeloosheid , duizelingen 3 de koortsaan- 


val. 


49. 


C% ) 
vallen gingen met groote hitte en iĳlhoof digheid ver- 
gezeld, het zweet was geweldig en kleurde het lin- 
nen , de koorts meest aflatende. 

De tong bruin of zwart of uitermate rood en dik , 
droog ‚ de adem ftonk, de buik opgezet en verltopt, 
de afgang bruin, zwart, flinkend, dorst geweldig , 
trek naar zuur, de huid finerig , bleek of donker= 
geel, de koortshitte ftekend, ijlhoofdigheid, het 
zweet ontbonden en verzwakkend, de zwakte tot 


À 


het uitoefenen der dierlijke verrigtingen groot, de 


koorts aflatend of aanhoudend. 

De tong fmerig , blaauw of zwart , droog „ onbe- 
wegelijk , als in den mond vastgelijmd, ingetrokken , 
met barften en kloven; de lippen en tandvleesch 
met eene zwarte dikke korst overtogen „ de boven- 
buikszijden zeer heet of koud, de buik opgeblazen, 
gedurige zwarte , lijkaardig ftinkende, foms onwille- 
keurig ontlaste ftoffen , foms braking van zwarte ; 
ftinkende ftoffen , en met dit braken vereenigde zich 


_ menigmaal buikloop, waarmede zich doode en le- 


vende wormen ontlastten. Deze toevallen gingen 
vergezeld van koude der ledematen , benaauwdheden , 
flaauwten , hik , ingevallen aangezigt , koud zweet , 


„aanhoudende koorts , enz. 


Bij verzuim der ontlastende geneeswijze ging bij ver- 
volg de eene graad in den anderen over; dikwijls echter 
vertoonden zich , bij eene fterke ongefteldheid van lever 
en ingewanden , deze hoogere graden reeds van den be- 
ginne af aan. Menigmaal waren deze toevallen enkel 
periodiek, zonder eenig kenteeken van koorts , hielden 
“eenigen tijd op, keerden regelmatig terug, of lieten in 


fterk- 


(97) 


fterkte en hevigheid flechts van, tijd tot tijd af, en were= 
den regelmatig of onregelmatig erger. 

Cholera was im deze epidemie menigvuldig , allerge- 
vaarlijkst en niet. zelden doodelijk. . De ontlaste ftoffen 
waren meestal dun; blaauwachtig zwart , zeer ftinkend , 
pijn in de maag, de buik opgezet gefpannen , het aan- 
gezigt koud, ingevallen, loodverwig, de. pols klein, 
zwak , «en ongeregeld , menigmaal naaawelijks voelbaar , | 
de ademhâling fnel en ongeregeld, fterke dorst, hik, 
__flaauwten, ftuipen „enz. . Waren de ftoffen minder be- 
dorven „ dan verminderden deze toevallen allengskens „de 
pols verhief zich en werd meer geregeld, er volgde* 
flaap en zweet , en eene ziektefcheidende brandende urine. 

Galbraking , gebreken van lever en milt, geelzucht, 
ontftekingen , verzweringen en verftoppingen der inge 
wanden „aanhoudend braken , buikloop , welke foms 
bloederig was, pijnen en groote gevoeligheid der buiks- 
ingewanden en perfingen , waren in deze epidemie , even 
als” in 1826, dikwijls aanwezig (*). Spruw was zeer 
zeldzaam en dan meest bij kinderen , vrouwen en teeder 
opgevoede en zwakke jongelingen. | 

Dikwijls. was. de epidemifche koorts vergezeld met 
flaapzucht en beroerte en vertoonde alle die verfchillende 
verfchijnfelen , welke wij in ons eerfte hoofddeel hebben 
opgegeven. Ook zag men niet zelden halsftijf heid „ (lijf 
… heid der zenuwen (tetanus of rigor nervorum) en algc- 
‚ meene ftijfte des ligchaams (#etanus wniversalis) , waar- 
in het ligchaam , door fterke kramptrekkingen uitgerekt 
ligt, ftijf en geheel onbewegelijk is, Deze niet zelden 

voor 

(4) SEBASTIAAN, t‚ 4, pl. bl. or, 97, 99, 103 en volg. 


G 


(98) 


“voorkomende algemeene , met flaapzucht verbondene te- 
tanus, was het ergfte, fchrikbarend{te en gevaarlijk{te 
toeval dezer epidemifche koortfen (*). 

Gedurende het heete jaarfaizoen , waren ria de koort- 
fen flapeloosheid en geweldige hoofdpijn algemeen. | 

De gewone anderendaagfche koortfen verlietert de lij- 
ders gemeenlijk met den gden, sden, 7den aanval ; > de 
dubbelde anderendaagfche duurden gewoonlijk veel langer , 
de aanhoudende 7 , 14 of ot dagen. Inftortingen waren 
zeer algemeen. Na de koortfen vertoonde zich de ge- 
wone uitflag aan den mond , die zich foms tot wangen , 
kin , verhemelte en tong uitftrekte 3 dit was echter geen 
teeken „ dat de koorts niet terug zoude komen. 

De fchurft, als ook eene zekere foort van zemeluit- 
flag, (herpes) was in deze epidemie critisch; foms wa- 
ren ook braken, laxeren , of zweeten , als ook dikwijls 
eene fterke ontlasting van urine, waterzuchtige zwellin- 
gen van voeten en balzak, ziektefcheidend „ en wisfelden 
fomwijlen met de koorts af; ziektefcheidend was ook 
niet zelden eene fterke kwijling , ontfteking der oorklie= 
ren , (parotides) en geelzucht , wanneer dezelve na den 
zden dag volgde doof heid was ook een teeken van be- 
terfchap. | 

Tegen het midden der maand September werd het we- 
der koud, guur, regenachtig met fterken wind en nu werd 

het 


® 


(*) Aldaar, bl, 115 en volg., hl. 137 en volg, De gefteldheid 
van de lever fcheen weinig tot het ontftaan dezer zenuwtoevallen 
toe te brengens zij verfchenen niet in zeer galachtige geftellen, en, 
even als in 1826, veelvuldiger bij het koude, vochtigere herfstwee 
der in September en October, dan in de brandende hitte der honds- 
digen. 


(99 ) 


het galachtlge der ziekte , meest gastrisch-rheumatisch 
of catarrhaal-gastrisch. De huid fcheen nu minder geel, 
hoofdpijn , dorst, enz. minder; de {maak werd kleverig , 
flijmerig , de galachtige gefteldheid week geheel voor het 
flijmachtige ; hoemeer de winter naderde, zooveel te fter- 
ker- verminderde de leverziekte , zonder evenwel geheel 
te verdwijnen; de milt en flijmklieren leden echter des 
‚te meer, de zwakte was heviger en de inftortingen .me- 
nigvuldiger; de zieken waren bleek , cachectisch. van 
kleur , milt „ alvleesch en klieren van het darmfcheil 
waren menigvuldig aangedaan , de verduwing „ affcheiding 
en voeding waren in wanorde „ de opflorpende vaten wa- 
ren als het ware verlamd , waarvan allerlei footren van 
waterzucht en langdurige’ naziekten de gevolgen waren 5 
etterbuik en etterachtige doorloop waren ook niet. zelden — 
en veroorzaakten den dood. 

De loop der tusfchenpoozende koortfen was nu eenig= 
zins anders; uit de enkelvoudige en dubbelde anderen- 
daagfche werden alledaagfche en derdendaagfche koortfen 
geformeerd , hetgeen bijzonder in de maand October plaats 
had; en, wanneer er geene aanmerkelijke ongefteldheden, 
der organen aanwezig waren „ wanneer dezelve goedaar- 
dig waren en de ziekte niet “gecompliceerd was „ liepen 
deze koortfen gemakkelijk af. 

De afloopende koortfen waren echter veelal met zin- 
kingen ‘gecompliceerd, hetgeen de ziekte en de gevolgen 
der ziekte moeijelijker maakte en de inftortingen vermeer- 
derde. Naarmate deze zinkingen vermeerderden, werd het 
getal zieken grooter, maakten ze de genezing der koort- 
fen moeijelijk en langdurig; te meer daar deze zenuw- 
achtige complicatie , welke het zenuwgeftel buitengemeen 

Ge | ver- 


C 100 ) 


verzwakte, dikwijls een zenuwachtig karakter aannam. 
Men merkte nu dikwijls de volgende verfchijnfelen op „ 
als: neusverftoppingen , niezen , hoest, drukkende, ver- 
doovende hoofdpijn, duizeling, pijnen. in den rug, de 
lendenen , knieën, beenen, keel en nek, drukking op de 
borst , de toevallen vermeerderden des avonds „ waarop 
tegen den morgen zweet uitbrak en de koorts ophield, 
maar zich ook weldra op. nieuw verhief, Wegens de 
toenemende zwakte verminderde het zweet vervolgens „ 
de pols was klein, rad en-zwak, weinig hitte , geen: 
eetlust , met den’ gden: of 5den dag” iĳlhoofdigheid en 
meerdere „zwakte, flaapzucht , beroerte , kramptrekkin= 
gen, opfpringen der pezen en ftuipen; onwillekeurige 
urine en floelgang, en eindelijk bij groote hevigheid der 
toevallen en verzwakking des ligchaams de dood. 

De koorts maakte eene fcheiding tot gezondheid door 
zweet, urine en buikloop 5; voordat dit gefchiedde , ging 
zij in eene regelmatige tusfchenpoozende koorts over. Bij 
ouvolkomene fcheiding ging de koorts in uittering , wa- 
terzucht, trommelzucht , opzwelling , verharding en vers: 
zweering der onderbuiksingewanden „ longtering, fchurft, 
fcheurbuikige gefteldheid der vochten, alle- € en derdendaag- 
‘che koortfen , enz. over, 

De buikloop , met tusfchenpoozende kooten gepaard , 
en zelfs met perfingen vergezeld „ was van een’ zeer er- 
gen aard, dewijl de zieken , door het geweld der toeval- 
len- afgemat, aan verlies van krachten en koudvuur, 
zonder befef van naderend gevaar overleden. 

De verandering van de. galachtige conftitutie in de 
flijmachtige, bevorderde zeer , door de bijgekomene zin- 
kingen, de. vermenging der koorts met flaapzucht en 

be- 


(101) 


beroerte. Rheumâtifche toevallen, roosachtige ontftekin= 
gen , belroos, enz. waren algemeen; deze laatfte had 
menigmaal toevallen’ van ontfteking der herfenen (phrenis 
tis) ten gevolge, die in den dood uitliep. 

Mert de tusfchenpoozende koortfen waren eindelijk niet 
zelden hysterifche en hypochondrifche toevallen , maag- 
pijn, oprisping van winden zonder eenige verligting, 
toewringing; van de keel, moeijelijke ademhaling , enz. 
vereenigd.  Somwijlen verborg de koorts zich achter 
deze verfchijnfelen 3 fomtijds werd de werkelijke koorts- 
uitbarfting door twee of drie hysterifche aanvallen voor= 
afgegaan, waarna de tusfchenpoozende koorts zich in 
haren behoorlijken vorm vertoonde en haar masker afleg- 
de; ook moest men deze gemaskerde koortfen-geheel als 
zoodanig behandelen (*). | 

Alle deze tot dus verre befchrevene epidemiën zijn 
het, die de fchrijvers onder de najaars- of moeras- of 
kwaadaardige herfstkoortfen rangfchikken ; zij hebben al- 
le de door BUCHNER opgegevene kenmerken, en zijn alle 
van dezelfde natuur of aard, zoo als dit door onderlinge 
vergelijking gemakkelijk in het oog valt, en overvloedig- 
lijk bewezen is in de meermalen aangehaalde werken. 
Dit alles zal nog nader blijken bij de befchouwing der 
oorzaken en behandeling, welke in de hoofdzakelijkfte 
punten bij allen dezelfde zijn. 

Wat de verfchijnfelen betreft , zal men, deze epidemi- 
en met die van 1826 vergelijkende, fpoedig de gelijkaar- 
digheid derzelve ontdekken. Immers bij allen vindt men 
dezelfde koortsvormen , intermitterende, remitterende en 

min 

(*) Zie SEBASTIAAN, Moeraskoorts, bl, 153—166, 

G 3 


C 102 ) 


min aanhoudende , bij allen enkele eù vooral dubbelde an= 
derendaagfche koortfen; bij allen was dezelfde onregel= 
matigheid (anomalie) der koortfen 3’ ook diezelfde onre- 
gelmatigheid in de, drie tijdperken der tusfchenpoozende 
koortfen , geringe koude, geweldige en lang aanhouden- 
de hitte en weinig zweet ; diezelfde vervroeging (antici- 
patio) ; fpoedige verdubbeling en verlenging van dezelve 5 
ook die zeldzame, volkomen koortsvrije tijd (apyre- 
xia completa) ; diezelfde veelvuldige overgang van inter- 
mittens in remittens 5 diezelfde mengeling van intermittens 
met remittens, die den Aemitritaeus of de semiterttana 
maakt 3 diezelfde onleschbare ‘dorst, geduchte plaatfelijke - 
pijnen (cephalalgia, dolores osteocopi), bij de meesten 
tevens diezelfde congestiones bij de koortfen , welke de 
febres perniciosa, de apoplectice , soporosd en chole- 
_derica of dysentertca , ten gevolge hebben 3 diezelfde, 
zich met de koortfen vereenigende, of zich daarbij voe” 
gende buik- en persloop 5; datzelfde buitengewoon groote 
en fpoedige zinken der krachten , die de boosaardigheid 
onzer epidemie van 1826 kenfchetfen , diezelfde vermen= 
ging van de koorts met gastrifche , flijmachtige , galach- 
tige , rotachtige, zenuwachtige, catarrhale eu rheumati- 
fche verfchijnfelen; bij bijna allen (indien er geen fopo- 
reufe toeftand aanwezig was) diezelfde flapeloosheid , als 
ook groote benaauwdhedens bij allen diezelfde herhaalde 
wederinftortingen 3 diezelfde veelvuldige naziekten ‚ als 
waterzucht, verftoppingen , verzweringen der ingewan- 
den, uittering, enz. 5 „diezelfde overgang in andere en 
derdendaagfche koortfen , en meer andere dergelijke ver- 
fchijnfelen , die men bij onze gewone jaarlijkfche galach- 
tige „ gastrifche „ remitterende en intermitterende koortfen, 
dusdanig niet gewoon is waar te nemen. Dan 


(103 ) 


Dan, even als men in den onmeetbaren rijkdom der 
bewerktuigde natuur geen twee voorwerpen, die volko- 
men aan elkander gelijk zijn, zal vinden, zoo is het ook 
met de ziekten ; alle, hoewel van dezelfde {metttoffe af- 
hangende, hebben iets eigenaardigs en verfchillen in 
hare bijzonderheden, « Het verfchil van de vorige epi- 
demiën met die van 1826 te willen opgeven in de bij- 
zonderheden „ zou, daar de meeste gebrekkig en onvol- 
ledig befchreven zijn, een ondoenlijke en mijns bedun- 
keris nutrelooze arbeid zijn. | 
-_Naärmate van de hevigheid en aanhoudendheid der oor- 
zaken, de constitutio stationaria , veranderde leefwijze , 
enz. enz. was de ziekte meer of min algemeen en 
kwaadaardig en de verfchijnfelen verfchillend gemodifi- 
ceêrd. Zoo was de ziekte van 1667 op verre na zoo 
„algemeen en kwaadaardig niet als die van 1826 , fchijnt, 
volgens de gebrekkige befchrijving. van syLvrus te oor 
deelen , meest flijmkoorts geweest te zijn , waarbij zich 
fomwijlen galachtige verfchijnfelen voegden, en alhoewel 
hij van plotfelinge fterfgevallen fpreekt, fchijnen apoplec- _ 
tifche , foporeufe , dyfenterifche , cholerifche en alle an 
dere gevaarlijke verfchijnfelen en gevolgen der ziekte toen 
zeldzamer te zijn geweest, Die van 1669, hoewel in 
verfchijnfelen veelal met die van 1826 overeenkomende pi 
fchijnt echter niet zoo algemeen, als zich meest tot- 
Noord. en Zuid-Holland bepaald hebbende, te zijn ge- 
weest. Dezelve fchijnt zeer kwaadaardig , met meerdere 
gâl- en rotachtige , mindere zenuwtoevallen en inftortin- 
gen vergezeld te zijn geweest. Dezelve duurde ook lan- 
ger„-als niet voor 1672 geëindigd zijnde. In de ziekte 
van 171719 fcheen het galachtige en rotachtige zwaar- 

G 4 der, 


(104) 


der , het nerveufe, foporeufe en _apoplectifche zeldza- 
mer, althans minder gevaarlijk en minder doodelijk te 
zijn geweest. Die van 1727--36 heerschten in eenen 
ligteren graad, en waren, volgens VAN SWIETEN» vol- 
komen gelijk aan die van 17193 wij vinden , dat (alhoe- 
wel in Zmfterdam veel heviger als in 1826) dezelve 
over het algemeen minder zinking- en zenuwachtig, min- 
der door inftortingen en naziekten gevolgd , minder alge- 
meen kwaadaardig en doodelijk geweest is. De ziekten 
van 1749—48 verfchillen van de onze door mindere 
kwaadaardigheid , meerdere gastrifche en ontftekingachtige 
verfchijnfelen ,„ en hoewel het typheufe zich toen ook 
reeds deed gevoelen , was echter het apoplectifche en 
foporeufe minder algemeen en minder hevig „ als volgen- 
de meestal eerst na 6 of 8 voorafgegane aanvallen (*). 
Die van 1760—63 waren minder algemeen en kwaadaar- 
dig, minder met cholerifche en foporeufe, meer met 
worm- en flijmtoevallen vergezeld; recidieven en naziek- 
ten waren ook zeldzamer. Die van 1770—1776 waren 
in het algemeen meer gal- en rotachtig, blijkens de me- 
nigvuldigheid van fpruw, petechtae, miliaria , en hoe- 
wel wij ook van zenuwachtige, catarrhale , rheumati- 
fche , cholerifche, dyfenterifche, foporeufe en apoplecti- 
fche 


(*) In weêrwil echter van de groote overeenkomst der beîde epie 
demiën moeten wij in de toepasfing van de waarnemingen van 
PRINGLE E€n HOME op ons land voorzigtig zijn, dewijl deze leger- 
ziekten waren en door het verfchil der volkeren en leefwijze gewij- 
zigd werden, Immers de lijders waren veelal jonge, fterke, in berg- 
achtige ftreken geborene foldaten, liefhebbers van fterke dranken, 
en die aan alle oorzaken tot ontfteking onderhevig waren; maag- , 
darm= en herfenonufteking waren toen zeer menigvuldig, 


(105 ) 


fche toevallen melding gemaakt vinden , ‘waren deze op 
verre na zoo hevig niet als in 1826. De ziekten van 
177984 werfchillen naauwelijks van de onze, waren 
echter, over het algemeen , minder algemeên verfpreid en 
minder kwaadaardig, en veelal meer rotachtig , minder 
zenuw-, zinking- en flijmachtig; terwijl in 1807—g de 
ziekten op verre na niet zoo algemeen en kwaadaardig , 
veelal meer gastrisch nerveus waren 3 hetgeen ook overeen- 
komt met de toenmalige ziektegefteldheid en met de om- 
ftandigheden, die een mismoedig leger vergezellen, 
0 Wij zouden nu nog onze epidemie met dergelijke el- 
ders geheerscht hebbende in vergelijking kunnen bren= 
gen, en aantoonen, dat buiten ons vaderland ook me- 
nigvuldige malen dergelijke ziekten zijn waargenomen en 
befchreven; dan daar dit niet in de prijsvraag gevorderd 
is , moeten wij zulks ftilzwijgend voorbijgaan (*). 

, 0 TER 


(%) Zie onder anderen CLEGHORN, Obsery. on the Diseases in 
Minorca, London 1751, p. 2175qq. CULLEN, Primae lineaepraxecos 
medicae, L. B. 1779, $ 227, Pp. 102, PERCEVAL, Essays medical 
and experimental, Lond. 1772, Nol. 1, p. 144 sqq. ZIMMERMAN , 
Von der Erfahrung in der Arzneykunst, Zurich 1763, Theil I, 
Buch IL, Cap. HIL, f. 107 sqq. LAUTER, Mistoria medica bienna- 
lis morborum ruralium, Vindob. 1761 , p. 20 Sqqs, Pp. 50 Sqq. Mere 
DICUS, Samml, von Beobachtúngen aus der Arzneywisfenfchaft 
Zurich 1766, Band If, f. 349 sqq. Gefchichte periodifcher kranke 
heiten, Carlsruhe 1764, tr und a Buch. QUARIN, de febribus, 
Vindob. 1772, p. 133 sqqe VOGEL, de cognosc. et curandis C. He 
affectibus, Götting. 1772, p. 8, 9» 19, 20. SELLE, Handbuch der 
Medicinifchen Praxis, Berlin 1781, p. 39, 403 56» 57» 335» 486e 
Linp, Proeve over !de ziekten der Europeërs in heete gewesten, 
Boek I, Hoofdft. IL, bl, 53 en volg, CHALMERS, An Account of 
the Weather and Diseases of South-Carolina, Lond, 1776, Vol. LI, 
Pe. 1 Sqq. Bairtv, Zraité anatomicu-pathologique des fievres in- 

Gen tere 


C 106) 


U. HOOFDDEEL. 


OVER DE OORZÁKEN ; WAARAAN DE MET DE EPIDEMIE 
VAN 1826 GROOTENDEELS OF GEHEEL OVEREEN- 
KOMENDE ZIEKTEN ALGEMEEN WERDEN 
_ TOEGESCHREVEN. 


x 


Zoo gewoon de geneesheeren in de 16de en 17de eeuw 
waren alle eenigzins kwaadaardig, vooral epidemisch , 
heerfchende ziekten pesten en pestkoortfen te noemen , 
even.zoo waren zij gewoon, dezelve als eene onmiddel- 
lijke wraakoefening of ftraffe Gods te befchouwen en aan 
bovennatuurlijke oorzaken , als luchtverhevelingen , con- 
ftellatiën der planeten , verfchijning van eene komeet, 
enz. toe te fchrijven. Ons dus meef met de toen heer- 
fchende wangevoelens en bijgeloovigheden, dan met de 
ware oorzaken der toen ter tijde plaats gehad hebbende 
nxjaarsepidemiën bekend makende, zullen wij ons met 
„de befchouwing der oorzaken, van de met de onze over- 

een- 
termittentes simples et pernicieuses etc, pendant 1820—22, Paris 
1825. Vooral de bekroonde Verh, van JOHN COOKE, in Zhe Medical 
Recorder of Medicine and Surgery conducted by SAMUEL COLHOUN, 
M. D. Vol, VIII, Julij, N°. 3, 1824, Pp. 449-523. Oct. N° 4, pe. 
665675. Je P. MONFALCON; Mistoire Medicale des martis et traitê 
des fievres intermittentes causles par les emanations des eaux- 
stagnantes, ouvrage couronn? par la Sociltl des Sciences d'Or- 
leans, 2 edit. Paris 1826, 8vo,, en Storia delle febbrî intermit= 


tenti perniciose dì Roma negli anni 1819 2t. Scritta da Fr, PuC« 
CINOTTI, Urbino 1824, Fom, Ì. 


( 102 ) 


eenkomende ziekten dier tijden niet bezig houden; in het 
algemeen aanmerkende, dat al het wetenswaardige daar- 
omtrent door BUCHNER is bijeenverzameld, en dat dezel- 
ve geheel overeenkomen met die der volgende epide- 
miën (*). 

Eerst met het Jaar 1667 werden dezelve meer alge- 
meen! aan natuurlijke oorzaken toegefchreven; en hadden 
in dit jaar dezelfde oorzaken als in 1669. — De lente en 
het begin des zomers was in beide jaren koud, het ove- 
rige des zomers buitengewoon en onmatig heet. In 1667 
duurde de hitte flechts vier weken „ in 1669 gedurende 
de. maanden Julij ‚ Augustus, September en een gedeelte 
van October, toen door de verandering van het weder 
regen, wind en afwisfeling van warmte en koude , de 
ziekte eene catarrhale en rheumatifche complicatie aan- 
nam. De droogte was fteeds buitengewoon, er viel geen 
regen „ of ten minfte zeer weinig , het water was overal 
flecht en bedorven, zoodat er algemeen gebrek aan goed 
drinkwater was en dit water ook door de brouwers } 
zonder eenige voorzorg tot bereiding van bier (dat toen 
een gewone drank was) gebruikt werd, Het water; 
dat in grachten en wallen bevat was, werd volgens 
SYLVIUS en FANOIS nog meer bedorven , dewijl het zou- 
te water. zich met het zoete vermengde , waardoor de 
ftadsgrachten met zoutachtige vuiligheden werden opge= 
vuld. Uit fommige grachten droogde het water geheel 
uit, welker ftinkende uitwafemingen , alsmede die der 
ftilftaande en rottende wateren en moerasfige gronden de 
voornaamfte oorzaken der ziekte uitmaakten. Te Leiden 

7 fchij- 

(*) BUCHNER, t. a. pl. bl, 186-226, 


C 108 ) 


fchijnen toen nog andere plaatfelijke omftandigheden aan- 
wezig te zijn geweest, die een’ nadeeligen invloed op de 
ziekte hadden. Het weder was fteeds zeer (til en er 
was bijna geen wind, dan alleen in 1667 een noorde- 
wind, wiens beweging men echter naauwelijks kon gewaar 
worden , en in 1669 flappe zuidewinden. Alle deze 
oorzaken waren heviger en hielden langer aan in 1669 (*).- 
„De ziekten van 1719 hadden plaats na eenen zeer 
zachten winter en een voorjaar met weinig regen en 
wind,- hierop volgde een zeer heete zomer en herfst 3 
meermalen fteeg de thermometer van FAHRENHEIT tot 
89°. Het gevallen regenwater bedroeg dit geheele jaar 
niet meer dan eo duim # lijn, waarvan het gevolg was , 
dat het water in de regenbakken en grachten dik en ftin- 
kende werd en in de groote ftroomen geheel groen en 
tot op den grond toe vol was van zeewier. De wind 
was bij uitnemendheid ftil en de lucht aanhoudend zeer 
helder. De voornaamfte oorzaken waren alhier dus de 
fchadelijke uitwafeming van uitgedroogde grachten, moe- 
raslige gronden en ftilftaande, rottende wateren , door 
de groote hitte en droogte’ des zomers. IJNTEMA fchreef 
deze epidemie aan fcheurbuik toe, hetgeen bewijst, dat 
dezelve toen zeer gewoon was. Voorts verdient het 
opmerking, dat in dit jaar in Molland , zoowel als el- 
ders, vele verhevelingen zigtbaar waren; alsmede, dat 
deze ziekten volgden op eene overftrooming van zout 
water , namelijk 15 jaar na den Kersvloed van 1717 (4). 


In 
(4) SyLvius, Appendix, Tractat IX, p. 31 et 37. Oratio de 
causis epidemiae anni 1669. Operum, p. gio: G. FANOIS, |, C, 
(7) De KOKER, |. C. YNTEMA, Sententia de Febribus, pa 12e 
SCHNURRER, Chronik der Seuchen, Theil II, f, 225, 


( 109) 


In het jaar 1727, dat zich door aardbevingen en voor= 
treffelijk gewas uitzonderde en welks zomer buitengewoon 
heet en droog was, hadden de ziekten dezelfde oorzaken 
als in 1719. | 

De oorzaken der in 1741 in en om Kuilenburg heer- 
fchende, met de onze veelal. overeenkomende ziekten „ 
waren de overftroomingen der landen, door het buiten 
hunne boorden opzwellen der rivieren veroorzaakt, de 
daardoor te weeg gebragte vochtigheid der: huizen , 
duurte der granen, het eten van ontdooide en door den 
ftrengen winter bevrozene aardappelen , gebrek aan ver- 
dienfte wegens het ftilftaan van den handel en verzwak- 
king des ligchaams door ziekten , uit bovengenoemde oor- 
zaken ontftaan. Hierop volgde een warme zomer en 
veel droogte, en met dezen eene epidemifche ontfteking- 
galkoorts- ‚ met vaste kenteekenen der syzocha (*). 

De ziekten van 174248 waren verfchillend naar de 
verfchillende plaatfen, naarmate. de daaraan blootgeftelden 
meer aan onze luchtftreek gewoon waren en de oorzaken: 
meer of minder zamenliepen of langer aanhielden. 

- Gedurende den zomer en herfst van 1742 was het we-. 
der zeer gunftig, de warmte zacht en gematigd; met 
betrekking tot het jaargetijde en het klimaat waren er in 
het land geene zieken. PriNeLE was toen met de troe- 
pen ‘te Gent gelegerd „ hetwelk gelegen is tusfchen het 
hoogere en lagere gedeelte van Vlaanderen, De troe-. 
pen, die- in het hoogere gedeelte der {tad gelegerd Wa-. 
ren, waar ftroomend water en. toegang der vrije lacht 
was , waren volmaakt gezond. In het lagere gedeelte , 

waar 


(*) KroeKHor, Opuscula Medica 1747, Pe 21 SUA» 


CHO) 


waar geene vrije afwatering was en de troepen in de 
benedenfte verdieping van bouwvallige huizen lagen, 
welke zeer vochtig. waren , waren koortfen en loop alge- 
meen. Te Brugge, gelegen in het lagere en vochtigere 
gedeelte van Vlaanderen, was het getal zieken nog me- 
nigvuldiger. De troepen, die op de. hoogere verdiepin- 
gen gehuisvest waren, bevonden zich veel beter dan die „ 
welke beneden woonden (®. 

In 1743 ontftonden de tusfchenpoozende en aflatende 
koortfen , met diarrhaea, cholera, enz. te Antwerpen, 
door flecht voedfel, onzuiver drinkwater, flecht dekfel 
en allerlei ontberingen , waaraan een leger blootgefteld is , 
fpoedige afwisfeling van warmte met koude, flechte huis= 
vesting , vochtigheid , uitwafemingen van rottende plant- 
aardige en dierlijke zelfftandigheden en van ftilftaande 
grachten , fecreten ,- moerasfen , morfig ftroo „ flechte 
diëet , enz. In de citadel aldaar „ waar het zeer vochtig 
is en wiens fort voornamelijk aan de uitwafemingen der 
naburige moerasfen was blootgefteld , en waar de brak- 
ken in de vochtige onderfte verdiepingen. waren „ telde 
men 5 à 6 maal meer zieken , dan bij de andere rege- 4 
menten. Deze onevenredigheid kwam eensdeels door bo= 
vengenoemde oorzaken , anderdeels, dewijl de troepen 
nieuw “waren (4). | | 

In 1744 en 45, toen de zomer en herfst gematigd 
waren en er nu en dan veel regen viel, waren er zeer 
weinig zieken , dewijl de troepen in’ deze beide jaren 
goed gehuisvest en van alles wel voorzien waren. De 

| | fol- 


(4) PRINGLE, ZLegerziekten , Deel IT, Hoofdft, 2. 
(4) Aldaar Deel IT, Hoofdft. 5. Deel II, Hoofdft, 1, $ 2 en 3. 


Ct) 


foldaten echter, die te. Ostende, in Augustus 1745» 
naauwelijks to zieken telden „ hoewel zij aldaar eene be- 
legering hadden doorgeftaan, vervolgens naar Bergen in 
Henegouwen verplaatst zijnde in vochtige brakken en ia 
eene plaats, die van buiten overftroomd was, telden 
Spoedig aldaar 950 zieken, aan remitterende en intermit- 
terende koortfen , dysenterie en cholera, waarbij zich 
tegen het eihde der herfst catarrhale en rheumatifche ver- 
fchijnfelen voegden, 

In. 1747 was het getal der zieken onder de Engelfthe 
troepen. door geheel Hollandsch Braband ‚ doch vooral 
in Zwid- Beyerland en Walcheren , ook, onder de inge- 
zetenen „ zeer groot, zoodat meer dan de helft der fol- 
daten ziek lagen, en in Zeeland van de vier bataillons , 
die aldaar. moesten blijven, fchier alles ziek was, De 
hitte was als toen geweldig en langdurig , en de moe- 
rasfige uitwafemingen „ verrottingen van dierlijke en plant- 
aardige zeifftandigheden, flecht voedfel en drinkwater 
algemeen, Ook begon de ziekte vroeger dan gewoon 
lijk, uit hoofde der groote hitte „en was even noodlot-_ 
tig voor de inwoners als voor. de foldaten. 

Het eskader, dat in het kanaal tusfchen Zwid-Beve- 
land en Walcheren ten anker lag, alwaar de ziekte met 
zoo veel hevigheid woedde, werd noch door koortfen , 
noch door persloop aangetast en was volmaakt gezond 3 
hetgeen bewijst, zegt PRINGLE „ dat de vochtige en rot- 
achtige lucht der moerasfen zich verfpreid had , of ten 
minfte verbeterd, voor dezelve tot aan de vloot geko- 
men was, en dat eene zoodanige ligging in de ruime en 
opene lucht eene der beste voorbehoedmidden is tegen 
de ziekten van een laag en moerasfig land (*). 


(C*) PrincrE, Deel 1, Toofdft, 7, 


CH2) 


De zomer van 1748 was wederom zeer heet, de buí- 
tengewone hitte begon reeds in Mei, waarop echter ver- 
volgens menigvuldige onweders volgden, die de lucht 
weder zuiverden; na dezelve hervatte zich de hitte, en 
in Julij en Augustus, toen de ziekten epidemisch waren, 
was het weder droog, ftikkend en ftil. Het leger was 
gecampeerd op eenen effenen, vochtigen grond in Braband, 
langs de boorden der Maas ‚welke grond gedurende den 
winter en lente overftroomd was5 de overftroomingen ; 
welke men door den oorlog gemaakt had, maakten het 
nog vochtiger, en werden vooral nadeelig voor de ge- 
zondheid , toen het water in’deszelfs beddingen terug- 
keerde, want de lucht werd da:rdoor niet alleen met 
vochtige , maar ook rottige , moerasfige uitdampingen be-_ 
zwangerd. De nevel was ’snachts fterk en nabij de 
overftroomingen dik en ftinkend. Hoe digter bij de over- 
ftroomingen , hoe heviger en gevaarlijker de ziektever- 
fchijnfelen. De meer verwijderde oorden hadden, als 
alleen aan de natuurlijke vochtigheid van het land en 
aan de hitte van het jaargetijde blootgefteld , minder koorts 
en gunftiger verfchijnfelen. Bij de moerasfen waren,de 
ziekten niet alleen gevaarlijker , maar ook-menigvuldiger „ 
zoodat, op fommige- plaatfen > bijna niemand van de 
ziekte verfchoond bleef, Verwijderd wan de moerasfen 
op hooger gelegene plaatfen, waar de wind vrijen toegang 
had, waren weinige , meest aan goedaardige en meer 
tusfchenpoozende koortfen lijdende zieken. De hitte ver- 
minderde in het begin van September en de ziekten in 
evenredigheid ; de koude begon eo October ; het regende 
toen eenige dagen en de lucht werd meer koel. Om 


Bergen op Zoom moesten de Staten, om de rotkoort- 
fen, 


CMS 


fen, die door de overftroomingen veroorzaakt waren , te 
ftuiten ; het land wederom onder water zetten (*). 

De landlieden leden ín deze epidemie veel, vooral zij, 
die digt bij Breda en ’s Hertogenbosch woonden; in de 
fteden waren minder zieken en na evenredigheid minder 
dooden. De ziekte heerschte meer onder foldaten , dan 
onder officieren „, als welke beter dekfel , voedfel en wo- 
ning hadden. Te ZEindhoven, hetwelk op eenige uren 
afftand van de overftroomingen gelegen was en van moe- 
rasfige landen meer verwijderd, lag „, hadden zij , die bui= 
ten ingekwartierd warten , altijd driemaal meer zieken dan 
in de ftad , hoewel de foldaten der ftad het vorige jaar 
veel in Zeeland geleden hadden. De oorzaak hiervan 
was de grootere vochtigheid , want al het overige ftond 
onder dezelfde troepen geliĳk (+). Ook was de ziekte 

td me- 

(%) GRAINGER, Zistoria febris anomalaë Bat. anni 1748, p. 30; 
36. PRINGLE, Deel I, bl. 86, 125, en Hoofdft, 8, 

(}) Aldaar, Deel III, Hoofdft, 4, Aangaande de vochtigheid 
_ merkt PRINGLE aan, dat, alhoewel alle vochtige landen aan tusfchen- 

poozende koortfen onderhevig zijn, zullen echter deze koortfen, 
indien er alleen vochtigheid plaats heeft, en de zomers niet buiten- 
gewoon heet zijn , gemeenlijk flechts regelmatige anderendaagfche 
en gemakkelijk te genezene zijn, maar bijaldien de vochtigheid 
voortkomt uit lang ftilftaande wateren, in hetwelk planten, visfchen 
en infecten fterven En verrotten, zijn de dampen of uitwafemingen , 
welke zich daaruit ontwikkelen en opftijgen, van een?  rotachtig” 
bedorven aard en veroorzaken menigvuldige en gevaarlijke koortfen;, 
welke het menigvuldigst onder de gedaante van alledaagfche of dub- 
belde anderendaagfche voorkomen, die dan dikwijls aanhoudend en 
kwaadaardig worden, zich echter geheel naar het jaargetijde rege- 
len; want hoe menigvuldig, hevig en kwaadaardig dezelve ook op 
het einde van den zomer mogen geweest zijn , echter verminderen 
dezelve, bij de intrede des winters, tot op een gering getal, worden 
zachter en veranderen in derdendaagfche en anderendaägfche koort- 
fen, t. a. pl. 

k H 


CIM) 


menigvuldiger onder de-armen „welke laag bij den grond 
woonden „ flecht -voedfel gebruikten en- gebrek, aan” ge- 
neesmiddelen hadden 3 want zonder behoorlijke ontlastin- 
gen was, volgens. PRINGLE , de natuur niet in ftaat de 
‚ ziekte te genezen, althans gefchiedde dit onvolkomener 
en langzamer. 

De ziekten van 176063 hadden plaats „, nadat door 
buitengewone regens, vooral-in' den herfst van 1760 ; de 
binnenwaters opgehoopt en de landen ondergezet waren ; 
den geheelen winter door „die zeer flap , zonder vorst 
was „ werd het water, door het heerfchen. van aanhou- 
dende zuidewinden „ zeer opgezet. Op dit vochtig jaar- 
getijdeen eene overftrooming van den. Krimpenerwaard , 
volgde een vroege en buitengewoon warme zomer, 
en hoewel de volgende winters niet zoo regenachtig wa= 
ren, bleven zij echter zonder vorst en de zomers warm. 
Hierbij kwamen „op vele plaatfen „ de veranderlijke , af- 
wisfelende luchtgefteldheid „… verkeerd en flecht ‘voedfel , 
onzuiver drinkwater , fterke roering > bewerking en uit- 
(wafeming van flikken, moerasfen „ veen- en kleigronden » 
onmatigheid „ menigvuldig gebruik van fpek- en zeevisch , 
vele flappe dranken „enz. (+). Saen 

De epidemie van 1770 en 1771, die vooral in de 
Neder-Betuwe, tusfchen Maas. en. Waal, Doesburg „ 
enz. „ voornamelijk. onder arme en oude lieden, vreemde- 
lingen en kinderen, heerschte , had geheel dezelfde oor- 
zaken , als die van 1760—63, werd tevens algemeen aan 
de toen plaats gehad hebbende overftroomingen toege- 

fchre- 


(*) Holl. Maatfch. D, XVIII, bl. 180, J. Je, VAN DEN BOSCH, 
Hist, Const. epid. erm. p. 20, 


Cils) 


fchreven , en woedde. vooral, toen de warmte der lucht 
de overftroomde landerijen deed opdroogen (*). 

In. 1773 waren de oorzaken “buitengewone hitte en 
droogte „ onzuiverheid van kanalenem riolen, fchadelijke 
moerasfige „uitdampingen , het water ; hetwelk zich door 
de voorafgegane ftortregens in-de lage ftreken had verga- 
derd, _dampte. door de hitte van den’ zomer. weg en liet 
veelvuldige kleine moerasfen achter „ welker nadeelige uit- 
dampingen, zich met die van de flikken vereenigende, 
in. {taat waren, de lucht onzuiver-te;maken ; het weder 
was aanhoudend ftil,-de wind zuiden.” Ook kwam bij 
de oorzaken het veelvuldig omgraven- van kleiachtige 
akkers en velden en de ongewoonheid van velen aan de 
luchtftreek. De ziekte hield tegen November op, ver- 
mits door het aanhoudende regenachtige weder de’ moe- 
rasfen- met versch water werden bedekt en de uitdampin- 
gen, van moerasfen en flikken hierdoor: en-door de ver= 
minderde hitte grootendeels ophielden Cf): 

„Blijkens de gefchiedenis , ontwikkelen zich meest altijd 
in de “eerfte jaren der droogmakerijen, en wel bijzonder 
als het land pas, boven komt , epidemifche ziekten ; dit 
had ook plaats 1775 , na de droogmakerijen te Boskoop 
enz. -en-in 1776 ,.na het-droogmaken der veenplasfen 
om Zoeterwoude en elders. Hetgeen hier de droogma- 
vti ‚deden „ werd op andere plaatfen door de: over- 

: | …ftroo- 
nt Holl. Maatfib:: D. XVIII, bl. a: 260, 304, 306. Werk. 
van de Haagfche Natuure en Correspondentie-Societeit, Deel I, 
ble 130,“ PETRUS VAN"ELSACKER; Specimen medico “practicum fe- 
brem remittentem continuam bilioso-putridám, eËhibens.” Ant. 


1774. Proleg. pe 12 SqYe……n 
CT) Holl, Maatfch. D. XVI, Stuk II, bl, 146 en volg. az 


H 2 


C 16 ) 


{troomingen veroorzaakt (*). Want op den 15den No- 
vember 1775 werd Holland, Zeeland en Oversfel 
geweldig door’ eene watervloed. geteisterd > Vriesland 
bleef voor groote rampen bewaard en werd flechts voor 
een gedeelte overftroomd; doch op den erften Novem- 
ber 1776 bragt eene ftormvloed meerdere onheilen ook 
over gemelde provincie te weeg. Een groot gedeelte van 
Vriesland werd door het wegflaan der dijken herhaalde 
malen overftroomds het land was na den vloed met 
eene. dikke korst overtogen en gedurende den zomer van 
1777 geheel onvruchtbaar, hetgeen te meer veroorzaakt 
werd „door de herhaalde overftrooming. « Hierbij kwamen 
warme zomers en alle de reeds dikwijls opgenoemde om- 
ftandigheden. Á 
Ook de van 1775—82 in Kampen epidemisch heer- 
fchende ziekte ontftond uit de al te heete en drooge 
lucht , onzuiverheden én rotachtige uitwafemingen van 
moerasfige grachten en doode infecten , met zeezout be- 
zwangerd drinkwater , voorafgegane hooge wloeden en 
overftroomingen „ de vochtigheid der huizen, door deze 
overftroomingen veroorzaakt „, gebruik van veel. vet en 
verkeerd voedfel , misbruik van fterken drank , enz. (}). 
Ten einde de, in de jaren 1779 tot 1781 geheerscht 
hebbende en met de onze van 1826 in verfchijnfelen zoo 
zeer overeenkomende ziekten der. droogmakerijen , wat 
derzelver oorzaken betreft goed te kunnen opgeven, moe- 
de ten 
(4) VAN LEEUWEN, Zufereel van den Watervloed, in Vriesland 
Inleiding bl, xLvr, Zie ook Holl. Maatfch. D. XVIII. N 


Cf) Natuur= en Geneesk, Corresp. Societeit, Deel IT, Afd. 2, 
bl. 327. | 


CMY) 


ten „wij kortelijk eenige nadere rrd omtrent 
dezelve vermelden. 

„De droogmaking dan, door BICKER bikinoeven was 
4000 morgen” groot „ begonnen in 1772 en geëindigd in 
1783. Ongeveer 3ooo vreemdelingen , uit drooger en 
hooger oorden gekomen, arbeidden aldaar „ wonende op- 
eengepakt in morfige, « vochtige riettenten, in flechte 
huizen en fchuren, bij lage, vochtige, modderige floo- 
ten’, moerasfige „ veenachtige gronden, bij mest- en 
vuilnishoopen , flechte- fecreten, die geene doorfpoeling 
of zuivering hadden, in-kleine bedompte vertrekken met 
vrouwen en kinderen „vele huisdieren , enz.5 niet zelden 
met vele zieken in befloten bedfteden, op vochtige gron- 
den , vuil beddegoed of ftroo, en in het midden van aller- 
lei rotachtige uitwafemingen flapende, des morgens voor dat 
nevels en dampen opgetrokken waren uitgaande , den gan- 
fchen dag in natte „, moerasfige landen arbeidende , tusfchen 
beiden” zich op: de natte gronden nederliggende , meestal 
behalve eenigen fterken drank , niets dan bedorven water, 
zeer veel thee en koffij ‘rotbare , meelige, raauwe , dik- 
wijls ook half bedorvene befchimmelde f{pijzen nuttigende, 
flordig en morfig levende en veelal gebrek aan verfchoo- 
ning hebbende, Op het laatst van den zomer 1779 had 
men. 1600 à 1700 morgen drooggemalen, doch bleef het 
overige grootfte: gedeelte gedurende 1779—81 dras en 
ongehavend- liggen. «… Deze landen „die eene lange reeks 
van jaren onder watef bedolven waren geweest, befton- 
den uit uitgebaggerd veen , flechte veenaarde , moerasfige 
aarde en modder; het water, op dezelve (tilftaande „ als 
ook dat der flooten, waszeer vuil , modderig, vol van 

Ms le- 


CMS) 


levende en doode infecten „ krengen van’ visfchen en an- 
dere waterdieren en van eene menigte rottende waterplan- 
ten , vertoonende een volmaakte wijduitgeftrekte moeras. 
‚Ook: het water in. de vaarten, niet ‘in beweging gebragt 
zijnde en door velen gedronken wordende „was door ftil- 
ftaan zeer. bedorven. Ro, 
Het weder was; gedurende de zomermaanden van 
1779 » bij aanhoudendheid ongemeen ftil, heet en droog, 
bijzonder in Julij en Augustus , zoodat de vruchten ver= 
zengden de flooten uitdroogden ; de” waterplanten: ver- 
rotten „en-‚de molens-door. gebrek aan wind. niet konden 
malen. … Deze buitengewone hitte, droogte en. ftilte duur- 
den. door alle de herfstmaanden -heen „begon voorname- 
lijk 7 Junij en duurde tot 4. September 3, ’s middags was 
de thermometer altijd over de -7o® en ’s-morgens (en 
‘savonds boven.de 6o® 5 in September.was het evenwel 
ook nog warmer, dan in eenige herfstmaand is -aangetee- 
kend, den 25, 26, 27 September „was. dezelve. 78° 3 
October was, ook: nog -ongewoon.-warm 5 in, November 
ftond de. thermometer nog. 6oe en bleef beftendig boven 
de 500, Den goften. begon „donderbui-en koude; «Het 
begin van het jaar. kenfchetfte zich ook teeds door. eenen 
zeer hoogen barometerftand „wiens. laagfte. {tand toen was 
299 75 „ het einde door. zeer lage, ftanden 3-het geheele 
jaar leverde vele. betrokkene dagens-doch: weinige win- 
den, meest ‚N.W. en N. OO, De gemiddelde “warmte 
was in 1779 719, in 1780698; de pa hitte in 


1779 855, in 17280 83° (*). 
Door 


(*) BickERr, in Verh. van het. Bat, Genootfchap, Deel IX, bl. 
6, 7,8, 9, 61 en verv. J. C‚ MORHR, in Algem, Vaderl. Letter- 
06= 


CCH9 ) 


Door de hitte dampte de droogmakerij eene verbazetit 
de menigte rottende dampen uit; die wegens de buiten- 
gewone en aanhoudende {tilte „ meerendeels boven dezel- 
ve en de omliggende plaatfen zich bleven’ ophouden, en; 
voor een “groot gedeelte des avonds door de koude ver- 
dikt , nederzakten , des nachts aldaar bleven hangen , tot 
de hitte der zon dezelve- des morgens weder deed opftij- 
gen; terwijl zij overal „ hoewel op de eene plaats meer 
dan op de andere, eenen ondragelijken ftank van zich 
gaven. Deze nu en meer andere omftandigheden, welke 
men bij BICKER vindt aangeteekend , waren oorzaak „ dat 
de ziekte zich in het laatst van Julij en in het begin 
van Augustus begon te verfpreiden „zoo als wij in het 
vorige hoofddeel gezien hebben. Dezelfde. oorzaken wa- 
ren ook in 1780 en 1781 voorhanden ,toen de hitte 
ook: hevig en aanhoudend en het weder droog was met 
geftadige  flappe westewinden ; de lucht was zeer elec- 
triek en de ftank der grachten zeer fterk, In ‘het begin 
dezer jaren heerschten fteeds vele derdendaagfche koort- 
fen waardoor de voorbefchiktheid tot deze ziekten niet 
weinig vermeerderd werd. “Wat op fommige plaatfen de 
droogmakerijen als oorzaak der ziekte uitwerkten , deden 
elders- de -uitwafemingen” van moeras-;-veen= of kleigrond 
en vele plaatfelijke omftandigheden „ welke door detoen- 

Bbbnnn ee B ber onp. al glee Cr oi al 
oefening. Deel II, Stuk: 2, bl: 163-188. VAN: SWINDEN, Mémoires 
sur les Observations meteorolog.peudant l'annde 1779. ' Meteoro=: 
logifche Aanmerkingen en bijzondere Waarnemingen , in Genees-; 
Natuur-en Huishoudkundig Kabinet, 1779, Deel Ie Werhw van 
de Nätuur- en Gen, Corr. Societeit ; Deel I, Stuk 2, bl. 43-136. 
Stuk 3, bl, 137—220. Stuk 4; bl. 221-380, Deel II, Afd, 1, bl, 


I==225, Deel III, Stuk r, bl, 1128, Stuk 2, bl 12g==270, 
\ H A d 


(420) 


malige fchrijvers in de Verhandeliugen van de Natuur- en 
Geneeskundige Correspondentie-Societeit breedvoerig ver- 
meld zijn , naar welke ik ook, om al te groote uitwoe- 
righeid te vermijden , verwijzen moet (*). 

Om dezelfde redenen zullen wij ookde meer fporadisch 
dan epidemisch geheerscht hebbende ziekten van 1788 en 
I8oo, als meer uit de gewone oorzaken onzer najaars- 
epidemiën, zonder verzwarende omftandigheden ontftaan 
zijnde, ftilzwijgefid voorbijgaan. Ten flotte zullen wij 
nog kortelijk de oorzaken mededeelen der ziekten van 
18071809, 

Deze waren , wat het Engelsch leger betrof , voorna- 
namelijk de orgewoonheid van hetzelve aan het klimaat 
van Zeeland; in bergachtige ftreken geborene foldaten 
werden in een vochtig , laag en moerasfig land verpiaatst 
alwaar het getal van ftilftaande wateren en poelen zeer 
groot was5 hierbij kwam de ontwikkeling en vervulling 
des dampkrings met moeraslucht of moerasfige dampen 
en uvitwafemingen, de vermenging van het verfche water 
met het brakke, of zoute met het zoete; het verrotten 
van vele dierlijke en plantaardige ftoffen in ftilftaande 

wa- 

(*) Zie de over deze jaren in het vorige hoofddeel aangehaalde 
fchrijvers, Overigens verdient het ook opmerking, dat de epidemi- 
fche ziekte van 1779, even als die van 1826, telkens volgde op 
eene overftrooming van zout water, de eerfte na twee hooge vloe- 
den en overftroomingen van Nov. 1775 en (ruim 2} jaar) na den 
ftormvloed van 1776; ende laatfte. (15 jaar) -na-de geweldige over- 
ftrooming in Februarij 18255; zekerlijk telkens.níet reeds vroegtijdi- 
ger na die overftroomingen, wijl de tusfchenvallende zomers — ge- 
lijk dit ten aanzien van 1777, 1778 en 1825 zeer gemakkelijk kan 
worden aangewezen, — geene daartoe genoegzame groote en aan= 
houdende hitte opleverden. 


En 


C121 ) 


wateren ; de buitengewone fterke hitte van den zomer, 
veel grooter dan in Engeland en. gewoonlijk; weinig of 
geen regen, flilte of weinige winden3 gebrek aan zuiver 
drinkwater „ blootftelling aan. al de afwisfelingen van den 
dampkring 3 het. vervoeren der lijders met opene fche. 
pen, gebrek’ aan behoorlijke verzorging en behandeling ; 
het kampeeren der foldaten aan flilftaande grachten, op 
vochtige veen- en moerasfige gronden; lage en vochtige 
woningen „ lage en met de ebbe‘afloopende legerplaatfen , 
menigvuldige verandering van ftandplaats , krijgsgevan- 
genfchap, nevelachtige morgen-„ avond- en nachtlucht, 
onmatigheid in. fpijs en drank, het. verbazend misbruik 
van brandewijn en jenever, dronkenfchap en. de daaruit 
volgende onbezonnen manier van handelen „ het onvoor- 
zigtig drinken van koud water , het al te veel gebruiken 
van zure, onrijpe verkoelende vruchten, voornamelijk 
van pruimen; ongeregeldheid in flapen en waken , mor- 
figheid, ontucht, wellust en andere ondeugden en wan- 
daden; fmart en fpijt over den ongelukkig afgeloopenen 
veldtogt, gebrek, allerlei foort van ongemakken, het 
heimwee veler foldaten , derzelver inlijving in de Hol- 
landfche armee , ongelukkige gemoedsgefteldheid , doorge- 
ftane ellende, enz. Deze benevens de epidemifche en 
endemifche luchtgefteldheid waren de oorzaken der alge- 
meenheid van ziekten in deze jaren (*). Res 
Uit dit overzigt der oorzaken onzer najaars-epidemiën 
| blijkt , 
(*) Zie verder SEBASTIAAN, Moeraskoorts, Deel I, Hoofdft. r 
sn 2. G. BLANE, The Medical and Chirurgical Transactions, 


Vol, III. Murrer, Dissert. de febre interm. p. 38 sqq. THurs- 
SINK, Geneesk. Waarnem, 1810, bl. 161 en volg. 


H 5 


C 122) 


blijkt: dat dezelve voornamelijk zijn voortgebragt , door 
voorafgegane overftroomingen of droogmakerijen , uitdam- 
pingen van ftilftaande «en rottende wateren , moerasfen, 
klei- of veengronden , buitengewone zomerhitte , die de 
ontwikkeling der dampen zoo zeer bevorderde , droogte 
of zeer weinige regen, windftiltes verrotting van dierlij- 
ke en plantaardige ftoffen, gebrek aan zuïver’drinkwa- 
ter, afwisfeling van den dampkring en blootftelling aan 
denzelven ; gebruik van veel grof en vet voedfel ; onma- 
tigheid in fpijs en vooral fletken drank ; mige ge- 
moedsaandoeningen , ‘enz. 

Daar nu alle deze en meer andere in dit hoofddeel ge- 
melde ziekteoorzaken , ook in 1826 voor en gedurende 
de epidemie hebhen beftaan , kan men veilig, voorgelicht 
door gefchiedenis en ondervinding, befluiten , zoo als 
ook door de fchrijvers , die de ziekte van 1826 befchre- 
ven hebben, gedaan is 5 dat onze epidemie ook uit die- 
zelfde oorzaken is ontftaan, en dus ook in dit opzigt 
met de te voren opgegevene epidemiën overeenkomt. 


IV. HOOFDDE EL. 


OVER DE GENEESKUNDIGE BEHANDELING ‚ WAARMEDE 
MEN IN DE » MET DE EPIDEMIE VAN 1826 OVER- 
EENSTEMMENDE ZIEKTEN 9 IN HET ALGEMEEN 
HET BEST GESLAAGD IS. 


Wanneer men de geneeskundige fchrijvers uit de XVIe 


en XVIIe eeuw doorbladert, ziet men „ dat de toeftand 
| der 


( 123) 


der. tot de geneeskunde: betrekking hebbende wetenfchap- 
pen, toen in het algemeen zeer gebrekkig was. De ont- 
leedkunde immers bleef grootendeels: tot de ontleding 
van dieren bepaald, vele voor de dierlijke huishouding 
hoogst belangrijke werktuigen werden naauwelijks ver- 
„moed te beftaan , en de deelen , die men meende te ken- 
nen , kende men flechts ‘ten halve. Aan de natuurkunde 
van den mensch: ontbrak alle. wetenfchappelijke en wijs- 
geerige bearbeiding, de verrigtingen kende men àlleen 
„oppervlakkig ; ‘hoewel men het werktuigelijke van vele 
had nagefpoord , wist men niet, hoe dezelve tot inftand- 
_ houding vanhet leven. medewerkten en welke gevolgen , 
uit derzelver ftoornisfen voortvloeiden. De ziektekunde, 

de fteun en leiddraad der PAyfiologie misfende , rustte 
op onbewijsbare leerftellingen , die elkander in ongerijmd- 
heid overtroffen. De natuurlijke gefchiedenis was door 
fabelachtige eu vaak aan dwaasheid grenzende verhalen 
ontfteld; ‘land- «en volkenkennis hoogst gebrekkig. De 
natuurkunde ‚- met uitzondering van het wiskundige ge- 
deelte, was nog in den (taat der kindschheid, en de” toe- 
pasfing derzelve op andere takken van kunst en weten- 
fchap van weinig beteekenis, De.fcheikunde, in handen 
der Alchimisten , was weinig of niets voor den arts ter 
opfporing van’ de natùurlijke oorzakeu der ziekten, of 
voor de. kunst van dezelve te verhoeden. De beoefenen- 
de geneeskunde zuchtté bovendien onder den last van 
krachtelooze geneesmiddelen, door de onderfcheidene 
ftelfels en hypothefen, waaróp alles rustte , gebouwd. 
Eerst was de leerwijze van GALENUS, later de theoriën 
Van PARACELSUS, Van VAN HELMOND, en nog in late- 
ren tijd. die van syrvius de algemeen ‘aangenomene ; ‘de- 
| | ik led ‘Zet: 


(14 ) 


zelve heerschte in bijna alle fcholen , iedere ontdekking , 
iedere--waarneming, iedere nieuwe befchouwing of leer- 
telling, welke voor. den voortgang der kunst belangrijk 
had. kunnen worden , moest aan deze verfchillende theo- 
riën getoetst worden. Daar dus in die tijden „ uit hoof- 
de der gebrekkige kennis van al wat tot de geneeskunde 
behoort , ook de behandeling op valfche theoriën en hy- 
pothefen berustende was en veelal doodelijk-afliep , zul- 
len wij ook in dit hoofddeel , al wat hiertoe betrekking 
heeft , achterwege laten „. en ons overzigt beginnen met 
die tijden, toen voor de geneeskunde, doorde ijverige - 
pogingen van eenen SYDENHAM , BOERHAAVE Ps HOF- 
MAN; VAN SWIETEN en anderen, en door het meer al- 
gemeen geworden gebruik der in 1638 ontdekte kina, 
er, als het ware, een beter en nieuw licht over onze 
ziekten ontftoken werd en men dezelve met gelukkiger 
gevolg begon te behandelen. 

In de epidemie van 1719 waren , volgens. vAN SWIiE= 
TEN- EN BOERHAAVE ; braakmiddelen zeer dienftig en 
fomwijlen alleen voldoende om de ziekte weg te nemen. 
Tevens waren oplosfende en ontlastmiddelen de in deze 
ziekte meest. aangewende en voordeeligfte. Bloedontlas- 
tingen waren fchadelijk , en het vroegtijdig gebruik van 
de kina had, volgens VAN SWIETEN, verftopping der 
ingewanden en rotachtigen buikloop ten gevolge ; terwijl 
zij, die naar de theorie en leiding van syLvius, (die 
beweerde, dat in deze ziekte het flijm verzuurd was, 
en vlug loogzout bevattende geneesmiddelen de -eenig 
doelmatige waren) behandeld werden, meest ftierven (*#). 

d Ook 


(%)- BOERHAAVE , Hist. plantarum, p. 559: VAN SWIETEN, Com- 
ment. II, p. 564. Const. epidem. 1, p. 240, J. DE KOKER, Ì. C. 


/ (125 ) 

Ook de epidemie van 1727 behandelde vAN SWIETEN 
zeer. gelukkig met braakmiddelen , foms afgewisfeld met 
oplosfende en laxeermiddelen; hij vond met BOERHAAVE 
EN MUSSCHENBROEK „ dat de aderlating veelal fchadelijk 
was , dat herhaalde braakmiddelen het best de ziekte 
wegnamen „ en dat flechts bij zeer weinige eene geringe 
gift van kina voor den aanval noodig was. Ook in 
1729; 1730, 1732 en 1736 was deze behandeling de 
gelukkigfte. VAN ZELST gebruikte toen in de Beverwijk 
bij wederinftortingen met nut zijne zinctura e minera 
martis nativa (*). 

PRINGLE , wiens zieken meestal jonge, pletorifche , 
in het beste tijdperk huns levens zijnde perfonen waren 
begon zijne behandeling (vooral op de van de moerasfen 
verwijderde plaatfen) gemeeniijk met eene aderlating , in- 
dien er namelijk, hetgeen veelal gebeurde „ ontfteking- 
achtige verfchijnfelen aanwezig waren; na de aderlating 
gaf hij meest (dewijl hij de ziekte aan belette uitwafe- 
ming toefchreef) zweetmiddelen ; en indien er verftopping 
plaats had , zachte laxantia en resolventia of clysmata 
purgantia, tot gewonen drank gortwater- met oranje- of 
citroenappelfchijfjes , of met een weinig azijn , citroen- 
fap of vitrioolgeest. Braakmiddelen en opiata waren 
meestal fchadelijk, 

Door het transporteren der zieken met wagens en door 
andere oorzaken „ had er dikwijls herfenontfteking plaats, 
als wanneer herhaalde aderlatingen , vesicatoria en ont- 
ftekingwerende middelen dienftig waren. Indien echter 
_—_ de- 


(4) VAN SWIETEN , Const, epid. IT, pe 250, MUSSCHENBROEK, 
Diss, Physic. p. 682, VAN zeLST, de Podagra, p. 162. 


C 126 ) 


deze herfenontfteking meer fymptomatisch. was ‚ gebruik- 
te „hij -bloedzuigers „ Spaanfche vliegpleisters en voetba- 
den ‚en inwendig meest nitrumen kamfer in- kleine 
en herhaalde giften. Bij de ontfteking. vân lever „ milt " 
maag of ingewanden, deed hij eene ruime aderlating en 
lag eene groote Spaanfche vliegpleister. over het aangeda- 
ne deel. | 

In de. koortfen:s welke in vinnteatlan garden plaats 
hadden „hing het, gelukkige der geneeswijze af van. tijdig 
gedane ontlastingen , ‚van het gebruik der middenzouten 
en der kina. Indien er ontftekingachtige.verfchijnfelen 
aanwezig. waren „ moest de aderlating. foms - herhaald 
voorafgaan „ hierna gaf men in de remisfie of intermis- 
fie „indien de maag niet door ontfteking was aangedaan , 
een braakmiddel- uit ipecacwanha gr.-XX en tart. emet. 
gr. 1 of uit antimonialia; indien, er verftoptheid aan- 
wezig was , Jaxantia eccoprotica , voornamelijk de mid- 
_denzouten „en bijaldien er catarrhale vaisinggen aanwe= 
zig was, spér. mindereri. û 

Na deze behoorlijke ontlastingen gaf PRINGLE de kina, 
meest in poeder met Rijnfchen wijn „ of in een. electua- 
rium „ uit eene once kina en eene dragma sal ammoniac 
beftaande ; en  bijaldien er tevens open lijf. moest gehou- 
den worden , met eene dragma rhabarber verbonden. In 
enkele gevallen , wanneer het noodzakelijk was den aanval 
der koorts te beletten , gaf men voor alle-andere midde- 
len de kina.” In febris soporosa verwekte men -diar- 
rhea en gebruikte infpuitingen van kina-af kookfel en 
Spaanfche vliegpleisters. 

Wanneer de ziekte in den beginne verzuimd was; of 

; _wan- 


(127 ) 


wanneer de koorts aanhoudend was geworden „ vorderde 
dezelve, indien de pols vol en hard was of hevige iĳling 
plaats had; aderlating 3 bij-kleine pols bloedzuigers aan 
de flapen „en Spaanfche vliegpleisters.. Braak- en pur- 
geermiddelen.-waren alsdan -nadeelig , beter waren klijste= 
ren „… zeer zachte ontlastmiddelen , middenzouten -en 
zweetmiddelen. | 

Bijaldien de ziekte. een rotachtig karakter had aangenoe 
men ‚waren serpentaria. en kina , onderling vereenigd, 
hoogst nuttig’, vooral met wijn vereenigd , Rijnfche wijn | 
was het best „alsook seupentaria met kamfer , most= 
aardpappen., enz. | 

Bij diarrhea waren opiata en vervolgens zweetmiddes 
len dienftig. Bij waterzucht , saponacea , antimonialia, 
mercurialia ; salia media „ spir juniperi, colocynthi- 
des; aloë en eindelijk ftaalmiddelen; bij verhardingen in 
de „ingewanden ,  oplosfende middelen „en. pleisters ;. de 
fchurft , vals naziekte „ genas-het best door het-uitwen- 
dig. gebruik. van zwavel met sal,ammontac ; alle nablij- 
vende andere, en derdendaagfche. koortfen door de kina. 
Het beste middel om inftortingen voor te komen beftond 
in de diet. „matigheid en verkterkende, zacht opwekken 
de middelen. hae | 

„Omtrent deze ziekten nardat PRINGLE in het algemeen 
nog aan „ dat in vochtige en moerasfige ftreken de ader- 
lating- veel minder te pas kwam , dewijl aldaar de ziekte 
fpoediger rotachtig. en verzwakkend werd; herhaalde 
aderlatingen „ -zonder- merkelijke. teekenen. van ontfteking „ 
maakten de ziekten aldaar veel kwaadaardiger. Hij zegt 
tevens , dat hetgeen hij van de aderlating gezegd heeft , 
flechts de troepen. en niet de inwoners. betreft, wier 

| ' tem- 


(128 ) 


temperament zeer verfchillend is van dat der fterke en 

jonge foldaten (*). | | 
De ziekten van 1760—3 vorderden , volgens vAN DEN 
BOSCH eerst ontlastende , daarna zweetdrijvende middelen, 
en “bijaldien de koortfen dreigden in elkander te loopen , 
fpoedig de kina; want deze, tijdig in eene behoorlijke 
hoeveelheid toegediend, keerde zoo gelukkig het geweld 
der kwaadaardige koortfen af, dat alle lijders daardoor 
behouden werden; in alle de toen heerfchende tertiang 
soporose was de kina, bij tijds toegediend „ het eenigst 
middel. De aderlatingen waren hier” veelal fchadelijk , 
foms doodelijk. Te Maasflwis, waar velen ftierven> 
werd dit toegefchreven aan het niet genoegzaam toedie- 
nen van de kina, waardoor de koortfen aanhoudend 
werden 3 door dit middel werden echter velen in het le- 
ven behouden; aderlatingen en purgantia waren aldaar 
nadeelig , maar braakmiddelen van veel dienst. Ook ver- 
RijsT nam te Gouda waar , dat aderlatingen aldaar fcha- 
delijk en flechts in zeer enkele gevallen aangewezen wa- 
ren, beter voldeden hem ook emetica en laxantia, en 
zoodra er het minfte teeken van kwaadaardigheid was , 
moest men de kina in groote giften, van twee of drie 
oncen , in het eerfte etmaal geven. Bijaldien de zieke 
foporeus was en de medicijnen door den mond niet kon- 
de inkrijgen, dêden enemata cort. peruy „ alsmeds ye- 
sicantia , uitmuntende dienst. Bij cholera en diarrhea 
waren de potio riverii met aqua mentha , zachte opia- 
ta, rhabarbarina , ipecacuanha , verfterkende roode of 
Rijnfche wijnen met water verdund heilzaam. Bij geel- 
| zucht 


(4) PaincLe, Legerziekten, Deel III, Hoofdft. 1, 2, 5, 6. 
_ GRAINGER, Mist. febris anom. Batavae, p. 38 sqq. 


(129 ) 


zucht gaf men fomwijlen chalibiata, in andere gevallen 
emulsiones refrigerantes en afkookfels van verzachtende 
zaden en kruiden. Met deze behandeling flaagden ver- 
RST en VAN DEN BOSCH zoo allergewenscht, dat zij 
er geenen verloren, bijaldien ee tijdig geroepen wa- 
ren (*). 

In de ziekten van 1770—73 ne ook de genezing eerst 
ontlastend, vervolgens de perspiratio opwakkerend, 
doch vooral dewijl de koortfen groote geneïgdheid had- 
den om in elkander te loopen en aanhoudend rotachtig 
te worden, van den eerften aanbeginne der ziekte, on- 
middellijk de kina met rad. serpentaria; aderlatingen wa- 
ren toen veelal nadeelig. Indien te Nymegen, toen de 
ligte anderendaagfche koortfen niet door de kina geftuit 
werden, liepen zij in elkander en gingen aldaar in rot- 
koortfen of flaapziekte over. 

In de epidemie te Sis in Vlaanderen waren ook 
braakmiddelen, ipecacuanha en tart. emeticus zeer 
nuttig en het voornaamfte hulpmiddel , hetwelk fomwij- 
len herhaald moest worden. In fommige gevallen deed 
DACHS } vooral onder de foldaten , met vrucht eene ader- 
lating, vervolgens gaf men verkoelende zure middelen , 
hui van karnemelk, verkoelende laxantia, tamarinde; 
sal polychrest, folia senna, rheum., enz. 3 wanneer 
vervolgens tot een fterk en aanhoudend gebruik van den 
koortsbast moest worden overgegaan. Het voedfel be- 
ftond. in rijpe zomervruchten , falade , frisfche groenten , 

enz. 5 
(%) Holl. Maatfch. Deel XVIII, bl. 144, 152, 174» 1755 1953 
316, 317 Natuur- en Geneesk. Corresp. Societeit, Deel, Stuk 2, 


Afd. 2, bl. 41 en volg. V. D. BoscH, Hist. const. epidem. verm. 
p. 35,36, 66, 126. ï 


C 130 ) 


enz. „ …vleeschfpijzen .. waren. fchadelijk, In. September, 
toen de ziekte op het hevigst was, kwamen meer zuren 
en «antiphlogistica , gerftewater met citroenfap , fuiker 
en Rijnfche wijn. gemengd te pas „ als ook. zachte ont- 
lastende middelen. Bij fommigen echter. waren. toen 
braak- en purgeermiddelen nadeelig „ vermits dezelve 
door aanhoudende looze brakingen , nutteloos werden 
uitgeworpen 3 hier was de potio riverii of 2 dragma sal 
absynthit , met eene halve once sweeus citrt , zeer. nut- 
tig en alle prikkeling verwekkende middelen fchadelijk 3 
wesicantia en mostaardpappen waren in vele gevallen 
dienftig. Wanneer men om de gevaarlijke toevallen 
voor te komen, en wegens de geringe tusfchenpoozen 
en zwakte den koortsbast in fterke giften had toegediend, 
moest deze met ontlastende ec/ysmata afgewisfeld. wor- 
den. Minerale zuren werden toen ook. met, vrucht gebe- 
zigd. Bij de verftoppingen van de milt en het darm- 
fcheil. bij cachexiae en velerhande waterzuchten , vond 
men veel hulp in saponacea, terra foliata tartarî, 
extr. gramîênis , rheum, squilla marina, millepedes, 
en inwrijvingen”, van: geestrijke middelen. In-de nablij- 
vende tusfchenpoozende koortfen waren: fterke. braak- en 
purgeermiddelen. veelal fchadelijk ; oplosfende, zacht la- 
xerende middelen, eene goede diëet en vervolgens de 

koortsbast „ waren zeer dienftig. (*). ‘ 
Dezelfde behandeling was ook zeer dienftig in de ziek- 
ten van 1775 en 1776, waarin 1. j. VAN DEN BOSCH 
en 


(4) Holl, Maatfch. D. XVI, Stuk 2, bl, rar en volg. Verhan- 
delingen wan het Zeeuwsch Genootfchap ‚De. X, bl, raa en volg. 
en bl. 263 en volg. 


CA31 ) 


en veRRIJST weder allergelukkigst flaagden. Zij gaven 
na den eerften koortsaanval een emezicum, of lavans, en 
op ‘het minfte teeken van kwaadaardigheid , dikwijls na 
den tweeden aanval den  koortsbast. VERRIJST vond , 
dat, wegens de groote verzwakking en kwaadaardigheid, 
men zeer vroeg met denzelven moest beginnen „en dat in 
die epidemie niets het poeder van kina te boven. ging. 
Drie af kookfels, en wel ieder van a oncen cort, peruv. 
tot wac, XIv colatuur, zeer. lang gekookt en na het 
tweede acces gegeven en voor den derden aanval uitge- 
bruikt, konden niet beletten, dat het derde acces met 
eene „zoo groote hevigheid terugkwam, dat men niets 
anders dan den dood te gemoet zag: „ gro perpetuis 
„fere convulsionibus concusso, frigidisque sudoribus 
» Profuso, pulsu celerrimo , debilissimoque., ore hi- 
» ante, ipsogue nulla sensus indicia prabente ’ totdat 
na het appliceren van vier vesicatoria en een enema uit 
den cortex peruviantus, het acces omtrent 1e uren ge- 
duurd hebbende , de lijder, zijnde een fterk man van 
omtrent 40 jaren, tot zich zelven kwam en de koorts 
remitteerde , waarop hem terftond de kina in poeder, en 
wel tot twee oncen in de, remisfie , met een allerge- 
wenscht. gevolg. werd toegediend. De enemata uit den 
cort. peruy. en vesicantia deden ook vAN DEN BCSCH 
uitmuntende dienst (*). 

Ter genezing der van 177582 in Kampen, Grosin- 
gen en ook in Zeeland heerfchende ziekten , kwamen 
ook bijna dezelfde middelen te pas. In Kamp.n en 

Let- 


Cx) Holl. Maatfche D. XVIII, bl. 175177, 179, 180 in de noot. 
VERRIJST, aldaar, D, XXI, bl, 167, 


2 


(132 ) 


Zeeland. moest men, uit hoofde der groote gevoeligheid 
en pijn in den onderbuik , met braak- en purgeermidde- 
len zeer voorzigtig zijn, en kwamen in het begin fom- 
tijds aderlatingen, veelal verzachtende , verkoelende en de 
uitwafeming bevorderende middelen in aanmerking. - La- 
ter gebruikte men met veel nut herhaalde braakmiddelen 
uit ipecacuanha en tart. emet., zachte , verkoelende 
oplosfende laxeermiddelen , tamarinde, casfia „ fenna-bla- 
den, manna, cremor tartari , rhabarber, chicorei , po« 
tio riyerii, enz. 3 fomwijlen diaphoretica, dikwijls ver- 
dunnende , waterachtige planten- of mineraalzuren , met 
honig zoet gemaakt , wei van karnemelk „ af kookfel van 
gerst, met room van wijnfteen en falpeter, dun uitge- 
gist bier, citroenfap, gelei„van aalbesfen , Seltferwater, 
‚ Riĳnfche- wijn „ enz. 

De toen veelal plaats hebbende dysenterie in Kampen 
hield niet op , voordat men bij toeval ontdekt had, dat 
‘vruchten alleen dezelve ftuiten en genezen konden. Wan- 
neer echter de koorts hevig was, en er dringende toe- 
vallen, als flaapzucht, enz. aanwezig waren , moest 
men al dadelijk den peruviaanfchen bast in groote giften 
gebruiken, hetzij alleen of met andere middelen verbon- 
den. Voorts kwamen hier ook veelal omflagen van azijn 
en water om: ‘het hoofd, mostaardpappen , Spaanfche 
vliegpleisters , enz. te pas, en na de ziekte bittere , 
aromatifche en ftaalmiddelen en eene goede gefchikte di- 
eet. Te Groningen gaf men eerst ipecacuanha met sal 
ammontac , daarna purgantia met extracta amara en 
vervolgens den cort. peruvianus in ruime giften en wel 
in substantie (5). | qe 


(*) Natuur: en Geneesk, Corresp. Societeit, Deel 1, Stuk 4, 
bl 
kh 


( HG) 


ia 


De in 1779—8r door BicKER in de droogmakerijen 
gebezigde geneeswijze was de gewone; aderlatingen , her- 
haalde brakingen en het fterk purgeren waren nadeelig. 
Na eene zachte buikzuivering door een enkel braakmid- 
del , en eenige zachte purgeermiddelen, deed de kina den 
meesten dienst, waartoe men wegens de kwaadaardigheid 
der ziekten en groote zwakte fpoedig toevlugt moest ne- 
men; voorts de Virginifche flangenwortel „ de hartver- 
fterkende middelen , vooral de wijn „ de kamfer, de rot- 
tingwerende zuren en de Spaanfche vliegen. 

Ook DEIMAN bevond , dat men na de ontlasting van 
galftoffen door braakmiddelen, fpoedig tot het gebruik 
van de kina moest overgaan, uit hoofde der fchielijke 
verzwakking en dewijl anders de koorts aanhoudend en 
kwaadaardig werd. In September, toen er zich met de 
ziekte catarrhale verfchijnfelen paarden , kwamen meer 
oplosfende en zweetdrijvende middelen te pas. De buik- 
loop , waarmede de ziekte toen vergezeld was, moest 
meer gematigd dangeftuit worden. Bij de pijn in de 
zijde en keelontfteking waren Spaanfche vliegpleisters 
voordeelig , aderlatingen (waarbij het bloed flijmig en los 
was, zich niet fcheidde , maar fpoedig tot rotting over- 
ging) verflimmerden dezelve. In 1780 waren de braak- 
middelen te Amfterdam nog voordeeliger dan het vorige 
jaar „ eensdeels tot ontruiming der galftoflen ; anderdeels 
tot “bevordering van het zweet, terwijl na bloed- en 
buikontlasting de koortfen toenamen en door. de kina 


moesten geftuit worden , waarbij. met nut de kamfer en 
| plan- 


bl; 870 en volg. Deel II, Stuk 2, bl, Bg—io4. Deel 111 s Stuk 3s 
bl, 38g==405. Deel l, Afd, 2, bl, 377. Ì 
vS 


(134 ) 


plantenzuren gevoegd werden. Was men traag. met de 
aanwending van den koortsbast, dan was hardnekkige 
koorts het onmiddellijk gevolg. In 1781 was de behan- 
‚deling eerst dezelfde, doch later werden fterkere a7?i- 
septica gevorderd ; en daar de buikloop toen meer alge- 
meen werd, was het gebruik van het heulfap hier zeer 
nuttig en noodzakelijk. - 

In Vriesland waren, volgens vpeij, alle ontlastende 
en. verzwakkende. middelen nadeelig , en het gebruik van 
den kina voor:de erisis hoogst fchadelijk., - Beter volde- 
de aldaar. oplosfende, zachte, opwekkende en bittere 
middelen. | 

De toen uit dezelfde oorzaken ontftane gal- en zin- 
kingachtige buik- en persloop vereischte te Harderwijk 
geene ontlastende , maar alleen verzachtende, afleidende , 
uitwafeming bevorderende middelen. «Te Zutphen , waar 
dezelve in het begin ‘meer ontftekingachtig was „ doch 
fpoedig eene zinking- en rotachtige natuur aannam , wa- 
ren braak- en Óntlastmiddelen zeer nadeelig , ook heulfap 
hielp in het begin weinig, maar wilgenbast en kina wer- 
den hier ‘het plegtanker. Te Harlingen voldeden de 
ontlastmiddelen meer dan de braking, en na deze ging 
men tot ‘hetheulfap over , hetgeen het best de verfter- * 
ving fcheen tegen te gaan , en waarmede de heelmeester 
LENSIUS “tot 36 greinen in 24 uren ‚„ met zulk een ge- 
lukkig gevolg klom, dat Dr, cooPMANs en STINSTRA 
hem fpoedig volgden. De gelukkige uitwerking , welke 
dit middel door uitwafeming te weeg bragt, doet ons 
denken „ dat deze epidemie ook aldaar met zinkingen ge- 
compliceerd. was (*). el 

(4) DEIMAN, in Verh. van de Haagfche Natuur- en Corrésp. 

So- 


C 4351) 


„In 18079 rigtte men het geneesplan naar de volgende 
aanwijzingen: 1e. ‘de hevigheid der aanvallen en derzel- 
ver dringende toevallen te verzachten-en- voor te komen, 
2°, De koorts zelve te genezên. go, De wederinftortin- 
gen «te verhoeden. 4°. De gevolgen of naziekten voor 
te-komen of te genezen. 

De ‘palliative geneeswijze bepaalde zich voornamelijk 
tot goede diëet „ oppasfing en verzorging , het gebruiken 
van vruchten , falade , “wijn , foep , bier „ groenten , ligte 
vleeschfpijzen „ het drinken van gerftewater met verdund 
zwavelzuyr of wijnfteenzuur, met fuiker zoet gemaakt „ 
koud “water , Franfchen, rooden of Rijnfchen wijn met 
water „enz. ip 

Bij geweldige ijlhoofdigheid gaf men klisteren uit 
azijn en water , zuurdeeg met azijn in den nek, aan de 
kuiten of onder. de voetzolen ; wasfchingen van het hoofd 
met koud water en azijn. “In den met ligte ijlhoofdig- 
heid gepaard gaanden ftaat van flaapzucht met diepgezon- 
kene krachten , kleinen en radden pols , waren Spaanfche 
vliegen, op het afgefchoren hoofd gelegd , voordeelig ; 
daarentegen waren dezelve in hevige ijlhoofdigheid, 
waarin. de krachten ‘niet tterk gezonken waren , er tterke 
ophooping van bloed in het hoofd plaats tiad „ het aan- 
gezigt en de oogen rood waren en de lijder verwilderd 
zag , wel voornamelijk op het hoofd aangelegd uiterst 
nadeelig ; zoo als ook reeds door pr MAN in de ziekten 
van 1770 was waargenomen. | 

| Bij 
Societeit, Deel T, Afd. r, bl. 38,43, 238, 295, 925-=g4re Deelll, 


Afd. 2, bl. 6r en 773, en verder.de ín het ade Hoofddeel over deze 
jaren aangeh. fchrijvers. 


la 


C 136) 


Bij geweldige hoofdpijn waren koude omflagen van 
azijn en water op het voorhoofd , verheven ligging met 
het hoofd en zuurdeeg in den nek, zeer dienftig. De 
hevige pijnen in rug en leden en benaauwdheden bedaar- 
den voor camillen-thee. In flapeloosheid waren com- 
presfen met azijn en water om het hoofd en een klisteer 
van zeer veel nut. Om het geweldig, aanhoudend en 
niet zelden colliguatief zweet te matigen, gebruikte men 
een aftrekfel van falie met eliwir vitrioli mynzichtii 
met brandewijn. Het braken van gal- en flijmachtige 
ftoffen. bevorderde men door camillen-thee. Het fymp- 
tomatifche ‚ krampachtige en afmattende toewringen der 
keel , in de hitte des aanvals, werd door potio riverii 
en de. klisteer tegen gegaan. Bij aanhoudende braking 
met diepgezonkene levenskracht , deed aud. lig. fyden= 
hami- en kamfer veel nut, als ook een Zinimentum uit 
ammoniacgeest „ heulfap „ Zinct, cantharidum en boom- 
olie „ fomwijlen ook blaartrekkende pleisters op den buik. 
Was de galbraking het gevolg eener uitputting (status 
colliguativus), dan deed aluin en heulfap veel voordeel 
met eleosachartum menthe pip; zoo ook bij colliguatie- 
yen buikloop met zeer zwakken pols, arnica en opium 
of aluin met opiwm. Om den buikloop bij aanhoudend- 
heid te flillen, was een af kookfel van- den koortsbast 
met arnica , cortex cascarille of simarube noodig. In 
het vochtige najaarsweder was men genoodzaakt „ bij den 
nu veel hardnekkiger buikloop, van pw/vis doveri tot 
aluin, arzica , succus catechu, bolus armena , gummi 
kino, enz. ‚op te klimmen. Swu/phas zinci had fomwij- 
len een-allergewenscht gevolg. 

De middelen, welke bij de aanvallen van’ verwar 

flaap- 


C 137) 

flaapzucht en beroerte het nuttigst bevonden werden, 
waren in de hitte des aanvals bij maagoverlading ipeca- 
cuanha; in de aflaten des aanvals, bij weeken pols en 
vermindering der toevallen, opiumes. Bij ftoffen in de 
darmen en meteorismus, deden klisteren uit rhabarber 
en kina veel dienst, en het opium was alsdan nadeelig. 
In de geweldige hitte der koortfen gaf men, in plaats 
van opium, mostaardpappen aan de kuiten , onderaan 
‚de ballen van de voeten en in den nek aangelegd, wasch- 
te de ledematen met azijn en gaf klisteren uit camillen 
en azijn. Wanneer de pols week en klein was en hoe 
minder de zenuwen werden aangedaan, des te beter was 
de werking der Spaanfche vliegen , die in bovengemel- 
den toeftand nadeel dedens alsdan waren ook opiaten 
voortreffelijk ; flaapzucht met bevingen der ledematen, 
peeshuppeling en ftuiptrekkingen „ werd het best door 
moschus en castoriwum , met of zonder opium behandeld, 
In den koortsvrijen tijd was, indien de krachten niet 
zeer waren weggezonken, bij fterke geftellen ipecacuan= 
ha. voordeeliger dan opiwm „ het verhinderde de hevig- 
heid des aanvals, verkortte denzelven en gaf gelegenheid 
_om den: koortsbast tijdig genoeg te kunnen toedienen. 
Maar kenmerkte de aanval zich meer door gebrek dan 
onderdrukking” van krachten „ dan werkte het heulfap , 
- door zijn opwekkend vermogen krachtdadig , om den 
aanval te verkorten, te verzachten en den volgenden te 

verhoeden. | " 
Het hoofdmiddel echter „ om de gevaarlijke verfchijnfe- 
len en de aanvallen voor te komen , was de terugkeering 
des aanftaanden aanvals te verhoeden en de koorts weg 
te nemen. Om aan deze tweede aanwijzing te voldoen, 
1-5 moest 


(138 ) 


moest men de afgelegene oorzaken uit den weg ruimen 
en de koorts naar hare geaardheid behandelen. 

Daar de syrocha fpoedig in zyphus overging, was 
aderlating meestal nadeelig en werd zelden in. het ‘werk 
‚ gefteld. 

In het gastrifche tijdperk der ziekte werden naar om- 
ftandigheden sal ammorüac , extr. graminis , taraxa. 
ci, oxymel simplex met chamomillen-aftrekfel gebruikt 3 
de sal ammontac deed uitmuntende dienften „ het werd 
met swecus liguêritia vermengd. Na hetzelve werden 
naar omftandigheden braak- of buikzuiverende middelen 
gebezigd. Tot braakmiddel bediende men zich van tart. 
emet. en ipecac. of vinum antimonii ; braakmiddelen 
moesten echter met voorzigtigheid worden toegediend. 
Zachte, verkoelende , buikzuiverende middelen waren 
voordeelig. Te fterke braking ftilde „door normans 
druppels , spêr. zitri dulcis, zonder of met ‚pepermunt- 
water. De Jaxantia waren manna, tamarinden , wijn- 
fteenroom, folia senna, electuarium lenitiyum , rha- 
barber met sal ammontac, sulphas potasse „ enz. Als 
gewone drank gaf men dikwijls amandelmelk. Veel nut 
zag men ook van spir. mindereri met agua sambuci en 
orymel simplex, | 

Na deze ontlastende middelen werden naar omftandig- 
heden prikkelende , opwekkende, verfterkende „ bittere, 
fpecerijachtige , kramptftillende middelen of zuren toege- 
_ diend, als kamfer , valeriaan , serpentaria, kina, liquor 
anod. mîn. Hofin. arnica , spir. nitri dulcis , enz. 

In leverziekten deed inwrijving van kwikzalf zeer veel 
dienst. In maagontfteking verzachtende middelen en 
Spaanfche vliegpleisters met kamfer, als roodmakend 


middel. Te- 


| C:139 ) 


Tegen. den herfst. waren eerst zachte buikzuiveringen , 
vervolgens spir. mindereri, kamfer, enz. nuttig, en uit 
hoofde der zwakte was het noodzakelijk vroegtijdig tot het 
gebruik van den koortsbast over te gaan en dien met vlug- 
ge opwekkende middelen, als valeriaan en flangenwortel „ 
te vereenigen en tevens de kamfer te doen toedienen. 

„De catarrhale complicatie vorderde warme baden, 
zachte -buikzuiveringen „ niesmiddelen, blaartrekkende 
pleisters--en-mostaardpappen.„ als ook succus liguiritia „ 
amandel- en-;boomolie , syr. althee met fuiker en citroen- 
fap, Aerba fieniculi met zoet hout, rad. 5 aperientes, 
bardana „ falpeter „ honig „ spir. mindereri , lichen ys- 
landicum  ammoniac-zout met rhabarber „ valeriaan of 
kalmus met sp. mindereri , en ten laatíte de kina, met 
kamfer en sulph. aur. antimonii. Ook waren tot drank 
camillen-, vlier- en lindebloefemthee zeer dienftig. 

Tot genezing «en wegneming der koortfen waren ein- 
delijk, groote. giften van den koortsbast noodzakelijk „ op 
zich zelve of „met andere fpecerijachtige , opwekkende , 
verfterkende middelen, verbonden; Ook de swrrogata 
of „plaatsvervangende middelen ‚der kina, (die in deze 
ziekten veelal. het sacra anchora was) , werden fomwij- 
len- met vrucht gebezigd „ als ‚de kalmuswortel, sa/ix 
alba, laurea en pentandra, lienum: quassia ‚ gentiaan, 
absynthium ,sijzermiddelen , als: vijzervitriool „enz. alle. 
tevens met of zonder kina (*). | 

Indien deze ziekten in uittering of longtering over- 
gingen, waren dikwijls alle geneesmiddelen. vruchteloos ; 

voor- 

(%) Zie dit alles in het breede aangewezen bij SEBASTIAAN , Moe- 


raskoorts, bl. 166-251, handelende evenwel alleen over de twee 
eerfte indicatiën. 


(140 ) 


vooral, indien de ziekte reeds lang geduurd had en ver- 
waarloosd was, of er colliguatieve buikloop of organi- 
fche gebreken der longen aanwezig waren. In het begin 
dezer ziekten waren tonica en roborantia, vooral een 
overvloedig gebruik van kina, dikwijls nuttig. 

Zoo er verhardingen en verftoppingen der ingewanden 
aanwezig waren, kwamen oplosfende middelen , exêr. 
taraxaci, graminis, oplosfende middenzouten, enz. 
zeer te ftade, als ook kleine giften van tart, emeticus ; 
sal ammoniac en de zoogenaamde loogzoutige zouten. 
Indien de koorts te vroeg door kina geftuit was, en 
daardoor verftoppingen, enz. veroorzaakt waren , kon 
men dezelve, door kleine giften van zwavelzure soda , 
dikwijls terug doen keeren. 

De waterzucht moest , indien dezelve met verftoppin- 
gen gepaard ging, met oplosfende middelen behandeld 
worden, zelfs fomwijlen door gummata ferulacea, 
antimontalia en mercurialia, De onzuiverheden der 
eerfte wegen weggenomen zijnde, als ook de verftop- 
pingen , werd de koorts en de daarmede gepaard gaande 
waterzucht door de kina weggenomen. Somwijlen ech- 
ter moest men de kina met waterafdrijvende middelen 
verbinden , als spir. mindereri , spir. nitr. dulce. , ac- 
ther muriat. alcoh. scillitica , digit purpurea , balsa- 
ma naturalia , enz. Ook was van zeer veel dienst de 
murias ferro-ammoniacale, 

De zenuwachtige verfchijnfelen , alsmede die van krank- 
zinnigheid , welke gevolgen der zwakte zijn, werden 
niet door verzwakkende , maar door opwekkende en ver- 
fterkende middelen en door het gebruik maken van de 
vrije lucht behandeld (*). Ten’ 


(*) L. MULLER, Dissert. de febre intermittente, els p. 58=—g2. 


Z 


(141) 


Ten einde onze ziekte van 1826 met de te voren 
plaats gehad hebbende te kunnen vergelijken, zullen wij 
uit eigen waarneming, met die van anderen verrijkt, 


opgeven, met welke middelen men in het algemeen het 


best geflaagd is. — 

In den beginne, toen de ziekte veelal den vorm van 
tusfchenpoozende koorts met gastrifche verfchijnfelen 
had, was bij meer asthenifche en minder irritabele ge- 
fteldheid „* wanneer de lijder fterke fpanning in de maag- 
ftreek , fterk bitteren fmaak , oprispingen had , de tong 
met een dik, los beflag bezet , ook wel droogachtig, 
geel , iets gezwollen was, misflagen in de diëet begaan 
had, in één woord, wanneer de gastrifche verfchijnfelen 
fterk kennelijk waren, fomwijlen een enkel braakmiddel 
uit gr. Ill tart. Emet. en gr. XXX ipecacuanha, of 
alleen uit eene oplosfing van tart. emet. in water zeer 
dienftig. Nadat dit braking verwekt had, gaf men de 
genoemde oplosfing, om de 2 of 3 uren een’ halven of 
heelen lepel, als wanneer dezelve , door het verwekken 
van genoegzamen ftoelgang en een zacht zweet, in eeni- 
ge ligtere gevallen de ziekteverfchijnfelen geheel deed 
verdwijnen. — 

Ontbraken genoemde gastrifche verfchijnfelen , kwam 
de koorts meer plotfeling en onverwacht , met walgende 
benaauwdheid en braakzucht, volheid , opgeblazenheid 
en. pijn in den bovenbuik, was de tong dun „ witachtig , 
ftippelig , dan waren emetica zeer fchadelijk , werden in 
verre de meeste gevallen vruchteloos beproefd en ver- 
oorzaakten nadeelige gevolgen. Sommige verdroegen 
zelfs niet, dat in eene mixtuur van 8 oncen ééne grein 
tart. emct. gedaan werd. Eene herhaling van dezelve 

| had 


CM42 ) 


had altijd fchadelijke en nadeelige gevolgen , veroorzaak- 
te vermeerderde benaauwdheid, walging en Ayperemesis, 
ja bij herhaling op denzelfden dag gegevene emetica ver- 
oorzaakten den dood (*). 

Beter voldeden zachte, verkoelende , oplosfende en di- 
lueerende middelen, fol. senne, tamarinde , die echter 
dikwijls krampachtige pijnen en zuur verwekte, sal am- 
mon. , sal. mir. glaub. , ebshamense , polychrest, voor- 
al manna en electuarium lenitivum , foms ook rAheum , 
die echter zeer dikwijls de walging vermeerderde , extr. 
gramin. tarax. bardan. syr citri, enz. Indien het 
mengfel eenigzins fcherp , zuur of heet fmaakte , veroor- 
zaakte het fteeds onaangename gevolgen , zelfs: gefchiedde 
dit foms door geringe giften van syr. menth. crispa. 

Na: de zacht buikopenende en oplosfende middelen 
waren „ behalve eene ftrenge leefwijze „ meestal eenige 
bittere en maagverfterkende middelen voldoende ter gene- 
zing, b. v. extr. tarax. gentian. card. bened. cent. 
minor. met of zonder sal ammontac. Wilde de koorts 
hiervoor. niet wijken , dan gaf men bij het maagmiddel 
flechts eenige greïnen sulph. chininae, Kina veroorzaak- 
te in het begin der epidemie veelal benaauwdheden „ bragt 
de werktuigen der fpijsvertering geheel in wanorde en 
verwekte op nieuw eene menigte gastrifche verfchijnfelen. 

Er moest vooral gezorgd worden , voor geregelde 

ont- 

(4) BANGA, Verh, bl. 126, 130. FRICKE, Bericht, f. 29, JoR- 
RITSMA, Verflag, bl.'6, 7, 8, 26, MULDER en ROELANDS, Bijdrage, 
bl. 7. TrIJSsSEN, Herfstkoortfen, bl. 49. ‘Hippocrates Magazijn, 
Deel VII, Stuk 3, bl, 259. — De omzigtigheid en oplettendheid , 
waarmede de afgang en braking verwekkende middelen moeten ge- 


bezigd worden, heeft reriL, in zijne Memorabilia clinica, zeer 
_fehoon en breedvoerig uiteen gezet. 


(2143) 


ontlasting na de ziekten, want ;- wanneer de werking 
der laxantia ophield, waren de meeste lijders weldra 
verftopt „dik en opgeblazen ; electwarium  lenitivum 
„met. rheum  rheum met cremor tartari waren na de 
ziekte zeer. dienftig (*). 

Wanneer (even als dit ook in 1775 te Kampen e en in 
1809 op Walcheren plaats had) de buiksingewanden 
hoogst gevoelig waren , en er eene roosachtige ontfteking 
der ingewanden fcheen plaats te hebben (4) , waren alle 
eenigzins. prikkelende middelen nadeelig, en men moest 
zeer voorzigtig zijn in het toedienen van braak- en buik- 
zuiverende middelen , zoodat de gewone purgantia als 
senna,, middenzouten „ tartar. emeticus, ja zelfs fom- 
wijlen geringe giften van zitrum, sal polychrest , spir. 
mindererìi , enz. geheel niet verdragen werden „ dikwijls 
overmatige braking en Aypercatharsis , eigenwilligen buik- 
loop, (die wel fomwijlen zeer heilzaam „ doch ook meer- 
malen zeer fchadelijk was, zoo dezelve niet tijdig be- 
teugeld werd ,) en andere zeer onaangename toevallen 
voortbragten.. Ook verkoelende zuren werden zeer 
moeijelijk. verdragen — en de zuren uit het plantenrijk , 
met. bloed--en galzuiverende extracten, waren dikwijls 
voor « de ziekte niet vermogend genoeg, terwijl foms 
eenige bloedzuigers, op den buik aangelegd, meestal 
flechts verzachtende , openende, afleidende en bedarende 

mid- 
| Ca) BANGA , bl. 127, 130, FRICKE, t. a. pl. JORRITSMA, bl. 7, 
26, THUESSINK, bl. 24. MULDER en ROELANDS, bl. 18, VITRINGA 
COULON , Een Woord, bl. 7, 8, g. 

CT) Med. Chir. Transactions of the Med, Chir. Societ. of Lon- 
don, Vol. III, of HUFELAND, Journal, April 1824, f. 89—g1. Cou- 


LON, bl. 4, 5. Verflag van de te Groningen waargenomene ziek- 
ten, bl. 69 noot, bl. 76, 


CIM ) 


middelen, foms verkoelende en verfrisfchende vruchten , 
warme ftovingen en verzachtende pappen van cicuta, 
hyoscyamus ‚ chamom. , havergort , malva, farina' lint, 
sal ammoniac , foms vesicatoria , linim. volat. campho- 
rat. met opium en uagt. tart. emet. ; == inwendig naar 
omftandigheden de zachtere eccoprotica, resolyentia, 
dilventia antiphlogistica, vooral rad, gfaminis, extr. 
tarax. , cichorei „ ook emulsies uit oleum ricini , oleum 
amygd dulcium , een decoet althea, lint en zachte 
anodyna, extr. hyoscyami, syr. pap. albi, (de laatíte 
voornamelijk dan, wanneer geene galachtige ftoffen in 
de eerfte wegen aanwezig waren.) enz. de meeste dienst 
deden (*). 

Bij groote benaauwdheden en opgeblazenheid van den 
buik , waren koude omflagen op buik en borst fomwij- 
len zeer dienftig, benevens eenige druppels spir. nitrt 
dulcis of lig. a. m. Hofm. met eene goede teug water. 

| Bij 

(X) Trurssink, bl. ar. BANGA, bl, 129132, 134: BARKER, 
bl, 19. POPKEN, ble 36. JORRITSMA, bl, 9, 27. Hippocrates Ma- 
gazijn, bl. 233. Dat in kwaadaardige koortfen de ingewanden fom- 
wijlen zeer gevoelig zijn, zie men uit vroegere en latere fchrijvers 
bewezen in een tegen BROUSSAIS gefchreven werk: Mémoire envoyé 
au concours de la société de medicine pratique de Paris, pour la 
solution des questions suivantes, et honoré d'une medaille par 
cette sociëté: Existe til toujours des traces d'inflammation, dans 
les visceres abdominaux, après les fievres putrides et malignes? 
Cette inflammation est elle cause, effet ou complication de la 
fievre? Par C. M. GIBERN, Paris 1825, 8vo. Uit welken fchrijver 
blijkt, dat in gemelde koortfen de ingewanden veelal volkomen ge- 
zond zijn, en dat, wanneer men fporen van eene ziekelijke aandoe- 
ning vindt, men dezelve niet altijd op rekening van eene ontfteking, 


ten minfte niet zuivere ontfteking ftellen kan, maar dat zij veelal 
de gevolgen van congestie, loslating en ontbinding der deelen zijn. 


(145 ) 


Bij zware hoofdpijn , omflagen,van azijn of brandewijn, 
koud aangewend , als ook lavementen uit water , olie 
en zout of wonderzout , en zuurdeeg aan de voeten. 

Toen tegen September de gastrifche toévallen meer 
plaats maakten voor de catarrhale, die dan weder dik- 
wijls aanleiding tot nerveufe gaven , waren braakmidde- 
len fteeds nadeelig, en ook purgeermiddelen geheel niet 
dienftig , ten zij, indien de ontlasting te traag was , de 
allerzachtfte. Toen flaagden daarentegen zeer gelukkig 
de geneesmiddelen uit vlier , chamomille , azijn , azijnzu- 
re of zoutzure ammoniac , met valeriaan, arnica , kam- 
fer, antimonialia, vooral vinum antimonii , zachte opia- 
ten , HOFMANS druppels „ spir. zêtri dulcis , zachte re- 
solventia , uitwendig wvesicatoria en sinapismi, en alle 
de uitwafeming onderhoudende en tevens opwekkende 
middelen. 

Bij de sthenifche complicatie der zenuwkoorts, kwa- 
men, in het begin, zachte axtiphlogistica , fomwijlen 
bloedzuigers en koude omflagen te pas. Decoct. tama- 
rind. met zitrwin, en spir. minder. , vesicatoria en 
zuurdeeg in den nek en aan de voeten waren zeer nut- 
tig. Dan deze complicatie ging meestal fpoedig in de 
asthenifche over, als wanneer alle verzwakkende midde- 
len nadeelig , maar opwekkende , verfterkende en onder- 
_fteunende noodzakelijk waren; en dit des te meer, naar- 
mate er in de buiksingewanden of andere ligchaamsdee- 
len meer zwakte en asthenie plaats had. De valeriaan, 
arnica , angelica, kamfer , spirit. etherei. lig. a. m. 
Hofm., spir. mindereri en ek&tr. cort. peruy. , voorts 
alle 2 of 3 uren een poedertje uit flor. zinci, extr. hy- 
osc. en kamfer met fuiker, foms ook nog met suZph. 

K chi- 


(146 ) 

chinine vereenigd; des avonds gewoonlijk een Aaustus 
uit spir. minder. , syr. diacodië met laudanum en lig. 
a. m. Hofim., en Spaanfche vliegen en zuurdeeg aan de 
voeten. de \ 

In de ligtere gevallen fcheidde de ziekte door deze 
middelen met critisch zweet en eene dikke, troebele 
urine. e | 
…_ Wijn, vooral de niet te oude en geestrijke. Rijnfche 
wijn, kina , cascarille , martialia, minerale zuren, 
adstringen!ia vegetabilia en dergelijke , nevens de voe- 
dende , ligt verteerbare middelen , als fago , arrowroot „ 
gort, rijst, waren de meest gepaste en noodzakelijke ge- 
neesmiddelen. De voedende vleeschfoepen, ‘welke de 
vermogende ingezetenen zelden zonder nadeel gebruik- 
ten, werden bij geringeren, (wier lijken men altijd 
bloedarm vond) dikwijls met voordeel gegeven. Overi- 
gens waren de opwekkende, verfterkende en zamentrek- 
kende geneesmiddelen bij velen , zonder vooraf gebruikte 
of achterna* gegevene sulphas chinina, meer na- dan 
voordeelig „ vooral bij” de meer vermaägerde klasfe ; cor. 
peruy. mêt cascatillé „ amard calidiora en de door c. 
BLUMER in Zeeland met zoo groot nùt, ter voorkoming 
van rccidiven', gebezigde martialia (vooral carbon. fer- 
ri) ‚ werden dikwerf niet verdragen, en fchenen veeleer 
te verzwakken, dan te 'verfterken. | 

Wanneer, zoo als òok gebeurde, onmiddellijk in den 
beginne een zenuwachtig karakter te voorfchijn kwam , 
kenbaar door groote verzwakking , ligte ijlingen , kleinen, 
zwakken pols , enz. , moest men tevens met de neryina 
valerian , kamter, Zig. Hofm. , enz. , dadelijk de su/- 
Phas chinine toedienen. 

In- 


C-M7 ) 


Indien de ziekte door verwaarloozing „morfigheid , 
onreine lucht , enz. in een #yphus , met ontbinding der 
vochten „ plaatfelijk gangreen , enz. was: overgegaan , 
waren wijn, koortsbast in. ruime giften , een ruim ge- 
bruik van acida mineralia” en kamfer veelal nuttig, hoe 
wel ook deze in verre de meeste gevallen den -dood niet 
konden verhoeden. In vele gevallen gelukte het; door 
aanhoudende groote giften sw/phas chinina, foms afge- 
wisfeld door valerian,- arnica, kamfer , eatracta 
amara „ enz. de koorts te verdrijven (*). | 

Indien er door ophooping van zieken befmetting ont= 
ftaan was , waren het ontploffen van buskruid, het ko- 
ken van azijn, berookingen van bruinfteen, keukenzout 
en zwavelzuur hoogst nuttig. Met veel voordeel zou 
men ook hier zeker gebruik hebben kunnen maken van 
de door LABARRAQUE ontdekte chlorine de chaux et de 
soude , als zijnde dit een middel dat goedkoop is „ over- 
al zonder nadeel aangewend en in fterkte verfchillend 
gewijzigd kan worden (}). > 

Tegen de na den typheufen toeftand dikwijls overblij- 
vende geneigdheid.tot al te’ rijkelijk zweeten en doorloop , 
werden met goed gevolg martialia afgewisfeld door ‘chi- 
zine gegeven. | 

De cholera, die haren zetel meer in den onderbuik, 
dan in de maag had, verdroeg volftrekt geene braak- 
beter zachte ontlastmiddelen; want onder het gebruik 
der 


(%) THUESSINK, bl, 23. THIJSSEN, bl.-53. Mippocrates Maga- 
Zijn, te A. pl. FRICKE, Bericht, fe 3134. COULON, bl. ro, tr. 
(1) Vergelijk Konst- en Letterbode ani N°.47, 49» 50, 51552; 
54. 1827, N92, 4. 
K 2 


C 148 ) 


der laatfte bedaarden dikwijls walging en braking „, en er 
ontlasteden zich vele pappige , verruimende ftoffen. In- 
„wikkelende en opflorpende middelen „ warme verzachten- 
de pappen , aromatifche en pijnftillende omflagen en 
-mostaardpappen met rooden wijn bereid , of eene Spaan- 
fche vlieg op de maag of onderbuik, inwendig een 
emulsio amygdal. met extr. hybscyam. „ eene verbinding 
_ van Arabifche gom , decoct. saleb, althea, lini, vi- 
telli ovorum, gumm. tragacanth. , gerftewater , arrow- 
root, met sys. pap. albi of laudanum , aardpoeder , een 
weinig braakwortel met een bitter extract en fomwijlen 
opium, alsmede zachtoplosfende en de huiduitwafeming 
bevorderende middelen, waren ‘hier veelal aangewezen , 
terwijl naderhand ook arnica, cal. aromat. cascar, 

met vinum amartum, etherea en wijn zeer voldeden. 
Wanneer er geweldige braking, ontlasting, hevige 
hoofdpijn, ijskoude en rilling , die zeer lang duurde, 
brandende hitte en eindelijk fterk zweet plaats had, was 
gedurende den aanval eene mixtuur uit puly. g. arab. en 
laudanum, of een zacht diaphoreticum en antipasmodi- 
cum uit spir. mind. , sp. nêtrt dulcts, syr. pap. albi 
puly. doveri , foms ook ether aceticus , enz. beftaande, 
zeer dienftig; het fcheen het acces te bekorten en de 
koortfige benaauwdheid te verligten. Indien genoemde 
middelen niet hielpen , hielp foms tinct. cinamomi dr. 
ii , Zinct. opit vinos dr. g alle halfuur eo—go druppels 
met haverflijm en wijn. Bij fcherpe , brandende prikke- 
ling in de maag Jap. cancror., puly. terrestris; bij las- 
tige benaauwdheid en braakzucht een ligt aftrekfel van 
herb. menth. pip. Seltferwater „ flores arnice met lig. 
a. m. Hofm., potio rivérit, laauw warme pappen en 
ye- 


/ 
| 


(149 ) 


vesicatoria. Doch telkens, wanneer er geweldige kou- 
de „ hoofdpijn en ijlhoofdigheid plaats had , moest men 
reeds , gedurende de remisfie de sulph. chin. , foms met 
aromatica en laudanum toedienen (*). 

Bij diarrhea voldeden vooral decoct. salch. emuls. 
amygd. , vitelli ovorum. , gum. tragacant, „ af kookfel 
van rijst, klisteren van asylum, of olie met opium, 


wesicatoria , zalt van Autenrieth, emollierende ‘en 


mostaardpappen op den buik. Dee. saleb met. tinct, 
opti, syr. pap. albì „ diâcodii, extr. card. bened; of 
tormentille , benevens inwrijvingen van wagt. neapolit. 
met opium op den onderbuik; bij fommigen arica met 


flijmige middelen, spir. mind. en syr. pap. albi, deden 


veel nut. In weinige gevallen gaf men ook kleine giften 
calomel. met opium. Simaruba , ratannia; lign. cam- 
pechense werden niet verdragen. Hoogst nuttig was 
ook fomwijlen pu/vis dover met kamfer, hetwelk de 
gedaalde werkzaamheid der huid zeer oprigtte, Wanneer 
hierop een algemeen zweet uitbrak , verminderde allengs 


“de colliguatieve doorloop en de gevoeligheid des onder- 


buiks, waarna een decoct. lech. Island. met resolyentia, 
en naderhand ligte amara, tot volledige herftelling veel 
bijdroegen (}). 

Wanneer de lijder in een acces van febris soporosa of 


_apoplectica lag, waren foms eene aderlating , meermalen 


bloed= 


C*) TrijsseN, bl. 46. JORRITSMA, bl, 9, 27. THUESSINK, bl, 24, 
28. PoOPKEN, Pe 37» 65-67. COULON, bl. 8. Verflag van de ziek- 
ten te Groningen, bl. 63—65, en over het groote nut der opiaten 
in deze Epidemie BANGA, bl, 133 en volg. 

CT) FRICKE, f. 32, 33e _COULON, bl. 7. -SNABILIE, bl, or. WVer- 
flag van de te Groningen waargenomene ziekten, bl. 76. 


K 3 


C 150 ) 


bloedzuigers , vooral achter de ooren , aan de flapen en 
langs” de halsflagaderen , koude omflagen uit water, 
azijn en zout om, het hoofd , afleidende middelen, yesi- 
catoria in den nek‘en aan de dijen, fterke mostaardpap- 
pen aan de kuiten en. voetzolen „ verkoelende , foms prik- 
kelende klisteren „, inwrijvingen „op -den buik van spir, 
aromaticus eh spir. «cornu cervi-geïndiceerd , en wan- 
neer men het. in konde krijgen inf. walerian, serpent. 
florum arnice, rad. angelica, kamfer met Zig. cornu 
cervi succin, etherea, ether aceticus „ moschus , enz. 
Bij de geringfte remisfie moest men de su/ph, chinine 
in groote giften (foms tot 4—6 gr. alle o uren)'toedie- 
nen „om. zoo--doende het volgend. paroxysmus en den 
dood te voorkomen. Indien er hevige zenuw- en kramp- 
trekkingen aanwezig waren 4 moest men met de su/ph, 
chinina , antispasmodica of. narcotica vereenigen als flor. 
zinci , extr. hyosciami, opium (*). 

Steeds wanneer de koorts den lijder plotfeling over- 
viel met dreigende verfchijnfelen , flaapzucht , stupor „ 
flaauwte, wanneer zij de gedaante had van febris sopo- 
/ | r0- 


(*) POPKEN, p. 58, 69—72e SNABILIE, bl, 16, 17. JORRITSMA, 
bl. 28, 29. BAKKER, bl, ot. THiJssEN, bl. 34, 35. Verflag van 
de te Groningen waargenomene ziekten, bl. 76. Couron, bl, ra. 
TRUESsINK, bl, 23. BANGA, bl, 139, . Hippocrates Magazijn, bl. 
233, Dergelijke behandeling flaagde ook gelukkig in de in 1824—25 
te Berlin waargenomene, met de onze overeenkomende gastrisch- 
rheumatisch, nerveufe, vooral foporeufe koortfen, arniéa, ange- 
lica, valeriaan, sulphs chininae, bloedzuigers en koude omflagen 
aan het hoofd, de huidprikkelende en blaartrekkende middelen wa- 
ren zeer dienftig. Zie Zwölfter Jahresbericht des Königl. Polikli- 
nifchen Institut. HUFELAND, Journal 1825, Supplementheft. 


C15L) 


rosa, „apoplectica, cholerica, syncoptica, hemor- 
rhagica, enz. „ vorderde dezelve volftrekt ftoute giften 
sulph.=chinine, nacht en dag door gebruikt, om zoo 
doende de gevaarlijke toevallen te, bedwingen en de vol- 
„gende koorts woor te komen. Men ondervond , dat in 
genoemde. koortfen , als er nog geene effwsie of extra- 
yasatie plaats. had, er zelfs midden onder het acces , 
door. het inbrengen van groote giften sulph. chinina 
herftelden, die anders eene zekere prooi, des doods zou- 
den geworden zijn. 

Wanneer men het gelnk: had „dat het fn acces 
niet fpoedig volgde, en men voor dien tijd 2o—go grein 
sulph. chinina kon inbrengen, was de, lijder dikwijls 
behouden, dan niet zelden volgde het tweede of derde 
acces zoo fchielijk op het voorgaande, dat alle hulp ver- 
geefs was en de zieke daarin ftierf. 

Gedurende. den vrijen tusfchentijd bleven dikwijls de - 
hevige en onverdragelijke hoofdpijnen aanhouden, en 
waren alsdan afleidende middelen zeer dienftig „ vooral 
warme mostaardpappen aan de kuiten of voeten , warme 
voetbaden met „mostaardzaad bedeeld , wasfchingen met 
‚ warmen azijn en water langs de onderfte ledematen. 

Veelal ondervond men in deze epidemie „ dat zoowel 
wegens het fpoedig opkomend en toenemend verlies van 
krachten , groote zwakte, onregelmatige , fteeds in he- 
vigheid en duur toenemende koortfen ‚en gevaarlijke 5e 
cundaire. toevallen, de regelmatige geneeswijze niet of 
althans” niet “alleën kon’ worden voortgezet; en was-dus’ 
uit dien hoofde”, dewijl alleen fpoedige hulp iets ver: 
mogt en de. indicatio vitalis voor alle andere gaat , de 
anders gevorderde behandeling, Czoo..zij er zich niet 

K 4 me- 


CHER 


mede liet vereenigen ,) niet op te volgen , maar moest 
plaats maken voor die, welke de boosaardigheid ver- 
eischte en moest dus de laatfte de eerfte zijn ; eh men 
was dus verpligt , (deels door het goed gevolg , hetwelk 
men daarvan ondervond , deels door dringende noodza- 
kelijkheid „ zoo als ook reeds voorheen CLEGHORN, ME- 
DICUS , BAILLIE en vele anderen gedaan hadden ‚) om 
door koortswerende en zoo het kon tevens verfterkende 
middelen, de koorts, welke de reeds geringe krachten 
nog gaande weg deed afnemen , zoodra mogelijk , fpoe- 
dig en krachtdadig te beteugelen en geheel te doen op- 
houden „ als wordende de lijder anders eene onvermijdelij- 
ke prooi van het geweld der koortfen ; em zich ten dien 
einde te bedienen van de koortswerende en tevens ver- 
fterkende cort, peruy. ruber of regius, of anders van 
de thans bekende en gebruikelijke zeer koortswerende , 
niet zoo zeer verfterkende su/ph. chinine (*). 

Noch onzuiverheid en ziekelijke gefteldheid der voch- 
ten en buiksingewanden , noch gedurige braking , noch 
maagpijnen „ noch verhinderde pisloozing, iĳling, bewus- 
teloosheid , uitgezonderd ontftekingachtige toeftand , niets 
behoefde ons van dat middel af te fchrikken , dewijl 
men daarvan geene kwade, veelal zeer gunítige gevolgen 
zag, mits het zweeten en de ontlasting flechts tevens 

be. 

(4) Hippocrates Magazijn t. a. pl. Verflag van Groningen, bl. 
69, 70. FRICKE, f. 30, 31e BANGA, bl, 129, 139. POPKEN L, c, 
TuuerssiNK , Geneesk. Waarnemingen, Gron. 1828, bl, ar en volg. 
Barry gaf in de kwaadaardige koortfen te Rome de sulphas chi- 
nine in nog veel grooter dofes, zelfs tot rio greinen daags, met 


gelukkig gevolg, zonder daarvan merkelijke nadeeiige gevolgen te 
befpeuren. Zie Revue Medicale, Fevr. 1827, p. 187, 


hel 


C 153) 


bevorderd werder. Het best en veiligst was het, de 
chinine buiten het acces te geven , dan , wanneer men 
eene intermitterende koorts had, verbonden met een Ac- 
mitritaa of semitertiana, en men dan zag „ dat de ac- 
cessen telkens verergerden en heviger werden , moest 
men ook aanftonds, in het acces der koorts zelve, dit 
middel toedienen, en wel in zoodanige groote giften als 
gefchikt waren, om op eens een nieuw acces voor te 
komen. In fommige gevallen echter bragt hetzelve , ge- 
durende het acces toegediend ,„ benaauwdheid, braking 
en kolijkpijn te weeg. Naarmate de koorts meer actief 
« was, was de chinine in evenredigheid minder nuttig. 
Ontfteking der in den buik gelegene deelen, was eene 
tegenaanwijzing derzelve, zoolang deze ongefteldheld 
niet door gepaste tegenmiddelen was weggenomen. Ook 
ondervond men, dat , naarmate de luchtgefteldheid koeler 
werd, en de ziekten catharrhaal en rheumatisch werden , 
dezelve minder heilzaam was. 

„In het algemeen heeft de- su/phas chinine in deze epi- 
demie derzelver groot nut in alle kwaadaardige koortfen 
geftaafd , bezittende het voordeel boven den kinabast en 
deszelfs bereidingen dat het zelden de maag bezwaart (*), 


en in 

C*) In alle koortfen, door moerasdampen veroorzaakt, en daar, 
waar de fpijsverteringswerktuigen verzwakt zijn, verdient de chi- 
nine boven den kinabast volftrektelijk den voorrang. Toen in 1820 
de kwaadaardige koortfen te Rome zeer menigvuldig waren, onder- 
vond BaAmryY, dat niettegenftaande hij vele zoodanige zieken 5 à 6 
oncen besten kinabast liet gebruiken, ze echter veelal ftierven, de- 
wijl zij de kina niet binnenhielden, maar aanftonds door braking 
weder ontlasteden, terwijl hij naderhand zag, dat zij zeer wel de 
sul- 


K 5 


C 154 ) 


in een zeer klein beftek werkzaam is en zelfs, aan kinde 
ren gemakkelijk kan toegediend worden, Dan „ offchoon 
de chinine een tonisch-verfterkend middel is , moet men. 
willende. verfterken „ aan. den kinabast en deszelfs berei- 
ding den voorrang geven, De kina blijft op den duur 
hat beste antifeptisch, tonisch , verfterkend en fpecifiek 
prikkelend geneesmiddel in zeer vele ziekten, dat door 
de chinine niet kan vervangen worden, zoodat geen de- 
zer beide middelen gemist, noch het een door het ander 
zal verdrongen. worden. _ | 
Had-men door de su/phas chininae het wederkeeren 
van den paroxysmus verhoed , dan werd het verder ge- 
bruik van hetzelve niet vereischt, moest althans met an- 
dere middelen afgewisfeld worden, Gemeenlijk moest 
men weder tot de resolyentia, in verbinding met bittere 
middelen , terugkeeren , en-was men niet zelden verpligt 
zich alleen te bepalen tot wijn , swbamara , tot zachte , 
allengs bij opklimming fterkere, doch niet verhittende 
amara, en dus tot de flor. cham. vulg. of Roman., 
met extr. gram. tarax.» cichorei, card. bened, , cent. 
min., trifolië aquat en qwuassiae, na vereischte ver- 
bonden met tamarinde „ acid tartari, salia media, enz. 
he nu 


ate 


sulphas chininae verdroegen en door groote giften daarvan behou- 
den werden. Barry t. a. pl. en Zraité anatomico-pathologigue 
des. fièvres intermittentes simples et pernicieuses eic, recueillies 
à PF’ Hopital.St. Esprit:de Rome pendant les années 182022, Pae 
ris 1825, 8vo, . Zie omtrent de chinine ook de twee Verhandelingen 
over de zwavelzure ehinine, bekroond door de Moll, Maatfch. te 
Haarlem , Haarl, 1825, gr. 8vo., en Traité des fièvres remittentes 
et des indications qu'elles fournissent pour usage du guinguina, 
Par .J. B. TH. BAUMÉS , Montpellier 1823. 8vo. 


C 155 ) 


nu en dan, om de wederinftortingen zoo mogelijk te 
verhoeden, weder afgewisfeld „met de chinine ; vervol- 
gens opwekkende en verfterkende middelen, kina en va- 
leriaan „ veelal verbonden met reso/yentia en purgantia;, 
of cort. peruy. met cal, aromat. ‚…extr. gentian ; ab- 
synthiis foms met, elixir acid. Halleri, eliwir viscer. 
Hofin. ; tinct. Helenii, tinct. ferrù tartarisati, flor. 
salis ammon. martiales, beweging , verfterkende en 
voedende diëet, vooral jonge Rhijnfche- of Bremer-wijn, 
Seltzer--en Fachinger-water , enz., al nadat. men ex ju- 
vantibus et nocentibus geraden oordeelde (*). 

Bij- recidiven was en bleef. kina het hoofdmiddel , 
vooral verbonden met tonica amara, sal. tartari, tart. 
emet., sal ammon., sal mir. Glaub „ tinct. aloes c. 
myrrhe, exir. gramin, heleniis cent. mines oxymel 
squîillae. Rust en onthouding ‚van grof. voedfel “was 
noodzakelijk. | 

Om de koorts weg te houden, gaf THUESSINK cort, 
peruy. rege UNC Ts MEt nucis vomicae , gr. ii in 16 
poeders , en vooral het elect. cort. peruy. met sal am- 
mon., sal tartari en tart. emet, — Couron bediende 
zich met vrucht van een dec. of elect. cort. .peruy. met 
tart. emet., sal ammon. ‚sal martis , extr. card. be- 
nedict. „Mij. voldeed fteeds het. best , om op den. voor- 
middag van die dagen , waarop anders de koorts. moest 
invallen , su/ph. chininae, gr. vi, tart. emet. , Sr. 1—2s 
in poeders van gr. r te. geven (4). RENE 
Bekom 2e | Bij 

(*) Hippocrates Magazijn l. c… Verflag v. de.ziekten te Gron. 
bl, 71, 76. BANGA, bl, 144» SNABILIE; bl. 16, 17; 19: »JORRITS- 
MA, bl. 35, 36. ES 

CT) Trurssink, Overzigt, bl, 30, - COULON, bl, 134 “Dat ir de 

re 


(156 )) 
Bij verftoppingen en verhardingen der ingewanden be- 
vond men zich het best bij inwrijvingen uit- eene ver- 
binding van Zinim. volatile met wngt. mercuriale, la- 
vementen uit eene oplosfing van gum. ammoniac met 
agua laurocerasi , murias ammoniac en mel. communis. 
Inwendig met vrucht extr. card. bened. , gentian , cent. 
mir. tarax, trifoliâ fibrini , fell. tauri , murias ; 
ammon. Ook wel gum ammoniac met sapo antimonial 
en calomel; mercurialia echter met voorzigtigheid . 
dewijl. reeds bij velen algemeene cachexie aanwezig 
was (*). 
Tegen pijn in de milt, waarover fommige klaagden , 
pappen, ftovingen (foms koude omflagen) , blaartrekken- 
de pleisters, fontanellen , en eene bedarende, oplosfende 
en afleidende behandeling. | 
De waterzucht werd, wanneer dezelve niet te lang 
geduurd had , vooral bij welhebbende menfchen , dik- 
wijls genezen, door oplosfende, opwekkende of ver- 
fterkende middelen, vooral su/ph. chininae of kina met 
ligte waterafdrijvende middelen , als: spér. nêtri dulcis , 
spir. salis dulcis , terra foliata tartari, rob. juniperi, 
sal ammoniac, squillitica. digitalis (foms met mercu- 
rialia), foms afgewisfeld met subcarbonas ferri , flor, 
sal amm. mart. vooral door de diosma crenata of 
boechoe (tf). Wanneer dezelve ; hetgeen minder plaats 
| | | had, 
recidiven der hardnekkige intermitterende koortfen sulph. chin. mêt 


tart. emet. zeer dienftig zijn, zie men ook in Arnali universali 
di medicina, compilati da ANNIBALE OMODEI, Vol, XXV, of Med. 
Chir. Zeitung, 1827, fl, 283. 
(%) JORRITSMA te 2. pl. THUEsSsINK, bl, 33, 34 
CF) Volgens F. C+ NOURY, in Disserts inaug. 1827, p« 15, niet 
de 


151) 


had, zoowel door de catharrale complicatie, als door 
de kwaadfappige fcherpte der vochten met pijnlijke huid- 
of buik-waterzucht, hitte, koorts en eene roosachtige 
ontfteking der lever, milt of onderbuiksingewanìden aan- 
wezig was, werd die door plaatfelijke bloedontlastingen , 
crem. tart, nitrum in groote dofes , dr, iii „ ver- 
bonden met puly. g. arab. of saleb. enz. , met veel nut 
behandeld. Extr. gram. taraxy chelidonië, cent. min. 
helenii, pillulae cochiae of rui, dun bier met fuiker, 
en wasfching der zuchtige beenen met eene fterke oplos- 
fing van flor. zinci in dun bier of inwrijvingen van 
acet. squillitic. en herhaalde beweging waren ook dik- 
wijls zeer dienftig (*). | 

Bij waterkanker en fcorbutieke aandoeningen, voldeed 
veelal een afkookfel van kina met zwavelzuur „ ijzerbe- 
„reidingen, wijn, acid. muriat. dilut., tinct. acid. 
aromat. ; ENZ. | 

De beste diëet was vasten, de beste drank koud wa- 
‘ter met citroenfap en fuiker, dun bier, Rijnfche-wijn 
met water en fuiker. Voor “de reconvalescenten, als 
voedfel , magere foep „ rijst, grutten, karnemelk , met 
gepelde garst, pruimen, rozijnen of krent n 5 later ge- 
‘braden vleesch , geftoofde groenten , fpinafie, falade , enz. 3 
terwijl alle geftoofd of gekookt ooft, appels , peeren en 
„winderige middelen in eens verboden waren. Goede 


wijn was uitmuntend verfterkend. | 
| Wan- 


de Diosma crenata DECANDOLLE , maar de Diosma serratifolia 
CURTIS, | 

(*) THUESSINK t. 2. Pl. THIJSSEN, bl. 83, BANGA, bl. 148, 149» 
FRICKE, f. 34. SBABILIE, bl, 19. JORRITSMA, bl. 35. Werflag 
van de te Gron. waargen. ziekten, bl. 74, 77. 


C'158 ) 


Wanneer men nu de in de epidemie van 1826 gebezigde 
behandeling” met die ‘der andere (hiervoren befchrevene) 
zlekten vergelijkt , ziet-men „ dat dezelve „wat de hoofd- 
zaak “betreft, ook met die: van vorige epidemiën over- 
eenkomt ; flechts gewijzigd naar’ het eigendommelijke van 
iedere epidemie afzonderlijk, Immers in allen bezigde 
men „behalve. de palliatieve behandeling, ftrenge di- 
eet „* bij „gastrifche „ galachtige en flijmachtige complica- 
tiën ; ‘de ontlastende en oplosfende methode; en wel na 
omftandigheden _braakmiddelen , zpecacwanha, tartar. 
“emet.; antimonialia; of purgantia, als: manna, elec- 
tuar Jeniit., tamarinde, wijnfteen, rheum ; senna, sal 
mir. glaub., of oplosfende middelen , als: extr. gram, 
zarax cichor. ; trifolii, cent. min.-card, bened., sal 
ammon.…, tart. tartarisatus , vitriolatus , enz. 3 — bij 
catharrale complicatie zweetmiddelen , als: spir. mind. 
puly. doveri, sambucus , bardana , vooral kamfer ; bij 
zenuwachtige complicatie valeriaan, lig. Hofm. , spir. 
nitri dulc., moschus ‚ kamfer , olevosa , volatilia. sp. c. c. 
SUCC. ‚ ENZ. 3 bij -rotachtige complicatie serpentaria , ki= 
na, arnica ; kamfer, “wijn, zuren „ calamus aromat., 
chamom. ‚. mostaardpappen „ „vesicatoria ; bij ontfteking 
foms eene aderlating , bloedzuigers, vooral antiphlogistica. 
In allen gaf men, dewijl deze ziekten tot de intermitte- 
rende en“ remitterende koortfen behooren, zoodra er 
flechts het geringfte teeken van gevaar of kwaadaardig- 
heid aanwezig was, de kina of deszelfs bereidingen , en 
‚wel in ruime giften (*). 
Uit 
(x) Ook de voorheen in het IIde Hoofddeel, bl. 1o5, in de noot, 


aangehaalde buitenlandfche fchrijvers , komen, wat de behandeling be- 
| treft , 


C 159’) 


Uit al hetgeen in. deze verhandeling , met betrekking 
tot de ziekte van 1826 gezegd is, meenen wij te mogen 
opmaken het volgende - 


RE SLD LT, 


1. Dat deze ziekte moet befchouwd worden, als eene 
epidemie van tusfchenpoozende koortfen. In het 
begin en einde der epidemie was deze vorm fteeds 
aanwezig , en Offchoon de koorts dikwijls fterk ver- 
vroegde , elke aanval zich zeer verlengde en dus re- 
mitterend en bijna aanhoudend werd , zoo verraadde 
de beftendige verergering om den anderen dag , zelfs 
in het hevigst der ziekte, het tusfchenpoozend ka- 
rakter; ook gingen deze (indien zij niet door sulphe. 
chin. geftuit waren) bij eenen regelmatigen afloop 
fteeds weder ín eene tusfchenpoozende koorts over. 

| IL 


treft, met ons overeen; ook die over de ziekte vam 1826 buiten 
ons vaderland gefchreven hebben. Zie WITTMAN, Zin Wort über 
das gastrisch- -nervöse Fieber, dessen Behandlung und Vorbeugung. 
“Mainz 1827, 8vo.  PUCHELT, CHELIUS und NAEGELE, Heidelberger 
Ktlinifche Annalen, IVter Band, 2 St. en Vrer Band, 1 heft, f. 99. 
Heidelb. 1827. HORN, NASSE und WAGLER, Archif für Med, Er- 
fahrung, Berl. 1827. Jan., Febr,, Mai, Juni, Nov. Dec. GERSON 
und juuivs, Magazin der Ausländifchen Literatur, u.s.w. Hamb. 
1827. Mai, Juni. Hecker, Literarifche Annalen der gefammten 
Heilkunde. Berl. 1827. Juni, HARLEss, Neue Jahrbücher der teut- 
fthen Medizin und Chirurgie, XIVter Band, eter Supplementheft, 
Bonn. 1827. Doecks Zinige Bemerkungen über die Holländifchen 
Sumpffieber als complicirte und verlarvte Wechfelfieber. Hann. 
1827, DonrN, Die Küstenepidemie von 1826 und besonders in Nor- 
derdithmarfchen, Altona 1827. HurELAND, Journal du,Pr. Heil- 
kunde, Marz, Mai, Juni, Juli en anderen. 


IL. 


(160 ) 


Dat deze intermittens zelden eenvoudig, veelal met 
allerhande verfchijnfelen en toevallen gecompliceerd 
was, veelal vergezeld ging van fpoedige , geweldige 
verzwakking , ongelijkmatige ophoopingen van bloed, 
ziekelijke aandoenlijkheid , gevoeligheid en verhoog- 
de opwekbaarheid van het zenuwgeftel, ziekelijken 
toeftand en onregelmatige werking, © der buiksinge- 
wanden. 


UI. Dat de kracht der ziekte zich voornamelijk bepaald 


IV. 


heeft tot de buiksingewanden , vooral de milt en 
overige galbereidende werktuigen , en dat dus onze 
ziekten geheel, althans grootendeels, tot de gastri- 
fche behooren. Immers bleek dit gastrifche uit de 
ziekteverfchijnfelen en uit het goed gevolg, hetwelk 
men zag van eene zacht ontlasténde en oplosfende 
geneeswijze , doch vooral uit de lijkopening, waar- 
bij men vond, dat de. ingewanden der borst zeer 
zelden , die des hoofds meermalen, doch die van den 
buik altijd waren aangetast, en de ziektetoevallen 
van den buik fteeds voor die van het hoofd aanwezig 
waren. Bij de hitte van den zomer was het gastri- 
fche meer zuiver, werd vervolgens gastrisch-catar- 
rhaal , catarrhaal-gastrisch en wagen den winter zui- 
ver catarrhaal. 
Dat de ziekte fomwijlen van eenen fthenifchen of 
activen , veelal echter van eenen afthenifchen of pas- 
fiven aard was, althans, dat het active stadium 
fteeds fpoedig ín het pasfive overging. 
Dat de ziekte behoorde tot die, welke de fchrij- 
vers (CLEGHORN, MEDICUS, LAUTER » BAILLY, 
FODERÉ en anderen,) boosaardig of kwaadaardig 
noe= 


VL 


C 161 ) 


noemen , dewijl de door hun waargenomene ver- 
fchijnfelen en het toen in de lijken gevondene ge- 
heel met het in 1826 waargenomene en gevondene 
overeenkomt. j 

Dat daar de waarnemingen bij vorige hier en elders 
epidemisch. geheerscht hebbende herfstziekten (voor- 
al in warme landen en wanneer onze luchtftreek aan 
die van gene gelijk wordt,) overvloedig. geleerd 
hebben, dat de galbereidende werktuigen, vooral’ 
de milt, het hevigst worden aangedaan en derzel- 
ver ziekten zeer begunftigd worden door de fchade- 
lijke uitdampingen van moerasfige ongezonde gron- 
den , wooral’ na aanhoudende heete zomers ; — men 
ook , voorgelicht door gefchiedenis en ervaring, mag 
befluiten , — dat er zeker ook in onze ziekte eene 
algemeene werkende oorzaak beftaan hebbe, welke 
een zeker gift heeft voortgebragt , hetwelk op het 
levensbeginfel krachtig gewerkt, hetzelve onderdrukt 
en de menigvuldige verfchillende toevallen der ziekte 
veroorzaakt heeft; — en dat aldus ook onze ziekte 
is veroorzaakt door eene zekere fmetftof (mziasma) , 
door de buitengewone hitte, droogte , enz. uit de 
klei-, moeras- en veengronden „ of ook door gisting 
van plantaardige en dierlijke zelfftandigheden ont- 
wikkeld, Deze fmetftof fcheen echter op verfchil- 
lende plaatfen, alwaar bijzondere plaatfelijke oorza- 
ken , de ziekte gunftiger of kwaadaardiger maakten, 
verfchillend gewijzigd; en alhoewel het tot dus ver- 
re niet is uitgemaakt , waarin de natuur dezer fimet- 
ftof befta, zoo is echter haar aanwezen algemeen 
erkend. 


P, | L VII. 


C162) 


VII. Dat, wat de behandeling betrof ‚men {teeds: het 
gelukkigst flaagde , door ook de ziekte te befchou- 
wen „ als eene epidemie van tusfchenpoozende koort- 
fen , — dat men , in weêrwil van „den verbazenden 
drom van tegenftrijdige verfchijnfelen „de genezing 
fteeds moest inrigten , in het ftellig- denkbeeld „ dat-men 
te’ doen häd met eene -tusfchenpoozende koorts; die 
door een’ zamenloop van nadeelige omftandigheden , 
de vreemdfte „, verwardfter en dreigendfte verfchijnfe- 
len deed ontftaan; weshalve men: dus. ook: te regt 
handelde „ door, bij het minfte-teeken van ‘gevaar 
of kwaadaardigheid, deze koorts fteeds door de zoo 
zeer koortswerende sulphas chininae te beteugelen; 
terwijl overigens. de ziekte niet, gelijk: de meeste 
voorgaande „ door: brakingverwekkende „ “maar--door 
zachte ontlastende , benevens oplosfende , bedaren- 
de , opwekkende: en verfterkende middelen moest 
behandeld worden. al 

Overigens verwijzende naar heel reeds in val loop 
dezer verhandeling is aangewezen, en veelal: bij-de aldaar 
aangehaalde fchrijvers: uitvoeriger en bondiger te vinden 
is, eindig ik ‘metde woorden van den’ grootensrorL : 

(Raton. Medendi's Pars UI, praef.) « 


Multa in medicina reperiuntur, quae , prius-quam 
in canonem abire et stabilem sanandi legem pos- 
sint, iterum iterumque et saepissime visa et ob- 
seryata sint , oportet. Atque ita ex datis cogni- 
tisque, inter sese comparatis, novae demum ex- 
surgent , atque antea nondum cognitac veritates. 


VER- 


VERHANDELING 


TER BEANTWOORDING DER 


Wok At er 


« Js er eenige grond, om de ziekte, die in de Provinciën 
« Groningen en Vriesland, iz Ju/ij 1826, ontstaan is, 
« grootdeels, volgens het gevoelen van sommigen, toe 


« 


« 


« 


« 


< 


« 


« 


te schrijven aan de overstroomingen van Februarij 
des vorigen jaars, en wel aan de slijkige stoffen daar- 
bij op de landen gebragt, of is het wel ooit uit on= 
dervinding gebleken, dat de bij overstroomingen op 
de landen gebragte stoffen , nadat die landen zijn be= 
groeid geweest, in een volgend jaar voor de gezond= 
heid der menschen schadelijk geweest zijn? — Hoe is 
wijders de stelling, dat de overstroomingen van Fe- 
bruarij 1825 tot de ziekte pan de laatste helft van 
1826, in Vriesland, Groningerland en elders , aanlei- 
ding zouden hebben gegeven, overeen te brengen met 
de ondervinding, dat op vele kleilanden in gemelde 
Provinciën , waar geene overstrooming heeft plaats 
gehad, (zie de kaart der in 1825 overstroomde landen) 
dergelijke ziekte geheerscht heeft? — En indien de 


gemelde stelling niet genoegzaam gegrond moge geacht 


worden, aan welke andere oorzaken kan dan het ont- 
staan der in de gemelde Provinciën geheerscht heb- 
bende ziekte met meerdere waarschijnlijkheid worden 
toegeschreven ?° | 


Nt 


DOOR 


TJ PENNINK, 


Doctor in de Genees, Heel en Verloskunde te Twello 
bij Deventer; 


Aan wien in de algemeene Jaarlijkfche Vergadering van 


de Hollandfche Maatfchappij der Wetenfchappen te 
Haarlem, den 23 Mei 1829, de gouden Eerprijs 
en vervolgens , na eenige verbeteringen, de 
premie van 150 guldens zijn toegewezen, 


INLEIDING, 


/ 


je bd er bij de meeste epidemifche ziekten eene ver-, 
borgene oorzaak fchuilt, die het den fchranderften ge- 
„neeskundigen zelfs moeijelijk valt te doorgronden, is en 
blijft het evenwel doelmatig, om alles te onderzoeken , 
wat door rede en ondervinding , aangaande de verwijder- 
de oorzaken van-volksziekten, kan nagevorscht worden, 
ten einde de meest zekere middelen tot afwering of mati- 
ging van zulke rampen, en tot bewaring van de gezond- 
heid in het werk te ftellen. Uit dit oogpunt befchouwd, 
doe ik hulde aan het-edele doel der. Molland/che Maat- 
fchappiy van Wetenfchappen te Haarlem , die zoodanige 
prijsltof , betrekkelijk de jongfte epidemie in ons Vader- 
land „ opgaf. De vraag zelve fcheen mij dubbeld der 
overweging waardig , daar het onderzoek naar derzelver 
inhoud vòor mij zelven, als geneesheer , niet. onvrucht- 
baar kon blijven, en er uit de beantwoording derzelve „ 
als ware het eene reeks van voorbehoedingsregelen, af 
te leiden zijn, die misfchien aan eene nieuwe prijsftof 
aanleiding zouden kunnen geven. Befloten hebbende om 
mijne krachten te beproeven , zoo wilde ik mij bevlijti- 
gen , om min of meer voor het algemeen welzijn bevor- 
derlijk te zijn. Ik acht eenige beftede fnipperuren niet 
verloren , offchoon ik misfchien flechts onvolledige bij- 
dragen heb kunnen verzamelen, daar ik met leedwezen 

ER moet 


C 166 ) 

moet berigten, dat ik mijnen wensch niet mogt vervuld 
zien, door het verkrijgen van voldoende befchrijvingen 
van vroegere volksziekten in de provinciën Groningenen. 
Vriesland geheerscht hebbende , zoodat ik alleen van de 
aangehaalde werken heb kunnen gebruik maken. Vond 
ik mij niet door eenen tot dit ftuk overhellenden onder- 
zoekingslust aangemoedigd , dan zoude eene menigte zwa= 
righeden miij de pen weldra hebben doen nederleggen, 
vooral «daâr ik , bij. gebrek aan de noodige plaarfelijke 
inlichtingen „ en voor zoo verre’ de fchriften van bevoeg- 
de “geneeskundigen hier en daar ‘wijde gapingen lieten , 
aan «eigene ‘beoordeeling overgelaten ‘bleef. Vele gebre- 
ken inziende, leg ik fchroomvallig dit mijn onvolledig 
werk in den fchoot der Maatfchappij ter’ befcheidene’ be- 
oordeeling neder. De hoop, van hièr of daar eenige wen- 
ken ten nutte te hebben mogen bijdragen’, is, met eene 
geoorloofde zucht tot eerlaurieren , de drijfveer van nijn 
fehrijven geweest. Gelukkig zoo ik deze oogmerken ‘be- 
reikt hebbe ! 


KHO OT DS TURK. 


LAND- EN PLAATSBESCHRIJVING DER PROVINCIE GRONIN- 
GENs :— PLAATSEN 5 "WELKE IN 1825 DOOR DE OVER- 
STROOMING “EN ‘IN 1826 DOOR DE EPIDEMIE VOORNA- 
MELIJK “GELEDEN HEBBEN: — ‘MINDERE « HEVIGHEID 
DER “ZIEKTE LANGS DE ‘ZEEKUSTEN 5 EN BEVRIJDING — 
“DER NIET ONDER WATER GESTAAN HEBBENDE 'ZAND- 

“GRONDEN “EN HOOGE VEENEN. ‘== BESCHOUWING DER 

„ONDERSCHEIDENE , KLRI=, VEEN- EN LAGE BROEK-:OF 
„WEIDELANDEN:3 (EN DER “MEEREN), VAARTEN. EN Rie, 

“e VIER= OF LOOPENDE WATEREN DEZER PROVINGIE: — 
“BESCHRIJVING “DER « STAD GRONINGEN (EN OORZAKEN 
DER MEERDERE ZIEKTEN ‘ALDAAR. — NADEELEN VAN 
STILSTAANDE GRACHTEN DOOR VROEGERE BINNEN- EN 
BUITENLANDSCHE WAARNEMINGEN BEVESTIGD. 


D. Provincie Groningen maakt het noordelijk gedeelte 
onzes Koningrijks uit, grenzende’ ten noorden aan de 
Noordzee , ten zuiden aan Drenthe, ten oosten aan den 
Dollart en Oostyriesland , en ten westen aan Vriesland. 
‚ Offchoon.de. kusten, langs.„de. Noordzee en, de Eem 
door. «aanfpoeling- van zeeflijk «eenigzins. „meer verheven 
zijn dan de binnenlanden, en het'zuider , zuidoostelijk 

| L 4 | en 


C 168 


en zuidwestelijk gedeelte van dit gewest eenige {malle , 
van het oosten naar het westen loopende, ftrooken zand- 
grond bevat, zoo is het overige land grootendeels laag en 
flechts weinige voeten boven de oppervlakte der zee ver- 
heven , zoodat het middeldeel tusfchen de ftad Gronin- 
gen en de boorden der Noordzee gelegen als ware het 
eene kom vormt,’ werwaarts de van rondom afvloeijende 
flijkftoffen zich tegen den zomer verzamelen en gedeelte- 
lijk zelfs door een kanaal uit het Munfingo-kwartier naar 
deze ftad afzakken. 8 
Op deze kleiftreek blijft dus dikwijls in de laagten en 
flooten eene menigte flijk, uit plantaardige en dierlijke 
ftoffen beftaande, opgehoopt , die bij de langdurige droo- 
ge. hitte in rotgisting geraakt en nadeelige moeras- en 
kleilucht uitwafemt. De dorpen, in deze kom gelegen 
leden ook deswegens het meeste door de ziekte van 1826, 
inzonderheid Middelflum „ Kantens , Stitswert , Epping- 
huizen, Stedum , Onderdendam en Doornwert, offchoon 
niet aile in dezelfde evenredigheid, terwijl de hooger en 
langs de zeekusten liggende dorpen meer bevrijd bleven , 
uitgezonderd Warfum , waar armoede vooral de ziekte 
deed voortduren. (+) 
Vooral zijn de aanwasfen langs , en de landen tusfchen , 
den Dollart en Groniugen , ten zuiden van Appingedam, 
zeer laag, en worden dikwijls „ gelijk zulks bij den 
jongften watervloed plaats had, met het flijkige en zoute 


Eemwater overftroomd , hebbende deze zeeboezem eenen 
klei- 


(*) Es Je THOMASSEN à THUESSINK, Over dé epidemie, welké te 
Groningen în 1826 geheerscht heeft. G. BAKKER, Over de volks- 
ziekte te Groningen in 1826, 


C 169). 


klei-+ en modderigen bodem „ gelijk. zulks blijkbaar is in 

de ‘haven „en het voorland te Delfzijl, waar , bij laag 

water des zomers, veeltijds eene groote uitgeftrektheid 
„lands voor de zonneftralen bloot ligt. 

Dit laagfte deel des Fivelingo-kwartiers , waarvan Zp- 
Pingedam nagenoeg het middeldeel beflaat, leed daarom 
ook , zoo wel door fchadelijke uitwafemingen als wegens 
gebrek aan- goed water , zoo hevig doorde volksziekte 
van 1826, inzonderheid deze ftad en de dorpen Wir- 
dum ‚ Nieuwolde , Lopperfum, Solwert en Mecthuizen, 
zoo wel als de kleigronden van het OJdambt en de na- 
der aan zee, doch op eenen moerasfigen grond gelegene 
dorpen Beerta, Midwolda, Finfterwolde en Hamrik, 

In de omftreken der ftad Groningen, als te Zwid- 
broek ‚ Sappemeer en Hoogezand (*) heerschte dezelfde 
ziekte, doch. veel zachtaardiger, terwijl de op hoogere 
veenen gelegene dorpen Middelbert, Veendam , Wilder- 
vank en -Wolyefchans , zoowel als voornoemde zand- 
gronden, weinig of niet werden aangetast , gelijk in het 
westerkwartier, Tolbert, Noordwijk , Oude Schans, en 
in het Fivelingo-kwartier, Scharmer , Colham en naburige 
dorpen , waarvan de oorzaak daarin gelegen is, dat de 
hoogere zand- en losfe hooge veengronden meer inzuigen 
dan uitwafemen, zijnde de veenen.digter bij Grozingen, 

„ten zuid-oosten en westen, lager, en dus voor de ftad 
nadeelig. 

Behalve voornoemde zandgronden beftaat deze Provin- 

cie 

CD) Je Ce 6. FRICKE ‚ Berigten wegens de epidemsche-ziekte, wel- 


ke in 1826 fn Holland en Oostvriesland geheerscht heeft, benevens 
N. L. HACHMANN, Over de endemie in het ambt Ritzebüttel. 


L 5 


CH70 ) 


cie “"uit ‘onderfcheïdene’ klei-, veen-” en’ “lage broek- of 
weidelanden , die door meeren „ vaarten en ftilftaande {loo- 
ten doorfneden zijn, en bij drooge heete zomers fchade- 
lijke uitdampingen ontwikkelen, te meer, daar deze lan: 
den noch door duinen , die eeri gedeelte van Holland en 
Zeeland dekken, noch door voldoende dijken of beka- 
dingen, tegen de noordwestelijke ftormen en daardoor 
aangebragte vloeden befchermd worden. Zoo geraken 
niet alleen de uiterdijkfche lage gronden langs «de Noord- 
zee, maar ook de zavélachtige “landen wan’ het noordelijk 
deel des Munfingo-kwartiers , bij de minfte dijkbreuken , 
onder zeewater ; terwijl bij inbraken des Dollarts de 1la- 
gere vette klei- en grasrijke-weidegronden vanhet Five. 
__Jingo-kwartier , ten “zuiden ‘van’ Appingedam , tot om- 
ftreeks Groningen, overftroomd worden, gelijk deze 
ftad foms in het lagere , op’ kleigrond gelegene, gedeel- 
te, door het, door de zee bebijiegeipid. weed onder 
water geraakt. 

In het zuidelijk gedeelte dezes gewests zijn , behalve 
eene” menigte vaarten “en flooten „een aantal“ meren en 
moerasfen gelegen , waarvan de Boertange ‘het voornaam: 
fte is, zijnde de Schild-, Oostwolder-, Zuidlaarder- 
en Letkflermeren'de grootfte „door welke de “(tad Gro- 
vingen , ten oosten, zuiden en westen omgeven wordt, 
zoodat dezelve des zomers, bij drooge hitte en oost- 
zuid-oost- en zuid-westelijke winden , de nadeelige uit- 
wafemingen dezer meren, “moerasfen , veen- en lage 
landen „ die tusfchen: dezelve geplaatst zijn , ondervindt, 
te meer, daar deze gronden niet zelden, voor. hoog ‚bin- 
nen- of broekwater-blootftaan „wanneer aanhoudende re- 
gens den toevloed van water , uit ‘het hoogere landfchap 

Dren- 


CAM) 


Drenthe ‚zoodanig vermeerderen, dat er dijkbreuken 
ontftaan, ‘waardoor ‘het weide- en haverland overftroomd 
wordt, en ín den zomer weder boven water gerakende, 
bij langdurige drooge hitte, mbt” verwekt, die 
tot galziekten’ aanleiding geven. | 
“Op de voorlanden, langs de Noòrdzée, van Zuindijk 
tot Delfzijl, ontfpruit foortgelijke moeraslacht ‘uit de 
ophooping “van flijk en uit aangroei van ‘het krabbe- 
kwaad en andere , met infecten vermengde, zeegewasfen, 
die “bij wijkenden “vloed , of na overftroomingen , ‘blijven 
hangen, en naderhand, bij aanhóudend drooge zomer- 
hitte , vérrotten, In de Marne en verder langs de 
noord-westelijke kusten. der Noordzee zijn echter de 
ziekten gewoonlijk ; «even als ín 1826, minder ‘hevig en 
algemeen , omdat verkoelende -zeewinden er de uitwafe- 
mingen’ bedwingen en de lucht meêr zuiveren, dan ver- 
der binnenländs en op de laagten. Deswegens leden de 
aan zee gelegene plaatfen , als: U/rum „ Hornhuiëen en 
‚de Noordpolder , ‘bij de laatfte epidemie, in minderen 
graad, dar dein de lagere kom gelegene dorpen. (*) 
Bij watervloeden neemt het zeewater , ‘door ‘beweging, 
vele werktuigelijke ftoffen op „ vervoert dezelve naar de 
Wadden en Uitendijkfche landen „waar het dezelve «ein- 
delijk, ‘bij ‘rust , ‘weder laat vallen , en wel zoodanig , 
dat “de “zwaarfte deelen ‘het eerfte , de ligtfte het “laatfte 
bezinken. De fijne flibbe , of zeekleideelen ; zetten zich 
op flijken en kwelders, het verfte van de zee „én de 
zanddeelen ‘het naaste bij. ‘Meest alle Vriefche en Gro- 
ninger polders zijn landwaarts het kleijigfte , zeewaarts 
| het 


(*) THUESSINK Cn BAKKER, Ì. €. 


(172) 


het zandigfte ; reden dus te meer , waarom langs de zee- 
kusten „minder rotgisting en virereltide plaats kan heb- 
ben, dan verder binnenlands. (*) 

De voornaamfte rivieren, die dit gewest befproeijen , 
zijn de Mwnse en de Za , die evenwel door verfrisfching 
der lucht, tot bevordering der. gezondheid, niet veel 
kunnen bijdragen , daar dezelve hier niet van bergen af- 
vloeijen , maar meestal over laag land loopen, uit de 
moerasfen eu veengronden der Oldambten, en uit Dren- 
the ontfpringen, zich met het moeraswater der meren 
vereenigen „ en alzoo derzelver moer-, klei- en zwavel 
deelen bevatten. . De Mun/e neemt haren oorfprong uit 
de hoogere veenen van Drenthe, ftort zich in het Zwid- 
laardermeer ‚ en loopt vandaar naar Groningen, onder 
den naam van Schuitendiep. 

De Za neemt, uit kleine takken, zak in Dreùthe 
haar begin, en vale gt bij Groningen de benaming van 
Hoornfche diep. Bij deze ftad vereenigen zich beide 
rivieren tot éénen ftroom, die, onder den naam van 
Hunfe, bij de Wadden, in de Noordzee uitloopt. De 
ftroom van dezen vloed, door westelijke , hier meestal 
heerfchende zeewinden , eenigzins bedwongen, ende 
uitwatering alzoo veeltijds min of meer tegengehouden 
wordende „ maakt het water’ dezer rivier zoutig , troebel, 
onzuiver en dus hard en ongefchikt voor keukengebruik. 
Intusfchen  ontftaat erdoor dezen tegenftand en opftu- 
wing, eenige beweging en vernieuwing van het gracht- 
water te Groningen, vooral om het arfenaal of zieken- 

huis, 


(*) UiLkEns, Handb, van Vaderl, landhuishoudkunde, $ 96. 


CREE) 


huis, dat aldus met het loopende Diep in verband (taat, 
waarom hier des zomers het grachtwater minder ftinkt 
dan: te Leeuwarden  Amfterdam , Leiden en Delft; 
hoewel de onzuiverheden der leerlooijerijen en de rotting 
van vlas of hennep, in de nabijheid der ftad , naar de- 
zelve afvloeijende , meer bederf aan het water mededee- 
len. (*) Immers, hoe nadeelig dit voor de. gezondheid 
zijn kan. blijkt uit het verhaal van LANCISIUS , (}) 
zeggende: „ dat, toen de inwoners. van Orvietto door 
koortfen aangetast waren, het te rotten zetten van 
‘hennip verboden werd, met dat gevolg , dat de ziekte 
fpoedig ophield, toen-deze oorzaak weggenomen was,” 
Daarom beweerde DIEMERBROECK: (S)- dat deze 
planten, door verrotting, een pestachtig venijn aan het 
water mededeelen. Zoo befchouwde ook pr MAN (°) 
het in flooten verrottende vlas te Wamel „ Leeuwen en 
Ochten, in den zomer van 1771, als de aanleiding tot 
meerdere ontwikkeling der moeraslucht , die de epidemie 
van dien tijd veroorzaakte. | | 
De ftad Groningen, waar de val van het water door- 
gaans zes voeten kan gerekend worden , beflaat groot- 
deels. eenen zandigen landrug van het Mondsrug-geberg- 
te, dat zich van de Za tot de Zun/e uitftrekt, verder uit 
het. Munfterland en Drenthe af komende. Dit zuidelijk 
op zandgrond gelegene gedeelte werd voorheen Gruno- 
burg genoemd (**), en is vrij van overftrooming , waar- 
voor 
(*) J- couT, Disf. path. de morb. reg. Gron. max. famil — 
Ct) De nor, pal. efl. in opp., p. 202. —(S) De pPeste, Co Be — 
C°) M. Je DE MAN, Beschrijv. der ziekte, welke in 1770 en 71 te 


Maurik , in de Neder.Bet. geheerscht heeft, bl. 60. — (**) Je B. 
KNOOP, Hist. Beschr. van Friesland, 


CEM) 


voor het, op lageren kleibodem liggende , noordelijk 
deel bloot ftaat, zoodat er de menfchen, bij den vloed 
van: 1776, zelfs naar de zolders moesten: vlugten. Daar- 
enboven” ontvangt de ftad een kanaal, dat uit het Mun- 
fingo-kwartier afkomende, aldaar ftomp loopt, veel rot- 
tende zelfftandigheden aanvoert , bij lange drooge zomer= 
hitte uitdroogt, in een? modderpoel verandert „en een 
miasma paludofum vegetabile etanimale ontwikkelt, het- 
geen in den” nazomer van 1826 bijzonder. plaats had, 
toen men, door het aanleggen van een’ duiker „ dit ka= 
naal of Boterdiep met het loopende Diep in gemeenfchap 
ftelde , zoodat het roeren dezer rottende ftoffen de lucht 
als met een’ pestftank vervulde, te meer, daar men eerst 
later de zuivering der goten. en grachten konde onder- 
nemen , welke oorzaken voorzeker een? meer. nadeeligen 
invloed hebben, dan men oppervlakkig zoude vermoeden, 
Immers zagen wij zulks bij de jongfte epidemie bevestigd. 
daar de ziekte te Groningen langzamerhand’ afnam, toen 
deze zuivering gefchied en, er voor een ziekenhuis ge= 
zorgd was, dat door het loopende. Diep van het ovérige 
der ftad eenigzins afgeftheiden. is, | 
Het Tage gedeelte der ftad, vooral de ftraten in- de na- 
bijheid van het Boterdiep en tusfchen. de wallen, zoo 
wel als de bewoners der kelders, ffonden- dus voor de 
moeraslucht en voor de door: hetzelve verwekte ziekte 
het meest bloot, zoodat men, in’ die buurten, welke: in 
1825 overftroomd waren geweest, de duidelijkfte fporen 
van\-dit miasma ontdekte,  Tusfchen de wallen. nam het 
nadeel nog toe, door gebrekkige: luchtbeweging en flecht 

water, terwijl deze mephitifche dampen dikwijls n 
vermenigvuldigd werden , door het wasfchen en, fchrob- 
ben 


C 15) 


ben met onzuiver, brak- of grachtwater , waardoor niet 
alleen de flilftaande wateren geroerd, maar Ook moeras 


lucht in de huizen, vooral. met flecht betraste muren: 


ontwikkeld werd. (ws 

In. het: midden. en lage gedeelte iastachd van Gronin= 
gen zijn de rioelen veelal. met. planken gedekt „ onder. 
welke vele krengen , afval en vuilnis geworpen worden, 
die door verrotting , almede bijdragen tot bederf. des. 
dampkrings. (*)- Daarenboven zijn de meeste huizen „ 
door eene tusfchenruimte „ van «elkander gefcheiden, die 
gewoonlijk de fekreten bevat , ‘hetgeen de rottige uitwas 
féming bevordert, te meer, daar -dezelve in. den. zomer 
dikwijls: opgeruimd en de drekftoffen. buiten de {tad „ tus= 
fchen andere vuilnis gemengd, op hoopen gezet en naar 
naburige landen vervoerd. worden. b esb A 

Wat overigens lage ligging „ ftilftaande en in de honds- 
dagen. ftinkende wateren, onzuivere: riolen, naauwe (tra 
tenen enge woningen „ tot voortbrenging van ziekten 
kunnen. uitwerken, dit. heeft inzonderheid in vorige. tij- 


den. de (tad: Delft bewezen „ welke in 1557, en later, 


menigmalen: aan: pestkoort{en (}) onderhevig was „ terwijl 
er-federt het water meer in beweging gehouden wordt, 
de ftraten fchoon en de riolen: zuiver gehouden. worden, 
weinig ziekte, ondervonden wordt, Te. Hoorn gaf. zoo= 
danige moeraslucht ook dikwijls aan” epidemifche. ziekten 
aanleiding, zoodat er de vroegere: bevolking: van 40000 , 
thans tot 8ooo zielen verminderd is „ waartoe vooral 
hebben medegewerkt de epidemiën van 1558 en 1559 , 

4 | waar 


Cr TBUESSINK be, —CÌ) Forest. de Febr., 1. 6, obs, 9. | 


C176 ) 


wanneer er, gedurende de zomerhitte dagelijks ao tot 40 
menfchen ftierven. (*) In 1826 was er de fterfte nage- 
noeg de “helft boven het gewone getal, inzonderheid in 
de maanden Aug. , Sept., Oct. en Nov.; toen hier , 
even als te Groningen, de anderendaagfche typus in al- 
ledaagfchen overging, en de koortfen met apoplectifche 
verfchijnfelen aanvielen. Drooge hitte en bedorven damp- 
kring werkten hier ook vooral tot ontwikkeling der ziek- 
te mede. (f) Immers, behalve dat deze ftad, bij droo- 
ge heete zomers , de nadeelige uitwafemingen der nabu- 
rige lage weidelanden en vooral der noordwestelijk gele- 
gene moerasfige veen- en ‘kleilanden ondervindt, wordt 
er. de lucht nog meer bedorven door de uitdampingen 
der ftilftaande grachten, waarvän fommige, bij lagen 
ftand des zeewaters , voor de zonneftralen bloot liggen, 
terwijl andere, die gewelfd zijn, en de vuilnis der ri- 
olen en fekreten- opnemen, zoowel: door ftilftaan des 
waters, als der lucht boven dezelve , foms een’ werder- 
felijken ftank verfpreiden, wanneer men de luiken dezer 
gewelven opent, of wel dit water roert , en door mid- 
del van een’ molen uitmaalt, om jversch water in de 
ftad te laten. — Zoo heeft RAMAZZINI ($) te Mutina, 
eene epidemie waargenomen, welke alleen diegenen aan- 
deed , ‘die bij de muren woonden , en geenen trof , die 
hunne huizen binnen de (tad hadden. 
Voorts wordt de voortgang der ziekte aanmerkelijk be= 
vorderd , wanneêr de huizen te veel bewoond, of zieken 
| met 
C*) Verrius, Chron. van Hoorn, 1740. — (}) JORRITSMA , Verflag 


van de ziekten te Hoorn en Sneek, în 1826, — (6) De princ, va- 
det, tuend, cap‚ 3. earn AA Kk nde 


(177) 


met gezonden, in naauwe vertrekken of kelders, in lage 
achterbuurten , opgehoopt worden, en reiniging en ver- 
fchooning ontbreekt. Immers wordt alzoo een groot ge- 
deelte van bedorvene uitwerpftoffen „, tot verderf der in- 
wendige fappen „ door de lijders weder opgenomen , en 
de lucht tevens voor gezonden befmettelijk gemaakt. Zoo 
verhaalt -TIMONI, (*) dat te Konflantinopel de huizen, 
welke men niet zindelijk houdt, meer aan de pest on- 
derhevig zijn, dan die, welke behoorlijk gezuiverd wor- 
den. Ook meap (}) telt de morfigheid der arme men- 
fchen onder de voornaamfte oorzaken der pest, te Cairo, 
in Egypte; er bijvoegende, dat de Perzianen zelden van 
die ziekte worden aangetast, omdat Godsdienftige be- 
grippen hen de zindelijkheid boven andere naburen doen 
beminnen. Reeds verhaalde T1irus Livius (S),- dat te 
Rome de pest ontíftond, doordien het volk, in menigte 
genoodzaakt was in kleine huizen te wonen. Daarom 
raadt MEAD (°), tot beteugeling der ziekte, om de zie- 
ken van elkander te fcheiden en de huizen behoorlijk rein 
en fchoon te houden. In fteden , waar de benedenhui- 
zen of kelders meest tot pakhuizen gebruikt worden , 
gelijk te Rotterdam, worden daarom de minfte ziekten 
waargenomen. (**) Bij de jongfte volksziekte bevestigde 
zich tevens het nadeel en het gevaar van het begraven in 
de kerken en op bekrompene kerkhoven , vooral te Gro- 
114 


C*) Abrègl des trans. phil, Vol. VI, part. 3, chap. 2. — (T) De 
peste, bl. 23. — ($) Decad, 1, lib. 3. — (°) Le c.s, pe 33e — 
(&*) VAN DEN BOSCH, Oper de ziekten uit de nat. geft, des Va- 
derlands voortyl, 1775, bl. 564. 


M 


C 178 ) 


ningen ,. waar toen nog geene begraafplaats buitenhare 
nruren was. | ‘ | 

Het blijkt dus uit dit een en ander, dat van poeve- 
REN (*) met regt, tot wering van mephitifche: dampen , 
te Groningen alle leerlooïjerijen „flagterijen , ‘kaarfenma- 
kerijen „ zeepziederijen en. andere fmelterijen ,„ naar den 
luchtigften buitenkant wilde geplaatst hebben. 


/ 


Hm. HOOFDSTUK. 


LAND- EN PLAATSBESCHRIJVING DER PROVINCIE VRIES= 
LAND. — BESCHOUWING DER :KLEI-; VEEN- EN LAGE 
WEIDELANDEN , EN DER MOERASSEN, VAARTEN EN 
RIVIER- OF LOOPENDE WATEREN'DEZER PROVINCIE. 
LAGE STREKEN, WAAR DE OVERSTROOMING VAN 1825, 
ZOOWEL ‘ALS DE EPIDEMIE VAN 1826, HET MEESTE 
GEWOED HFEFT, — BESCHRIJVING "DER STAD SNEEK 
EN OORZAKEN ‘DER MEERDERE ‘ZIEKTE ‘ALDAAR; EN 
IN DERZELVER OMSTREKEN, == MINDERE’ ÁLGEMEEN- 
HEID EN KWAADAARDIGHEID DER ZIEKTE OP DE HOO- 
GERE ; EN LANGS DE ZEE GELEGENE ; KLEIGRONDEN, 
EN BESTRIJDING DER NIET OVERSTROOMDE ZANDGRON= 
DEN EN DER HOOGE VEENEN. 


De Provincie Vriesland. grenst” ‘ter* noorden ‘aan de 
Wadden , waar de grond of het voorlad laag en zavel- 
ach- 


(*) W. VAN DOEVEREN, Serm. ac, de Sanit. Gron. pref. 1771, 
Pe 55e ‚ 


(179) 


ochtig is ‚ ten zuiden.en. westen aan, de Zuiderzee, en 
ten oosten aan Groningen; Drenthe en-Overijsfel. De 
bodem van dit gewest beftaat uit kei-, veen- en lage 
weidelanden , die een. twintigtal meeren, en eenige moe- 
rasfen bevatten, en door vele vaarten en flooten doorfne= 
den zijn. Gebrek aan duinen maakt hier ook shet onder- 
houden van kostbare dijken onmisbaar, hoewel dezelve, 
bij zware ftormvloeden , tegen inbraken en overftroomin= 
gen niet beftand zijn. ci « 
„Offchoon Vriesland in vroegere eeuwen meer ftroo% 
mende wateren fchijnt gehad te hebben, zijn dezelve id 
door uitveening, verzakking en verftopping van derzel- 
ver monden „ allengskens- uitgedroogd (*) „zoodat de 
Ee, die Dokkum. doorfnijdt en vandaar door Leeuwar- 
den en Harlingen ìn de Zwiderzee loopt: thans. de 
voornaam{te rivier uitmaakt. Even alsde Zwn/e en de 
Aa, ontfpringt deze rivier niet. uit bergachtige (treken „ 
waar het water uit zaivere bronnen’ opwelt, maar wordt 
zamengefteld uit kleine beekjes en flooten, die vele. on- 
zuiverheden en moeraswater naar dezelve toevoeren , zoo- 
dat zij weinig voor de. gezondheid bevorderlijk zijn kan, 
zoowel door het aanbrengen van helder. loopend water, 
als door zuivering en vernieuwing der lucht, 
Niettegenftaande Vriesland, eigenlijk verdeeld wordt in 
de kwartieren Oostergo , ten.noordoosten, Westergo , ten 
noordwesten, en de Zevenwouden, ten zuiden, zoo zul- 
len wij deze provincie meer topographisch „ naar. de ver- 
fcheidenheid van gronden, verdeelen in drie ftreeken 5. 
1e. Ten noorden van dit gewest: beginnen de. meren 
| tus- 
(4) KNOOP, Je €. p. 95 
M 2 


a, 


C 180 ) 


tusfchen Dokkum en Leeuwarden , en ftrekken zich in 
eene zuidwestelijke rigting uit, langs Bergum, Oldega; 
Joure, Sloten, tot Stavoren, houdende dus deze lage 
weide- , veen- en moerasgronden een’ halvemaansgewijzen 
loop van de kusten der Noord- tot de boorden der Zwui- 
derzee. Deze ftreek bevat, behalven voornoemde plaat- 
fen, de veenen van Ratteval en Zuinderhuizum, en 
de waterachtige fponturflanden bij Noehaske, benevens 
de lage weide- en broekgronden en moerasfen , omftreeks 
Sneek, aan welker oostkust de meren en poelen foms 
‚zoo hoog worden, dat men er de ftad, door de noodige 
dijken , tegen moet befchermen. 

Niet alleen ftaan deze ftreken door dijkbreuken’, bij 
hooge vloeden , voor overftroomingen van zeewater bloot, 
maar ook kunnen langdurige regens de binnen- of broek- 
wateren foms zoodanig doen zwellen , dat er de turf- en 
weidelanden geheel door onderwater geraken , en , bij op- 
volgende uitdrooging door zomerhitte aan de ontwikke- 
ling van fchadelijke grasfoorten en koortsziekten aanleiding 
geven. Dit tusfchen de meren geplaatfte land is- hee 
Jaagfte van Vriesland, en maakt als het ware eene kom 
uit, die alle van de andere ffreken afzakkende onzui- 
verheden opneemt, welke door geen loopend water naar 
de zee kunnende ontlast worden, bij drooge heete zo- 
mers „ in rotgisting geraken en alzoo de moeraslucht ver- - 
meerderen. | | 

De bodem dezer ftreek beftaat grootdeels uit zand- en 
veenaarde en moergronden, en ís dus weinig gefchikt 
voor korenbouw, als hier en daar op de hoogten voor 
zomerkoren. Wanneer er behoorlijk voor de afwatering 
gezorgd wordt, levert het echter goed weideland op voor 

‘ het 


C 181) 


het vee. Het zuidelijkfte en laagfte gedeelte is het min- 
fte vet en ligt voor overftrooming het meeste bloot 
waardoor deze geheele ftreek in 1825 ook onder zeewater 
bedolven werd, en door opvolgende ontwikkeling - van 
moeraslucht in 1826 ook het hevigst door de volksziekte 
jeed, vooral Workum, Stavoren , Sloten , Wolvega, 
Olde- en Nijetrijne, Spanga, Sonnega, Oud- en Nije. 
haske ‚ Langezwaag, Langweer, Joure, Woudfend, 
Rohel „ Johannisga, Rottum, Heerenveen, IJlst, Sneek, 


Dokkum , als ook Leeuwarden; in welke ftad de ftroom 


der rivier niet voldoende is, om de opgehoopte vuilighe- 
den der ftilftaande grachten naar de zee af te voeren, 
zoodat dezelve in de hondsdagen eene ftinkende moeras- 
lucht uitwafemden. 

Het laagste gedeelte van Vriesland, vooral Sxeek » 
Heeg «en Woudfend , welker poelen en putten door het 


zeewater geheel bedorven waren, als ook Joure , Wol-. 
vega en Heerenveen, waar de doorftrooming der win- 


den, door veel laag en opgaand boomgewas , geftremd 
wordt , leden daarom zoo bijzonder door de ziekte, 
Gelijk te Groningen het Boterdiep, zoo gaf achter 
Woudfend eene ftinkende gracht aanleiding tot meerdere 
ontwikkeling van moeraslucht. Zelfs hebben wij , zegt 
BANGA» (*) op eene nabij Franeker „ op eenen lagen 
lagen grond gelegene , met eene modderige gracht om_ 
ringde en met hoog geboomte beplante buitenplaats , den 
fchadelijken invloed dezer opgepakte moerasfige dampen 
waargenomen „ alwaar, in de maanden Aug. en Sept. 1826, 
| al- 
_%) Verhand. over de epidemifche-ziekte, welke ân 1826 in de 
Noord. proy. der Nederl, geheerscht heeft ‚bl. ria. « 


M 3 


Ì 


(182) 


alle bewoners , tot zeventien toe, door de ziekte werden 
aangetast’; “van “welke. de laatfte , “eene dertigjarige juf- 
vrouw, «na eene ziekte wan zes daler „ aan eene meed 
fopor. ‘overleed. ot | 

Dat- Workum j in “welker dati eene dotrirtaik in 
den: dijk “had plaats gehad “zoodat het. JPorkumer. Nieuws 
land met--zeewaterbeloopen-werd en in 1826 ftinkende 
dampen* uitwafemde ,. echter--niet. hevig. door de ziekte 
werd aangedaan „ daarvan tellen wij met BANGA. de reden 
daarin „ dat dit land door ‘hooge dijken omgeven „ bij de 
zwakke zeewinden, “zijne fchadelijke ‘dampen niet heeft 
kunnen verbreiden, en later door. de landwinden-onfcha- 
delijk. gemaakt werd. Immêrs hebben wij bewezen , dat 
het moeras-miasma zich flechts weinig boven de opper- 
vlakte des bodems verheft. | 

De ftad Sneek heeft wijde en fraaie ftraten , en ruime 
grachten, die gewoonlijk « helder ven min vof meer {troo- 
mend water bevatten , zoodat men „-bij gebrek aan -re- 
“genwater , van” hetzelve gebruik. maakt (*). In 1825 
echter veroorzaakte de doorbraak der zee- en Lindedij- 
ken, dat de overftrooming met zeewater alle deze en 
naburige ftilftaande wateren „ ziltig en brak maakte , wel- 
ke kwade hoedanigheid zij zelfs ‘gedurende het jaar 1826, 
behielden. Zelfs {tonken eenige moerasfen toen nog zoo 
zeer, dat men niet zelden arbeiders, die’ in de aanhou- 
„dend -drooge hitte , met het uitgraven bezig waren , fpoe- 
dig „ door tusfchenpoozende koortfen zag aangetast wor- 
der; Bederf der ftilftaande wateren ‘en de. uitwafemingen 
uit dezelve opftijgende „, fchijnen het meest te hebben bij- 
| | ‚ge- 
(4) JorrrasMa, U. €. Pe 20, fegg. 


(183 


gedragen, om teSneek en Groningen het getal der doa- 
den te-doen verviervoudigen 3: in \deze-ftad was in 1825 
‚van «10 Mei tot-ultimo December de fterfte 6x2, doch 
gedurende hetzelfde tijdperk: van. 1826 tot 2679 opge- 
klommen „terwijl te Sneek het: gewone jaarlijk{che getal 
van roo tot-122, in 1826 tot bovensde 6oo was, gefte- 
gen. (*) | | 

„ao, Het tweede. gedeelte van Vriesland, dat zich van 
deze meren ‚naar de boorden der Zwider= en Noordzee 
uitftrekt „ligt eenigzins- hooger en beftaat uit vette klei-, - 
zoowel -koren- als» weidelanden ; die:best koren, aardap- 
pels, vee en- boter opleveren „ en …deswegens. zoowel als 
door meerder verfrisfching van. zeewinden „eene gezon- 
dere. lucht hebben dan de. eerstgenoemde {treek… Doch 
hoewel-de -moerasuitdampingens: bij drooge heete zomers, 
hier. minder aanwezig zijns zijnde. uitwafemingen der 
laagten en flooten „die „ behalve: kleiaarde „vele. plantaar- 
dige; met infecten gemengde  zelfftandigheden bevatten , 
vooral na: overftroomingen „ ook „in ftaat, om gal- en 
tusfchenpoozende koortfen. te verwekken; hebbende. er 
in 1826 de ziekte ook: het hevigst gewoed. op die plaat- 
fen’, ‘waarhet“zeewater niet, fpoedig konde afloopen „ en 
meer flijkftoffen- în laagten-had nagelaten „ terwijl de- niet 
overftroomde ftreken , vooral-de grietenij Franekeradeel, 
in. zeer geringe mate, door de ziekte werden aangedaan. 

In deze vruchtbare akkers-en weidelanden liggen , op 
min of meer verhevene gronden, de fteden Harlingen, 
welker … laagfte landen ‘nog door fluizen kunnen afgetapt 
en. door molens des winters. boven water gehouden wor- 
SR en | den , 


(+) JORRITSMA, /. c: THUESSINK ; bl. 84, seq4. 


M 4 


(184 ) 


den , zijnde hier de val van het water vijf vocten , verder 
Franeker en Bolsward, die, even als de hoogere , langs 
de Noordzee liggende, dorpen , minder door de ziekte 
leden, hoewel te Harlingen de dampkring bedorven 
wordt door de menigte flechten turf , die voor kalkbran- 
derijen „ fteenbakkerijen , zeepziederijen en zoutketen ge- 

bruikt wordt. gee | 
30. Het overige gedeelte van Vriesland, ten zuidoos- 
ten dezer meren gelegen, bevat weinig kleigrond, en 
betaat, op de laagten , uit veenen en weidelanden ; en 
op de hoogten , uit min of meer fchrale en dorre zand- 
gronden. De laagfte zuidwestelijke grietenijen dezer ftreek 
ftaan het meeste vóor overftrooming bloot, en werden 
in 1825 , door den vloed, met zeewater bedolven „ ter- 
wijl de noordoostelijke grietenijen Smallingerland , Op- 
flerland , Oostflellingwerf en het hoogfte deel van West- 
flellingwerf van dezelve bevrijd bleven , te gelukkiger , 
doordien dezelve ook, in geringeren graad , door de 
opvolgende ziekte getroffen werden. Het fraaije dorp 
… Heerenveen wordt ten westen en zuidwesten , door de 
eerstgemelde meren, poelen en lage fponturfveenen „ en 
ten noordoosten en ten oosten bij Beesterzwaag en Oos- 
terwolde ‚ door het hoogere landfchap Drenthe begrensd, 
zijnde deze plaats hier door meer hooge geftoken turf- 
veenen „ bosfchen en aangename landhuizen omgeven ; 
welk hoogfte kwartier van WVriesland te gezonder is, 
vermits er des zomers veelal oostelijke winden waaijen „ 
die de moeraslucht uit het zuidwestelijk lage gedeelte, 
naar den noordwestelijken kleiachtigen bodem van Zries- 
land afdrijven, waar de laagfte fteden en dorpen er de 
meeste nadeelen uit ontwaren „ offchoon de hoogere zee- 
8 plaat- 


(185) 


plaatfen , bij drooge hitte, niet zelden lijden door de 
_uitwafemingen van het met infecten rijk bedeeld en verrot- 
tend wier, dat in. het najaar door westelijke winden 
naar de Vriefche en Groninger kusten gedreven wordt en 
zich op de wadden en voorlanden verzamelt. 


HI. HOOFDSTUK. 


GEVOLGEN UIT DE LAGE LIGGING DEZER GEWESTEN 
ONTSTAANDE ; INZONDERHEID, OVER HET ALGEMEEN , 
SLECHT OF BRAK WATER, GEBREK AAN GOED PUT- 
EN REGENWATER. —= DAMPKRING VOCHTIG EN DE 
LUCHT GETEMPERD , GEWOONLIJK NIET TE DROOG EN 
WARM 5 DAAROM ZELDEN. VOLKSZIEKTEN, DAN AL- 
LEEN BĲ BUITENGEWOON LANG AANHOUDENDE DROO- 
GE ZOMERHITTE. | 


Gelijk nu uit de beide voorgaande Hoofdftukken blijkt, 
dat die ftreken van Groningen en Vriesland „ waar de 
overftrooming van 1825 de meeste fliĳjkige ftoffen had 
aangevoerd en nagelaten, in 1826 ook het hevigst door de 
volksziekte getroffen werden ; zoo vloeit uit den inhoud van 
dit Hoofdftuk tevens voort, dat deze zoo laag gelegene 
gewesten, bij lang aanhoudende drooge zomerhitte , niet 
alleen voor de ontwikkeling van nadeelige moeraslucht 
blootftaan , maar daarenboven flechte uitwatering hebben- 
de en met vele meren en (tilftaande vaarten , en weinig 

M 5 ftroo- 


(186 ) 


ftroomende wateren voorzien. zijnde , niet dan hard , zil- 
tig en, onfmakelijk water opleveren „ zoodat men er, uit- 
gezonderd op hoogere zandgronden , weinig water vindt, 
dat. tot koken, „wasfchenen ander -keukengebruik ge- - 
fchikt is. Dat bovendien het water van het genoemde 
laagfte middeldeel wan Vriesland en van de lage zuidoos- 
telijke ftreken van Groringen , een’ modderigen aardach- 
tigen fmaak heeft, en de inwoners noodzaakt om tot 
regenwater toevlugt te nemen , hetwelk echter, bij lang- 
durige droogte des zomers, fchaarsch wordende, der ge- 
ringe en behoeftige klasfe fpoedig ontbreekt , zoodat dit 
gebrek alsdan mede eene voorname oorzaak tot galziek- 
ten wordt, te meer, daar men geen goed bronwater 
heeft, en het putwater op de klei- en lage landen , van Ë 
dezelfde hoedanigheid is, als dat der flooten , meren en 
vaarten. In de ftad Groningen is het water, in de la- 
gere buurten, zoutachtig , gekleurd en des zomers ftin- 
kend; op de markt en in de hoogere ftraten is het zoet 
en zonder kleur of reuk , en dus gefchikt tot drank , 
offchoon het voor de keuken weinig gebruikt wordt ; 
daar het de zeep niet ontbindt, maar ftremt , hetgeen 
op “de hoogere zandachtige ftreken van Drenthe niet 
plaats heeft. (*). Uit dien hoofde befchouwde sTiN- 
sTRA (+) het door drooge hitte-bedorven water te Zar- 
lingen als eene medeoorzaak der dyfenterie in 1779 3 
waarvan de aanzienlijke huisgezinnen meer dan de ar= 
moedige verfchoond bleven, Reeds LiNNzeus (S) hield 

| het 


(*) Knoop, /. c. bl. 36. Gour, bl. 25. — (f) Geneesk. Corresp: 
bl. 977. — (S) Amoenit. Acad. V. TI, p. 9. Diss. de ani interm, 
abag. argill. deriv. , 


- 


(187 ) 


het daarvoor; dat.zoodanig water. aan febr. intermit. 
aanleiding geeft, daar. hij dezelve. voornamelijk ontmoette 
op die gronden, waar de putten klei bevatteden. Bij de 
landlieden- neemt dit nadeel niet zelden nog toe; dewijl 
zij, geene regenbakken hebbende, het floot- en moéras- 
water bezigen , dat vele verrottende planten “en infecten 
bevat, en door ftilftaan bederft; waarom vAN DOEVE- 
REN (*) het gebruik van -hetzelve als oorzaak der in de- 
ze gewesten menigvuldige lintwormziekten befchouwde, 
gelijk BICKER €N-VAN DEN BOSCH,(}) de worm-compli- 
catie in, menigte waarnamen , in de ziekten der droogma- 
kerijen , hoedanige waarnemingen wij ook bij de befchrij- 
vers ‘onzer jongfte « volksziekte „geboekt vinden. Voor 
zoo “verre dus moerasfig water en bedorvene lucht en 
voedfel aan vervuiling der eerfte wegen aanleiding geven, 
kunnen. zij alzoo het ontftaan van ingewands-wormen be- 
werken, daar de nafporingen van RupoLPur bewezen 
hebben; dat deze wormen niet van buiten in het lig- 
chaam aangebragt worden. Het nadeel van zoodanig, wa- 
ter vinden wij ook bewezen bij LANcIsIUS, uit de groo 
te. fterfte, die er in 1695 te Rome heerschte, ten ge- 
volge eener epidemie „ die eerst ophield „ toen er eenige 
weldadige regenbuijen vielen „die zuiver regenwater aan- 
bragten. (S$)- Daarom zag men in 1826 de meeste koort- 
fen op die: dorpen -en in die gedeelten der fteden heer- 
fchen, die het minfte rijkswaren in goed pomp-=; put- 
of regenwater. Vermits «nu ‘het gebrek aan zuiver water 
het eerst plaats had op de hooge kleigronden der beide 

} Go- 


) De verm, int. hom. Sect. III, p. 18—37. — {f) BICKER, 
bl. €. Hist. conft. epid. verm, — (S) L. ec. bl. aor. 


(188 ) 


Goën en van het Munfingo- en Fivelingo-kwartier , alwaar 
het door flooten afzakkende, en door geene fluizen tegen- 
gehouden wordende, water den grond deed uitdroogen 
zoo deed zulks waarfchijnlijk de ziekte hier het eerfte 
ontftaan , vooral toen de laagten en poelen in rotgisting 
geraakten en moeraslucht uitwafemden. 

Indien wij verder in aanmerking nemen , dat Gronin- 
gen en Vriesland grootdeels rondom door den Oceaan , 
de Zwiderzee en den Dollart befpoeld worden; en van 
binnen met talrijke waterplasfen voorzien zijn , en dat 
derzelver lage gronden een groot gedeelte des jaars onder 
water flaan, dan mogen wij daaruit afleiden , dat de 
dampkring in deze gewesten over het algemeen vochtig 
is, en zulks vooral des nachts blijft , wanneer er een 
heete en drooge zomer plaats heeft. Onder zulke om- 
ftandigheden, als de zomer van 1826 opleverde , moest 
er dus uit die wateren , zoowel als uit de losfe vochtige 
landen , die de ftad Groningen , ten oosten , zuiden en 
westen omgeven, en uit die van het lagere deel van 
Vriesland ‚ onophoudelijk eene groote hoeveelheid van 
waterachtige utdampingen in de lucht opftijgen, die 
vooral nadeelig werken door den rotachtigen aard des 
moerasgifts 5 te meer, daar zich het zoute en flijkige 
zee- en Dollart-water met dat der binnenwateren , door 
den vloed, vereenigd had. Een alzoo met uitdampingen 
bezwangerde dampkring verliest zijne veerkracht, en 
door felle hitte tevens zijne zwaarte, zoodat de opper- 
vlakte van het ligchaam niet behoorlijk door denzelven 
gedrukt wordt, waardoor de wanden der vaten hunnen 
uitwendigen fteun verliezen, flap worden, zich uitzetten 

en „… door vertraging van den omloop der vochten , aan 
| col- 


(189 ) 


colluvies ferofa, en, bij gedurige ftremming der onzigt- 
bare uitwafeming aan gal- en flijmophooping aanleiding 
geven , waarin vooral de oorzaak gelegen fchijnt, dat de 
febr: interm. in 1826, zoo vaak met waterzucht gepaard 
werden. Immers trekt het ligchaam, welks huid en hoe- 
danigheid aan eene fpons niet ongelijk is , uit zoodani- 
gen dampkring, te meer fchadelijke vochten tot zich „ 
naarmate de vaten door voorafgegane of aanwezige on- 
gunftige invloeden meer uitgezet, en de lucht zelve meer 
onzuiver geworden is, terwijl het alzoo tevens ontftaan- 
de terughouden of het weder opnemen der Awmores ex- 
crementitië of materies perfpirabilis, deze ziekten nog 
heviger maakt. Reeds in den aanvang van 1825 was 
zoodanige oorzaak tot voorbefchiktheid werkzaam „ toen 
men op vele plaatfen dezer Provincie van rondom wet 
water omringd was , zoodat men foms genoodzaakt werd, 
door hetzèlve henen te waden en koude en vochtigheid 
door te ftaan , zonder deze nadeelen te kunnen matigen „ 
door verwisfeling van natte met drooge kleêren , en door 
een behoorlijk vuur en warm voedfel. Alle deze in 1825 
voorafgegane en in 1826 plaats hebbende oorzaken, 
werkten dus gezamenlijk, om aan een’ bederfelijken ziek- 
teaard , vooral aan galziekte, aanleiding te geven, gelijk 
HIPPOCRATES, (*) op dergelijke wijze den oorfprong 
van den zeócog verklaart, zeggende: hic autem mor= 
bus fit a bile, guum mora intra corpus firmata fuc- 
rit” : 
Endelijk volgt uit al het opgegevene , dat de lucht in 
deze gewesten getemperd, en in gewone jaren, bij niet 
| d te 
(*) De affect, fect. 11. 


(190 


te drooge. zomers gezond is, waarom de Groningers en 
Vriezen , wegens vastheid van ligchaam „ door vAN DOE- 
VEREN , (*) gelijk geacht worden aan de Germanen n 
door racrrus befchreven. 

„De westelijke winden, die hier in den herfst en, win- 
ter meest waaijen , zuiveren de lucht „ terwijl de regens, 
die zij des zomers nu en dan aanbrengen „de kwade uit- 
dampingen nederploffen en onfchadelijk maken. Overigens 
zijn hier, even als in de andere Provinciën der Neder= 
landen , de zomers tamelijk. warmen droog „ offchoon 
het weêr in deze landen, op eenen dag foms,’s morgens 
zeer fchoon, ’s middags regenachtig en koud, en ’s-avonds 
winderig zijn kan. “Op deze gewesten is dus het gezegde 
van GALENUS (}) vooral toepasfelijk : „Dies zoti anno 
proportione respondet , ut matutino tempori ver fimile fit 4 
meridiei estas; vespert autumnus, nocti hyems.” Bij 
zonder kan dit van den herfst gezegd worden, als wan- 
neer de ziekten-er zich ook het hevigst en menigvuldigst 
vertoonen „ zoodat de tertian. fimpl, en dupl. quart. en 
remitt. den oogst der krankheden uitmaken. ($) Lang- 
durige drooge hitte alleen is voor deze ftreken altijd fcha- 
delijk geweest, waarom men Gods goedheid moet be= 
wonderen , dat de warmte hier zelden-gedurende eenige 
weken in zulken trap aanhoudt, dat de droogte er. ziek- 
ten verwekt, (°) zoodat een zomer, als die;van 1826, 
tot de zeldzaamheden in deze gewesten behoort. Dat 
dit echter in vroegere tijden ook wel eens plaats hadt s 


vindt men bij GOUT en VAN: DOEVEREN bewezen, welke 
| laat- 


(%) L. e., bl. 42. — (1) De morb. vulg., T. FE, f. 157. — 
($) Gour, J c., bl- 6, segq. — (°) GOUT En VANDOEVEREN, /.c, 


C 191) 


laatíte „hoewel de ligging en het klimaat van Groningen 
roemende , geenszins ontkent, dat koele vochtige zomers 
er de gezondfte zijn, en dat de galkoortfen er alleen bij 
buitengewone heete en drooge luchtgefteldheid. worden 
waargenomen. | | 
In die kwartieren , waar, door het uitbaggeren der 
veen- en moerftof, de poelen vermeerderd en naderhand 
droog gemaakt worden , wordt de grond lager en blijven 
de uitgewafemde dampen meer hangen , vermits dezelve 
door de winden minder kunnen verdreven worden. De- 
ze uitdampingen des nachts tot nevels verdekt wordende, 
geven tegen den avond veeltijds aanleiding tot ftremming 
der huid-uitwafeming-, inzonderheid, wanneer in de maand 
Junij de uit Drenthe afkomende heidamp of. veenrook, 
door zuidoostewinden derwaarts overgedreven wordt. 


ae 


IV. HOOFDSTUK. 


ZIEKTEGESTELDHEID HIERUIT VOORTVLOEIJENDE } ZIEK- 
TEN UIT GESTREMDE HUIDUITWASEMING EN OPHOO- 
PING DER MATER:-PERSPIR: ; NAAR HET DARMKANAAL, 
GEPAARD MET SCHERPTE EN VERDIKKING VAN IN- 
_WENDIGE VOCHTEN , VOORAL VAN GAL- ENSLIJM5 — 
FEBRES BILIOS: INTERMIT: EN REMITT: DAARUIT ONT- 
STAANDE. — INVLOED DES WEËRS VAN 1825 EN 1826 
OP DEZE GRONDEN IN HET ALGEMEEN , EN OP HET 
GESTEL VAN DERZELVER BEWONERS IN HET BIJZON- 
DER. — ZIEKTEN DAARDOOR VEROORZAAKT 5 FEBRES 
INTERMIT. AANVANKELIJK OP DE HOOGERE „ LATER 
OP DE LAGERE GRONDEN ONTSTAAN. 


De ziekten, die uit deze land- en luchtgefteldheid 
voortvloeien, zijn dus voornamelijk die; welke uit be- 
en, lem- 


C 192) 


lemmerde huïduitwafeming , en uit fcherpte en verdikking 
der inwendige fappen, die tot fpijsvertering en chylbe- 
reicing dienen , geboren worden. | 

De gevolgen van.drooge heete zomers , zoowel op de 
niet overftroomde als op de onder water geftaan hebben- 
de gronden zijn dus 1°. over dag vermeerderde affchei- 
ding van dunne vochten langs de huid, en dus fcherpte 
der gal en darmvochten, die alzoo door prikkeling aan 
koorts aanleiding geven, en wel te meer naarmate het 
‚gebrek aan zuiver drinkbaar water, aan groenten „ en aan 
ziudelijkheid grooter is; 2°. gedurende den avond en des 
nachts verhindering van de huiduitwafeming door de on- 
eindige ontlastbuisjes der huid, voornamelijk bij den ge- 
ringeren ftand, die kelders of lage bedompte huizen be- 
woont , en bij de landlieden , die boven vochtige kelders 
hunne flaapplaatfen hebben en daardoor meer voor mias- 
tifche uitdampingen blootftaan; 3°. eene voorname oor- 
zaak tot voorbefchiktheid of vatbaarheid tot rottig bederf 
in het levend menfchelijk ligchaam , waardoor de koort- 
fen ligt kwaadaardig en befmettelijk kunnen worden, zoo- 
wel door den ftank der drekftoffen , als door de kwade 
uitwafemingen en uitademing der zieken. (*) 

Hieruit laat zich gemakkelijk het ontftaan van darm- 
ontfteking „ buikloop , boorts, puistuitflag en tusfchen- 
poozende koortfen , ook op de hoogere kleigronden , ver- 
klaren , terwijl de vochtige dampkring, op de lagere 
ftreken en tusfchen de meren , meer moerasdampen be- 
vat, die de ziekten meer kwaadaardig maken, en de 
koortfen naar de afgaande galkoortfen en Aemitrtt, doen 

na- 


C°) Conf, GAUB. path. P. 423, SEqq. 


(193 ) 


_paderen, Is de herfst nog aanhoudend warm, dan ne- 
men de ziekten nog in hevigheid toe en worden langdu- 
riger, doordien” de verandering van lucht bij dag en 
nacht, alsdan meer medewerkt tot ftremming der huid- 
uitwafeming, weswegens cour (*) teregt. aanmerkt: 
» auctumnus, quo perdurat calor et multa plerumgue 
plurie adfunt „ pracedentibus plures adjungit morbos et 
diuturniores reddit, pracipue ‘ob pregresfos prowime 
aestuantes dies caniculares „” en (}) » precipue fubita- 
nee atmosphere mutationes se et excretiones promovyen- 
do vel mpeadendo, ier caufde febrium hic occur- 
rentium.”® jd 

Voor zooverre de lage gronden dezer gewesten overeen- 
komst hebben met de uitgeveende en broeklanden langs 
de Zuiderzee gelegene ftreken van Overijsfel, zoowel als 
met den bodem van Noord-Holland en der drooggemaak- 
te Westlandfche plasfen , en met de lagere gronden van 
Vlaanderen, zoo zijn de koortfen hier ook wan denzelf- 
den aard , vooral, indien op. een vochtig jaar of over- 
ftrrooming een drooge en heete zomer volgt. (S) 

Behalve de vroegere door ons van het VI tot het 
VIIL Hoofdft. aangehaalde ziekten, zoo hebben de ver- 
fchillende epidemiën van 1826 ook voldoende bewezen, 
dat eenerlei oorzaak ook hetzelfde ziektegewrocht voort- 
brengt. Kan men alzoo deze lage landftreken in aard en 
ziekte aanbrengende oorzaken en werking vergelijken, 
even. zoo mag men de hoogere kleigronden van Gronin. 


gen 


C*) Lec. pe 5e — CF) Le Cc. Pe 6e — 9 VAN DEN BOSCH 5 Va. 
derl, Zes bl. 178. 


N 


C194 ) 

gen en Vriesland miet die der Betuwe, van Zeeland, 
en met de kleilanden langs den Gelderfchen IJsfel, ge- 
lijk ook met eenige ffreken van Oostyriesland en met de 
landen omftreeks Hamburg , Jever en Oldenburg ‚ gelijk 
ftellen, daar op deze kleigronden meest febr. interm. 
tert. en quart. fimpl. en dupl, worden waargenomen, 
terwijl op eerstgemelde lage en meer moerasfige ftrcken 
gewoonlijk febr. cont: remit. en hemitrit. heerscht, ge- 
lijk zulks vooral in 1856 plaats had. | 

Daar nu het jaar 1825 aanvankelijk met zware weste- 
lijke ftormen en regenachtige winden vergezeld ging en 
hierop al fpoedig de geduchte watervloed voorviel, waar- 


door verreweg het grootfte gedeelte van Vriesland , of 


wel 27 van de 32 grietenijen , die deze Provincie uitma- 
ken en eene zeer uitgebreide ftreek gronds in Groningen, 
Overijsfel ‚ Noord-Holland, en langs de Noord-Duit- 
fche kusten onder zeewater bedolven geraakte , terwijl 
de eerstvolgende: zomer doorgaans vochtig en koel bleef, 
zoodat al het overftfoomde land toen niet’ ontbloot en 
de flooten en laagten niet droog werden 3 zoo- mogen wij 
daaruit afleiden , dat“de menigvuldige verfrisfchende. re- 
geris en vochtige winden de uitdampingen der klei- en 
moeraslucht toen “fteeds terughielden , of nederploften’, 
indien dezelve nu en dan al cens opftegen ; hierdoor 
werd dus het uitbroeijen der epidemie verhinderd, zoo- 
‚dat zich toen flechts hier en daar’op de hooge kleigron- 
den de gewone najaarskoortfen vertoonden, (*) als in 
de omftreken van Harlingen en Bolswaard , waar de 
hardnekkige febr. interm. zelfs tot den zomer van 1826 

aan- 


(*) THUESSINK, /. c‚‚ bl. 5. 


al 


(195 ) 


aanhielden , hoewel de gunftige herfst en winter van 1825 
tot 1826 armoede en gebrek afweerden „ en dus de vere 
fpreiding dier koortfen verhoedden. De weêrsgefteldheid 
van 1825 had dus de heilzaamfte uitwerking tot wering 
der ziekte. Immers werfrisfchende regens verkoelen de 
lucht, houden den dampkring bewolkt, ftorten nieuwe 
waterdeelen op de landen, en verdunnen de door over- 
ftrooming aangevoerde zout- en flijkdeelen ; terwijl zij 
tevens beweging in de ftilftaande wateren brengen en de- 
zelve ververfchen, Daarenboven nemen dezelve fchade- 
lijke vochten uit den dampkring op, en zuiveren de 
lucht van rottige uitwafemingen van dieren „ planten en 
flijkftoffen „ die in dezelve uit de lage moerasgronden 
dezer Provincie opftijgen. | 

In den loop des zomers van het jaat 1826, waren 
daarentegen de dagen „ gelijk ook de winden , veelal droog, 
waaijende , offchoon in het voorjaar meermalen westelijk , 
doorgaans uit het oosten en noordoosten met. tamelijke 
fterke nachtvorsten „ zoodat de vochtige zuidwestelijke 
winden, toen minder dan gewoonlijk werden waargeno- 
mien. Dikwijls gingen er weken. voorbij „ zonder dat 
men regen vernam, en deze verfmachtende, en at het 
gewas verfchroeijende, hitte duurde bijna drie maanden, 
terwijl opkomende onweders en geringe regenbuijen {lechts 
korte verkoeling en verfrisfching aanbragten. In. Junij 
klom reeds de warmte van 80 tot goe FaAr. ; zoodat in 
deze gewesten. alles verdroogde en de kleigronden er 
foms. als verdord uitzagen. In het midden van Julij had- 
den er eenige onweêrsvlagen met ftortregens plaats, waar- 
na de bovengemelde kleigronder in gisting geräakteh en 
‘in de laagten een zoogenaamd kleigift ontwikkelden, dat 

5 N 2 in 


(196 ) 


Ka 


in het laatfte dier maand op de voornoemde dorpen van 
het Mwnfingo-kwartier aan de gewone galkoortfen aanlei- 
ding gaf, te meer, daar hier toen reeds gebrek. aan 
drinkbaar water heerschte. Vandaar verfpreidde zich de 
ziekte over het Fiyelingo-kwartier , vooral in het diftrict 
Appingedam, en van hier in eene zuidwestelijke rigting 
over de Provincie Groningen, met bevrijding der zand- 
en hoogere veengronden „ hoewel het dorp «Slogteren, op 
zoodanigen bodem gelegen, uit hoofde zijner ligging 
nabij de overftroomde landen , als wegens verfchroeijing 
der gronden en gebrek aan water , vele zieken had. (*) 
Evenwel zijn de waarnemingen van de ziekte op enkele 
zandgronden niet in ftaat, om ons gevoelen. nopens de 
de algemeene oorzaken derzelve te verzwakken, daar zich 
de epidemie niet alleen in Groningen, maar ook gelijktij- 
dig op de klei- en vooral op de lage ftreken van Vries-_ 
land, langs de kusten wan Overgsfel en Oostvriesland, 
te Emden en Aurich, omftreeks Hamburg , in het ambt 
Ritzebüttel , alsook te Jever en Oldenburg vertoonde , 
en er doorgaans ‘onder gelijkfoortige verfchijnfelen ver- 
liep Cf). BANcA (S) zegt dienaangaande: De laagfte 
landen waren geheel drasfig geworden, alle groeikracht 
was verftikt5 zij ‘waren als dood ‚en hadden het aanzien 
van omgeploegden flijkerigen grond , in wier omtrek zich 
een onaangename muffe als rottige damp verbreidde, in- 
zonderheid des morgens en des avonds. In Vriesland 
was zulks met vele weidelanden nog het geval in het 

voor- 


(+) THUESSINK, l. ce bl. ge BAKKER, J.C. bl. 15, — (Ì) Fric- 
KE, P. 7, f444. F. A. Le PÖPKEN, Hist. epid. mal. A°, 1826, Je- 
vera obs, ($) L. Caz bl, 98, feag: 


(197 ) 
voorjaar en tegen het begin van den zomer van 1826. 
Wij houden ons daarom met ZEd. overtuigd, ‚‚ dat de 
» drasfige en als rottende oppervlakte der lage en kleiach- 
» tige weide- en bouwlanden, die in tegenoverftelling van 
met zand vermengde of geheel zandige gronden , het wa- 
» ter het langfte behouden , de groote hoeveelheid waters, 
» die diep in de ‘overftroomde gewesten was ingedrongen, 
„en vele polders had ondergezet , welke in het voorjaar 
» van 1826 op lange na niet waren uitgemalen, of wier 
» bodem nog met eene drabbige, flijkige korst overdekt 
» was; ende vermenging van het zee- met het zoete bin- 
„ nenwater, waardoor in 1825 alle met zeewater overftroom- 
de ftreken niets dan brakwater opleverden , en zelfs nog 
„in den zomer van 1826 kleine diepe meertjes, tot welke 
‚het zoute water ter naauwernood was doorgedrongen , 
„ niet geheel zuiver waren 3 alle gevolgen van de overftroo= 
„ ming als aanleidende gelegenheid gevende oorzaken tot 
„ de ziekte te regt moetén worden befchouwd , wier uit- 
„ werking waarfchijnlijk zoude zijn achtergebleven „ wan- 
neer ‘de zwangere wolken zich in overvloedige regenbui- 
„jen vroegtijdig hadden ontlast. Doch bij de fpoedig vol- 
» gende warmte in Mei en Junij, die in Julij en Aug. tot 
„ eene buitengewone hitte fteég en in Sept. en Oct. en het 
» eerfte gedeelte van Nov. langzaam begon te verminderen, 
s die door zeldzame regens en onweders en zeer zwakke, 
„in de zomermaanden meest noordelijke , in den herfst 
vooral zuidelijke , winden , naauwelijks wierd verkoeld 
sof gematigd, moest , onzes inziens , deze nadeelige uit- 
» werking des moérasgifts zeer kennelijk worden.” Juist 
fchreef dus pe winD (*), dat de bekende Zeeuwfche 


koorts, 
(%) Over de legerz. , Il. c., bl. 7. 


N 3 


C 198 ) 


keorts , gelijk de najaarskoortfen van alle heete gewes- 
ten „ het echte afzetfel is van hitte en of na vochtigheid. 
En gelijk in het jaar 1825 het gevoelen van PRINGLE (*) 
bevestigd werd, wanneer hij zegt: Indien de zomer 
„fpade komt en de regens, bij geftadige winden , dien 
verkoelen „ of wel dat de koude van den herfst ver- 
„ vroegt, dan zijn er weinig zieken, de toevallen zijn 
» gunftig en de genezing is. gemakkelijk.” Zoo vond 
men in 1826 ook bewaarheid, hetgeen hij verder meldt : 
» Indien de hitte vroeg komt en den ganfchen herfst 
« voortduurt , zonder door verfrisfchende regens of win- 
„ den gematigd te worden, zoo wordt het faizoen on- 
„gezond, de ziekten komen vroeg en zijn zeer hard- 
„ nekkig.…. De ziekten beginnen nooit, voor dat de hitte 
„eenigen tijd hebbe aangehouden , zoodat de uitdampin- 
» gen en verrotting tijd konden hebben , om dermate te 
» ontaarden.” „ 
Immers de warme vochtige lucht , die bij drooge heete 
zomers , na voorafgegane regens of overftroomingen plaats 
‚heeft, verflapt ons ligchaam , doet de met moeraslucht 
bezwangerde vochtigheid tusfchen onze vezelen indrin- 
gen en opgeflorpt worden, terwijl de vochtige koele 
avond- of dampige nachtlucht de uitwafeming ftremt, de 
affcheidingen en ontlastingen belemmert, alle deze uit- 
werpfelen naar het darmkanaal ophoopt en voorbefchikt- 
heid tor deze galkoortfen voortbrengt, die de zwaar 
werk verrigtende landlieden dikwijls het hevigst onder- 
vinden 3 waarom cour met regt aanmerkt: (*) „ Aus- 
„ tici estate cespites effodiunt magno labore, fosfas ex- 
: | …ûn 
(4) Le C«, bl, 8. 


C 199 ) 


„ cavant ‚ mesfem colligunt eo tempore „ quo calor fan- 
 Zuinem. exafluat ; bilis acrimontam exaltat , folida 
Pp émollit; huwmores corrumpit, wnde febres auctumna- 
_ Jes biltofe intermittentes acute.” Gelijk het dus op-. 
merkelijk is, dat in de moerasfige Indifche gewesten 
de regentijd -de gezondfte is, en dat de pestkoortfen , er 
meest bij drooge en heete zomers plaats hebben , (*) 
zoo ook geeft de langdurigfte droogte en hitte, in onze 
laagfte gewesten ‚ de ziekelijkfte faizoenen. | 


OV. HOOFDSTUK. 
BEDERF VAN STILSTAANDE WATEREN EN DES DAMP- 
KRINGS BĲ LANGDURIGE DROOGE HITTE „- VOORAL OP 
DE LAAGSTE STREKEN. — AARD DER KLÈI-, VEEN- » 
MEER= EN ZANDGRONDEN  EN' SCHADELIJKE GASSOOR- 
TEN ‚UIT DEZELVE, ALS OOK UIT MEREN EN GE- 
MENGDE ZOUTE EN ZOETE WATEREN, BĲ AANHOU- 
DENDE DROOGE ZOMERHITTE, ONTWIKKELD. — HOE- 
DANIGHEID EN WERKING DEZER LUCHTSOORTEN. — 
NADEEL EN BEPERKTHEID DER MOERASLUCHT DOOR 
UITHEEMSCHE EN VADERLANDSCHE WAARNEMINGEN 
BEVESTIGD. | | 


‚De voortbrengfelen der verrotting van dierlijke en plant- 
aardige zelfftandigheden in laagten , flooten, veenen en 
ank je A j _moe- 

(4) DIEMERBR., De peste, le 1, cap. 8. Baco, Hist. Nat. cent. 


Ae PRINGLE, J. €5, p. 119. 
N 4 


C 200 ) 


moerasfen , meren en ftilftaande grachten , zoowel als in 
kleiachtige laagten en broeklanden opgehoopt, zijn alle 
die gasfoorten, welke de ontkoling van het aderlijk 
bloed in het ligchaam verhinderen en dus aan die gal- en tus- 
fchenpoozende koortfen aanleiding geven „, die met opzwel- 
ling van milt en lever, of met vermeerderde galaffchei- 
ding (polycholia) gepaard gaan. Dat zoodanige moeraslucht 
galziekten voortbrengt, heeft, behalve GRAINGER en 
PRINGLE , BICKER » BASTER €l SEBASTIAAN „ vooral ook 
IJPEIJ tegen MICHELL voldingend bewezen (*). 

Wij kunnen ons evenwel niet vereenigen met het ge- 
voelen dergenen, die deze miltaandoeningen grootdeels 
uit de fpecifieke werking van het moerasgift op dit in- 
gewand verklaren. Wij gelooven veeleer, dat deze foort 
van koortskoek dikwijls mechanifche oorzaken heeft , 
hetzij dezelve door uitzetting der galblaas, of door ont- 
fteking of vergrooting der lever of door andere obftruc- 
tiën des onderbuiks voortgebragt geworden zij, daar 
door deze of foortgelijke ophoopingen een tegenftand 
aan de takken der poortader ,„ en bij gevolg aan de milt 

toegebragt wordt , zoodat het miltbloed, dat door ruime 
flagaders: uit de coeliaca driftig, vooral bij felle aan- 
vallen van intermitterende koortfen, naar dezelve gevoerd 
wordt , zich door zijne aders niet fpoedig genoeg ontlas- 
ten kan , en alzoo oorzaak wordt van opzetting der milt , 
wier vezelen des te gemakkelijker wijken , daar de ziekte 
op zich zelve met verflapping des ligchaams gepaard gaat. 
Dat 


(%) Verh. d. nat. en gen. corr, ID., 1—2ft. Vaderl, letter- 
oef. IVV D. Verhand. der Hollandf. Maatfch. der Wetenfch. 
III D., bl, 124. PRINGLE, I D., I Hoofdft, 


C 201 ) 

Dat de lever niet in dezelfde evenredigheid als de milt 
opgezet wordt, daarvan fchijnt de reden deze“te zijn , 
dat het leverbloed door eene vrij engere flagader en doór 
_de poortader, met minder kracht aangevoerd wordt, en 
dus beter gelegenheid en geruimeren tijd heeft, om zich 
uit de uiterfte takjes dezer vaten , naar de ongepaarde 
en holle ader een’ uittogt te verfchaffen. _ | 
Alle in rotgisting gebragte gronden wafemen waterftof 
uit, welke een- beftanddeel van plantaardige en dierlijke 
zelfftandigheden zijnde, zich, wanneer deze ligchamen 
verrotten, met de warmteftof- vereenigt, luchtvormig 
wordt, en alzoo ontvlugt. Deze waterftof , ligter dan 
de lucht zijnde, zoude dus hooger ín den dampkring 
opftijgen, indien dit bij de moerasuitdampingen niet veel 
tegengegaan werd door de tevens ontwikkeld wordende 
koolftoflucht , waarmede de waterftof zich vereenigt, ten 
gevolge der rotgisting van de gemelde ftoffen of van den 
humus , die, uit vergane dieren- en plantenftoffen be- 
ftaande , den zwartachtigen teel- of tuingrond uitmaakt, 
de zuurftof aan den dampkring onttrekt, en daarmede 
koolftofzuur maakt, terwijl zich tevens ammoniak-lucht 
vormt , wanneer er gelijktijdig vele ftikftof bevattende , 
dierlijke ligchamen in verrotten. Alzoo wafemt de door 
ophooping van zoodanige ftoffen , in rotgisting gebragte 
veen- en moergrond of laag broekland veel gekoold wa- 
terftofgas uit. In laagten en modderige poelen , en ftil- 
{taande grachten, alsook in de met flijkftoffen en: infek- 
“ten opgevulde flooten der kleigronden , waar warmte en 
vochtigheid , doch weinig beweging der lucht, en de 
noodige zuurftof niet aanwezig is, om met de koolftof 
koolftofzuur en met de waterftof water te vormen , blij- 
N 5 ven 


\ 
\ 


C 202 ) 


ven kool en waterftof , bij de verrotting , terug , en ftij- 
gen, door roering, als gekoold waterftofgas of ook als 
dhosphor-waterftofgas op , zoo er de verrotte overblijffe- 
len van dierlijke ligchamen ín zijn, *) zoo als dit na- 
tuurlijk in 1826, na den vloed » van 1825, veel het ge- 
val moet geweest zijn. 

Koude of zeer lage waterachtige bii en moe 
rasfen bevatten den Awmus in den verzuurden en voor 
den groei nadeeligen ftaat. In de turf-.en moerasgron- 
den is het iĳzer-oxijde met koolftof en zwavelzuur ver- 
bonden, het verhindert er de verrotting en maakt den 
grond onvruchtbaar. . Verder beftaat turf- of veengrond 
uit zamengepakte gedesorganifeerde , doch niet tot rotten- 
de gisting overgegane plantaardige zelfftandigheden , die 
met aardharften doortrokken zijn. Offchoon alle deze 
gronden dus gewoonlijk meest waterftof , bij warmte en 
droogte des zomers, uitwafemen , kan, na voorafgegane. 
ophoopingen van gemengde rottige ftoffen , eene der voor- 
melde gasfoorten „ vooral koolftofzuurgas en gekoold wa- 
terftof bevattende moeraslucht opftijgen ; zijnde deze gas- 
foorten voor den mensch, doch geenszins voor de plan-. 
ten fchadelijk, die daarentegen meer nadeel ontwaren uit 
de ftikftof- en. amamoniak-lucht , die met de koolftofzure 
lucht de uitdampingen der ftilftaande wateren opleveren. 

Voor zoo verre deze landen met zeewater overftroomd; 
en de ftilftaande binnenwateren, veenen en moerasfen met 
hetzelve vereenigd werden , vermenigvuldigden zich deze 
fchadelijke luchtfoorten, daar het bewezen is, dat zoet © 

en 


(#) UiLkENs, l.c. $ 184: VAN DER BOON MescrH, De bum. nat. 
Pe 13. THÉNARD, traite de ehine., V. I, p. 355. 


(203 ) 


en zout of moeras- en zeewater onder elkander gemengd 
door vloed of ftorm in beweging gebragt en hooger op- 
gevoerd , en in gorfen en poelen hangende gebleven , nog 
meer tot verrotting overgaan , dan een van beide alleen , 
hebbende Dr. G. j. MULLER het waarfchijnlijk gemaakt , 
dat doer deze vermenging, behalven het gekoold water- 
ftofgas, ook Aydrog. fuif. aan den dampkring medege- 
deeld wordt, terwijl wederkeerige ontleding dezer wate- 
ren ook oorzaak fchijnt te worden, dat de turfgronden 
in overftroomde ftreken , zwavelftof aannemen en brak- 
ken turf opleveren ; hoedanige turf flecht brandt en eene 
roode. asch. nalaat, die het kleurgevend zwavelzuurijzer 
bevat; overigens bevordert zeewater en zeezout de ver- 
rotting vooral op de veengronden, en maakt de veenftof 
zelfs tot eenen vruchtbaren. Awmus. Daarom zijn in Gro= 
ningen en Vriesland de vruchtbaarfte polders veelal daar 
gelegen „ waar het veehwater in zee ftort. (*) Naar de= 
ze nadeelige vermenging van zoet- en zeewater, verge- 
leek gezi de gezondheid van Harlingen, Franeker en 
Leeuwarden, en bevond, dat in de eerfte ftad, waar 
het zoet en zout water dagelijks vermengd wordt, de 
fterfte was == 1 van 255 te Franeker, waar het zee- 
water zich dikwijls met het zoete water vereenigt, == 1 
van 34 „ en in de laatfte ftad , waar het zeer zelden za- 

menvloeit „== 1 van 44. (f) 
Behalven LANCISIUS , komen SEBASTIAAN, BRUGMANS , 
THUESSINK ‚ THIJSSEN El GEORGINI in dat gevoelen over- 
een 5 


(4%) UiLrEns, l.c. $ 452 en aanm. — Cf) Vaderl. Letteroef., 
IV. D., bl. 526. LANCis, bl. C.‚ NO. 3-8, SEBASTIAAN, Á. enh 
7» feqg. 


C 204 ) 


eenz verhalende de laatfte , (*) dat de moesasfen bij Lut- 
ca altijd ftank en ziekten opleverden , zoo lang het zee- 
water, met dat der meren vermengd was, doch dat 
men er geene ziekten meer ontwaarde , federt het zee- 
water door fchutfluizen gekeerd: was , dan alleen gedu- 
rende den tijd, dat men, bij eene herftelling der fluizen, 
het zeewater moest binnen laten. | 

_ Dusdanige nadeelige invloed der vermenging van zoute 
met ftaande wateren heeft zich overal ook na den vloed 
van 1665 geopenbaard bij de Leidfche epidemie in 1667 
en 1669. Wij kunnen dit door het verhaal van syLvi- 
us (}) bevestigen , zeggende: „ ab exhalattionibus terreîs 
ob ardentisfimos tam diu folis radios furfum elevatis, 
fed uliginofis aëris nostri infestionem corruptionemgue 
auctam fuisfe, non est quod dubitemus. Et imprimis 
ob aquarum e# én hac urbe et in locis propingutoribus 
propter ventorum potentiorum filentium importunum 
flagnantium et fponte putrescentium „ vaporibus fimili- 
bus hoc est,-putridis ac fetentibus aër jam estuans 
nimium redditus est infuper putridus ideogue homini- 
bus “nocentisfimus. Aqua autem Leidenfes non tan- 
tum corrumpuntur ac putrescunt propter fui moram 
et Phagnationem ; verum etiam propter falfas (/cil. aquas) 
aliquot retro annis huc transmisfas (dmprimis inunda- 
tione A. 1665) et ipfarum corruptionem augentes.” 

In de laagfte ftreken , waar in 1825 de meeste zeeflijk 
opgehoopt was geworden en het zoute water zich met 
dat der meren vereenigd had, moesten dus in 1826 de 

mees- 


(4) Ann. de chem. et phys. Juill. 1825, bl. 225. — (Ì) Prax 
med, app. tract. 10, Pp. 146-147. 


C 205 ) 


meeste uitwafemingen en ziekten plaats hebben , gelijk 
omftreeks Delfzijl, Appingedam, Emden, Lemmer, 
Stavoren „ Sneek, Vollenhoven, Jever en in het Olden- 
burgfche, terwijl de naburige meren en moerasfen, wier 
wateren „ na de overftroomingen „ ziltig of brak gebleven 
waren „ het nadeeligfte miasma ontwikkelden. En gelijk 
de met modder en afval vervùlde grachten te Groningen, 
Delfzijl, Leeuwarden, Sneek „ Hoorn, Emden en Je- 
yer „ moeraslucht verwekten „zoo ook ondervond een 
gedeelte van Zmfterdam de nadeelige dampen der lage 
Diemer- „ Horfter- en Bijlemermeren, en van de nabu- 
rige polders , zoowel als van de uit veenwater beftaande 
Leg, Haarlemmer- en Spieringermeren. (*) Daar 
nu het water der veengronden, in fpijs en drank ge- 
bruikt , reeds fchadelijk is en fcheurbuikige ziekten voort- 
brengt, en deszelfs uitwafemingen, zelfs ten tijde van 
CAESAR „ onder de Romeinfche legers vele verwoestingen 
aanbragten , zoo kan het niet anders, of de vermenging 
van hetzelve met zeewater, moet deze nadeelen nog ver- 
meerderen. PRINGLE E€N SEBASTIAAN (}) ftemmen ook 
gereedelijk met ons in, dat niet zoozeer de zeelucht, 
als wel de uitdampingen der lage landen en bedorvene 
flilftaande wateren bij de bewoners der zeekusten de 
fcheurbuik. bevorderen , waartoe evenwel de verkeerdhe- 
den in levenswijze en dwalingen omtrent fpijs en drank 
grootdeels medewerken , zoo als dit door ons in Hoofdft. 
XI verder is aangetoond. Het herftellen der dijken en 
het. uitdiepen der modderflooten „ in den nazomer van 1826; 

| ver- 


(x) THISsEN, Over de herfstk, te Amfterd, in 1826, bl. 3, segg. 
me () PRINGLE, Legerz,, dl, Cc. SEBASTIAAN, bl, 59; se44, 


/ 


(206 ) 


„ vermeerderden de uitdampingen der rottende (liĳkftoffen } 


en deelden de koolftofzure en waterftofige koolftoflucht 
aan den dampkring mede „ zoodat hierdoor de ziekte en 
fterfte onder den arbeidsftand zeer toenamen. Juist, zegt 
dus jORRITSMA „ wanneer , na afvloeijing des waters „ de 
zonneftralen met de laatfte waterdeelen de moeraslucht 
of kool en waterftof opnemen , dan kan men in den 
omtrek „ ziekte en fterfte op het dubbelde van de gewo= 
ne berekening nemen , zulks bewijzende „ zoowel uit de 
waarnemingen te Sweek en Hoorn, als uit de droogma- 
kerijen en uitveeningen „ en uit vorige epidemiën in Zee- 
land , vooral in 18oo en 1809. Daarom, werd het Pon- 
tijnfche veld door srrivs rraLIcus pestig genoemd, we- 
gens. zijne drasfige poclen, die woor inundatie bloot= 
ftaan. (*) Een gedeelte van Zatéum werd. reeds door 
STRABO (}) als zoodanig befchreven en is, volgens LAN= 
CIsius ($), nog wegens de aria cattiya der moerasfen 
ongezond „ zoodat hierdoor te Rome en Pezaro dikwijls 
kwaadaardige koortfen heerfchen. Bijzonder zag men -dit 
aldaar. in het jaar 1227” bevestigd toen er bij de uit- 
drooging der gronden ‚ na eene overftrooming des 7ibers, 
eene hevige pestziekte. woedde ; zoo zag men in 1528, 
tijdens. de belegering van Napels „ eene foortgelijke- epi- 
demie ontftaan onder het leger der Galliërs , uithoofde 
derzelver opperbevelhebber zijne legerplaats niet wilde 
verleggen „ toen de waterkeeringen. doorgeftoken en, de 
naburige gronden onder water gezet. waren. Volgens 


LANCIsIUS is de de ftad Pifaurum ‚ waarvan CATULLUS 
wel- 


(4) Punic, lib: 8, ve 385. — (T) Geograph: ‚libs 5. ($)- De 
nat, et ady, Rom, Coeli gual. p; 2, 


( 207 ) 


weleer zeide: „ sedes moribunda Pefauri ,’ thans eene 
fchoone en gezonde plaats , federt er de poelen en moe- 
rasfen drooggemaakt zijn. Ook RAMAZZINI (*) maakt 
melding van eene febr. interm. epidem, uit de uitwafe- 
mingen van ftilftaande wateren en uitgedroogde lage lan- 
den ontfproten , er bijvoegende, dat hij fteeds waarnam 
dat de febr. intermîtt, doorgaans veel meer heerschte on= 
der de landlieden, vooral die in laagten en vlakke land- 
ftreken wonen, dan onder de ftedelingen 3 waartoe ech- 
ter eene cartarrh. oofzaak welligt meer bevorderlijk kan 
zijns blijkens hetgeene wij dienaangaande in Hoofdft. IX 
gemeld hebben. Zoo verhaalt LAËRTIUS , dat EMPEDO- 
CLES de pest van de Salenutiërs heeft afgewend „ door, 
op zijne kosten, twee naburige beken in een moeras’; 
wiens ftank deze ziekte veroorzaakte, in te laten, Voor 
het welzijn der Provinciën Groningen en Vriesland 
zoude het daarom van belang zijn , om door meer doel- 
matige afwatering en door verbetering van beken en ri= 
viertjes „ meer loopend water met de voornaamtte meren 
derzelve in gemeenfchap te brengen. Ook -rinp (4) be- 
vestigt de, nadeelen der moeraslucht , zeggende „ onder 
anderen , dat te Balambangan , van April tot October 
zulk’ “een “kwade mousfon over de moerasfen waaît, dat 
er de kwaadaardigfte koortfen ontftaan , die de fterktfte 
menfchen foms binnen twee uren wegrukken, Thans 
nog zijn de bewoners van. het Karthuizers-kerkhof te 
Amfterdam , in heete zomerdagen , genoodzaakt, wegens 
ondragelijken ftank , hunne huizen te fluiten, uit vrees 

4 voor 


Ô (4) Ephem. nat. curios, A. 9. Oper. med. p. 37. — (T) Ziek 
ten der Europ. în heete gew., bl. 26, 77. 


C 208 ) 


voor « ziekten. (*) Meerdere nadeelen der moeraslucht 
hebben wij ook in Hoofdft. 1 aangehaald. Door ontwik- 
keling van deze lucht bragt inzonderheid de drooge hee- 
te- zomer van 1679 op de lage gronden van ons Land, 
en wel op de dorpen nog meer dan in de fteden , vele 
galkoortfen - te weeg , waarvan SCHACHT € LOVE MOR- 
LEY (}) uit Leiden, waarnemingen geleverd hebben, 
berigtende dat vooral Zmfferdam , Rotterdam en Leiden 
met de nabijgelegene lage landen hevig door de ziekte be- 
zocht werden. -De typus tert. en gaart fimpl. en dupl. 
en. de fpoedige verzwakking gaven toen ook de ziekte 
als. gewrocht der moeraslucht te kennen. In 1691 werd 
gelijkfoortige epidemie, op eenen droogen heeten zomer 
volgende, te Amflerdam , door VAN HERVELT (S) te 
Leiden , door syLvmus jr. ’ (©) DEKKERS CH en GO- 
RIS (SS) waargenomen. 

In 1719 bragt foortgelijke luchtgefteldheid dezelfde ziek- 
te te weeg in Holland, Zeeland en Vriesland, (°°) Aan- 
doeningen der milt en lever, met gebrekkige galaffchei- 
ding en fcheurbuikige verfchijnfelen kwamen toen menig- 
vuldig , even als bij de jongfte volksziekte voor. 

In 1727 werd uit dezelfde oorzaken eene epidemie te 
Leiden C}t}) en Amfterdam waargenomen, welke TRON- 
CHIN (SSS) met de pest vergeleek. Zoo verhaalt cour (000), 

ct dat 

(«) C. J- NIEUWENHUIS, Topograph. van Amfterdam. — CT) C‚ Lo- 
VE MORLEY, De morb. ep. obs. Lond, 1686, cui acc. L. SCHACHT, 
narr. de eod. motb. p. 27. — ($) Aanm. 103, bl. aor. — (°) De 
febr. nup. epide — (ÌT) Alle werk, , II D., bl. 551. — (SS) Med. 
cont. Pp. 294. — (°°) IJpeMA, De febr. A°. 171920. DE KOKER, 
De morb. epid., A° 1719. — (TTT) VAN ZWIETEN, Comm. T.II,p. 


422. Conff. epid., T.I, p. 1, feqg. — (SS6) Uitg. Perk. van 
1775» u Des bl. 589. wee bib Le Ce3 Pp. 30. 


C 209 ) 


dat de menigvuldige regens in 1760 eerst na de hitte des 
nazomers van 1761 zoo vele febr, interm, deden ont- 
ftaan, als men nimmer voor dien tijd, in de ftad Gro- 
ningen of op het land gezien had. VAN DEN BoscH , (*) 
die deze epidemie , betrekkelijk Zuid-Holland , befchre- 
ven heeft, geeft aan dezelve eenerlei oorzaak : namelijk 
de, door aanhoudende drooge hitte , aan den lagen bo- 
dem en ftilflaande wateren ontwrongen , moeraslucht. 
Weswegens MIGNON (f) juist aanmerkt: „ zon efluvia 
» Jedimenti arenofù, non exhalationes fubflantiarum putri- 
» darum , non aërem marinum perfe febres autumna= 
Jes excitare posfe , fed fedimentum fimul limofum reÉ- 
» guiri quo efficiatur illud miasma , cui tanguam caufe 
» occafionalì hec mala funt attribwenda”’ — De epide- 


… mie van 1826 heeft dit algemeen bewezen. Zij bepaalde 


zich bijna overal tot de klei- en moerasgronden, en was 
ín de digt daaraangrenzende zandgronden als afgefne- 
den. ($) Behalven dat deze, kool- en waterftofgas be- 
vattende moeras- en rottige kleilucht , het bloed daarmede 
fchijnt te bezwangeren , of de ontkoling van het aderlij- 
ke bloed te vertragen en alzoo aan milt-, lever- en fcor- 
butieke aandoeningen aanleiding te geven, zoo kan zij 
daardoor tevens foms oorzaak worden der flaapzuchtige 
toevallen , welke deze koortfen de benaming van febr. #n- 
term. fòporofo-apoplectia doen geven, hoewel de door 
‚_drooge hitte voortgebragte /pisfitudo hwmorwm en îners 
gluten, zoo wel als de koele avondlucht en oostelijke 


\ win-. 
(4) Hist, Conf. epid., pe 20, fegge — (T) Obs. pat. folum 
fpect., pe 73 Gron. 1805. — ($) Confs THUESSINK, BAKKER; FRICKE, 


PÖPKEN En TOEL, in HORNS Arch. 1827, p‚ 66. 


Ó 


C 210 ) 


winden daaraan ook het hunne kunnen hebben bijgedra- 
gen „ gelijk HuxHAM (CD zulks bij. de epidemie van 1747 
daaraan toefchrijft „terwijl RAMAZZINI (+) de beroerten 
plaatst onder de ziekten , die door koude lucht worden 
voortgebragt.. … Immers. alle. deze uitdampingen op het 
heetst van den den dag het fterkst zijnde, rijzen alsdan 
ook het meeste omhoog , totdat , ‚bij. het ondergaan der 
zon, de uitgewafemde luchtlage verdikt en neêrgeflagen 
wordt en nevels vormt „ die men: boven moerasfen ‚ me- 
ren, veenen en grachten ziet. hangen „ waarom „men met 
regt de avondlucht in deze. landen, als Sehadelikbe: 

fchouwt. ij A, | 
De nadeelen. van alle deze ent bn nemen nog toe , 
door ftilftaan of befloten te zijn, alsook wanneer. te veel 
menfchen ín kleine ruimten bij elkander-geplaatst worden, 
in welke zij als giftig worden, gelijk zulks onder ande- 
ren allerduidelijkst bewezen wordt „ door het voorval te 
Calcutta, waar 145 menfchen. met- den heer Hower in 
eene enge gevangenis geplaatst werden, uit welke er, na 
elf uren tijds „ flechts 23 levendig ten-voorfchijn kwamen; 
waaruit afgeleid kan worden, ‚waarom de-ziekte te Gro- 
ningen, Sneek en elders door bijeenwoning van men: 
fchen in kleine huizen, door ‘bekrompene, ligging van 
meerdere lijders in een bed, en door bij elkander „plaat- 
fing van herftellenden bij. ftervenden: zoo. zeer verergerde, 
Daarom ftelt CALLENFELS, ($) «en PRINGLE (©) de. voor- 
name oorzaken. van de ziekten: der krijgslieden in Staats- 
Vlaan- 


(4) Tom. I, bl. 349. == (T) Conft, epid., 16gr, fect. 3, — 
(CS) Over de najuarskes bl. or, Verhande van het Utr: wen, : ID, 


bl. 428. — (°) L. c. peo3g en 135. 


CM ) 


Vlaanderen ‚ in hunne, bekrompene inwoning der ‚barak- 
ken , vooral ‘daar , waar dezelve in de laagfte gedeelten der 
fteden gelegen zijn „ ‘terwijl „de foldaten in,de hooger en 
_drooger. gelegene -kazernen. “eene: volmaakte; gezondheid 
genoten (*). | Tie 05 neerotaik wo af m9 

‚Uit foortgelijkë oorzaken leden de prin krin van 
Nijmegen zoo zeer aan de pest, in de jaren-1635.,.-36 
en 37 „ waarvan: DIEMEKBROECK melding. maakt ,‚(4) als. 
ook later’ meermalen aan dyf/enterie en febr. putr»' (S) 
Daarom zegt veGeT (°) met regt dienaangaande: „,$£ 
» autumnali, estivogue tempore diutius-in iisdemloe 
s cis militum multitudo confistat, ex contagione agua- 
rum et odorisipfius. feditate:,. vitiatts-hauftibus. ct 
»aêre corrupto ,perniciofisfimus.-nascitur morbus , :qut 
».prohiberineguit ‚nifi frequenti mutatione castrorum 
als ook vAN ZWIETEN, (}})-die-de moeraslucht met deze 
woorden beperkt: 5, ob/ervatum fuit in variis terra. los 
»cisex fuperficie ad parvam ‘altitudinem' exire noxios 
» vapores; qui animalia necant, qua figuis elevatiore 
loco teneat fupraveasdem vapores ; nil damni. patiun 
s tur ;”- met ons-dus het daarvoor houdende, dat deze 
gasfoorten gewoonlijk niet zeer hoog in den. dampkring op- 
ftijgen , zoodat de aan. de zee gelegene of hoogere fteden 
en barakken , die meer doorftraling van winden en zuivere 
lucht hebben, ook minder ziekte: lijden door moeraslucht 
en kwade nevéls. … Daaronder was de koorts in 1826, 


op 
Cx) T.I, p. 18—22. — (f) ZL. C., PIO. — ($) DE MAN, 4e Ca 


ie — (°) De re milië., Ll. c., cap. 2, — (Ft) Comm. de reb. 
‚ bl: 170, 


O 2 


Cale) 


op de lage gronden van Vriesland en Groningen „als 
ook in de lagere dorpen , omftreeks Amfterdam , zoo 
ongemeen hevig. Immers was de fterfte in laatstgemelde 
ftad == 1 van 23, onder Nieuwer-Amftel == 1 van 16, 
en inde Watergraafsmeer tot 1 van 12 opgeklommen (*). 
Waarvan de oorzaak daarin ligt, dat deze lage moer- en 
veengronden toen aan veel meer uitdampingen blootfton- 
den, dan de welbebouwde en beftrate ftad, uitgezonderd 
de kazerne Oranje Nasfau en de fchans en baangrach- 
ten, die, meer voor de uitwafemingen blootftaande , ook 
vele zieken hadden. | 0 
Dat de ftraten de moeraslucht bedwingen, heeft na 
LANCISIUS (}) ook BLANE ($) te Portsmouth waargeno- 
men, zeggende: „ dat er de febr. interm. verdwenen , 
» toen in 1769 de ftad drooggemaakt en beftraat was.” 
Dat de moeraslucht gewoonlijk in de laagfte luchtlage 
blijft hangen en zich niet zeer verre verbreidt „ bewijst 
ook de ftad Batavia, die weleer aan eene fnelftroomen- 
de rivier weg te laten gelegen , offchoon vochtig, eene der 
gezondfte plaatfen in het oosten was, doch , nadat- hare 
rivier , door afleiding van derzelver water, ín een groot 
moeras veranderd werd, allerongezondst geworden is, 
zoodat de gegoedfte ingezetenen hunne wijkplaats op de 
hoogere gezonde landhuizen hebben moeten zoeken, (°)) 
waar zij, even als de zeelieden op de reede , geene na- 
deelen der uitdampingen ondervinden. PriNere vondt 
dit ook bewaarheid op het eskader van den Admiraal 
MIT- 

(4) THIJSSEN, /. Ca, Pe 18, — (Ì) Le C., cap. 3. — (S) L.C, 
Pe 30. — (°) Verh,. van het Bat. Gen., III D., p. 159. Vaderl, 

Letteroef., IV D., bl. 447 en V D.7 bl, 69. 


(213) 


MITCHELL „dat in het kanaal, tusfchen Zuid-Beveland 
en Walcheren gelegen was , en van ziekten bevrijd bleef’, 
niettegenftaande op deze plaatfen koortfen en roode loop 
_heerschten. Lanp vond dit ook bevestigd op het land 
van Penfacola, Liggen echter de fchepen in beflotene 
reeden , bij ongezonde havens, ten anker, dan deelen 
dezelve nogtans dikwijls in de nadeelen der moeraslncht. 
Tirzine (*) heeft ten dezen aanzien beflisfende waarne- 
mingen bekend gemaakt. Zoo kunnen ook de troepen 
zeer digt bij de moerasfen gekantonneerd blijven , zonder 
door de moeraslucht koortfen te ondervinden. PRINGLE 
zag zulks te Helvoet, Eindhoven, Lind en Zelst beves- 
tigd „, daar deze kampementen geene nadeelen leden uit 
de uitwafemingen. der overftroomde landen om °’s Herto- 
genbosch in 1748. … Te Rome heeft. men waargenomen , 
dat de kring van fchadelijke uitdampingen der naburige 
moerasfen zich alleen tot die ftraten uitftrekte, die er 
het naaste bijlagen, zoodat aldaar kwade koortfen ont- 
ftonden, terwijl het overige der ftad gezond bleef 5 CF) 
hoewel dus fommigen hebben aangenomen, dat de moe- 
raslucht onder de keerkringen „, zelfs op gooo voeten af- 
ftands, zoude kunnen werken, zoo fchijnt de ondervin= 
ding te leeren, dat dezelve in onze gewesten weinig 
verder dan plaatfelijk. werkt. De door ons aangehaalde 
epidemiën te Delft, Rotterdam, Nijmegen , Kampen, 
Lemmer , zoowel als de ziekte van 1826, hebben dit 
duidelijk bewezen; en daarom kon men omftreeks den 
Bosch, en in de droogmakerijen de ziekten ook altijd 
ftui- 

(4) Geneesk. ten dienfte der Zeey, bl. 107, — CH LANcis; De 
nox. pal. efl., L. IL, cap. 3» epid. 


(214) 


ftuiten » indien men deze landen tot eenen volgenden 
wintêr weder onder water ftelde. (*) Dat de moeraslucht 
een” beperkten kring heeft en zelden zeer hoog opftijgt 3 
dit’ heeft‘ vooral’ òok pacns-(}) ‘bewezen , -door- zijne 
waârnèmingen “te ’Philippine, waar twee barakken wa- 
ren ;’eerie aan de oostzijde gelegen ,tüsfchen én moeras 
en’ “eeh” wal met böomen beplant, welke-dus- zeer dam- 
pig is, en’ eene andere aan den westkant faar-de wal- 
len waar geene boomen ftaan. - De galkoortfen ‘deden de 
militairen der éerfte bârak zoo zeer-aan, dat er geen man 
van” ) bevrijd bleef!” terwijl men in de tweede, in de erg- 
flë“maarden „“noöît-“bowen” de zever zieken telde, -Niet 
Zoo “zeer ‘de vochtigheid alleen „ maar bijzonder de rot= 
tigheid- “der ‘ uitwafemingen verwekt’ ‘dus deze fchadelijke * 
gaafoortén. “Juist zegt’ SEBASTIAAN (S$) dus: oòk -dien=’ 
aangaande: „Ik heb dikwijls gezien, dat in het eene 
„gedeelte van 'dezê of gene ftad- de inwoners meer’ door 
» tüsfchenpoozendé koortfen werden aangetast dan in het 
„tandere's”’ enkel” doordien de-lucht hier of “daar door de 
5 vitwafemingen van ‘naburige ‘moerasfen meer of minder 
„bedorven wás. Van het garnizoen te Kampen leden voor= 
zj "namelijk “die’ foldaten aan interm. ‘koortfen, die digt bij 
„ééne ‘gracht woonden , welke bij de hitte des zomers 
„bijna geheel droog werd, eù-dat gedeelte der ftad- met 
»°ftikende dampen vervulde ; middelerwijl zij ;’‘die eene 
; méér afgelegen plaats der ftad bewoonden”, in veel.gee 
% ringer getal door deze koorts werden vogel en niet 
„zoo ’géweldig én aanhoudend daaraan leden.” Uitdroó- 
| ging, 
HI PKINGLE, JZ. es ‘bl. 86. == (}) Net. en Gen. Gores (ID., 
a ft. — ($) Befchr. der moeraskoortsén; bl. qe 


C 215 ) 


gig, aftapping of uitmaling der met flijkftoffen of zeewa- 
ter bezwangerde landen geven dus vooral aanleiding tot 
de ziekten, Daarom ondervond men in de Provincie Gro- 
mingen, te Nieuwolda en Bedum „zeer vele koortfen , 
omdat op de eerfte plaats één, en op de laatfte twee 
groote watermolens gezet waren , om eenige. ftukken 
lands droog te malen. 

Behalven in Groningen en Vriesland , werden ook in 
Overijsfel eenige met zeewater bedolvene plaatfen „ als 
Vollenhoven , Blokzijl, Kuinre en andere heviger door 
de ziekte aangedaan dan Steenwijk, Giethoorn, Stap- 
horst, Rouveen en Dalffen , waar het zeewater fpoedig 
weder afliep , of waar de vloed het zoete rivier- en floot- 
water had voortgeftuwd , zonder dat de landen met brak 
water overftroomd waren *). 0 

De fchadelijke moeraslucht , die zoodanige zeeflijk, “bij 
drooge heete zomers, verwekt, ondervond men te Kam- 
pen niet-alleen” in” 1826” maar’ in fommige-huizen, wel- 
ker kelders en tuinen “met-dezen'-zeeklei door de over- 
ftrooming …bedekt= geworden. waren,» zag men zelfs nog 
in 1897 en 1828! nu-ên dan kwaadaardige tusfchenpoo- 
de“ koortfen- ontf{taan, …-Daar--deze-ftad-laag en digt aan 
zee! gelegen “en voor. overftrooming” ligt vatbaar is, en 
in “harên omtrek vele” moerasfen” heeft 5: lijden» er de in= 
_ woners-en. het-“garnizoen „bij drooge zomerhitte, ge- 
Woonlijk veel aan, koude koortfen en fcorbutieke onge- 
fteldheden „ zoodat Prof.-pu eur „ voorheen aldaar. ftads- 
geneesheer , er van tijd tot tijd den. waterkanker , vooral 
onder kinderen, epidemisch aantrof. (+) 


(%) THUBSSINK, /. e., p.68, segq. — CI) SEBASTIAAN , le C.‚ Ps 5e 


O4 VL 


(16) 


VL HOOFDSTUK. 


ks 


INVLOED VAN DROOGMAKERIJEN EN OVERSTROOMINGEN » 
INZONDERHEID OP LAGE LANDEN EN PLAATSEN , WAAR 
DE LUCHT MEER BESLOTEN IS, DOOR VROEGERE EPI- 
DEMIËN IN ONS LAND BEWEZEN. — BEWIJZEN UIT 
DE WATERVLOEDEN EN DAAROPGEVOLGDE EPIDEM. 
ZIEKTEN IN DE IÓE EN I7® EEUW. — BEWIJZEN UIT 
DE EPIDEMIËN GEVOLGD OP EENIGE OVERSTROOMIN- 
GEN IN DE 18° EEUW. ; | 


In zooverre de overftroomingen de ophooping van 
rottende zelfftandigheden vermeerderen, en het zoute 
water met dat der poelen verbinden , zoo kunnen dezel- 
ve, bij drooge heete zomers, door bederf der lucht en 
der wateren, aan galziekten aanleiding geven ; hoewel , 
onder foortgelijke omftandigheden , gebrek aan goed drink- 
baar water, fchaarschheid aan groenten en goed voed- 
fel, de ziekten onder het morfig en armoedig gemeen nog 
vermenigvuldigen. Met regt zegt dus vAN DEN BOSCH: (*) 
„ Wanneer het zee- of rivierwater buiten zijne boorden 
„of oevers getreden, in de ftraten der aan dezelve ge- 
„ legene fteden komt , en gevallen zijnde , een’ flibber op 
„ de 

(*) Vaderl, Ziekte, bl. 304» 


CU7) 


„de overftroomde plaatfen nalaat, dan geeft zulks „ on- 
„der medewerking van opvolgende drooge zomers, aan- 
„leiding tot gal- en rotkoortfen.”’ … Niet alleen lijden 
onder zulke oorzaken de Provincie Groningen en Vries- 
land , maar ook andere , met dezelve in bodem gelijk- 
ftaande „ gewesten der Nederlanden. Zoo ondervonden 
die detachementen van het Engelsch leger, welke te 
Bergen op Zoom en ’s Hertogenbosch gekantonneerd wa. 
ren, de meeste koortfen „die uit rottige moeraslucht 
der onder „water. geftaan hebbende gronden ontftaande , 
ook van rottigen aard waren. (*)_ Juist merkte PRINGLE 
dus op ‚ dat vooral weidelanden , die kortelings , door 
aftapping , van hun water bevrijd zijn geworden, deze 
fchadelijke uitdampingen geven „ bekrachtigende dit voor- 
namelijk door de waarnemingen te. Breda in 1748. Vóór 
de droogmakerijen in Delftsland, en vóór dat de uitge- 
breide waterplasfen er weder boven. kwamen, hadden de 
herfstziekten er niet buitengemeen veel plaats , en waren 
zachtaardig $ maar toen die landen bovengekomen, dras , 
moerasfig- en los geworden waren, en de wateren in de- 
zelve door ftilftaan bedierven, en gedurende de zomers 
van 1779 en 1780, bij aanhoudende hitte en droogte , 
vele ftinkende dampen of moerasgift uitwafemden , zag 
men er weldra de ergfte koortfen „ als eene pest regeren. 
De ziekte was daar het-kwaadaardigst , waar de landen 
meest moerasfig en het water brak geworden was , zoo- 
dat men foms de gezondfte menfchen , die zich des avonds 
of ’s morgens aan deze dampen blootgefteld hadden , zoo 


he- 


(%) PRINGLE, L. Cas Pe 95 EN 124. GRAINGER, À. C, 


O5 


C 218: ) 

hevig aangetast zag „ dat zij: binnen drie dagen” ftierven. 
Toen echter in 1783 deze! gronden reeds twee jaren 
droog gemaakt en bebouwd waren, hebben erde ziekten 
weinig. meer geheerscht „en werden me zachtaar- 
dig ‘en ligt geneesbaar. 
“Op “grond van al het reeds. gemldey “zoowel als op 
de navolgende waarnemingen van epidemiën in cen twee- 
de; zelfs foms'in een-derde jaar, na watervloeden „ge- 
volgd’, houden wij het daärvoor , dat foortgelijke volks- 
ziekten wel niet als befendige verfchijnfelen „ na over- 
ftroòmingen, ‘te befchouwen zijn , maar meestal op de- 
zelve volgen , wanneer ‘langdurige drooge hitte ‚in een 
volgenden’ zomer ‚ daartoe mêdewerkt. Uit welke waar- 
nemiúgen het tevens nader. zal blijken „dat de “door ‘wa- 
tervloeden op de landen gebragte flijkftoffen ‚ in een vol- 
gend ‘jaar, voor de gezondhêid” fchadelijk zijn kunnen. 
“Hoe voordeelig ons” Vaderland ook aan zee gelegen, 
en hoe rijk hetzelve in weîide- en korenlanden „ huisdie= 
ren en visch ook wezen’ moge , zoo deelt het door deze 
zijne ligging in het midden van Ewropa’s westkust niet 
zelden, “door ftormen en’ watervloeden , in eene groote 
maté van ónheilén „ die niet ten eenemaal door menfchen 
werk - künnen wverhoed” worden.” Vooral is dit: het ‘geval 
met de Provincien Groningen en Vriesland , die uit ge- 
mis van zeeweringen ‘en goede bekadingen langs de zee 
en den Dollart ,”zoowel als-om: hare meren, aan de 
zwaarfte overftroomingen met hare gevolgen bloot taan. 
Gelijk dus” elke buitengewone rijzing: der rivieren , elke 
harde winter, dat dezelve met ijs bedekt, de bewoners 
der Betuwe met bekommering moet vervullen , zoo ves- 
tigen de opgezetenen van Groningen en Vriesland , en 
aan 


vc) 


van. de lagere aan zee. gelegene- gedeelten van Overijsfel 
en Gelderland met: vreeze hunne opmerkzaamheid op de 
voor- en najaars{tormen en fpringvloeden „ die op onder- 
feheidene ‘tijden -zoovele-verwoestingen’ hebben aangerigt , 
zoodat “men .…er. dikwijls.niet alleen zijne bezittingen ter 
prooi der „wateren zag „> maar ook vaak „ in naastvolgende 
heete zomers ; door volksziekten … werd ema ‚ “die 
vele. brave burgers ten: grave fleepten. | Tis. 
‚Na devoverftroomingen van 1554 en 1556 hindoe 
ten ste. Amflerdamr en Alkmaar in.1555 en 1557 hevige 
koortfen , sdie ‘zelfs voor. pestaardig. gehouden werden 5 
gelijk men’ in: oude tijden vele kwaàdaardige of rotkoort- 
fen “met dien naamw-beftempelde:, offehoon;de onderfchei- 
dende ckenteekens ‘niet-aanwezigwarên, … ForesTus: (*) 
zegt: vanrdeze epidemie dat de ‘lampkring eenige dagen 
vóór. hare verfchijning „met dikke ftinkende dampen »ver= 
vuld geweest was; welke-voorzekeroadn de wateren ont= 
wrongen “werden, “doorde drooge hitte der maand Julij 
er August. waarvan. DODONzeUSO(F)' fpreekt „in des- 
zelfs zeldzaam exemplaar. “Uit het verhaal-van FORES- 
mus blijkt . het «duidelijk „ vdavs deze epidemie geenszins 
pestaardig was, maar” vele “overeenkomst. had. met de 
koortfen „ welke rde. jongfte:wolksziekte in Groningen en 
Vriesland opleverde ;. “zijndever ‘ino1557 vele lijders aan 
aanhoudende. «of dubbelde anderdaagfche minder aan ge 
regelde ‘tus{chenpoozende ‘koortfen: geftorven. Be 
Behalve dat ‘het „volgens een’ gedenk penning van t 562, 
waarichijnljk iS» dat. Jlolland ens Zeeland in-dar: jaar: 
wir door 


Ge) -Obse et scurat. med. lib, VIj obser et rr. — CF) Medicinat. 
obsery., Cap. 21. 


C 220 ) 


door «hevige overftroomingen geteisterd werden, zoo mag 
men aan dít vermoeden nog meer zekerheid bijzetten , 
door de berigten van FORESTUS, dat er in 1563 kwaad- 
aardige koortfen over die gewesten verfpreid geweest. 
zijn , vooral te Delft en Alkmaar, (*) „Dat er tegen- 
woordig in deze ftreken en.fteden veel zeldzamer derge- 
lijke kwaadaardige epidemiën voorkomen dan ten tijde van 
FORESTUS Een SYLVIUS, zulks fchijnt niet alleen aan de 
verbeterde waterleidingen en meerdere zorg voor de zui- 
vering der” grachten , maar ook daaraan te moeten wor- 
den toegefchreven, dat de waterftaat in ons Vaderland 
op “beteren voet is ingerigt, zijnde men in latere tijden 
meer bezorgd geweest, om het doorbreken der dijken en 
overftroomingen té verhoeden , terwijl er meer doelmati- 
ge maâtregelen in acht-genomen worden, om de foms 
nog overftroomde landerijen fpoediger en-op gefchikter 
tijden te laten afloopen of droogmalen. Zoo heeft de 
ftad Leuven, na overftroomingen der Dijle, meermalen 
zoodanige koortfen ondervonden „ vooral in het tweede 
jaar na de vloeden van 1156, 12e1, 1464; 1532, 1569 
en 1573, na welken laatften , in drie jaren , 44400 in= 
woners flagtoffers der epidemie werden. (#) | 
Het jaar 1578 was voor ons Land zeer noodlottig 
‘door eene geduchte overftrooming , waardoor het gezaai- 
de bedierf , en vele inwoners zich zoo verarmd zagen , 
dat zij buiten ftaat waren , om hunne lasten te betalen, 
welke ellende nog toenam „ toen zich in 1579 en 1580 , 
in Holland , vooral te Delft, eene hevige epidemie ver- 
toon- 


() De febr. , lib, VI, p. 162. — (T) Je C. BEER, Gedenkschre 
in 1825, in de inleiding over vroegere overfir. 


C 221 ) 


toonde , waarvan SENNERTUS (*) gewag maakt. 

In 1617 zag men in Holland „ vooral te Zmfterdam , 
de akelige gevolgen van een’ heeten droogen zomer, vol- 
gende op de overftrooming van het vorige jaar, De 
febr. interm. tert. en hemitrt, waren toen epidemisch „ 
en van de 8449 dooden te Amfterdam ‚ ftierven er alleen 
6919 in de laatfte zes maanden. (}) 

‚Na den watervloed van 1654 en het droogmaken des 
Diemermeers, gaf de drooge zomerhitte van 1655, in 
Holland aanleiding aan hevige galkoortfen , zoodat. men 
te Amflerdam , in de laatfte vijf maanden van dat jaar 
13287 dooden telde en men het kerkhof der Westerkerk 
naar rijkeroord moest verplaatfen „ omdat er: twee of 
drie jaren , na het woeden van foortgelijke epidemiën „ 
foms om de kerkhoven nog kwaadaardige koortfen were 
den waargenomen. ($) Deze overftrooming was ook in 
hare gevolgen voor de Groningers verderfelijk , daar hier 
in 1665 de ziekte nog als eene pest woedde. (°) 

Onder andere- watervloeden „ «die in den loop dezer 
_ eeuw plaats hadden, onderfcheidde zich in ziekte aan 
brengende uitwerkfelen , bijzonder die van het jaar 1662, 
wanneer op den 28 Febr., door een’ hevigen ftorm uit 
het zuidwesten veel overeenkomst hebbende met den 
vloed van 1825, de Maas zoo hoog rees , dat de mees- 
te pakhuizen te Rotterdam onderliepen , terwijl Vlisfin- 


gen 


C*) Oper. med., T. 6, 1. 4, Cap. 17, — (Ì) THIJSSEN, d. C. „ Pe 
2. — ($) WAGENAAR, Beschr. van Amsterdam, VII St., p. 453. 
BRANDT, Hist. van Enkh. verv. , Pp. 150, NIEUWENHUIS, Top, Ye 
Amfterd., II D., 7 afd. — (°) DEUSING, Disg. de peste, A°. 1656 
et 1658. 


C 222 ) 


gen en Dordrecht mede gedeeltelijk onder water geraak- 
ten. In Oostvriesland en Groningen waren de dijken 
voor het geweld der baren niet beftand , izoodat de dijk- 
breuken “aan een aantal menfchen het leven kostten. 
In 1663 werden de nadeelige gevolgen daarvan in Mol- 
land Utrecht , Overijsfel , Groningen en Vrieslând 
nog Jang gevoeld, vooral: toen zich in het najaar 
van 1663 en in den zomer van 1664, door het ge- 
heele land eene hevige rotkoorts vertoonde, die men 
gewis aan de rottige uitwafemingen der op de lan- 
den gevoerde flijkftoffen, aan het droogmalen, zoowel 
als aan de fchadelijke vermenging van zout en zoet wa- 
ter ‘moest toefchrijven. Te Zmflerdam en in geheel. 
Holland waren de koortfen zoo hevig, dat syLvrus de- 
zelve voor de pest verklaarde, (*). ‘Toen echter deze 
‚gronden voor de tweedemaal weder begroeid waren, vér- 
dween de ziekte fpoedig , zoodat er van wege de Staten 
van Holland een plegtige dankdag, op den er Januarij 
1665, werd uitgefchreven, om God voor de gunftige 
afwending vau' verdere fterfte, door deze pestkoortfen , 
openlijk te danken. Intusfchen hield de epidemie ‘onder * 
de Groningers nog aan, zoodat zij in 1665, te Delf= 
zijl , gedurende een half jaar, nog zooo flagtoffers maak- 
te , terwijl de ftad Groningen ook nog hevig leed. (4) 
De epidemie van 1671 te Leiden ; waarvan FANoIs en 
syLvIus verder fpreken , was ook het gevolg eener over- 
ftrooming en der droogmaling van 1670. À 
Deze doodelijke epidemie , die zich voornamelijk in de 
maand „Aug. „uitbreidde „ rigtte eene ‘huitengemeen groote 
fterf- 


(4) WAGENAAR , 1. c., bl. 606, Je DE wiT, Br., 1 D., p. 684 
THIJSSEN, Zl. c. — (T) DEUSING, /, €. VAN DOEVEREN, Serm, ac. 


C 223 ) 


fterfte aan onder de inwoners van Zwuid- en _Noord- lol 
land, of West-Vriesland, bijzonder te Leiden en Maar- 
Jsm. Behalve SYLVIUS (*). heeft TANCIs-(f)-de moord- 
_dadige uitwerking, dier ziekte, befchreven. 

Te Haarlem rukte dezelve wekelijks go menfchen weg , 
en te Leiden ftierven „aan dezelve „ gedurende de vier 
maanden „dat zij er het hevigst woedde, elke week: 3 
à 4oo menfchen, zoodat er in het geheel zooo inwoners 
van Leiden door ten. grave gefleept werden; voegende 
syLvius er bij, » plurimt ac pene omnes, in hac urbe 
» degentes, illo fue rum correpti” en verder: „ pri 
» mariorum incolarum partes dua tertie ejus fuere e 
„ medio fublate,’” … Bovenmatig drooge zomerhitte be- 
vorderde toen de uitdamping, der moerasfen.. Te Lei- 
den voegden zich bij de ftinkende „moeraslucht. der. nabu- 
rige lage. landen en poelen „de. uitwafemingen van den 
gedurig vernieuwden toevoer van zoutachtige en flijkige 
vuiligheden „ die uit de omftreken naar de ftadsgrachten 
afvloeiden, dezelve verontreinigden, en alzoo de oorza- 
ken voorde fterfte aldaar aanmerkelijk vermeerderden „ 
vooral daar. deze drooge hitte in Augustus , September en 
October. nog door geen’ regen of. wind gematigd werd, 
Tot „voortbrenging of vermeerdering dezer endemifche 
herfstkoorts „ fchijnt de overftrooming van. 5 December 
1655, als wanneer de zee op onze kusten zoo hoog. werd 
aangedreven , als men geloofde federt.acht eeuwen niet 
gebeurd: te zijn , in hare gevolgen nog. een’ fchadelijken 
invloed uitgeoefend te hebber „zoo door het brak, ma- 

ken 


Ge) Prar. med. ‘app. tract, 10 $ 63 segg. — (S) Diss. med. de 
morb, epid. au, 167o L. B. Vicinisque locis obs. 


C 224 ) 


ken der wateren als der lage gronden. Immers (troomde 
toen te Amfrerdam het water over den Nieuwendijk, 
terwijl te Rotterdam de Erasmusmarkt onderliep. Daar- 
om zag men in 1667, gedurende de hondsdagen , reeds 
zoo vele febr. interm. „ vooral tert. stmp. et duplic. , later 
overgaande in febr. contin. secund non primarias; han- 
delende syrvrus in het ge. tract. de febr. epidem. Lugd. 
Bat. A°. 1667. plures afligente, Dat zich evenwel deze 
epidemie toen niet zoo hevig vertoonde , dan van 1669—7o , 
kunnen wij daaruit verklaren , dat de uitwafemingen der 
brakke gronden en bedorven wateren niet zoo menigvul- 
dig waren ‘dan in 1669. Van beide deze volksziekten 
ftelt syLvrus de oorzaak in bilis acrimonta salina ‚ doch 
voegt er aangaande de conftitut, van 1667 bij: „ causas 
„ antecedentes peti ac deduci posse inprimis ab aëre 
„ nunc frigido et boreali, nunc aestuante ac iterum 
„frigido et humido” terwijl de meer felle hitte en 
droogte in den zomer van 1669 oneindig meer. fchadelij- 
ken invloed op de uitdampingen uitoefende, fprekende 
hij verder over deze epidemie-oorzaak van 1669 aldus: 
»„ Verno tempore atque priore aestatis parte aër fuit 
„ satis frigidus et borealis, cui successit mense Julio, 
„ Aug., Sept. et Octobris parte aestus summus , nullo 
„pene flante vento, rara decidente in hanc urbem et 
„loca wiciniora pluria;” weswege deze epidemie ook 
het hevigst woedde van Aug. 1669 tot Jan. 1ó7o en wel 
als febr. interm. tert. et quart primum fimplex mox 
duplex „ aliquando triplex , waarop niet zelden febr. 
contin. secund. lenta volgde. Wat voorts de beroemde 
SYLVIUS, die na gade en dochter in de epidemie van 
1667 te hebben zien omkomen, zelve in die van 1669 

be- 


C 225 y 


bezweek, over de nadeelige vermenging van zoute met 
ftaande wateren dacht, dit hebben wij onder $ 5 nader 
ontwikkeld. | | 

Zoo berigt LANCIsIUS (*), dat flecht toezigt op de 
grachten , gooten en riolen, oorzaak is geweest van 
kwaadaardige koortfen onder de burgers van Rome, na- 
dat er eene overftrooming des 7öbers in het voorgaande 
jaar 1695 was voorafgegaan. Rome was, volgens het 
verhaal van PLINIUS (}) ‚ nog veel ongezonder , voor dat 
TARQUINIUS PRISCUS de rioelen naar de rivier had afge- 
leid, De ftad Nimwegen is thans ook veel minder dan 
voorheen aan  rotkoortfen onderhevig , federt de riool- 
ontlastingen er betere afleidingen verkregen hebben , dan 
er tijdens de "epidemie, door prener befchreven , be- 
ftonden. | 


VI. HOOFDSTUK, 


DE NADEELIGE INVLOED DER OVERSTROOMINGEN NADER 
BEWEZEN UIT DAAROP GEVOLGDE EPIDEMIEN , GEDU- 
RENDE DE 186 EEUW. 


De overftrooming , die in den aanvang der 18de eeuw, 
namelijk op den esften en 26ften Dec. 1717 , onder den 
naam van zesden Kersyloed voorviel, was niet minder 
geducht , maar van de fchadelijkfte gevolgen , zoo voor 

| ‚ het 

(4) De noz. pal eff. , p. 189. — CÎ) Lib. 36, Cap. 15. 

P 


C 226 ) 


het welzijn als voor de gezondheid der bewoners van 
de geteisterde landen. Nadat felle zuidwestelijke winden 
de Noordzee buitengewoon hoog opgedreven hadden, 
ftak de wind eensklaps uit het noordwesten op „ zoodat 
vele dijken en bekadingen tegen het geweld der baren 
niet beftand waren. De dsfendelffche dijk langs het JJ 
en Wijkermeer brak op onderfcheidene plaatten door, 
waardoor een groot deel van ZJolland onder brak water 
bedolven werd, In Delftsland ftond het water ongemeen 
hoog en vloeide het opgeftuwde binnenwater over. de 
dijken. Te Dordrecht liepen verfcheidene polders on- 
der, en in het land van Overflacqgué werd de polder 
van Ooltjesplaat overftroomd. JVriesland en Groningen 
leden ook grievend door den hoogen waterftand, dien 
deze vloed had aangebragt. Even als in 1825 breidde 
zich deze vloed van daar over Oost-Vriesland en verder 
langs de kusten der Noordzee tot Denemarken en 
Noorwegen uit. In Groningerland kwamen, bijna gooo 
menfchen en 35ooo ftuks hoornvee , paarden en fchapen 
in het water om. Het akelig tooneel van deze ramp 
vinden wij bij onzen onfterfelijken dichter HuB. coRNz. 
poor aldus afgefchilderd : 


Dus drijft het vaste lant met vliet en zee, gemeen 
Wat legt het diep verdronken! 
‚ De fteden zien verbaast rontóm ‘haer muren heen 
Slecht fcholpent nat als ofheur d’aerdboom waere ontzonken, 
O deerelijk tooneel’ van ’s ‘waerels losfen ftant * 
O klaegftof aller tongen ! | 
Het driftig wier bedekt het weligt korenlant. 
De dolfijn fpeelt en zwemt daer onlangs d’osfen fprongen. 


Ook 


C 227 ) 


Ook waert men hoog en wijdt daer ’t bezig kouter pas , 
Den verten klaigront fcheurde, 

Het vaertuigh troost wie nogh der dood ontklommen was, 

_ En op een drijvent dak van leed en honger treurde. 

Voorts most men , met verdriet, na dezen bangen noodt, 
De drenkelingen vissen, | 

De man vindt zijne gaê, de zoon zijn’ vader doot. 

Och leefde d'ouderdom tot zulke jammernisfen ? 

D'onnoozle jonghheit quam den zuigling niet te baat, 
Noch kracht den frisfcher jaeren. 

De fchoonheid redt geen maegt, in zoo benaeut een ftaat, 

Het water was te wreet, om kunne of {tant te fpaeren. 


Waar zijn uw dorpen, eer een krans om ftad en wal ? 
Waar zijn die fchoone dorpen ? 
Delfzijl, zoo fterk gebout , quam plotfelijk ten val, 
En ziet zijn vesting en blokhuizen omgeworpen 
Waar 1s het dierbaer vee, dat u nogh overfchoot, 
De rijkdom uwer weiden ? 
Hadt maer de heete pest dat altemael gedoot ; 
Nu fmoort het in den vloet , die ftad verfchoont noch heiden, 


Ook trof de hooge vloet door ’t ongeftuimigh weer , 
‘Hollanders en Westvriezen. 

Het machtig Amfterdam liep aen en {chrikte zeer. 

„ De zeeftadt Hoorn fcheen zich in *t water te verliezen. 

Erasmus wieg werd vlot. Zijn pronkbeelt van metaal, 

| Stont naeulijk boven ’t water, Je 

De Maes beklom die ftadt , Zuidhollants waerdfte prael, 

En vulde er ftraet en kaai met bruifchend golfgeklater. 

Zoo was de boezem van den Noortfchen oceaen , 

Gezwollen en gereezen. 


Geen wonder, dat wij dus bij de vaderlandfche ge- 
fchiedfchrijvers melding gemaakt vinden van buitenge- 
P 2 woon 


(228 ) | 

woon, vele ziekten , die-de bewoners der overftroomde 
ftreken troffen. Hoe fchadelijk «de ondragelijk drooge 
hitte der’ lucht in den zomer van 1718 en 19 voor ons 
„land op zich zelve ook zoude geweest zijn, heeft de 
overftrooming en hooge waterftand van 1717 gewis veel 
bijgedragen tot het ontftaan en de ontwikkeling dier zoo 
doodelijk gewoed hebbende epidemie , die door fommige 
geneesheeren van dien tijd te boek gefteld is. * Gelijk - 
IJDEMA (*) ons een verflag dier ziekte van 1719—20 
betrekkelijk Vriesland heeft nagelaten , zoo heeft BOER- 
HAAVES discipel , DE KOKER ({), deze koorts opzigtens 
Holland en Zeeland , vooral aangaande de (tad Leyden, 
uitvoerig befchreven,. De weêrsgefteldheid van den zo- 
mer en het najaar van 1719 had veel overeenkomst met 
die van 1826. De hitte was zoo groot, dat de ther-" 
mometer van 82 tot goe fteeg. Deze drooge hitte ont- 
wrong aan alle lage moerasfige- gronden de nadeeligfte … 
uitwafemingen , te meer, daar er toen zoo weinig regen- 
buien vielen, als men nimmer had waargenomen. De 
uitdampingen dus door geen’ regen verhinderd of neêr- 
geploft, en de wateren niet vernieuwd of verfrischt 
wordende, werd het water in grachten en regenbakken 
ftinkend „. terwijl het in de ftroomen en binnenwateren 
geheel groen, vuil en vol zeewier was, Daarenboven 
bleef de wind bijzonder ftil, en de lucht aanhoudend 
helder; alle welke omftandigheden aan de ontwikkeling 
der verderfelijkfte moeraslucht, die bij koele avonden 
tot 

(*) De Febre, A°. 171920. = (FT) Diss. de morb, epid. A°, 


1719. — VAN SWIETEN, Const. Epid. T. 1, p. 1. — Comment. in 


(“229 )) N 


„ 


tot ftinkenden nevel verdikt werd , aanleiding gaven, en 
de gezegde noodlottige epidemie te weeg bragten. … Wat 
overigens het karakter der endemie zoowel als van de 
ziekte van 1669g=7o aanbetreft , leveren de ‘bij beide 
plaats gehad hebbende toevallen de duidelijkfte bewijzen 
op, dat dezelve weinig in aard en kwaadaardigheid ver- 
fchilden van de Groninger epidemie van 18265 gelijk 
wij dit in Hoofdft. V nader hebben aangetoond. Bij 
vergelijking. der befchrijvers der jongfte volksziekte met 
SYLVIUS € FANOIS, DE KOKER El YDEMA | zal men 
zich van deze waarheid geredelijk moeten overtuigen. 

In de maand November des jaars 1741 had er, door 
hevige noordweste ftormen in ons land, fterke opzwel- 
ling der rivieren plaats, zoodat te Egmond de oude 
toren grootendeels wegfpoelde, en de in Zeeland , de 
Betuwe , en vooral te Kwilenburg , en elders voorgeval. * 
lene overftrooming in het volgende jaar de koortsziekten 
veroorzaakte, waarvan Ons KLOEKHOF (*), STOKKE en 
VAN SWIETEN (}) de kwaadaardigheid befchreven hebben. 
-… Na eenige jaren van fportgelijke onheilen , na water- 
vloeden , bevrijd gebleven te zijn , was de.ftorm van den 
re December 1747 in dit opzigt weder dubbeld noodlot- 
tig. De zuid- en noordwestelijke ftormwind veroor- 
zaakte toen in- Holland en Zeeland , zoowel als in de 
Betuwe , groote fchade. Even als bij den vloed van 
1825, werd deze ftorm van: zware regens vergezeld, 
waardoor het water der Gelderfche rivieren zeer hoog 

op- 

(*) Hist. febr. epid. Culenbergens, A°. 1742. — (1) Over de 


Galz. Utr. 1742. — G. L, B. VAN SWIETEN, Conflit. epidem, potiës. 
Lugd. Bat, obs. Tom. II. p. 398 seqq. 


P '3 


C 230 ) 

opzwol,; zoodat er hier en daar dijkbreuken en over- 
ftroomingen plaats hadden. Daar zich nu het, op het 
vochtige jaar 1747 volgende , drooge heete zomer van 
1748, even als het jaar 1826, door verfchroeijing der 
landen, zoowel als door kwade uitwafemingen der op de 
gronden aangevoerde flijkftoffen onderfcheidde , zoo wer- 
den de nadeelen daarvan voor de gezondheid in het vol- 
gende jaar bijzonder blijkbaar uit de toen menigvuldig 
plaats’ hebbende ziekten. Geen wonder dus, dat hierop 
te Amersfoort en langs den IJsfel in denzelfden koelen en 
vochtigen zomer dysenterie heerschte, en dat er, in 
1748 „ bij drooge hitte, vooral op lage gronden, be- 
paaldelijk te en omftreeks °s Hertogenbosch, eene febris 
anomala woedde, waarvan PRINGLE (*) ; DEGNER (})»_ 
en GRAÏNGER (S) de noodlottige gevolgen befchrijven , 
tevens, duidelijke bewijzen aanvoerende, dat de ziekten , 
__pa overftroomingen, zich meestal in een volgend jaar 
vertoonen. GRAINGER zegt daarom: „ Multi febre 
» plane Batavya corripiebantur domt, quibus in Bel- 
gio pepercerat morbus. Revera multis probare pos- 
sem; quod oeeculto hie corpori insidias struens hos- 
» fis per multos menses iners latere queat”’ Waar- 
mede het verhaal vafì BLANE (©), aangaande het jaar 
1809 „ overeenkomt , zeggende : dat vele van de En- 
„ gelfche troepen het volgend jaar eerst tegen den herfst 
„de koortfen kregen, waarvan zij bij de landing in 
| | zee 

ef, Legerz. pe dee (F) Hist. Dysent. Cont. Ao. 1736 et 
174748. — ($) Hist. Febr. anom. Bat. Ao. 1748. Conf: VAN 
DEN BOSCH; Wad. Ziekt, p. Q2—I4i==2I Seqq, Conf. C. As KLOEK: 
HOF, Opuscul, Medic. Traj, ad Rhem. 1747. — C°) Med. and 


Chir. Trans. T. XXX. p. 4. 


(234 


» Zeeland waren bevrijd gebleven.” SEBASTIAAN (£) 
» zegt dienaangaande : te Kampen , alwaar de foldaten he- 
» vig door tusfchenpoozende koortfen werden aangetast ; 
3 was ik zeer gezonden welvarend ; maar, daar ik verpligt 
was eene reis naar Dwitschland te doen , werd ik in 
» een’ hoogen bergachtigen oord, alwaar deze kooftfen 
» fchier nooit waren waargenomen, door deze ziekte over- 
» vallen.” Dit zag GRAINGER in de hooge Schotíche ge- 
bergten menigmaal gebeuren met de foldaten, die in 
Holland van de koorts vrij gebleven waren. De koorts 
werd aldaar zoo algemeen, dat zij zich als epidemie en 
contagieus fchieen te verfpreiden (4). Overigens verklaart 
dezelve het ontftaan der ziekte te *sMertogenbosch en 
Breda met deze woorden: „ Tota ‘ista regio natura 
est paludosa et humilis, aërgue prachumidus, tam a 
plantaris , quam «ab aqua undigue sub superficie la- 
tente. Haec aërts naturalis humiditas, tnundatione, 
nuper belli causa facta, siccante augebatur. Sub finem 
Juli et per totum Aug. mensem tempestas erat prac- 
ter consuetudinem crassa, fervens, nullis ventis re- 
frigerata. Duo pagi, nomine Strype et Woensal, 
submissa et palustria loca, arboribus densis et stagnis 
pluribuùs fere circumdata…, nobis forte contigerunt. 
Aër hie agqueis semper particulis putridis scatcbat. 
Mane et wvespere coelum plerumgue nubilum et facti- 
dum, quod sol meridianus senerare vix posset, dum 
nóctes ct frigidae et nèbulosae erant. Aqua însalu- 
bris, nec nisi coguendo, potut idonea reddebatur.” 
Uit 
(*) Befchr. des Moerask. bl. Ir. — Ch ebr Lc. pe 46 
seqq. 


N 


P 4 


(232 ) 


Uit welk een en ander GRAINGER (*) dit befluit trekt; 
» febris interm, talis aëris ac talîs regionis est so- 
boles genuina” — Zoo ook toont FRICKE (+) uit de 
fterflijsten van het moerasfige Rodenkirchen , omftreeks 
Hamburg aan, dat de fterfte er in 1825 , het eerfte jaar 
na de overftrooming, de helft minder was, dan in 
1826 , er bijvoegende: dat aldaar in 1718, na den vloed 
van 1717, de fterfte driemaal grooter. was dan gewoon- 
lijk, en dat dezelve in het derde jaar zelfs nog aanmer- 
kelijk toenam. Deze laatfte epidemie woedde aldaar dus 
gelijktijdig met de koorts, waarvan ons DE KOKER: en 
YDEMA aangaande ons vaderland verflag hebben nagela- 
ten. Dewijl voorts de gemelde epidemiën te Zwilen- 
burg „ Nimwegen, Amersfoort en Rotterdam ‚ voorna- 
melijk in het lage overftroomde gedeelte plaats hadden, 
en zich bij drooge zomerhitte. en daardoor uitgelokte 
uitwafemingen in bekrompene woningen. en kelders het 
hevigst vertoonden , zoo mogen wij daarvoor dezelfde 
‘oorzaken aannemen, als wij voor de jongfte volksziekte 
in Groningen en Vriesland aanwezig gevonden hebben, 
hoewel toen nog meerdere oorzaken medewerkten , om 
er de ziekten zoo kwaadaardig te maken. 

De gevolgen der geweldige ftormwinden en opftoppin- 
gen van iĳs in Januarij 1760, waren geenszins gunftiger. 
Twee gevaarlijke dijkbreuken op de Maas en Waal 
maakten, dat een gedeelte van het toenmalig Rijk van 
Nijmegen ‚ het land tusfchen Maas en Waal , het Ra- 
vefteinfche-en een gedeelte der Meijerij van den Bosch 
onder water geraakten. Twee gelijktijdige doorbraken in 

den 


(4) 1. c. p. 52. — ({) Ll. C. p. 18. 


C 233 ) 

den Bommelerwaard, maakten het lot dezer ingezete- 
nen „ zoowel als dèr. bewoners van de Krimpener- en 
Lopikerwaarden, allertreurigst. «De ftormen , winden 
en regenbuigen hielden eene maand aan en veroorzaakten 
een’ geweldigen. aanflag van het water , zoodat de arme 
landlieden. zich. in opgeflagen riethutten moesten behel- 


pen „en door middel van fchuiten, uit Schoonhoven 
met levensmiddelen bedeeld werden. Hoe groot deze 


rampen ook: waren , nam de ellende nog toe, toen zich 
na dezelve febres putr. malignae vertoonden, die de. 
bewoners der overftroomde ftreken troffen, en behalve 
in den Alblasferwaard, te Schoonhoven , Maasfluis , 
Gouda, Moordrecht, Ammerflol, Stolkwijk , Leidfen- 
dam, Voorburg, -Heikoop, Grootammers, Bergam- 
bacht , Nieuwpoort en verder in Zeeland en langs den 
JJsfel epidemisch heerschten (*). Nadat de winter van 
17591760 zeer hard geweest was, zoodat men met 
fleden van, Vriesland naar de Hollandfche kusten reed , 
bleef de zomer van 176o doorgaans koel, zoodat zich 
de galkoortfen, voornamelijk eerst in het najaar. van 
1761, hevig vertoonden, en in Vriesland en Zeeland 
zelfs nog in het volgende jaar voortduurden (4). Daar- 
entegen ondervond men in 1768, bij ftrenge koude en 
noordoostewinden in deze ftreken, weinig koortfen, 
terwijl de warme drooge zomer van 1769 de-ziekten 
der droogmakerijen te RAgnsburg , Warmond en Voor- 
Schoten, alsook wegens de uitdampingen des Haarlem- 

; mer- 


(4) VAN DEN BOSCH Ì. Cc. ps» 168=180—=195e Js Je VAN DEN BOSCH, 
Hist, Constit, epid. verm, 1, C. — (T)KNooP; Il. Ce p« 28. Gour, 
Pp. 30 seqq. VAN DEN BOSCH, Const. epidem. p. 21 seqq. 


P 5 


_ 


C 234 ) 


mermeers te Leiden deed ontftaan , gelijktijdig met de 
hevige ferb. interm. tert. en quart. , die zich in Zee- 
land, de Betuwe, Vriesland , en langs den J/sfel, om- 
ftreeks Deventer en Zutphen vertoonden (*), Daar dus 
de galziekten reeds in deze ftreken ontftaän kunnen, 
wanneer na vochtige weêrsgefteldheid aanhoudende droo- 
ge en heete zomers volgen , zoo moeten dezelve natuur- 
lijk in kwaadaardigheid toenemen , wanneer de landen 
door overftrooming met flijk of zeewater bedekt geweest 
zijn. De navolgende epidemiën zullen dit nader be- 
wijzen. | 
Ten gevolge der doorbraken der Gelderfche Rhijn- en 
“ZJsfeldijken in den jare 1770, werd de Neder-Betuwe, 
het land van den „Alblasfer= en Bommelerwaard, als- 
mede alle lage landen , tusfchen de Lek- en Lingedijken 
gelegen, overftroomd , zoodat de wegen en dijken naau- 
welijks te gebruiken waren, en de omftreken grooten- 
deels onder kwelwater ftonden , waardoor veel winter- 
graan weggefpoeld of verftikt werd en bedierf , en nij- 
pende armoede ontftond, die zelfs nog toenam, toen 
zich in den zomer van 1771 langdurige gal- en tus- 
fchenpoozende koortfen uit de klei-uitwafemingen onte 
wikkelden (4), gelijktijdig met de hardnekkige febr. în- 
term. tert. Een guart. simpl. en dupl., die men toen 
in Zeeland , Vriesland en Groningen , bijzonder in het 
Oldamst en te Appingedam, waarnam. Te Jsfelflein 
waren de koortfen zoo befimettelijk, dat de gezonden 
foms 

(4) Veirac, over de Galt. van 1769. VAN DEN BOSCH, p. 146. 


Verh, van het Bat. Genootfcà. D. 1, bl. 433.” DE MAN Ì. €. p. 40. 
— (Ì) VAN DEN BOSCH |, C,'p. 257. 


C 235 ) 


foms ziek werden , wanneer zij flechts een- of tweemaal 
de lijders bezochten. De korte hitte en droogte, die 
op dezen watersnood in den zomer van 1771 volgde , 
deed de ziekte wel fpoedig beginnen , doch het koele en 
„vochtige najaar derzelver verderen voortgang (tuiten, te - 
meer , daar de in ditzelfde jaar op nieuw voorvallende 
overftrooming de uitwafemingen terughield of door regen 
nederplofte. Hoe hevig zich dus in dit jaar de koort- 
fen ook vertoonden, zoo verhieven zich dezelve, na de 
herhaalde overftroomingen van 1771, nog aanmerkelijk , 
inzonderheid te Maurik en Dreumel, in de Betuwe, 
zoowel als te Njmegen en Amersfoort, waar de fterfte 
in 1772 een derde grooter was dan in 1770, waarvan 
de fraaije drooge zomer en het najaar van 1772 vooral 
mede de oorzaak was. Overigens fchrijft DE MAN de 
epidemie te Nijmegen en in het ambt van tusfchen 
Maas en Waal, aan den invloed dier overftrooming , 
zoowel als aan andere. rottige uitwafemingen toe. Im- 
mers, zegt hij, liggen eenige der toen aangedaan ge- 
weest zijnde dorpen, vooral Drut/en, in het laagfte 
van dit ambt, zoodat al het water zich derwaarts als in 
een” zak vergadert en in de kleilanden foms tot laat in 
het voorjaar overftroomd blijven, gelijk toen, gedurende 
‚bijna het ganfche jaar 1770 plaats had , omdat het water, 
wegens hoogte der rivieren, geene uitloozing vond door 
de gewone fluizen, 

De menigvuldigheid en hevigheid der ziekten in 1772 
laat zich dus gemakkelijk daarait verklaren, dat foortge- 
lijke watervloed, als in het najaar van 1770 voorviel, 
in het voorjaar van 1771 wederom deze ftreken trof À 
en vooral voor Gelderland noodlottig werd. Het wa- 

ter 


C:236 ) 


ter en iĳs der vorige overftrooming ftond nog ophet 
land, toen het door- een° geweldigen ftormwind zoo 
hevig weder werd aangedreven, dat huizen, fchuren en 
boomen hier en daar omgerukt en weggefpoeld werden. 
Het Graaffchap Buren en Kuilenburg leed daarbij ge- 
weldig, zoodat de inwoners van Buren ‚ wegens het 
rijzen des waters , hunne huizen moesten verlaten en in 
de kerken hunne veiligheid zoeken. De vloed had niet 
alleen het winterkoren bedorven, maar de vorst ook de 
aardappelen doen bevriezen. Het land , omftreeks Vuren 
en. Dalem moest zelfs. twee jaren onbezaaid blijven. In 
de binnenlanden van Vriesland dreef het hooi in het 
water en bedierf, hoewel het bij Marlingen en Frane- 
ker , als zijnde hoogere landen , droog gewonnen werd. 
De zeekusten leverden er vroeger. gras en de korenlanden 
ftonden er beter, weswegens men hier mindere ziekten 
vernam, dan op eerstgemelde lagere landen (*). - Deze 
laatfte vloed bevorderde dus, door ophooping van rot= 
tige flijkftoffen , in flooten en op lage gronden , vooral de 
ontwikkeling van fchadelijke dampen, die door de ge- 
weldige heete en drooge zomerdagen in 1772 aan den 
bodem oóntwrongen werden en aan de galziekte aanlei- 
ding gaven. Deze epidemiën hebben dus ten duidelijkfte 
bewezen, dat de bij. de overftroomingen op de landen 
gebragte ftoffen , nadat die landen zijn begroeid geweest, 
nog in een volgend jaar voor de gezondheid der men- 
fchen fchadelijk zijn kunnen. Dit wordt nog nader be- 
vestigd door dé watervloeden , die in 1774 en 1775 ons 
land, vooral Molland, Gelderland , Groningen ‚ Vries- 
land, 


(4) VAN DEN BOSCH, Ì, C, p. 314. 


(237) 


land èn Overijsfel getroffen hebben,en. de koortfen, 
die in 1776 daarop zoo hevig woedden, dat toen niet 
alleen Zwid-Holland en de drooggemalen gronden te, 
Bleiswijk, Berkel, Gouda, Boskoop en Delft, maar 
ook Groningen, en voornamelijk Vriesland , veel fterfte 
ondervonden (*)- In de maand Mei 1774 werd het 
JJ-water door eenen fellen‘ftorm uit het noordwesten 
voor Sparendam tot eene buitengewone hoogte opge- 
ftuuwd , zoodat de hooilanden grootendeels onder water 
geraakten, en bij het weder boven komen, in den aan= 
volgenden warmen “zomer van 1775, tot het ontftaan 
van ziekten aanleiding gaven, die zelfs tot in 1776 
__voortduurden, waartoe intusfchen de herhaalde water- 

vloed en vreesfelijke -ftorm in. den vakeligen nacht van 

den ‘15 November 1775 ook ‘had medegewerkt. … Deze 
verfchrikkelijke orkaan dreef het zeewater zoozeer. op 

onze kusten, dat verfcheidene zeeweringen met geweld 

doorbraken en de akeligfte overftrooming en verwoestin= 

gen te weeg bragten. In Molland werden de meeste - 
_fteden door den ramp getroffen. Scheveningen, Petten, 

Medemblik , Enkhuizen , Hoorn „ Amfterdam, Zaan- 
dam, de omfttreken van Haarlem en Rotterdam onder- 
vonden. alle de onheilen en gevolgen van dezen,waters= - 
nood. Deze ‘aandoenlijke tooneelen namen zelfs in 1776 
nog geen’ gunftiger keer, daar men ‚de hevige najaars- - 
__koortfen , en de grootere fterfte , die er toen in Zolland; 
Groningen, Vriesland en Overisfel vooral op” de 
lage moerasfige landen bij Kampen, Zwol en Hasfelt (}) 

| plaats 


C*) VAN DEN BoscH, |. c.p. 159 en 178. THUESSINK lc 
CT) VAN DEN BOSCH, 1. c. p. 305. : 


C 238 \) 


plaats hadden , als de gevolgen daarvan kan aanmerken, te 
meer „ daar de droogmalingen , in het voorjaar plaats ge- 
had hebbende, in den zomer , door nadeelige uitdampin- 
gen, de najaarsziekten voorbereid hadden. Zeeland, 
voornamelijk lisfingen en. Tholen , Utrecht, vooral 
Amersfoort en de landen langs de Zem ; Gelderland , 
inzonderheid Nijkerk , Harderwijk en Elburg ; Over- 
ijsfel, met name Kampen en de moerasfige gronden bij 
Zwolle en Hasfelt, Genemuiden en Mastebroek ; als 
ook Groningen en Vriesland leden geducht door deze 
overftrooming. De dijken bij Marlingen, Workum , 
Stavoren en Hindelopen werden met moeite tegen bezwij- 
king bewaard , terwijl hier, zoowel als bij de Lemmer 
en onder Nyland, de lage landen onder water geraak- 
ten , zijnde de vloed in 1775 bij de Lemmer flechts een 
halven voet lager geweest dan in 1825. Alle deze ge- 
westen deelden in, 1776 gelijktijdig in de najaarskoort- 
fen , gelijk dezelve ook in de rampen. des watervloeds 
gedeeld hadden. Even als in het jaar 1895 was het na- 
jaar van 1775 regen- en ftormachtig , de winden west- 
en noordwestelijk, en de winter door ftrenge vorst afge- 
wisfeld. Daarom vertoonde zich de ziekte eerst in den 
zomer van 1776 ; toen aanhoudend drooge hitte het ont- 
ftaan derzelve begunftigde. Aan de Lemmer en te Kampen 
en op de naburige lage gronden werd de epidemie, even 
als in 1826, nog / kwaadaardiger door de aangevoerde 
zeeklei, en door de vermenging wan het zee- met het 
ftilftaande binnenwater, en door de kwade moeraslucht , 
die zich daaruit ontwikkelt. Men behoort dus de koort- 
fen, die in 1776 op deze ftreken zoo hevig als alge- 
meen werden waargenomen „ vooral toe te fchrijven aan 

de 


C 239 ) 
de overftroomingen des vorigen, jaars. «Want wij mogen 
dezelve niet afleiden van den hoogen vloed, die, tijdens 
het afnemen der ziekte , op ‚den 22 November. 1776 al- 
gemeenen fchrik en ellende werfpreidde, daar zich deze 
overftrooming bijna even ver uitftrekte als de vorige , 
hoewel met dat onderfcheid: „dat de landen binnen veer- 
tien dagen weder droog, en de inzameling van zomer- 
vruchten -en_winterkoren in het aanvolgend jaar gezegend 
waren. _ En. doordien ‚het land alzoo in den winter we- 
der boven water „geraakte, kon er geene verrotting en 
nadeelige uitdamping plaats hebben „ zoodat de lucht in 
den zomer. van het jaar 1777 onbefmet en de inwoners 
gezond bleven, «Hoe gunftig nogtans de uitkomst: van 
dezen watersnood voor olland „ en -die. gewesten , waar 
het water fpoedig konde afloopen „ ‘ook geweest zij, was 
zulks nogtans in Zeeland, Vriestand , Groningen, 
Overijsfel en langs den Gelderfchen IJsfel, niet overal 
het geval, want voor zoo verre deze vloed die ftreken 
onder zeewater bedolven, of door opftuwing der rivie- 
ren en broekwateren met flijkftoffen bedekt had, zag 
men er ook gal- en rotkoortfen , terwijl de persloop 
zich meer tot de hoogere en voor ftremming der huid- 
uitwafeming vatbaardere ftreken bepaalde. De epidemie 
van: 1777» 78 en 79, door den verdienftelijken vaN 
GEUNS (*) betrekkelijk Gelderland, en door pe REUS (4) 
en STINSTRA ($) ten opzigte van Marlingen en Vries- 
land, en aangaande Zeeland door vrirac befchreven , 


had 
(») Over den Persloop 1783. == (T) Merk. v.d. Roodeloop ve 
Harlingen. — CS) Geneesk, Jaarb. p. 102. VEIRAC; in Werh. van 


_ het Bat. Genootfch. der Proefonderv. Wijsbeg. te Rott. D. Ie bl. 433. 


C 240 ) 


had dus plaats na de overftroomingen, die vooral te 
Harlingen en-aan de Lemmer en op de lage landen om- 
ftreeks Groningen veel verwoesting hadden aangebragt, 
zijnde de gronden buiten de Zbbingepoort met vier of 
vijf voeten water bedolven geweest , terwijl de bewoners 
der lage ftraten te Groningen zelfs op de zolders moes- 
ten vlugten. Ook volgde in 1779 op eene overftrooming 
te Kampen eene hevige epidemie , die voor zeer befimet- 
telijk gehouden werd, hoewel vAN GEUNS (*) er geene 
fporen van persloop ontdekte, toen zich deze ziekte te 
Arnhem „ Nijmegen , Amersfoort en elders vertoonde, 
Meermalen zag men alzoo bij drooge heete zomers op 
de lagere gronden, gal- en rotkoortfen plaats hebben, 
terwijl. dysenterie op de hoogere meer voor ftremming 
der uitwafeming blootftaande ftreken woedde, 


VL. HOOFDSTUK. 


NADER OVERZIGT DES WATERVLOEDS VAN 1825. De 
WERKING EN GEVOLGEN VAN DENZELVEN NATUUR- 
KUNDIG BESCHOUWD, VOORAL BETREKKELIJK DE 
WEËRSGESTELDHEID VAN 1825 EN 1826. 


Dat de overftroomingen van zeewater, door het aan- 
voeren van flijkige ftoffen op de landen, en door bederf 
der 

(4) Loc. pe 72e 


C 241 ) 


der binnenwateren „ bij ‘daaropvolgende drooge.en heete 
zomers , voor de gezondheid der menfchen fchadelijk zijn 
kunnen, dit heeft, behalve de vroegere epidemiën, de 
jongfte volksziekte ten duidelijkfte in haren geheelen 
loop bewezen. Om dit gevoelen nader te ftaven , zullen 
wij den loop der overftrooming van 1825 in verband met 
den oorfprong en het verloop der epidemie van 1826 , 
nader overwegen, hoewel wij in Hoofdft, IT en IL daar- 
over reeds medico-geographisch gehandeld hebben. 

Ten gevolge der overftroomingen van den 4 en 5 Fe- 
br. 1825 en des doorbraaks in den zeedijk bij de Lemmer 
en te Workum ftroomde de Zuiderzee naar het land om 
Bolsward en Sneek , zoodat zich het zeewater met dat 
der meren mengde, en daarenboven vele flijkftoffen op 
de lagere gronden ophoopte. Benoorden Zarlingen brak 
de zeedijk door , waardoor deze ftad ten deele en verder 
_de Biltpolder door de zee overftroomd werd. Meer dan 

‚ro,ooo ftuks runderen verdronken, en van de 32 griete- 
pijen, waaruit Vriesland beltaat. werden er 25 groote- 
lijks met zout water beloopen, zoodat er bijna overal 
gebrek aan drinkbaar water heerschte, In de Provincie 
Groningen was dit ook , hoewel in minderen graad, het 
geval. Te Delfzijl fpoelde de houten beer weg, en bij 
Termunte viel een breuk in den dijk, waardoor de zoute 
flijk- en kleiachtige wateren des Dollarts door den vloed 
naar de lage landen om Groningen gedreven werden. Ook 
de kleigronden ten noorden en bezuiden Appingedam , 
tot de Oldambten geraakten, even als de lage veenderijen 
twee tot vijf voeten onder water, zoodat het Doftlartwa- 
ter zich met dat der poelen , veenen , flooten en moeras- 
fen vergen die tusfchen dezen zeeboezem, Appinge- 
| Q ‚dam, 


_ 


C 242) 


dam, Groningen en Winfchoten gelegen zijn. In Overs 
isfel veroorzaakten de dijkbreuken, bij Kampen , Kune 
der en Vollenhoven, dat Mastebroek onder zeewater ge= 
raakte „ en dat het land bij Mas/elt, Dalf/en , Roveen , 
Staphorst, Steenwijkerwold , Blokzijl en Blankenham 
geinundeerd werden , zoodat de zeeklei en het zoute was 
ter zich langs deze kust, ook met dat der veenen en 
broeklanden vermengden, terwijl hier , zoowel als in Zries- 
land en Groningen 4 de aangefpoelde flijk , infekten en 
zeegewasfen , zoowel als de menigte verdronken vee , dat 
meer dan 15,ooo fluks bedroeg, bij den eerstkomenden 
droogen en heeten zomer, aan rottige uitwafemingen aan- 
leiding geven moesten. Dezelfde treurige tooneelen ‘had- 


den plaats lange de Gelderfche kusten en in Oost-Vries- 


land „ dat ook grootendeels door ’t water des Dollarts 
en der Noordzee bedolven werd. De dijkbreuk bij Lar- 
relt nabij Emden, maakte , dat 500,ooo morgen’ land 
onder water geraakten en volflagen gebrek aan drinkbaaar 
water hadden. Omftreeks» Hamburg , in het ambt Rét- 
zebüttel., zoowel als omftreeks Jever, im het Olden- 
burgfche „ hadden dezelfde ongevallen plaats. Een groot 
gedeelte dezer gronden ‘bleef in het koele en vochtige 
jaar 1825 „ vooral in de laagten , nog meêt water bedekt, 
zoodat vele poelen en flooten, eerst bij den droogen hee- 
ten zomer van 1826 uitdroogden en” die fchadelijke eflu- 
via ontwikkelden , welke: inhet vorige jaar waren flui- 
merend. gebleven. Pörken verhaalt ; dat er omftreeks 


“Jever, eene eeuw geleden, op eene overftrooming , foort- 


gelijke epidemie plaats had , en fchrijft aan den vloed van 
1825 met ons eenen ziekten aanbrengenden invloed toe, 
zeggende : dat de ziekte daar het hevigst woedde, waar 
| het 


(243 ) 


het. zeewater. eenigen. tijd geftaan had ,:en het minst op 
de zandgronden , die wel overftroomd- doch fpoedig van 
het zeewater bevrijd waren geworden en door zeewinden 
verkoeld. werden; er bijvoegende , dat de oorzaak-der 
ziekte te Jever , waar geen zeewater toegevoerd. was., 
even als te Groningen, aan de moeraslucht en brak wa- 
ter moest toegefchreven worden. Immers, zegt hijs (*) 
» monendum oppidulum Jeveram én ipfis foli arenofi et 
» Paludofi. finibus pofitum, fosfisque caterum vebustis, 
» calore folis exustis inftructum evyolyendo miasmati pa- 
 Ludofo expofitum quam maxime fuisfe”” Gelijk het 
ftadje Jever, water en lucht aangaat , veel overeenkomst 
heeft met Grozningen, zoo was er de ziekte ook van 
denzelfden aard, Overal leden de armoedigfte aan ftil- 
{taande grachten. gelegene buurten „ vooral daar „ waáär 
„men zich met brak of moerasfig water tot drank behel- 

pen moest „ het hevigst door de ziekte. 
De febres foporofo-apoplectie werden door PÖPKEN 
minder , doch de tert. phrenitic. en typhof. veel waar- 
genomen, nadat men vroeger dikwijls cholera. gezien 
… had. In Aug. werden ‘hier de öntermit. veeltijds typheus , 
van welke sPRENGEL dus met regt zegt: Febres tales 
» Plerumgue epidemiarum more grasfantur”” (}) Ber 
halve in 1799 «heeft zich dezelfde ziekten in deze ge- 
westen ook in 1809, 1811 en 1822 vrij veel en alge- 
meen vertoond , geenszins in geaardheid van de epide- 
mie van 1826 verfchillende, zoodat de Plaatfelijke Kom- 
misfie van. Geneesk. Toevoorzigt te Groningen deze 
ziek- 


4) L. Ces Pe 14 Et 250 — (Ì): Pathols Va 1153-621475 PNR , 
infl. med. pract., V. Ii, $ 160, 


(24 ) 


‚ ziekte verklaarde te zijn, de gewone galachtige ziekte, 
die hier in vroegere jaren zoo dikwerf gegrasfeerd heeft. (*) 
Daar nu deze epidemiën, zoowel in 1776 als in 1806 
1808, 1809 en 1820, door overftroomingen waren voor- 


afgegaan , zoo mogen wij derzelver invloed, tot ver- 


meerdering van fchadelijke uitwafemingen , uit flijk- , klei- 
en gemengde zoute en zoete wateren , zoowel als door 
bederf van drinkbaar water niet ontkennen. — Volgens 
BANGA (+) was deze conflitut. interm. flation. in Vries- 
land, federt den winter en het voorjaar van 1807 tot 
deri gematigden zomer van 181o, als ook van 1822 tot 
1825 , bijzonder blijkbaar , waartoe de ftormen , vloeden 
en regens van de maanden Januarij 1806, 8,9 en oo 
ook het hunne zullen hebben bijgedragen. Want of= 
fchoon deze watervloeden zich meest bepaalden tot Zee- 


land, Utrecht, Gelderland en Braband, werden de 


binnenwateren in Vriesland en Groningen door den hoo- 
gen {tand der zee min of meer brak, De brakke wate- 
ren en gronden in 18er door regenbuijen dikwijls ver= 
frischt en gezuiverd zijnde geworden, gaf dit aanleiding „ 
dat deze conffit. interm. zich overal eerst in 1822 her- 
vatte en tot 1825 zelfs min of meer voortduurde. Deze 
con(lit. interm. flat. werd ook in Zeeland en Holland 
waargenomen „ alwaar dezelve in 1807, vooral voor de 
krijgsgevangene Pruisfen, Polen en Rusfen bijzonder ge- 
vaarlijk was. ($) Voor zoo. verre beide deze oorzaken 
op andere moeras- en kleigronden der Nederlanden niet 
kunnen plaats hebben, moet daaraan toegefchreven wor- 

den „ 


(4) Staats-Cúur., ar Aug. 1826, — CH Le Cs Pe 82B4s — 
(6) SEBASTAAN, 1. C+, Pe 85. 


C 45) 


den , dat foortgelijke koortfen er fteeds met minder ge 
weld woedden dan in deze beide Provinciën. Waaruit 
het zich dan ook laat verklaren , waarom, op de vijf 
niet overftroomde grietenijen. van Vriesland, de ziekte 
veel minder was dan op de zeven en twintig, die met 
zeewater beloopen waren geweest. Gelijk de koortfen 
zich op deze ftreken meestal tot de moeras- en kleigron- 
den bepaalden, met bevrijding der zandgronden, zoo had 
zulks ook bij de Noord-Duitfche epidemie plaats. In 
het ambt Ritzebüttel waren van de 5ooo inwoners meer 
dan gooo ziek, zoodat de artfen zelfs niet verfchoond 
bleven , terwijl de op zandgrond gelegene dorpen Duh- 
nen en Sahlenburg weinig of geene ziekten hadden. (*) 
De overftrooming met zeewater was tevens oorzaak „ dat 
de ziekte van 1826 veeltijds met fcheurbuikige verfchijn- 
felen gepaard ging , daar men de fcheurbuik voor eene 
aan brakke gronden eigene ziekte houdt, en min of meer 
endemisch befchouwt op alle onze lage landen.  Bijzon- 
„der werd zulks bij die lijders waargenomen „ bij welke de 
aderlijke bloedmasfa de overhand had, en de ontkoling 
van het bloed in milt en lever vertraagd werd, Cf) 
waartoe reeds de door ons opgenoemde beftanddeelen der 
moeraslucht op zich zelve aanleiding geven, gelijk zulks 
ook door vroegere epidemiën bewezen is, blijkens de 
waarnemingen van PRINGLE , BICKER, DE MAN } SEBAS- 
TIAAN , HILDENBRAND €N BAILLY ($) volgens welke de 

lijk- 


(%) FRICKE en HACHMANN, J. €» — (Cf) THIJSSEN, J. Co, Pa48: Mur- 
DER en ROELANTS, Bijdr. tot de Gefchied. der in ons Vaderl. geh. 
hebbende ziekte în 1826, p. 5 — MA: Traité des fierr. interm. 
Paris, 1925. 


Q 3 


C 46) 


lijkopeningen der in 1825 te Rome aan febr. interm, ge= 
ftorvenen „meestal dezelfde refultaten hebben opgeleverd; 
als” die “welke gedurende de vepidemie van 1826, door 
Prof. HENDRIKS te Groningen , En VROLIJK €En THIJSSEN 
te Zmfterdam vervigt zijn. Overigens fchijnt ‘het, gelijk 
wij in Hoofdft. V nader ontwikkeld hebben , dat de met 
koolftof bezwangerde moeraslucht , alleen daarom bijzon- 
der op de milt werkt, omdat dit ingewand rijk met ader- 
lijk bloed bedeeld is. Men behoeft deswegens met 
THIJSSEN (*) nog tot geene fpecifieke werking van dit 
miasma op de milt toevlugt te nemen , om dit „verfchijn- 
fel te verklaren. Beter kunnen wij ons vereenigen met 
het dienaangaande geuite gevoelen van BANGaA. (t)' De 
geheele uitgeftrektheid der ziekte, vooral in Vriesland 
en in een gedeelte van Groningen en Overgsfel , zoowel 
als in Oost-Vriesland en langs de boorden der Noord- en 
Oostzee, als ‘hebbende bijna ten eenemale de rigting der 
overltrooming van 1825 , gevolgd „ bewijst dus ten klaar- 
fte den nadeeligen invloed en de medewerking des wa- 
tervloeds , hoewel de hoogere niet overftroomde klei- 
gronden, evenwel in minderen graad, door de drooge 
hitte, gebrek aan zuiver regen- en putwater „zoowel 
als dodr de “de rottige uitwafemingen uit laagten”en uit 
gedroogde flooten „en foms , bij koele avonden ‘of neveli- 
ge nachten , door belemmering der huiduitwafeming voor 
deze koortfen blootftonden. | 


Kr) LE. Ces Pe 125 nava CH Le. Ces Pe 75e 


IX. 


C 242 ) 


IK. HOOFDSTUK. 


OORSPRONG DER ZIEKTE OP DE NIET OVERSTROOMDE 

KLEIGRONDEN , VOORNAMELIJK GELEGEN IN DEN AARD 
DES BODEMS DEZER STREKEN, EN DER WEÊRSGESTELD- 
HEID VAN 1826. | 


Wij» hebben « in Hoofdít. I—IV aangetoond, 
uit den. aard.des lands en des klimaats bewezen, 


_dat «de vochtige lucht „en de veranderingen van luchtge- 


fteldheid ,„ zoowel als de nadeelige uitvloeifels. der. poe- 
len „ meren , „droogmakerijen veenen en. kleilanden „ al- 
tijd in «ons land: eenen  nadeeligen. invloed op onze. ge- 
zondheid behouden , dat de drooge hitte zoowel op deze 


Jage „als „hooge kleigronden , vooral bij bedorven of. ge- 
brek aan drinkbaar water „ fteeds deze nadeelen moet-ver- 


meerderen, en dat ons Vaderland , voor de fchrale ooste- 


_dijke- en westelijke winden uit den Noordelijken. Oceaan 
bloot liggende „ zoowel in zijne lagere als. hoogere klei- 


gronden „der Provincie Groningen. en Vriesland, onder 
foortgelijken, zamenloop -van oorzaken als in 1826 plaats 
hadden „ ‘aan de reeds, gemelde ziekten zal blootgefteld 
blijven. Immers , indien wij den oorfprong def morbi 
endemici acuti van ons Land nagaan, dan moeten wij 
ons overtuigd. houden ‚ „dat deze morbi epidem, in deze 
gewesten doorgaans « bijde afwisfeling der jaargetijden , 
en la opvolging van koude-en wechtige ; drooge en hee- 


Y Q 4 te 


(248) 


te dampkringslucht van aard veranderen, en hierdoor zoo- 
wel als door den onderfcheiden aard des bodems gewij- 
zigd worden. Uit de voornoemde algemeene oorzaken 
kon dus in 1826 zoowel op de onder water geftaan heb- 
bende landen „, als op do niet overflroomde ftreken , de 
galziekte ontftaan, Hitte en derzelver afwisfeling met 
koele avonden , gebrek aan zuiver water eiì genoegzame 
groenten, bragten overal een’ algemeenen aan/eg tot de- 
ze gal. of faburrale ziekten te weeg ‚die zich zelfs op 
enkele plaatfen fporadisch vertoonden, niettegen{taande 


‚_ dezelve op zandgrond gelegen waren. 


Daarom zag men de ziekten in Grozningen oiki het 
eerst ontftaan in het hoogere gedeelte van het Zwnfingo- 
kwartier , waar volflagen gebrek aan drinkbaar water was , 
en men met moeite eenig put- of brakwater konde beko- 
men; welke fchaarschheid van water hier vooral plaats 
had uit gebrek aan fchutfluizen , om het op den hoogen 
kleibodem terug te houden , zoodat de flijk dezer ftreken 
naar het lagere middeldeel tusfchen Groningen en de 
Noordzee gelegen, afvloeit, en bij aanhoudend drooge 
hitte fchadelijke uitwafemingen ontwikkelt, die de gal- 
ziekte veroorzaken. Daarom vertoonde zich de ziekte 
het hevigst op de lage kleigronden en op die hoogere 
dorpen of buurten, in welker nabijheid laagten of poelen 
in rotgisting waren, zoodat zich kool- en waterftof be- 
vattende moeras- ‘en kleilucht verfpreidde. Zoo heb ik 
fteeds in den uitgebreiden kring mijner praktijk veel min- 
der febr. inserm, waargenomen op de hoogere binnen= 
dijks gelegene vette kleigronden, dan op de lagere bui- 
tendijkfche, langs den //s/el liggende, kleilanden , in wel- 
ker nabijheid zich meer lage weidelanden en poelen be- 
| vin- 


ar 


C 49 


» 


vinden, die des zomers bij drooge hitte meer rottige uit- 
wafemingen aan den dampkring mededeelen. Even als 
zulks bij de jongfte epidemie plaats had, fchijnt voorna- 
_ melijk rottige kleilucht het ontf{taan dier koortfen op de 
in Hoofdft. V en VIII aangehaalde wijze te bevorderen. 
Kleigrond beftaat grootendeels. uit aluinaarde met het 
kleurgevend iĳzeroer , (*) gemengd met eenigen Awmus 
door bemesting met verrottende zelfftandigheden aange- 
bragt 3 zoodat.de zuivere hooge kleigronden weinig fchas 
delijke uitdampingen kunnen geven, dan voor zoo ver 
zich hier en daar in laagten en flooten uit opgepakte dier- 
lijke en plantaardige met klei vermengde ftoffen , meer 
rotgisting kan ontwikkelen en gekoold waterftofgas of 
phosphorwaterftof geboren worden , welke laatfte vooral 
plaats heeft bij nieuw aangefpoelde klei. Evenwel be- 
vordert de klei, even als het zeewater, de verrotting. 
Zij fmelt in het water en kan onder de gemaakte bepalin= 
gen in rotgisting geraken ; terwijl de zandgrond of kie- 
zelaarde flechts het water in hare tusfchenruimte opneemt , 
zonder ín hetzelve te fmelten, dan in zoover dezelve 
met klei of Awmus mogt gemengd zijn. Op de hoogere 
ftreken , die meer voor doorftrooming der winden bloot- 
{taan , geeft daarenboven de ftremming der huiduitwafe- 
mingen niet zelden mede aanleiding tot de ziekte. De 
landman ondervindt bijzonder deze nadeelen, en in 1826 
waren koele avonden , koude en nevelige nachten , of 
veendampen , die op heete heldere dagen volgden niet 
zelden op zoodanige wijze fchadelijk. Alzoo zag men 
< op de hoogere , in Hoofdft. Len II opgenoemde plaat- 
fen, toen. de heete zon in het begin des zomers van 


| | 1826 
C*) UiLkENs, /. c. 


Qs 


_C 250 ) 


1826 nog: vele. waterdeelen aan den bodem, onttrok „ en 
de- hitte ‘door koele avonden deze uitdampingen verdikte 
en-foms de uitwafeming verhinderde , eerst als gevolgen 
van. fcherpe galftoffen, buikloop , cholera „ roodvonk, 
roosachtige darmonttteking en -puistachtigen . huiduitflag 
ont{taan:; aan welke catarrhale aandoeningen’ de meerdere 
fterfte onder „de kinderen werd, toegefchreven „ welke 
ziekten na den regen: in Aug., bij de daaropvolgende 
verfinachtende hitte „ die allengskens- meer rottige moe- 
ras- en kleilucht deed opftijgen , ‘tot galkoorts „ en toen 
er tegen ‚den herfst meer regen en koelte kwam „ tot 
tusfchenpoozende koortfen overgingen. “De buitengewo- 
ne temperatuur der lucht was hier dus hoofdzakelijk als 
oorzaak werkzaam, gelijk over het algemeen deze ende- 
mie niet zonder de groote hitte en aanhoudende droogte, 
volgens gevoelen van bevoegde deskundigen zoude ont- 
ftaan zijn. Daar hierdoor de {taande wateren uitdroog- 
den en uit dezelve nadeelige dampen ontwikkeld: werden , 
en daarenboven ‘het veldgewas als in zijne kiemen ver= 
fchroeid “en ontijdig rijp werd, terwijl het gras op-den 
wortel tot ftof: verbrandde, en bij den mensch de dunne 
vochten uitgewafemd en verteerd , en daarentegen ‘kwade 
moeraslucht opgenomen, en de inwendige fappen fcherp 
werden’ en. ontaardden , zoo kon het niet. anders „ of er 
moest eene .volksziekte geboren worden , die op onder- 
fcheidene „plaatfen in: minder of meer hevigen graad moest 
plaats “hebben , maardat er geringere of gewigtigere oor- 
zaken toe: zamenliepen. 8 

Bij buitengewone. drooge en heete zomers ftaan dake 
ftreken veelal vooral voor tusfchenpoozende vooral ande- 

tendaagfche koortfen bloot , gelijk de epidemiën van 1719 , 


1747 9 


( 231 ) 


B747 25750657 eN 76 bevestigdhebben. … Op deze 
gewesten past-dus het.geene PRINGLE; van Staatvlaan- 
deren zegt: ‚Hoe koeler faizoen „hoe hooger en zan- 
„diger -de.-gronden zijn, des te-meer-zijn de -koortfen 
„ zachtaardig en remitterende. met weinige intermitt. al- 
» thans -min kwaadaardig „ en bij. ongezonde „zomers 
5 zijn het - dubbelde anderendaagfche of derdendaagfche 
sen „zelfs. febr. puter. en ardentes”” Dat de: kleilanden 
hier zoowel als - in Oost-Vriesland bijna. alle aange- 
daan werden „terwijl «de zandgronden « vrij „bleven 5 
daarvan - fchijnt de «reden daarin gelegen „ dat de mod 
/ derige- vette.’ kleilaagten. «en flooten-fpoedig in rotgis= 
ting „geraken , “terwijl de zandgronden meer-inzuigen dan 
uitwafemen 3 hetgeen … echter van--de lage :broeklanden in 
Groningen; Vriesland en Overijsfel miet kan gezegd wor- 
den, daar deze „ hoewel uit. gemengde veen- en zandaar- 
de- beftaande , wel degelijk. door de. ziekte werden aange- 
daan, gelijk «in-Hoofdft. LI, Il ven [Il opgegeven “is, 
En  vermits--de uitgebreide „door -ophooping van zeeflijk 
ontftane voorlanden in de. Marneen benoorden Gronin- 
gen „als ook ‘omftrecks „Delfzijl en tegen de Oldamb- 
ten langs den Dollart , zonder overftrooming bij gewo- 
nen” wijkenden vloed vele fchâdelijke-uitdampingen ver- 
wekken , gelijk «dit. ook bij “langdurige … zomerhitte en 
droogte „plaats heeft in den MNoord- en Bildpolder, Zoo 
“kon: hieruit mede-de oorfprong «der ziekte op de hoogere 
kleigronden» verklaard worden, te meer daar deze gron 
den „ hoewel: van overftrooming vrij-gebleven , ‘doorgaans 
flechts- weinige voeten boven de: oppervlakte “der «zee en 
der binnenwateren gelegen zijn, zoodat er des zomers 
hier en daar vele planten en infekten verrotten. 

| Juist 


(252 ) 

Juist zegt dus cour: (*) „ Loci elevatiores qui per 
s Ayemem nullis obruuntur aquis ob vicinitatem eadem 
„ gaudent atmosphera, et iisdem morbis obnoxti unt 
„ eo magis cum nullibi tam elevata fit provincia ‚ ut 
» on depresfa dicù mereatur.”” — Het water dus over 
het algemeen ook niet diep onder de oppervlakte des bo- 
dems blijvende , wafemt de vochtigheid des zomers door 
fpleten uit den kleigrond, en vervult de lucht , vooral 
daar „ waar flijkophoopingen aanwezig zijn, met gekoold 
en ammoniak bevattende waterftoflucht , zelfs op plaatfen 
waar geen water te zien is. Dit had in 1826 bijzonder - 
plaats in de provincie Groningen , in het laagfte middel- 
deel, tusfchen de ftad en de boorden der Noordzee ge- 
legen , waar intusfchen geene overftrooming had plaats 
gehad. Indien men dus in de putten keek en het water 
er minder of meer diep, onder den grond vond , zoo 
zoude men misfchien de betrekkelijke ziekte-gefteldheid 
der plaatfen daaruit eenigzins kunnen ramen. 

Daar voorts de zomer van 1826 niet alleen door hitte 
en droogte over dag aanleiding gaf aan uitwafeming van 
dunne vochten uit het bloed en dus aan verdikking van 
inwendige maag-, darm- en galfappen, maar tevens op- 
merkelijk was door fchrale noord-ooste en zuidooste win- 
den „ die des avonds en ’s nachts , gepaard met fchadelij- 
ke miasmata en nevels of veendampen, de uitwafeming 
ftremden en de verdikte of fcherpgemaakte uitwafeming 
ftoffen naar het darmkanaal terugdreven , zoo moest dit 
voornamelijk. oorzaak der ziekte worden op de hoogere 
niet overftroomde kleigronden , zoowel als langs de wad- 

den 


() L. E., P. 30. 


(253 ) 


den en opene kusten , waar afwisfelende zee- en landwin- 
den zonder tegenttand doorwaaijen , en de avondlucht dik- 
wijls koud en guur op het over dag verhitte ligchaam 
valt. _ Intusfchen was deze vernieuwing der lucht , door 
verfrisfchende zeewinden „ voor de gezondheid over het 
algemeen heilzamer dan de meer (tilftaande dampkring 
boven de lagere moerasfige gronden , waar dezelve meer 
met miasmata bezwangerd bleef en. dus in 1826 kwaad- 
aardige koortfen verwekte, Daarom ondervond de Mar- 
ge en de langs de Noordzee liggende plaatfen in de Pro- 
vincie Groningen, zoowel als de vijf hoogere grietenijen 
van Vriesland , gelijk wij in Hoofdft. I en IL opgegeven. 
hebben minder ziekte dan de gemelde lagere ftreken. 
Met regt ried dus de Kommisfie van Geneesk.  Toevoor- 
zigt te Groningen zoo zeer het vermijden der avond- 
lucht tot afwering der ziekte aan , (*) daar koude avon- 
den , de miasmata verdikkende , daardoor dubbeld nadee- 
lig werken , gelijk de fchrandere TrijsseN dit omftreeks 
Amfterdam en op de lagere dorpen van Holland ook wil 
in acht genomen hebben; te meer daar de thermom.. in 
den nazomer van 1826 na den middag veeltijds van 7o° 
tot goo teekende, en tegen den nacht foms tot 40° en 
5o® daalde, hetwelk vooral nadeelig was voor geringe 
landlieden, die over dag werkzaam „ verhit en bezweet 
geweest zijnde, des nachts goede togtvrije woningen 
dierven of boven vochtige kelders fliepen, zijnde daaren- 
boven de morgen- en avondlucht kouder op het land , 
dan in luwe en beflotene fteden. Juist zegt dus sANC- 
TORIUS: (f) » iz coenofo aêre prohibetur perfpiratio, 


fbra 
G) Sibaesschur:; 26 Aug. 1826, — (f) Med, Stat, Sect. II, 
aph. 8. 


(“254 ) ‘ 


35 fibra laxaritur”’ Op de hoogere of langs de boorden 
der zee gelegen ftreken was dus eene catharrale oorzaak 
niet te miskennen, gelijk men meermalen tijdens de 
nachtevëning van lente: en herfst zoodanige epidemiën in 
ons “Land heeft waargenomen „ blijkens de catarrh. epi- 
demie van 1557 door FORESTUS *) befchreven , zoowel 
als de waarnemingen, welke men ven 1772 over de toen 
heerfehende febr. catarrh. en dyfenterie geboekt vindt , (}, 
gelijk ook blijkt uit de zinkingkoorts , in den zomer van 
1782 , betrekkelijk Amfferdam , door micnerr, (S) en 
aangaande Haarlem door de Stads-Doctoren aldaar be- 
fchreven. Juist zegt dus mippocraTes: (9), Volks! 
„ ziekten of epidemiën, die zich over een gewest alge- 
5, meen uitftrekken, hebben hunne oorzaak in iets, dat 
„ meest algemeen is of allen aandoet, en dus in hetgene 
wij in- en uitademen, of in de lucht en het weêr.” 
Meermalen heeft de ondervinding in ons land geleerd , 
dat de ín Holland, Zeeland en Vriesland , uit catarrhale 
oorzäken- ontfpruitende herftskoortfen, na ongezonde droo- 
ge en heete zomers, een’ aflatenden , fomtijds zuiver tus- 
fchenpoozenden loop aannemen; waarom syLvius (**) 
reeds juist aanmerkte , „ dat men ook intermitt, koort- 
» fen waarneemt, die men” zinkingachtig noemen kan ;, 
» uit hoofde, dat de zinking niet alleen op de longen , 
‚maar ook op andere deelen valt , en met den afloop 
j, des kcortsaanvals tevens ophoudt.” Menigvuldige ver- 
anderingen van weêrsgefteldheid maken de zinkingziekten 
in 
(%) L. c., Obf. lib. 4e Pe 154. — (Ì) Corr. Societ., 4 fl, — 


CS) Vader. Letteroef., IV D. — (9) De Nat. Hom. cap. 4e — 
…_(%%*) Lib. 1, praa., Pe 30. 


(255 ) 


in ons: land algemeen ‚ en veroorzaken „ dat de zinking- 
koortfen zich in deze ftreken gewoonlijk meer door eene 
_fpoedig toenemende verzwakking onderfcheiden , dan in 
Frankrijk en andere minder vochtige en lage gewesten. 
Overigens kunnen verkeerdheden in den leefregel , vooral 
misbruik van verflappende laauwe dranken tot deze ont- 
wikkeling, der zinkingziekten- meer vatbaarheid geven, 
zoo als wij zulks in Hoofdft, XI nader aangetoond heb- 
ben (*). In den lateren herfst verandert het vochtige 
koude weêr het ziektekarakter aanmerkelijk, zoodat vele:, 
door. tusfchenpoozende koorts verzwakte lijders alsdan 
door ‘eene flepende koorts, die dagelijks, om den anderen 
dag , of op onbepaalde dagen terugkeert, worden aange- 
tast. Bij deze verandering van #ypus gaat de koorts foms 
met verkoudheid, hoest, of zenuwtoevallen” gepaard, 
waaruit niet zelden flepende zenuwkoortfen , ontftekin= 
gen, verhardingen , waterzucht of kwaadfappigheid ont- 
ftaan. Heerscht de koorts epidemisch, dan wordt de= 
zelve door deze zinkingachtige luchtgefteldheid gewoon- 
lijk heviger en meer aanhoudend, tot dat eindelijk 
het invallen ’ eener’ drooge koude niet zelden krachtiger 
hulp aanbrengt, dan de beste kina- of ftaalmiddelen. 
‘Houdt winterkoude en heldere vorst lang genoeg aän, 
om de door een langdurig lijden verzwakte zieken tegen 
het” aanftaande veranderlijke voorjaarsweêr beftand te ma- 
ken’, dan zijn er weinig’ recidiven te vreezen, Heeft 
daarentegen. deze gunftige omftandigheid des winters niet 
plaats , dan blijven de ligchamen zwak , ftorten in het 

| voor- 


(*) Conf. J. P.-MICHELL, Verh, over de oorz. en gen, der febr. 
catarrh., Pp. 267, fe44. | 


(256 ) 


voorjaar ligt weder in, en bezwijken onder deze inftor- 
tingen , of onder gebreken van een of ander edel werk- 
tuig „ dat door de langdurigheid der ziekte te veel gele- 
den had. Gelijk dit door syLvius (*) reeds waargenomen 
werd, heeft ook de jongfte epidemie in ons land daarvan 
te vele blijken gegeven , om zulks te mogen betwijfelen. 
Wij hebben deze waarheid in Hoofdít, IlI-en IV. door 
meerdere waarnemingen geftaafd. 

De ziekte van 1826 was dus in alle opgemelde ftreken 
endemisch , of van alle plaatfelijke oorzaken afhankelijk , 
en in hun karakter niet onderfcheiden van de vroegere 
door ons aangehaalde epidemiën , dan alleen wegens der- 
zelver hevigheid, door een’ zamenloop van ongunftige 
omftandigheid ontftaan. De oorzaak der ziekte door 
belemmerde uitwafeming bevestigde zich ook vanachteren 
daaruit, dat de herftelling dezer ontlasting meestal een 
heilzaam verfchijnfel opleverde , zoodat lijders, die onder 
de behandeling in een algemeen zweet geraakten, dikwijls 
het gelukkigfte herftelden, en van recidiven en water- 
zucht bevrijd bleven, hetwelk te zekerder plaats had , 
indien vroeger toegediende bederfwerende afvoerende mid- 
delen door ontlasting van bedorvene darm{toffen „ en door 
ontfpanning „ heilzaam hadden medegewerkt. 

Ten noorden van Groningen in het Hun ngo-kwartier 
aan de andere zijde van het Rietdiep, onder Zwindijk 
tot Delfzijl toe , wordt het voorland door den aangroei 
van het krabbekwaad (/&/licornia) en andere zeegewas- 
fen, zoowel als door ophooping van flijk vermeerderd, 
zoodat deze met infekten rijk bedeelde ftoffen , bij wij- 

ken- 


(*) Prax. med, , Tract, X. 


(257 ) 


kenden vloed op deze landen blijven hangen , en bij aan- 
houdende hitte , zonder verfrisfchende regens , verrotten 
en de lucht met een fchadelijk miasma vervullen, hetwelk 
nog toeneemt door de verrotting van het wier, dat op Wie- 
ringen en het oude Vlie groeit, in het najaar van zijnen 
wortel los fchiet , bij zekere winden op de oppervlakte 
der zee drijft , daarna zinkt , en eindelijk door rotgisting 
drijvende en met infekten opgevuld geworden, bij weste- 
lijke winden naar de wadden overgedreven wordt. In 
Zeeland zijn wel eenige dezer oorzaken aanwezig „ maar 
het. land is hier en daar hooger, zoodat er meer bewe- 
ging in den dampkring is, waardoor de koortfen minder 
een’ kwaden aard aannemen. Aan de noordzijde, tus- 
fchen Overflacqud en Goederde is de evenredigheid ge- 
noegzaam dezelfde als in Vriesland, In Noord-Holland 
is de val van water gering, zoodat er weinig ophooping 
van zeeflijk plaats hebben kan. 

Langs de kusten was daarom de koorts in 1826 daar 
het hevigst, waar het verval van water het grootíte is, 
zoodat er bij laag water meer flijk opgehoopt blijft , ge- 
lijk te Delfzijl. De flad Groningen , hoewel niet over- 
ftroomd met zeewater, ftond echter, door opftuwing 
van het Rietdiep, in het lage deel onder water en on- 
dervond in 1826 de nadeelen der uitwafemingen van het 
Boterdiep, van hare ftilftaande wateren , van haren lage- 
ren kleibodem, alsmede van de riolen en fekreetbakken. / 
‚ Volgens Toer en pöPKEN moest de hevigheid der ziekte 
te Emden en Jeyer vooral mede.aan de uitwafemingen 
van ftilftaande grachten toegefchreven worden. 

De ziekte ontwikkelde zich dus oorfpronkelijk uit de 
algemeene oorzaken , zoowel op de overftroomde als op 

8 R de 


Ns 


C 286 ) 


de niet onder water. geftaan. hebbende kleigronden; en 
alzoo-kon de epidemie weldra een groot aantal menfchen 
aandoen „ die „geene ‘gemeen{chap onderling gehad had- 
den, zoodat hier aanvankelijk aan geene mededeling van 
fmet{tof te denken was, Op deze wijze verfpreidde zich 
de ziekte in eenige dagen over geheele ftreken van het 
platte land in Vriesland „ Groningen en Oost-Vriesland. 
“Aanvankelijk ftond zij dus gelijk met de gewone najaars- 
_ koortfen , die bij buitengewoon heete en drooge zomers 
op deze kleigronden heerfchen, en. die, even als alle 
Febr. intermit. , door de meeste geneeskundigen voor 
niet. befmettelijk gehouden worden. 


X. HOOEDSTUK. 


ONDERZOEK IN HOEVERRE DE: ZIEKTE BESMETTELIJK 
EN DOOR BESMETTING UIT LAGERE NAAR HOOGERE 
GRONDEN OVERGEBRAGT GEWORDEN KON ZIJN, 


) 


Indien wij intusfchen met Prof, THUESSINK en anderen 
hier. en daar fporen van befmetting, meenen te kunnen 
ontdekken „ zoo nemen wij het woord contagium in een? 
‘beperkten zin, en bedoelen geenszins eene eigenaardige 
fmetftof door de lucht, als bij pokken, „mazelen en rood- 
vonk , maar eene befmettelijk uitwafeming en uitademing 
of bedorvene lucht, door drekftoffen , als de oorzaak 
der voortplanting en verbreiding der ziekte, zoodat men 
al 


C 259 ) 


alleen: door de nabijheid der lijders en derzelver bedorve- 

nen ligchamelijken atmospheer kon aangedaan, worden. 
Dit contagium werkt dus flechts plaatfelijk „ gelijk het 
terrestrijche miasma, dat uit moerasfen en, ftaande wa- 
teren: opftijgt „ alleen. diegenen aandoet , die, zich in der- 
zelver nabijheid bevinden. Zoodanige bedorven. zieken» 
lucht „ veel gekoold waterftofgas bevattende , bezwangert. 
dus den plaatfelijken dampkring daarmede „ op, dezelfde 
wijze als zulks door de moeraslucht , offchoon in ruime- 
re mate, plaats heeft. Op deze wijze komt het ons 
waarfchijnlijk voor, dat de ongunftige algemeene lucht» 
gefteldheid de ligchamen tot de ziekte voorbefchikt gen 
maakt. endat de fmetftof, door dienstboden en oppasfers 
uit lagere ftraten overgebragt, aan de ontwikkeling der- 
zelve. op. het, hoogere gedeelte. van de ftad, Groningen 
‘ aanleiding gegeven hebbe, Bij welgegoede. lieden , die 
door de gewone min. kwaadaardige najaarskoortfen. aange 
‘“_tast-zijn, en waar de lijders in ruime vooral. bovenver- 
trekken. zindelijk liggen „ en de reinheid bij het verfchoo- 
nen, en- zuiverheid. bijhet opruimen der drekftoffen in 
acht. genomen en, het inademen. der ziekenlucht vermeden 
wordt, vreezen wij geene befmetting , maar bij opeenge- 
pakte lijders in hospitalen, enge woningen en flaapplaat- 
fen , waar de zieken door de huid weder vele fchadelijke 
uitwafemingen van uitgeworpene ftoffen kunnen opnemen, 
vooral bij het onzindelijk en armoedig gemeen, kan de 
ziekte heviger en befmettelijk worden. Immers is het 
niet onwaarfchijnlijk, dat deze koortfen uit haren Eypus 
interm. in. febr. cont, mal, overgaande en als ware het 
den, oorfpronkelijken, ypAus daarftellende , ook „ even als 
deze fmetftof kunnen uitbroeijen , gelijk het. ons. fteeds 
Nl R 2 voor- 


C 260 ) 


voorgekomen is, dat zulks met de meeste catarrh, bil. 
en faburrale koortfen kan plaats hebben, wanneer zij 
een typheus of kwaadaardig karakter aannemen. Dit 
ftrijdt geenszins met het algemeen gevoelen , dat de 
gewone najaarskoortfen in ons klimaat , over het geheel 
geen contagium ontwikkelen. Tijdens de laatfte epidemie 
zag ik dit bevestigd, daar ik op zandgronden eenige lij- 
ders behandelde , die wit de moerasftreken van Holland , 
de ziekte hadden medegebragt , zonder dat dezelve op an- 
deren werd overgeplant. Soortgelijke waarneming deelt 
ons de hofarts Toer uit Oost-Vriesland mede. Uitbrei- 
ding door befmetting houde ik daarom alleen dan mo- 
gelijk , wanneer de koorts niet zoo zeer als intermit. , 
maar als contin. rem. typhofa plaats had, gelijk dit 
dikwijls niet alleen te Groningen , maar ook te Sueek , 
Leeuwarden en elders plaats vond. (*) Zelf zag ik dit 
alzoo gebeuren , hij eene oorfpronkelijke febr. interm. 
welke door toenemende kwaadaardigheid in contin. rem. 
typhos. overging. Ik behandelde namelijk op eene niet 
overftroomde kleiftreek , die binnendijks , op eenen lagen 
bodem gelegen is, een’ jongeling aan febr. interm. tert. 
fabur. bedlegerig, welker “aanvallen door vervroeging 
in typum guotidian.en daarna tot typheufen aard overgin- 
gen. Aanvankelijk fcheen mij de ziekte geenszins be- 
fmettelijk, doch door hare karakterverwisfeling bleek zij 
fpoedig zulks te worden, immers toen dezelve in #ypAus 
overgegaan was , werd des lijders zuster en fpoedig daar- 
op 

(4) THUESSINK, BAKKER, J. C+ JORRITSMA, /. C.> P« 29, feQge 


VITRINGA COULON, Een woord aan. de jongere Vriefche Genees- 
kund, over de behand, der epid, in 1826. 


€261) 


op ook de moeder aangetast „ die beïde onder taatstges 
melde, ziekte bezweken. De vader, die weinige dagen 
later aangedaan werd en herftelde, werd meermalen be- 
‘zocht door eene, twee uren van hem afwonende „ dochter „ 
die kort daarna door dezelfde ziekte werd aangetast, en 
dezelve aan eene derde zuster overplantte, die wederom 
de befmetting onder haar huisgezin bragt „ zoodat haar 
man en twee kinderen lang aan dezelfde ziekte bleven 
fukkelen, doch langzaam herftelden, Hier was dus de 
overgang door contagium ten duidelijkfte bewezen. Dat 
Dr. THIJSSEN, FRICKE TOEL en anderen geene befmet- 
ting waarnamen , mag welligt daaraan toegefchreven wor- 
den, dat de ziekte te Zmflerdam en elders meer zui- 
ver tusfchenpoozend, foms wel door apoplectisch fopo- 
reufe toevallen doodelijk, doch minder #ypheus, voor- 
kwam dan in Groningen en Vriesland, In het ambt 
Ritzebüttel ‚ waar de koortfen, gedurende de zomerhitte 
typheus waren, en door HACHMANN met flimul. antisp. 
en ac miner. en @thér dulcif gelukkigst behandeld wer- 
den, zal de befmetting waarfchijnlijk ook wel mede ge- 
werkt hebben, om er de fterfte zoo groot te maken, 
zijnde er de ziekte weder merkelijk verminderd , toen de 
koortfen bij meerdere koude den #ntermitt typus aanna« 
men. Te Groningen fcheen zich de ziekte van zieken 
op. gezonden onder de huisgezinnen , en uit deze door 
naastbeftaanden of oppasfers verder voort te planten , en 
uit de lagere buurten naar de hoogere ftraten te verfprei- 
den. Zonder befmettelijkheid fchijnt het Profr. Tnues- 
SINK niet verklaarbaar, waarom de ziekte zich in deze 
ftad op den hoogeren zandgrond het hevigst openbaarde , 
op dien tijd des najaars, toen de hitte reeds in koeler en 

| NS voch- 


C 262 ) 


vochtigër weêr was overgegaan, zoodat er weinig ont= 
wikkeling wan miasm& ùît de laagten en {taande wateren 
meer plaats had, en er overvloêd aan put- en regenwater 
aanwezig was. En offchoon de artfen wel zorgden , om 
niet te veel boven den adem der kranken te nadefen , of 
zich tè veel vaan de witwaâfeming der lijders of aan die 
der drekftoffen bloot te ftelleh , zoo zäg ‘men nógtans 
niet zelden jeugdige geneesheeren door de ziekte aange= 
tast, zoó zelfs, dat fommigen nog lang aan koortfen 
bleven fukkêlen, nadat zij reeds lang maar eigen haardfte- 
den waren teruggekeerd. De ‘Geneeskundige Kómmisfie 
te Groningen verwierp de mogelijkheid der befimetting 
daarom ook geenszins onvoorwaârdelijk. Immers werd 
er , op aanzoek derzelve, door de regering der ftad, cen 
etablisfement ingerigt tot opneming van zieken uît gerin- 
ge ftanden , overtuigd, dat minvermogende ingezetenen 
eene befmettelijke ziekte zouden kunnen krijgen „ of door 
het âanwezen van te veel zieken ín één huis, befmeeting 
zouden kunnen veroorzaken. De ziekte duurde zelfs tot 
in den winter voort met behoud van het karakter. der 
befmettelijke kooftfen , gelijk zulks, bij fommige vroe- 
gere epidemiën, had plaats gehad, voornamelijk bij de 
epidemie der droogmakerijen van 1658 door BUCHNER 
bij die van 1669 door Fanoïs, die van 1741 door KLOEK- 
Hor „ bij ‘die van 174r doot De MAN befchreven „ alsook 
bij «die van 1779 te Groningen, Lemmer en Kampen, 
door SEBASTIAAN aangehaald en voor befimettelijk gehou= 
den. Gelijk dus de volksziekte van 1826 in aard aan de 
vroegere geliĳkfoortig was , zoo kan dezelve in uitwerkfe- 
len ‘even zoo zeer met dezelve overeenkomftig geweest 
zijn. Offchoon nu Prof. THUESSINK met wijlen den 

ver- 


C 263 ) 

verdienftelijken BAkkeR, (*) ofntfent het contagium der 
ziekte, in gevoelen verfchilt, en de laatfte de koorts ár: 
vankelijk’ als niet beftnettelijk befehouwt, ftemt hij even- 
wel toe ; dat dezelve door ophoopitig vát zieken „ als 
bedervende de lucht, wezenlijk befmettelijk ‘worden kan. 
Wij kunnen zulks ftavèn door deszelfs eigene woorden 
„ de luchtfinët alzoo vermeetderd wórdefide , verätidêrt de 
» natuur der ziekte én wordt befmetrelijk.” Indien wij al- 
zoo het ontftäan van fmetftof ;, bij het overgaat der febr, 
interim. tot cont. rem. typhof. mogen vóoronderftéllén: ; 
dan’ wordt” daaruît “tevens de mogelijkheid geboreti ; dat 
de ziekte zich foms uit de overltroomde maar de nier óf 
der ‘water gêftaan hebbende kleigronden konde verfpréi- 
den, offchoon overigens de algêmeehe oorzaken genoëg- 
zaam waren, om hier-de koörtfen té doet ötitftaan „ ges 
lijk wij-in Hoofdft. IX nader aangewezen hebbetie 

Overigens heeft zich Dr. sassE ‚ten opzigte der bet 
fimettelijkhéid, ‘ook met het gevoelén var Prof. Thus 
SÍNK dean Ch 


en 
hd kinds 


pe” 


XL HOOFDSTUK, 
E » ; | / 
MEERDERE OORZAKEN OF VERKEERDHEDEN IN DEN LEEF“ 
„REGEL „ WELKE VOORBESCHIKTHEID OF MEERDERE 


VATBAARHEID VOOR DE GALZIEKTE. BĲ DE BEWONERS 
VAN VRIESLAND EN GRONINGEN TE WEEG BRENGEN. 


Indien wij &indelijk alle reëds gemelde ziekteoorzaken 
onderling vergelijken , dan wordt het blijkbaar , dat al- 
| | leen 


(*) L.c., bl. 36, feqg. — (Ì) H. T. A. SASSE, Ged. over de 
nat. en beh. der ziekte, welke van 18261828 tE Gron. geh. heeft. 


| | Wi 


(264 ) 


leen derzelver zamenloop in ftaat was, om in het organisch 
levend menfchelijk ligchaam eenen toeftand voor te berei- 
den , die tot de volksziekte kon overgaan. Land-, wa- 
ter-, lucht- en weêrsgefteldheid moeten , in verband met 
*s menfchen levenswijze „ daartoe zamenwerken. Daarom 
zegt HIPPOCRATES : (*) „ Morbi oriuntur tum ex victus 
„ ratione tum ex aëre cujus infpiratione vivimus”’ Bee 
halven de reeds gemelde oorzaken, droegen dus ook alge- 
meene dwalingen omtrent de noodige gezondheidsregelen, 
of verkeerdheden in leefregel. aangaande fpijs en drank , 
zoowel als betrekkelijk de kleeding, bij , om de ligcha- 
men voor die koortfen meer vatbaar te maken , daar alle 
deze oorzaken zamenwerkten , om ziekten voort te bren- 
gen uit fbr. debilis, torpor folidi vivi iners gluten et 
fpisfitudo humorum imprimis biliss 

Hoewel ons Vaderland, door zijne natuurlijke ligging , 
vruchtbaren grond, welige weidelanden en gelegenheid 
aan zee , goeden voorraad van groenten , vleesch en 
visch bezit, zoo is het er over het geheel nog ver van 
daan , dat de inwoners van Groningen en Vriesland daar- 
van een behoorlijk gebruik zouden maken. Integendeel 
ontbreken er in die ftreken, bij vele fteden en dorpen , 
genoegzame moestuinen , zoodat men er zich nog van te 
veel meelkost, grutten en peulvruchten bedient. Men 
moest dus altijd , zoo fpoedig mogelijk , de door over= 
ftroomingen vernielde vruchtboomen, zoowel als de teel- 
landen en tuinen weder zoeken te herftellen en bebou- 
wen. Immers, hoewel de Groningers en Vriezen matig 
zijn in het eten, maakt er vooral de gemeene man ge- 
bruik van eenen vetten pot; en veel lijmig en flijmig 


voed- 
C*)De wat. hom. Sect. ge 


( 265 ) 


voedfel (wiscida et glutinofa), die aanleiding geven tot 
verdikking der vochten, taaije chyl, traagheid der levens- 
geesten, flechte fpijsvertering, opzwelling der milt en 
lever, met ophooping in de haarachtige buisjes en be- 
lemmerde huiduitwafeming. De voornaamfte fpijzen der 
Groningers en_ Vriezen zijn graauwe en andere erwten , 
boonen , boekweiten-gort „, gepelde garst, meel- en grut- 
voedfel. en koeken. «De paardeboonen zijn er veel in 
zwang en worden bij geringe lieden msestal dagelijks met 
eenig vet genuttigd, of met bier en firoop „ of ook met 
melk of karnemelk gebruikt. De fuipenbrij, potmarge , 
potttroop en pannekoek, die bij vele burgers met ge= 
fmoltene boter en firoop genuttigd worden , zijn bekend, 
zijnde de Vriezen liefhebbers van zoet en koek, Hoe 
wel de gegoede lieden ook veel versch vleesch en visch 
opdisfchen, wordt er onder de burgerklasfe meest gee” 
rookt- en pekelvleesch en fpek , alsook zoute en ftok- 
visch gebruikt. (*) Tot drooge fpijs dient rog- en. tar- 
webrood, befchuit, met boter en _ kaas , welke laatfte 
een lijmig flecht voedfel oplevert. 

Groenten , waaraan zij, bij ongezónde jaargetijden, de 
meeste behoefte hebben, worden er te weinig gegeten, 
uitgezonderd wortels , rapen, aardappels en kool met 
eenige weinige andere bladgroenten , terwijl men in het 
najaar veeltijds peren en appels, met firoop geftoofd, 
bezigt. De drank der vermaarde oude Vriezen, het bier 
wordt minder gebruikt en de boeren drinken meest kar- 
nemelk of fuip, koffij en driemaal daags thee, Brande- 
wijn en jenever worden hier zoowel als in de overige ge= 

| : Wes. 

C°) KNooP, de c. GOUTs be C,, bl, ge VAN DOEVEREN, /. c. 


R 5 


C 266 ) 


westen van ons Land evenzeer te weel gêftookt , als ge= 
brüikt , als kunnende geenszins de hadeëlen van amw 
flurpdranken vergoeden, Le | 
Alle deze verkéerdheden gever aanlëiding, óm deon 
derbuiksingewanden voor de ontwikkeling der ziekte | vat- 
baar te maken; weswegens sENNÈRT juïst zegt: (*) 
„ Lient nocet aêr erasfus et qui est circà paludes ét 
„flagna, cibi crafì et feculenti. — Agua potus ct 
» Pracipue post pastum et laborem nêmium , imprimis 
„ impura vel valde frigida ; ebrietas et crapula , vanì- 
» mi etiam pathemáta imprimts timor et moestitia con- 
» tinuata.”” — Zoowel het drinken van ‘koud water als 
het nemen van fterke dranken, is dus bij groote hitte, 
voor verhitte of bezweete ligehamen, nadeelig „ en het 
is waarfchijnlijk , dat beide deze ‘oorzaken bij den gee 
meenen arbeidsman en landbouwer veel tót vermenigvul- 
diging der ziekten zullen hebben bijgedragen. De aan- 
zienlijken houden „meer orde in hunne maaltijden , gebrui- 
ken een heilzaam glas bier of wijn, bezitten meer goed 
water en worden zoo doende, in geringere mate , door 
de landziekten aangetast. Het gebruik van fpijzen van 
haut godt, met kruidenrijke toebereidfelen , zijn , des 
zomers , vooral onder deze klasfe, nog nadeelig in zwang. 
In de laagfte gedeelten dezer gewesten en der fteden is 
het water gewoonlijk flechter en te nadeeliger , omdat de 
bewoners def arme achterbuurten geene regenbakken be- 
zitten. Daarom zeggen VAN DEN BOSCH en BICKER , dat, 
tot voorbehoeding of ftuiting dêr ziekten in de droog- 
7 | ma- 
C*)Libe Ills Ps 45 Cap. 2. (DEUSINGER „Uber die entr. de milz. 
pe. 36. 


C 267 ) 
makerijen; miets nuttiger bevonden is, dan het fpoedig 
bezorgen vân goed regenwater. Zoo verhaalt de laatfte : 
dat deze koorts ín een boerenhuis bleef aankouden , 
niettegenttaande alle middelen aangewend werden, en 
niet ophield „ “voor dat men het huisgezin van goed re= 
genwater had’ kunnen voorzien. Men kan dus in zooda= 
nige ftreken de tegenbakken nifmther te veel aanprijzen. 
„En zoo men de torenduiven affchafte, zoude ien van 
de kerkdaken het regenwater in ruime bakken kunnen 
verzamelen „, en dezelve wan pómpen ten gemeenen ge- 
bruike kunnen voorzien, “Zal dus de zomer, omdat de 
natuur alsdan de beste voedfels oplevert, het gezondfte 
jaargetijde zijn, dan behoort men daarvan ook eén goed 
gebruik te. maken, en vooral bij heete droogt zomers 
veel ligt ontfpannend verfrisfchend woedfel; groenten en 
ooft te gebruiken, en niet liever goede weilanden voor 
het wee, ‘dan goede moestuinen voor-zich zelve te heb- 
ben, De falade is savonds gezonder dan de’ flarpdran- 
ken met boterhammen. De “pekelharing én ansjovis 
met uijen is dienftiger dan fcharren of hardgerookte bok- 
kings. Behalve ‘deze zijn alle Zuurachtige en antifcorbu- 
tifche groenten hier «dienftig, als de zuring, latuw;, 
andijvie „ fpinafie , kervel , pieterfelie en waterkers „ die 
alle tegen fcheurbuik en faburrale koortfen nuttig zijne 
Het drinken van bedorven watêr, gebrek aan groënten , 
Zoowel als het maagbedervend rooken en kaauwen van 
tabak , waaraan de kustbewoners en matrozen doorgaans 
verflaafd zijn, ‘heeft het grootte vermogen tot voort- 
brenging . van, fcheurbuiks Schaarschheid van verfche 
groenten, het gebruik. van verlegen koren , Van rottige 
kaas en bedorven visch, werd , ite de belegering van 


| Bre- 


C 268 ) 


Breda, met regt, door vAN DE MYE (*) voor de oor- 
zaak gehouden van de hevigheid der fcheurbuik , die 
zich toen bij de ziekten der belegerden vertoonde. Dat 
zich bij de meeste der door ons aangehaalde epidemiën 
ook worm-complicatiën openbaarden, is grootendeels aan 
deze zelfde oorzaken toe te fchrijven. De epidemifche 
ziekten, door KLOEKHOF, DEGNER, VAN DEN BOSCH €en 
DE MAN befchreven, bevestigen , nevens de jongfte epi- 
demie, deze waarheid. Het fpek dient met omzigtigheid 
gebruikt te worden , daar sANCTORIUS reeds heeft waar- 
genomen, dat het de ongevoelige uitwafeming vertraagt „ 
terwijl PRINGLE het er daarvoor ‘houdt, dat het.fpoedi- 
ger tot rotting overgaat dan ander vleesch, vooral wan- 
neer het eene garstigheid of aanvankelijk. bederf heeft 
aangenomen , in welk geval het bij geringe ftanden tot 
de galziekte aanleiding geeft. Hieruit laat zich ook ge- 
makkelijk afleiden , hoe zich uit deze zaden de landziekte 
veeltijds onder de uit Westphalen naar Holland. overko- 
mende arbeidslieden veelvuldig ontwikkelt; zijnde de 
vatbaarheid dezer lieden voor onze landziekten duidelijk 
verklaard: door onzen landgenoot BICKER (+). Hoeveel 
voorts door warmte bedorven vleesch en visch tot voort- 
brenging van kwaadaardige koortfen vermogen, daarvan 
vindt men eene reeks van voorbeelden bij onderfcheidene 


fchrijvers aangehaald. (S) Alle deze dwalingen in diëet 
_ver- 


(*) De morb, popul. Bredan, A°, 1627, — (Ì) Verhand. over de 
ziekte der droogmak. în de Verh. van het Bat. Gen. te Rotterd, 
IX D. — (5) Jur. C&SAR, De bel. civil., lib. II, — FLAV. JOSE- 
PRUs, lib. VIII, cap. 26, AVENZOAR, lib. III, tract. 3, Cap. 4 
Forzsrus, lib. VI, obf. 26 et 29. THOM, ERAST, EPIST., Med, 7, 


C 269 ) 


verzwakken het ligchaam en maken het meer vatbaar 
voor catarrhale ziekten, of geven. door bederf der voch- 
ten aan flijm- en galziekten en aan tusfchenpoozende 
koortfen aanleiding , gelijk zulks door micHeL (*), en 
betrekkelijk de algemeenheid der zenuwkwalen ín ons 
land door. BICKER duidelijk aangewezen is. Ligt voed- 
fel, veel groenten en vruchten, matig versch vleesch , 
weinig gebak en drooge peulvruchten of grutten, matig 
dun bier, goed water met of zonder wijn , leveren de 
beste voorbehoedingsmiddelen tegen deze ziekten op. 
Met het gebruik van het zoete kluinbier, dat des zomers 
dikwijls buikpijn en diarrhea verwekt, moet men intuse 
fchen zeer omzigtig zijn. Zwaren arbeid verrigtende lie= 
den doen intusfchen wel, om altijd eerst wat vasten kost 
of karnemelkspap te eten, eer zij zich naar hun akker- 
werk begeven, -ten einde tegen vochtige uitwafemingen 
meer beftand en geliard te zijn. Des winters zijn ont- 
fpannende voedfels en melkfpijzen nuttiger , om de lon- 
gen tegen den prikkel der fcherpe winden te befchermen, 
De jenever is alsdan ook nadeelig, omdat hierdoor de 
vochten meer opdroogen en hoest of ontfíteking te weeg 
gebragt kan worden. Wat de kleeding aangaat „ volgen 
de landlieden te veel de ftedelingen na , door het afleg- 
gen van pij, baai, fergie en grein, en door de verwisfe- 
ling van de laatfte met chitfen en katoentjes. Ook ftellen 
zij zich te veel aan ftoornisfen der huiduitwafeming 
bloot „ door niet terftond , na verrigten arbeid , dadelijk- 
hunne bovenkleeding aan te trekken, of zich „ bezweet 

zijn- 


C*) Gen. Verh. over de febr. Catarrh. 1785, bl. 1059 fegg. 


C 270 ) 


zijnde, aan togtlucht bloot te ftellen, Om zware infpan- 
} ningen te verrigten, dient men allengskens op- te klim- 
men en met ligtere bewegingen of werkzaamheden te ein- 
digen, ten einde niet in fterk zweet uit te fcheiden, 
Hebben wij alzoo door dit ons onderzoek een” zamen- 
loop van oorzaken voor de jongfte volksziekte“in ons 
land mogen ontdekken; het beloop dier ziekte heeft ons 


tevens de waarheid der fpreuk van den enardijken di 


caTSs herinnerd: 


Lange fiecken in den herft, 
Soo men, daer niet af en flerft. 


INHOUD. 


nnn: 
nn 


\ 1. HOOFDSTUK: 

Land- en plaatsbefchrijving der Provincie Groningen, — 
Plaatfen , welke in 1825 door de overftrooming en in 
1826 door de epidemie voornamelijk geleden hebben, — 
Mindere hevigheid der ziekte langs de zeekusten, 
en bevrijding der niet onder water geftaan hebbende. 
zandgronden en hooge veenen, — Befchouwing der 
onderfcheidene klei, veen en lage broek= of weie . 
delanden, en der meren, vaarten en rivier- of loo- 
pende wateren dezer. provincie, — Befchrijving der 
{tad Groningen en oorzaken der meerdere ziekte al= 
daar. — Nadeelen van ftilftaande wateren, door vroe- 
gere binnen= en buitenlandfche waarnemiugen beves- 
tigd. , E . hd . id e e Ld EN El El Ea 2 Bl. 167. 


IL. HOOFDSTUK. 


Land- en plaacsbefchrijving der Provincie Vriesland, — 
Befchouwing der klei-, veen- en lage weidelanden , 
en der moerasfen , vaarten en rivier= of loopende. 
wateren dezer Provincie, — Lage ftreken, waar de 
overftrooming van 1825, zoowel als de epidemie van 
1826, het meeste gewoed heeft. — Befchrijving der 
ftad Sneek en oorzaken der meerdere ziekte aldaar , 
en in derzelver omftreken. — Mindere algemeenheid 
en kwaadaardigheid der ziekte op de hoogere, en langs 
de zee gelegene, kleigronden, en bevrijding der niet 
overftroomde zandgronden en der hooge veenen, . — 178. 


UI. HOOFDSTUK, 


Gevolgen uit de lage ligging dezer gewesten ontftaan- 
de , inzonderheid , over het algemeen, flecht of brak 
water, gebrek aan goed put- en regenwater, — Damp- 
kring vochtig en de lucht getemperd ,‚ gewoonlijk niet 
te droog en warm; daarom zelden volksziekten , dan 
alleen bij buitengewoon lang aanhoudende drooge zo- 
merhitte, . Ka . . e . E - ® e . . . — 185, 


IV. HOOFDSTUK, 
Ziektegefteldheid hieruit voortvloeijende , ziekten uit ge- 
ftremde huiduitwafeming en ophooping der mater: per- 
fbir ‚naar. het darmkanaal , gepaard mer (cherpte en 
verdikking van inwendige. vochten, vooral van gal en 
flijm 5 — febr bilioss intermits en remitt, daaruit ont- 
fraande, — Invloed des weêrs van 1825 en 1826 op 


de- 


INHOUD 


deze gronden in het algemeen , en op het geftel van 
derzelver bewoners in het bijzonder. — Ziekten 
daardoor veroorzaakt 5 febres intermit, aanvankelijk op 
de hoogere, later op de lagere gronden oncftaan, . Bl, 1igt. 


V. HOOFDSTUK. 


Bederf van ftilftaande wateren en des dampkrings , bij 
langdurige drooge hitte, vooral op de laagfte ftre- 
ken. — Aard der klei-, veen- , moeras= en zandgron= 
den, en fchadelijke grasfoorten uit dezelve, alsook 

uit meren’ en gemengde zoute en zoete wateren , bij 
aanhoudende drooge zomerhitte, ontwikkeld, — Hoe- 
danigheid en werking dezer luchtfoorten. — Nadeel 
en beperktheid der moeraslucht, door uitheemfche 
en vaderlandfche waarnemingen bevestigd, … … ‚ — 199. 


VI. HOOFDSTUK. 
Invloed van droogmakerijen en overftroomingen, inzon- 


derheid op lage landen en plaacfen , waar. de lucht 
meer befloten is, door vroegere epidemiën in ons 


land bewezen. — Bewijzen uit de watervloeden en 
daaropgevolgde epidemifche ziekten in de 16e en 17e | 
eeUWe e . © ter ebt eni lee rm 2ió. 


VII, HOOFDSTUK. 


Bewijzen uit de epidemiën , gevolgd op eenige over- 
ftroomingen in de 18e eeuw. … … … « « « « == 225, 


VIII, HOOFDSTUK. 


Nader overzigt des watervloeds van 1825. — De wer- 
king en gevolgen van denzelven, natuurkundig be- 
fchouwd , vooral betrekkelijk de weêrsgefteldheid van 5 
1825 en 1826. « 46e tf Jel He WER Me ME — 240. 
IX. HOOFDSTUK. 


Oorfprong der ziekte op de niet overftroomde kleigron- 
den, voornamelijk gelegen in den aard des bodems 
dezer ftreken, en der weêrsgefteldheid van 1826. — 247. 


X. HOOFDSTUK. 

Onderzoek in hoê verre de ziekte beümettelijk en door 
befmetting uit lage naar hoogere gronden overgebragt 
geworden kon zijn. « «ee ee: ee eee 858, 

XL. HOOFDSTUK. 

Meerdere oorzaken of verkeerdheden in den leefregel , 
welke voorbefchiktheid of meerdere vatbaarheid voor 
de galziekte, bij de bewoners van Vriesland en Gro-” 
ningen te WEES brengen. SE We ea VE Ml A MEER RIN 1 zaet 263. 


VERHANDELING 


TER BEANTWOORDING DER 


VR AG E: 


« Daar in de heerschende ziekte van. 1826 door de ge- 


A RR RR A RR OR R & R 


A AR 3 


neeskundigen , op verschillende plaatsen , van het qui- 
nine-zout zeer verschillend gebruik gemaakt is, niet 
alleen, wanneer de koorts was zuiver afgaande tus- 
schenpoozende , maar ook, wanneer dezelve was re=- 
mitterend, ja zelfs aanhoudend , zoo wordt verlangd; 
dat uit de vergelijking van wél beschrevene waarne= 
mingen, of uit verkregene berigten of ondervindingeny 
waarop genoegzaam te pertrouwen is, worde opge- 
maakt en aangewezen, in welke verschillende graden 
en tijdperken dezer ziekte het quinine-zout , bij on- 
dervinding , gebleken is algemeen nuttig te zijn ge- 
weest; in welke daarentegen overtollig ,en in welke 
schadelijk , het zij bij het stuiten der koorts of in de 


gevolgen?®® 


DOOR 


S. J. GALAMA, 


Doctor in de Genees= en Verloskunde , Bilands-Doctor 
| op Texel. 


Aan wien in de algemeene Jaarlijkfche Vergadering van 


de Hollandfche Maatfchappij der Wetenfchappen te 
Haarlem, den 22 Mei 183o, de gouden Eerprijs en 
de premie van t5o guldens zijn toegewezen. 


VERHANDELING 
NUT per QUININE, 


ZOO. VERRE: DIT. BLIJKT. UIT. DE 
KOORTSZIEKTE VAN 1826. 


Ma verlangt namelijk te weten: 


19, In hoeverre men in 1826 op deze of gene 
„ plaats heeft bevonden „dat het gebruik ‘van gwinine- 
„zout ter genezing van aanhoudende of weinig remitte- 
‚‚ rende koortfen is nuttig geweest?” 

20, „In hoeverre het bij ondervinding gebleken is, 
„dat men bij een genoegzaam, langdurig gebruik der 
» quirnine de hervatting der koorts (recidiveren) heeft 
_„ kunnen voorkomen 2” 


30, „Is er eenige grond , uit ondervinding afgeleid , 
„om de waterzucht, zoo veelvuldig na de genezing de- 
„zer koortfen ontftaan, aan een te fterk of langdurig 
„ gebruik der gwinine toe te fchrijven ; of heeft men, 
„ bij eene omzigtige toediening van het guinine-zout, 
‚» eenige nadeelige uitwerking op het een of ander deel 
» van het menfchelijk ligchaam waargenomen 2” 


Sa 49. 


C 216) 


4°. „ Staat het gevoel van algemeene ongefteldheid , 
» dat bij velen nog zoo lang na het wijken der koorts 
„is waargenomen, in verband met het ontijdig of te 
„veelvuldig aangewend gebruik der gwinine-zouten?”” 


50. » Zijn er ergens voldoende en genoegzaam her- 
„ haalde waarnemingen, dat in fommige graden of tijd- 
„ perken der ziekte het gebruik van den koortsbast nut- 
» tiger dan het gwinine-zout geweest is 2” 


Í 
we 


\ 


L 


« 


BOR OONDD TU Me 


IN HOE VERRE HEEFT MEN IN 1826 OP DEZE OF GENE 

PLAATS BEVONDEN , DAT HET GEBRUIK VAN QUININE- 

ZOUT , TER GENEZING VAN AANHOUDENDE OF 

SLECHTS WEINIG REMITTERENDE KOORTSEN » IS 
NUTTIG GEWEEST ? 


D. door PELLETIER €en CAVENTOU in 1890 uit de 
kina bereide loogzouten behooren gewis onder de belang- 
rijkfte ontdekkingen der nieuwere Scheikunde geteld te 
worden. Derzelver uitftekend nut in het wegnemen en 
beteugelen van hardnekkige tusfchenpoozende koort- 


__ fen, is door te veelvuldige waarnemingen en proeven 


van beroemde Geneesheeren bevestigd, dan dat ik dit 
door aanhaling. hunner gefchriften of door eigene erva- 
ring zal behoeven te ftaven. Ik zou alsdan flechts her- 
halen „ wat anderen reeds meermalen vermeld hebben. 

In het begin van het jaar 1823, toen de Sw/phas 
chininì meer algemeen verkrijgbaar werd, ben ook ik 
begonnen dezelve in tusfchenpoozende koortfen , waar 
geene complicatie aanwezig was, te bezigen, dezel- 
ve altijd in de intermisfie gevende, met inachtneming 
van alle die regelen, welke in het algemeen bij het ge- 
bruik der kina worden voorgefchreven; — vooral ge- 
bruikte ik die daar, waar de fpijsverterings-werktuigen te 
zwak waren , om de kina in zelfftandigheid te verdragen 3 
waar de idiosyncrasie van den lijder den cortex ver- 

id S 3 bood 


' 


(218 ) 


bood, dus bij menfchen , die een zeer fterken afkeer of 
vooroordeel tegen kina hadden; bij kinderen , omdat het 
daar vooral te pas kwam , om in eene kleine hoeveelheid 
de fterkfte koortsverdrijvende kracht uit te oefenen ; 
daar , waar de kina niet voldeed of niet kon verdragen 
worden; vooral ook bij vermomde koortfen en waar de 
koorts voor de kina in zelfftandigheid, afkookfel of ex- 
tract niet had willen wijken. 

Toen echter in de maand Julij 1826 zich in vele oor- 
den van ons Vaderland, en ook op mijne toenmalige 
woonplaats , in de omftreken der ftad Dokkum (al- 
waar de ziekte allerhevigst was,-en ik „vele honderden 
zieken te «behandelen had) zich eene epidemifche ziekte 
openbaarde, ondervond ‘ik ook ras, dat «de gewone 
kunstmatige behandeling der zieken in de meeste geval- 
len maar zelden {laagde in het behoud en de herftelling 
der lijders ; — het gevaar der ziekte , het fpoedig opko- 
mend en toenemend verlies van krachten, de groote 
zwakte, de -aanhoudendheid „der „koorts , die foms zeer 
onregelmatig was, en fteeds in hevigheid en duur toc- 
nam 5-— dit alles maakte , dat mende regelmatige ge= 
neeswijze niet, of althans -niet alleen , ‘konde voortzet- 
ten. Men was dus verpligt-om de behandeling , als-het 
ware , «om te keeren, -en ‘hetgeen anders vooraf „had 
moeten gaan:,‚…nu te doen volgen,(gelijk dit ‘ook in verre 
de „meeste elders geheerscht hebbende kwaadaardige epi- 
demiën dringend: noodig: was) , en om door koortsweren- 
de en. zoo het tevens kon , verfterkende middelen de 
koorts , welke „de reeds. geringe krachten nog -gaande 
weg deed afnemen; zoodra. mogelijk „ fpoedig en -kracht- 
dadig te beteugelen en geheel te doen ophouden als 

wor- 


(219) 
wordende de lijders anders eene onvermijdelijke prooi 
van het geweld der koortfen. | 
_ Deze behandelingswijze moest men te meer volgen , 
dewijl j | | 

19, de indicatio witalis voor alle andere gaat, en het 
groot verlies van krachten dikwijls veel fchielijker toe- 
nam , dan men verwacht had. | 

2%, Dewijl ook in vorige dergelijke epidemiën zooda- 
_nige behandeling het gelukkigst flaagde en ons daarin 
beroemde Artfen met goed gevolg waren voorgegaan. — 
Immers PRINGLE, GRAINGER , CLEGHORN, LAUTER 
MEDICUS , LIND» PERCIVAL, QUARIN, CHALMERS, 
BAILLY , Onze landgenooten vAN DEN BOSCH, VERRIJST, 
BICKER, de fchrijvers der Natuur- en Geneesk. Corr. 
Societeit „ en vele anderen , gaven alle, bij het minfte 
teeken van kwaadaardigheid , voor alle andere middelen 
de kina. 

39. Door het goed gevolg, hetwelk men overal en 
fteeds van eene zoodanige behandeling ondervond , en 
om dusdoende tegen alle mislukking gewapend te zijn. 
«In het eerst der epidemie gaf ik de SuZpA, chin. fteeds 
in de intermisfie of remisfie, dan ziende, dat de inter- 
misfiën en remisfiën dikwijls al korter en korter werden, 
daar de koortfen zich fteeds verlengden en de aanvallen 
vroeger kwamen, daar bij allen het middel tot levens- 
behoud beftond in de koorts te breken en de krachten 
door eene opwekkende behandeling te onderfteunen, daar 
men vele lijders in de intermisfiën , en zelfs remisfiën „ 
niet genoeg van dit middel kon toekrijgen , en zij daar- 
door onder het geweld der koortfen bezweken , zoo gaf ik 
hetzelve , (denkende aan het melius anceps remedium 


S 4 quam 


C-280-) 


guam. nullum) dikwijls, wanneer ik zag „ dat de acces- 
Jen telkens verergerden en heviger werden , of wanneer 
de, intermitterende koorts zich verbond met eene Aemi- 
tritaca, en de koorts aanhoudend werd, in het acces 
der koorts zelve, met dat gelukkig gevolg , dat vele, 
die reeds a of 3 dagen /oporeus gelegen hadden ‚ indien 
er flechts nog geene efufie of extra- vyafatie plaats had , 
door giften van 4, 5 grein, alle uren herhaald, her{tel- 
den, die anders zeker eene prooi dezer kwaadaardige 
koorts geworden waren. 

Ten einde het nut der Sw/phas chinini ter genezing 
van aanhoudende of flechts weinig remitterende koortfen 
te. ftaven, zullen. wij uit onze aantekeningen eenige 
ziektegevallen mededeelen. 

Op den oa September werd ik geroepen bij D. v. A...» 
een man. van 42 jaren, federt den herfst van 1825 nu 
en dan aan derdendaagfche koorts gefukkeld hebbende , 
nu federt ro weken gezond. Hij was den vorigen dag, 
’s namiddags te 4 ure, op eens, door geweldig klop- 
pende hoofdpijn , vermoeidheid, pijn in den rug en le- 
den „ benaauwdheid om den hartkolk , met korte koude , 
waarop brandende hitte en een weinig zweet gevolgd 
was „ aangetast. 

Bij mijne komst, ’s morgens te ro ure, sidi ik hem 
nog koortfig, met een weinig klevend zweet bedekt, met 
_ groote matheid , lusteloosheid , volheid en benaauwdheid 
om den hartkolk, vliegende pijnen door de leden , witte 
tong, geregelde ontlasting , geen afkeer, ook geen trek 
tot fpijzen. Daar hij zeide , bezweet zijnde , koud wa- 
ter te hebben gedronken, en de ziekte een catarrhaal 


voorkomen had , werd hem infws. flor. cham. et samb. 
met 


C 281) 


met /p. mind. en /p. nitri dulc. voorgefchreven. ’s Na- 
middags te 1 ure maakte de koorts eene nieuwe en fter- 
kere verheffing, die bij mijne komst den volgenden mor- 
gen te 9 ure nog voortduurde; hij had den nacht fla- 
peloos en onrustig doorgebragt, was te 6 ure ’s mor- 
gens iets begonnen te zweeten, en de huid was ook nu 
nog vochtig. Te rr ure den patient nog eens bezoe- 
kende , vond ik, dat hij te ro ure weder eene nieuwe 
verheffing, gekregen had, vergezeld van geweldige braking 
_en ontlasting van eenig flijm „ water en kwalijk gekleurde 
gal , rilling en koude , die nog voortduurde , hoofdpijn , 
ijlhoofdigheid , waarop te 1e ure hevig brandende hitte 
volgde 3 de tong was droog „ brandend , de fmaak bitter , 
duizeligheid, kleine, zwakke, ongeregelde pols, pijn in 
de maag en darmen. In den aanval had ik /p. mind. 
met fp. nitri dulce, en een weinig /. lig. Sydenh. gege- 
ven , en ’savonds , dewijl ik eenige remisfie befpeurde, 
zag „ dat bij deze koorts geen koortsvrije tijd plaats had, 
en dezelve eene gevaar-dreigende houding aannam „ alle 
2 uur eo grein /uiphas chininè, nacht en dag door te 
gebruiken. | | 
oo Sept. De lijder had den nacht in aanhoudende 
‚koorts doorgebragt „ hoewel niet gebraakt, fcheen onver- 
fchillig , ijlde nu en dan, klaagde, gewekt zijnde , over. 
hoofdpijn , duizeligheid, fuizing in de ooren, flaauwte 
om het hart , dorst, pijn in de maag , groote zwakte 
en flaperigheid, het gelaat was ingevallen, de tong 
droog, rood , de pols zwak , menigvuldig „ geene ont- 
lasting. en urine, Alle uren o gr. /ulphas chininì, 
züurdeeg aande voeten. _ | 
23 Sept. De lijder had in den voornacht veel geiĳld, 
En 95 fla- 


\ 


CE) 


flaperig en dorstig geweest, was tegen den morgen meer 
bedaard geworden en fterk begonnen te zweeten , was nu 
minder flaperig, meer zich zelven bewust, klaagde over 
groote matheid en zwakte, de pols was voller , meer’ 
geregeld , de tong vochtiger, de urine flijmachtig, troe- 
bel , continuat. 

24 Sept. Gisteren avond eene ligte koortsverheffing 
zonder iĳling, tegen den morgen flaap „ nu geene koorts , 
veel zweet, is reconyalescent. Onder het gebruik van 
geringere giften /. chin. afgewisfeld , mét oplosfende, 
zacht buikopenende middelen , waardoor , met groote ver- 
ligting , vele verruimende galachtige ftoffen zich ontlaste- 
den , is de koorts vervolgens niet wedergekeerd „ en de 
lijder heeft 14 dagen daarna zijne landelijke bezigheden 
kunnen ‘hervatten. > | | | 

J. Ku. ; een jong man van 23 jaren, gezond en van 
een cholerisch temperament, kreeg op den oo Septem- 
ber, geheel onverwacht , geweldige een half uur duren- 
de koude, waarop brandende hitte en eindelijk eenig 
zweet volgde. De ‘koorts was vergezeld met hevige be- 
naauwdheid, fterke braking en ontlasting van flijm en 
gal, en had , volgens zeggen, 16 uren geduurd. ‘ Dén- 
kende , dat deze ontlasting van boven en onder heilzaam 
was, «had. hij 1 dragma rhabarber ingenomen. Na vier 
urén koortsvrij geweest te zijn, hervatte zich de koorts 
met: bovengenoemde verfchijnfelen, waarbij zich ftuipen’ 
voegden. | | 

Den. oeften, ’s middags , 18 uren na den tweeden aan- 
val, vond ík hem in eene remisfie ; met een weinig 
zweet, en behalve het genoemde, met bruine, kleverige 

tong, flijmerige tanden, verwilderde ftrakke oogen, ín- 
Sc- 


C 283 ) 


gevallen gelaat , bedwelming en ijling „kleinen rasfen pols. 
Terwijl ik nog bij den lijder vertoefde, om in hetzelfde 
huis-nog zeven andere zieken te vifiteren , kwam er we- _ 
der eene nieuwe verheffing , met geweldigen angst, bra- 
king «en ontlasting, waarbij hij ín flaauwte en ‘ftuipen 
verviel. R. Spr. mind. „ fp. nitri-dulc. en fyr. diacodti; 
en daar hij geheel zwak en de krachten gezonken fche- 
nen „alle.uren 2 gr. /ulph. chin. met -fuiker. 

23 Sept. De lijder ‘had den nacht in bedwelming , 
woelende doorgebragt, de eerfte en tweede gift chininé 
‚ waren weder uitgebraakt , de volgende waren met. moeite 
binnengebragt, evenwel met dat gevolg, dat de lijder, 
na re poeders. binnengehouden te hebben „ bij volko- 
mene bewustheid ‘kwam , zeer afgemat „was , matig zweet- 
te, en niet wist, wat er met hem voorgevallen was. 

„Daar er nog tteeds eene zekere fpanning in den pols 
bleef „ werd de fulph. chin. om de twee uren 12 gr. , 
voortgebruikt , waardoor ‘eene volkomene intermisfie be- 
werkt werd, … Vervolgens werden zachte refolventia en 
eenige decocta cort. perwy. met fal. ammon, , extrì 
card. -benéd. et cent. min. gebruikt, waardoor hij vol- 
komen , «hoewel langzaam. herftelde.. — Vier weken nà 
zijne herftelling kreeg hij derdendaagfche ‘koorts, ten ge- 
volge -blootftelling aan de koude: nachtlucht , die evenwel’ 
voor elect. cort. peruy. met tart. emet. fal. ammonide 
en -rAheum week, en zich niet herhaald heeft. | 

A. Ess., ‚41 jaren oud, van een traag, volfappig 
geftel , verviel, nadat hij zich eenige dagen niet ‘wel ge 
voeld en „ wegens trage „ontlasting „ eenige drastifche- pil- 
len „genomen ‚had , op ‘eens. in eenen ftaat van. bewuste 
loosheid.- Den ao Sept. , 28 uren na het begin van den 

| aan- 


( 284 ) 


aanval, bij hem gehaald zijnde , vond ik hem kreunen- 
de, nu en dan de oogen openende , met opgezet aange- 
zigt, fnorkende ademhaling , kleinen, weeken, rasfen 
pols , bleeke, aan de handen met zweet bedekte, huid, 
de tanden en mond flijmig. Daar deze ftaat van beroerte 
mij zeer gevaarlijk fcheen, gaf ik alle half uur 2 gr. 
Juiph. chinint met fuiker, beval een veficatorium in 
den nek, zuurdeeg aan de kuiten, en een clysma uit 
azijn, zout en honig. In den nacht, 40 uren na het 
begin van. den aanval, den lijder bezoekende , vond ik 
hem bij volkomene kennis, hij fcheen echter eenigzins 
verward „ zeide niet ziek te zijn , en was onbewust van 
het voorgevallene. De pols was nog ras , gefpannen , 
koortfig , de tong witachtig; hij was bezweet en had 
ontlasting gehad. In den morgenftond van den 23 Sept. 
had hij weder een’ aanval met bovengenoemde verfchijn-. 
felen , die echter minder hevig waren en flechts 8 uren 
duurde ‚ waarna eene volkomene intermisfie volgde. Om 
recidiven voor te komen, gebruikte hij nu alle e uren 
ik gr. fe chin. met 3 gr. tart. emet., en naderhand, 
om de krachten op te beuren, dec. cort. peruy. met 
tart. emet. extr. card. bened. en fp. nitri dulc. Dan, 
daar hij te fpoedig met deze middelen ophield, kreeg 
hij, na verloop van 14 dagen, de anderendaagfche 
koorts „ die hij, naar ik gehoord heb, na dezelve eeni- 
gen tijd door koortskruiden en jenever beftreden te heb- 
ben, is kwijt geraakt, en is verder , hoewel zwak, ge- 
zond gebleven. | de 

R. T.…. , eene tengere, jonggehuwde, drie maanden 
zwangere, 27jarige vrouw, voorheen fteeds gezond, 


werd , na reeds eenige dagen lusteloos geweest te zijn, 


den 


(285) 
den e October, op eens, door eene geweldige klopping 
in het hoofd en in de flapen „ pijn in het hoofd, rug en 
leden „ wit beflagen tong , laffen fmaak „ enz. overvallen. 
Zij was twee uren koud geweest, waarop brandende 
hitte en een rijkelijk verligtend zweet volgde, 

Den 3 Oct. , ’s morgens , bij haar komende, vond ik 
haar met genoemde verfchijnfelen. Daar de koorts fcheen 
„geheel te zullen afgaan, en daar er federt eenigen tijd 
trage ontlasting had plaats gehad, werd er een infufio 
laxans voorgelfchreven. Dan, alvorens zij tweemalen 
van het geneesmiddel had ingenomen, kwam het acces 
veel vroeger aan , met benaauwdheid , walging , braking 
en eene iĳsfelijke waterige diarrhea ‚ met gedurige flaauw- 
ten en geweldige verzwakking, weshalve ik haar reeds 
in de hitte van de koorts alle uur 1 gr. /. chin. gaf. 
Den 4 Oct., ’svoormiddags , hernieuwde zich de - 
koorts ‚ zonder eenige apyrexie, met geweldig klop- 
pende hoofdpijn, diarrhea, braking, enz. Zij gebruikte 

nu, behalve anodyna , alle uur 2 gr. /, chân. 

___Den 5 Oct. Dezen morgen van 6—8 ure fcheen er 
eenige remisfie te hebben plaats gehad , toen , echter, was 
er eene nieuwe verheffing gekomen, die veel geringer 
was „ zoodat de lijderes des avonds koortsvrij was en de 
koorts vervolgens ook geheel wegbleef. 

Tegen nablijvende verbazende zwakheid , lusteloosheid 
en drukkende pijn in het hoofd , gebruikte zij nu oplos- 
fende’, verfterkeride en bittere middelen , afgewisfeld met 
kleine gifteu /. chin. , waardoor zij, na 3 weken , duur- 
zaam herfteld en volkomen bij krachten gekomen is. Zij 
heeft hare zwangerheid tot de Óde- maand gebragt. 

G. Ps eene gojarige zich in de 8{te maand zwan- 

BL ger 


C 286 ) 


ger bevindende vrouw, eenigen. tijd aan derdendaagfche 
koorts, geleden hebbende, werd den 2 Oct. , ’s avonds, 
door: hevige koorts. overvallen „ welke; den volgenden 
dag, met zweet-en pijn, door de leden- bleef aanhouden, 
waarbij zich den derden dag, toen. de koorts nog voort- 
duurde, pijn in de-keel en benaauwdheid om den hart- 
kolk voegden. | j 
„Den 5 Oct. bij haar geroepen zijnde , bleef de koorts 
nog aanhouden , zij klaagde over groote matheid-en lus= 
teloosheid , zwakte en pijn. door de-leden „ de tong. was 
droog, doch rood, er- hadden vele afmattende , dunne 
ontlastingen”plaats , de urine helder, de pols menigvul- 
dig, klein, r5o flagen. per minuut. — R. dec. falcb 
met /yr. pap. en allee uren r gr. fs chininiae. | 
Den 6 Oct. . Dê- koorts nog aanhoudend, doch. fteeds- 

tegen den avond verheffing, de nacht onrustig met zach- 
te- iĳling, de tong. zeer kleverig met fpuw bedekt, de 
pols klein en rad, niet te tellen, wezenloosheid , fchok- 
ken en trekkingen, door. de leden, de ontlastingen iets 
verminderd „de urine rood, zonder bezetfel. -R, /ulphat. 
chin. gr. XXX tot 12 poeders, alle 2 uren een poeder 
afgewisfeld, met iufu/tum. arnicae met: kamfer. 

„Den 7, Oet: Volgens: rapport „ dewijl het: mij onmo- 
gelijk was de zieke zelve: te zien, alles in-denzelfden 
toeftand , evenwel niet erger „ met een weinig zweet en 
eenig bezinkfel in het water. 

„Den 8 Oct. De lijderes had des soss: 4 uren fnore 
kend geflapen, was tegen den morgen ineen rijkelijk als 
zuur brood: ruikend. zweet, dat. nog voortduurde , ge- 
raakt, met vermindering der ziekteverfchijnfelen, was 
zonder iĳling of fchokken, bij volkomene bewustheid , 
| | had 


(287 ) 


had nu federt twee dagen. geene ontlasting , de pols 110 
{lagen „ urine met een /edimentum lateritium ; zij was 
nog zeer maten krachteloos: Alle 2 uren 2 gr. /u/ph. 
chin. , afgewisfeld met dec. cort, peruy. ce extr. card. 
bened., cent. min. en lig. a. m. Hofm. applicetur 
clysma. | 

Deng Oct. De patiente is reconvalescent, heeft ’s nachts; 
hoewel onrustig, geflapen , de- klisteer heeft geene were 
king. gedaan, de tong witgeel, met eene zwarte ftreep 
inhet midden, de fpruw verdwenens zij heeft een paat 
glazen wijn en: eenige lepels {oep gebruikt, dat haar 
goed fmaakte, maar echter bezwaarde. R, dee, cort 
peruy. met calam. arom. extr. card. bened. , fyr. cort. 
aur. en. /pir. nitr. dulce. en electuar Jenitivum met 
Syr. Jennae. | | 

Den ro Oct. Drie verruimende pappige ontlastingen, 
zweeten, de pols voller , go flagen:, eenige- eetlust. On- 
der het gebruik dezer middelen is, de lijderes, hoewel 
langzaam „ volkomen herfteld, en ter behoorlijke tijd 
verlost van een. dood en tenger kind. 

A. Saver Een magere, vlugge en’ veelal gezonde jon- 
gen. van 12 jaren, was in den nacht van den 1112 
October, zonder merkbare oorzaak, door kortftondige 
koude, misfelijkheid, fterke hoofdpijn, waarop gewel- 
dige hitte volgde; overvallen. Bij’ mijne komst in den 
voormiddag. van. den, ze Oct, klaagde hij nog over -he= 
vige. pijn in. het voorhoofd „ in. de. (lapen en. rug „droo= 
ge brandende huid, droogen laffen maak „ tragen ftoelgang. 
de tong was witachtig, geel en droog, de pols- niet 
hard, doch ras. Hij kreeg eene infufio laxans: uit ta- 
marinde , fal. Glauber. en; manna. 


’s A- 


C 288 ) 


’s Avonds. De zieke had den geheelen dag, koortfig 
geweest „ had in den namiddag een weinig gezweet, 
geene ontlasting en nu. weder koortsverheffing , was ijl- 
hoofdig, en braakte nu en dan een weinig flijm en 
water. | | 
Den 13 Oct., ’smorgens te ro ure, Dezelfde toe- 
ftand , aanhoudende koorts, geftadige iĳling, nu en dan 
echter met eenige bewustheid afgewisfeld , twee ftinkende 
ontlastingen tegen den morgen; bewust zijnde , klaagde 
hij over brandende , ftekende hitte en dorst, de tong 
bleef , in weêrwil van veelvuldig drinken „ fteeds droog, 
wit geelachtig , hoofdpijn. nog hevig, misfelijkheid en _ 
benaauwende braakzucht, de urine rood. De „medicijnen 
waren fchaars gebruikt, er werd tevens «aanbevolen 
alle uren 2 gr. /ulphe chin. met fuiker , zuurdeeg aan 
de voeten. 

Den 14 Oct. °’s Morgens te 9 ure hoorden wij, dat 
de koorts fteeds even hevig was geweest, behalve dat 
de zieke tegen den vorigen avond minder had gedron- 
ken en in den nacht nu en dan korte, onrustige „ afge- 
brokene - fluimeringen” gehad ‘had. De urine was weinig 
en rood, de pols menigvuldig , vol, de oogen gevoelig 
voor licht, de halsflagaderen klopten fterk , hoofdpijn 
fcheen nog hevig, fterke ĳling, de tong weinig befla- 
gen, droog , ftiĳf. Hij gebruikte alle 1% uur 2 gr, /ulph. 
chin. , afgewisfeld, wanneer hij te drinken vroeg , met 
dec. cort. peruy. en valerian met een weinig acther 
aceticus; wveficatorium in den nek en zuurdeeg aan de 
voeten. | 

Den 15 Oct. , ’s morgens te 9 ure. Des nachts had 


de lijder drie uren, hoewel eenigzins onrustig, geflapen 
en 


C 289 > 


en lag ny in een rijkelijk naar zuur roggebrood ruikend 
zweet , was bij volkomene bewustheid, de tong voch= 
tig, de pols evenwel nog 128 flagen , hoofdpijn nog he- 
vig, urine eenigzins troebel; hij voelde zich zeer afge? 
mat. Continuat, | 
Den 16 Oct. , ’s morgens te rr ure. De zieke had 
den vorigen avond weder meer koorts gekregen en ge- 
iĳld, was tegen den morgen in eenen flaap gevallen ; de 
pols was nu roo flagen , klein, ligt weg te drukken, 
hoofdpijn en alle andere toevallen veel beter , volko- 
mene bewustheid en intermisfie. Echter werd, om 
„recidief voor te komen , valle a uren 12 gr. /. chin. ge= 
geven, en daar er in geene twee dagen ontlasting was 
‚ geweest, bij afwisfeling inf. Jax. met manna. 
„Den 17 Oct. Drie ontlastingen „ geene herhaling -van 
koorts , geruste flaap. Onder het gebruik van dec. cort. 
peruy. ‘en amara is de zieke in 14 dagen tot ‘vorige 
gezondheid en krachten terug gekomen. | | 
F.J... , een landman van 5o jaren, van een volfap- 
pig geftel, werd, nadat hij een paar dagen met loom- 
heid, flaperigheid en angstverwekkende droomen gekweld 
was geweest, op den 24 Sept., ’s namiddags te 5 ure, 
eensklaps door eenige korte, bijna niet merkbare rillin- 
gen, waarop brandende hitte volgde , aangetast, met 
bedwelming en diepen flaap , welke den volgenden mór- 
‘gen bij mijne komst nog voortduurden , de pols was vol, 
langzaam en ongeregeld, hij lag op den rug met gebo- 
gene knieëns nu eens kreunende en misbaar makende, 
dan weder als in diepen flaap , verward „ onverftaanbaar 
fprekende, tong en huid waren droog, het aangezigt en 
oogen roodachtig, geen urine of ftoelgang. R. alle 2 
WE FT | uren 


Pe 


C 290 ) 

uren a gf. f..chin, ; alle a-uren: aftrekfel van vaterian 
met /al, ammon. en fyr. #heè, koude omflagen om het 
hoofd „ veficatorium: in den nek „ zuurdeeg aan de voe- 
ten en applicetur clysma. | 

Den 26 Sept. De lijder fcheen den vorigen. avond iets 
beter te zijn geweest, had eenige meerdere bewustheid 
gehad en een weinig gezweet, doch was:kort: daarna 
weder ‚in. eenen’: diepen „. onrustigen- flaap vervallen en 
men had hem niets kunnen: inkrijgen „ de flokdarm fcheen 
krampachtig „gefloten „ ontlasting“en urinelozing verftopt , 
hij ftampte met de voeten; had opfchudding des lig+ 
chaams:,„ vooral van armen en voeten „, de halsflagaderen 
flaan geweldig, de pols vol, ras en onregelmatig, de 
huid heet , ftekend. „Men legde zes bloedzuigers aan het 
hoofd „en trachtte de /. chin. binnen te ecn „ zuur- 
deeg en clysma: als voren. | | 

’s Avonds fcheen er eenige remisfie „ wil ijder kite 
veel en zeide benaauwd te zijn ; de huid eenigzins.kle- 
verig; de lijder had 16 gr. /. chin. binnengekregen en 
het clysma had eene brokkelige ontlasting bewerkt, Ove. 
rigens als ’s morgens. : pies ZT 

Den 27 Sept., ‘smorgens. Den nacht als- voren door- 
gebragt, alle. verfchijnfelen- veelal als: gisteren ; men had 
weder oa gr. /. chin. binnen gekregens ’s sends fcheen 
de lijder plotfeling ontwaakt te zijn, welke beterfchap 
echter niet duurzaam fcheen , want alhoewel de kramp 
Scheen na te laten , was echter de pols fteeds {nel en koort- 
fig ; en de ademhaling nog verfneld en eenigzins reute- 
lend. — Daar de ondervinding mij in deze epidemie ge- 
leerd-had, dat zoadanige toeftand niet te vertrouwen 
was, liet ik alle uur 2 gr. /, chin. geven, tot zoolang 
de koorts zich mogt komen te verheffen. Den 


C 291) 


Den 28 Sept. De lijder fcheen des-nachts veel beter 
te zijn geweest en de verfchijnfelen veel geringer; de 
koorts had zich eerst, nadat er reeds 24 gr. /. chin. in- 
gegeven waren, fterker vertoond , en de-lijder was den 
geheelen nacht nog al verward, fluimerachtig en be- 
dwelmd geweest, was tegen den morgen: bij volkomene 
kennis gekomen en had veel gezweet. Hij lag ook nu 
nog in een kleverig zuurruikend zweet, en was bewus= 
teloos van hetgeen er in zijne ziekte was voorgevallen , 
klaagde over afgematheid en zwakte, zoo zelfs, dat hij 
niet alleen overeind konde komen; de pols was genoeg- 
zaam natuurlijk, hoewel zwak „ de urine rood met eene 
wolk, alle gevaar dreigende verfchijnfelen fchenen gewe- 
ken. Ik gaf echter, om recidief voor te komen, nog 
alle e uren 2 gr. f. chin. , en daar er eenige gastrifche 
verfchijnfelen en geene ontlasting aanwezig waren, elect. 
ienitiy. | 
‚Den 3o Sept. De koorts ís niet teruggekomen, er 
hebben eenige kleiachtige , ftinkende ontlastingen plaars 
gehad, de urine met sedimentum lateritium. De lijder 
kreeg nu, dewijl hij even zwak bleef, dec. cort. peruv. 
met amara , die echter , van tijd tot tijd , door laxan- 
tia moesten afgewisfeld worden, dewijl men anders fpoe- 
dig gastrifche verfchijnfelen zag ontftaan met koorts- 
aandoening. De herftelling ging langzaam. In Novem- 
ber kreeg hij derdendaagfche koorts, die echter door 
refolwentia en amara, met f. chin. gielen; duur- 
zaam is weggebleven. 

D.p. Rs... , eene 22 jaren oude , magere , bleeke , eene. 
zwakke borst hebbende, altijd goed menftruerende dienst- 
maagd, werd op den 2 October ; ’s avonds , nädat zij 

En reeds 


(292 ) 


reeds eenige dagen over vermoeidheid, pijn en zwaarte 
in het hoofd, en beenen , hartklopping „ enz. geklaagd 
had , door koorts aangetast, die, zonder merkbare kou- 
de, dadelijk zich door brandende hitte, hevige pijn in 
het hoofd en leden, en benaauwdheid om den hartkolk 
openbaarde. Den volgenden morgen bij haar geroepen 
zijnde, klaagde zij den geheelen nacht koortfig te zijn 
geweest en den nacht flapeloos en onrustig te hebben 
doorgebragt, had nu vliegende kloppende hoofdpijn, 
fterke hitte, benaauwdheid om het hart, en even alsof 
haar iets vreemds in de keel zat, drooge , wit beflagene 
tong „ zoutachtige fmaak, geregelde ontlasting, eenigzins 
harde , rasfe pols, gevoeligheid voor licht. Zij zeide 
zich bekoeld te hebben. R. inf. valerianae met fal 
ammontac en fpir. mindererî. 

Den 4 Oct. De macht zeer benaauwd en onrustig 
doorgebragt , benaauwdheid en hitte ook nu nóg hevig, 
gevoel van zwakte, fchrikachtigheid , nu en dan flaauwte, 
ongeregelde, fnelle pols, witachtige, drooge tong. 

_ Re inf. valerian et flor. arnicae met oxym. fimpl. en 
fp. nitr. dulc. ; tot drank : gortwater met azijn en honig. 

Den 5 Oct. Onverfchilligheid , wezenloosheid , aan- 

houdende ling, haar aanfprekende , ontwaakte zij, en 
klaagde over benaauwdheid en fpanning, in den buik, 
hevige hoofdpijn en dorst, de pols was rad doch zwak, 
groote gevoeligheid voor allerlei prikkels, doch fluimerde 
dadelijk weder in3 zij had ontlasting gehad, was op het 
flilletje zittende flaauw geworden, wilde, omdat zij 
zeide het niet door te kunnen krijgen ‚ de medicijnen niet 
gebruiken. R. /u/ph. chin. gr. XX, fachari albi. dr. 1 
tot ro poeders, alle 15 uur een, Een veficatorium in den 
‚nek en beftendig zuurdeeg aan de voeten. Den 


C 293 ) 

Den 6 Oct. Bijna alles ín denzelfden toeftand, geen 
{laap , aanhoudende iĳling, kleine, menigvuldige pols, 
groote zwakheid, onwillekeurige urine-ontlasting. De 
poeders waren opgebruikt ‘en binnengehouden. Zterentur. 
’s Avonds; de zieke meer bij kennis, zij klaagt over. 
hoofdpijn en benaauwdheid, pijn in den nek , veroor- 
zaakt door de pleister. 

Den 7 Oct. Onrustig geflapen „, en nog veel geld „ 
hoofdpijn , benaauwdheid en dorst nog hevig, de huid 
brandend heet, de pols nog rad en klein , eene ontlas- 
ting des nachts. Zzerent. pulv. ult. en bij voortduring 
zuurdeeg aan de voeten. | 

?s Avonds. De-zieke “veel beter, bij volkomene be- 
wustheid , had zich des daags beter gevoeld, en bijna 
niet geiĳld. Zij klaagde over fchietende pijnen door het 
hoofd en aangezigt, de pols langzamer. Zij gevoelde 
zich minder zwak dan gisteren. | 
„Den 8 Oct. Geene koorts, eens ontlasting , de lijde- 
res bevond zich in alles veel beter , had evenwel nog 
veel hoofdpijn „ klaagde nog over benaauwdheid , en had 
nog geenerlei trek naar eten. Zij gebruikte, bij voort- 
during , nog alle 2 uren 2 gr. /. chân. 

Den g Oct. Geene koorts , hoofdpijn en benaauwd- 
heid geweken , de zieke gevoelde zich nog zeer zwak en 
had nog geen eetlust. . Evenwel kwam deze fpoedig terug 
en herftelde zij genoegzaam binnen 14 dagen „ onder het 
gebruik van dec. cort. peruy. met exir. card. bened. 
cent. minor, en lig. anod. min. Hofm. 

K. Ge...) 36 jaren oud, landbouwer , phlegmatiek 
en gezond van geftel, werd op den 18 Oct. , zonder 
dat hij eenige reden daarvan wist op te geven, nadat hij 

T 3 ’% mid- 


(294) 


„smiddags nog {makelijk „gegeten had, geheel onvere 
wacht , door korte huivering.en fpoedig daarop volgen- 
de drooge, brandende. hitte overvallen , met -duizelig- 
heid, ligte walging, pijn in. het hoofd en beenen, 
Den zigden had hij, na den nacht in koorts, flapeloos 
en onrustig proe te hebben „ op aanraden zijner 
familie, een ontlastmiddel (alot) ingenomen „ waardoor 
hij dien dag ze’ malen ontlasting. had gehad, hij was 
(volgens zeggen der omftanders) dien geheelen dag koort- 
fig. geweest, met verheffing tegen den. nacht. 

Den ao Oct. … Voormiddags bij hem geroepen zijnde, 
had hij den nacht zonder flaap „met eenige korte , on- 
rustige „ _fluimeringen..doorgebragt , en zeide zich nu 
iets beter te bevinden, nadat hij in-den macht en heden 
morgen nog eenige; zoo hij zeide , verligtende ontlas- 
tingen had gehad. Nogtans, vonden wij hem zeer koort- 
fig, met fterke hitte en dorst, hevige hoofdpijn „ wal- 
ging „ benaauwdheid „ fpanning en drukking in de prac- 
cordia „ gefpannene en. radde pols, geel beflagene , drooge 
tong, fterken af keer van fpijs. Hij kreeg eene mixtura 
resolvens. amara. | | 

Den er Oct. De: koorts duurde nog fteeds voort , den 
nacht „als den vorigen. doorgebragt met iĳling 5; overigens 
alle „verfchijnfelen als gisteren. ‚R. Dezelfde mixtuur , 
afgewisfeld. met allee uren‚1,gr. /. chin, 

‚Den ee Oct. Bijna. alles-in- denzelfden toeftand , hij 
had «eene flijmige ontiasting „gehad , den nacht aanhou- 
dend ftil geïĳld „klaagde, aangefproken zijnde, over 
misfelijkheid , „dorst-, en dat het drinken hem benaauwd 
maakte , groote. matheid „ -krachteloosheid en inwendige 


hitte, De pols rad en-eenigzins hard, urine’ helder. 
Op 


(205 ) 

Op verzoek „tot dank , water met wijn en fuiker, 
Rs fe-chin. grs RV Ce fach. tor. ap parders valle 2 
uren één.3 zuurdeeg aan -de voeten. ‚na 

% Avonds. De koorts, onse dn en hoofdpijn 
duren nog: voort }de:lijder ; wanneer: hij uit’ zijne iĳling 
ontwaakte „klaagde over. pijn in de,keel , :de tong grijs- 
achtig wit, als ‘korrelig, droog, .geene „ontlasting. 
R.-Zeeret. mede ult, ven als drank: dec, cor. gere 
en valerianae met fuiker,- j | 

Den.23 Oet. De lijder had dezen: maaien welnië ge- 
klaagd, nuven dan fcheen hij te fluimeren , had nog ge- 
iĳld. :Bij „ons -bezoek. was. hij iets kalmer „ althans de 
pols iets langzamer „ de» huid. eenigzins,kleverig „ voch- 
tig, «hij klaagde „nog “zeer. over benaauwdheid, pijn in 
het hoofd; en-matheid door-de. leden , geene ontlasting 
noch -nrine. Re -drerent. pulv.-ult;, en daar. de lijder 
het dec.cort.: peruvs enz. niet wilde drinken, op ver- 
zoek , aalbesfenfap „metwater-en fuiker, … 
„Den 24 Oct. Alhoewel. de. zieke zegt. niets Ae te 
zijn en den nacht onrustig, met korte. fluimering en ang= 
ftige, nare-droomen te hebben doorgebragt en_nog veel 
klaagt over hoofdpijn en flapeloosheid „f{cheen het ons 
echter …toe „- dat alle verfchijnfelen geringer. waren, De 
pols was-klein en …fnel, de urine melkachtig; er. was 
geene “ontlasting. _R. Jteret. ‚pulv. uits alle B uur 
__één poeder en applicetur clysma. | 

„Den 25 Oct. De lijder had, zonder iĳling i den gehee. 
Jen nacht bijna lapende doorgebragt. Bij het ontwaken 
uit den (laap.;toondehij weinig van zijne ziekte te we- 
ten „de pols was klein, minder rad dan te voren, de 
warmtê - meer … natuurlijk „ de. „hoofdpijn. en. pijn door de 
wig T 4 le. 


C 296 ) 
leden minder, de tong nog grijsachtig zwart en droog 4 
het clysma was dadelijk zonder werking afgeloopen. De 
poeders traag gebruikt, de lijder beloofde dezelve beter 
te zullen innemen. | 

Den 26 Oct. De lijder had den nacht tamelijk door- 
gebragt, doch weinig geflapen, niet geiĳld , gevoelde 
zich , behalve hoofdpijn en zwakte, tamelijk wel , klaag- 
de over kwaden, leelijken, bitteren fmaak, De poeders 
… werden nu om de e uren genomen, en daar er nog geene 
ontlasting gevolgd was, elect. lenit. met /yr. rhei. 

Den 27 Oct. Vijf verligtende ontlastingen en eenen 
redelijken nacht gehad, is geheel zonder koorts; daar 
hij trek tot gerookt vleesch en foep kreeg , werd hem 
dit bij gedeelten toegefltaan. De poeders werden nog eens * 
herhaald, en het Zinctus nu en dan voortgebruikt. 

Den 29 Oct. Nog vele ontlastingen, de urine met 
een rood bezinkfel, de koorts heeft zich niet weder ver- 
toond, de fmaak nog eenigzins bitter , de tong in het 
midden geel-zwart, aan de randen fchoon 3 hij was’ zoo 
zwak, dat hij op zijne beenen niet ftaan konde, had 
een? afkeer van de poeders en kreeg nu dee. cort. peruy. 
met fel. ammon) extr. card. bened. en een weinig 
yr. rhei. , naderhand dee. cort. per. met amara en lig. 
-anod. min. Hofm. , welke nog weder, om trage ontlas- 
ting.voor te komen, met Zavantia werden afgewisfeld , 
met dat gêvolg , dat de lijder met December voor vol- 
‘komen herfteld en bij gewone krachten kon befchouwd 
worden. | 

P. B... , een 44jarige, negen kinderen gehad heb- 
bende , tengere, zenuwachtige vrouw „ behalve dat zij 
veel aan krampachtige hoofdpijn leed, fteeds gezond „ had 

op 


C 297 ) 


op den 11 October de koorts gekregen , met walging 
afkeer. van fpijzen, hoofdpijn , verkoudheid „ pijn door 
rug en beenen, 

Den re Oct. had zij geene koorts gehad en wegens 
trage ontlasting eenige harer gewone pillen ingenomen , 
die uit rhabarber.en zeep beftonden. 

Den 13 Oct. had de koorts zich tegen den avond her- 
haald, met hevige hoofdpijn, groote ongerustheid „ be- 
naauwdheid om den hartkolk, walging, fterke dorst, 
Deze koorts hield tot den volgenden morgen aan. Des 
middags bij haar geroepen zijnde, vond zij zich beter, 
walging en benaauwdheid waren federt één uur met de 
koorts opgehouden , de pols was zwak doch regelmatig , 
de tong zuiver „ vochtig , eenigzins wit. R, Znf. vale- 
rian. met extr. cent. min. , rob. famb. en fp. minder. 

Den 15 Oct. kwam de koorts ’s namiddags terug „ met 
dezelfde verfchijnfelen 3 geene ontlasting. R. Zaf. vale- 
rian. met /enna en manna, | 

Den 17 Oct., ’svoormiddags, weder verheffing van 
koorts, met geweldige hoofdpijn en pijn door de leden, 
angst „ benaauwdheid, gedurige walging en braking van 
flijm, de urine, die eergisteren helder was‘, nu donker- 
kleurig , de tong en huid droog ; zij klaagde over pijn 
in de keel en brandend gevoel langs den flokdarm, 
moeijelijke flikking3 er vertoonde zich fpruw op de 
tong en in de hr 

Den 18 Oct. Offchoon het anders de koortsvrije di 
was „ kwam de koorts even hevig als gisteren, met wal- 
ging en braking , geweldige hitte, hevige benaauwdheid, 
hoofdpijn , pijn in de keel, totaan en in de maag , ijlin= 
gen, kleinen , radden pols , drooge tong , drooge huid , 

TE 5 met 


C 298 ) 
met eenig koud zweet aan het hoofd en handen, roode, 
voor het licht gevoelige oogen. R. Infs valerian, met 
kamfer „ alle o uren a gr. /, chinin., hann aan de 
voeten en in den nek, 

Den 19 Oet. De nacht was in komt en iĳling, 
zonder flaap , doorgebragt ; ’s morgens minder. koorts, 
hoewel de pols , nog al-gefpannen en wverfneld , rao fla- 
gen 5 -de lijderes bij’ bewustheid „ voelde zich beter, doch 
zeer zwak hoofdpijn was minder, keel en-maagpijn 
bleven aanhouden , de +huid en tong éenigzins- vochtig , 
de urine troebel „ zonder. bezinkfel ; continuat, 

’s Avonds. ‚Kort na mijne morgenvifite was er. weder 
verheffing van: koorts gekomen , met zware koude en 
hoofdpijn, waarop fpoedig bedwelming en iĳling gevolgd 
waren. De patiente lag-nu nog bewusteloos „brandend 
heet, met kleinen, radden „ trillenden pols, rood opge- 
zet aangezigt „ geweldige. kloppingen inde flapen van het 
hoofd en der carotides, Re alle-uren-a gr. f. chin. ; 
koude omflagen «om -het- hoofd „ veficatorium in den nek , 
zuurdeeg aan de «voeten; patiente wilde den drank met 
valeriaan niet gebruiken | | 

Den. ao Oct, „ ’smiddags. Patiente had den vorigen 
nacht in denzelfden bedwelmenden toeftand doorgebragt , 
het aangezigt en oogen waren minder rood, de tong 
droog, ruw , ijlhoofdigheid , nu en dan zenuwtrekking , 
onwillekeurige urine en ftoel-ontlasting; er was geene 
in het oogvallende remisfie te befpeuren. 

’s Avonds. Dezelfde toeftand, ongedurigheid , veel 
bewegingen. met het hoofd en ledematen , het aangezigt 
met klam zweet bedekt; overigens alles als des morgens. 
Men kon patiente niets inkrijgen-, dan koud water, 

waar 


C299 ) 


waarmede vechter, de /ulphe- chin. gemengd werd. Er 
werd fterke zuurdeeg aan, de- kuiten gelegd , en op de 
plaats , waar de veficatorium gelegen had , werd 2 fcrup. 
fe chin, met een weinig axungia porc gelegd. (*) 

Den er Oct. Tegen den morgenftond was patiente , 
tegen verwachting, bedaard geworden „ was in flaap ge- 
vallen „ welke drie uren geduurd had, De zenuwtoeval- 
len. waren „nu. verdwenen „ „er was volkomene-bewust- 
heid, zij Jag-in een matig,zweet , had geene ontlasting, 
vochtige „ geelachtige tong ‚kleinen , meêr regelmatigen , 
hoewel nog eenigzins -gefpannen. pols „klaagde nog over 
pijn in, her-hoofd , de keel-en flokdarm. R. /w/pA. chin. 
alle «eo uren-o-gr.;-afgewisfeld met dec. cort. peruy. 
valerian. en een ‚weinig kamfer. 

Den eg Oct. Den vorigen. dag geene nieuwe koorts- 
verheffing ; er was pijn op het water geweest, de nacht 
met: weinig flaap en ftinkend zweet, Paátiente was nu 
vrij van koorts, had -eene ontlasting gehad, de urine 
had een’ fteenverwig bezinkfel, groote zwakte en magte- 
loosheid „ geen’ „eetlust. Zij is- onder het. gebruik van 
dec. cort. peruy. met amara, die nu en dan met 
zachte. laxantia afgewisfeld moesten: worden , langzdam 
herfteld. | 

In 


C°) LEMBER, LESIEUR, MARTINg ‘POINTE, BARTHEZ, hebben reeds 
vóór mij de /. chinin., met: gelukkig-gevolg, op de huid aange- 
wend als febri-fugum. Zie Archives génerales de Médicine. Mai 
1824. RicHTEr, Spec. Therapie. Th. X. f. 459. Révue Medicale 
1826. Juillet, p. roo. Oct. p. 153, Med. Chir. Zeitung. 1826. 
Dec. gro... Rérue Medicale, April 1827. -p. 301-308. “MARTIN, 
Memoire sur le Sulphate de Chinine appligué sur les,wesicatoires 
dans les fièvres intermittentes. Paris, 1826, STRATINGH, _Disf. 


Med. inaug. de Cinchon. etc. p. 8, 179, 183, 184. THUESSINK , 
Geneesk. Waarnem. 1828. p. 142153. 


C 300 ) 


In het begin van 1827 kreeg zij derdendaagfche koorts „ 
welke, daar dezelve niet met gepaste middelen was be- 
handeld geworden , waterzucht ten gevolge had , doch 
is naderhand door de kina „ afgewisfeld met diuretica , 
volkomen herfteld. 

A. Ga. , eene vrouw, 48 jaren oud, reeds twee 
volwasfen kinderen aan de epidemifche koorts verloren 
hebbende, kreeg, misfchien door vermoeidheid en aan- 
houdende droefheid , den eo October de koorts , met 
huivering , koude „ walging en hoofdpijn , welke tot den 
volgenden dag aanhield, Daar zij geen’ eetlust en een 
beflagen tong had, nam zij fenebladen met krenten. 

Den 22 Oct. , ’s namiddags , bij haar geroepen , had zij 
weder de koorts, die met hevige hoofdpijn , walging , 
benaauwdheid en koude begonnen was, die fpoedig in 
hitte overging. Gedurende de hitte der koorts was de 
hoofdpijn nog zeer hevig, zij had geen’ eetlust, witgeel 
beflagen tong, rood opgezet aangezigt „ drabbige „ don- 
kerkleurige urine3 zij fcheen flaperig en onverfchillig. 
R. Znf. valerian extr. card. bened. en /p. mind. 
zuurdeeg aan de voeten. 

Den 23 Oct. Den geheelen nacht en ook nu nog 
koorts, zonder eenige remisfie te kunnen befpeuren; de 
zieke was flaperig en ‘onverfchillig omtrent haar lot, 
zeide tusfchen beide flauw en benaauwd te zijn, en 
pijn in de zijde te hebben. In den namiddag kwam er 
eene kleine remisfie, de pols echter bleef ras en gefpan- 
nen, liet zich eenigzins klein gevoelen. R. Juf vale- 
rian met kamfer , alle eo uren rgr. /. chinin. , zuurdeeg 
aan de voeten. | 

Den 24 Oct., ’smiddags. De koorts verhief. zich 

aan= 


C 301 ) 


aanmerkelijk , de toevallen erger als gisteren, met vol- 
ftrekte bewusteloosheid of wezenloosheid; patiente lag 
op den rug met een half gefloten en een gefloten oog, 
opene lippen, de tanden zaten zoo vast op elkander , dat 
men niets konde binnen krijgen , de borst was opgezet , 
‚de ademhaling fnorkend , de pols vol, ras ongeregeld , 
de huid met een heet kleverig zweet bedekt, flokdarm 
en buik fchenen krampachtig aangedaan , ontlasting en 
urinelozing verftopt. KR. Zuurdeeg aan de voeten, kou- 
de omflagen om het hoofd, veficatorium in den bek en 
applicetur clysma. 

Den 25 Oct. De lijderes had den nacht onder dezelfde 
verfchijnfelen doorgebragt , het clysma kon wegens kramp- 
achtige fluiting der asus niet binnengebragt worden, al- 
thans het was terftond weder afgeloopen; de kramp in 
den flokdarm fcheen minder, patiente begon weder te 
flikken , bleef echter den geheelen dag in denzelfden 
flupor ‚ werd met moeite uit haren aanhoudenden flaap 
gewekt , de tong droog, gekloofd en bevende, de urine 
brandig rood, het aangezigt loodkleurig opgezet , klop- 
ping der carotides , de oogen ongevoelig en flaauw , de 
fpraak ftamelend, weinig, verward en onverftaanbaar ;, 
ontlasting dun , ftinkend „ onwillekeurig. 

Den 26 Oct. De nacht in wezenloosheid en onver- 
fchilligheid doorgebragt. Er waren federt gisteren avond 
26 gr. f. chin. binnen gekregen. De verfchijnfelen veelal 
als gisteren. Het aangezigt bleek en ingevallen, de tong 
vochtiger, de fpraak beter, doch nog ftamelende en 
verward, de pols weeker en ruimer, de ademhaling , 
hoewel nog fnorkend en fnel , iets vrijer. 

’ Namiddags merkbare verheffing van koorts, veelal 

nog 


ak 


C 302 ) 


nog dezelfde verfchijnfelen als gisteren. Zij had nu ech 
ter gedurende twee dagen (behalve dat zij het eens had 
uitgebraakt) alle uur 2 gr. f. chinin. en tusfchen beïde 
Inf. valerian et flor. arnicae en kamfer gebruikt. 

Den “27 Oct. Patiente was iets beter , offchoon nog 
geheel onbêwust van het verledene en tegenwoordige , 
wezenloosheid en gevoelloosheid iets minder, de tong 
zuiver , vochtig, doch als verlamd, de fpraak onver- 
ftaanbaar en ftamelend, de pols zwak, meer regelmatig , 
roo flagen; twee willekeurige pappige ontlastingen , urine 
troebel als bier, een gelijkmatig zuurruikend zweet. Er 
waren weder 2o gr. /. chin. gebruikt. Zterent puly. et 
infufum. | | 

Den 28 Oct. Weinig of geene koorts, echter was 
de lijderes zeer flaauw en afgemat, voelde zich beter , 
hoewel nog ziek, geen eetlust, noch dorst, fpraak dui- 
delijker en met meerdere deelneming , het zweeten duurt 
nog voort; de dikke, donkere urine kreeg een rood be- 
zinkfel. De koorts kwam niet weder terug. Zij ge- 
bruikte- nog 3 dagen alle 2 uren 1 gr. /. chin. met, en 
vervolgens alleen, dec. cort. peruy. met extr. centaur. 
min. en flor. fal. ammon. mart, Na 14 dagen lang het 
genoemd middel, eenige malen afgewisfeld met zachte 
laxantia ‚ gebruikt te hebben, waren eetlust en krach- 
ten genoegzaam teruggekeerd en volgde de genezing 
zonder verdere inftorting. | | 

B. Va. Eene zwaarlijvige, volfappige vrouw van 
56 jaren, federt 7 jaren niet meer menftruerende, werd 
tegen den avond van den 19 October , nadat zij reeds 
eenige dagen verkouden geweest was, door koorts aan- 


getast , met korte huivering , die fpoedig door hitte ver- 
van- 


C 308 ) 


vangen” ‘werd , met niezen, hoesten, hoofdpijn , pijnen 
door de leden, enz,s de koorts had tot den morgen 
geduurd, en was met zweeten geëindigd. Den volgenden 
namiddag was de koorts drie uren vroeger terug geko- 
men met dezelfde verfchijnfelen-, vooral vliegende pijn 
door het «hoofd «en leden en eenige iĳling. Deze koorts 
had veel langer geduurd dan de vorige. - 

Den er Octs, ’s middags, bij haar geroepen zijnde, 
kreeg zij weder koortsverheffing met dezelfde verfchijnfee 
len; zij klaagde, dat, in weêrwil der koortshitte, zij 
dikwijls door huivering werd aangetast, had wit befla- 
gen tong, flijmig zoutachtigen fmaak , hard gefpannen 
pols „ ligtroode oogen, was gevoelig voor licht , duize- 
ligheid in het: hoofd, - hoest en waterachtige , eenigzins 
witte urine. R. Zg. fambuci, fal ammon. en /pir. 
mind. en een Zinctus pectorale, « 

Den ee Oct. Gisteren avond weder koortsverheffing , 
zij bleef nu fteeds koortfig, de ‘aanvallen hadden zich 
zoo vervroegd en verlengd;-dat de koorts den vorm van 
continua. remittens met verheffing tegen den avond had 
aangenomen. Zij had weinig gezweet, niet geflapen , 
veel geiĳld, de pols vol en ras, de tong wit doch 
vochtig; de huid klevend, heet „ zij had veel hoofdpijn , 
duizeligheid , fchrikachtigheid „ was zeer fpraakzáam , de 
hoest was minder. R Znf, valerian ; fal ammön, eù 
Jp. mind. ‚ zuurdeeg aan de voeten. 

Den 23 Oct. Patiente had den nacht flapeloos , woe: 
lende en iĳlende doorgebragt „ had: aânhoudend koorts ge- 
had, welke zich tegen den nacht fcheen te verheffen, 
toonde groote. vreesachtig- en gevoeligheid voor allerlei 
prikkels „ greep foms naar het hoofd , de oogen draaiden 

in 


C 304 ) 


het‘ hoofd rond, het aangezigt nu rood dan bleek, de 
pols. vol en fnel, de huid iets vochtig, de tong flijm- 
achtig „ vochtig, federt drie dagen geene - ontlasting. 
R. Areret, med. ult. applicetur clysma , zuurdeeg in 
den nek en aan de kuiten. 

Den 24 Oct. De koorts had den vorigen dag aanhou- 
dend geduurd, tegen den avond echter was patiente meer 
bewust geweest, den nacht als voren doorgebragt , doch 
bad: minder gewoeld, gezwindheid in alle bewegingen , 
de tong wit en droog, het aangezigt ingevallen bleek , 
de pols zwakker en kleiner , duizeligheid , hoofdpijn „ 
voornamelijk ín het achterhoofd, fchudding en trilling 
der ledematen , twee waterige ontlastingen , waterachtige 
heldere urine. R. Zxf. valer. et flor. arnic. met kam- 
fer, en tevens alle o uren 2 gr. /. chênin. , zuurdeeg. 
’s Avonds alles in denzelfden toeftand , de verheffing min- 
der duidelijk , iĳjling bijna aanhoudend, de pols nog klein — 
en fnel, | | 

Den 25 Oct. Dezen dag had ik wegens adfiftentie bij 
eene inftrumentale verlosfing, patiente niet kunnen be- 
zoeken. „De drank en poeders waren herhaald , en alles 
was in denzelfden toeftand gebleven, 

Den 26 Oct. Alle verfchijnfelen als voren, benevens 
aanhoudende trilling, drooge. gefpannene heete huid en 
ftuipachtige bewegingen , patiente lag op den rug, was 
onverfchillig en flaperig, de pols fnel, onregelmatig. 
R. Alle uren 3 gr. /. chin. met een weinig Ayoscyam , 
in Spaanfche wijn gemengd; de drank werd geweigerd, 
veficatorium in den nek en aan de kuiten, 

Den 27 Oct. Patiente fcheen te middernacht beter 
geworden te zijn, had ftil gelegen, een weinig gezweet’, 

min- 


C 305 ) 


minder ftuipachtig geweest, is- nog zeer gevoelig voor 
licht, de pols nog klein en (nel, het aangezigt meer rood 4 
bezweet, de oogen minder dof , de tong rood en vochtig, 
de huid ontfpannen , met” zweet bedekt, de urine hel= 
der, met een bovendrijvend wit wolkje, toont meer be= 
wustheid, klaagt over geweldige zwakte en vermoeid= 
heid, pijn in den nek en het achterhoofd 3 zij heeft federt 
gisteren ochtend 33 grein /, chin gebruikt. _R. Zn/, rad. 
arnicae et valerian, met kamfer en Zig. a. me Hofme 
en nu alle a uren een poeder, 

Den 28 Oct. Zij heeft gisteren en verleden- nacht 
fterk gezweet , dezen nacht nog een weinig geiĳld , ftuip- 
en-kramptrekkingen hebben geheel opgehouden; zij heeft 
in den nanacht 4 uren geflapen „, en gevoelt zich , hoewel 
‚zeer zwak , veel beter, heeft gisteren avond met fmaak 
een kop bouillon, en heden morgen twee kopjes fterke 
koffij gebruikt, heeft trek naar gerookt vleesch „ klaagt 
over belette urinelozing. | 

„Den eg Oct. Patiente , hoewel weinig of geene koorts 
gehad hebbende, heeft niets geflapen en is onrustig ge= 
weest ‚ klaagt over hoofdpijn, droogen mond en pijn om 

het hart, Daar zij gisteren verfcheidene lepels kalfs- 
__vleeschfoep gebruikt had en in vijf dagen flechts eene ont- 
lasting gehad had, werd dit aan maagoverlading toege- 
fchreven. Zij had gezweet, de pols nog klein en zwak, 
de urine met een wit flijmig bezinkfel, R. Eene once 
manna. dee. cort. peruy, met extr. cascdrillae „ cardui 
benedicti en lig. à m. Hofin. ‚ Rhijnfche wijn. 

Den 31 Oct. Drie goede ontlastingen, veel eetlust 
doch bevreesd zijnde te veel te zullén nemen, is zij mar 
tig ; blijft bijna even zwak. __ … 

Mejufvr. J. Kees naar gisfing go jaren oud, fteeds 

Vv | ge- 


C 306 ) 


gezond, behalve veel aan hoofdpijn lijdende , werd- dew 


_a2 October , alhier logerende , onverwacht door koorts 


aangedaan , die zich door huivering., korte koude , wal- 
ging , duizeling , pijn in het hoofd , rug en leden , ver= 
fhelden pols en ademhaling , langdurige hitte en weinig 
Zweet openbaarde, | 

Den 23 Oct. was zij, offchoon wermoeid en afgemat 
zeer wel, had eetlust en verrigtte huisfelijke bezigheden 
“ Den 24 Oct. vervroegde de koorts vier uren „ met» 
walging en braking van flijm , «en eenige kwalijkgekleur=: 
de, donkergele , ftinkende gal, geweldige hoofdpijn „ 
duizeligheid , groote hitte en benaauwdheid- om den hart- 
kolk en op de borst, drooge hoest en belemmerde adem 
haling , brandende pijn in de maag , gefpannen en opge- 
zette buik, trage ontlasting, geel beflagen tong. Zij 
kreeg droppels uit fpir. mind. nitri dulcis en Jaud, 
lig. Sydenh. — Tegen den nacht was het braken be- 
daard , en zij kreeg toen eene zachte optosfende mixtuur 
met manna. AAL | 
_ Den 25 Oct. Patiente was den geheelen nacht koort= 
fig geweest, lag nu in een kleverig, weinig verligtend 
zweet, zeide den nacht met nare, beangftigende-, akelige 
droomen te hebben. doorgebragt en korten , onrustigen , 
Afgebroken ffaap gehad te hebben , klaagde over hoofd- 
pijn , flaauwheid en magteloosheid , de pols was klein „ 
gefpannen , menigvuldig , de tong witachtig geel, er was 
ren twee fedes geweest. Voormiddags weder braking „ 
groote benaauwdheid en drooge , langdurige hitte. ’s A= 
vonds was patiente bijna in denzelfden toeftand , was 
brandend, ftekénd heet, de braking was bedaard, de 
pols week , ongelijk, tusfchenpoozende, er was onver- 
fchilligheid , neiging tot flapen. --Van de ’s morgens 
| voor- 


C 307 ) 


voorgefchrevene /ì chin. was weinig binnen gehouden 4 
nu echter gebruikte zij geregeld alle e uren, 2 grs /. chins 
afgewisfeld met inf, valerian, fps nitr. wbt en-/yrs 
diacodië, ; 

Den 26 Oct. De nacht was onrustig , met diëpen 
flaap en iĳling , eh wanneer zij voor eenige oogenblikken 
uit haren dommel gewekt werd , klaagde zij, op her- 
haalde aanvraag, over hevige hoofdpijn , duizeligheid; 
ligtheid in het hoofd, zoodat alles voor haar fcheen 
rond te draaijen, benaauwdheid en drukking op den 
hartkolk. Zij had eens ontlasting gehad, en was toen 
inseene flaauwte gevallen, de pols was menigvuldig , 
klein. Bij het aanleggen van zuurdeeg aan de kuiten; 
had men gezien, dat de beenen met blaauwe, paarfe 
vlekken bezet waren, de tong was rood , droog en ruw 
en met fpruw bezet, de urine helder waterachtig. 

’s Avonds. Patiente had den geheelen dag in eenen 
flaapzuchtigen toeftand doorgebragt , was moeijelijk wak 
ker te krijgen, en geheel bewusteloos omtrent haar lots 
Er was federt gisteren avond een half dragma /. chin. 
opgebruikt en ook eene inf, valerian. met exir. corte 
peruy. en kamfer. | 

Den 27 Oct. Patiente had ’snachts ftiller gelegen „ 
de ademhaling fcheen ruimer te zijn geweest, zij had 
veel over zich zelve en over hare familie gefproken , 
hoewel verward; was nu minder onverfchillig en wezens 
loos, lag niet meer op den rug, noch met opgetrok- 
kene knieën, was ligter wakker is krijgen , en lag ín 
een kleverig, zuurachtigruikend zweet; de urine was 
als troebel dik bruin bier. Zij klaagde over geweldige 
matheid , hoofdpijn, benaauwdheid en pijn op het wa- 
ter. Zij had de inf. valer. enz. federt gisteren avond 

V a gee 


C 308 


geweigerd, doch ’s nachts 18 gr. /. chin. gebruikt. Daar 
er nu voor het eerst federt den morgen van den 25íten 
remisfie te befpeuren was, liet ik alle 2 uren 3 grein 
f. chin. voortgebruiken. 

’s Avonds. was” de pols iets voller; minder menigvul- 
dig en minder gefpannen; het zweeten had den geheelen 
dag voortgeduurd, zoodat het linnen er zwartachtig van 
geworden was, Alle verfchijnfelen waren minder hevig „ 
de urinelozing nog pijnlijk , de urine met een flijmach- 
tig „ rood bezinkfel, bij meerdere bewustheid, en zij 
had een kop urbe: gebruikt. 

Den 28 Oct. Patiente had den nacht van ra tot 
6 ure in eenen gerusten, nu en dan echter afgebro= 
ken , flaap doorgebragt en derhalve niet ingenomen, 
had veel gezweet, geene ontlasting , was nu bij volko= 
mene bewustheid, klaagde alleen over afgematheid „ 
zwakte , ligtheid in het hoofd, droogen hoest, en eenige 
pijn in de zijde, verlangde naar ontlasting. De tong 
was geelachtig, aan de kanten zuiver rood, de urine 
met een donkerbruin bezinkfel , de pols meer natuurlijk , 
maar. zwak. R. Rhijnfche wijn, bowillon, dec cort. 
peruy. et cal. arom. met extr. cent. min. en ven enden | 
electuarium lenitehum. 

Den 29 Oct. Eenige pappige ontlastingen , des nachts 
eenige uren goed geflapen , geene koorts, eenige trek 
naar groentefoep. 

Den 5 Nov. Onder het gebruik van dec. cort. peruv. 
en amara, ouden wijn, en nu en dan eccoprotica , her- 
ftelde zij langzaam, heeft veel honger, en zit reeds 
eenige uren op. Omttreeks het laatst van November 
fcheen zij volkomen herfteld3 doch heeft naderhand, we- _ 

| gens 


(309 ) 


gens blootftelling aan gure avondlucht, bezweet uit eerì 
warm vertrek komende, eerst anderendaagfche , * vervol« > 
gens derdendaagfche koorts , met ligte verfchijnfelen van 
waterzucht , gekregen, die, na het gebruik van /, chin. , 
telkens na 2e of 3 weken terugkwam „tot dat dezelve 
‘in Mei 1827; door Zaxantia, refolventia en amara, 
duurzaam is weggebleven, | 
C. F……. , een landman van 47 jaren, van een chole- 
risch, phlegmatisch geftel, had half September, met 
zijne huisgenooten, aan de epidemifche ziekte gelegen , 
onder de gedaante van febris gastrica-catarrhalis res 
mittens was toen met laxantia amara en cortex bee 
handeld, en nu in het laätst van October, na vele ver- 
fterkende en opwekkende middelen gebruikt te hebben, 
voor berfteld verklaard, Daar hij nog flechts driemaal 
in zijnen tuin geweest was, begaf hij zich op den na« 
middag van den 27 Oct. naar,een , op eenige minuten 
afftands van zijn huis verwijderd, nieuw omgeploegd 
ftuk lands, ten einde het zich aldaar bevindend werk= 
volk zijne bevelen te geven. Aldaar $ uur vertoefd heb- 
bende, werd hij door huiverigheid, duizeligheid en 
hoofdpijn aangedaan; te huis komende, ging hij te bed, 
klaagde over. brandende hitte, loomheid, pijn door de 
leden en flaperigheid. Bij hem geroepen zijnde en het 
bovengenoemde _ vernemende , fchreef ik, daar ik de 
Koorts voor catarrhaal hield, eene mixtura diaphoretica 
voor. —_ De nacht werd in aanhoudende koorts, angst- 
wekkende droomen en veel flaap doorgebragt , ’s mor- 
gens was er nog geene remisfie te befpeuren, de lijder 
was brandend heet , de pols vol, doch langzaam, hij lag 
op den rug met gebogene knieën, lag te kreunen en 
| V's foms 


C 310) 


foms te fchreeuwen, viel dadelijk , nadat men hem icts 
gevraagd had, weder in flaap, en fprak alsdan verward 
in zich zelven; het aangezigt was rood, de tong zui- 
ver. RR, Alle uren oe gr. /. chin. en zuurdeeg aan de 
voeten. | 

’s Avonds bijna dezelfde verfchijnfelen ; hoewel de lij- 
der fteeds met open mond lag, hield hij, zoodra men 
hem de medicijnen wilde ingeven, de tanden zoo ftiĳf 
op elkander , dat dezelve niet met den lepel konden bin- 
nengebragt worden, weshalve men de poeders in wijn 
opgelost, ter zijde wan den mond, alwaar de kroonen 
der twee voorfte maaltanden misten , binnengoot, en 
den neus digt hield, om hem naar lucht te-doen zwel- 
gen. Er was geene remisfie te befpeuren, 

Den 29 Oct. Patient had den geheelen nacht ftijf en 
onbewegelijk , als zonder gevoel , gelegen, had veel in 
zich zelven over allerhande zotternijen gefproken , de 
oogen ftonden ftrak open, dof en zonder glans , het 
aangezigt opgezet „ rood , armen en voeten fchudden en 
beven , fterke klopping der halsflagaderen , de. borst 
fcheen krampachtig naar buiten uitgezet, de ademhaling 
fnel , eenigzins reutelend, de buik opgezet, ontlasting.en 
urinelozing verftopt. R. Alle uur 3 gr. f. chin. ‚ en 
zoodra men mogt befpeuren , dat de lijder het niet bin- | 
nenkreeg , een nieuw poeder; zuurdeeg aan de kuiten ,- 
veficatorium in den nek , koude omflagen om het hoofd; 
2 clysmata uit inf. valerian. met honig, azijn en zout. 

‘s Avonds. De lijder in denzelfden toeftand 3; de clys- 
teren bij het inbrengen dadelijk weder afgeloopen „de 
pols klein en rasch, de, huid heet, kleverig , de ademha- 
ling {nel en: reutelend , geheele ongevoeligheid. 


Den 


(31 ) 
„Den zo Oct. Den nacht in denzelfde toeftand doorges, 
bragt, de lijder nog geheel bewusteloos „ het aangezigt en 
de huid met een ftekend , heet zweet bedekt 3 er hadden 
’s nachts ftuiptrekkingen plaats gehad, de ademhaling 
nog fnel, hoewel niet reutelend, er was onwillekeurige 
ontlasting en urinelozing gevolgd, Behandeling als vo- 
ren, doch alle £ uur 3 gr. /. chinin. Ii 
«’s Avonds, Tegen verwachting vond ik den lijder, 
hoewel nog tusfchenbeide zeer verward, bij bewustheid, 
hij klaagde over bedwelmdheid , duizeligheid , hoofdpijn 
en groote. zwakte en zickelijkheid, zoodat hij zich -niet 
op zijde wenden kon; hoofd, ‘hals en handen waren, 
met zweet bedekt, eene gelijkmatige warmte had, zich 
over het geheele ligchaam verfpreid. Overigens klaagde 
hij weinig ,. bleef nog al fluimerachtig en onverfchillig „ 
de kramp fcheen grootendeels geweken, de pols „ hoe= 
wel flaauw , week , fcheen meer regelmatig. Continuaturs 
„Den gr Oct. De lijder bij volkomene bewustheid, de. 
ademhaling meer natuurlijk, had ’s nachts eenigen tijd 
geflapen en gezweet, was ook nu nog met zweet be« 
dekt „ zoodat het droppelsgewijs van het aangezigt vloei= 
de en het door twee dekens uitwafemde, Hij was ge- 
heel onbewust van het, voorgevallene, geloofde . eene 
flaauwte gehad te hebben, gevoelde zich nog zeer ziek; 
zwak en afgemat. De tong was witrood „ vochtig , de 
pols zwak en klein, had eens ontlasting gehad , urine 

rood met een flijmachtig bezinkfel. 
… Hij gebruikte nog 4 dagen alle a uren 2 gr. /, chin 
afgewisfeld met dec. cort. peruy. met extr. gentian. s 
card. bened. en fpir. nitrì dulcis, en vervolgens cort, 
peruv. met amara en excitantia, tot óp den 2o Nov.» 
V 4 als 


C.312 ) f 
als wanneer hij als volkomen herfteld kon worden be» 
fchouwd. — Den 8& Nov. evenwel bij hem geroepen 
zijnde, vond ik een abces in de lies, hetwelk , geopend 
zijnde , eene groote hoeveelheid etter ontlastte, en na 14 
dagen genezen. was. Daar hij na de ziekte , gedurende - 
zijne reconvalescenties over pijn omftreeks de milt ge- 
klaagd had, was deze ftof misfchien van daar afkom- 
ftig, hetgêen waarfchijnlijk wordt door de in 1826 elders 
mids lijkopeningen, 
“ Alhoewel ik deze, uit mijne, in de epidemie van 
1826—27 gehoudene aanteekeningen, overgenomene waar- 
nemingen, met vele andere zou kunnen vermeerderen „ 
zullen deze echter genoeg doen zien, dat ook in koort- 
fen , die den vorm van aanhoudende of remitterende heb- 
ben aangenomen , de /. chin. hoogstnuttig is. . 

Dan , wanneer men in aanmerking neemt, dat bij deze - 
koortfen veelal eene intermittens voorafging en ook de 
zelve daarin veelal weder overgingen ; wanneer men na- 
leest wat THUESSINK > THIJSSEN, BANGA en anderen over 
deze epidemie gefchreven hebben „zal men gemakkelijk 
ontwaren, dat de meeste remitterende of aanhoudende 
koortfen uit dezelve, naauwkeurig onderzocht zijnde, 
eerder tot de intermitterende of gemengde, dan tot de 
waarlijk aanhoudende moesten. gebragt worden. — Van 
zoodanigen aard waren al de toenmaals menigvuldige 
malen voorkomende Aemitritaeae , quotidianae, tertias 
nae duplicatae, fubintrantes, enz. , waarin men den 
paroxysmus naauwelijks en foms geheel niet kon waar- 
nemen. In deze koortfen nu gaven bijna alle Genees. 
heeren de f. chin., daar zij uit het karakter der epide= 
mie reeds a priori den aard dezer koortfen geleerd had- 

den, 


(313 ) 


den, en uit ondervinding wisten, dat zij dezelve ten 
fpoedigfte moesten beteugelen. 

‚ Wanneer intusfchen, hetgeen vooral in den herfst 
fomwijlen plaats had, de koorts van den beginne af aan 
den vorm eener febris rheumatica-catarrhalis of nervo/â 
had aangenomen, en dit geneesmiddel in deze koortfen 
niets hielp, doordien de koortfen aan hetzelve hardnek= 
kigen wederftand boden, was dit een niet te veronacht- 
zamen teeken eener ware febris nemittens of fiubcontinua, 
zoodat men voorzigtig moest te werk gaan en andere | 
middelen bezigen. 

Immers offchoon ook fommige fchrijvers (*) vermee- 
nen van het gebruik der kinaloogzouten in zenuwkoort- 
fen ‚ nuttige werking te hebben gezien, zoo is mij ech- 
ter in de ziekte van 1826 gebleken , dat de /, chin. zoo 
veel te aanmerkelijker hulp aanbragt , naarmate de koorts 
meer remitteerde , en in 1828—2g, toen het epidemisch 
karakter geweken was en ik verfcheidene febres neryofaa 
fubcontinwae ter behandeling kreeg, heb ik dikwijls 
befpeurd, dat, in weêrwil van het eenigen tijd voortges 
zet gebruik der /, chin., de koorts echter hardnekkigen - 
tegenftand bood, en dit middel eerder fchadelijk dan 


voor. 


C+) ErLiorson, Transactions Medico-Chirurgical 1824, Vol. XII, 
Part. 11. Samml, auferlefene Abhandl. z. Gebrauche für Pract, 
Aertze. Th. XXXL. St. 3e Se 473. JOHN O'BRIEN, Transactions of 
the Association of Fellows and Licentiates of the King and 
Queen's Knowledge of Physicians in Ireland 1824. Dubl, Vol, IV. 
DuPrÉ, Magendie Journal de Physiologie experimental et Pae 
thologie , Aôut 1824, HEYFELDER, Holl. Maatfch. te Haarlem, 
Deel XV, bl. 42. MAGENDIE, WVoorfchrift ter bereiding, enze 
bl. go : 


vs 


(34) 


voordeelig feheen „ althans niets hielp , en dat indie ge 


vallen , waarin de flepende toeftand , het fteeds toenemend 
verlies vaú. krachten „” de duidelijke neiging der vochten 


tot ontbinding, overmatige ontlastingen van vochten en 
andere omftandigheden , dringend de kina vorderden , de-. 


ze met doelmatige , opwekkende , prikkelende middelen 
verbonden „ geenszins door de cAinine kon vervangen 
worden (*)e 

‚ Offchoon boven befchrevene waarnemingen alleen zoo- 


danige. gevallen. betreffen „die gelukkig afliepen ; zou ik. 


ook verfcheidene kunnen aanhalen, die eenen doodelijken. 


‘uitgang hadden. De redenen van eenen ongelukkigen af 


loop waren veelal. ú A 
-_3e, De hevigheid en kwaadaardigheid der epidemie, 
« In den aanvang derzelve , toen men met hare natuur 
nog niet in alles geboegzaam bekend was , volgde. men 
veelal de gewone kunstmatige behandeling; de koortfen: 
vervroegden en verlengden, bij de tweede of derde 


koorts voegden zich reeds dreigende en gevaarlijke fecun-. 


daire “toevallen febris foporofa , apoplectica, cholerica , 
enz. en aleer men den lijder eene genoegzame hoeveel- 
heid f. ehin. had kunnen binnen krijgen , was hij reeds 
onder het geweld der ziekte bezweken. 

ae, Doordien men niet genoeg gelet had of letten 
kon op de complicatie der koorts, Aided 
| Men 


-…(*) WITTMANN, Holl. Maatfch, t. a. pl. bl. 32. G.A. STRA- 


TING, Diss. citat. P. 198, en TORELLI, in Allgemeine Med, Annd= 
len, ‘Nov. 1825, fs 1575, vonden ook de f. chin. in zenuwziekten 
niet nuttig. De laatfte zegt zelfs, dat dit middel vele kwade gevol« 
“gen had en de inftortingen bevorderde, Zied 


(315 ) 


“Men tioest, wilde men fteêds gelukkig flagen , met 
het gebruik der /, chin. tevens de gewone behandeling 
paren , dat is: bij. gastrifche complicatie moest men dit 
middel met Javantia en sefolventia, vooral clysmata ; 
bij catarrhale complicatie met diaphoretica , vooral yale- 
ian. en kamfer 3. bij nerveufe verfchijnfelen met opwek- 
kende middelen, kamfer (die diende om eene vermeer 
derde werkzaamheid. der huid te weeg te brengen, en 
om de gedaalde fenfibiliteit op te wekken), valerian. ; 
‘arnica en aetherea; bij inflammatie met bloedzuigers , 
werkoelende en afvoerende middelen geven. 

Door eene zoodanige behandeling zag men meest al- 
tijd , dat de ziekte zich door zweet > urine, ontlasting 
of ook wel neusbloeding fcheidde ; terwijl, indien men 
‘hier alleen de /. chin. gaf , men wel fomwijlen eene in- 
termisfie. of remisfie bewerkte, doch de lijder ook dik- 
wijls weder geheel onverwacht en plotfeling in eene fo- 
poreufe of apoplectifche koorts: verviel , en in weêrwil 
van het gebruik van chinine , die daar ook dikwijls niet 
meer ingebragt kon worden , fpoedig bezweek, Of ook 
„wanneer men al door de chinine eene intermisfie bewerke 
ste, en alsdan niet met de /, chin. eene naar de ftoffelij- 
ke oorzaak ingerigte, behandeling der ziekte paarde, vers 
viel hij in eenen hectifchen toeftand , en ftierf langzaam, 
foms onverwacht, aan uitputting, verwoesting en ont= 
aarding van tot het leven noodzakelijke organen. 

ge, Van den kant des lijders, ‘ 

De intermitterende vorm der ziekte maakte, dat rele 
lijders „ als aan tusfchenpoozende koortfen gewoon , den 
besten tijd tot genezing lieten voorbijgaan, en zich zelve 
met geheel verkeerde middelen behandelden , den genees- 


heer 


(316 ) 


heer haalden , wanneer de ziekte reeds eene zulke fchrik- 
barende hoogte bereikt had, en zoodanige verwoestingen . 
in het ligchaam had aangerigt, dat alle middelen vruch- 
teloos waren. «Sommigen wilden de voorgefchrevene 
middelen niet geregeld gebruiken , anderen kon men de- 
zelve niet binnen krijgen. — Alle deze oorzaken verge- 
leken met die , welke wij bij de recidiven zullen opge- 
ven, zullen voldoende zijn, ter verklaring van den dik- 
wijls ongélukkigen afloop der ziekte. 

Wanneer de koorts aanhoudend en het gevaar dringend 
was ‚ moest men zich door geenerhande verfchijnfelen of 
complicatie (b. v. gedurige braking, maag of buikpijnen , 
ijling, bewusteloosheid enz.) van hêt voortdurend ge= 
bruik der /, chin. doen affchrikken , dewijl men daarvan 
naderhand geene kwade gevolgen kon. befpeuren 3; alleen 
zorgde men dat het zweeten niet belet , de ontlasting 
door lavementen bevorderd, de ziekte tevens naar des- 
zelfs aard behandeld en de /, cAin. zoo veel mogelijk bij 
de geringfte koortsverheffing gegeven werd (*). Verre 
de meesten bekwam het, zelfs in het begin van den aan- 
val gegeven , zeer wel5 in weêrwil van alle onzuiverhe- 
den en ziekelijke gefteldheid der buiksingewanden en der 
vochten, werd het doorgaans wel verdragen en. met nut 


gebruikt, 
In 


(*) De meesten ftemmen hiermede volkomen overeen. Zie Tmyjs- 
SEN, de Herfstkoortfen van 1826, bl. 55. Verflag van de te Groe 
ningen waargenomene ziekten, bl. 7o, 71. FRICKE, Bericht über 
Seine Reife nach Holland, u. f. w. S. 30, 31. JORRITSMA, Ver= 
flag, bl. 14. HirPocRAtTEs, Magazijn, De VIT. 3. bl. 260. G. An 
STRATING, Diss. Med. inaug. de Cinchon., Chin., etc. $ 46. p- 99. 
SASSE, Gedachten over den aard en behandeling der ziekte „bl, Gt. 


317) 


In alle dringende gevallen. had het: geene contra öndf- 
catie, en alsdan kon noch mogt niets het gebruik der 
chinine doen uitftellen , dewijl men daardoor alleen den 
lijder kon behouden en men daardoor zelden nadeelige 
gevolgen zag. Men moest het dikwijls en in kleine gif- 
ten geven, want al te groote giften , op eens gegeven „ 
veroorzaakten fomwijlen „ even als ieder ander tonicum , 
hoofdpijn, benaauwdheid „ zelfs braking, zoo als MA- 
GENDIE ook reeds meende waargenomen te hebben (*)5 
nit dien hoofde is het dan ook fteeds beter de /. chin. 
buiten het acces, of dan , wanneer de koorts reeds hare 
hoogte bereikt had (remisfie), te geven , daar zij dan 
gewoonlijk minder bezwaart. Oflchoon ook de eertte 
gift fomtijds door. braking werd uitgeworpen, wanneer 
men de /. “chin. dadelijk met het begin van den aanval 
gaf; zoo werd desniettegenftaande de als f/ymptoma 
aanwezige braking daardoor aanmerkelijk verminderd. 

Alhoewel ook de /, chin. in deze epidemie , waarin de 
ondervinding geleerd heeft, dat men, vooral bij de 
kwaadaardige vormen der koortfen , reeds den tweeden of 

in | der- 


C*) Revue Medicale 1822, Mars, p. 396. ‘THursstiNK, Geneesk, 
Waarnemingen, 1828. bl. 221, Barry en anderen gaven in de 
kwaadaardige koortfen te Rome in 182022 de f. chin., zonder 
merkelijk ongemak daarvan te befpeuren, tot rio gr, en meer daags, 
en wel met zeer gelukkig gevolg. Hij meent, dat dit middel meer 
neêrzet dan prikkelt. Hij genas daardoor vele intermitterende koort= 
fen, wiens voornaamfte verfchijnfel pijn in het epigastrium en ko= 
lijk pijnen waren: het fcheen geen de minfte irritatie op de flijmhuid 
der maag te verwekken; welke hier waarfchijnlijk de kina in zelfe 
ftandigheid in eenen hoogen graad zou verwekt hebben. Revue 
Medicale 1827. Fevre p. 182. Zie ook rrorier, Notizen. Band IX. 
N°, 15. S, 233, En RICHTER, Specielle Therapie, Band Xa S, 459. 


C 318”) 


derden aanwal moet wegnemen „ wil-men het gevaar van 
continueel te worden , voorkomen , en dewijl men aldaar 
den ‘koortsbast in zelfltandigheid niet gerust geven kan , 
wijl dezelve niet‘verteerd en verdragen wordt , het hoofd* 


middel (de /acra anchora) was , zoo. was hetzelve evene 


wel voor allen niet even dienftig en nuttig. Zoo was het 
b. v. in tusfchenpoozende koortfen , waar geene gevaar= 
dreigende verfchijnfelen aanwezig waren , en welke , vooral 
in het begin, dikwijls met inflammatoire , galachtige; 
rheumatifche complicatie vergezeld waren , nadeelig / 
chin. te geven, voor en aleer men deze complicatie had 
weggenomen, en men genas dezelve het veiligst en duure 
zaamst door’ de gewone manier van behandeling en men 
zag alsdan minder recidiven. Naarmate vooral het active 
bij de koortfen meer fprekend was, was de chinine in 
evenredigheid minder nuttig. De inflammatoire of fub= 
inflammatoire toeftand der buiksingewanden, die in deze 
epidemie ook fomwijlen werd waargenomen „ vorderde, 
dat men deze ongefteldheid eerst door gepaste middelen 
wegnam, of dat men althans beide behandelingswijzen 
zocht af te wisfelen of te vereenigen. . Toen in Nov. 
de ziekte meer rheumatisch was en de epidemifche koorts 
zeldzamer werd, fcheen ook het gebruik der chinine 
minder doelmatig (*)e | 

In 


} 


C*) Verflag van de te Groningen waargenomene ziekten, bl. 73. 
Wanneer in het algemeen die omftandigheden aanwezig zijn, welke 
RICHTER, Spec. Therapie, Band II, S.672 opgeeft, moet de /. chin, 
boven alle anderen de voorkeur verdienen, en geene contra indicas 
tie hebben, en zal voornamelijk bij den zeer verzwakten toeftand 
der verteringswerktuigen nog goed verdragen worden, RICHTER, 
Band X, S. 289290, } 


(319 ) 


In het algemeen , wanneer er geen pericwliim in mórd 
is, doet men best, om bij het gebruik der kina-loogzou- 
ten dezelfde regelen in acht te nemen als bij de ‘kina. 

Had men door de /. chin. het wederkeeren van den 
paroxysmus verhoed , dan moest men dezelve nog eeni- 
ge dagen in verminderde dofis laten nagebrüiken en dan 
moest men het met andere middelen naar omftandigheden 
laten afwisfelén.” “Vooral kwamen alsdan afvoerende; op- 
losfende „- bittere, zacht opwekkende middelen te pas, 
eerst zachtere, vervolgens fterkere ,„ doch niet zeer vers 
hittende* middelen, als for. cham. ron. extr. grùme 
tarax., cent. min. card. bened. trifolii aquat’, en 
guassiae , al of niet verbonden met laxantia en fal am- 
moniac, pillen “uit kina," cal, arom. eatr. valerian, en 
kamfer ; infuf. valerian. met Jpirituofa volatiliay ijzer- 
praeparaten, voornamelijk flor. /al. amm. mart. , welke 
vitmuntend de zwakte en cachexie wegnam, de vaste 
deelen verfterkte (roboreerde), “de gefteldheid van het 
bloed, de verftoppingen der buiksingewanden , en zelfs 
den ontaarden toeftand der milt fcheen te verbeteren „ voor- 
al met kina verbonden; verfterkende en voedende dieet 
en het gebruik van Rhijnfchen of Bremer-wijn. 

Wanneer men het tot dus verre behandelde nagaat, 
blijkt : 

Dat zoowel bij tusfchenpoozende , afgaande , als aan- 
houdende koortfen , vooral dan, wanneer er gevaar drei- 
gende verfchijnfelen aanwezig waren „ de chinine in 1826 
niet alleen zeer nuttig, maar ook tevens volftrekt nood- 
zakelijk was, wilde men zijne lijders geene onvermijde= 
lijke prooi des doods zien worden. 

Dat men ‘tevens met het gebruik der chinine (welke, 
| zoo 


C30) 


zoo als de ondervinding nu reeds genoegzaam bewezen 
heeft, alleen het koortsverdrijvend vermogen der kina= 
bast. bevat) , zoo veel mogelijk, de ziekte tevens naar 
hare geaardheid en complicatie moest behandelen , en 
dus, de chinine gebruikende, ook. tevens, zoo veel 
doenlijk, de gewone kunstmatige behandeling moest 
voortzetten. | 

Dat, zoodra men door de /. chin. aan de indicatio 
yitalis voldaan had, de koorts geheel had weggenomen, 
of dezelve tot eene geregelde intermittens zonder gevaar 
dreigende verfchijnfelen had teruggebragt, men langza- 
merhand, en in verminderde giften, met het gebruik 
van dit middel moest ophouden , ten einde de nu over- 
blijvende gastrifche , nerveufe, of andere ongefteldheid „ 
door de gewone middelen te keer tegaan, en vervol- 
gens door meer opwekkende en verfterkende middelen 
de verloren krachten te herftellen , de overmatige gevoe- 
ligheid te verminderen, de groote overhelling tot weder- 
inftorting uit te roeien, en dus de volkomene herftel- 
ling te bewerkftelligen, | 


II. 


Cal ) 


U. HOOFDSTUK. 


IN HOE VERRE IS HET BĲ ONDERVINDING GEBLEKEN 4 
DAT MEN BĲ EEN GENOEGZAAM LANGDURIG GE- 
BRUIK DER CHININE DE HERVATTING DER KOORTS 

(RECIDIVEN) HEEFT KUNNEN VOORKOMEN ? | 

De Epidemie van 1826 was merkwaardig , uit hoofde 
der menigvuldige terugvallen en maziekten, waardoor dere 
zelver treurig aanwezen fteeds voortduurde. Immers 
hoezeer ook het. oog der meeste Geneesheeren op de 
voorkoming derzelve gevestigd was, zoo bereikte men 
op verre na niet altijd zijn doel. Dezelve hadden niet 
alleen bij de geringere klasfe van werklieden , maar ook 
‘bij meer gegoede menfchen plaats, zelfs fomwijlen bij 
hen, die zich het zorgvuldigst in acht namen. Dan 
deze wederinftortingen waren niet iets eigendommelijks 
der ziekte van 1826 , maar zij had dit met alle voorgaan= 
de, in ons land waargenomene , met de onze overeenko- 
mende ziekten gemeen. Zoo volgde er, volgens pe 
KORER , in de ziekten van 1719 te Leiden, inftorting 
op inftorting , die zes-, zeven-, achtmaal , ja zelfs nog 
meermalen plaats had. In 1727 waren dezelve even 
algemeen, zoo als blijkt uit van zersT , welke toen in 
de Beverwijk in deze wederinftortingen met nut gebruik 
maakte van zijne Zinctura e minera martis nativaa 
PRINGLE en GRAINGER maken in de befchrijving der 
ziekten van 1747—48 ook menigvuldige malen gewag van 
wederinftortingen. In 1770—76 , 177982, waren dezelve 
X zeer 


(322 


zeer gewoon, en wel dikwijls tot vijf- of zesmaal her- 
haald , en konden, niettegenftaande een fterk en aanhou- 
dend gebruik, wan: den cort. peruw. na dêtzelver herftel- 
ling, niet worden voorgekomen. — Overal vinden wij 
bij de fchrijvers onzer najaarssepidemiën „dat-de lijders 
zich uitermate in acht moesten nemen „ten aanzien van 
dieet , leefwijze , blootfteliing aan koude , nadeelige dam- 
pen „ enz. „ dewijl de minfte -misf(lag. hen fchielijk en 
dikwijls deed inftorten en veeltijds op eene gevaarlijke 
wijze [*). … ze 1054 Cl 
Offchoon deze recidiven foms onverwacht, zonder 
dat men daarvan eene oorzaak kon vinden en zonder dat 
de lijder er redenen van wist te geven , verfehenen „ zoo 
hadden echter: bij de meesten meer openbare voorbe« 
fchikkende of. gelegenheidsoorzaken plaats , waaronder 
voornamelijk de volgende behooren : * doka 
1e. De bij velen, na het onderdrukken der-koorts 3 
nog lang nablijvende ongelteldheid , buitengewone zwakse 
hied , aandoenlijkheid , groote vermagering en kwaadfap: 
pigheid. Algemeene of bijzondere verzwakking, werke- 
toosheid en uitputting, ontftaan door langdurige fchades 
lijke oorzaken en meestal hevige. koortsaanvallen „ waar= 
bij, zonder twijfel, de verteringswerktuigen. buitenges 
woon fterk waren aangedaans — deze maakten , dat zulk 
dd een 
ES) J. DE KOKER, Diss. de morbo epidemico anni 1719. VAN 
ZELsT, de Podagra, p. 162. GRAINGER, Mistoria fébris anomalae 
… Batavaê, p. 43. PRINGLE, Legêrziekten, Deel 1, Hoofdft. Es 
Holl. Maatfch. te Haarlem, D. XVI, Ste 2, bl. 117 verwe, Verhig 
van. het Zeeuwsch Gen. te. Vlisfingen, D. X, bl. rar. Moll. 


Maatsch. D. XVIIE. Verhe van het Bat, Gen. te Rotterdam, De 
IX. Nat. en Gen. Corresp.- Societeit op menigvuldige plaatfen, ’ 


‘ Ë. 


C 323) 


een ligchaam minder gefchikt was, om tegenftand te 
bieden aan allerhande fchadelijke uitwerkfelen , welke een 

gezond en fterk mensch naauwelijks aandoen. 
ae, Het verwaarloozen van eene behoorlijke edion 
Wanneer. men de koorts dadelijk door de /, chines had 
onderdrukt of had moeten onderdrukken, kon de lijder 
zich verzekerd houden, dat dezelve, wanneer niet de 
eene of andere erifis ont{taan was, gedurende of na het 
gebruik der geneesmiddelen met de 8—14 dagen terug= 
keerde, Ontftond na de recidiven eene nieuwe ziekte „ 
die geregeld afliep, dan hield veelal te gelijk met het 
Scheiden der ziekte, de aanhoudende neiging tot recidia 
yen op (*). Vele lieten aanftonds na het onderdrukken _ 
of wegnemen der koorts alle geneesmiddelen varên , en 
er kon dus niet op het wegnemen der ftoffelijke oorzaak, 
die veelal in den onderbuik zat , gewerkt worden „ als- 
dan ontftond dikwijls eensklaps eene geweldige koorts 
met diarrhea, dyfenteria , hepatitis, lienitis, febris 
nervofa, enz. , alle van eene booze asthenifche natuur (}). 
Dikwijls ook gefchiedde het, dat, na het onderdrukken 
der koorts, de zieke en geneesheer op de ziekte niet 
meer acht gaven en daardoor de gefchiktheid tot recidj= 
yen miet genoegzaam trachtten weg te nemen, en dus 
het verzwakte: geftel niet voldoende door eene gefchikte 
| di- 


(4) Sasse, Gedachten over de natuur en behandeling der zichte 
van 1826—28, bl. 17. Het beste middel, om de volkomene herftel- 
ling te bevorderen en de overblijvende groote dispofitie tot recidi- 
wen uit te roeijen, beftond in eene behoorlijke nakuur, gefchikte 
dieet en vermijding der oorzaken. | | 


CH) THUESSINK, Overzigt, bl. zt. 
X 2 


(34) 


‘dieet en rodorantia poogden te herftêllen , «om zoödoen» 
«de hetzelve de vorige fterkte terug te geven , waardoor 
het meer reactie kreeg en niet zoo pons door de 
ziekteoorzaken werd aangedaan. 

36. Verzuim of verwaarloozing van zuivering der eer= 
fte wegen, die meestâl zeer noodig was. | 

Daar de ondervinding geleerd heeft, dat onze koortfen 
altijd op den onderbuik ‘werken en infarctus van het 


Systema portärum van de lever en van de milt en vele 


«atrabilatre fordes veroorzaken, waren , na het wegne- 
men der koorts, refolwentia , laxantia en visceraal- 
„klisteren , waardoor altijd flijm en zwarte ftoffen in ‘eene 
groote hoeveelheid geloosd werden, zeer dienftig. Velen , 
bij wie na de koorts deze opftopping van ftoffen niet 
weggeruimd was , vervielen daardoor in febris foporo/a , 
enterica , dyfenterica, enz. (*) Wanneer de lijder te 
trage ontlasting had, een langzaam toenemend gevoel van 
volheid in den buik, koude aan handen en voeten , draai« 
jing om het hart, enz. gevoelde , kwam er meestal re 
cidief. 

4e. Blootftelling aan koele morgen-, avond- of nacht- 
lucht. | | 
“« Daar er eene verbazende gevoeligheid voor weêrsver= 
andering de zieken bijbleef , zoo recidiveerden zij bij de 
min{te gevatte koude. Wanneer er flechts eenige dagen 


eene fchrale, koude , noordoostewind heerschte ‚ en het 
| herfst- 


‚C*) Trurssink, Geneesk. Waarnem. 1828, bl, 226, Overzigt, 


bl. 32. BaNGA vond zich ook nä de ziekte fteeds verpligt voor ge- 
regelde ontlasting te zorgen, vooral bij de onregelmatige koortfen, 
die daardoor geregeld werden. Werh. over deEpid. Ziekte, bl. 143» 


325 ) 


herfstweder . eenigzins guur was „ had men dadelijk bij 
hen, die zich daaraan hadden blootgelteld, recidiven (*). 
5e, Dwaling in de dieet. 

Velen gaven zich aan eenen dlechten leefregel over en 
overlaadden de maag met het eten van zwaar en nadee- 
lig voedfel „, als: fchapenvleesch , fpek , zeevisch , enzs 
Bij fommigen, die wegens armoede, enz. weder fpoedig 
hunne vermoeijende bezigheden moesten hervatten, was 
het. onmogelijkheid , bij anderen onwilligheid , om de daar- 
bij. zoo noodige leefwijze in acht te nemen. 

Dat dikwijls in een en hetzelfde huis meer dan een 
terugviel, was veel het gevolg eener zeer natuurlijke 
oorzaak. Allen hadden deel genomen aan een? buitenge- 
wonen maaltijd, of eenige , althans voor herftellenden , 
ongefchikte fpijs gebruikt. Ook de uitwerking moest 
bij allen dezelfde zijn. 

„6e, Voortduring van de algemeene oorzaak der ziekte, 
de fimetftof „ blootftelling aan fchadelijke uitwafemingen. 
‘Het moerasgift, of welke andere fmetftof ook de epide= 
mie mag hebben voortgebragt, werkte even fterk op. 
hen , die niet ziek geweest waren à als op hen, die reeds 
herftellende waren; „, want er is,” zegt BAKKER, >, wel 
„in de, geheele natuur der epidemie geene reden te vin- 
„den , waarom deze oorzaken hen , die reeds ziek ge- 
» weest zijn , minder zou aangrijpen „ dan die nog niets 
» geleden hebben.” (f) De koortfen nestelden zich, als 
het ware , zoo in het geftel , dat de geringfte oorzaken , 

| ver- 


f Td Hippocrates Magazijn, t. a. pls , bl, 209. SASSE, bl. 79e 
Kas De volksntehte, bl, 25. STRATING, Diss. citata, p. 169. 


X 3 


( 326 j 


verandering van weder, zondiging in den leefregel, vers 
moeijing , blootftelling aan onzuivere lucht, vochtige 
huizen , enz., dezelve konden voortbrengen. 

7e. Onderfcheidene gemoedsaandoeningen. 

Armoede , verminderde welvaart , ontmoediging, ja al= 
les wat verflagenheid des gemoeds kon- veroorzaken , als 
luiden der klokken „ lijkftaatfiën , fluiten’ der huizen, dra- 
gen van rouw „ enz. , welke zoowel op hen, die begin- 
nen ziek te worden, van eenen nadeeligen invloed zijn 
en als deprimerende oorzaak werkt tot het bieden van 
minderen wederftand aan het vermogen der ziekte , als 
op hen , die nog gezond zijn, door hen vatbaarder té 
maken voor het aannemen der algemeen werkende en on= 
derfcheidene ziekteoorzaken. 

De eenige oorzaak der terugvallen beftond fomwijlen 
in eene niet geachte kleinigheid; de waarneming van ze= 
kere kerkelijke voorfchriften was er dikwijls de eenige 
oorzaak van. Bijgeloof en vooroordeel heiligden deze 
gebruiken of gewoonten, waartegen redenering nutteloos 
was. (*) 

Naar gelang eene dezer genoemde oorzaken ‘meerder op 
onze lijders werkte, waren ook reeidiven menigvuldie 
ger. Maar wanneer , hetgeen niet zelden het geval wass 
meerdere derzelve te zamen liepen „ wanneer wij als ge- 
legenheidsoorzaak daarbij voegen het moeijelijk en werke 
zaam leven , hetwelk ook zelfs teedere en gevoelige, 
onder de herftelde nog naauwelijks te tellen , menfchen 
“genoodzaakt waren te leiden , om, bij gebrek van bedien= 
den, zich en de hunnen van het äadrakelijke te voor- 

zien, 


(4) Hippocrates Magazijn t. a. p., bl. 204, 215. BANGA , bl. 39e 


(3) 
Zien, $ er wel niets meer noodig tér verklaring: def mes 
nigvuldige, met zekerheid door niemand te ontwijken en 
meer dan eens herhaalde wederinftorting. 
_=-Overigens moest men de oorzaak der wecidiven nietz 
Zoo als fommigen waanden, in de f. chin. , maar wel 
in de natuur’ der epidemifche koorts zelve en de bijzon 
dere dispofitie des lijders , in verband met bovengenoem: 
de oorzaken, zoeken , welke allen gemakkelijk in een 
daartoe voorbefchikt ligchaam, de ziekte weder kon- 
den terugroepen. Ook kan er wel geene reden be- 
ftaan ; waarom de kina boven de /, chin. , of omger 
keerd „ eene zoodanige werking op een ziekelijk ligchaam 
zoude kunnen uitoefenen; dat de koorts na eenen bee 
paalden tijd niet zoude kunnen terugkomen; beide hebe 
ben namelijk «door ‘hetzêlfde . beginfel, hetzelfde koorts- 
verdrijvend vermogen „ zoodat, ook hier de regel geldt ; 
dat dezelfde ‘oorzaken “dezelfde” gevolgen hebben. Ook 
hebben” wij in- onze epidemie dikwijls kunnen waarnee 
men „ dat het bijna hetzelfde was, of de koorts van zelve 
was. weggebleven of langzaam door oplosfende en bittere 
middelen of-door de /. chin. genezen werd „ zoodat het, 
al ‘het overige gelijk zijnde , onverfchillig was „ wat meu 
gebruikt had, dewijl geen dezer middelen ‚ ter voorko= 
ming van aten > de voorkeur boven andere ver- 
diende, | 
Sommige menfchen meenen waärgenòmien te heben ho 
dat zij, welker koorts voor de kracht van de chinine 
geweken was, meer voor wederinftortingen „bloot ftonden 
dan andere. Dan ieder opmerkzaam geneesheer. zal mij 
toeftkemmen , dat in 1826, (toen de herftelling fteeds 
zeer agra volgde en: fteeds. een. buitengewoon: verlies 
tE ON | «van 


( 328 ) 


van krachten met de ziekte verbonden was, hetwelk 
zich in alle verrigtingen des ligchaams „ doch voorname- 
ijk in het zenuwgeftel , te kennen gaf) de recidiven, 
zoowel bij hen, die al, als die niet van dit middel ge« 
bruikten „ plaats had, en dat het zeker is, dat het wee 
derinvallen der gemelde koortfen niet zoo zeer als een 
gevolg van de chinine, maar hoogstwaarfchijnlijk meer 
als eene eigenfchap van deze foort van heerfchende koort- 
fen zal aan te merken zijn, daar niet alleen deze herha- 
lingen van koorts (zoo als gezegd is) bij het gebruik 
der kinaloogzouten, maar ook bij die van de kina zelve ; 
plaats hadden. Dan daar de /. chin. dat op den duur … 
_kracht- en verfterking gevend beginfel, hetwelk de na- 
tuur aan den bast zelven gegeven heeft, mist , (zoo als 
wij vervolgens zien zullen ,) zal men op den duur, door 
kleine hoeveelheden /. chin. te gebruiken, daarvan zoo 
veel kracht niet ondervinden, niet zoo veel beveiligd 
worden tegen rgcidiven van de koorts „ dan wanneer 
men goede giften van de kina neemt, dezelve goed ver- 
teert en langdurig genoeg gebruikt (*). _ Om deze reci- 
diven voor te komen en de herftelling duurzaam te doen 
zijn, moest men een tijd lang verfterkende middelen na 
gebruiken „, vooral op die dagen, waarop anders de koorts 
plagt terug te komen. Bij de herftelling is. het van het 
hoogfte belang, dat de lijder eene verfterkende en op» 
wekkende leefwijze in acht neme, dat hij van verfter= 
kend voedfel gebruik make , doch vooral , ten einde de 
vertering niet hinderlijk te zijn „ eene geringe hoeveelheid 
gelijk neme. Het matig gebruik van goeden wijn ver= 

5d dien- 

(4) Trurssink; Geneesk. Waarn, bl, 245e 


{ 


+329 5) 


diende alle aanbeveling, even gelijk de beweging bij 
opene frisfche lucht , mits zich zorgvuldig tegen bekoe= 
ling hoedende, Nadat de epidemifche koorts, ten minfte 
derzelver hevigheid, onderdrukt was, moest men , lang- 
zamerhand afdalende, aanhouden met het gebruik der 
chinine, afgewisfeld met , na-de verfchillende complica= 
tiën , gepaste middelen „ waardoor alsdan het best de re- 
cidiven werden voorgekomen. Indien er alsdan (hetgeen 
vóoral in het begin der epidemie meermalen plaats had) 
fordes in de eerfte wegen aanwezig waren , waren zachte 
laxantia, eenige dagen lang gebruikt, met of afgewis= 
feld door. /. chin. , zeer dienftig , en vervolgens, wan- 
neer de ingewanden genoegzaam gezuiverd waren, tot 
verfterking de kina, Een te vroegtijdig fterk en aanhou= 
dend gebruik van de kina was fomwijlen zeer fchadelijk „ 
de lijders werden fteeds voller, benaauwder, en verlang= 
den dringend naar eenige ruime ontlasting. 

Bijaldien er geene ftoffelijke oorzaak aanwezig was „ 
was het gebruik van chinine, of vooral de roode kina , 
het best om de recidiven voor te komen. Bij lijders „ 
wier omftandigheden toelieten 14 dagen of langer de ge- 
gevene voorfchriften in goeden ernst op te, volgen „ was 
het best na het ophouden der koorts , wanneer geene 
andere ziekelijke aandoeningen aanwezig waren, en de lij- 
der zich, behalve zwakte, weder vrij gemakkelijk ges 
voelde op die dagen , waarop anders de koorts moest 
invallen, in den voormiddag 4 of 5 gr. /. chin. in poe= 
ders of pillen van r gr. te geven en op de tusfchendagen 
niets te laten gebruiken (*). In September en October 

wa. 

(*) Vergelijk BANGA, bl, 145. Hij meende op deze wijze te voor- 

X 5 ko. 


C 330 5 


waren. de recidiven foms geheel-overeenkontflig de eerfte 
of epidemifche ziekte , kwamen foms zeer onverwacht en 
verraderlijk -op onzekere dagen en behielden op verre ria 
niet altijd den vorm van intermitterende koortfen , maar 
fastten dikwijls dan eerst den ‘lijder onder de gedaante 
van febris remittens nervofa of catarrhalis hevig aans 
Bij de invallende vorst van den winter van 1826—27 3 
waren de recidiven meestal- eenvoudige tusfchenpoozende 
koortfen , die men het best ‘kon voorkomen , door op 
de recidive dagen (dat is in gwotidiana, den dag van 
de volgende- week , waarop de koorts het laâtst heeft 
plaats gehad, in zertiana de tweede, in guartana de 
derde week ,) dezelfde’ gift /. chin. of cort. peruy. te 
geven , waarmede men de koorts had weggenomen. Veelal 
voldeed mij cort. peruy. regal. unc. f , met #Ucis yos 
micae gre-1r tot 16 poeders, tusfdhen het acces te ge« 
ven „ maar boven alles elect. cort. Peruy. met /al am 
mon. Jal tart. en tart, emet., dat men àltijd met het 
beste gevolg gaf. Banca en anderen gebruikten ook 
met veel nut dee. cort. peru. , rijkelijk bedeeld met 
fal ammon., foms fal tart. , tart. emet, fal mir. 
Glaub , een weinig rheum, tinct. aloês c. myrrha, met 
extr. grams helenië, cent. mîn. of fi chin. , met een 
weinig fcammonium. Wanneer men de kina met fa? 
ammon. of tart. emet. geeft, zal men daarvan, in de 
meeste gevallen, even min nadeel hebben als van dé 
fe “chin. terwijl zeker de kina meer verfterkt en ment 
| duure 
Zenit het gevoel van fpanning in den buik, de trage, ongeregelde 
ontlasting, alsmede den foms toenemenden, altijd fchadelijken hon- 
ger, die anders bij een meer aanhoudend gebruik fpoedig oncftonden. 


he 


C 331 j 


duurzaam daardoor meerdere kracht verkrijgt , dan warns 
neer men f,- chin. geeft, die alleen het tegenwoordig 
acces wegneemt en „ zoo als de ondervinding leert „ niet 
zoo goed voor recidiven beveiligt (*). Ook pu/Zvis 
plummeri was bij recidiven met ferophuleufe aandoenin= 
gen tot verbetering en vermeerdering der werkzaamheden 
in de klieren, tot oplosfing “van „verhardingen en tot 
wegneming van de fcherpten: in de vochten zeer diens 
we OI | | ve 

_ Men moet bij recidiven de hoen niet laten inwortes 
zen. maar geve ; zonder dat men: ooit nadeelige gevolgen 
vän het ftuîïten derzelve zal zien, zoo veel of weinig 
f. chin. of kina als noodig is; om-den paroxysmus wet 
te nemen; waarna men tegen de recidive dagen vroeg= 
tijdig roode kina in: zelfftandigheid ‚meestal met vale- 
rian, , calmuswortel en een weinig fal ammon… of floré 
fal amm. mart. moet paren, wanneer er zelden reci- 
diven volgens bijaldien “namelijk de zieken zich die 
miet, door ‘het onvoorzigtig blootftellen aan koude of 
door fouten’ in den leefregel, zelve op den hals has 
ten. “Het best is, hetzij men-chinine of kina zelve ges 
bruike , dat men fteeds eenigen tijd aanhoude , ten minfté 
na den ryden dag, na het wegblijven der koorts „ opdat 
dezelve niet weder invalle ($)-- Welke zorg intusfchen 
(%) THUESSINK , Geneesh. Wears. blemsfi ; 
Cf) Dit gebruikten ook fomwijlen met voordeel. Dr, OUDEMAN;€n 
SASSE te Groningen. SASSE, Gedachten, bl. 79. 

($) De s. chin., zegt men, vordert nu grootere giften dan voors 
heen; dit komt grootendeels doorde meerdere hardnekkigheid der 
koortfen, en doordien zij vervalscht wordt met stearine, mannite, 
fuiker, fijn gekristallifeerd gips, sulph, calcis, vetftof, witte aga- 


ri. 
\ 


(332 ) 


de- geneesheer ook mogte aanwenden , wanneer de lijder 
niet hoogst voorzigtig was in zijne dieet , wanneer hij 
zich niec genoeg in acht nam of nemen kon „ zich niet 
warm in wollen ftoffen kleedde , ’s morgens en ’s avonds 
„niet in huis bleef , wanneer hij ongezeggelijk , morrende „ 
eigenwijs wasz en meende, dat men aan kleinigheden 
niet moest toegeven , maar zich daartegen verzette, dan 
waren terugvallen van koorts fteeds onvermijdelijk. „, Ge= 
» lukkig,” zegt BANGA, » wanneer de wijze weder 
» fpoedig hulp vroeg ‚dan was ook fpoedig met weinig 
» moeite de koorts op nieuw verdwenen.” (*) 

Uit het door mij in de ziekte van 1826 waargenomene 
en hiervoren gezegde, meen ik betrekkelijk de recidiven 
te mogen opmaken: 

Dat men , in weêrwil van het aaulkoudent gebruik der 
chinine , dezelve op verre na niet altijd- konde voor= 
komen, 

Dat de hervatting nie koorts het best werd ashn: 
men door de verwijdering en vermijding van al de hier- 
voren opgenoemde oorzaken „ vooral door. de roode kina 
en wijn „ behoorlijke zorg voor de buiksingewanden en 
werkzaamheden der, huid en zorgvuldigen leefregel, 


ricus, krijt, magnesia, boracite, enz. Zie MEYLINK, Scheik. Bi- 
bliotheek, D. III, N°. 1, bl. 47. N° 4, bla 1610 D. IV; N° 6, 
bl. 180, 184. Algem. Konst- en Letterbode 1827, N°. 38, bl. 182. 
N°. 49, bl. 362, Vooral ACKER STRATING, Diss. citat. p. kan rag 
en aldaar aangeh, fchrij vers. | 


E_€4) Verhandeling, bl. 145. 


UI. 


IL HOOFDSTUK. 


is ER EENIGE GROND, UIT ONDERVINDING AFGELEID 
OM DE WATERZUCHT , ZOO VEELVULDIG NA DE GE= 
NEZING DEZER KOORTSEN ONTSTAAN, AAN EEN 
TE SIERK EN LANGDURIG GEBRUIK DER CHI- 
NINE TOE TE SCHRIJVEN, OF HEEFT MEN BĲ 
EENE VOORZIGTIGE TOEDIENING VAN HET 
CHININE-ZOUT EENIGE NADEELIGE UIT= 
WERKING OP HET EEN OF ANDER DEËL 
VAN HET MENSCHELIJK LIGCHAAM 
WAARGENOMEN 2 


s{ 


Dat de waterzucht , eene landziekte van ons vochtig 
klimaat, en het gevolg van tusfchenpoozende koortfen „ 
verhardingen en ontaardingen der buiksingewanden en 
vele andere kwalen meer is, zal een ieder , die eenigzins 
met de geneeskundige gefchiedenis derzelve bekend is , 
mij gereedelijk toeftemmen. 

FORESTUS, VAN HELMOND SYLVIUS DE LE BOE 5 
TULP en vele anderen ‘hebben’ dezelve reeds vroeg be= 
fchreven. VAN HELMOND Zegt: „‚ se supra aoco hydro- 
„ picos , etiam quorum lotium jam ex cruento nigricaret, 
et tota nocte vix unum Cochlear minxerant in pristi- 
» nam sanitatem restituisse „” en „ in autumno 1605 ex 
5 Anglia Antverpiam rediens, reperi aliquot centenos post 
» malignam atque popularem febrim hydropicos; multos 


33 sa- 


(334 


E sanavi, multique sub infaustis siorui tentaminibus 
» perierunt.”” (*) 

Ook na de epidemie van 1669, 1719, 1727, 1747— 
48, 177276, 177982 waren kwaadfappigheden, 
verftoppingen en ontaardingen in de lever en milt en 
vele waterzuchtige zwellingen bijna even algemeen en 
even bezwaarlijk te genezen, als in onze epidemie van 
1826 (f). Hoewel het niet te ontkennen is, dat bij on- 
derfcheidene voorwerpen en op onderfcheidene tijden deze 
waterzucht van eenen ongelijken aard was, en dat men 
dien ten gevolge, van onderfcheidene geneesmiddelen ook 
fomwijlen eene zeer verfchillende uitwerking zag , zoo 
heeft echter de ondervinding genoegzaam geleerd en ftem= 
men alle geneesheeren daarin veelal overeen, dat de alge-. 
meene oorzaak in zwakte en atonie chen: was, met 
bijvoeging, in fommige gevallen , van gebrek aan rood 
en ftolbaar bloed, ziekten der milt, enz. door de be- 
fchouwing der lijken bijzonder aangewezen; — en daar 

ode 
C%) HeELMONTIUS, Jgnotus hydrops. S ir, p. 418, benevens an 
dere oude fchrijvers, aangehaald bij THYSSEN, Geschiedk, Deschta 


der Ziekten în de Nederlanden, bl. 329. 


CH) Srrvius, Praxeos medicae Tract, X,S 496, 797, 818. G. FA= 
Mots, Diss, de morbo epidemico hactenus inaudito L. B. grassante 
Leidae 1671. Je DE KOKER, de morbo epidemico anni 1719. SWIEs- 
TENIUS, Comment, in H. BOERHAAVE, Tom. III, p. 98, 119. GRAIN= 
GER, Hist. febris anom, Bat. p. 43- PRINGLE, Legerziekten, IÌ 
Beel, Hoofdft. IT, bl. 20, Dr MAN, Kwaadaardige Rotkoorts, ble 
BI, 59. Moll, Maatsch. te Haarlem, D, XVI, St, 2. ble 117 verve 
Verh. van het. Zeeuwsch Genootschap te Vlisfingen, D. X,bl. 122, 
143, en op vele plaatfen bij Bicker. Verh. van het Bat. Gez, te 
Rotterdam, Deel IX, en Verh. van de Nat, en Gen. Correspons 
dentie- Societeit. 


(335 ) 


de milt- met het” opflorpend vaatgeftel , vooral dat der 
buiksingewanden , in. naauw verband en gelijke verrigting 
ftaat, zoo moet ook de waterzucht, waartoe onze vochs= 
tige lucht en verflappende leefwijze reeds menigvuldige 
aanleiding geeft het gevolg ven ontaarding in dit , zoo- 
wel als andere buiksingewanden zijn. 
…_Dat ‘eene verharde en ontaarde milt waterzuchten ver- 
oorzaakt, zeide reeds BOERHAAVE, en zulks wordt door 
de ondervinding in alle moerasfige landen. bewaarheid 5 
dit is in al onze najaarsepidemiën opgeteekend en wordt 
door de lijkopeningen bevestigd. d 
Offchoon verftoppingen der klieren, zoogenaamde #7» 
farctus „ opzwelling en ontaarding van lever en milt , 
dikwijls oorzaak tot waterzucht mogen geweest zijn , ZOO 
vond men in deze epidemie ook dikwijls de eene zon. 
der de andere, en dezelve fchenen alle het gevolg van 
dezelfde oorzaak , namelijk zwakte en atonie,te zijn (*). 
Er was na de ziekte , door de algemeene verzwakking 
en werkeloosheid, vooral van het /ysthema lymphaticum, 
een verloren evenwigt tusfchen de affcheidende en opflor- 
pende vaatjes in het celwijsweeffel of in eene der hollig- 
heden van het ligchaam ontftaan. Had deze zwakte in 
de vafa abforbentia plaats „. zoo verminderde derzelver 
inzuigende kracht, of ging fomwijlen geheel verloren $ 
in de vafa exhalantia daarentegen bragt deze verzwak- 
king eene verflapping en gelijktijdige verwijdering harer 
__mond- 
(*),, De groote zwakheid „”” zegt BAKKER, (Volksziekte, bl. 34,) 
#y-in overigens gezonde en zelfs met een meer dan gewoon fterk lig- 
chaamsgeftel. voorziene menfchen’ moet worden gehouden voor eene 


oorzaak van de onderfcheidene flepende ziekten, hetzij alleen of in 
‚verband met de eerfte algemeene oorzaak der zickte, 


«336 ) 


mondjes te weeg, zoodat dezelve te vele vloeiftofFeit 
doorlieten. Dat algemeene verzwakking en atonie veelal 
de oorzaak der .waterzucht en andere naziekten was, 
bleek uit de behandeling, dewijl men’ daarin het best 
flaagde, door verfterkende, opwekkende en oplosfende 
middelen , cAinine, doch vooral cort, peruy. , afgewise 
feld met refolventia en diuretica (*). Wanneer de 
waterzucht met zwakte en koortsachtige aandoening ver= 
bonden was, moest men fteeds deze eerst door cort. 
- peruy. of chinine wegnemen en dan diuretica refol= 
ventia geven, of althans beide deze middelen fteeds 
trachten te vereenigen. 
„ Jeder oplettend geneesheer zal met mij in de epidemie 
van 1826 hebben waargenomen, dat velen , door het niet 
gebruiken van tozica en cort. peruy., dienftig om de 
verlorene veerkracht der ingewanden te herftellen , wa- 
terzuchtig werden. Ongepast en ontijdig toegediend, 
kan zij zeker nadeelig zijn, maar dat de waterzucht 
meermalen ten onregte als het gevolg van het gebruik 
der koortsbast en chinine befchuldigd is, weet ik bij 
ondervinding (4). 

De flechte ligchaamsgefteldheid , vermeerderde armoes 
de , flecht voedfel en leefwijze , verkeerde geneeskundige 
behandeling, drukkende gemoedsftemming „ aanhoudende 

kom- 


(*) Met dezelfde behandeling flaagden ook anderen het gelukkigste 
Zie JORRITSMA, Verflag, bl. 35. PoPKEN; Mist. epid. malignae, 
etc. p. 76. Hij verbond de ckhinine en andere kinabereidingen met 
vinum Ipecac. Verflag van de te Gron. waargen. Ziekten, bl. 7zä 
TuyssEN, de Herfstkoortsen , bl. 93. 


CT) Zie ook JORRITSMA, Verflag, bl. 34» 


(337 ) 


kommer, zorgeloosheid en andere deprimerende gemoeds- 
aandoeningen, geftadig aanlioudende zittende leefwijze, 
gebruik van vele flappe dranken , belette huiduitwafeming 
bij vochtig, koel klimaat, flappe atonifche ligchaams- 
gefteldheid, enz. hebben veelal en tot het ontítaan der 
koorts en tot het voortbrengen der waterzucht het hunne 
bijgedragen. In vele gevallen had het volgende plaats 
in eenig ligchaam namelijk , dat door de koorts aangetast 
is, hebben bijzondere affcheidingen , vooral door de huid; 
plaats , waardoor verfchillende fchadelijke ftoffen wegge- 
ruimd worden 3 bijaldien nu deze affcheidingen , vooral 
wanneer dezelve reeds gedurende eenigen tijd hebben 
plaats gehad, zoodat het ligchaam aan dezelve gewoon 
is, plotfeling onderdrukt worden, doordien de koorts 
zelve onderdrukt wordt, kunnen zoodanige ftoffen , aan 
welker affcheiding het ligchaam nu reeds gewoon is, niet 
dadelijk geftuit worden, en daar zij langs de gewone 
wegen der huid niet meer weggevoerd kunnen worden 
zoo blijven dezelve in het ligchaam „ de werkzaamheid 
der uitwafemende vaatjes vermeerderd zijnde „ in de in- 
wendige deelen zitten, en veroorzaken plaatfclijke of al- 
gemeene. waterzucht. Ditzelfde zagen wij dikwijls ge- 
beuren , indien de koorts van zelve wegbleef , en dus 
noch de chinine noch andere koortsverdrijvende middelen 
dezelve konden veroorzaakt hebben. 

Offchoon meestal zwakte oorzaak der waterzucht was, 
zoo was dezelve echter in eenige gevallen van eenen 
meer fthenifchen aard , dezelve was alsdan , zoowel door 
de catarrhale complicatie, als door de kwaadfappige 
fcherpte der vochten , met pijn , hitte , koorts en eene 
roosachtige ontfteking der lever, milt, of onderbuiks- 

Y in. 


(338 ) 


ingewanden vergezeld, en werd dan niet met chinine , 
maar het best met crem. tart. , nitrum en calomel be- . 
handeld (*). 

Opzwelling- der- voeten en allerhande waterzuchtige 
aandoeningen, vêrhardingen en verdikkingen van allerlei 
aard , worden als zoo menigvuldige bezwaren, niet al- 
leen door het onkundig gemeen , maar zelfs door fom- 
mige geneesheeren , tegen de chinine in het midden ge- 
bragt. Dan hoe ongerijmd zulk-een geloof is, zal een 
ieder begrijpen, die de oorzaken der ziekte en de wer- 
king der chinine op het menfchelijk ligchaam heeft na- 
gegaan (}). Immers, wanneer men {zoo als ISENFLAMM 
zeer waarfchijnlijk maakt) derzelver werking: eenig en 
alleen op de zenuwen van het organisch leven bepaalt „ 
daar al de in de epidemie gevondene ziekelijke: verande- 
ringen juist in eene verzwakking dier zenuwen haren 
oorfprong” hebben en deze eerder door de chinine moes- 
ten weggenomen, dan voortgebragt worden, dan zal 
men zien, hoe ongerijmd zulk een geloof is. Hoe on- 
redelijk is het, van de chinine te verwachten, hetgeen 
men nimmer van de kina verwachtte. Daar de koorts 
niet de grondflag der ziekte, maar alleen: een’ kenteeken 
derzelve is , blijft de oorzaak in het ligchaam aanwezig, 
offchoon het uitwerkfel voor eenigen tijd-onderdrukt is: 
In dezen tusfchentijd kan een ander ligchdamsdeel in 

eénen 


(4) Zeer goed befchrijft deze foort van waterzucht THYSSEN , de 
Herfstk. , bl. 7782. 'THUESSINK, Overzigt, bl 33. 


CT) Zie dadrover ISENFLAMM , Versuch über die nerven, S2,S.97. 
BAILLY DE-BLOIS; Zraité anatomico-pathologique des fièyres inter- 
mittentes simples et pernicieuses, etc. Paris 1825, p. 425. ACKER 
STRATING, Diss. cit. p. 139 SQ. 


(830 ) 


eenen. toeftand geraken , die hetzelve gefchikt maakt om 
de zitplaats. der. ziekte teoworden, en ziedaar eene ver- 
_plaatfing. 

De gevolgen die fomwijlen op de koortfen, die door 

def. chin. beftreden waren, volgden, moesten niet in 
dit geneesmiddel , ‘maar „in zeer vele andere oorzaken, 
als s° ‘het kwaadaafdig “karakter der ziekte, de ligchaams- 
gefteldheid „dieet „enz;  gezoeht: worden „ terwijl daar= 
entegen » de fe chin, dikwijls een zeker en veilig middel 
tegen deze kwalen was (*). 

Alle deze gebreken ven „gevolgen der koorts kwamen 
onder de armen het „meest: voor „ terwijl bij de meer 
gegoeden „die zich beter im acht konden nemen en- bij 
wie goede” geneeskundige hulp gebezigd werd, zoodani- 
ge « kwalen zeer. zeldzaam. waargenomen werden. Er is 
mij’ en vele anderen zelfs geen eenig voorbeeld bekend, 
waaruit “het. waarfchijnlijk. werd , dat door ‘het gebruik 
van / chin. of eenig ander gefchikt koortsverdrijvend 
middel, onder overigens goede verpleging, zoodanige 
ziekelijke aandoeningen ontftaan zijn (4). 

… Wanneer men” tevens de geneeskundige” gefchiedenis 

der moeras- of‚najaarskoortfen raadpleegt, zal men ont- 
waren , dat waterzucht ‘en ‘andere. naziekten voorheen 
even menigvuldig waren als nu. » THijSSEN , JORRITSMA , 
BANGA en anderen, die de ziekte befchreven hebben , 
verzekeren tevens, zoo als ook ik uit ondervinding met 
voorbeelden zou kunnen ftaven , dat „waterzucht even 
zeer volgde, hetzij men al of niet de /, chin. had ge- 
| | be- 

%) ACKER STRATING, Ì. C, Pp. 146. 


Ct Le C. Pe 1493 150. 
| Y 2 


(340 ) 


bezigd (*).- In Zmbden, daar ook onze ziekte, hoewel 
goedaardiger , heerschte „ en ook de /, chin. alle &-uren 
tot à 3 gr. gegeven en volftrekt noodig bevonden werd, 
kwamen waterzuchtige zwellingen daarentegen als na- 
ziekten flechts weinig voor (}). De hoogbejaarde Vrie= 
fche geneesheer FOLKERTSMA, zeer tegen het gebruik 
der chinine ijverende, zag echter evenzeer waterzucht na 
onze ziekte, als kiRCKHOFF dezelve zag na de kwaad- 
aardige koortfen in de veldtogten van 1812—13 ($). Ik 
zelf heb in deze epidemie meermalen ondervonden , dat 
in gevallen , waar de lijders, na het onderdrukken der 
koorts door de kina, aanmerkelijke zwelling der onderfte- 
ledematen gekregen hadden, zij door het voortdurend 
gebruik der / chin., verbonden met digitalis; exztr. 
| Squillae of andere hydragoga „ deze zwelling en de re- 
cidiven der koorts ten fpoedigfte zagen verdwijnen. « Ook 
zag men dikwijls , dat, indien men niet reeds in den 
beginne de boosaardige koortfen „ waarin congestie naar 
het een of ander ingewand aanwezig was, had onder- 
drukt, fpoedig daarop dezeren andere kwalen volgden, 
die veel erger dan de koorts zelve en veel moeijelijker. te 
genezen „ ja dikwijls ongeneeslijk waren, en vruchteloos 
trachtte „men alsdan , door ervaring geleerd , door- het 
tot._dus verre verwaarloosd gebvruik van dat koortsver- 
drijvend middel de ziekte paal en perk te ftellen , dewijl 

als- 


(4) THYSSEN, t. 2. pl. STRATING, p. 148, 
CÎ) Fricke, Bericht, S. 36. 


($) FOLKERTSMA, Kort Verflag., enz, bl. 23, 32. JJ. RL RIRCK- 
norF, Geneesk. Waarn. bl. 342 verw. Sassr, Gedachten, bl. 72, 


C 341 ) 


alsdan de koorts zelve een gevolg dezer kwalen was en 
daarvan af hing C*). 
__ Eene nog ‘grootere blaam hebben en verhardingen 
van lever, milt en darmfcheilsklieren aan de chinine ge- 
geven , maar met geen meerder regt. Dan hoe kan men 
aan de chinêng het voortbrengensvan verhardingen toe- 
fchrijven „ daar deze evenzeer bij vorige epidemiën wer- 
den waargenomen , dezelve evenzeer (zoo niet meerder) 
aanwezig waren , hetzij men de chinine al of niet gebe- 
zigd had; daar de chinine alleen de koortsverdrijvende 
kracht der kina bevat, en in gevallen van gevaarlijke 
koortfen , alleen de koorts, maar niet de ftoffelijke oor- 
zaak der koorts wegneemt ; deze integendeel blijft in het 
ligchaam huisvesten, en wanneer, door eene aanhouden- 
‚ de onderdrukking der (hoewel verkeerde) pogingen der 
natuur , deze (tof niet ontlast wordt, moet dezelve 
noodzakelijk zich ten laatfte nederzetten in de plaatfen 
van zuivering des ligchaams, in de klieren der buiks- 
ingewanden. | | 
Op welk eene wijze het chinine-zout per se verftop- 
pingen en waterzucht konde voortbrengen, is* moeijelijk 
te begrijpen. Dat zoodanig iets door de kina kan ver- 
oorzaakt worden, is af te leiden , doordien dezelve, in 
eene groote hoeveelheid gegeven zijnde , de maag en in- 
gewanden bezwaart en zoo in deze eenen tegennatuurlijken 
toeftand verwekken kan, hetgeen men geenszins van de 
chinine zeggen kan, als hetwelk in zeer kleine. giften 
genoegzame kracht uitoefent 3, bovendien ‘heeft de onder- 
vinding geleerd, dat dit. gevoelen-onwaar is. ‘De me- 
\ nig- 
(*) ACKER STRATING Ì. cs p‚ 148. - ; 


Eh 


C 342 ) 


nigvuldige door”-gAILLY gemaakte, waarnemingen alleen 
zijn genoegzaam , om hieromtrent allen twijfel weg te 
nemen. «Hij nam «waar, dat, de inwoners van kalie, 
onder welke. verftoppingen der buiksingewanden,„ inzon- 
derheid der milt, fteeds zeer menigvuldig zijn „ heviger 
werden aangedaan „naarmate zij meer moerasfige oorden 
bewoonden „ verder van. de. fteden, van goede genees- 
kundige hulp verffoken- waren of wegens armoede min- 
der van de kina of-chinine konden gebruik maken „ ter- 
wijl zij , die ‘behoorlijk-eerst -door-evacuantia en vervol- 
gens cort. peruys behandeld werden, door deze kwalen 
geenszins werden aangetast. 

MEeENARD’ wil, bijzonder bij: sa federt het bo- 
venmatig „ gebruik. der chinine, eene toeneming van wa- 
terzucht , langzame en. moeijelijke herftelling „ verftopping 
der buiksingewanden, vooral opzwellingen van lever en 
milt, bemerkt hebben’ (*). Desportes (4) verhaalt 
twee voorbeelden, waarin dit middel eene maagontfteking 
fcheen te weeg gebragt te hebben. Dergelijke gevolgen 
meent ook. MARTINS ($); na -deszelfs gebruik in de tus- 
fchenpoozende „koortfen „te Narbonne, in 1825, waar- 
genomen ‚tehebben. Torerrr(®) gaat zelfs zoo ver- 
re, dat. daar, hij, meent befpeurd te hebben, „datde 
Je chin. in. zenuwachtige „ziekten kwade gevolgen haden 
de inftortingen „bevorderde, ‘hij deszelfs gebruik ‘in- alle 

ill ‚ „koort- 
C*) Revue Médicale Nov. 1823. GERSON wnd JULIUS, Magazin 
der gesämmte Heilkunde, B. VII, St;1;'S. 193. BaiLLY, Il. c.p. 419 

CI) Revue Médicale 1823. Dec. p. 497 

C6) Aldaar 1826, Dec. p. 513. 

C°) Allgemeine Med, Annalen 1825. Nov, S, 1575. 


df 


C 343) 


koortfen. verwerpt. Murper ven” ROELANDS meenen 
door het gebruik van dit-middel, kolijkpijnen te hebben 
waargenomen (*). Dan daar “deze ‘heeren zelve getuie 
gen , dat deze koortfen. haren oorfprong namen uit den 
ziekelijken toeftand en buitengewone zwakte der onder- 
buiksingewanden; vis het niet te verwonderen, dat in: 
zoodanigen toeftand de /, chin. voor de zoo gevoelige 
maag en ‘ingewanden. nog een te hevige prikkel was, 
terwijl bittere middelen veel beter moesten voldoen. en 
ook ter genezing. voldoende bevonden „werden. „Ook: 
kon alhier, zoo als ik en anderen in deze epidemie fom- 
wijlen hebben waargenomen, metde koorts eene /ub- 
inflammatoire toeftand van maag of ingewanden, of al- 
thans zeer groote gevoeligheid , plaats hebben , in wel- 
‚ ken. toeftand zeker groote giften /, chin, niet veilig ge- 
geven konden worden, en van geene uitwerking waren , 
omdat dezelve „ even als alle andere prikkelende. midde- 
len, de pijn vermeerderden en veelal. door braking ‚wer- 
den uitgeworpen. 
Alle deze aan de /. chin. toegefchrevene gevolgen , zijn 
door mij en vele anderen , hoewel wij onze zieken zoo 
zorgvuldig mogelijk: in acht namen , zelfs bij zeer ‚gevoe 
lige lijders , niet bemerkt. De meeste fchrijvers ;, die over 
de /. chin. gefchreven hebben , hebben ook geene kwade 
gevolgen op maag of andere ligchaamsdeelen kunnen be- 
fpeuren „hoewel zij, het ook in zeer groote giften toe- 
dienden (f). Het eenige nadeel, -dat door mij , indien 
| ik 
€) Bijdrage tot de Geschiedenis der heersch. ziekte, bl. 22. 


CT) STRATING, Diss. cit. p. 145. BAILLY DE BLOIS, |. C, p. 412. 
HouzeLor, Journal général de Médicine, Avril 1822, p. 1gr etc. 


Y 4 MAR- 


(344) 


ik hetzelve in te groote dofes en dan midden in het 
acces eener koorts liet toedienen, te weeg bragt, was, 
dat het fcheen in enkele gevallen hoofdpijn en benaauwd- 
heid te vermeerderen en eenige malen door braking we- 
der werd uitgeworpen; hetgeen men echter dikwijls kon 
voorkomen , door. de f. chin. met ag. menth. pip. Spe 
nitr, ‘dulce, en fyr. cort. aur, te geven, vooral nuttig 
was een zoodanig mengfel bij irrivabele geltellen, be- 
naauwdheid , braking „zenuwachtige , hysterifche aandoe- 
ningen en verzwakking der ingewanden, 

Mijne ondervinding heeft mij overvloediglijk geleerd , 
dat men , bij eene omzigtige toediening van het chinine- 
zout, geen de minfte nadeelige uitwerking op het men- 
fchelijk ligchaam door dit middel zal zien. ’ 

Dat , wel verre van de waterzucht te bietindeeed: ‚ in 
182627, toen de waterzucht veelal uit zwakte en ato- 
nie veroorzaakt was, hetzelve en alle andere kinaberei-, 
dingen een der vermogendfte middelen ter genezing der- 


zelve was. 
Dat alleen in die enkele gevallen , wanneer dé water- 


zucht van eenen meer fthenifchen of activen aard was, 
de /. chin., zoo lang dit tijdperk duurde, niet te pas 
kwam „ althans dat er alsdan andere middelen vooraf 
moeten gaan. 


MARTINET, Réyue Mldicale 1824. Tom. I, p. 393 etc. en vele an- 
‚ dere aldaar aangehaalde fchrijvers, die dit middel herhaalde reizen in 


groote giften van 6==lo gr. toedienden. 


C 345) 


ed) 


IV. HOOFDSTUK. 


N 


STAAT HET GEVOEL VAN ALGEMEENE ONGESTELDHEID 
DAT BĲ VELEN NOG ZOO LANG NA HET WIJKEN DER 
KOORTS IS WAARGENOMEN ; IN VERBAND MET HET 


ONTIJDIG OF TE VEELVULDIG AANGEWEND GEBRUIK 


DER CHININE-ZOUTEN ? 


Men heeft gevraagd (zegt BAKKER), of het kinazout 
eenig aandeel heeft in het voortbrengen of onderhouden van 
na de ziekte van 1826 overgeblevene kwijnende kwalen , 
voornamelijk van de aandoening onder de borst en de we- 
derinftortingen. … En inderdaad, wanneer iemand zulk eene 
zware ziekte in den tijd van een etmaal ziet genezen , bijzon 
der wanneer zoo iemand , ook zelfs in zaken van eenvoudige 
ondervinding , aan redenering „ hoedanig die dan ook zijn 
moge „ gaarne de voorkeur geeft boven waarneming, zoo 
iemand zou dan ook ligtelijk kunnen droomen van een 
voor de gezondheid zeer nadeelig geweld, der natuur- 
werking aangedaan door een geneesmiddel, hetwelk , vol- 
gens de algemeene ftem der ervaring, gehouden wordt 
voor een fpecifiek en goddelijk vermogen te bezitten, 
zonder hetwelk men in het -hoogfte gevaar telkens zijne 
toevlugt had moeten nemen tot den moederbast zelven, 
welke nogtans bekend is voor minder zeker te werken 
in zulk een kort tijdbeftek en te gelijk met zijne koorts- 


verdrijvende krachten, welke in ons geval alleen van nut 
Ys moes- 


Ka 


(346. ) 


moesten zijn, onder eene groote hoeveelheid van {tof 
andere vermogens te bezitten, die in deze epidemie meer 
fchadelijk dan voordeelig moesten zijn. Er blijft derhalve 
(zegt diezelfde fchrijver) in het gebruik van dit middel 
iets te betreuren overig , dan alleen, dat er handen te 
weinig waren , om hetzelve aan meerdere zieken uit te 
reiken. | | | 
‘Onder deze overblijffelen der ziekte moet ook geteld 
worden , een gevoel van algemeene ongefteldheid , het- 
welk de lijders langen tijd bijbleef. Bij velen beftond 
het hoofdzakelijk in eene zeer verdrietelijke gewaarwor- 
ding van zwakheid en lusteloosheid , het was veelal ge- 
paard met eene fpanning in den hartkuil en bovenbuik- 
ftreek; men zag hetzelve voornamelijk , wanneer dikwijls 
recidiyen hadden plaats gegrepen, en dan had de fpijs- 
vertering zeer veel geleden en de huidwerkzaamheid was 
dan bijna altijd geheel belemmerd, de eetlust veelal ver- 
loren , altijd gebrekkig, ín weinige gevallen bovenmatig; 
veelal hadden er alsdan ontaardingen en verftoppingen 
der buiksingewanden , waterzuchten , klierziekten of 
fcorbutieke aandoeningen plaats; bij velen-was de ont- 
lasting gewoonlijk traag of geheel achterblijvende , waar- 
op dan fpoedig opgeblazenheid en winderige fpanning 
van den buik, kortademigheid en pijn in de lever of 
miltftreek, enz. volgde. De meesten waren flaauw , 
lusteloos, kleinmoedig , morrende en ongefchikt’, om 
eenige bezigheid te verrigten, eenige zeer opwek- 
baar, fpoedig aangedaan, fchrikachtig, bij nacht met 
angftige droomen geplaagd, zeer ongedurig, en wilden 
zich met kracht verzetten tegen deze lastige gewaarwor- 
‘_ ding , door zich tot eenige bezigheid te vermannen. 
| Wan- 


C 347), 


Wanneer deze zich, wel in acht «namen «en niet te’ 
vroeg met het gebruik van gefchikte geneesmiddelen op- 
hielden, herftelden nog vele zonder recidiven , vooral 
onder den meer gegoeden ftand. Behoeftigen , die de 
nood drong den gewonen arbeid. zoo fpoedig mogelijk 
weder op te vatten , waren minder gelukkig (*). Hij, 
die met mij aandachtig de ziekte heeft kunnen nagaan 
befpeurde ook fteeds, dat, ‘hetzij men chinine cort. 
peruy. of andere middelen gegeven had, de lijder fteeds 
dikwijls, na den eerften aanval bijzonder afgemat , neêr- 
flagtig lusteloos was, over fterke zwaarte en vermoeid= 
heid in de ledematen, fpanning en gevoel van volheid 
en over eene „geweldige zwakte en verlies van krachten 
klaagde , zoodat fommigen na de koorts-het bed naau- 
welijks konden verlaten en de fterk{te menfchen meerma= 
len inflaauwte wielen. «Hij, die gezien heeft , hoe hes 
vig de ziekte „ door deszelfs fecundaîre toevallen , de lij- 
ders dikwijls. aantastte, zoodat velen zelfs, na eene 
ziekte, van 3: à 4 dagen „> er groenachtig “bleek en zoo 
vermagerd «uitzagen „ dat men hen -naauwelijks ‘herkende 5 
hij, - die de hevigheid -en: kwaadaardigheid der ziekte „ de 
groote zwakheid en het fchielijk-toenemend verlies van 
krachten , «de onderfcheidene- flepende kwalen; «die daar- 
van het onmiddellijk gevolg waren, de groote’ gevoelig- 
heid, waarmededeze geduchte; onverwachte zwakte ge= 
paard.-was 3. hij” die. de natuurder oorfpronkelijke zieke 
te „bij welke -eene doordringende aantasting’ van het 
ganfche: ligchaam „niiet, te -miskennen was, «die devalges 
meene verhoogde ziekelijke, aandoenlijkheid. en gevoelige 

| heid 


(*)'BANGA , bl” 37. FRICKE, S. 28, 


C 348 ) 


heid. (erythismus) vanhet zenuwgeftel, en vooral van 
het. /ystema cardiacum , te gelijk met het verminderd 
werkingsvermogen of verflapping. des vaatgeftels en van 
de vaste deelen in het algemeen, de geringe werkzaam- 
heid der levenskrachten bij het begin der ziekte „ fpoedi- 
ge overgang der ziekte tot zenuwaandoeningen „ bedwel- 


ming, -flaapzucht , beroerte, ftuipen , faauwte, verftands- 


verwarring, enz. de verfcheidenheid in het voorkomen 
en de hevigheid der verfchijnfelen , de bijzondere ont- 
aarding der fecretiën van- het darmkanaal en huid , de 
algemeenheid en gelijkaardigheid. aller verfchijnfelen * bij 
verre‘de meeste zieken , de wijze van fterven, die meest 
plaats had door uitputting, de befchouwing der aanlci- 
dende en voortdurende werking der oorzaken „den kwij= 
nenden toeftand der reconvalescenten , die zich fteeds 
onvolkomen «en langzaam herhaalden , enz. 3 hij, die dit 
alles in deze epidemie met een oplettend oog heeft gade- 
geflagen, zal de oorzaak der naziekten niet in het bezi- 
gen der chinine behoeven te zoeken en mij gereedelijk 
toeftemmen , dat deze alle het geftel diep aantastende 
oorzaken maakten „dat velen lang het gevoel van alge- 
meene ongefteldheid moest bijblijven. (et onderzoek der 
lijken „ waaruit het kwaadaardige en het geftel diep aan- 
tastende der ziekte genoegzaam blijkbaar is, bevestigt 
ook het verwoestend vermogen der koorts, vooral, wan- 
neer- zij aan de natuurwerking alleen werd overgelaten , 
als den lof aan het eenigst zeker en fpecifiekgeneesmid- 
del voorheen toegebragt. De in de lijken gevondene ge- 
breken komen niet minder overeen met den algemeenen 
verzwakkenden aard „der ziekte, met de overgeblevene 
kwijning en het gevoel van algemeene ongefteldheid en 


C-349 ) 


de voortreffelijke uitwerking"der ijzermiddelen, wier groot 
vermogen in een’ bloedeloozen en verzwakten toeftand 
der ingewanden „ gelijk mede in uitzetting en verflapping 
_der milt , door, afloopende koorts veroorzaakt „ ieder’ ge- 
neeskundigen bekend is. — De geneeskundige gefchiede- 
nis daarenboven leert ons , dat ook ín alle vorige derge- 
lijke epidemiën de herftelling fteeds onvolkomen ‘en zeer 
langzaam ging 5 de zieken fteeds kwijnend , bleek „ tanig 
van kleur, lusteloos, krachteloos en ongefteld bleven, 
en dat er toen dezelfde naziekten , vooral hardnekkige ver- 
ftoppingen der ingewanden, bijzonder in de milt en ‘het 
darmfcheil, verfcheidene foorten van geregelde en ongeregelde 
tusfchenpoozende koortfen , die de krachtdadigfte midde- 
len hardnekkig wederftonden en bijna onoverwinnelijk waren, 
plaats hadden; ook waren kwaadfappigheden en water- 
zuchten toen zeer algemeen , terwijl toen inftortingen ook 
zeer gewoon waren , en wel fomwijlen tot vijf, ja acht 
herhaalde malen, en dat dezelve toen zelfs, in weêrwil 
van een aanhoudend en fterk gebruik van den koortsbast 
na derzelver nerftelling „ geenszins konden worden voor- 
gekomen. Onder de wiesseekfalwik die de /, chin. „ in- 
„dien dezelve in meer dan gewone doffs gegeven wordt „ 
zoude voortbrengen, wordt geteld: duizeligheid , en een 
algemeen gevoel van opgewektheid, gelijk aan dat „ het- 
welk’ na het veelvuldig gebruik van fterke koffij wordt 
waargenomen. — Dit gevoel van opgewektheid, door 
velen waargenomen (*) en eene foort van koorts voort- 


_bren- 

(4) Merarp in FRoRieP Notizen aus dem Gebiete der wâtdr- 
und Heilkunde. B. VI. S. 304. ELLIOTSON, Medico Chirurgical 
Transactions 1824. Vol. XII. P. IL. CAVENTOU in MAGENDIE Jour- 


nal, etc. p. 86. Holl. Maatschappij t. a. pl. bl. 14, 15, 46, 1O4 
GünN- 


C 350 ) 


brengende, moet dus als een meer algemeen verfchijnfel 
gehouden worden „ en wordt-op. de volgende wijze door 
eenen- ongenoemden fchrijver befchreven (*): „ Spoedig 
3 na derzelver« gebruik gevoelt men. eene aangename 
» warmte in de maag „ die -zich weldra als ftralen- naar 
» de > overige werktuigen” verfpreidt ; de pols verheft 
» zich, er-ontftaat eene ligte uitwafeming en alle verrig- 
» tingen fchijnen “met nieuwe veerkracht te worden uit- 
» geoefend. Wordt de gift” van. deze bereidingen ver- 
„ fterkt, zoo volgen” daarop” de volgende verfchijnfelen , 
„in. het midden” van het gastrifche ftelfel ontftaat 
»-eene” hitte, die niet dan langzaam vermindert 3 wordt 
sy derzelver gebruik voortgezet , zoo ontftaat er droogte 
en hitte in den mond, de adem neemt eenen dierlijken 
„reuk aan, de tong wordt wit geelachtig en aan” hare 
»fpits vormen zich roode papillen, in den: flokdarm ont= 
„ ftaat een gevoel van toeknijping, dat na het doorflik= 
s‚ ken van prikkelende zelfftandigheden: toeneemt ; vermin= 
» dering van eetlust, dorst, winden, herhaalde opris- 
pingen , warmte der” huid en vooral der handen, op. 
» welker oppervlakte violetroode vlekken verfchijnen „ en 
» niet,,zelden - hardnekkige: verftopping zijn derzelver be= 
s geleiders , waarbij de pis „ als zij koud wordt, een 
sy geelachtig wit afzetfel vormt em het aanzien: heeft van 
troebele karnemelk, Deze toeftand, die uit het mis- 
„ bruik dezer bereidingen ontftaat , moet als eene foort. 

„van 


GÜNTHER in HUFELAND Journal der Pr. Heilk. 1825. Dec. S, 14, 
22, 140. Supplementheft. 1825. S. 96—9B, en B. Ór. St, 6, S. 140, 
HeRsCHEL in Allgem. Med, Annalen 1826, S. 771. 


C*) Holl. Maatschappij t. a. pl. bl. gr. 


(2351 


„ van vergiftiging worden befchouwd , die door planten- 
; kost en zuurachtige verdunnende dranken moet over- 
» wonnen worden.” (*) 

Hoe oplettend ik ook geweest ben, om deze aan de 
f. chin. toegefchreven wordende verfchijnfelen bij ande- 
ren. en bij. mij zelven (als hebbende eenige reizen , om 
erde proef van te nemen, van 36—48 gr. alle uren 4 
gr. genomen ,) waar. te «nemen, zoo is het mij even 
min als BAILLY , STRATING,’ de Groninger geneesheeren 
en vele anderen, gelukt , deze uitwerkfels der /, chin. 
te befpeuren, althans niet zoo onderfcheiden als boven 
befchreven. BairLy , offchoon too gr. /. chin. ingeno- 
men hebbende, heeft geene opwekking bij zich zelven 
kunnen befpeuren. r6) 

Eenige malen nam ík waar, dat de zieken en ook ik 
zelf ; onder het gebruik van /„ cAin., door fuizing. in 
de ooren, verminderd gehoor en ligte kloppingen ín ver- 
fchillende deelen van het hoofd werden aangedaan, Dr. 
NYHOFF ($) zegt ook menigvuldige malen bij anderen en 
bij zich zelven te hebben waargenomen „dat, na het ge- 
bruik ‚van ‘ao—3o grein, het gehoor moeijelijk werd, 


hetgeen echter door de fomentationes Smuckeri Spoedig 


werd weggenomen. Ook sTRATING (?) heeft deze klop= 
| pin- 


(*) Dat de s. chin. niet narcotisch is, zoo als fommigen meen= 


‘den, blijkt uit de proeven van MAGENDIE t. a. pl. p. 84. WITTMANN, 


Holl; Maatsch. te a. pl. bl. 12, en aldaar bl. 97. ELLIOTSON Ì, Ce 


CI) E. Me BAILLY, Traité anatomico-pathologigue, etc. p. 424. 


ACKER STRATING, Diss. Cit. pe 135: 


\ 


CS) Nynorr, Specimen- Med. inaug. exhibens observationes de 
Epidemia Groningana. Gron. 1827. p. 63. 


C°) ACKER STRATING Ì. C, p. 137- 


(352 ) 


pingen in het hoofd en dit geruisch in de ooren duidelijk 
waargenomen. Deze aandoening was veelal van zoo 
weinig belang, dat dezelve geene bijzondere behandeling 
vorderde, | nt 
Eenigen klaagden na het gebruik van /. chin. „ over 
een gevoel van hitte binnen in den mond , op de tong 
en lippen , welke deelen rood en met uitftekende roode 
puntjes bezet waren, misfchien gelijk aan die, waarvan 
WITTMANN melding maakt; dezelve verdwenen na 2 of 
3 dagen van zelve (*). | 
De verbazende zwakte en kwijnende toeftand , waar- 
door de zieken na de onderdrukking der koorts, ook 
door de chinine , zich zeer langzaam herhaalden , moet 
geenszins aan het geneesmiddel , maar aan de boosaardig- 
heid der koorts zelve worden toegefchreven , waardoor dik- 
wijls zoo fpoedig het levensbeginfel uitgebluscht werd en 
eene verbazende uitputting der levenskrachten plaats had. 
Deze zelfde verfchijnfelen waren ook zeer algemeen in 
vorige epidemiën en ook in die van 1820—22 door 
BAILLY waargenomen „waar ook deze zwakte zoowel 
onder het gebruik der kina als der cAinine werd be- 
fpeurd. Overigens fchijnen de verfchillende verfchijnfe- 
len , die fommige na het gebruik der chinêne meenen 
waargenomen te hebben, meer aan de idiofyncrafie, ge- 
fteldheid des lijders , ftaat der ziekte, enz. moeten toe- 
gefchreven worden, Gevoelige en prikkelbare geftellen 
zullen zeker door dit middel het fterkst aangedaan wor- 
den „… hoewel ik dit zelden heb kunnen befpeuren. Het 
| gc- 


(*) ACKER STRATING , Diss. cit. p. 137, 138, dic dezelve voor 
eene foort van fpruw houdt. 


(353 ) 


gevoel van opgeblazenheid en benaauwdheid , hetwelk, dit 
zout, voornamelijk wanneer het in den paroxysmus ge= 
geven is, verwekt, fchijnt te weeg gebragt te worden 

_door eene worfteling der koorts tegen dit middel. 

Om van alle vooroordeelen vrij te worden, leze en 
vergelijke men met de onze , de epidemie van 1820—22, 
door raAILLyY waargenomen „ waarin hij de /, chin. , al 
thans in den beginne, niet heeft kunnen gebruiken GX, 
en men zal daaruit zien , hoe flecht het in onze epide- 
mie zou gefteld geweest zijn, indien wij de /. chin. ge- 
mist en de kina hadden moeten gebruiken. | 

Vele fchrijvers daarentegen, die hunne waarnemingen — 
over de /. chin. hebben in het licht gegeven „ vermee- 
nen fteeds waargenomen te hebben, dat de lijders , na 
het wegnemen der koorts door de /, chin. , ongeloofelijk 
beter, veel meer opgeruimd van geest werden; een 
veel beter kleur en goeden eetlust kregen, het oordeel 
fcherper , de verbeelding levendiger werd, dat, terwijl 
zelfs bij fommigen een decoct. cort. peruy. de maag 
bezwaarde, de f. chin. geen het minfte ongemak ver- 
oorzaakte „en ook onder deszelfs gebruik de ftoelgan- 
gen fteeds zonder eenige moeite plaats hadden, en dat 
door het gebruik der /. chin, alle ligchaamsverrigtingen 
(functiones) herfteld werden (}). BAKKER zag fteeds , 
dat, van het oogenblik van het ophouden der koorts , 
de herftelden zich ten minfte eenige dagen lang volko- 
men 
(4%) BairLy, Ì. Cc. p. 407. 

(T) C. E‚ à Roy, Waarn., gedaan met de f. chin. Amft. 1822, 
bl. Ir, 20, 21, 22, 23, 25. DESRUELLES, Journal Universel des 
Seiences Médicales, Nov. 1821, p. 137. BaimLyY, Révue Médicale, 
1827. Fevr. p. 182, BANGA, bl, 110, THYssEN, bl, 55. STRATING, 
Diss, Cit. p. 139. 

| | Z 


(354) 


men wel bevonden, nog over eenig gevoel van zwaarte 
of onopgeruimdheid klaagden. Ook meende hij meermalen 
op te merken, dat dit en andere overblijffelen der ziekte 
gevolgen waren van het geheel achtergelaten of te fchaars 
gegeven of niet lang genoeg aangehouden gebruik der 
chinine (*).* BärtrLy, die de /.’chin. in zeer groote 
giften gaf , zegt (en met mijne ondervinding overeenko- 
mende) alleen door dit middel de nadeelige gevolgen der 
koorts te hebben kunnen voorkomen. THUESSINK » 
THYSSEN ,- BANGA , POPREN , en alle andere fchrijvers , 
die de /. chên. in 1826 rijkelijk hebben toegediend , be- 
tuigen haar alle met groot nut gebruikt te hebben , en 
verklaren , dat derzelver rijkelijk gebruik: geene de minfte 
nadeelige gevolgen had, en dat integendeel menig zoo- 
danig lijder zich verbeeldde. na haar’ gebruik gezon- 
der te zijn, dan vóór de ziekte. 

Mijne eigene ervaring omtrent dit. middel tiseft mij 
overtuigend geleerd, dat in 1826 de hevigheid en kwaad- 
aardigheid «en voortdurende werking der ziekte, doch 
niet het gebruik der /. chin. de ‘oorzaak geweest is van 
de menigvuldige-naziekten en den kwijnenden toeftand der 
reconvalescenten „en dat alleen onkundigen - alle deze 
bezwaren tegen het gebruik van dit rhiddel kunnen aan= 
voeren. Ongelukkig is het, bijaldien een geneesheer 
zulke. vooroordeelen “tegen een zoodanig vermogen van 
de chinine voedt , want alsdan is zulks en voor zijne 
patienten en voor zijne eigene gelukkige praktijk hoogst- 
nadeelig. 


(%) De Volksziekte , bl. 29. 


Ve 


(357 ) 


V.-.HOOEFDSTUK. 


ZIJN ER ERGENS VOLDOENDE EN GENOEGZAAM HERHAAL- 
DE WAARNEMINGEN » DAT , IN SOMMIGE GRADEN OF 
TIJDPERKEN DER ZIEKTE ; HET GEBRUIK VAN DEN 
KOORTSBAST NUTTIGER DAN HET CHININE-ZOUT GE- 
WEEST 1S 2. | 


Wanneer wij onze eigene ondervinding en die van an- 
deren raadplegen, vinden wij, dat de /, chin. in vele 
opzigten , boven de gewone bereidingen van de kina, te 
verkiezen is. | | 

In alle koortfen , waar het, wegens de korte tus- 
fchenpoozingen „ of derzelver hardnekkigheid , of kwaad- 
aardigheid , er op aankomt, om de koorts fpoedig te on- 
derdrukken 5; daar , waar men de zieken niet de vereischte 
hoeveelhêid van den bast kan doen gebruiken of binnen 
krijgen; waar de koortfen , voor het gebruik van de ki- 
na zelve, niet willen ftuiten ; waar de zieken er eenen 
tegenzin ín hebben en zich tegen haar gebruik vers 
zetten; waar de kina drukking en bezwaar in de maag, 
braking , loop , krampen , verftoptheid, enz. , verwekt’, 
en dus moeijelijk , of geheel niet, verteerd kan worden , 
bij intermitterende aandoeningen van hoofd, borst of 
buik, onderfcheidene pijnlijke, met tusfchenpoozende 
koorts verwante, periodieke ongefteldheden, of ZOOge= 
naamde vermomde koortfen ; bij lijders, bij welke men 
inwendig geene geneesmiddelen kan binnen krijgen , bij 
koortfen , vooral met ontfteking der maag verbonden , 

Le | bij 


(356 ) 
bij kinderen, zwangeren, overal, waar de accesfen tel- 
kens verergeren en heviger worden, en de indicatio vi= 
talis, de onderdrukking der koorts, dringend vordert, 
kan en moet de /. chin. boven de kina zelve gebezigd 
worden. 4 
Genoegzame proeven en waarnemingen leeren, dat, 
wanneer het er op aankomt de koorts te onderdrukken , 
de juiste hoeveelheid van het koortsverdrijvend beginfel 
der kina te bepalen , men tevens, met de indicatio vita- 
lis, aan andere aanwijzingen heeft te voldoen, in fom- 
mige alledaagfche en hardnekkige derdendaagfche koort- 
fen, in febres perniciofae, apoplecticae, foporofae, 
fyncopticae , cholericae, dyfentericae, convulfivae , enz. , 
en overal, waar men den koortsaanval veilig, fpoedig 
zeker, en op eene gemakkelijke wijze wil en moet on- 
derdrukken, de /, chin. , om veelvuldige redenen, verre 
boven de kina zelve te verkiezen is. 
Dan, offchoon ook, federt de ontdekking der kina- 
loogzouten, met de /, chin. zeer vele waarnemingen 
en proeven gedaan en genomen zijn, haar uitftekend_ 
nut in zeer vele gevallen bevestigd is, haar gebruik, 
vooral in de aan koortfen zoo rijke jaren 1826—1828, . 
zeer uitgebreid is geworden, zoodat men naauwelijks een’ 
plattelands-heelmeester zal vinden, die dezelve toen niet 
in periodieke ziekten leerde kennen ; en „ offchoon ook 
fommige geneesheeren het gebruik van de kina, en der- 
zelver andere bereidingen , verwerpende „ zich alleen tot 
de /, chin. meenen te kunnen en moeten bepalen , heeft 
echter de ondervinding genoegzaam geleerd, dat de cAí- 
nine, in alle gevallen , den koortsbast niet kan vervan- 
gen; dat door het gebruik van den kinabast , in zijn ge- 
/ heel, 


C 357) 


heel , eene andere uitwerking wordt te weeg gebragt 
dan door dat van deszelfs grondftoffen ; dat, hoe wezen- 
lijk en uitlokkend ‚ook fteeds het gebruik der chizinc 
wezen moge, dezelve toch niet in alle gevallen. voor 
den - kinabast en deszelfs voorheen , en ook nu nog ge- 
bruikelijke bereidingen , kan in de plaats komen , en dat 
de kinabast , uit hoofde. der eigenaardige menging der 
gezamenlijke beftanddeelen „ der looiftof , der aromatieke 
ftof , der chinine, der cinchonine, hars , enz. , in ver- 
fchillende andere ziekelijke toeftanden nog bijzondere en, 
eigendommelijke geneeskrachten bezit, welke niet in de 
kina-loogzouten. bevat zijn, en dat dus ieder der beide 
middelen binnen deszelfs eigene grenzen behoort. veror- 
dend te worden. 

In alle gevallen, waar men niet bij uitfluiting het 
koortsverdrijvend beginfel van den kinabast moet bezi- 
gen, maar , waar men de kina , om deszelfs verftérken- 
de, opwekkende , zamentrekkende , bederfwerende krach- 
ten wil aanwenden, verdient, naar onze ervaring „de 
eene vof andere bereiding der kina, of de kina zelve, 
(zoo zij verdragen wordt) de voorkeur. (*) 

Uit mijne in de laatfte 5 oft 6 jaren gehoudene aantee- 
keningen „ vermeen ik met zekerheid te hebben kunnen 
opmaken „, dat in de volgende gevallen de kina niet door 

de 


(+) Dat de f. chin, alleen de koortsverdrijvende kracht der kina 
bevat, en de kina alleen en voor zich niet alle krachten des kina- 
bast bezit, zie men bewezen bij WITTMANN, Nat. Verh. vande Holl. 
Maatfch. te Haarlent, D. XV, St. I, bl.31. THUESSINK, Geneesk. 
Waarnemingen, 1828, bl, 228. STRATING, Diss. Cit. p. í96, en 
aldaar aangehaalde fchrijvers. 


Z3 


(358) 


de /. chin. of andere kina-loogzouten kan worden ver- 
vangen. 

IL. In gewone ligte niet ingewortelde „ niet boosaardige 
tusfchenpoozende koortfen. | 

Wanneer deze zuiver en niet gecompliceerd zijn , wan- 
neer de fpijsverteringswerktuigen de noodige krachten 
bezitten, om de kinà in /ubflantie te kunnen verteren , 
is dezelve boven de /, ‘chin. te verkiezen , dewijl dit 
laatfte middel, hoewel het fpoediger den paroxysmus 
ftopt , niet alle die verfterkende en zamentrekkende, 
tonifche beftanddeelen der cort. peruvy. bezit, en dus 
niet zoo goed de recidiven, die veelal uit nors en 
atonie ontfítaan , kan verhinderen. 

GITTERMANN, in het eerfle verflag zijner waarnemin- 
gen omtrent het genezen der intermitterende koortfen 
door de /. chin. , méende de koortfen , die voor de kina 
in zelfftandigheid niet ftonden , door de /. chin. te kun- 
nen wegnemen , en hierin oordeelde hij te regt. Na- 
dere ondervinding leerde hem, dat dit middel fpoediger 
den paroxysmus ftopt dan de kina zelve, dat zij in de 
febris apoplectica en cardialgica veel beter verdragen 
wordt; dan dat hij ondervonden ‘had, dat zij, die de 
J. chin. gebruikt hadden, veel meer en fchielijker recidi- 
veerden , dan andere, die den koortsbast zelven gebruikt 
hadden. Hij verklaart dit ook daaruit, dat de /, chin. 
den paroxysmus alleen wegneemt; maar, dat derecidi- 
ven veelal uit zwakheid en atonie ontftaan, en deze 
niet door de koortsverdrijvende krachten van de kina 
kunnen weggenomen. worden „ „maar door de- andere ver- 
flerkende, en zamentrekkende tonifche “beftanddeelen 5 

_Z00 


(359 ) 


zoo dat hij: ook altijd raadt, om , na het- wegblijven der 
koorts doorde /. chin. de kina zelve met andere verfter- 
_kende middelen naar omftandigheden aan te wenden. (*) 

Dr. miqveL te Nekenhaus (}) ondervond ook, dat, 
hoe uitmuntend in de ziekte van 182627 def. chin. 
zich betoonde, men , «om de recidiven voor te komen, 
weg te nemen, of tot befluit der kuur, de genezing ‚vol- 
flrekt “met de kina moest befluiten. Alle lijders „ die al- 
leen chinine gebruikt hadden , kregen veelal, na.verloop 
van 14 dagen, eene inftorting, niet juist, van de kwaad- 
aardige, maar veelal van eene -tusfchenpoozende koorts 5 
terwijl bij lijders , die-de kina in zelfltandigheid , na het 
_gebruik der chinine , kregen , zulks flechts dan het ge= 
val was, wanneer blijkbaar nadeelige invloeden op hen 
gewerkt hadden „ waaronder. vooral „misflagen in de dieet, 
en het vatten. van koude, moesten gerekend worden. 
RAMATI 5 NIEUWENHUYS; THURSSINK, G. A. STRA- 
TING, ($) en vele anderen , zagen ook, na de genezing 
„der koorts door chinine , menigvuldigere recidiven, dan 
na de genezing door de kina. . © - 

De aan koortfen rijke jaren. 1825—28 hebben mij over- 
vloedig « geleerd „dat , ‘wanneer men op den duur kleine 
hoeveelheden …/. -chin. gebruikt , de koorts dikwijls we- 
derkomt , men telkens grootere giften noodig heeft „ en 


/ 


men 


KC) HARLESS, Rhein Westph. helsen Band XI, Heft 3, 
Se 36—45e 

CT) In HORN, Arch. f. Med, vergoed. 1829, jan. und Febr. 
Se 84e 

CS) RAMATI, in Repertorio Medico-Chirurgico di Torino, 1823, 
Pe 101. NIEUWENHUIS, Verbeterde bereiding, bl. 107: THUESSINK , 
te a. pl. bl. 225. STRATING, Diss. Cit. p. 163-168, 


Z 4 


C 360 


èn ‘daarvan zoo veel kracht niet ondervindt , niet zoo 
veel beveiligd wordt tegen recidiven van de koorts „ dan 
wanneêr men goede giften van de roode kina geeft, de- 
zelve goed verteert, en langdurig genoeg gebruikt. 

Na al de kwaadaardige vormen der epidemifche koorts 
van 1826, gaf ik , zoodra ik het wederkeeren van den 
paroxysmus , en de complicatie der koorts door de 4, 
‘chin. had weggenomen, de kina zelve, met aromatica 
en amara, vooral met kalmus , valeriaan of flor. /al. 
ammon. , mart. „ welke veel beter voor inftortingen be- 
hoedden, en tevens meer verfterkten dan de kina-loog- 
zouten (*). Ook in de naziekten der tusfchenpoozende 
koortfen , wanneer deze, zoo als dikwijls plaats heeft, 
de gevolgen van atonie en zwakte der vaste deelen, na- 
melijk van het geheele lymphatifche en kliergeftel zijn 
die , door de koorts zelve, vooral door deszelfs lan- 
gen duur en hevigheid, te weeg gebragt zijn gewor- 
den; b. v. het zwellen der voeten , geelzucht , verftop- 
pingen der buiksingewanden , fterk verzwakkend nacht- 
zweet , enz. moet de kina, en niet de cAinine gebezigd 
worden. Deze moet, naar de natuur der kwaal, met 
andere gepaste middelen verbonden worden, zoo als bij 
geelzucht en verftoppingen met merc. dulcis, extr. 
chelidonië en andere oplosfende middelen , bij zeer fterk 
nachtzweet met aluin en mineraal-zuren, 


Door het ruim gebruik der kina na de ziekte meen ik in 
| tus- 


(%) Ook te Jever was om te verfterken niet de J. chine; maar 
wel de cort. peruy. zeer dienftig. FrickE, Bericht über seine 
Reise, us Se W. Se 38. — RicHtTER, Specielle Therapie, Band X, 


5, 288. 


j de) 


tusfchenpoozende koortfen de verftoppingen en andere 
kwalen, die anders een onmiddellijk gevolg derzelve zijn „ 
het best te hebben kunnen voorkomen. 

IL. In het tijdperk der wederherftelling (ffadium recon- 
valescentiaë) van alle (vooral in 1826 plaats gehad 
hebbende) ziektevormen. 

De eigendommelijke bittere fmaak der chinine, en de 
omftandigheid „ dat zij in hare oplosfing iets zamentrekkends 
verraadt, deed wel niet ten onregte bij onderfcheidene prak- 
tifche geneesheeren de gedachte ontftaan, dat deze zelfltan- 
digheid , als tonisch verfterkend middel, in het algemeen met 
voordeel de plaats zou kunnen vervangen van den kina- 
bast en bijzonder van deszelfs extract. Dan , eigene onder- 
vinding leerde ons overtuigend , dat alleen daar de cAi- 
nine als tonisch verfterkend middel te pas komt en nut- 
tig is, waar groote zwakheid van den zieken en vooral 
belangrijke asthenifche ftoornisfen. der fpijsverterings- 
krachten en geneigdheid tot buikloop aanwezig zijn , en 
waar noch de kina, noch derzelver overige praeparaten 
door den lijder verdragen kunnen worden; dat de kina- 
loogzouten daarin met de bittere middelen, b. v. extr. 
cent. min.,carduus bened., gentian , cascarillae , enz. 
overeenkomen „ dat zij wel het vermogen hebben , ver- 
flapping der fpiervezelen te genezen en de fpankracht 
(tonus) derzelve te herftellen, doch zij oefenen deze 
werking bijna uitfluitend op de fpiervezel van dat or- 
gaan, met hetwelk zij het naast in aanraking komen, 
en dus op die van het darmkanaal, zonder voor hct 
fpiergeftel in het algemeen vele werkzaamheid te toonen. 
Dezelve zijn daarom insgelijks meer lokale roborerende 
geneesmiddelen voor het darmkanaal , dan algemeene voor 

| ZL 5 het 


(362 ) 


” 


het geheele /ystema irritabilis, en zijn daarom ook 
voornamelijk dienftig, waar het darmkanaal in het bij- 
zonder aan meusculaire zwakte en atonie lijdende is , 
zoo als in de reconvalescentie na gastrifche en pituiteufe 
koortfen „ bij de toevallen van dyspepfie en flechte fpijs- 
vertering , bij den aanleg en het aanwezig zijn der flatus 
pituitofus, enz. ‚ terwijl zij tegen de toevallen van alge- 
meene zwakte en verflapping van het fpiergeftel , in de 
fcorbut , bleekzucht „ chronifche , paralytifche haemor- 
rhagiën , enz., te onwerkzaam zich betoonen, en ‘de 
kina zelve , blijkens de ondervinding, in de algeheele en 
volkomene vereeniging van hare beftanddeelen met regt 
als het eerfte permament roborerend middel mag be- 
fchouwd worden. Indien wij tevens op de duurte van 
de chinine acht geven , zal het niet gemakkelijk in de 
bovengenoemde gevallen de anders nu gebruikelijke mid- 
delen verdringen (*). | 
Nadat men in alle gevaarlijke vormen en fecundaire 
toevallen der ziekte van 1826 door de /. chin. de koorts 
had weggenomen, en. men door het nog eenige dagen 
voortgezet gebruik der chinine, afgewisfeld met aroma- 
tica en amara, de fpijsverteringswerktuigen zoodanig 
verfterkt had, dat de lijder de kina konde verdragen, 
f was 
(*) Dat door het gebruik van den kinabast in zijn geheel eene an- 
dere uitwerking wordt voortgebragt, dan door dat van deszelfs 
grondftoffen, fchijnt reeds ten gevolge van de analogie der waarge- 
nome uitwerking van andere loogzoutachtige zelfftandigheden {b. ve 
de emetine, morphine, enz.) verwacht te moeten worden, Zie 
Holl. Maatsch. t. a. pl., bl. 96, in de noot. TROMMSDORFF, 


Journal der Pharmacie, Theil III, St. II, S. 660, NIEMANN, in 
HUFPELAND Journal, 1824, Mai, S. 107, 


(363 ) 


was dezelve als verfterkend middel verre boven de /. chin. 
te verkiezen. 

Had de ziekte den vorm van febris. gastrica , dan 
was „ nadat deze complicatie door gepaste middelen was : 
weggenomen, de kina, doch alsdan in extract of af- 
kookfel met fpecerijachtig bittere middelen vermengd, 
boven de chinine verkiesfelijk, om de zwakte der on- 
derbuiksingewanden en de daaruit voortfpruitende onge- 
fteldheden weg te nemen of voor te komen. 

Wanneer de gastrifche verfchijnfelen door de koorts 
zelve onderhouden werden, of aan zwakte en werke- 
loosheid der ingewanden moesten worden. toegefchreven , 
was de kina „ in verband met andere gepaste, eenigzins 
prikkelende of ook wel ontlastende middelen , zeer dien- 
ftig en verkiesfelijk (*). 

De kina was insgelijks beter dan de /, chin. in de 
herftelling na zinkingkoortfen, en vooral in zenuw- 
koortfen. In deze blijft de kina, vooral in de latere 
tijdperken, der ziekte (in de febris adynamica of asthe- 
nica) fteeds het kostbaarfte middel, vooral in verbinding 
met excitantia volatilia , aromatifche, maagverfterkende 
middelen. Zij geeft aan de organifatie de verloren gegane 
ftoffen en de behoorlijke vastheid weder terug , neemt 
het gebrek aan behoorlijke reactie weg „ vermeerdert de 
innerlijke vitaliteit en verhoedt de terugvallen. Overigens 
maakt zij, als verfterkingsmiddel „ fteeds het befluit der 
kuur van iedere zenuwkoorts uit, dewijl door de wer- 


king 


(*) Vergelijk Bydragen van Pruijs VAN DER HOEVEN , LOGGER , 
enz. D. II, St. I,'bl. 54 volgg. Je BANGA, Verhandeling , bl. 139e 


(364 ) be, 


king der ziekte zelve fteeds eene groote. menigte {tot 
verloren gaat, 

IL. Bij rotachtige koortfen. 

Wanneer in 1826 de koorts met buik- en persloop „ 
roosachtige ontftekingen der ingewanden, geelgekleurde 
huid , ontlasting van (tinkende ftoffen , troebele urine , 
fpoedig wegzinken der krachten ‚ gebrek aan werkdadig- 
heid der natuur tot herftelling , bloedvloeijingen „ bluts- 
vlekken en andere colliguative ‚ rotachtige verfchijnfelen 
vergezeld was, moest men , offchoon er toen veelal irrè- 
tabele zwakte en toevallen van prikkeling aanwezig wa- 
ren, niet de /, chin. , maar wel de kina zelve, geven , 
verbonden met bedarende , krampftillende middelen, ya- 
lerian, Jerpentaria, mofchus , extr. hyoscyami ‚ kam- 
fer, een ruim gebruik van mineraal-zuren en wijn ; uit- 
wendig geestrijke waschwaters en veficatoria , hoogstnut- 
tig , hoewel ook deze niet altijd den dood konden hoeden, 

De kina, naar de verfchillende gevallen met het regte 
adjuvyans verbonden , is (flechts weinige gevallen uitge- 
zonderd, b. v. bij zeer groote zwakte der maag en van 
het ‘darmkanaal , en daar, waar een hooge graad van 
asthenie plaats heeft, als wanneer men vooraf door an- 
dere gepaste middelen aan de maag en darmbuis eene 
genoegzame maat van werkingsvermogen moet trachten 
mede te deelen , om de werkzame beftanddeelen van de 
kina te kunnen uittrekken en asfimileren,) dikwijls ge- 
durende het ganfche verloop der ziekte en in de #econ- 
valescentie verre weg het hoofdmiddel in rotkoortfen, 
hetwelk, bij uitnemendheid, bederfwerende , tezamen- 
trekkende , colliguatie verminderende, opwekkende , aan- 
houdend verfterkende, de innerlijke vitaliteit vermeer- 

de- 


365) 


derende krachten in zulk eene hooge mate vereenigd be- 
zit, als dit noch de /, chin. , noch eenig ander middel 
vermag. zi 

Toen in 1826 de rheumatifche en nerveufe koortfen , 
door verzuim en verkeerde behandeling fomwijlen een’ 
rotachtigen aard aannamen, hielp geene chinine , maar 
wel de kina zelve, Wanneer de krachten verdwijnen , 
de pols klein , ras, week , de urine waterachtig , dun , 
bleek; de fpraak langzaam en onduidelijk, de tong 
droog, zwartachtig fidderend , de oogen mat, tranend, 
de oogleden nederhangend zijns in één woord, wanneer 
er gebrek aan prikkelbaarheid en werkeloosheid in het 
ligchaam aanwezig is , en waar opwekkende , verfterken- 
de middelen noodig zijn, kan de kina door geen ander 
middel vervangen worden (*). | 

IV. In uitterende koortfen. 

In de zoogenaamde febris hectica, lenta, phthifis 
nervofa , tabes dorfalis , marasmus , even als in veler- 
lei verzwakkingen des ligchaams , die niet uit aanmerke- 
lijke verftoppingen ontftaan, uitteringen, die door ver- 
ettering van gewigtige deelen veroorzaakt worden , in de 
reconvalescentie na -flijmtering en vomica Pulmonum, is 
en blijft de kina fteeds eene der voornaamfte middelen, 
vooral met flijmbevattende, voedende , echter niet ver- 
hittende zelfftandigheden , en vervolgens met aromatica 

en 
Ge) WITTMANN in Holl. Maatsch. t‚ a. pl. bl. 30. HouzeLor 
in Journal général de Medicine, 1822, Tom. LXXIX, p. 222, etc. 
HUBNER in HORN u. s. w. Archif f. Med, Erfahrung, 1827. Mai, 


Junij. GUNTHER in HUFELAND Journal, Dec. 1825. Se 141, U.S. W., 
en andere ftemmen hiermede volkomen overeen. 


( 366 ) 


en ftaalmiddelen verbonden; zij gaat uitnemend de te- 
ringkoorts „, die met genoemde omftandigheden veelal 
vergezeld gaat, te keer, onderfteunt de krachten en ver- 
bêtert de etter; wanneer deze van eene dunne , fcherpe 
hoedanigheid is, en neemt de zwakte en flapheid der 
aangedane deelen weg. 

In uitterende ziekten „, fterke etteringen , in de recon- 
valéscentie na zware Buiten: bij groote verzwakking 
der vezels „in gangraena en rotkoortfen fchijnt de zoo- 
genaamde looiftof der kina wel voornamelijk werkzaam 
van hetwelk de kina-loogzouten natuurlijk niets bevat- 
ten (*). 5 

V. In kwaadfappigheid of cachexie. 

Bij deze vermag de chinine weinig of niets , de kina 
daarentegen veel als voorbehoedmiddel tegen deze ziekte, 
Bij de fcrophuleufe aangeborene en overgeërfde aanleg is 
de kina boven ieder ander middel te verkiezen , en kan 
hier gemeenlijk wan. den beginne af aan in menigvuldige 
verbindingen toegediend worden. 

Daar bij /crophulae verfterkende adftringerende midde- 
len, juist tegen de grondoorzaak derzelve , namelijk te- 
gen de atrophie en zwakte van het /ystema Jymphati- 
cum werken „ blijft de kina híer fteeds het voornaamfte 
en werkzaamfte middel, en met hetwelk de genezing 
altijd moet befloten worden. 

De kina past zoo veel te meer , hoe duidelijker eene 

flap- 

(*) RICHTER, Specielle Therapie, B. X, S. 288. Zie over het 
gebruik der fulph. chin. in hectifche koortfen NIEMANN in HUFE- 
LAND Journal, Mai 1824, S. 107. GUNTHER, aldaar , Dec, 1825 , 


S. 2127, Holl, Maatsch, t. a. pl., bl. 1o3—107, 124, Je Re VAN 
MAANEN, Diss. de S. Chin, 1823, Pe 245 49« 


(367 5 


flapheid der vaste deglen aanwezig is. Zij. verdeelt 
ferophuleufe zweren en gezwellen en lost lymphatifche 
gezwellen op, wanneer deze alleen gevolgen eener atoni- 
fche organifatie zijn. 

Gemeenlijk moet men ze door antispasmodica en re 
folventia vooraf doen gaan , en wordt zij gevoegelijk met 
vlugtig prikkelende , aromatifche , antispasmodifche „ narco- 
tifche middelen verbonden. « Onontbeerlijk wordt zij bij 
aanmerkelijke vermagering, febris hectica, fterke ette- 
ringen door. fcrophuleufe gezwellen , cachectifche „ fcor= 
butieke gefteldheid. jE 

Vooral ook was de kina en geenszins de /. chiz. nut- 
tig in de verzwakking, die na het fcorbut overbleef. 
Ditzelfde gevolg zag men ook in rachitis. — MAGEN- 
DIE; GUNTHER , DOUBLE €en CALLOU vermeenen echter 
in ferophulae ook de /. chin. niet zonder gevolg te 
hebben aangewend (*). 

VAN’ MAANEN deelt een door-vAN>DER KOLK waarge- 
nomen. belangrijk geval mede, waar deze laatfte eene 
meermalen ‘terugkeerende Aydrops ascites en anafarca 
bij eene 5ojarige vrouw, met opzwelling der lever en 
pijn in het regter-Aypochondrium verbonden , waarbij zich 
ook nog febris tertiana voegde, door zwavelzure chi- 
nine met Aydragogis , voornamelijk met ovymel colchioi 
verbonden , volledig genas, zcodat de lijder , na een 


op= 


(X) Formulaire pour la pralparation et Vemploi de plusieurs 
nouveaux Médicamens, p. go. Journal de Pharmacie, Mars 1821, 
Pe 158, HUFELAND, Journal, 1824, Jan. S. 138. 1825, Dec. S. 32 
Holl. Maatfch. t. a. pl. bl. 113. Med. Chir. Zeitung, 1823, Band 
HI, S. 44. Revue Meédicale, 1821, Mars, ps aar. 


(368 ) 


oponthoud van to weken, gezond het hospitaal ver- 
liet (*). | 

In de waterzucht van 1826—27, die uit atonie en 
„verzwakkende oorzaken haren oorfprong nam, bevond 
men de kina veel nuttiger dan de /. chin. , en naarmate 
van het fterker gebruik-van den koortsbast in deze wa- 
terzuchten zag men dezelve fpoediger verdwijnen , vooral 
wanneer er tevens pisdrijvende, verwarmende , verfter- 
kende middelen (ijzer, gentian , gember, galanga, pe- 
permunt, digitalis, diosma crenata) gebruikt werden. 

Ook in de waterzuchten , die door hevige en aanhou- 
dende bloedvloeijingen en andere verliezen van fappen, 
eene flechte niet behoorlijk voedende diëet , groote zwakte 
der fpijsverteringswerktuigen , vochtig klimaat, enz. ver- 
oorzaakt worden , moet volftrekt de kina gebezigd worden. 

De zwakte is hier altijd op eene flappe atonifche or- 
ganifatie „… voornamelijk van het /ysthema ymphaticum, 
gegrond. Kina geeft hier de organifatie die mate van 
vastheid, kracht en zamenhang, welke vereischt wordt , 
opdat de organen hunne verrigtingen behoorlijk volvoe- 
ren kunnen, s | wknd 

Zij bewerken alsdan de radicale genezing , verhinderen 
eene nieuwe verzameling van water, moeten echter 
behoorlijk door de verteringswerktuigen kunnen béreid 
worden. 

VL. Bij vloeijingen (proflwvia). 

In alle chronifche, pasfive , paralytifche bloedvloeijin- 
gen en bij de algemeene verzwakking, die na meer fthe- 
nifche bloedvloeijingen overblijft, past de kina en niet 

de 


(*) Diss. Med. pract. de s. chinini, p. 56 sqq- 


(369 ) 


de chinine , ten einder-de gezonkene energie van het 
vaatgeftel weg te nemen; „de: verflapping te beperkend en 


de contractie te bevorderen. » 


De kina’ en andere looiftof metten neroiads 
die’ allengskens de contractie in de verflapte vaten, de 
energie in“ het orgaan,’ waarop. zij uitwendig worden 


aangebragt, verheffen, ‘komen bijna zonder. uitzonderine, 


gen bij alle blennorrhaeên te pas, vooral daar , waar, 
benevens «eene plaatfelijke blenunorrhaea ; de ‚toevallen 
van een algemeen zinken der fpierkracht.. verlies „van 
veerkracht „ enz. aanwezig zijn. «> bt, 
Ook bij loop en boord is „zij noodzakelijk „ omde te 
fterke “-ontlastingen ;‚-uït „verzwakking ontftaande , „en 


daardoor verlorene: krachten te herftellen…… hans 
Alleen „ warineer;bij: vloeijingen „de verflapping i in het 


lijdende ‘orgaan veenen al te-hoogen graad bereikt heeft N 


en “daar, waar wij fnel_ werkende middelen noodig heb=. 


ben „- pasfen beter; geconcentreerde zuren, — „Sommige 


geneesheeren” echterprijzen- de /. chin. als roborerend; 


zamentrekkend middel in vloeijingen ‚aan. Cominor To (*) 
betuigt; daarmede-eenen -32 ‚dagen geduurd. hebbenden 
baarmoeder-vloed ; en” KLOKOW- (f)) eenen. hevigen aam- 
beijen-vloed: ‘beteugeld ‚te hebben „en Dr. HUBER meent 
daarvan in flor albus verligting te. hebben. gezien. … 


AGUNTHER (Sy 1 WITTMANN (2) 7 ofeeeRe “VAN (MAAS) 


(X) Repertorio Medico-Chirurgico di, Torino, Mart. 1823s,- « 

CT HUFELAND Journal, 1824, ‚Juni, S. 129. RusrT, Magazin 
der gefämmte Heilkunde, Band XVI, S. 118. B. XVIII, Heft r, 
S. 116, 

C$) HuFELAND, Journal, sons, Dec, S, 21. Holl. Maatfch. bl. 
103—1I08. 


(9) Holl. Maatfch. bl. 30. 
Aa 


C 370 ) 


NEN (*) ef STRATING (f) verzekeren alle het fteeds 
Zóndér blijkbaar gevolg gebezigd tehebben, 

Ik zelve heb mij altijd veel beter bijeen #raftu/tean.-van 
_ kij enz waririeer-zulks vêrdragen werd „ bij het kina- 
pöeder ‘fet kaneel bevonden; en «ik houd: mij, uit: on» 
dêrvinding ; volkomen. overtuigd „datde chinine geens- 
zis 'den taat van vet’ ftiptisch genëèsimiddel verdient 
en'dât -dê kinä în déze gevallen veel mêer vermâg , en 
wel! wegens zelfftandighedèn , welke in de jp 
kifäbêreidingen  ofitbreken. 

VIL. In zenuwziekten , vooral in de gaa as= 
thentfche convilfive ziekten. Ô 

‚In -de typifche regelmatig op bepaalde dagen en uren. 
maifkoldienide epilepfien of andere zenuwachtige aandoe- 
ningen , wanneer deze geheel en al fehres larvatae zijn, 
gebruike ‘men de kina-loogzouten ; doch wanneer de 
epilepfie ; uît eene groote flapheid en weekheid der vaste 
deelen , een cachectisch aanzien, in het algemeen groote. 
ligchaamszwakte ontftaat, is de kina een voortrêffelijk 
middel, dat door geen ander kan worden vervangen, 

Bij 15%. vitws-dans, wanneer dezelve door overmatige 
verzwakking en atonie ontftaat,' is ook kina onontbeer- 
lijk, — Bittere middelen, kina en ijzer komen zoo veel 
te meer bij St. vyitus-dans te pas, naarmate er meer 
flapheid „ vermagering en vermindering der organifche 
masfa aanwezig is, en deze de ppm bersingsnd 


len zelve fehijnén te onderhouden. ti NRD 
In het âlgemêën, watineët er groöre zenuw wakte 
ZIE hf ahd 


(ey Diss. Cit. p. 70. 
CT) Diss. Cit. p. 192. 


(371 ) 


(die menigvuldig ‚na uitputtende affcheidingen van bloed, 
zaad, Jympha, melk, enz., ontftaat) vermagering, 
weekheid , flapheid der deelen „ flappe atonifche zenuw- 
| organifätie en ecdchexie aanwezig zijn, is de kina, na 
omftandigtieden „© met andere gepaste middelen (b. v. 
antispasmodica *écitantia) , indien dezelve verdragen 

wordt „ hoogsthuttig en onontbeerlijk C*). 
| In 


(4) Sommige Geneesheeren echter meenen in dergelijke ziekten de 
s. chin. met vrucht te hebben gebezigd. HouzrLor genas daardoor 
eene geregelde zeer bezwarende intermitterende hoofdpijn. Journal 
général. de Medicine, 1822, Tom. LXXIX,: p. 119. SpirrTus in 
RUST Magazin, B. XVII, p. 186, eene prosopalgia periodica. 
Perroz, dezelfde ziekte, Med. Chir. Zeitung. 1823, B. IL. S. 137. 
B. IL S. 63. Band IV, 1825, Dec. S. 32 ELLUOTSON, Sämml. 
auserles. Abhandl. z. gebr. f. pract. Aertze. B. XXXI, St.3, Se 
473. HEYFELDER bij WITTMANN, te 4e pls ”bl, 42, DUPRÉ in MA- 
GENDIË Journal de Physiologie experimentale, Tom, II, Avril et 
Aut 1822, p. 99» 194» Voorfchrift ter bereiding van eenige nieu- 
ie geneesmidaelên , bi. 38, 8o en 81. NEUMAN in HUFELAND Jogr- 
nal, B. LVIIL, St. 5, S. 107. PiEDAGNEL in Bulletin de la-So- 
ciëté d’émulationy Paris 1822, Oct. GRAEFE dad VON WALTHER, 
Journal f. Chirurgie und Augenheilkunde, B. IV „ Heft 4, Berl. 
1823. GERSON wad juLIus, Magazin, B.V, S. 269. Rises in 
FRORIEP Notizen, B. IV, N°. 7, S. 112, en Journal Universel des 
Sciences Medicales, 1822, Sept. p. 405. “ MAGENDIE, Journal de 
Physiologie expérimentale, p. 25e SCHNEIDER in NASSE Zeite 
fchrift für die Antropologie, 1824. Heft 2, S. 406. VAN DER 
KOLK bij J. R. VAN MAANEN, Diss. Cit, p. 48. GUNTHER in HUFE- 
LAND Journal, 1825,-Dec, Se 19, 20 Hollis Maatfch. t. a pl. bl, 
LOI, I1O—=113. „Deze sallen: hebben het mee vrucht gebruikt; «Andes 
ren, echter hebben. daarvan volftrekt geer; nut in zenuwachtige’ aan- 
doeningen gezien. Zie HUFELAND, Journal „ 1823: Dec. S. 139,140 
MARIANINI in OMODEI, Aunali-Universali-di Medicina, Vol, XXIV.) 
1822 5 Oct. Allgem.. Med. Annalen; 1823, Jan. S. 85. WITTMANN 
in Holl. Maatfch, t. a. pl., bl, 30. STRATING, Diss, Cit. peca8g’ 
—188. | 
Aaege 


(372 ) 


‚dn: verfchiflende gevallen van epilepfie „St. vitus-dans , 
gezigtspijn en andere zenuwaandoeningen „ heb ik be- 
proefd. wat de /.chên. vermogt ‚ dan het had fteeds 
geenerlei goed gevolg,.ten zij deze. aandoeningen innig 
met „eene intermitterende koorts verbonden waren (zoo 
als in-1826—27 dikwijls het geval was). 
Indien de accesfen eenen bepaalden en duidelijk, waar 
te nemen #ypus intermittens houden, korte tusfchen- 
poozen hebben en tot de zoogenaamde Jebres intermit- 
tentes larvatae behooren ‚is het een uitmuntend genees- 
middel. | 
Je zuiverder. zich” de aat nin tusfchen de 
nderfcheidene aanvallen der ziekte te kennen geven, des 
oe eerder zal de aanwending der /. chin, te pas komen. 
In het algemeen, is, naar mijne.ondervinding, dit ge- 
neesmiddel ín-„krampziekten. “minder nuttig „ ten zij de: 
zelve typisch, regelmatig, op bepaalde: dagen en uren 
aankomen en geheel en al febres laryatac zijn, waar- 
toe „misfchien ook het grootfte. gedeelte der door de 
fchrijvers vermelde gunftige gevallen geene verwerpelijke 
bijdragen leveren ; weshalve ook ricmteR, die eenige 
dezer gevallen vermelde, van gevoelen is, dat dezelve, 
niet anders dan vermomde koortfen geweest jen Ce 


bd 


C*) RicuTER, Specielle Therapie, B. X, S. 289. Dat ook de 
_kina,án zulke gevallen geheel fpecifiek is, zie-men bij MeEpicus, 
Gefchichte periodifcher Krankheiten, Carlsr. 1754, S. 276. Cur- 
LEN, Anfangsgründe,: B, UII,S. 145, WERLHOFF de febribus, p. 
6241 TA FRANK in Med. Chir. Zeitung, 1792, “Th: II, S. 427. LO- 
BENSTEIN LÖBEN, Wefen und Heilung der inde aat 188. 
S.” 30Qe 


(373) 


VIII. Bij gewigtige uitwendige verzweringen. 

Hier is de koortsbast van een bijzonder nut „ om de 
krachten der lijders in ftand te houden, eene goede ge= 
fteldheid “van “den etter te bewaren „ deszelfs opflorping 
te beletten en de kwade gevolgen van de opflorping van 
denzelven te verhinderen. | 

De koortsbast bezit voorzeker een zonderling eigen- 
dommelijk ettermakend vermogen, waardoor dezelve in 
het heet en koud vuur dikwijls een’ bepaalden rand tus- 
fchen ‘het doode en levende» verwekt ;- benevens eene 
ruime etterwording „waardoor het eerstgenoemde. van 
het laatfte wordt afgefcheiden. Men ziet hieruit, waar- 
om de koortsbast doorgaans van een. zoo uitmuntend 
nut is in gemelde toevallen „ vooral onder de gedaante 
van een afkookfel, onder welke dat middel zoo veel 
heilzamer werking doet, naarmate het geftel des lijders 
losfer en flapper is. kl. 

Bij het doorleggen in rot- en andere koortfen en 
daardoor veroorzaakte werkelijke zweren , in ‘kwaadaar- 
dige’ bloedzweren „ in werkelijk ‘gangraena , bij kanker- 
achtige gezwellen , ís kina uit- en inwendig zeer dienftig. 

Ik zoude gemakkelijk meerdere omftandigheden kunnen 
opfommen „ waarin de kina boven de /, chin. de voor- 
keur verdient (zoo als b. v. bij uitflagziekten , wanneer 
deze van eene zenuwachtige rotachtige geaardheid, met 
zwakte en krachteloosheid « verbonden ‘zijn, bij vario- 
lae „ morbilli ; fcarlatina putrida , petechiae, urtica= 
ria, miliaria, aphthae, pemphigus,- om of den rot- 
achtigen opgelosten toeftand der fappen of de terugblijven- 
de groote zwakte en het gevaar van, uittering te keer te 

gaan) „ dan daar een ieder, in het oog houdende , dat 
Aa 3 de 


( 374 ) 


de f. chin. flechts het koortsverdrijvend- beginfel der 
kina. bevat, terwijl de kina bovendien zamentrekkende , 
bederfwerende „ verfterkende en het zenuwgeftel opwek- 
kende krachten bezit, „deze gevallen uit de analogie ges 
makkelijk zal kunnen opmaken, zullen wij dezelve „ als 
daarvan tot dus verre. geene genoegzame ondervinding 
hebbende, ftilzwijgend: voorbijgaan. In het algemeen … 
nog aanmerkende , dat, waar men niet flechts de koorts- 
verdrijvende kracht der kina alleen benoodigd heeft, maar 
waar gebrek «aan fpankracht (tonus) „- prikkelbaarheid , 
levenskracht , ware zwakte van het organismus in het 
algemeen „ zwakte: der vaste deelen, neiging der vloeis 
bare deelen tot ontbinding en rotting plaats hebben , de 
kina verre de voorkeur verdient, dat dus de kina op 
den’ duur het beste antifeptisch tonisch verfterkend en 
fpecifiek prikkelend geneesmiddel blijft, dat noch door 
de chinine, noch door eenig ander middel ‘kan mone 
vervangen. 

Ter vermeerdering van de hoond eigen=- 
fchappen van het kina-afkookfel, heb ik mij, op raad 
van S. STRATING (*) en Cc. j. NIEUWENHUIS (}) ‚ uit- 
muntend bevonden door het water, hetwelk ik tot de 
afkoking liet gebruiken met oe ferupels geconcentreerd 
zwavelzuur op 8 oncen colatuur te verbinden. 

Ook is het nuttig, met PELLETIER En CAVENTOU 4 
veel- water bij het koken te gebruiken „het weder koud 
geworden af kookfel te filtreren en vervolgens te con- 

cen= 


(%) Scheikundige Verh. over de Cinchonine en Quinine, Die, 9e. 
CT) Verbeterde bereiding der a beden bl. LI. 


C3A5:) 
centreren „ dewijl men- op deze wijze een minder troe- 
bel, voor het gebruik minder onaangenaam afkookfel 
verkrijgt, en nogtans de ganfche werkzame kracht SE | 
heeft (*). ye | 

Ook was het in de epidemie van 1826 „ ten einde de 
prikkelende ‘kracht en de verteerbaarheid der kina te 
vermeerderen , vooral. noodig, om dezelve met fpecerij=" 
achtige, vlugtig-prikkelende middelen , kaneel , kalmüs 
wijn, wvalerian, Jerpentaria, actherea, foms ook 
elis. acid. Halleri „ tinct. Helenit, ferri tartarifati, 

flor. fal. amm. martiales en dergelijke te verbinden , 
terwijl men fteeds, wilde men de herftelling voorfpoedig 
doen plaats grijpen, zorgen moest voor geregelde ont- 
lasting en. werkzaamheid der huid (f). 

„Uit het verhandelde blijkt dan: dat, hoe gewigtig 
ook de ontdekking. der kina-loogzouten zijn moge, zij 
toch, in vele ziekten, wel niet de plaats der kina, 
vooral #7. fubftantie, zal kunnen- vervângen , zoo als bij 
groote verflapping der vezels, uitterende ziekten , fterke 
‘etteringen , in de reconvalescentie na zware ziekten , ín 
gangraena ‚ in rotkoortfen „en dat het zelfs bij de. ge- 
nezing der zoogenaamde koude koortfen door kind-loog- 
zouten raadzaam is, tegen de nablijvende zwakte den 
kinabast zelven te gebruiken. bsdl 

In alle gevallen echter , waarin gevaarlijke voevalted of 
dreigen of reeds aänwezig zijn, b. v. febris foporofae , 

| apo- 

C*) Holl, Maatfch. t. a. pl. bl.g5. Revue Médicale, 1827, Mai, 


Pe 194. Ge A, STRATING; Diss. Cit. p. 96. HERMSSTÄDT in HUFE- 
LAND Journal, B. LXIV, Heft 6, S. 56, 


<9 BANGA, Verh, over de Epidems Ziektes. bt 139e 


( 316 ) 


apoplecticae „ fyncopticae „ cholericae , dyfentericae , he- 
mitritacae ; duplicatae , larvatae „ locales „ enz. , moet 
men, het zij de koorts tusfchenpoozend , remitterend of 
aanhoudend is, wolftrekt de /. chin. , en wel in ‘groote 
giften, geven , dewijl het hier volftrekt noodzakelijk is , 
dat de koorts gefluit en daardoor de koorts voorgeko- 
men „worde, en dewijl het hier, daar de aecesfen zich 
dikwijls zeer fchielijk opvolgden en dikwijls geheel in 
elkander liepen , moeijelijk , ja dikwijls geheel onmogc- 
lijk was , zooveel kina én /ubflantie in te brengen, als 
noodig was, om het acces voor te komen of te doen 
bedaren „ terwijl de gevoeligheid der maag tevens eene 
zoo groote dofis kina niet zou hebben kunnen verdra- 
gen, maar dezelve aanftonds , door braking , weder zou 
uitwerpen ;. — daarenboven zou de complicatie der 
koortfen tevens eene zoo groote hoeveelheid kina ver- 

bieden (*). j 
Men moest zich in alle die gevallen , waar het leven 
van den lijder van het onderdrukken der koorts af hing ;, 
door niets van het gebruik der /, chin. laten affchrik- 
ken ‚doch dit middel, zoo veel mogelijk , met de an: 
ders naar den aard der ziekte aangewezene middelen 
trachten te vereenigen of af te wisfelen. Het eenigst 
nadeel , dat men er ooit van ondervond, was, dat het, 
in het acces gegeven zijnde , foms de benaauwdheid en 
misfelijkheid. en in enkele gevallen de braking vermeer- 
derde, terwijl de overige aandoeningen , die het fomwij- 
len verwekte, fteeds van zoo weinig belang waren, dat 
| 0 de- 


(4) Vergelijk THUESSINK, Geneesk. Waarh. 1828, bl. 220. Sass, 
Gedachten, bl, 5g.'- ACKER STRATING, Diss. Cit. $ 46 sqq. 


C 317 ) 


dezelve. geene ‘bijzondere behandeling vorderden „veel 
minder def. chin:-zouden contraindiceren. Nadat men 
__den aanval der koorts door de /, chin. genoegzaam be= 
teugeld had, was-het fteeds’ het raadzaamst „ langzamer: 
hand tot de „gewone middelen «ende kina over. te. gaan 
of terug te keeren „ dewijl de kina, door zijne meer vers 
fterkende kracht , en de herftelling-en de verhoeding vân 
wederinftorting en de gevolgen of naziekten het best 
voorkwam. of, genas ;.— welke gevolgen meer aan het te 
fchaarsch gebruik van verfterkende middelen en aan de 
kwaadaardigheid» der epidemie, dan aan het te overvloe- 
dig gebruik der cAinine of kina kunnen en moeten wore 
den toegefchreven. 

Dan , offchoon ik ook uit mijne ondervinding in 
kwaadaardige epidemiën , zoo als die van 1826, het bij- 
na algemeen gebruik der chinine en kina kan aanprijzen „ 
zoo is mij echter gebleken, dat, nu deze epidemie ge- 
weken is en de #ztermittentes weder veel goedaardiger 
zijn , het minder gepast, ja zelfs fomwijlen zeer fchade- 
‚lijk is, om dezelve nu dadelijk door gemelde middelen te 
willen beteugelen; — want zeker is het, dat de inter- 
mitterende koorts meer of minder tot. die ziektevormen 
behoort, die éen zeker verloop , een zeker aantal aan= 
vallen maken moeten, zich ten deele door zich zelve 5 
onder zekere critifche ontlastingen fcheiden en welker 
ontijdige onderdrukking alsdan oorzaak wordt van vele 
andere hardnekkige kwalen. Ook is het eene op her-- 
haalde ervaring gegronde daadzaak, dat dikwijls de gal- 
achtige, flijmachtige, of in het algemeen gastrifche toe- 
{tand , uit verftoppingen, van den buik afkomftige ziek- 
ten , zelfs vele zenuwziekten , blijkbaar ligter genezen , 

wan- 


318) 


wanneer zij door eene tusfchenpoozende--koorts:' ver- 
gezeld: zijn, «en. daarentegen hardnekkig, ‘zelfs onge- 
neeslijk worden „ wanneer deze intermitterende #ypus op- 
houdt. In zulke gevallen moet men in het algemeen 
met /ebrifwga voorzigtig zijn, welke voorzigtigheid dan 
vooral bij de-/. chinine, als het werkzaamfte van allen 
zijnde , wijcmsten groot zijn moet. 


4d wiilitatem vitae omnia confi on factaquê 
nostra dirigenda unt. 
TACITUS. 


k 


Le Ld 
rk et EN vh 
he ntankand 


rn Ch en 
ep wvl